ალისტერ მაკგრეთი

ღმერთი,
როგორც
გამონაგონი?
სტატიები და ესეები

დავით თინიკაშვილის თარგმანი

სულხან-საბა ორბელიანის
უნივერსიტეტის გამომცემლობა
უაკ (UDC) 141-45
მ-18

ალისტერ მაკგრეთი
ღმერთი, როგორც გამონაგონი? სტატიები და ესეები
დავით თინიკაშვილის თარგმანი
სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2023

Alister McGrath
GOD AS AN INVENTION? ARTICLES AND ESSAYS
Translated by David Tinikashvili
Sulkhan-Saba Orbeliani University Press, 2023

კორექტურა: ციცინო ხითარიშვილი

© ალისტერ მაკგრეთი, 2023

© დავით თინიკაშვილი, 2023
© სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტი, 2023

ISBN 978-9941-8-5320-3
 წინასიტყვა

წინამდებარე მცირე წინასიტყვაობა მინდა დავიწყო მადლო-

ბით სულხან-საბას უნივერსიტეტის გამომცემლობის მიმართ, რო-
მელმაც ალისტერ მაკგრეთის ამ რამდენიმე ტექსტის გაერთიანება
და კრებულის სახით გამოცემა შემომთავაზა, რასაც სიამოვნებით
დავთანხმდი. მართალია, ასეთი მცირე რაოდენობის ტექსტების
კრებულად გამოცემა არ მიმაჩნია ასეთი გენიალური ავტორისთვის
საკადრისად, თუმცა ეს მაინც კარგ საქმედ ჩავთვალე. ალისტერის
ამ სტატიებსა თუ წიგნის თავებს, ძირითადად, ჩემი სტუდენტე-
ბისთვის ვთარგმნიდი სხვადასხვა დროს, რომლებიც ბეჭდურად
ან ელექტრონულად გამოქვეყნდა ჟურნალებსა და ონლაინ პლატ-
ფორმებზე, ახლა კი ერთი ყდის ქვეშ იქნება წარმოდგენილი. მოხა-
რული ვართ გაცნობოთ, რომ კრებულის ელექტრონული ვერსიის
გავრცელება შემდგომ სრულიად უფასოდ იგეგმება.
ალისტერ მაკგრეთის მიმართ განსაკუთრებულად დადებითი
დამოკიდებულება მაქვს, რაც ჩემს შესაბამის წერილობით თუ ზე-
პირ გამოსვლებში კარგად იგრძნობა ხოლმე. თავის დროზე ძალი-
ან მსურდა მისი წიგნების გადმოენება ქართულ ენაზე, რისთვისაც
აქტიურადაც ვცდილობდი კიდეც შესაბამისი დაფინანსების პო-
ვნას, თუმცა, სამწუხაროდ, ამაოდ.
რით არის ალისტერ მაკგრეთი გამორჩეული ავტორი, როდე-
საც ათეისტ ავტორთა წინაშე მის აპოლოგეტურ მოღვაწეობა-
ზე ვსაუბრობთ? უპირველეს ყოვლისა, იგი თავად იყო ათეისტი
ახალგაზრდობაში, როდესაც საბუნებისმეტყველო მეცნიერე-
ბებს შეისწავლიდა ოქსფორდის უნივერსიტეტში, თუმცა შემდეგ

III
ქრისტიანობაზე მოექცა.1 ამას გარდა, სხვა თეოლოგებთან შედა-
რებით, მაკგრეთის უდავო უპირატესობად მიიჩნევა მისი არა მხო-
ლოდ ჰუმანიტარულ, არამედ ხსენებულ საბუნებისმეტყველო სფე-
როში მომზადებულობა. მას ოქსფორდის უნივერსიტეტისგან სამი
სადოქტორო ხარისხი აქვს მიღებული: თეოლოგიაში, ინტელექტუ-
ალურ ისტორიასა და მოლეკულურ ბიოფიზიკაში.
ალისტერ მაკგრეთი, რომელიც იმავდროულად ანგლიკანი
მღვდელიცაა, ოქსფორდის უნივერსიტეტში თეოლოგიის პროფეს-
ორად ჯამში 17 წელი მოღვაწეობდა, 2022 წლიდან კი პენსიაზე გა-
ვიდა. მაკგრეთის აკადემიურ ანგარიშზე 50-მდე სახელმძღვანელო
და წიგნია, 120-ზე მეტი კი აკადემიური სტატია შემდეგ სფეროებში:
ქრისტიანული თეოლოგია, მეცნიერება და რელიგია, ნატურალური
თეოლოგია, ახალი ათეიზმი. ბუნებრივია, მას საბუნებისმეტყველო
მიმართულებითაც აქვს შესაბამისი აკადემიური პუბლიკაციები,
თუმცა შედარებით ნაკლები რაოდენობით.
წინამდებარე კრებულში ქვეყნდება მაკგრეთის შემდეგი
ტექსტების ქართული თარგმანები: 1. „ძალადობა: როცა რელიგიას
ამრუდებენ“ (თავი წიგნიდან: Alister McGrath. Why God Won’t Go
Away: Is the New Atheism Running on Empty? Nashville: Thomas
Nelson 2010, pp. 66-80. ქართული თარგმანი ბეჭდურად გამოქვე-
ყნდა ჟურნალში – „რელიგია“ N1, 2018, გვ. 43-53.); 2. „ნარატივე-
ბი, სურათები და რუკები“ (თავი წიგნიდან: Alister McGrath. The Big
Question: Why We Can’t Stop Talking About Science, Faith and God.
New York: St. Martin’s Press 2015, pp. 30-47. ქართული თარგმანი
ბეჭდურად გამოქვეყნდა ჟურნალში – „ფილოსოფიურ-თეოლოგიუ-
რი მიმომხილველი“ N9, 2019, გვ. 219-234.); 3. „სტივენ ჰოკინგი,
ღმერთი და მეცნიერების როლი“ (სტატია: Alister McGrath. Stephen
Hawking, God and the role of science, 14 September 2010, ქართუ-
ლი თარგმანი ბეჭდურად გამოქვეყნდა ჟურნალში – „ახალი საუნ-
1
ათეიზმიდან ქრისტიანობაზე საკუთარი მოქცევა ალისტერს ვრცლად
აქვს აღწერილი ავტობიოგრაფიული სახის წიგნში: Alister McGrath.
Through a Glass Darkly: Journeys through Science, Faith and Doubt – A
Memoir. London: Hodder & Stoughton 2021, 240 p.

IV
ჯე: ტექსტებისა და კონტექსტების ჟურნალი“ N7, 2017, გვ. 66-68.);
4. „დოკინზის დელუზია“ (სტატია: Alister McGrath. Dawkins Delusion,
26 January 2007, ქართული თარგმანი ელექტრონულად გამოქვე-
ყნდა საიტზე: davidtinikashvili.wordpress.com); 5. „ღმერთი, როგო-
რც გამონაგონი?“ (თავი წიგნიდან: Alister McGrath. Bridge-Building:
Communicating Christianity Effectively. Downers Grove, IL: Inter-Varsity
Press, 1992. ქართული თარგმანი ელექტრონულად გამოქვეყნდა სა-
იტზე: tornikesshemecnebiti.blogspot.com)
ყველა კარგად ვაცნობიერებთ იმ სამწუხარო რეალობას, რომ
ქართულენოვან აკადემიურ სივრცეს ძალიან აკლია კვალიფიციუ-
რი ტექსტები თეოლოგიასა და რელიგიათმცოდნეობაში. ამიტომ,
იმედია, ამ გამოცემით მცირედ მაინც შეეწყობა ხელი ამ დანაკლი-
სის შევსებას. აქვე, აუცილებლად მადლიერებით აღსანიშნავია, რომ
სულხან-საბას უნივერსიტეტი შესამჩნევი ენერგიულობით ცდილობს
აქტიურად გამოსცეს სპეციალური, პროფესიული ლიტერატურა აღ-
ნიშნული მიმართულებებითაც.

დავით თინიკაშვილი
კავკასიის უნივერსიტეტის პროფესორი

V
შინაარსი

ალისტერ მაკგრეთი
ძალადობა: როცა რელიგიას ამრუდებენ ............................................... 1

ალისტერ მაკგრეთი
ნარატივები, სურათები და რუკები .........................................................18

ალისტერ მაკგრეთი
სტივენ ჰოკინგი, ღმერთი და მეცნიერების როლი ......................45

ალისტერ მაკგრეთი
დოკინზის დელუზია .........................................................................................53

ალისტერ მაკგრეთი
ღმერთი, როგორც გამონაგონი? ..............................................................66

VI
 ალისტერ მაკგრეთი

ძალადობა:
როცა რელიგიას ამრუდებენ
რელიგიები და მსოფლმხედველობები

ახალმა ათეიზმმა ვერ შეძლო რელიგიასა და მსოფლმხედვე-

ლობას შორის არსებული განსხვავების შესახებ დამაჯერებელი
მსჯელობის შემოთავაზება. როგორც რელიგიები (მაგ., ქრისტია-
ნობა), ასევე მსოფლმხედველობითი სისტემები (მაგ., მარქსიზმი)
ერთგულებას ითხოვენ თავიანთი მიმდევრებისგან. ყველაზე წარ-
მატებული მსოფლმხედველობები, თუნდაც სრულიად სეკულარუ-
ლნი თავისი არსით, რელიგიის ელემენტებს შეიცავს. მაგალითად,
ყოფილ საბჭოთა კავშირში არსობრივად საერო მოვლენებისა თუ
დღესასწაულების აღნიშვნისას ფსევდორელიგიურ რიტუალებს მი-
მართავდნენ1.
ისტორიკოსი მარტინ მარტი მართებულად აღნიშნავს, რომ არ
არსებობს რელიგიის ამომწურავი განსაზღვრება, და გამოყოფს
ხუთ ნიშანს, რომელთაც რელიგიის მახასიათებლებად განიხილა-
ვს: რელიგია კონცენტრირებულია „საბოლოო მიზანზე“, აყალიბებს
თემს, იყენებს მითებსა და სიმბოლოებს, ასრულებს რიტუალებს,
ცერემონიებს და თავისი მიმდევრებისგან ქცევის გარკვეულ წესთა
დაცვას ითხოვს. ის ამტკიცებს, რომ ეს ხუთი ნიშანი პოლიტიკურ
მოძრაობებსაც ახასიათებს2. ამრიგად, თუკი ამ მახასიათებლების
საფუძველზე ვაცხადებთ, რომ რელიგია საფრთხეს წარმოადგენს,
1
Natalya Sadmoskaya, „Soviet Anthropology and Contemporary Rituals”,
Cahiers du monde russe et sovietique 31 (1990), 245-253.
2
Martin E. Marty with Jonathan Moore, Politics, Religion, and the Common
Good: Advancing a Distinctly American Conversation About Religion’s Role
in Our Shared Life (San Francisco: Jossey-Baas, 2000).

1
იგივე შეიძლება ითქვას პოლიტიკაზეც. არაერთხელ აღინიშნა (ბო-
ლოს ეს აზრი იტალიელმა ისტორიკოსმა, ემილიო ჯენთილემ გა-
მოთქვა), რომ პოლიტიკური სისტემა ადვილად ტრანსფორმირდება
რელიგიაში, თუკი იგი (პოლიტიკური სისტემა) უზენაეს მნიშვნელო-
ბას იძენს3. ამიტომ, სრულიად შესაძლებელია ისევე არსებობდნენ
(არსებობენ კიდეც) პოლიტიკური ფანატიკოსები, როგორც – რე-
ლიგიური ფანატიკოსები. პრობლემას ფანატიზმი წარმოადგენს და
არა რელიგია. თუნდაც ახალი ათეისტების ანტირელიგიური კრიტი-
კის კატეგორიული და აგრესიული ტონი ცხადყოფს, რომ ფანატიზ-
მი მხოლოდ რელიგიის დამცველებს როდი ახასიათებთ.
ახალი ათეიზმი, რასაკვირველია, აცხადებს, რომ რელიგიური
მსოფლმხედველობები თავიანთ მიმდევრებს ძალადობის იმგვარ
მოტივაციას აძლევენ, რომელსაც პარალელი არსად მოეძებნება:
ჰარისისთვის და ჰითჩენსისთვის ცხადია, რომ რელიგიური რწმე-
ნა-წარმოდგენები პირდაპირი გზაა (lead directly) სუიციდური ტე-
რორიზმისკენ. მაგრამ რა მტკიცებულებები აქვთ მათ? რატომ არ
ეცნობიან ისინი ემპირიულ კვლევებს, რომელთა მიზანი ამგვარ
ქმედებათა პირველადი მიზეზების დადგენაა?4 ზოგადი წარმოდგე-
ნა მაინც თუ აქვთ იმ სამეცნიერო ნაშრომებზე, რომლებიც მათეულ
დასკვნებს არ შეესაბამება? ამ საკითხთან დაკავშირებით, დოკინზი
გასაგებ სიფრთხილეს იჩენს და თავის წიგნში „ღმერთის დელუზია“
აღნიშნავს, რომ რელიგია შეიძლება სუიციდური ტერორიზმის მხო-
ლოდ ერთ-ერთი გამომწვევი ფაქტორი იყოს.
ჩიკაგოს უნივერსიტეტის პოლიტოლოგიის პროფესორმა, რო-
ბერტ პეიპმა, 1980 წლიდან მოყოლებული, ყველა ცნობილი სუი-
ციდური ტერაქტის კვლევაზე დაფუძნებულ დასკვნით ანგარიშში
2005 წელს აჩვენა, რომ რელიგიური რწმენა არც აუცილებელი, არც
3
Emilio Gentile, Politics as Religion (Princeton, NJ: Princeton University Press,
2006), 1-15.
4
Diego Gambetta, ed., Making Sense of Suicide Missions (Oxford: Oxford
University Press, 2005).

2
საკმარისი პირობაა იმისთვის, რომ ადამიანები თვითმკვლელ ტე-
რორისტებად იქცნენ. „ცოტა რამ თუ აკავშირებს სუიციდურ ტე-
რორიზმს ისლამურ ფუნდამენტალიზმთან ან ნებისმიერ მსოფლიო
რელიგიასთან“5. პეიპის ანალიზი უფრო იმას ცხადყოფს, რომ სუი-
ციდური ტერაქტების ფუნდამენტური მოტივაცია, როგორც წესი,
პოლიტიკურია, – კერძოდ, უცხო ძალის განდევნის სურვილი და-
კავებული ტერიტორიიდან, რომლის მკვიდრი მოსახლეობის გა-
ნკარგულებაში მწირი სამხედრო რესურსია. პეიპის ამ უმნიშვნე-
ლოვანესმა კვლევამ ეჭვქვეშ დააყენა აშშ-ის საგარეო პოლიტიკის
ზოგიერთი სამოქმედო გეგმა, განსაკუთრებით – შუა აღმოსავლეთ-
სა და კავკასიაში (Caucasus). მას ასევე დიდი მნიშვნელობა აქვს
რელიგიისა და ტერორის კავშირის შესახებ დებატების შემდგომი
განვითარებისთვის.
კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი კვლევა ამ საკითხს ანთროპოლო-
გიური თვალსაზრისით განიხილავს. სკოტ ატრანი მიჩიგანის უნივე-
რსიტეტიდან აღნიშნავს, რომ სუიციდური ტერორიზმის შეჩერების
გზა არის არა რელიგიის დაცინვა ან მისი ამოძირკვა, არამედ ჯანსა-
ღი რელიგიური რწმენის გავრცელებისთვის ხელშეწყობა6.
როგორც რელიგიურ კვლევათა სპეციალისტი, რიჩარდ უენცი
თავის ნაშრომში „რატომ სჩადიან ადამიანები ბოროტებას რელი-
გიის სახელით“ აღნიშნავს, ნამდვილი პრობლემა აქ აბსოლუტიზ-
მია7 (ეთიკური თვალსაზრისი, რომლის თანახმად, გარკვეული ქმე-
დებები ან აბსოლუტური სიმართლეა ან აბსოლუტური სიცრუე).
ეს თვალსაზრისი ასევე ასახულია სოციოლოგ ალბერტო ტოსკა-
5
Robert A. Pape, Dying to Win: The Strategic Logic of Suicide Terrorism (New
York: Random House, 2005).
6
Scott Atran, „The Moral Logic and Growth of Suicide Terrorism”, Washington
Quarterly 29:2 (Spring 2006), 127-147.
7
Richard E. Wentz, Why People Do Bad Things in the Name of Religion
(Macon, Ga: Mercer University Press, 1993). იხ. ასევე: Sudhir Kakar, The
Colors of Violence: Cultural Identities, Religion, and Conflict (Chicago:
University of Chicago Press, 1996).

3
ნოს ბოლოდროინდელ ანალიზში ფანატიზმის ისტორიის შესახებ8.
ტოსკანო წერს, რომ ფანატიკოსი არ ყალიბდება მხოლოდ რელიგი-
ის საფუძველზე. ამ საქმეში თავისი წვლილი პოლიტიკასა და იდე-
ოლოგიასაც შეაქვს. იგი აჩვენებს, როგორ ქმნიან დაძაბულობას
ფანატიზმსა და კეთილგონიერებას შორის ძალაუფლების მქონე
ჯგუფები, რომელთაც პირადი ინტერესები ამოძრავებთ. ალბერტ
ტოსკანოს ანალიზი მეთვრამეტე საუკუნის განმანათლებლობის
ეპოქისთვის დამახასიათებელი „ფანატიზმისა“, შეიძლება მეტად
უნუგეშო საკითხავი აღმოჩნდეს მრავალთათვის (მაგ., ჰარისისა
და ჰითჩენსისთვის), რომელთაც მიამიტურად სწამთ, რომ კაცთა
მოდგმისთვის საუკეთესო გამოსავალი განმანათლებლობისკენ
დაბრუნებაა.

ქრისტიანობა და არაძალადობა

როცა რელიგიურ ძალადობაზე ვიწყებთ საუბარს, ვერსად გა-

ვექცევით იმ ფაქტს, რომ ქრისტიანობა ძალადობასთან დაპირის-
პირების ტრანსცენდენტურ საფუძველს იძლევა. ქრისტიანული
სწავლებით, ღმერთის ბუნება ადამიანებისთვის იესო ქრისტეს
მეშვეობით გამომჟღავნდა9. განხორციელებული ძე ღმერთის სი-
ტყვები და ქმედებები ღვთაებრივ ნებას, მის ხასიათს ავლენს. იესო
ქრისტე, როგორც თავისი სწავლებით, ისე პირადი მაგალითით,
არაძალადობისკენ მოუწოდებდა ადამიანებს10. ის არათუ არ ძალა-
დობდა, არამედ თავად იყო ძალადობის მსხვერპლი. ამიტომაც არი-
ან მოწოდებულნი ქრისტეს მიმდევრები, ძალადობის წინააღმდეგ
ძალისმიერი მეთოდებით ბრძოლის ნაცვლად, მეორე ლოყა მიუ-
შვირონ შეურაცხმყოფელს და ყველანაირი მრისხანება მოთოკონ
8
Alberto Toscano, Fanaticism: On the Uses of an Idea (London: Verso 2010).
9
ამ თემის შემდგომი კვლევისთვის იხ.: Richard A. Burridge, Imitating Jesus:
An Inclusive Approach to New Testament Ethics (Grand Rapids, MI: Eerd-
mans 2007).
10
ერთ-ერთი საუკეთესო ნაშრომი ამ საკითხზე: Walter Wink, Jesus and
Nonviolence: A Third Way (Minneapolis, MN: Fortress Press 2003).

4
მზის ჩასვლამდე (მათ. 5:39; ეფ. 4:26). დიახ, ჩემთვის ცნობილია,
რომ მრავალი ქრისტიანი არ იქცევა ამგვარად. მაგრამ, იქნებ, ეს
მხოლოდ იმას ნიშნავს, რომ ისინი კარგი ქრისტიანები არ არიან?
ქრისტიანობას ყოველთვის დასჭირდება რეფორმირება და
თვითკრიტიკა. წარსულში ქრისტიანული ეკლესიები ან უმოქმე-
დონი რჩებოდნენ ძალადობის წინაშე, ან თავად მიმართავდნენ
ძალადობას, რის გამოც სამართლიანად იმსახურებენ კრიტიკას.
ქრისტიანული ინსტიტუტები მუდმივად საჭიროებენ იესოს მთავა-
რი იდეებისა და ღირებულებების სიღრმისეულ გააზრებას. ქრისტი-
ანული რწმენით ნასაზრდოები არაძალისმიერი წინააღმდეგობის
ეთოსის ერთ-ერთი შთამაგონებელი მაგალითია მარტინ ლუთერ
კინგის ბრძოლა სამოქალაქო უფლებებისთვის.
სხვა ბრწყინვალე მაგალითი უკავშირდება თუნდაც 2006 წლის
ოქტომბერში ამიშების სკოლაში ჩადენილ მკვლელობას. პენსილ-
ვანიის შტატის სოფელ ნიქლ მაინში, ამიშების სკოლაში შეიარა-
ღებული მამაკაცი შეიჭრა, რომელმაც ცეცხლსასროლი იარაღით
რამდენიმეჯერ გაისროლა. შედეგად, ხუთი გოგონა გარდაიცვა-
ლა. მკვლელმა ადგილზევე მოიკლა თავი, დატოვა რა წერილი, რო-
მელშიც აღნიშნავდა, რომ ეს მან ღვთისადმი „დიდი სიძულვილის
გამო“ ჩაიდინა11.
ამიშები კონსერვატულ პროტესტანტულ ჯგუფს მიეკუთვნე-
ბიან, რომელთათვისაც მიუღებელია ძალმომრეობის ნებისმიერი
ფორმა, იესო ნაზარეველის პიროვნებისა და მისი სწავლების აბსო-
ლუტური მორალური ავტორიტეტის აღიარების საფუძველზე. მი-
უხედავად მათი თემის ყველაზე მოწყლვადი წევრებისა, ბავშვების
წინააღმდეგ ასეთი ბრუტალური ძალის გამოყენებისა ღმერთზე
განაწყენებული ადამიანის მიერ, ამიშებმა პატიების წარმოუდგე-

11
ამიშების თემში მომხდარ ამ ტრაგედიაზე 2010 წელს შესანიშნავი ფილმიც
გადაიღეს, სათაურით Amish Grace. არსებობს ფილმის რუსული (Проще-
ние Амишей) და ქართული (ამიშების პატიება) თარგმანებიც [მთარგმ.
შენიშვ.].

5
ნელი უნარი გამოავლინეს. არავითარი ძალადობა და შურისძიება,
– მხოლოდ მიტევება და შენდობა12. ცნობილია ამგვარი მოპყრობით
შეძრული მკვლელის ქვრივის მადლიერების სიტყვები, თუ რაოდენ
„მაკურნებელი“ აღმოჩნდა ამიშების დამოკიდებულება მისთვის და
მისი სამივე შვილისთვის, რაც მათ „ძალიან სჭირდებოდათ“. ასე
დაარღვიეს რელიგიურმა ადამიანებმა ძალადობის მოსალოდნელი
ციკლი, რომელსაც არ მიეცა განვითარების საშუალება.
ეს ტრაგიკული ფაქტი, რომელიც საოცარი დიდსულოვნებითა
და ღირსებითაა აღბეჭდილი, უდავოდ გამოწვევაა ქრისტიანული
გაერთიანებებისთვის, რათა საკუთარი ქცევის ეთიკა რეგულა-
რულად შეუსაბამონ თავიანთი დამფუძნებლის სულისკვეთებას.
მაგრამ ამგვარი ფაქტები უფრო დიდი გამოწვევაა რელიგიის
ახალათეისტური კრიტიკისთვის, რომლის მიხედვით, რელიგია თა-
ვისი ბუნებით (intrinsically) არის ძალადობრივი. იესო ნაზარეველი
უბრალოდ არ შეესატყვისება ამ მოდელს და არც ქრისტიანობა
უნდა შეესაბამებოდეს მას.

ათეისტური ძალადობა რელიგიაზე

ახლა კი დროა, გადავიდეთ იმ თემაზე, რომელსაც მოხერხებუ-

ლად ჩქმალავენ (gloss over) ახალათეისტური მანიფესტები, კერ-
ძოდ, ვგულისხმობ რელიგიის წინააღმდეგ ათეისტურ ძალადობას.
მე ჩრდილოეთ ირლანდიაში გავიზარდე და შეუძლებელიც კია, ძა-
ლიან კარგად არ მესმოდეს, თუ როგორ შეიძლება რელიგია ძალა-
დობის წარმოქმნისთვის იქნეს გამოყენებული. მაგრამ რელიგია არ
არის ეული ამ საქმეში, რადგან შუღლის გაღვივების პოტენციალი
12
ამ ტრაგიკული ინციდენტისა და მისი მნიშვნელობის შესახებ დაწერი-
ლი გამორჩეული ნაშრომია: Donald B. Kraybill, Steven M. Nolt, and David
Waever-Zercher, Amish Grace: How Forgiveness Transcended Tragedy (San
Francisco, CA: Jossey-Bass, 2010). აღნიშნული შემთხვევის უფრო პოპუ-
ლარული აღწერისთვის იხ: Jonas Beiler, Shawn Smucker, Think No Evil:
Inside the Story of the Amish Schoolhouse Shooting – and Beyond (New-
York: Howard Books, 2009).

6
ექსკლუზივისტურ13 მეტანარატივზე (საფუძველმდებარე სწავლე-
ბაზე) დაფუძნებულ ნებისმიერ მსოფლმხედველობას აქვს.
მეოცე საუკუნის ისტორიამ თავზარდამცემი ცოდნა მოგვცა
იმისა, თუ როგორ შეუძლია პოლიტიკურ ექსტრემიზმს ადამიანებ-
ზე იძალადოს. ეს ისტორია საკმაოდ მძიმე წასაკითხია (თუკი არ
უგულებელვყოფთ იმ მონაკვეთებს, რომლებიც ჩვენთვის არაა მო-
საწონი ან მიუღებელია). კაცობრიობის ისტორიაში მანამდე არას-
დროს გაუჟლეტიათ ამდენი ადამიანი სხვადასხვა სახის პროგრესუ-
ლი სეკულარული იდეოლოგიების, მეტანარატივებისა და ხედვების
სახელით. ყველა მათგანი პოსტრელიგიურ სეკულარულ იდეოლო-
გიას ასახავდა – იქნებოდა ეს ნაციზმის ფსევდოპაგანიზმი თუ სტა-
ლინიზმის ათეიზმი. მაშინ, როდესაც მეთვრამეტე საუკუნის განმა-
ნათლებლობა აღქმულია, როგორც დასავლური საზოგადოებების
განმათავისუფლებელი რელიგიის ტირანიისგან და თეოკრატიული
მმართველობისგან (ახალი ათეისტების სტანდარტული აპოლო-
გეტური მოსაზრება), მეოცე საუკუნემ თვალსაჩინო გახადა, რომ,
ერთი მხრივ, რელიგიური და, მეორე მხრივ, არარელიგიური საზო-
გადოებების ძალადობა და სისასტიკე, თურმე, არაფრით განსხვა-
ვდება ერთმანეთისგან.
ეს გარემოება ერთ-ერთი მიზეზია იმისა, თუ რატომაა პოსტ-
მოდერნი ასე კრიტიკულად განწყობილი, უპირველეს ყოვლისა,
სწორედ ამგვარი მეტანარატივებისადმი. თუმცა ასეთ საფუძვე-
ლმდებარე სწავლებათა უარყოფა, თავისთავად, დიდი პრობლე-
მაა, რამაც, შესაძლოა, დაბნეულობა წარმოშვას. ისეთი მწერ-
ლები, როგორიცაა, ჟან ფრანსუა ლიოტარი, ამტკიცებენ, რომ
ამგვარი მეტანარატივების მიდრეკილება იმდენად ძლიერია ჩაგ-
13
სიტყვა „ექსკლუზივისტური“ კონცეპტუალურ მიდგომას გულისხმობს და,
ასე ვთქვათ, იდეოლოგიური შინაარსით გამოიყენება. ექსკლუზივისტუ-
რია მსოფლმხედველობა, რომელიც ყველა სხვა ხედვისა და მიდგომის
სისწორეს კატეგორიულად გამორიცხავს (ექსკლუზია). სიტყვა „ექსკლუ-
ზიური“ კი ოდენ „განსაკუთრებულს“, „გამორჩეულს“ შეიძლება ნიშნავდეს
[მთარგმ. შენიშვნა].

7
ვრის, გარიყვისა და ძალმომრეობის წარმოქმნისკენ, რომ ის პრი-
ნციპულ დაპირისპირებას საჭიროებს. ბუნებრივია, ვუშვებ, რომ
ქრისტიანობას ძალადობის წარმოშობაც შეუძლია; მაგრამ იგივე
შეუძლია მარქსიზმსაც და ახალ ათეიზმსაც; ამ უკანასკნელს კი
ეს განსაკუთრებით ძალუძს, რადგან მისი მეტანარატივი აგებუ-
ლია რელიგიის წინააღმდეგ აგრესიულ ბრძოლაზე, მისი საბო-
ლოო განადგურების მიზნით.
მსოფლიოში პირველი ოფიციალური ათეისტური სახელმწი-
ფოს, – საბჭოთა კავშირის იდეოლოგია მძაფრი ანტირელიგიური
მეტანარატივით გამოირჩეოდა14. მისი დამფუძნებელი, ვ. ი. ლე-
ნინი, სოციალისტური რევოლუციის მთავარ ამოცანას – რელიგი-
ის ინტელექტუალურ, კულტურულ და ფიზიკურ განადგურებას
– ყოველთვის პრიორიტეტულად თვლიდა, და 1917 წლის ოქტო-
მბრის ბოლშევიკურ რევოლუციამდე ბევრად ადრე მოიაზრებდა
ათეიზმს თავისი იდეოლოგიის მთავარ ელემენტად. რუსეთში რე-
ვოლუციური იდეების გავრცელება-განმტკიცების თაობაზე ის
წერდა: „ჩვენი პროპაგანდა აუცილებლად გულისხმობს ათეიზმის
პროპაგანდას„15. ხალხის ცნობიერების შეცვლისთვის კი, ლენი-
ნის აზრით, აუცილებელი იყო „მეთვრამეტე საუკუნის ფრანგი
განმანათლებლებისა და ათეისტების თხზულებების თარგმნა და
მათი ფართოდ გავრცელება“.
თუმცა ლენინი თავიდან ცდილობდა, ნაკლები ყურადღება ყო-
ფილიყო გადატანილი იმ გარემოებაზე, რომ ინსტიტუციონიზებუ-
ლი ათეიზმი მისი რევოლუციური პროგრამის გულს წარმოადგე-
ნდა, შიშობდა რა, რომ ამის ასე ღიად გაცხადება დააბრკოლებდა
ხალხში მისი იდეების საყოველთაო გავრცელებას. ის აცხადებდა,
რომ „ათეიზმი არ არის და არც უნდა იყოს ჩვენი პროგრამის ნა-
14
ფრანგულმა რევოლუციამაც გამოიარა ათეისტური ფაზა, მაგრამ ეს არ
გაგრძელებულა იმდენი ხანი, რომ ის ინსტიტუციურად გაფორმებულიყო
ნაციონალური პოლიტიკის დონეზე.
15
V. I. Lenin, “Socialism and Religion”, in: Collected Works, 45 vols. (Moscow:
Progress Publishers, 1965), 10: 83-87.

8
წილი“. რატომ? იმიტომ, რომ რელიგიური ადამიანების მიმხრობა-
საც ცდილობდა.
ბოლშევიკურმა რევოლუციამ ლენინს თავისი რელიგიური და
პოლიტიკური იდეების განხორციელების საშუალება მისცა. როდე-
საც აღმოჩნდა, რომ რელიგიური რწმენა აშკარად და ჯიუტად არ
ქრებოდა სოციალური და პოლიტიკური ცვლილებების შედეგად,
მან აუცილებლობად მიიჩნია, იმგვარი ზომებისთვის მიემართა, რო-
მელიც რელიგიის აღმოსაფხვრელად „ძალადობის ხანგრძლივ გამო-
ყენებას“ (protracted use of violence) გულისხმობდა. კაცობრიობის
ისტორიის ამ ბნელი ეპოქის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი ტრაგედია ის
იყო, რომ მათ, რომლებიც ადამიანებში რწმენის ამოძირკვას იძულე-
ბით ცდილობდნენ, სწამდათ, რომ ამგვარი ქცევა გამართლებული
იყო16. უმაღლეს ინსტანციად, რომლის წინაშეც ანგარიშვალდებუ-
ლად მიაჩნდათ თავი, მხოლოდ სახელმწიფოს მოიაზრებდნენ.
მთავარი მოთამაშე ამ ბრძოლაში „მებრძოლ ათეისტთა კავში-
რი“ იყო, რომელიც სხვადასხვა პოლიტიკური ძალებისგან შემდგარ
ნახევრად ოფიციალურ კოალიციას წარმოადგენდა და 1925-1947
წლებში ფუნქციონირებდა17. სლოგანით „რელიგიის წინააღმდეგ
ბრძოლა – სოციალიზმისთვის ბრძოლაა“, რელიგიის სანდოობის
შესუსტებას სოციალური, კულტურული და ინტელექტუალური მა-
ნიპულაციებით ცდილობდნენ. მათ მიერ წარმოებული კამპანია გუ-

16
Anna Dickinson, “Quantifying Religious Oppresion: Russian Orthodox
Church Closures and Repression of Priests 1917-1941”, Religion, State
and Society 28 (2000), 327-335. იხ. ასევე: Dimitri V. Pospelovsky, A His-
tory of Marxist-Leninist Atheismand Soviet Anti-Religious Policies (New-
York: St Martin’s Press 1987); William Husband, “Soviet Atheism and Rus-
sian Orthodox Strategies of Resistance, 1917-1932”, Journal of Modern
History 70, (1998), 74-107.
17
ასევე ცნობილია, როგორც “League of the Militant Godless” (“მებრძოლ
უღმერთოთა კავშირი”), რომლის ისტორიისა და ბრძოლის მეთოდების
შესახებ, იხ.: Daniel Paris, Storming the Heavens: The Soviet Leaugue of
the Militant Godless (Ithaca, NY: Cornell University press 1998). საბჭოთა
სტრატეგიის მარცხის განხილვა იხ.: Paul Froese, “Forced Secularization in
Soviet Russia: Why an Atheistic Monopoly Failed”, Journal for the Scientific
Study of Religion 43 (2004), 35-50.

9
ლისხმობდა გაზეთებისა და ჟურნალების გამოცემას, ლექციების
ჩატარებას, ფილმების ჩვენებას იმისათვის, რომ საბჭოთა მოქალა-
ქეები დაერწმუნებინათ რწმენისა და რელიგიური პრაქტიკის ირა-
ციონალობასა და დესტრუქციულობაში. კარგ საბჭოთა მოქალაქეს,
აცხადებდნენ ისინი, მეცნიერული, ათეისტური მსოფლმხედველობა
უნდა ჰქონდეს.
ეკლესიებს ხურავდნენ ან ანგრევდნენ (ხშირად დინამიტით
აფეთქებდნენ). მღვდლებს აპატიმრებდნენ, დევნიდნენ ან ასახლებ-
დნენ. მეორე მსოფლიო ომის წინ რუსეთის მართლმადიდებელი
ეკლესიის სასულიერო დასის მხოლოდ 6,376 წევრი შემორჩენილი-
ყო. რევოლუციამდე კი მათი რიცხვი 66,140 იყო. საკმარისია, მაგ.,
ერთი საზარელი დღის დასახელებაც, 1938 წლის 17 თებერვალი,
როცა ერთბაშად ორმოცდათხუთმეტი მღვდელი დაიხვრიტა. 1917
წელს რუსეთში 39,530 ტაძარი ფუნქციონირებდა, 1940 წლისთვის
კი მათგან მხოლოდ 950 მოქმედებდა.
ახალი ათეისტების პასუხი ამ შემაძრწუნებელ ისტორიასთან
დაკავშირებით არადამაკმაყოფილებელია. მას ასეთი სახე აქვს: შე-
საძლოა, სტალინი უზნეო ათეისტი მკვლელი იყო, მაგრამ ის იმგვა-
რი უზნეო მკვლელი იყო, რომელიც უბრალოდ ათეისტი აღმოჩნდა.
გარდა ამისა, ის უზნეო მკვლელად სწორედ სასულიერო სემინა-
რიამ გარდაქმნა, რომელშიც ის სწავლობდა. უფრო მეტიც, თურ-
მე საბჭოთა კავშირი, სინამდვილეში, სულაც არ იყო ათეისტური!
ქრისთოფერ ჰითჩენსის აზრით, საბჭოთა კავშირი რეალურად რე-
ლიგიური სახელმწიფო იყო და სწორედ ამით შეიძლება აიხსნას მისი
ამორალობა და ძალადობრივი ბუნება. მისი აზრით, კომუნიზმი რე-
ლიგიად იქცა – სწორედ ამან გამოიწვია ხსენებული კატასტროფა18.
ცოტა რთულია ამგვარ უბადრუკ (tenuous) აზრთა წყობიდან
შინაარსის გამოტანა, რომელიც ჰითჩენსის თავდაჯერებული გა-
ნცხადებების საფუძველს წარმოადგენს, მაგრამ, როგორც ჩანს,
მისი სტრუქტურა ასეთია:
18
Christopher Hitchens, God Is Not Great: How Religion Poisons Everything
(New York: Twelve, 2007), 243-247.

10
 პირველი წანამძღვარი: რელიგია ბოროტებაა და ძალადობრივი.
მეორე წანამძღვარი: საბჭოთა კავშირი ბოროტება და ძალადო-
ბრივი იყო.
დასკვნა: მაშასადამე, საბჭოთა კავშირი რელიგიური იყო.

აქ უკვე ფიქციიდან („ყველა რელიგია ბოროტებაა“) წმინდად

ფანტაზიების სამყაროში გადავდივართ („ყველა ბოროტება რე-
ლიგიურია“), რომელშიც ყველაფერი ჰითჩენსის ჯიუტ, ახირებულ
წარმოდგენათა იდეოლოგიურ ყალიბს უნდა მოერგოს რელიგიის
არსობრივად ძალადობრივი და ბოროტი ბუნების შესახებ19. ის არ
ეცნობა იმ ზღვა მასალას, რომელიც ახლა ხელმისაწვდომია საბჭო-
თა კავშირში რელიგიის დევნის თაობაზე (განსაკუთრებით, 1925-
1947 წლებში). არ იგრძნობა, რომ ჰითჩენსს ამ რეპრესიების მნიშ-
ვნელობა სათანადოდ ესმის, როცა ისტორიის მისეულ, საკმაოდ
პრობლემატურ, წაკითხვას გვთავაზობს.
მაგრამ ჰითჩენსი არაა ერთადერთი ახალი ათეისტი, რომე-
ლიც ნორმალურად შეიძლება მიიჩნევდეს სახელმწიფოში ინსტი-
ტუციურად გაფორმებულ ათეიზმს. რიჩარდ დოკინზი გვიმტკი-
ცებს, რომ „მცირე მტკიცებულებაც კი არ არსებობს“, რომლის
თანახმად, ათეიზმს შეუძლია სისტემატურად უბიძგოს ადამია-
ნს ბოროტი საქმეებისკენ20 და რომ მას „არ სჯერა მსოფლიოში
იმგვარი ათეისტის არსებობისა, რომელიც ბულდოზერით და-
ანგრევდა მექას (ანუ ქააბას მუსლიმურ სიწმინდეს, – დ.თ.), ან
შარტრის, იორკ-მინსტერის და ნოტრ-დამის კათედრალებს“ 21.
სამწუხაროდ, ეს კეთილშობილური მოსაზრება ოდენ დოკიზნის
19
საბჭოთა კავშირის შესახებ ქრისთოფერ ჰითჩენსის შეხედულებების ყვე-
ლაზე საინტერესო კრიტიკა, ალბათ, მის ძმას, პიტერ ჰითჩენსს ეკუთვნის,
რომელიც მრავალი წლის მანძილზე მუშაობდა ჟურნალისტად აღმოსა-
ვლეთ ევროპის კომუნისტურ ბლოკში. ბოლოს, საბჭოთა კავშირის და-
შლის წინ კი, მოსკოვში მუშაობდა. იხ. Peter Hitchens, The Rage Against
God (London: Continuum, 2010).
20
Richard Dawkins, The God Delusion (London: Bantam, 2006), 273.
21
Ibid., 249.

11
პირად დამოკიდებულებას ასახავს და არა რეალობას, რადგან
მისი ამგვარი რწმენის წინააღმდეგ ფაქტები მოწმობს. 1925 წლი-
დან მოყოლებული რუსეთის „მებრძოლ უღმერთოთა კავშირმა“
გადაწვა და ააფეთქა მრავალი ეკლესია-მონასტერი, მათ შორის
კულტურული მნიშვნელობის მქონე ძეგლებიც. ყველა მათგანი
პირისაგან მიწისგან აღხოცეს, როგორც ყავლაგასული რელიგი-
ური რწმენის გადმონაშთები. მოსკოვი ხომ მომავალზე და არა
წარსულზე ორიენტირებული მრავალსართულიანი რკინის კონ-
სტრუქციებით დახუნძლული ქალაქი უნდა ყოფილიყო 22.
ასევე შოკის მომგვრელია გერმანიის დემოკრატიული რეს-
პუბლიკის (ე.წ. „აღმოსავლეთ გერმანია“) ომის შემდგომი პერიო-
დიც. ლაიპციგში წმინდა პავლეს საუნივერსიტეტო ტაძარი, 1240
წელს დასრულებული არქიტექტურული შედევრი, 1968 წლის მაის-
ში ააფეთქეს, რათა თავიდან აერიდებინათ კარლ მარქსის სახელო-
ბის მოედანზე რელიგიის სიმბოლოების არსებობით გამოწვეული
უხერხულობა23 (მოგვიანებით, მას სახელი გადაარქვეს და უწოდეს
ავგუსტინეს მოედანი, როცა 1999 წელს არსებობა შეწყვიტა ამ ავ-
ბედითმა და საცოდავმა მარქსისტულმა სახელმწიფომ, რომელიც
მკაცრი დოგმატური ათეიზმის განსახიერება იყო. ამგვარ დოგმა-
ტიზმს ზოგიერთი ახალი ათეისტი ინტელექტუალურ სათნოებად
მიიჩნევს). საბედნიეროდ, ხალხის მოთხოვნის საფუძველზე, 2009
წელს ლაიპციგის ეს ტაძარი აღადგინეს.
როგორც ჩანს, დოკინზი დარწმუნებულია, რომ ათეიზმს არა-
ნაირი ბნელი მხარე არ აქვს, რის გამოც, მისი, როგორც რელიგიის
კრიტიკოსის, სანდოობა (დამაჯერებლობა) მცირდება. სამწუხა-
როდ, დოკინზისეულ ანალიზში ვერ ვხედავთ მტკიცებულებებზე

22
Timothy J. Colton, Moscow: Governing the Socialist Metropolis (Cambridge:
Harvard University Press, 1995), 228-31.
23
Rudiger Lux and Martin Petzoldt, eds., Vernichtet, vertrieben – aber nicht
ausgeloscht: Gedenken an die Sprengung der Universitatskirche St. Pauli zu
Leipzig nach 40 Jahren (Berlin: Kirchhof & Franke, 2008).

12
დაფუძნებულ მკაცრ მიდგომას, რომელსაც ის სხვებისგან ითხოვს.
დოკინზს თავგამოდებული და მოწიწებითი (pious) რწმენა აქვს ათე-
იზმის უნივერსალური სიკეთისა, და ამ რწმენას არანაირი ეჭვი არ
შეიძლება უკავშირდებოდეს. შესაბამისად, მისი აზრით, ათეიზმის
სიკეთე არ ექვემდებარება კრიტიკულ განხილვას.

სეკულარული იდეალები და ძალადობა

შემდეგი მნიშვნელოვანი აზრი, რომელსაც ზოგიერთი ახალი

ათეისტი გამოთქვამს, ამგვარია: რელიგიას, უფრო ზუსტად
კი, რელიგიის გარკვეულ ფორმებს, ჩვეულებრივი ადამიანუ-
რი კონფლიქტებისა და უთანხმოებების ტრანსცენდირების
(transcendentalize) უნარი აქვს. ეს კი ამგვარი კონფლიქტის კოს-
მიურ ბრძოლად ტრანსფორმირებას იწვევს, რომელიც სიკეთესა
და ბოროტებას შორის მიმდინარეობს. შესაბამისად, მასში ტრან-
სცენდენტური რეალობის ავტორიტეტი და ნებაც იგულისხმება.
ამიტომ, რელიგიური კონფლიქტები იმგვარი ინტენსივობის შემ-
ცველად მოიაზრება, რომელიც სეკულარულ კონფლიქტებსა თუ
უთანხმოებებს არ გააჩნიათ.
მაგრამ, როცა საზოგადოება ღმერთის იდეას უარყოფს, ის
ამ იდეის სეკულარული ალტერნატივების, მაგ., თავისუფლების
ან თანასწორობის იდეალების, წარმოქმნისკენ იხრება. როგორც
იტალიელი მკვლევარი, პოლიტიკური თეორეტიკოსი, ემილიო
ჯენტილე სამართლიანად მიუთითებს, სეკულარული მსოფლმ-
ხედველობა ზოგჯერ „მეტ-ნაკლებად განვითარებული რწმენა-წა-
რმოდგენების, მითების, რიტუალებისა და სიმბოლოების ფორმას
იძენს და ამით საკრალურობის აურას ქმნის იმ მოცემულობის გა-
რშემო, რომელიც მიწიერ სამყაროს ეკუთვნის. შესაბამისად, ის
გარდაიქმნება კულტად, თაყვანისცემისა და თავმიძღვნის ობი-
ექტად“24. შედეგიც გარდაუვალია: ესაა შეუწყნარებლობისა და

24
Gentile, Politics as Religion, 1.

13
ძალმომრეობისადმი მიდრეკილება, როცა „თაყვანისცემისა და
თვითშეწირვის“ ამგვარი საკრალური ობიექტები გამოწვევის ან
საფრთხის წინაშე დგება.
მოვლენათა ამგვარი განვითარების ნათელი მაგალითია ფრა-
ნგული რევოლუციის მიერ 1794 წელს ნაშობი „დიდი ტერორის“
ხანა (დევიზით: „თავისუფლება, თანასწორობა, ძმობა“), რომე-
ლიც იმ დროის სეკულარული პოლიტიკური იდეოლოგიებისგან
წარმოიშვა. ეს შოკის მომგვრელი ეპოქა იაკობინელებსა და ჟი-
რონდისტებს შორის მიმდინარე დოქტრინალური დაპირისპირები-
თაა ცნობილი, რამაც მხოლოდ ერთი წლის მანძილზე ათასობით
უდანაშაულო ადამიანი იმსხვერპლა. ისინი „რევოლუციის მტრე-
ბად“ გამოაცხადეს25. იაკობინელთა ლიდერი, მაქსიმილიან რობეს-
პიერი, რომლის აზრითაც, ძალის გამოყენება სავსებით დასაშვე-
ბი იყო რევოლუციისა და რესპუბლიკის დასაცავად, აცხადებდა:
„ტერორი სხვა არაფერია, თუ არა სწრაფი, ულმობელი და მტკიცე
სამართლიანობა, რომელიც სათნოებიდან (virtue) არის ამოზრდი-
ლი“26. სხვა სიტყვებით, ამგვარი ტერორი რაციონალურია ძალა-
დობის რელიგიური ფორმის საპირისპიროდ (იქნებ, ახალი ათე-
ისტი, სემ ჰარისი ამგვარი რაციონალური ძალადობის საგანგაშო
გამართლებისას სწორედ ამ ისტორიული მაგალითითაა ინსპირი-
რებული27). რევოლუციისა და რესპუბლიკის დაცვისთვის ყველა

25
Francois Furet, The French Revolution, 1770-1814 (Oxford: Blackwell, 1996).
26
“La terreur n’est autre chose que la justice prompte, severe, inflexible; elle
est donc une emanation de la vertu”. Maximilien Robespierre, speech entitled
“Sur les principes de morale politique qui doivent guider la Convention
nationale”, delivered 5 February 1794. Oeuvres de Maximilien Robespierre,
10 vols. (Enghien les Bains: Editions du Miraval, 2007), 10-357.
27
ალისტერ მაკგრეთი ამავე წიგნის პირველ თავში, სემ ჰარისისადმი მი-
ძღვნილ ქვეთავში, მის ამ სიტყვებს ციტირებს: „ზოგიერთი შეხედულება
იმდენად საშიშია, რომ ეთიკურიც კია იმ ადამიანების მოკვლა, რომელნიც
მას იზიარებენ“. მაკგრეთი იქვე აღნიშნავს: „ინკვიზიცია, გესტაპო, თალი-
ბანი და კაგებეც ვერ შეძლებდა ამგვარი აზრის უკეთესად გამოთქმას“
[მთარგმ. შენიშვ.].

14
საშუალება იყო გამართლებული. ბოლოს, თავად რობესპიერიც
ამგვარი რაციონალური ტერორის მსხვერპლი აღმოჩნდა, რომე-
ლიც მანვე გააჩაღა. ძალაუფლების დაკარგვის შემდეგ რობესპიე-
რი 1794 წელს გილიოტინით დასაჯეს28.
ყველა იდეალის ბოროტად გამოყენებაა შესაძლებელი, იქნე-
ბა ეს საღვთო, ტრანსცენდენტური, ადამიანური თუ გამოგონილი.
მათ ადვილად შეუძლიათ იმგვარ მიზნად ქცევა, რომლის მისაღწე-
ვად ყველა საშუალება გამართლებულია, მათ შორის, იმ ადამია-
ნებისა და იდეების განადგურება, რომლებიც ამგვარი მიზნისთვის
საფრთხედ ჩაითვლებიან. ახალ ათეისტებს ოდნავ ბუნდოვანი პო-
ზიცია აქვთ ამ საკითხთან დაკავშირებით. სამაგიეროდ, მათ მართ-
ლა სჯერათ, რომ რელიგიის მოსპობით ძალმომრეობასაც მოსპო-
ბენ. მაგრამ ამის დამამტკიცებელ საბუთებს ვერსად ვხედავთ. აქ
ორი რამ უნდა აღინიშნოს.
პირველი, მეჩვიდმეტე საუკუნის ბოროტი „რელიგიური ომე-
ბი“ მეოცე საუკუნის ასევე ბოროტი, მაგრამ ბევრად უფრო დე-
სტრუქციული იდეოლოგიური და ნაციონალისტური ომებით ჩა-
ნაცვლდა. დასავლეთ ევროპაში რელიგიის, როგორც სოციალური
ძალის, დასუსტებას არ გამოუწვევია მშვიდობიანი თანაარსებო-
ბა საზოგადოებაში, როგორც ამას განმანათლებლობის ხანის
უფრო იდეალისტი რაციონალისტები მოელოდნენ. როგორც ხში-
რად მიუთითებენ, პირველ მსოფლიო ომს არავითარი რელიგიუ-
რი განზომილება არ გააჩნდა.
და მეორე, ჩვენ კარგად გვეხერხება ადამიანთა სხვა ჯგუფების-
გან საკუთარი თავის გამორჩევის ხერხების გამოგონება და შემდეგ,
ამგვარი განსხვავებების საფუძველზე, კონფლიქტების წარმოქმნა.
რელიგია ერთი ასეთი განსხვავებაა, მაგრამ არსებობს სხვა უამრა-
ვიც: გენდერი, კლასი, ეთნიკურობა, სექსუალური ორიენტაცია, ენა

28
გილიოტინა, პირველად ისტორიაში, სწორედ რობესპიერმა გამოიყენა
მასიურად თავისი მტრების წინააღმდეგ [მთარგმ. შენიშვ.].

15
თუ ფეხბურთი. ამრიგად, კაცობრიობამ რომც შეძლოს რელიგიისა-
გან თავის დაღწევა, კონფლიქტი და ძალმომრეობა მარტივად იპო-
ვის გამოხატვისა და გამართლების სხვა საშუალებებს.
სად მივყავართ ამგვარ მსჯელობას? ჩემი ღრმა რწმენით, გვმა-
რთებს რეალისტები ვიყოთ. ნამდვილად არ იმსახურებს ყურადღე-
ბას ბოლოდროინდელი ზედაპირული საჯარო დებატები, რომელ-
თაც არანაირი კავშირი არ აქვს ნიუანსურ და მტკიცებულებებზე
დაფუძნებულ მეცნიერულ ანალიზთან როგორც რელიგიის ბუნე-
ბის, ისე საზოგადოების კეთილდღეობაზე რელიგიის გავლენის შე-
სახებ. რელიგიის წინააღმდეგ გამოცხადებული ომი მყვირალა სა-
თაურებითა და უკონტექსტო ფრაზებით მიმდინარეობს.
სეკულარული ჰუმანიზმი საკუთარი თავის დასაცავად კაცო-
ბრიობის საუკეთესო მიღწევებს იყენებს. მაგრამ რატომ არ აქცე-
ვს ის ყურადღებას ასევე რელიგიის საუკეთესო მხარეებს იმავე
მიზნით? რა თქმა უნდა, შესაძლებელია რელიგიის ბოროტად გა-
მოყენება, მაგრამ ბოროტად შეიძლება ნებისმიერი რამ იქნას გა-
მოყენებული. მაგ., ნაცისტურ გერმანიაში მეცნიერებამ მავნებელი
ფორმა მიიღო „სოციალური დარვინიზმის“ სახით, რომელიც დღეს
საყოველთაოდაა დაგმობილი, როგორც სისაძაგლე (abomination).
თუმცა ის თავის დროზე წინ გადადგმულ ნაბიჯად ითვლებოდა. ძა-
ლიან კარგად ვაცნობიერებ, რომ ეს მეცნიერების დამახინჯებული
ფორმაა და მეცნიერება არ უნდა შეფასდეს მისი დეგრადირებული
ვერსიების მიხედვით. როგორც მეცნიერებას, ისე რელიგიას, შე-
უძლია მონსტრების წარმოქმნა, მაგრამ მათ ეს არ სჭირდებათ და
არც არაფერი უნდა შეფასდეს მისი პათოლოგიური გამოხატვების
საფუძველზე.
ახალმა ათეიზმმა ვერ შეძლო იმის დამტკიცება, რომ რელი-
გია აუცილებლად და ყველანაირად ბოროტებას, ჭკუაშეშლილო-
ბასა და დესტრუქციულობას უკავშირდება. ჰარისი, დოკინზი და
ჰითჩენსი თავის ანტირელიგიურ ნარატივებს ისეთი გამაოგნე-

16
ბელი შერჩევითობით გვთავაზობენ, რომ ამის გამო ზოგიერთი
ახალი ათეისტიც კი დისკომფორტს განიცდის. დოკინზის წიგნში
(„ღმერთის დელუზია“) შეკრებილი მასალის გაცნობისას, ტერი
იგლეტონი შემდეგს აღნიშნავს: „ამგვარია დოკინზის მწყობრი
მეცნიერული მიუკერძოებლობა, რომ ლამის ოთხასგვერდიან
წიგნში თითქმის არსად ახსენებს რელიგიური რწმენიდან მომდი-
ნარე თუნდაც ერთ სიკეთეს. ამგვარი პოზიცია კი a priori საეჭვო
და ემპირიულად მცდარია“29.
მე, პირადად, არ ვთვლი მიუღებლად რელიგიის კორექტირება-
სა თუ რეფორმირებას, მაგრამ, ვფიქრობ, ახალ ათეიზმსაც შეეძ-
ლო მსგავსი მზაობის გამოხატვა ინტელექტუალურ და მორალურ
თვითკრიტიკასთან დაკავშირებით. ახალ ათეისტებს მცირედი კე-
თილსინდისიერება მაინც უნდა გამოეჩინათ და რელიგიისადმი მა-
თეულ მიდგომასთან დაკავშირებული აშკარა პრობლემების არსე-
ბობა მაინც ეღიარებინათ პატიოსნად.

29
Terry Eagleton, “Lunging, Flailing, Mispunching”, review of The God Delusion.
London Review of Books 28, no. 20 (19 October 2006).

17
 ალისტერ მაკგრეთი

ნარატივები, სურათები და რუკები

ნარატივები მეცნიერებისა
და რელიგიის შესახებ

სხვადასხვა კულტურებში არსებული ჯგუფები ქმნიან გარ-

კვეულ ნარატივებს, რათა განიმტკიცონ და გაამართლონ პრე-
ტენზიები საკუთარი ცოდნის სისწორესა და ძალაუფლებაზე
და იმავდროულად ჩაახშონ ისინი, რომლებიც მათ საფრთხეს
უქმნიან. როგორც აქამდეც აღგვინიშნავს, ფილოსოფოსმა და
კულტურულმა თეორეტიკოსმა, ჩარლზ ტეილორმა კარგად აღ-
წერა, თუ როგორ იკავებენ დომინანტურ სოციალურ პოზიციე-
ბს ახსნა-განმარტებისა და საზრისის ის მეტანარატივები, რომ-
ლებსაც სუსტი კავშირი აქვთ რეალობასთან 1. ამ დომინანტური
ნარატივების უარყოფას ან კრიტიკას ირაციონალურობის მახა-
სიათებლად მიიჩნევენ. თუმცა საკმარისად გონიერნი აღნიშნულ
ნარატივებს მაინც აპრობლემებენ. მოგვიანებით კი მათ წინასწა-
რმეტყველებად, ბრძენ ადამიანებად რაცხენ, რომლებიც თავისი
დროის მოაზროვნეებზე ჭკვიანები აღმოჩნდნენ, რასაც შემდგომ
დროთა მსვლელობაც ადასტურებს.
ცნობილმა პოსტმოდერნისტმა ფილოსოფოსმა, მიშელ ფუკომ
(1926-84) სახელი გაითქვა ადრეულ მოდერნულ პერიოდში შეშლი-
ლობასთან დაკავშირებული კვლევით2. რატომ გახდა მისი ნაშრომი
ასეთი გავლენიანი? იმიტომ, რომ მან აჩვენა თუ როგორ ხშირად
იყენებდნენ „შეშლილის“ დამღას ძალაუფლების მქონენი არა ფსიქი-
1
Charles Taylor. A Secular Age. Cambridge, MA: Belknap Press, 2007.
2
Michel Foucault. Madness and Civilization: A History of Insanity in the Age of
Reason. London: Routledge, 1995.

18
კური დარღვევების აღსანიშნად, არამედ მათთვის დამღუპველ და
არაკომფორტულ შეხედულებებთან საბრძოლველად, რადგან რეა-
ლურ საფრთხეს უქმნიდნენ პოლიტიკურ და კულტურულ ელიტას.
ხელისუფალთათვის ყველაზე ადვილი გზა საშიში იდეების ნეიტრა-
ლიზებისა მათი ავტორების „გიჟებად“ გამოცხადება იყო. ამგვარ
ინტელექტუალურ დევნას საზოგადოების კეთილდღეობისთვის
ზრუნვად ასაღებდნენ.
სწორედ ამგვარი ვითარება იყო საბჭოთა კავშირის „დამსჯელი
ფსიქიატრიის“ პირობებში, როდესაც პოლიტიკურ და რელიგიურ
დისიდენტებს ფსიქიატრიულ დაწესებულებებში აგზავნიდნენ. მათ
ფსიქიკას არ აკლდა სიჯანსაღე. უბრალოდ მათი იდეები საფრთხეს
უქმნიდა საბჭოთა კავშირის იდეოლოგიას. ეს საკმაოდ კარგად
მოფიქრებული ხრიკი იყო: ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში გამო-
კეტვით ამგვარ პირებს საზოგადოებისგანაც რიყავდნენ და იმა-
ვდროულად მათ მიერ გამოთქმულ იდეებს ავადმყოფურად აცხა-
დებდნენ. სამწუხაროდ, ახალი ათეიზმი იმავეს ცდილობს, როცა
რწმენის დემონიზებას ეწევა. რიჩარდ დოკინზის ქედმაღლური გა-
ნაცხადი, რომ რწმენა „ფსიქიკური დაავადების სახეობაა“, ძალიან
მამაც და ბრწყინვალე მოსაზრებად შეიძლებოდა მოსჩვენებოდა
ზოგიერთებს 1980-იან წლებში; ახლა კი ეს სიტყვები დაუსაბუთე-
ბელ ბუზღუნად მიიჩნევა3.
ჩვენს კულტურაში ნარატივების გაძლიერებას თავისი მი-
ზეზები აქვს. კულტუროლოგები, ანტონიო გრამშის (1891-1937)
დროიდან მოყოლებული, მიუთითებენ, რომ ისინი კულტურის
სფეროში ძალაუფლებისა და ავტორიტეტის მქონეთა მიერ იქ-
მნება. ზოგი ინტელექტუალი დომინანტურ კულტურულ ნარა-
ტივებთან შეხმატკბილებულია. სხვები კი მათ აკრიტიკებენ. ამ
დომინანტ კულტურულ ნარატივებს ყველაზე ძლიერად ხშირად
3
Richard Dawkins. The Selfish Gene. 2nd ed., Oxford: Oxford University
Press, 1989, p. 330 (ეს პასაჟი დამატებულია დოკინზის ამ წიგნის მეორე
გამოცემაში).

19
მეცნიერები ატორტმანებენ. ფიზიკოსი ფრიმენ დაისონი თავის
ესსეში „მეცნიერი, როგორც მეამბოხე“ წერს: „ყველა კულტუ-
რაში მეცნიერება ალიანსია თავისუფალი სულების, რომლებიც
ადგილობრივი ტირანიის წინააღმდეგ ილაშქრებენ. ყველა კულ-
ტურა ცდილობს, ამგვარ ტირანიას დაუქვემდებაროს თავისი შვი-
ლები“4. მეცნიერება ხშირად ილაშქრებს კულტურის ავტორიტე-
ტების, მათ შორის, რელიგიური ელიტის წინააღმდეგაც.
ძლიერი აზრია, რომელსაც დაისონი მრავალი მაგალითით
ამყარებს. დიდი სპარსი მათემატიკოსი და ასტრონომი ომარ ხაია-
მი (1048-1131) მეცნიერებას განიხილავდა როგორც ჯანყს ისლამის
ინტელექტუალური შეზღუდვების წინააღმდეგ ისევე, როგორც მე-
ოცე საუკუნის ერთ-ერთი საუკეთესო ინდოელი ფიზიკოსი ჩანდრა-
სეხარა ვენკატა რამანისთვის (1888-1970) იყო მეცნიერება ამბოხი
ინდუიზმის ფატალისტური ეთიკის წინააღმდეგ.
მაგრამ ზოგჯერ მეცნიერება პოლიტიკური ელიტასთან დაპი-
რისპირებისთვისაც გამოიყენებოდა. მაგალითად, მეცხრამეტე სა-
უკუნის იაპონელ მეცნიერთა პირველი თაობისთვის მეცნიერება
ფეოდალიზმის ტრადიციული კულტურის წინააღმდეგ ამბოხს წა-
რმოადგენდა. ასევე ჩ. ვ. რამანიც თვლიდა, რომ მეცნიერება შეი-
ძლებოდა გამოყენებულიყო იმ გავლენის შესასუსტებლად, რომე-
ლიც ბრიტანეთს ჰქონდა ინდოეთზე კოლონიურ პერიოდში.
მეცნიერებასა და რელიგიას შორის არსებული ომის (war) შე-
სახებ კულტურულად დომინანტური ნარატივი უკრიტიკოდ მეორ-
დება ახალი ათეისტების ნაწერებში, ქრისტოფერ ჰიტჩენსის წიგნის
ჩათვლით, რომლის სათაურია „ღმერთი არ არის დიადი“ (2007). ამ
ნაშრომში ჰიტჩენსი „კონფლიქტის“ ნარატივს იცავს ისტორიისადმი
უკიდურესად შერჩევითი მიდგომით, რაც მისი ნეგატიური წინასწა-
რი განწყობის ამსახველია. ავტორი ძალადობს ისტორიულ დეტა-
4
Freeman Dyson. “The Scientist as Rebel”, in: Nature’s Imagination: The
Frontiers of Scientific Vision, ed. John Cornwell, Oxford: Oxford University
Press, 1995, pp. 1-11.

20
ლებზე, რათა ისინი თავის რჩეულ თეორიას მოარგოს და ჯიუტად
(obstinately) უარყოფს იმ დეტალებს, რომლებიც არ შეესაბამება
მის მიერ წინასწარ შემუშავებულ მოდელს, შეგნებულად აკნინებს
ან საერთოდ აჩუმათებს რა მათ. ჰიტჩენსი ყურადღებით შერჩეულ
ისტორიულ ანეკდოტებს (შემთხვევებს)5 იყენებს, თითქოს ისინი
რაღაც უფრო დიდ ჭეშმარიტებას გამოხატავდნენ და ადასტურებ-
დნენ დაუჯერებელ მოსაზრებას, რომ რელიგიური რწმენის მქონე
პირთა გონება დაავადებულია და ამიტომ საზოგადოებისთვის პო-
ტენციურ საშიშროებას წარმოადგენენ მთლიანობაში.
განვიხილოთ ერთ-ერთი ასეთი ხმამაღალი განცხადება. ჰიტჩე-
ნსი მართებულად აღნიშნავს, რომ ქრისტიანი მწერალი ტიმოთი დუ-
აითი (1752-1817), იელის კოლეჯის (მოგვიანებით იელის უნივერსი-
ტეტი) ყოფილი პრეზიდენტი, ეწინააღმდეგებოდა შავი ყვავილის6
ვაქცინაციას. ჰიტჩენსისთვის დუაითის მცდარი მსჯელობა მორ-
წმუნე ადამიანის ჩამორჩენილი აზროვნების ტიპური შემთხვევაა.
ჰიტჩენსის მტკიცებით, დუაითის გააფთრებული წინააღმდეგობა
იმაზე მიუთითებს, თუ როგორ ეღობებოდა რელიგიური ობსკურა-
ნტიზმი მეცნიერების წინსვლას იმ დროს და ასევე დღეს. რელიგია
აბრკოლებს კაცობრიობის წინსვლის ყველა მცდელობას.
ამგვარ განცხადებას შემაწუხებლად სუსტი დასაბუთება აქვს
და ის დაცინვა უფროა. ჰიტჩენსი სწორად იქცევა, როცა შავი ყვა-
ვილის ვაქცინაციის მაგალითს მეცნიერებასთან დაპირისპირებუ-
5
სიტყვა „ანეკდოტი“ გულისხმობს არა მხოლოდ სასაცილო შემთხვევის,
არამედ რაიმე ამბავის აღწერასაც. ბერძნული სიტყვა άνέκδοτα ნიშნავს
სიტყვასიტყვით „გამოუქვეყნებელს“. მაგ., სწორედ ამ სახელითაა ცნობი-
ლი პროკოპი კესარიელის ნაშრომი, ე. წ. „საიდუმლო ისტორია“, რომელიც
ავტორს სიცოცხლეში არ გამოუქვეყნებია, რადგან იგი არსებული ხელი-
სუფლების, კერძოდ, იუსტინიანე იმპერატორის დაუნდობელ კრიტიკას
შეიცავდა. წიგნი პირველად 1623 წელს გამოსცეს [მთარგმ. შენიშვ.]
6
შავი ყვავილი, იგივე ნატურალური ყვავილი (smallpox) – გადამდები, ინ-
ფექციური ავადმყოფობა (გოგიჩაძე, გ. სამედიცინო ტერმინოლოგიის
ქართულ-ინგლისურ-რუსულ-ლათინური განმარტებითი ლექსიკონი. თბ.,
მერიდიანი 2009, 496გვ.). [მთარგმ. შენიშვ.]

21
ლობის წარმოსაჩენად იმოწმებს, მართებულად აღნიშნავს რა, რომ
დუაითი ამ ვაქცინაციას ეწინააღმდეგებოდა. მაგრამ ჰიტჩენსის
დასკვნები ზედაპირულია და პრიმიტიული, რაც მასში ღრმად ფეს-
ვგადგმულ ცრურწმენებსა და ნაჩქარევი იდეოლოგიური მიდგომე-
ბისადმი მიდრეკილებას ავლენს. ვაქცინაციის აღნიშნული საკითხი
ასეთი მარტივი არაა და შეუძლებელია მისი დამოწმება რელიგიასა
და მეცნიერებას შორის არსებული „ომის“ ნარატივის მხარდასაჭე-
რად, რომლის აღტკინებული დამცველია ჰიტჩენსი. ნება მომეცით,
ორი საწინააღმდეგო მაგალითი მოგიყვანოთ, რომლებიც დამეხმა-
რება მსჯელობის დასაბუთებაში.
ჰიტჩენსი დარწმუნებულია, რომ შავი ყვავილის წინააღმდეგ
ვაქცინაცია სასარგებლო იყო და, ვინც მას ეწინააღმდეგებოდა,
უნდა დაეგმოთ, ხოლო ვინც იცავდა, უნდა ექოთ. მოდით, ცოტა უკან
დავიხიოთ და ტიმოთი დუაითის წინა თაობაში არსებულ ვითარებას
გადავხედოთ. ჯონათან ედუარდსი (1703-1758), დიდი ამერიკელი
ქრისტიანი მოაზროვნე და პრინსტონის კოლეჯის (მოგვიანებით
პრინსტონის უნივერსიტეტის) მესამე პრეზიდენტი, სამეცნიერო,
კერძოდ, სამედიცინო წინსვლის თავგადადებული მხარდამჭერი იყო.
ედუარდსი პირველ ეტაპზე შავი ყვავილის ვაქცინაციის მხურვალე
დამცველად გვევლინებოდა. პრინსტონში თავისი სტუდენტების წი-
ნაშე რომ ამ ახალი სამედიცინო საშუალების უსაფრთხოება ეჩვენე-
ბინა, თავად აიცრა ამ ვაქცინით7. ვაქცინაციამ უარყოფითი შედეგი
გამოიღო, რის გამოც ედუარდსი მალევე გარდაიცვალა.
მიუკერძოებელი მკითხველი ისურვებდა, რომ ჰიტჩენსს გა-
წონასწორებულად და სწორად წარმოედგინა ამ ვაქცინაციისადმი
რელიგიური დამოკიდებულება, განსაკუთრებით ის ფაქტი, რომ
ედუარდსს საკუთარი სიცოცხლის ფასი დაუჯდა მეცნიერების გან-
ვითარებისადმი მხარდაჭერა. მაგრამ ჰიტჩენსის მიერ დახატულ
7
George M. Marsden. A Short Life of Jonathan Edwards. Grand Rapids, MI:
Eerdmans, 2008, p. 131.

22
სურათზე ედუარდსის პიროვნება საერთოდ არ ჩანს. ამიტომ, აღ-
ნიშნული ახალი ათეისტი პროპაგანდისტი უფროა, ვიდრე მეცნიე-
რი. მისი მიზანია დაიცვას მითი მეცნიერებასა და რელიგიას შორის
არსებული „ომის“ შესახებ და საკუთარი დოგმატური ვერსია ათეი-
ზმისა, თავს არ იწუხებს რა ისტორიული ფაქტების კეთილსინდისი-
ერი წარმოდგენით.
ამგვარი გამაოგნებელი მიკერძოება კიდევ ერთხელ იჩენს თავს
აგრეთვე იმ ფაქტის დამალვაში, რომ გავლენიანი ათეისტი მწერალი
ჯორჯ ბერნარდ შოუ (1856-1950) შავი ყვავილის (smallpox) ვაქცინა-
ციას 1930-იან წლებში უპირისპირდებოდა და დასცინოდა მას, უწო-
დებდა რა „ცდომილებას“ და ასევე „ჯადოქრობის საძაგელ ხრიკს“. ის
უგულებელყოფდა ისეთ წამყვან მკვლევრებს, როგორებიც იყვნენ
– ლუი პასტერი და ჯოზეფ ლისტერი, რომლებიც საკუთარი სამეც-
ნიერო ნაშრომებით მხარს უჭერდნენ ხსენებულ ვაქცინაციას. დრა-
მატურგი და ნოველისტი ბერნარდ შოუ ამ სახელოვან მეცნიერებს
შარლატანებს უწოდებდა, რომელთაც თითქოს არაფერი იცოდნენ
მეცნიერული მეთოდის შესახებ. საინტერესოა, რომ ბატონი შოუ
არა რელიგიური მოღვაწე, არამედ ათეისტი იყო, რომელიც ამგვარ
სასაცილო (ludicrous) განცხადებებს მეოცე საუკუნეში აკეთებდა8.
რატომ არ ახსენა ჰიტჩენსმა ეს ცნობილი და შემაძრწუნებელი
მაგალითი? რასაკვირველია, ჰიტჩენსს არავინ უკრძალავს, გამო-
ხატოს თავისი შფოთვა და გულისწყრომა რელიგიის მისამართით
იმგვარად, რაგვარადაც მას სურს. მაგრამ მას ხომ შეეძლო მეტი
წინდახედულება გამოეჩინა და გაეაზრებინა, რომ მისი მკითხველე-
ბი აუცილებლად შენიშნავდნენ ამ თვალშისაცემ მიკერძოებას?
ამიტომაც ყოველთვის საჭიროა ნებისმიერი ამბავი გადმო-
იცეს სრულად და პირუთვნელად, თვალღების გარეშე. ცხადია,

8
ბერნარდ შოუს შემაშფოთებელი პოზიციის განხილვა იხ.: Sally Peters.
“Commentary: Bernard Shaw’s Dilemma: Marked by Mortality,” International
Journal of Epidemiology 32, no. 6, 2003, pp. 918-19.

23
არ ვაპირებთ იმ შემთხვევების დამალვას, როცა რელიგია აბრკო-
ლებდა მეცნიერულ წინსვლას. მართალია, ეკლესიასთან გალი-
ლეოს დავას მზის სისტემის მისეულ მოდელთან დაკავშირებით
არასწორი ინტერპრეტაციები ეძლევა, მაგრამ ეჭვგარეშეა, რომ
ეკლესიის მაღალი იერარქიის ზოგიერთ წარმომადგენელს არ მო-
სწონდა რის თქმასაც გალილეო აპირებდა და არ მოსწონდა რო-
გორც სამეცნიერო, ისე რელიგიური მიზეზებით, რის გამოც გა-
ლილეოს დადუმებას ცდილობდა.
მაგრამ სურათი უფრო კომპლექსურია და ამგვარ ცალკეულ
შემთხვევებზე არ დაიყვანება9. იმ დროისთვის პროტესტანტობა-
სთან ბრძოლაში ჩაბმული კათოლიკობა თავისი მოძღვრების მთა-
ვარი დებულებების დაცვას ცდილობდა და ბიბლიის ტრადიციული
განმარტებების ნებისმიერი ცვლილების წახალისებისგან თავს იკა-
ვებდა. ამგვარმა პოლემიკურმა კონტექსტმა განაპირობა მძაფრი
ეჭვების ატმოსფერო, რომელიც ნამდვილად არ იყო ღია „ახალი
მეცნიერული“ მიგნებებისთვის. გალილეოს არგუმენტი დედამიწის
მოძრაობასთან დაკავშირებით (მცდარად) აღიქვეს კათოლიკური
სწავლების მოდიფიკაციად10, რაც პროტესტანტობის წისქვილზე
დაასხამდა წყალს.

9
Maurice A. Finocchiaro. Defending Copernicus and Galileo: Critical Reason-
ing in the Two Affairs. New York: Springer, 2010. იხ. ასევე: Stephen Mason.
“Galileo’s Scientific Discoveries, Cosmological Confrontations, and the After-
math,” History of Science 40, 2002, pp. 377-406.
10
ზოგადად, ჰელიოცენტრული მოდელი აკნინებდა პლანეტა დედამიწის და,
შესაბამისად, მასზე მცხოვრები ადამიანის ღირებულებას. გეოცენტრულ
მოდელში კი დედამიწა და ადამიანი სამყაროს ცენტრად, ქმნილების გვირ-
გვინად ითვლებოდა, რასაც თავისი თეოლოგიური მნიშვნელობაც ჰქონდა
იმ დროისთვის. კოპერნიკის აღმოჩენა ჩვენს პლანეტას ერთ-ერთ უმცი-
რეს ნაწილაკად აცხადებდა უკიდეგანო სამყაროში, რასაც თავისი წვლი-
ლი შეჰქონდა პესიმიზმისა და მიზანთროპიის განვითარებაში. როგორც
ერთი ამერიკელი რომანისტი ჰიპერბოლურად შენიშნავდა, „თანამედროვე
ნევროზები კოპერნიკის აღმოჩენით დაიწყო“ (ციტირებულია: Каннингем,
Конор. Благочестивая Идея Дарвина: Почему Ультрадарвинисты и
Креационисты ее не поняли. М., ББИ 2018, გვ. 2). [მთარგმ. შენიშვნა].

24
 დღეს თანამედროვე კათოლიკური თეოლოგია გალილეოს ისეთ
მოაზროვნედ მიიჩნევს, რომელიც მეცნიერებასა და რწმენას აახლო-
ვებდა და რომლის ხედვას არასწორად განმარტავდნენ მისი კრი-
ტიკოსები ეკლესიიდან. პაპმა იოანე პავლე მეორემ შემდეგი აზრი
გამოთქვა 1992 წელს, რომელიც მეოცე საუკუნის კათოლიკურ ეკ-
ლესიაში არსებული მზარდი კონსენსუსის ერთგვარი შეჯამებაა:

„ახალმა მეცნიერებამ, თავისი მეთოდებითა და კვლევის

თავისუფლებით, აიძულა თეოლოგები გადაეხედათ წმინდა
წერილის განმარტების საკუთარი მეთოდებისთვის. მათმა
უმეტესობამ არ იცოდა, როგორ უნდა გაეკეთებინათ ეს.
პარადოქსია, მაგრამ გალილეო, გულწრფელი მორწმუნე, ამ
მხრივ უფრო გამჭრიახი აღმოჩნდა, ვიდრე მისი ოპონენტი
თეოლოგები“11.

„ომის“ ნარატივის კრიტიკისთვის

არსებობს დრომოჭმული და საკმაოდ დისკრედიტირებული
„ომის“ ნარატივის კრიტიკის მრავალი გზა, რომელთაგან, სამწუხა-
როდ, ყველაზე ეფექტური იმავდროულად ყველაზე შრომატევადი
გზაა: სისტემატური გაბათილება ცნობილი მითებისა, რომელთაც
კულტურის კომენტატორები იმდენად ხშირად მიმართავენ, თით-
ქოს ისინი საკრალური ნარატივები იყოს. მაგრამ ხსენებული პირე-
ბი ვალდებულნი არიან გულდასმით გადაამოწმონ ამგვარი მითების
წყაროები. გთავაზობთ ერთ-ერთ მათგანს, რომელიც აღებულია გა-
ზეთიდან „ნიუ-იორკ თაიმზ“:

„როდესაც მეცხრამეტე საუკუნის ექიმებმა მშობიარობის

ტკივილების შესამსუბუქებლად ქლოროფორმის12 გამოყე-

11
John Paul II. “Faith Can Never Conflict with Reason,” L’Osservatore Romano
49, November 1992, p. 2.
12
ქლოროფორმი – ქლორის შემცველი, უფერული, გამჭირვალე სითხე.
იყენებენ სანარკოზე და სადეზინფექციო საშუალებად, აგრეთვე ჰის-

25
 ნება დაიწყეს, შოტლანდიურმა კალვინისტურმა ეკლესი-
ამ ის „სატანურ გამოგონებად“ შეაფასა, რომლის მიზანი
უფლის განგებაში ჩარევა იყო“13.

ეს მითი სასაცილოა და იმავდროულად ნონსენსიც. მეცხრამე-

ტე საუკუნეში მშობიარობის ანესთეზიისადმი წინააღმდეგობას
იშვიათად თუ ჰქონდა რელიგიური ხასიათი. დაპირისპირება უმე-
ტესად სამედიცინო წრეებიდან მომდინარეობდა, რადგან არსებობ-
და შიშები მშობიარე დედის ორგანიზმზე მის უარყოფით გავლე-
ნასთან დაკავშირებით14. ეს მოგონილი ამბავი ამ მედიკამენტის
წინააღმდეგ ეკლესიის ბრძოლასთან დაკავშირებით, – პირდაპირ
ან ირიბად, და როგორც მინიმუმ, უკრიტიკოდ, – გავრცელდა
„ომის“ მითოლოგიის ერთ-ერთი საფუძველმდებარე ტრაქტატი-
დან, კერძოდ, ენდრიუ დიქსონ უაითის წიგნიდან „თეოლოგია-
სთან მეცნიერების ბრძოლის ისტორია საქრისტიანოში“, (Andrew
Dickson White. History of the Warfare of Science with Theology in
Christendom, 1896). ამ ნაშრომის იდეოლოგიური ხასიათი სერიო-
ზულმა მეცნიერებამ დიდი ხნის წინ გამოავლინა. უაითი კორნელის
უნივერსიტეტის პირველი პრეზიდენტი იყო, რომელსაც სურდა ეს
სასწავლებელი ინტელექტუალური თავისუფლების ბასტიონად
ექცია. რელიგიის მკაცრი კრიტიკით მას მეტი სტუდენტის მიზიდ-
ვა სურდა. უაითისგან მხარდაჭერილი მეცნიერებასა და რელიგიას
შორის არსებული „ომის“ ნარატივის მავნე შედეგები ჩვენს დრო-
მდეც იყო ცნობილი. როგორც ისტორიკოსი ჯეიმს მორი შენიშ-
ნავდა, ეს მოდელი თავის მიმდევრებს უბიძგებს „წარმოიდგინონ

ტოლოგიურ კვლევებში (გოგიჩაძე, გ. სამედიცინო ტერმინოლოგიის

ქართულ-ინგლისურ-რუსულ-ლათინური განმარტებითი ლექსიკონი. თბ.,
მერიდიანი 2009, 496გვ.). [მთარგმ. შენიშვ.]
13
“A Pox on Cell-Stem Research,” New York Times, 1 August 2006.
14
ოცდახუთი ამგვარი მითის სისტემატური დეკონსტრუქციისთვის, – ზე-
მოთ ნახსენები მითის ჩათვლით, – იხ. შემდეგი ნაშრომი: Ronald L. Num-
bers (ed.). Galileo Goes to Jail and Other Myths about Science and Religion.
Cambridge, MA: Harvard University Press, 2009.

26
სრული დაპირისპირებულობა იქ, სადაც მხოლოდ რთული სიმრა-
ვლეა, მონოლითური სოლიდარობა იქ, სადაც დანაწევრებულობა
და გაურკვევლობაა და დაპირისპირება იქ, სადაც თანხმობა და
მშვიდობაა“15.
არანაირი საჭიროება არ არსებობს მკითხველს თავი მოვაწყინო
ამ ნარატივის დაწვრილებითი კრიტიკით, რაც მრავალი შეცდომის
ზუსტ და დამღლელ შესწორებებს გულისხმობს. ამის ნაცვლად,
უპრიანია უბრალოდ ნდობის ღირსი ისტორია გადმოვცეთ, რაც ნა-
კლებად საინტერესო იქნება, ვიდრე ეს თავშესაქცევი მოგონილი
ამბავი შოტლანდიელ კალვინისტებზე, მაგრამ, სამაგიეროდ, ისტო-
რიული სანდოობის უდავო ღირსებით იქნება შემკული.
მართალია, ვერ ვიტყვით ცალსახად, რომ ქრისტიანობამ შვა
თანამედროვე მეცნიერება, თითქოს მხოლოდ ქრისტიანობა იყო
ერთადერთი მიზეზი ამ მნიშვნელოვანი წამოწყებისა, მაგრამ ნა-
თელია, რომ მათ შორის ფუნდამენტური სინერგია არსებობს. მაგა-
ლითად, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ქრისტიანობამ ერთგვარი ინტე-
ლექტუალური პლატფორმით უზრუნველყო მეცნიერული თეორია
და პრაქტიკა16. ღიმილისმომგვრელი მითები ჯერ კიდევ არსებობს
პოპულარულ ლიტერატურაში. მაგალითად, თითქოს შუა საუკუ-
ნეებში ეკლესია და მისი თეოლოგები ასწავლიდნენ, რომ დედამი-
წა ბრტყელია, ახშობდნენ რა ყველა იდეას დედამიწის სფერულო-
ბის შესახებ სწორედ რელიგიური მოტივით17. მაგრამ მეცნიერებამ

15
James R. Moore. The Post-Darwinian Controversies: A Study of the Prot-
estant Struggle to Come to Terms with Darwin in Great Britain and America,
1870–1900. Cambridge: Cambridge University Press, 1979, pp. 99-100.
16
ამ პოზიციის კლასიკური დაცვისთვის იხ.: David C. Lindberg and Ronald
L. Numbers. God and Nature: Historical Essays on the Encounter between
Christianity and Science, Berkeley, CA: University of California Press, 1986.
ამ თემაზე ბოლო დროის საუკეთესო კვლევა კი შემდეგია: David C. Lind-
berg and Peter Harrison, “Early Christianity,” in: Science and Religion around
the World: Historical Perspectives, ed. John Hedley Brooke and Ronald L.
Numbers. Oxford: Oxford University Press, 2011, pp. 67-91.
17
ამ აბსურდული იდეის ისტორიისთვის იხ.: Jeffrey Burton Russell. Inventing
the Flat Earth: Columbus and Modern Historians. New York: Praeger, 1991;

27
დიდი ხანია დაძლია ამგვარი მოძველებული ფიქციები, მოგვცა რა
მდიდარი, კომპლექსური და სანდო სურათი რწმენისა და მეცნიერე-
ბის ინტერაქციისა მეცნიერულ რევოლუციამდე და ამ რევოლუცი-
ის მანძილზე.
ზოგადად მეცნიერების ისტორიკოსთა შორის არსებობს თა-
ნხმობა, რომ რელიგიურმა ფაქტორებმა გამოკვეთილად დადებითი
როლი ითამაშა დასავლეთში თანამედროვე მეცნიერების წარმოქმ-
ნისა და მისი შემდგომი შენარჩუნების პროცესში. თავიდანვე უნდა
ითქვას, რომ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების განვითარების
გარიჟრაჟზე მრავალი საკვანძო ფიგურა გულწრფელი მორწმუნე
იყო; უფრო მნიშვნელოვანი კი ის არის, რომ მათ მიერ შემუშავებუ-
ლი ახალი მიდგომები ბუნების შესწავლისადმი სხვადასხვაგვარად
ეფუძნებოდა რელიგიურ თეზისებს, სამყაროს მოწყობის შესახებ
ქრისტიანულ გაგებას. მოვნიშნოთ სამი მთავარი თემა, რომლებსაც
ისტორიკოსები მნიშვნელოვნად მიიჩნევენ ადრეული მოდერნული
პერიოდის დასავლეთ ევროპაში მეცნიერული რევოლუციის რელი-
გიური დაფუძნების გააზრებისთვის.
1. სამყაროს შექმნის ქრისტიანული დოქტრინა მოწესრიგე-
ბული სამყაროს ცნებას მოიცავს, რომლის შეცნობა ემპი-
რიული კვლევითაა შესაძლებელი. ამ იდეამ გადამწყვეტი
როლი ითამაშა მეცნიერების წარმოქმნაში. როგორც ფიზი-
კოსი პოლ დევისი უთითებს, „რენესანსის ეპოქის ევროპა-
ში იმას, რასაც დღეს კვლევისადმი მეცნიერულ მიდგომას
ვუწოდებთ, ეფუძნებოდა მოაზროვნე ღვთისადმი რწმენას.
ამგვარი ღმერთის მიერ დადგენილი წესრიგის გაგება კი სა-
მყაროს გულმოდგინე შესწავლით იყო შესაძლებელი“18.
2. ბუნების კვლევა, იმდროინდელი ფართო აღიარებით, ღვთა-

Christine Garwood. Flat Earth: The History of an Infamous Idea. London:

Macmillan, 2007.
18
Paul Davies. The Mind of God: Science and the Search for Ultimate Meaning.
London: Penguin, 1992, p. 77.

28
 ებრივი მშვენიერებისა და სიბრძნისადმი ადამიანის აღტა-
ცებასა და მადლიერებას აძლიერებდა19. ამრიგად, ბუნების
შესწავლისათვის მაშინ მნიშვნელოვანი რელიგიური მოტი-
ვაცია არსებობდა, რადგან ამ ბუნების წესრიგი და სილამა-
ზე შემოქმედის ხასიათს (character) ირეკლავდა.
3. მეთექვსმეტე და მეჩვიდმეტე საუკუნეების მრავალმა ბუ-
ნებისმეტყველმა ფილოსოფოსმა იწყო დაეჭვება ბუნების
შესწავლისას ადამიანის შეუიარაღებელი, შიშველი გონე-
ბის შესაძლებლობებში, რაც მხოლოდ ბერძნული ფილო-
სოფიისთვის დამახასიათებელ დედუქციურ პროცესებს
გულისხმობდა20. ადამიანის რაციონალური შესაძლებლო-
ბებისადმი ამგვარი მზარდი უნდობლობა, რომელიც პირ-
ველქმნილი ცოდვის შესახებ ტრადიციული ქრისტიანული
სწავლებით გამოიხატება, ბუნებისმეტყველი ფილოსო-
ფოსები ემპირიული მეთოდის დაფუძნებამდე მიიყვანა,
რაც უფრო კეთილსაიმედო ცოდნის შექმნის საშუალებად
აღიარეს. ამრიგად, ბუნების შესახებ სანდო ცოდნის მიღე-
ბისთვის ეფექტურ იარაღად ექსპერიმენტი და არა მხო-
ლოდ გონება ჩაითვალა.

ქრისტიანული კონცეპტუალური პლატფორმა, რომლის ფარგ-

ლებშიც მეცნიერებამ შეძლო განვითარება, რასაკვირველია, იმ გა-
რემოს ნაწილი იყო, რომლის წინააღმდეგაც დაიწყო მეცნიერული
რევოლუცია. ეს მნიშვნელოვანი ფაქტია იმ მითის წინააღმდეგ, რომ
მეცნიერებასა და რელიგიას შორის გაუთავებელი კონფლიქტია.
უზარმაზარი განსხვავებაა შემდეგ ორ მოსაზრებას შორის. პირ-
19
შემთხვევებზე დაფუძებული ბრწყინვალე კვლევა იხ.: Peter Harrison.
“Sentiments of Devotion and Experimental Philosophy in Seventeenth-
Century England,” Journal of Medieval and Early Modern Studies 44, no. 1,
2014, pp. 113-33.
20
ეს თვალსაზრისი განვითარებულია შემდეგ მნიშვნელოვან ნაშრომში:
Peter Harrison. The Fall of Man and the Foundations of Science. Cambridge:
Cambridge University Press, 2007.

29
ველი: „მეცნიერება და რელიგია აუცილებლად უპირისპირდებიან
ერთმანეთს“ (რაც ისტორიულად არაა დასაბუთებული) და მეორე:
„მეცნიერება და რელიგია ზოგჯერ უპირისპირდებიან, ზოგჯერ
თანამშრომლობენ ერთმანეთთან“ (რაც სიმართლეა, მაგრამ მრავა-
ლთათვის უინტერესო).
იმისგან დამოუკიდებლად, რას შეიძლება ვფიქრობდეთ მეცნი-
ერებისა და რწმენის ურთიერთობის შესახებ, სულ უფრო ნათელი
ხდება, რომ მათ შორის არსებული კედლები დღეს უფრო თხელია
და გამჭირვალე, ვიდრე წარსულში. სოციოლოგი ელაინ ჰოვარდ ეკ-
ლუნდი თავის ბოლოდროინდელ კვლევაში, რომელიც წამყვან მეც-
ნიერებთან ჩაღრმავებული ინტერვიუებსაც მოიცავს, ამტკიცებს,
რომ მეცნიერებასა და რელიგიას შორის არსებული „გადაულახავი
მტრობის“ შესახებ იდეა წარმოადგენს „კარიკატურას, გაცვეთილ
მოსაზრებას, რომელიც კოლექტიური კონფორმისტული აზროვნე-
ბის (groupthink) თემაზე შექმნილი სატირისთვის შეიძლება ვინმემ
გამოიყენოს და არა რეალობის ადექვატური ასახვისთვის“21. ეს აუ-
ცილებლად როდი ნიშნავს, რომ მეცნიერები სულ უფრო რელიგი-
ურნი ხდებიან. რასაკვირველია, არა. ეს მხოლოდ „ომის“ მოდელის
სიმცდარის უფრო მეტ გააზრებაზე მიუთითებს. მანამდე ამგვარი
მოდელი მრავალი მეცნიერის მსოფლმხედველობის ნაწილი იყო.
დღეს კი სამეცნიერო საზოგადოება მზარდ ღიაობას გამოხატავს
დიალოგის შესაძლებლობისადმი და მეგობრული, და შესაძლოა,
ურთიერთგამამდიდრებელი თანაარსებობისადმი.
მეცნიერების ნებისმიერმა ისტორიკოსმა იცის, რომ რელიგიისა
და მეცნიერების ურთიერთობა ამბივალენტურია და შეუძლებელია
მისი დაყვანა პრიმიტიულ სლოგანებამდე. რელიგიური ცრურწმე-
ნები ზოგჯერ მართლაც უპირისპირდებოდა მეცნიერებას. მაგრამ
21
ერთ-ერთი საუკეთესო ემპირიული კვლევა იმის შესახებ, თუ როგორ აფა-
სებენ მეცნიერები „კონფლიქტის“ ნარატივს, შემდეგია: Elaine Howard
Ecklund. Science vs. Religion: What Scientists Really Think. Oxford: Oxford
University Press, 2010, p. 5.

30
ანტი-რელიგიური ცრურწმენებიც ხომ აბრკოლებდა მეცნიერების
წინსვლას? სამწუხაროდ, ამგვარ ფაქტებს მოხერხებულად უვლიან
გვერდს დოკინზის თუ ჰიტჩენსის მიერ წარმოდგენილი ტენდენციუ-
რი აღწერები მეცნიერებისა და რელიგიის ურთიერთობისა. მაგრამ
ყველა ეს ფაქტი მნიშვნელოვანი ნაწილია კომპლექსური სურათისა,
რომლის სწორად გადმოცემაც გვმართებს.
მოდით განვიხილოთ კონკრეტული მაგალითი. მეორე მსო-
ფლიო ომის შემდგომ მეცნიერებაში ნათელი გახდა, რომ სამყარო
მუდმივად არ არსებობდა, როგორც ეს მანამდე სწამდათ მეცნიე-
რებს. ამ საკითხზე სამეცნიერო კონსენსუსი თანდათან შედგა. რო-
გორც გაირკვა, სამყარო ყოფიერებაში შემოვიდა განსაკუთრებული
მოვლენის შედეგად, რომელსაც „დიდი აფეთქება“ ეწოდა. ამგვარ-
მა სიახლემ მთლიანად ამოატრიალა ძველი კონსენსუსი. თავიდან
ეს ახალი თეორია მეცნიერთა გარკვეულ წინააღმდეგობასაც კი
წააწყდა, რომლებმაც ეჭვის ქვეშ დააყენეს დიდი აფეთქების მტკი-
ცებულებები. 1960-იან წლებში აღნიშნულ ახალ აღმოჩენას ისეთი
ცნობილი ათეისტი მეცნიერებიც აკრიტიკებდნენ, როგორებიც
იყვნენ ფრედ ჰოილი (Fred Hoyle) და სტივენ უეინბერგი (Steven
Weinberg). ისინი შიშობდნენ, რომ დასაბამის მქონე სამყაროს იდეა
„რელიგიურად ჟღერდა“ და სამყაროს შექმნის ბიბლიურ აღწერას
ჰგავდა, რაც „დაბადების“ წიგნშია მოცემული.
ათეისტები სამყაროს ფრედ ჰოილისეულ „სტაციონარულ მო-
დელს“ აღიარებდნენ, რადგან ის გამორიცხავდა სამყაროს „შექმნის“
ნებისმიერ შესაძლებლობას. 1967 წელს მასაჩუსეტსის ტექნოლოგი-
ურ ინსტიტუტში გამოსვლისას უეინბერგმა განაცხადა, რომ “თეორია
სამყაროს სტაციონარული მდგომარეობის შესახებ ფილოსოფიურად
ყველაზე მიმზიდველია, რადგან ის მინიმალურად ჰგავს დაბადების
წიგნში მოცემულ ამბავს”. შემდეგ მან სინანულით დასძინა, „სამწუ-
ხაროდ, ექსპერიმენტმა უარყო სტაციონარული თეორია“22.
22
F.J. Tipler, C.J.S. Clarke and G.F.R. Ellis. “Singularities and Horizons—A

31
 ეს შემთხვევა კარგად ააშკარავებს მეცნიერებისა და რელი-
გიის ურთიერთობის რთულ ხასიათს! მეცხრამეტე საუკუნის მი-
წურულს „ომის“ ნარატივი კარგად მოერგო ინგლისის სოციალურ
კონტექსტს23, რომელიც დაღდასმული იყო ორ ჯგუფს შორის გაჩა-
ღებული ბრძოლით. ერთ მხარეს იყვნენ „მეცნიერების ხანდაზმული
ჯენტლმენები, ხშირად სასულიერო დასს მიკუთვნებულნი“, ხოლო
მეორე მხარეს „ახალი თაობის კარიერისტი მეცნიერები, მაგ., [თ. ჰ.]
ჰაქსლის მსგავსნი, რომელთაც ძლიერი საეკლესიო ხელისუფლება
ბარიერად მიაჩნდათ საკუთარი პროფესიული ამბიციებისთვის“24.
ბოლო დროინდელმა კვლევებმა აჩვენა, რომ ამ ეპოქაში კონფლიქ-
ტობდა არა მეცნიერება და რწმენა, არამედ მეცნიერების საკმაოდ
განსხვავებული გაგებანი25. მაგრამ დაუშვებელია ვიქტორიანული
ინგლისის სპეციფიკური სოციალური რეალობის წიაღში ნაშობი ნა-
რატივის ნიმუშად წარმოდგენა სხვა კონტექსტებში მეცნიერებისა
და რელიგიის ურთიერთობის მსჯელობისას. ხსენებული ნარატივი
დასნეულებულია იმ კონფლიქტებით, რომლებიც ერთხელ და სამუ-
დამოდ ჩავლილი წარსულის ნაწილია. ჩვენ კი წინსვლა გვმართებს.
სანაცვლოდ მე გთავაზობთ ურთიერთგამდიდრების ნარატი-
ვს, რომელიც არაფერს უარყოფს ემპირიული მეცნიერებების მე-
მკვიდრეობიდან, გარდა ამ უკანასკნელის მიერ სრულყოფილი,
ერთადერთი და საბოლოო ცოდნის ფლობასთან დაკავშირებული

Review Article,” in: General Relativity and Gravitation: One Hundred Years
after the Birth of Albert Einstein. ed. A. Held, New York: Plenum Press, 1980,
pp. 97-206, quote at p. 110.
23
ეს ნათლად გააცნობიერეს 1980-იან წლებში. იხ., მაგ., Frank Miller Turner,
“The Victorian Conflict between Science and Religion: A Professional Dimen-
sion,” Isis 69, 1978, pp. 356-76; Colin A. Russell, “The Conflict Metaphor and
Its Social Origins,” Science and Christian Faith 1, 1989, pp. 3-26.
24
Jack Morrell and Arnold Thackray. Gentlemen of Science: Early Years of the
British Association for the Advancement of Science, Oxford: Oxford University
Press, 1981, p. 395.
25
Matthew Stanley. Huxley’s Church and Maxwell’s Demon: From Theistic
Science to Naturalistic Science. Chicago: University of Chicago Press, 2015,
pp. 242-63.

32
მოსალოდნელი პრეტენზიისა. ეს ნარატივი, ბუნებრივია, უპირის-
პირდება სციენტიზმს, რომლის პროპაგანდას ახალი ათეიზმი ეწე-
ვა, მაგრამ არანაირად არაა კონფლიქტში მეცნიერებასთან, რომე-
ლიც ყოველთვის აღიარებდა თავის დასაზღვრულობას.
სციენტიზმი ახალი ათეიზმის ფარგლებში კვლავ ცოცხალია. ის
ამ მოძრაობის ოფიციალური იდეოლოგიაა. ბლოგერი პ. ზ. მეიერსი,
ახალი ათეიზმის გულისგულის, სციენტიზმის ერთგული დამცველი,
შემდეგ მოსაზრებას გამოთქვამს მეცნიერული მეთოდის უნივერსა-
ლურ ქმედითობაზე:

„ახალი ათეიზმი (თუმცა არც მე მომწონს ეს ფრაზა) გუ-

ლისხმობს იმ მთავარი პრინციპებისადმი პატივისცემას,
რომლებიც მეცნიერულ სამყაროში სანდო და სასარგებ-
ლო აღმოჩნდა, – ალბათ, შეამჩნევდით, რომ მრავალი ამ
მედიდურ ათეისტთაგან სამეცნიერო წიაღიდანაა, – და
მათი გამოყენება ადამიანთა ცხოვრების ყველა დანარჩენ
სფეროშიც შეიძლება“26.

მაგრამ რატომ უნდა გამოვიყენოთ ეს „მთავარი პრინციპები“

ადამიანთა ცხოვრების „ყველა დანარჩენ სფეროში“? ეს დოგმატუ-
რი მტკიცებაა, რაც მოკლებულია სამეცნიერო საფუძველს და გა-
მოირჩევა სერიოზული ნაკლით: რეალურ სამყაროში ის სრულიად
გამოუსადეგარია. მაგ., მიკროსკოპს კარგად იყენებენ ბიოლოგიაში,
მაგრამ განა ეს ინსტრუმენტი გამოსადეგია ცხოვრების საზრისის
შესაცნობად, პურის ფასის გასაგებად ან პირველი მსოფლიო ომის
მიზეზების გამოსარკვევად? ამრიგად, ზემოთ ნახსენები მთავარი
პრინციპები უბრალოდ უუნაროა ცხოვრების აზრის წვდომისთვის
ან „საზრისისეული საკითხებიდან“27 რომელიმეს გამოსარკვევად.
26
High Priest Epstein in Newsweek, June 14, 2007, http://scienceblogs.com/
pharyngula/2007/06/14/high-priest-epstein-in-newswee/
27
ცნობილი შესიტყვება ultimate questions ქართულად შეიძლება ასევე
ითარგმნოს როგორც „უმთავრესი საკითხები“, „ზღვრული საკითხები“,

33
 ფილოსოფოსი მერი მიჯლი (Mary Midgley) მისთვის დამახასი-
ათებელი გონებამახვილობითა და ფილოსოფიური გამჭრიახობით
აფასებს მსგავს აღტკინებულ გაზვიადებებს სციენტიზმის იმ მი-
მდევრებისა, რომლებიც აზროვნებასთან მწყრალად არიან:

„სციენტიზმის შეცდომა არა ცოდნის ერთი ფორმის გადა-

ჭარბებულ ქებაშია, არამედ მის იზოლირებაში აზროვნების
დანარჩენი სფეროსგან და აღნიშნული ცოდნის ფორმის გა-
მარჯვებულად გამოცხადებაში, რომელმაც ყველა დანარჩე-
ნი უნდა განდევნოს“28.

ამ ინტელექტუალური სექტანტობისგან განსხვავებით, ნამ-

დვილ მეცნიერებას შეუძლია დასვას შეკითხვები, რომლებზე პასუ-
ხების პოვნა მას არ ძალუძს. სერ პიტერ მედავარის (Peter Medawar)
აზრით, ამგვარ „შეკითხვებს მეცნიერება ვერ პასუხობს და ვერც
ვერანაირი მეცნიერული პროგრესი უპასუხებს მათ“29.
უნდა უარვყოთ თუ არა მეცნიერება იმის გამო, რომ მას არ ძა-
ლუძს „დიად საკითხებზე“ მსჯელობა? არა. უბრალოდ უნდა ვაღი-
აროთ მეცნიერების საზღვრები და არ უნდა ვეცადოთ მეცნიერება
რაღაც სხვად გარდავქმნათ. ჩვენ უკვე მოვისმინეთ, თუ როგორ
ხაზგასმით აცხადებდა ამას ფილოსოფოსი ხოსე ორტეგა-ი-გასეტი
(José Ortega y Gasset) სწორედ იმიტომ, რომ ვართ ადამიანები და
მეცნიერებაზე მეტი გვჭირდება ჩვენი სიღრმისეული მისწრაფებე-
ბისა და ინტუიციების დაკმაყოფილებისთვის.

„საბოლოო საკითხები“, „გადამწყვეტი მნიშვნელობის საკითხები“, „ყვე-

ლაზე მნიშვნელოვანი მსოფლმხედველობრივი საკითხები“, თუმცა მე
პირადად სწორედ ამ გამოთქმას მივანიჭებდი უპირატესობას: „საზრისი-
სეული საკითხები“, რადგან მასში ნათლად აღიქმება იმ საკითხებისგან
განსხვავებულობა, რომელთა კვლევა მეცნიერებების პრეროგატივაა
[მთარგმ. შენიშვ.].
28
Mary Midgley. Are You an Illusion? Durham, NC: Acumen, 2014, p. 5.
29
Peter Medawar. The Limits of Science. Oxford: Oxford University Press,
1987, p. 66.

34
 ქრისტიანულ რწმენას შეუძლია გაამდიდროს მეცნიერების ამ-
გვარი ხედვა – არა მისი უარყოფით ან მასთან გაჯიბრებით, არამედ
იმით, რასაც წარმოადგენს ქრისტიანული რწმენა და რისი გაკეთე-
ბაც მას საუკეთესოდ შეუძლია, კერძოდ, „დიად საკითხებზე“ პასუ-
ხების შემოთავაზება. თქმა არ უნდა, რელიგიური რწმენა მხოლოდ
ამისთვის არ არსებობს, მაგრამ აღნიშნულ საქმეს გამორჩეულად
და განსაკუთრებით კარგად ართმევს თავს.
ქრისტიანული რწმენა გვთავაზობს გამდიდრებულ და გაღრმა-
ვებულ კონცეპტუალურ პლატფორმას, ერთგვარ აზრობრივ რუკას,
რომელიც არა მხოლოდ იწყნარებს, არამედ სტიმულსაც აძლევს
მეცნიერულ განვითარებას, მიესალმება რა მეცნიერულ ხედვებს და
თავისი არსით მეცნიერების საზღვრებსაც სცილდება. რელიგიური
რწმენა ითვალისწინებს და უთავსდება იმ ოთხ კრიტიკულ საკითხს,
რომლებიც სოციალური ფსიქოლოგის, როი ბაუმაისტერის (Roy
Baumeister) მიერაა ჩამოყალიბებული და რომლებიც აუცილებე-
ლია ადამიანის მიერ საზრისის ძებნისთვის: იდენტობა, ღირებულე-
ბა, მიზანი და ქმედითობა30. ბაუმაისტერის მითითებით, ეს იდეები
არ არის ემპირიული და ამიტომ არ ექცევა მეცნიერული კვლევის
სფეროში. მაგრამ ისინი მნიშვნელოვანია. თუ მიზანი ჩვენი თავის
შესახებ ღრმა და მთლიანი სურათის დადგენაა, მაშინ კარლ პოპე-
რისეული (Karl Popper) გამოთქმის „საზრისისეული საკითხების“
მნიშვნელობის გარკვევის გარეშე ვერაფერს გავხდებით.
წინამდებარე წიგნი მოიცავს რეალობის მრავალმხრივი გაგე-
ბის შესახებ ჩემს საკუთარ ძიებას, რამაც ამ სამყაროსა და მასში
ჩვენი ადგილის სიღრმისეული დაფასება გამოიწვია. ჩვენს გარშე-
მო არსებული სამყარო ისეთი რთულია და ღრმა, რომ გვჭირდება
ფერთა მდიდრული პალიტრა მისი გამოსახვისთვის და შემდეგ მი-
სით ტკბობისთვის. ვფიქრობ, არ გვაქვს უფლება თავი შევიზღუ-
დოთ რეალობის კვლევის მხოლოდ ერთი მეთოდით ან მხოლოდ

30
Roy Baumeister. Meanings of Life. New York: Guilford Press, 1991, pp. 29-57.

35
ერთი დონის ანალიზით. რუკების მთელი წყება გვჭირდება ამგვარი
რთული რეალობის აღსაწერად. ცალკე აღებული ვერცერთი რუკა
ვერ გამოდგება ამ საქმისთვის, თუმცა ის შეიძლება ადეკვატური
იყოს რომელიმე კერძო ამოცანისთვის. არცერთი კონკრეტული
მეთოდი არ გამოდგება ზოგადი და სრული კვლევის სწორი გზით
წარმართვისთვის.
ქვემოთ ვნახავთ, თუ როგორ შეიძლება დაგვეხმაროს მრავალ-
ფეროვანი რუკების, დონეებისა და ნარატივების საჭიროების აღია-
რება რეალობის მაქსიმალური სისრულით წვდომაში.

რეალობის მრავალფეროვანი რუკები

თეორიები საგანთა გარკვეული კუთხით დანახვისთვის არ-

სებობს. როგორც ფილოსოფოსი ლუდვიგ ვიტგენშტაინი (Ludwig
Wittgenstein) აღნიშნავდა, თეორიებს ადვილად შეუძლიათ შეზღუ-
დონ ჩვენი ხედვა, რადგან ისინი შეიძლება საშუალებას არ გვაძლე-
ვდეს დავინახოთ ის, რაც არ შეესაბამება ამ თეორიების აზრობრივ
რუკებს31. გაბატონებულ „რეალობის სურათს“ ან „მსოფლმხედ-
ველობას“ ჩვენი დატყვევება შეუძლია იმგვარად, რომ უუნაროს
გვხდის დავინახოთ ის, რაც ეჭვის ქვეშ აყენებს მის ადეკვატურო-
ბას ან სანდოობას. ამას შეუძლია გამოიწვიოს რეალობის გაღარი-
ბებული ხედვა, რაც მთლიანად უარყოფს ან ფილტრავს ყველა-
ფერს, რაც არ ეთანადება (fit) თეორიას. საუკეთესო გზა ამგვარი
გვირაბისებური ხედვის თავიდან აცილებისთვის სხვადასხვა ფა-
ნჯრით ყურებაა.
ფილოსოფოსი მერი მიჯლი „მრავალფეროვანი რუკების“ მი-
დგომის გავლენიანი დამცველია, რაც რეალობის უფრო ფართო და
დეტალური წვდომის საფუძველს იძლევა. იგი ამტკიცებს, რომ ჩვენ
გვჭირდება „მრავალი რუკა, მრავალი ფანჯარა“, თუკი რეალობის

31
Ludwig Wittgenstein. Philosophical Investigations. 3rd ed., Oxford: Blackwell,
1968, p. 48.

36
სირთულის სათანადო გადმოცემა გვურს, რადგან „არსებობს ცოდნის
მრავალი დამოუკიდებელი ფორმა და წყარო“. მიჯლის რჩევით, სა-
მყაროზე უნდა ვიფიქროთ, როგორც ერთ „უზარმაზარ აკვარიუმზე“:

„ჩვენ არ ძალგვიძს ამ აკვარიუმის მთლიანობაში აღქმა

დისტანციიდან, ამიტომ სხვადასხვა ვიწრო სარკმლით
ახლოდან ვუცქერთ მის ცალკეულ ნაწილებს... საბოლო-
ოდ, შეგვიძლია უფრო დიდი აზრი დავინახოთ ამ აკვა-
რიუმში, თუკი მოთმინებით შევკრებთ ამ სხვადასხვა
კუთხიდან დანახულ ინფორმაციას. მაგრამ თუკი დავი-
ჟინებთ, რომ მხოლოდ ჩვენი სარკმლიდან ღირს გახედვა,
ასე შორს ვერ წავალთ“32.

ამრიგად, აზროვნების არცერთი ფორმა, ცალკე აღებული, არ

არის ადეკვატური. „ადამიანის ცხოვრებაში ყველაზე მნიშვნელო-
ვან საკითხებთან დაკავშირებით სხვადასხვა სახის აზრობრივ ინს-
ტრუმენტთა ნაკრების ერთობლივი გამოყენებაა საჭირო“33. თუკი
შემოვიფარგლებით მხოლოდ მეცნიერული მეთოდებით ან ერთი
რომელიმე კონკრეტული მეცნიერების (მაგ., ფიზიკის) რომელიმე
მეთოდით, ჩვენ სრულიად არასაჭიროდ გამოვიკეტავთ თავს „საზ-
რისის უჩვეულოდ დავიწროვებულ წარმოადგენაში“34.
მიჯლის მთავარი პრინციპი მრავალფეროვანი რუკის გამოყე-
ნების შესახებ ზოგიერთ მნიშვნელოვან გამოწვევასა და შეკითხვას
წარმოშობს. მაგ., საზღვრებთან დაკავშირებული დავის გადაწყვე-
ტისთვის სათანადო აზრობრივი პლატფორმის განვითარებასა და
გამოყენებასთან დაკავშირებით. თუმცა მიჯლის პრინციპი აგრეთ-
ვე გზას უხსნის ფასეულ შესაძლებლობებს მეცნიერული ხედვების
32
Midgley, The Myths We Live By, pp. 26-8.
33
Mary Midgley, unpublished essay “Dover Beach,” cited in Nelson Rivera. The
Earth Is Our Home: Mary Midgley’s Critique and Reconstruction of Evolution
and Its Meanings. Exeter: Imprint Academic, 2010, p. 179 n. 21.
34
Mary Midgley. Wisdom, Information, and Wonder: What Is Knowledge For?
London: Routledge, 1995, p. 199.

37
გაფართოებისა და გამდიდრებისთვის. ჩვენს გარშემო არსებულ
სამყაროზე და ასევე ჩვენს პიროვნულ გამოცდილებაზე დაკვირ-
ვების კომპლექსურობის წარმოსაჩენად სხვადასხვა ფერის ძაფი
გვჭირდება.
მაგრამ არსებობს სამყაროს სირთულესთან და მის განცდასთან
დაკავშირებულ მსჯელობებზე კიდევ უფრო მეტი, ვიდრე „თვალსა-
ზრისები“ და „რაკურსებია“. ჩვენ გვჭირდება რეალობის სხვადასხვა
დონეზე ფიქრი, რომლებიც ერთმანეთთან სხვადასხვაგვარადაა და-
კავშირებული. მოდით, უფრო ვრცლად განვიხილოთ ეს საკითხი.

რეალობის სხვადასხვა დონე

„კრიტიკული რეალიზმის“ ფილოსოფიას ხშირად იმპლიციტუ-

რად გულისხმობენ მეცნიერნი, რომელიც ზოგჯერ ექსპლიციტურა-
დაც იჩენს თავს მათ ნაწერებში35. ამგვარი აზროვნება გვთავაზობს
გარემო აღვიქვათ მისი მრავალი „დონითა“ და „ფენით“. ფიზიკა, ქი-
მია და ბიოლოგია რეალობის სხვადასხვა შრეებს იკვლევენ. ამიტომ
მათ რამდენადმე განსხვავებული და შესაბამისი მეთოდები აქვთ.
ბუნების კომპლექსური სისტემა სხვადასხვა დონეზე ითხოვს ჩა-
რთულობას. წინააღმდეგ შემთხვევაში, სურათის მხოლოდ ნაწილს
დავინახავთ და გვეგონება, რომ ეს სრული სურათია.
ამის კლასიკური მაგალითია ადამიანის ბუნების გააზრების
ნებისმიერი მცდელობა36. რაიმეს სრული აღწერა სხვადასხვა დო-
ნის ანალიზის ერთობლიობას გულისხმობს, იქნება ეს დამზერის
ფიზიკა, ფოსფატების ქიმია, უჯრედთა ბიოლოგია, გენეტიკური
ინფორმაციის გადაცემის ბიოფიზიკა, შემეცნების ფსიქოლოგია,
კულტურის ანთროპოლოგია თუ ადამიანთა ჯგუფების სოცია-

35
Roy Bhaskar. The Possibility of Naturalism: A Philosophical Critique of the
Contemporary Human Sciences. 3rd ed., London: Routledge, 1998.
36
იხ., მაგ.: Leslie Stevenson and David L. Haberman (eds.). Twelve Theories
of Human Nature. New York: Oxford University Press, 2012.

38
ლური ქცევა. ამ ყველაფერს შეისწავლის მეცნიერების სხვადა-
სხვა დარგი, რომელთაგან თითოეული ნათელს ჰფენს ადამიანის
ბუნების ერთ ნაწილს. ზოგჯერ ქედმაღალი ბიოლოგები აცხა-
დებენ, რომ სრულ სურათს მხოლოდ ისინი ხედავენ. მაგრამ ეს
სიმართლე არ არის. მეცნიერების სხვადასხვა დარგი უნდა ემყა-
რებოდეს არა კონკურენციას და ურთიერთგამორიცხვას, არამედ
თანამშრომლობას, გაერთიანებულ ძალისხმევას და კაცობრი-
ობის უფრო მრავალფეროვან, მრავალშრიან აღწერაზე მოთმი-
ნებით მუშაობას. ბიოლოგია ერთ-ერთი ასეთი შრეა – მხოლოდ
ერთი შრე. როგორც ვიხილავთ, ადამიანის ბუნების სხვა შრე მის
რელიგიურობას უკავშირდება. რელიგიის კოგნიტურმა კვლე-
ვებმა (იხ. ქვეთავი: „Why We Cannot Stop Talking About God?“)
ცხადყო, რომ რელიგიური რწმენა ნაწილია იმისა, თუ ვის და რას
წარმოადგენს საერთოდ ადამიანი.
მაშ, როგორ გვეხმარება კრიტიკული რეალიზმი, რომ რელიგი-
ური რწმენა სამყაროსა და სიცოცხლის უფრო ღრმა აღქმას დავუ-
კავშიროთ? მეცნიერებასა და რელიგიაზე მსჯელობისას კრიტიკუ-
ლი რეალიზმი თავის მიდგომებს გვთავაზობს და სიცოცხლესთან
დაკავშირებულ შეკითხვებს სხვადასხვა დონეზე პასუხობს. რეალო-
ბის საუკეთესო სურათი გულისხმობს მრავალი ახსნითი ნარატივის
ერთმანეთთან გონივრულ შეკავშირებას.
ამის ნათელსაყოფად ცნობილმა გეოლოგმა, ფრანკ როუდსმა
(Frank H. T. Rhodes), რომელიც კორნელის უნივერსიტეტის პრე-
ზიდენტი იყო 1977-1995 წლებში, ადუღებული ჩაიდნის ანალოგია
დაიმოწმა. ვინმემ შეიძლება იკითხოს, რატომ დუღს ჩაიდანი? რო-
უდსი შენიშნავს, რომ აქ ორგვარი პასუხი შეიძლება არსებობდეს.
მეცნიერული განმარტებით, ენერგიის მიწოდებას ტემპერატურა იმ
ნიშნულამდე აჰყავს, რომელიც წყალს ადუღებს. მაგრამ არსებობს
მეორე პასუხიც: „წყალი იმიტომ დუღს ჩაიდანში, რომ ჩაი მინდა და-
ვლიო“. რომელი პასუხია სწორი?

39
 „ამრიგად, ეს ორი პასუხი სრულიად სხვადასხვაა... მაგრამ
ორივე სწორია, ორივე მათგანი ურთიერთშემავსებელია
და არა ურთიერთგამომრიცხავი. თითოეული პასუხი შე-
ესაბამება მათთან დაკავშირებულ კოორდინატთა სისტე-
მას. გარკვეული აზრით, ერთი პასუხი არასრულია მეორის
გარეშე“37.

მთავარი, რისი თქმაც როუდსს სურს, არის ის, რომ ორივე პა-
სუხი სწორია, რადგან ისინი რეალობის სხვადასხვა შრეებს ეკუთვ-
ნიან. იგი იწონებს „ურთიერთშევსებადი სურათის“ იდეას, რის სა-
ფუძველზეც ნაწილობრივ მაინც ხდება შესაძლებელი „რეალობის
სრული სურათის“ დანახვა.

რეალობის სხვადასხვა ნარატივი

რეალობის სხვადასხვა დონეებსა და შრეებთან დაკავშირებით

მრავალფეროვანი რუკებისა და მიდგომების შესახებ ვისაუბრეთ.
თუმცა არსებობს მესამე და, ალბათ, გაცილებით უფრო მნიშვნე-
ლოვანი გზა, რომლის საშუალებითაც სამყაროსა და მასში საკუთარ
ადგილს ვიაზრებთ. როგორც სოციალური ანთროპოლოგები, სოცი-
ოლოგები, ფილოსოფოსები, ისტორიის ფილოსოფოსები და ლიტე-
რატურათმცოდნეები აღნიშნავენ, ფუნდამენტური საზრისისეული
საკითხების კვლევისთვის ამბების (stories) გამოყენება ბუნებრივია.
„ჩვენ ის ცხოველები ვართ, რომლებსაც ფუნდამენტურად უნდა
ესმოდეთ რა არის რეალობა, ვინ ვართ და როგორ უნდა ვიცხო-
ვროთ დიდ ნარატივებსა და მეტანარატივებში, რომლებიც სხვების-
გან გვესმის და შემდეგ თავადაც ვყვებით და რომლებიც ნაწილია
ჩვენთვის რეალურისა და ღირებულისა“38.

37
F.H.T. Rhodes. “Christianity in a Mechanistic Universe,” in: Christianity in a
Mechanistic Universe and Other Essays, ed. D.M. MacKay, London: Inter-
Varsity Press, 1965, pp. 11-50, quotes at p. 42.
38
Christian Smith. Moral, Believing Animals: Human Personhood and Culture.
Oxford: Oxford University Press, 2009, p. 64.

40
 ანთროპოლოგიური პერსპექტივით, ნარატივი ფუნდამენტური
საშუალებაა სხვადასხვა კულტურის გამოცდილების გასააზრებ-
ლად და სინთეზირებული სურათის მისაღებად, რომელიც სხვა
შემთხვევაში დანაწევრებულია. ამგვარი სურათი ქმნის წარსულის,
აწმყოსა და წარმოსახვითი სამყაროების მთლიანობას39. ზოგჯერ ეს
ნარატივები ლოკალურია, რომლებიც ქალაქის ან ადამიანთა ჯგუ-
ფის იდენტობის ჩამოყალიბების ამბავს გადმოსცემს, როგორც,
მაგ., ეგვიპტის მონობიდან ისრაელიანთა გაქცევის ნარატივი, რო-
დესაც მათი იდენტობა „უდაბნოს ხეტიალის“ პერიოდში დაკრისტა-
ლდა, რის შემდეგაც საბოლოოდ დაიკავეს აღთქმული ქვეყანა40.
თუმცა კაცობრიობის დიადი ნარატივები უფრო მასშტაბურიც
შეიძლება იყოს, რომლებიც სამყაროსა და ადამიანის ბუნებას ეხება.
ისინი წარმოსახვას აღაგზნებს, დროთა მდინარებაში ჩვენს ადგილს
განსაზღვრავს, ქმნის ან გადმოსცემს იდეებსა და ფასეულობებს.
ეს „მეტანარატივები“ დიადი ამბებია, რომლებიც ჩვენს წარმოსახ-
ვას ატყვევებს და კონცეპტუალურ პლატფორმას გვთავაზობს, რაც
გარე სამყაროს გააზრებაში გვეხმარება41. ისეთი ლიტერატურათმ-
ცოდნენი, როგორიც, მაგ., კ. ს. ლუსი და ჯ. რ. რ. ტოლკინი იყვნენ,
ხაზსგასმით აღნიშნავენ, რომ ქრისტიანობას, პირველ რიგში, ნარა-
ტიული ფორმა აქვს, რის საფუძველზეც შეიქმნა შემდეგ სარწმუ-
ნოებრივი და დოქტრინალური ფორმულირებები, ხედვა მორალისა
და საზრისის შესახებ42. მაგრამ როგორი დიდიც არ უნდა იყოს მისი

39
Elinor Ochs and Lisa Capps. “Narrating the Self,” Annual Review of
Anthropology 25, 1996, pp. 19-43.
40
Hendrik L. Bosman, “Origin and Identity: Rereading Exodus as a Polemical
Narrative Then (Palestine) and Now (Africa),” Scriptura 90, 2005, pp. 869-77.
41
ინტერდისციპლინარული კვლევისთვის იხ.: Lewis P. Hinchman and Sandra
K. Hinchman (eds.). Memory, Identity, Community: The Idea of Narrative in
the Human Science, Albany: State University of New York Press, 1997.
42
იხ. განსაკუთრებით ეს ნაშრომი: C.S. Lewis. “Is Theology Poetry?,” in:
Essay Collection, London: HarperCollins, 2002, pp. 1-21. ლუისის მიერ „მი-
თის“ ლიტერატურული კატეგორიის, როგორც მეტანარატივის გამოყენე-
ბის თაობაზე იხ. Alister E. McGrath. “A Gleam of Divine Truth: The Concept

41
მასშტაბი, რწმენის ამ ნარატივს სხვა სფეროებში სათანადო გავ-
რცობა, გაძლიერება ესაჭიროება. ცალკე აღებული არცერთი მეტა-
ნარატივი არაა ადეკვატური ადამიანური არსებობისა და გამოცდი-
ლების კომპლექსურობის სინთეზირებისა და ორგანიზებისთვის.
როგორც სოციოლოგი ქრისტიან სმითი (Christian Smith) აღ-
ნიშნავს, ეს ნიშნავს, რომ მრავალგვარ ნარატივს უნდა ვიყენებდეთ
ამ სამყაროში საკუთარი თავის დასანახად და ასევე საკუთარი გა-
მოცდილების გასააზრებლად და ამას ვაკეთებთ კიდეც, როგორც
ეს ემპირიულად ჩანს43. სმითი ოცდამეერთე საუკუნეში არსებულ
რამდენიმე ასეთ ნარატივს მიუთითებს, რომლებიც მათ მიმდევრე-
ბს საზრისებით უზრუნველყოფს – მაგ., ქრისტიანულ ნარატივს,
მებრძოლ მუსლიმთა აღორძინების ნარატივს, კაპიტალისტური კე-
თილდღეობის ნარატივს, პროგრესული სოციალიზმის ნარატივს,
მეცნიერული განმანათლებლობის ნარატივს, ლიბერალური განვი-
თარების ნარატივსა თუ შემთხვევითობისა და უსაზრისობის ნარა-
ტივს. ჩნდება აგრეთვე სხვა ნარატივებიც სხვადასხვა ფსიქოლოგი-
ური, ანთროპოლოგიური და სოციოლოგიური სკოლებიდან.
ამ ყოველივედან შემდეგი დასკვნის გაკეთება შეიძლება: იმ
შემთხვევაშიც, როცა ჩვენთვის წამყვანია ერთი რომელიმე ნარა-
ტივი, მაინც გვიწევს სხვა ნარატივთა მონაცემების გათვალისწი-
ნება სხვადასხვა წახნაგის, სტრუქტურისა თუ ფერების შესახებ.
ადამიანები ამგვარად ვართ მოწყობილნი და ეს ბუნებრივია. სწო-
რედ ამას ვცდილობ წინამდებარე ნაშრომში – რწმენისა და მეც-
ნიერების ნარატივების ერთმანეთთან დაკავშირებას იმგვარად,
რომ შედეგად უფრო სრულად აღვიქვამდეთ სამყაროს. მაგრამ ეს
ამ ნარატივების განსხვავებული ბუნების უგულებელყოფასა და
უპატივცემულობას როდი ნიშნავს. ვფიქრობ, არ არსებობს რაიმე

of Myth in Lewis’s Thought,” in: The Intellectual World of C.S. Lewis. Oxford:
Wiley-Blackwell, 2013, pp. 55-82.
43
Smith, Moral, Believing Animals, pp. 63-94.

42
სახის ფუნდამენტური ინტელექტუალური სირთულე ამ გზაზე44;
პრობლემა ანებისმიერი ამგვარი სინთეზისადმი მტრობაში შეი-
ძლება არსებობდეს მხოლოდ, რაც მსწრაფლწარმავალი წარსულის
წუხილების ანარეკლია.
ამჯერად, გარკვეული აზრით, ჩემს შემოთავაზებაში არაფერი
სიახლე არაა. ნარატივების ურთიერთგამდიდრების პრაქტიკას ფა-
რთო აღიარება (common currency) ჰქონდა ადრეულ საუკუნეებში45.
შემდეგ ეს განდევნილი იქნა მოქიშპე ნარატივის მიერ, რომელსაც
უკვე დაკარგული აქვს აკადემიური სანდოობა და ახლა იმ კულტუ-
რულ ხიბლსაც კარგავს, რომელიც ჯერ კიდევ შემორჩენია. ერთ
დროს დასავლური მედიის მიერ საყოველთაოდ აღიარებულ ამ პო-
ზიციას აშკარა ხარვეზები და ნაკლოვანებები აღმოაჩნდა, რამაც
მებრძოლ სციენტისტ ათეისტთა გეტოში მისი გამოკეტვა გამოი-
წვია. ჩვენ კი უკეთესს ვიმსახურებთ – ამიტომაც უნდა ვიყენებდეთ
წარსულის სიბრძნეს, რათა დავიბრუნოთ აზროვნების უფრო ნაყო-
ფიერი სტილი (recover better ways of thinking), რომელსაც ძალუძს
სრულად დააკმაყოფილოს ადამიანის წყურვილი ცოდნისა და საზ-
რისის მოპოვებისა.
ამრიგად, სად მივყავართ ამგვარ მსჯელობას რეალობის
სხვადასხვა რუკებზე, საზრისის სხვადასხვა დონეებსა და ნა-
რატივებზე? მეცნიერება და რწმენა სხვადასხვა, თუმცა პოტენ-
ციურად ურთიერთშევსებად აღწერებს გვაძლევს ადამიანური
არსების შესახებ. გვჭირდება ორივე, თუკი განვითარება და ში-
ნაარსიანი, რეალიზებული არსებობა გვსურს. მეცნიერებაც და

44
იხ. შემდეგი მნიშვნელოვანი კვლევა: Cristine Legare, E. Margaret Evans,
Karl S. Rosengren and Paul L. Harris. “The Coexistence of Natural and
Supernatural Explanations across Cultures and Development,” Child
Development 83, no. 3, 2012, pp. 779-93.
45
კარგი მაგალითია რენესანსის ეპოქაში გავრცელებული მეტაფორა მეც-
ნიერებისა და რელიგიის, როგორც „ორი წიგნის“ შესახებ: იხ. Giuseppe
Tanzella-Nitti. “The Two Books Prior to the Scientific Revolution,” Annales
Theologici 18, 2004, pp. 51-83.

43
სარწმუნოებაც მიდრეკილია საკუთარი შესაძლებლობების გაზ-
ვიადებისკენ. რელიგიას არ შეუძლია გვითხრას რა მანძილია უა-
ხლოეს ვარსკვლავამდე ისევე, როგორც მეცნიერებას არ შეუძ-
ლია გვაუწყოს, რა არის ცხოვრების საზრისი. მაგრამ თითოეული
მათგანი ერთი დიდი სურათის ნაწილია და ჩვენ გავაღარიბებთ ამ
სამყაროს ხედვას, თუკი უარს ვიტყვით რომელიმე მათგანზე ან
ორივეზე.

44
 ალისტერ მაკგრეთი

სტივენ ჰოკინგი, ღმერთი

და მეცნიერების როლი
თავის ბოლო წიგნში The Grand Design, რომელიც ავსტრა-
ლიაში სულ ახლახანს გამოიცა, ჰოკინგი აცხადებს, „ვინაიდან
არსებობს ისეთი კანონი, როგორიც გრავიტაციაა, სამყაროს შე-
ეძლო საკუთარი თავი შეექმნა არაფრისგან. სპონტანური ქმნა-
დობაა მიზეზი იმისა, რომ არსებობს რაღაც არაფრის ნაცვლად,
არსებობს ეს სამყარო, ვარსებობთ ჩვენ“.

„დიდი აფეთქება“ სპონტანურად მოხდა, რაც ფიზიკური კანო-

ნების და არა შემოქმედი ღმერთის ნების მოქმედების შედეგი იყო.
ამგვარი მოსაზრება საუკეთესო გზაა წიგნის რეკლამირებისთვის
და ღმერთის შესახებ უძველესი პოლემიკის განახლებისთვის, რა-
დგან ის საინტერესო კითხვებს წარმოშობს. ნება მომეცით ზო-
გიერთ მათგანს შევეხო.
მე თავად ვსწავლობდი საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებს
ოქსფორდის უნივერსიტეტში, სადაც ბაკალავრის ხარისხი ქი-
მიაში მივიღე. ჩემი პირველი სადოქტორო დისერტაცია კი ამავე
უნივერსიტეტში მოლეკულურ ბიოფიზიკაში დავიცავი. არსებობს
ფართო კონსენსუსი, რომ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებები
არც ათეისტურია და არც თეისტური. ისინი უბრალოდ არ ოპე-
რირებენ ამ დონეზე. თუმცა შესაძლებელია მათი მონაცემების
რელიგიური ან ანტირელიგიური ინტერპრეტაცია. მაგალითად,
მებრძოლი ათეისტი, რიჩარდ დოკინზი მეცნიერებას იყენებს,
როგორც იარაღს რელიგიის წინააღმდეგ. მაგრამ, სხვათა აზ-
რით, მეცნიერებას და რელიგიურ რწმენას შეუძლია ერთმანე-

45
თის გამდიდრება. მაგალითად, ფრენსის კოლინზის1 წიგნი The
Language of God [ღმერთის მეტყველება] ამტკიცებს, რომ მეცნი-
ერული მონაცემები უფრო გასაგები ხდება ღვთისადმი რწმენის
და არა ათეიზმის ფონზე.
ამრიგად, რას მოგვითხრობს ჰოკინგის ბოლო წიგნი? უწყობს
თუ არა ის ხელს მეცნიერული ცოდნის გაღრმავებას ან გარკვეულ
აზრამდე მისვლას? არა მგონია. ღმერთის არსებობასთან დაკავ-
შირებით ჰოკინგის თამამმა განცხადებებმა საგონებელში ჩააგდო
ჩემი კოლეგები ოქსფორდსა და ლონდონში, ძირითადად, იმ სპეკუ-
ლაციური ინტერპრეტაციების გამო, რომელიც მის ისედაც სპეკუ-
ლაციურ თეორიას უკავშირდება.

მთავარ პუნქტებში ჰოკინგის ანალიზი საოცრად სუსტია. მისი

აზრით, დიდი აფეთქება გარდაუვალი შედეგი იყო ფიზიკის კა-
ნონებისა. „ისეთი კანონის მეშვეობით, როგორიც გრავიტაციაა,
სამყაროს შეეძლო საკუთარი თავი წარმოეშვა არაფრისგან“. რო-
გორც ჩანს ჰოკინგი ერთმანეთში ურევს კანონსა (law) და აქტო-
რს (agency). კანონები თავად არაფერს წარმოშობენ2. კანონები
1
ფრენსის კოლინზი (Francis Collins) – ამერიკელი გენეტიკოსი, აშშ-ს
National Institutes of Health-ის დირექტორი. 1970-იანი წლებიდან დღე-
მდე მას 400-ზე მეტი peer-reviewed სტატია აქვს გამოქვეყნებული.
მიუხედავად იმისა, რომ ახალი ათეისტები კოლინზს საპირისპირო
ბანაკში მყოფად მოიაზრებენ, მის მიმართ, მაგალითად, აწ გარდაც-
ვლილი ქრისტოფერ ჰითჩენსი პატივისცემით იყო განმსჭვალული.
სამეცნიერო წონის თვალსაზრისით, კოლინზი ბევრად აღემატება
ახალი ათეიზმის ოთხივე მხედარს. ამ კუთხით, ერთ-ერთი ბლოგერი
საინტერესო გრაფიკულ გამოსახულებას იძლევა, რომელშიც ახალი
ათეისტებისა და ფ. კოლინზის სამეცნიერო სტატიების რაოდენო-
ბაა შედარებული, რითაც მკაფიოდ ჩანს მათ შორის არსებული უზა-
რმაზარი კონტრასტი კოლინზის სასარგებლოდ. იხ.: Francis Collins
vs New Atheists, 10 January 2015, https://shadowtolight.wordpress.
com/2015/01/10/francis-collins-vs-new-atheists/ [მთარგ. შენიშ.].
2
დევიდ უილკინსონის (რომელსაც სამეცნიერო ხარისხები აქვს როგორც
ასტროფიზიკაში, ისე თეოლოგიაში) მითითებით, ჰოკინგის აზრი, რომ
ჩვენი სამყარო მხოლოდ ერთ-ერთია უამრავ სამყაროს შორის, რომლებიც
ფიზიკური კანონებითაა წარმოქმნილი და არანაირად ზებუნებრივი
არსების რაიმეგვარი ჩარევით, „არაა მთლიანად გაზიარებული (not fully

46
უბრალოდ აღწერენ იმას, რაც გარკვეულ პირობებში ხდება. წა-
რმოიდგინეთ, რომ კრიკეტის თამაშს უყურებთ. ნიუტონის კანონი
გვეხმარება გავიგოთ როგორ მოძრაობს ბურთი. მაგრამ ეს კანონი
არ იწვევს ამ ბურთის ამოძრავებას. ამ საქმეში აქტორია (agency)
ჩართული. კანონები მხოლოდ გვეხმარება გავიგოთ რა ხდება ამ
დროს, მაგრამ ისინი არ იწვევენ ქმედებას.
ჰოკინგი გვეუბნება, რომ არ გვჭირდება შემოქმედის იდეა, რადგან
უკვე გვაქვს ფიზიკის კანონები. ეს მოსაზრება არ წარმოადგენს სია-
ხლეს. აქ პასუხგაუცემელი რჩება შეკითხვა: საიდან გაჩნდა ფიზიკის
ეს კანონები? ვინ შექმნა ისინი? როგორ წარმოიშვა თავად გრავიტა-
ცია ყველაზე უწინ? რომელი აქტორი (agency) იყო ჩართული საქმეში?
ჰოკინგი ფიქრობს, რომ აქ არჩევანი უნდა გავაკეთოთ ან ბუნე-
ბის კანონებზე ან ღმერთზე, როგორც ერთმანეთთან შეუთავსებელ
მოცემულობებზე. მაგრამ ეს ერთგვარი მარცხია აქტორის ვინაობის
შესახებ საკითხის გამორკვევისას. ავიღოთ, მაგალითად, ლეონა-
რდო და ვინჩის მიერ მონა ლიზას ნახატის შექმნა. ფიზიკის კანონები
გვეხმარება გავიგოთ ეს პროცესი. მაგრამ საეჭვოა, რომ ამ კანონე-
ბს თავად შეექმნა აღნიშნული ნახატი, ლეონარდოს გარეშე. თითქოს
ლეონარდო არააუცილებელი აქტორი იყოს ამ პროცესში.
თუმცა ვიტყოდი, რომ ჰოკინგის მიდგომასთან დაკავშირებულ
პრობლემებს უფრო ღრმა ხასიათი აქვს. სტივენ ჰოკინგზე მრავალი
მეცნიერი ბრაზობს3 იმის გამო, რომ მეცნიერების დისკრედიტაციის
რისკზე წავიდა თავისი გადამეტებული განცხადებებით. მეცნიერე-

accepted) სამეცნიერო საზოგადოების მიერ“ (Wilkinson, David. “The

Origin and end of the Universe: A Challenge for Christianity”, in: Priest, Eric
(ed.). Reason and Wonder: Why Science and Faith Need Each Other. West
Conshohoken, PA: Templeton Press 2017, p. 68). [მთარგმ. შენიშვ.]
3
მათ რიცხვშია ასევე ოქსფორდის უნივერსიტეტის პროფესორი, ჯონ ლე-
ნოქსიც. მისი სტატიის ქართული თარგმანი იხ.: ჯონ ლენოქსი. „ჩემთვის,
როგორც მეცნიერისთვის, უეჭველია, რომ სტივენ ჰოუკინგი ცდება. შეუძ-
ლებელია სამყაროს ახსნა ღმერთის გარეშე“, http://www.orthodoxtheology.
ge/ჩემთვის-როგორც-მეცნიერი/ [მთარგ. შენიშ.].

47
ბა ადამიანის დამოუკიდებელი ინტელექტის წარმატების ისტორიაა.
ის ადამიანური ცოდნის ყველაზე უსაფრთხო და სანდო ფორმად
მიიჩნევა. მეცნიერებამ ამგვარი შესაშური რეპუტაცია კი სწორედ
თავისი ზომიერი ამბიციით მოიპოვა.
სწავლულებმა იციან, რომ ყველაფერზე მსჯელობა არ ძალუძთ4
– მათ მხოლოდ იმ შედეგებზე საუბარი შეუძლიათ, რომლებიც მკაც-
რი და ტესტირებადი კვლევის შედეგად მიიღეს. მეცნიერება ამ ხი-
ლული სამყაროს მხოლოდ ფორმებისა და პროცესების აღწერას
ცდილობს. საზრისისა და ღირებულების საკითხების კვლევა კი მისი
საქმე არაა. მეცნიერება ეთიკურ, პოლიტიკურ და რელიგიურ დება-
ტებზე მაღლა დგას და ასეც უნდა იყოს.
მეცნიერების კულტურული და ინტელექტუალური ავტორიტე-
ტი ამგვარ დებატებში მის ნეიტრალობას ეფუძნება. თუ მას იდეო-
ლოგიური მიზნებით იყენებენ, მაშინ მეცნიერების საჯარო რეპუ-
ტაცია ამით მხოლოდ ზიანდება. ამას ჯერ კიდევ კარგა ხნის წინ
აცნობიერებდნენ.
ცნობილია დარვინის დიდი მხარდამჭერის თომას ჰაქსლის
(1825-1895) სიტყვები, რომ მეცნიერება „სუიციდს მიმართავს, როცა
ის გარკვეული მრწამსის მხარდამჭერი ხდება“. ჰაქსლი მართალი
იყო. თუ მეცნიერებას სეკულარული ან რელიგიური ფუნდამენტა-
ლიზმი იყენებს, მაშინ მის ინტელექტუალურ კეთილსინდისიერებას
დიდი ზიანი ადგება, კულტურული ავტორიტეტი კი ეცემა.
ეს ერთ-ერთი მიზეზია იმისა, თუ რატომაა მრავალი სწავლული
თავზარდაცემული ახალი ათეისტების იდეოლოგიით. მათ მიაჩნიათ,
რომ მსგავსი მიდგომა მეცნიერების რეპუტაციას ლახავს, როცა მას
ანტი-რელიგიური პროპაგანდისთვის იყენებენ.
4
თუნდაც მეცნიერებამ შეძლოს რელიგიის ფენომენის ახსნა, ეს არანაი-
რად არ დააზიანებს რელიგიას. მაგ., ისეთი ცნობილი ათეისტი, როგორიც
მაიკლ რუზია, აღნიშნავს, რომ რელიგიის მეცნიერული ახსნა არ ნიშნა-
ვს მისი (რელიგიის) სიყალბის დამტკიცებას. იხ.: Michael Ruse. “Atheism,
Naturalism and Science: three in one?”, The Cambridge Companion to Sci-
ence and Religion. Ed. By Peter Harrison. Cambridge: Cambridge University
Press 2010, p. 240. [მთარგ. შენიშ.].

48
 ბარონესა სუსან გრინფილდს, ინგლისის ერთ-ერთ ყველაზე
ცნობილ მეცნიერს, ღმერთის შესახებ სტივენ ჰოკინგისეული სპეკუ-
ლაციების შეფასება სთხოვეს. მას ჰკითხეს, აწუხებდა თუ არა მეც-
ნიერთა მიერ იმ სფეროებში გამოთქმული მოსაზრებები, რომელთა-
ნაც არავითარი კავშირი არ ჰქონდათ5. „დიახ, მაწუხებს“, – უპასუხა
მან, – „რასაკვირველია, ამგვარ სწავლულთ ნებისმიერი კომენტარის
გაკეთება შეუძლიათ, მაგრამ როდესაც, ერთგვარი თალიბანური ყა-
იდის სულისკვეთებით ცდილობენ დაგვარწმუნონ, რომ ყველაფერ-
ზე აქვთ პასუხი, ამ დროს ძალიან უხერხულად ვგრძნობ თავს. ეს
ნამდვილად არ წაადგება მეცნიერებას“6.
მართალია და ნებისმიერი, ვინც მეცნიერებას ანტი-რელიგიურ
იარაღად იყენებს, მისი ეს სიტყვები ყურად უნდა იღოს. გრინფილდმა
ასევე განაცხადა: „მეცნიერებას პროვიზიონალური (დროებითი, პი-
რობითი) ხასიათი აქვს. ამიტომ, როცა აცხადებ, რომ განსაზღვრუ-
ლი პასუხი გაქვს რაიმეზე, ეს ხისტი აზრია (hardline view). დიდად
სამარცხვინო იქნებოდა, თუკი ახალგაზრდობა იფიქრებდა, რომ
მეცნიერი მხოლოდ ათეისტი შეიძლება იყოს. მრავალი მეცნიერია
ისეთი, როგორიცაა გენეტიკოსი ფრენსის კოლინზი, რომელიც იმავ-
დროულად მორწმუნეა“.
5
მართლაც, სტივენ ჰოკინგის გამაოგნებელი უვიცობა რელიგიის სფერო-
ში გამოვლინდა მის თუნდაც იმ სიტყვებში, რომლის მიხედვითაც ღმე-
რთი თითქოს დროით კატეგორიას უნდა ემორჩილებოდეს. დოკუმენტურ
ფილმის Stephen Hawking’s Grand Design: Did God Create the Universe?
დასასრულს ის ამბობს: “როცა ხალხი მეკითხება, სამყარო ღმერთმა შექ-
მნა თუ არა, ვპასუხობ, რომ ამას ჩემთვის არსებითი მნიშვნელობა არ
აქვს. დიდ აფეთქებამდე დრო არ არსებობდა. სწორედ ამიტომ უფალს
მის [სამყაროს] შესაქმნელად დრო არ ჰქონდა“ (არსებობს თუ არა ღმე-
რთი – სტივენ ჰოკინგის სამყარო (მოცემული სიტყვები იხ. 41:28 წთ-
დან), 2 ოქტომბერი 2016, „შემეცნებითი არხი“, https://www.youtube.com/
watch?v=yvHy8fBDKfs&t=337s [მთარგ. შენიშ.].
6
ვრცლად. იხ.: Alastair Jamieson. “Baroness Greenfield criticises ‘Taliban-like’
Stephen Hawking”, 08 September 2010, http://www.telegraph.co.uk/news/
science/stephen-hawking/7988785/Baroness-Greenfield-criticises-Taliban-
like-Stephen-Hawking.html [მთარგ. შენიშ.].

49
 ბუნებრივია, გრინფილდი სიმართლეს ღაღადებს. გარკვეული
აზრით, მეცნიერება ვერაფერ ლეგიტიმურს ვერ იტყვის ღმერთის
შესახებ. როგორც ერთმა დიდმა ევოლუციონისტმა ბიოლოგმა ჰა-
რვარდიდან, სტივენ ჯეი გოულდმა (1941-2002) სწორად შენიშნა,
„მეცნიერებას (თავისი ლეგიტიმური მეთოდებით) უბრალოდ არ
შეუძლია დაადგინოს და გამოარკვიოს ღმერთის შესაძლო მოქმე-
დება ბუნებაში. ამას არც უარვყოფთ და არც ვადასტურებთ. ჩვენ,
როგორც მეცნიერებს, უბრალოდ არ შეგვიძლია ამ საკითხზე სა-
უბარი“.
„ახალი ათეიზმი“ მეცნიერებასა და რელიგიას მუდმივად დაპი-
რისპირებულ მხარეებად წარმოგვიჩენს. მათ დროის საკითხად მია-
ჩნიათ მეცნიერების საბოლოო გამარჯვება რელიგიაზე. რელიგიის
წინააღმდეგ გააფთრებულ ბრძოლაში ახალი ათეისტებისთვის მეც-
ნიერება ერთ-ერთი იარაღია. მართლაც, ახალი ათეიზმი თავის თა-
ვში არა მხოლოდ ასახავს კულტურულ სტერეოტიპს მეცნიერებასა
და რელიგიას შორის არსებული „წინააღმდეგობის“ შესახებ, არამედ
მისი არსებობა რეალურად ამ სტერეოტიპზეა დაფუძნებული. მა-
გრამ ამგვარი პერმანენტული დაპირისპირება არ წარმოადგენს ობი-
ექტურ ისტორიულ სურათს.
1970-იან წლებში მეცნიერების ისტორიკოსები, ძირითადად,
შეთანხმდნენ, რომ მეცნიერებასა და რელიგიას შორის „ბრძო-
ლის“ მოდელი ისტორიულად დაუსაბუთებელია. ისტორიული მი-
თები, რომელსაც ეს მოდელი ეფუძნება, – განსაკუთრებით პოპუ-
ლარულ ათეისტურ პროპაგანდაში, – მთლიანად დამსხვრეულია
(comprehensively dismantled).
ბოლო ათწლეულების მანძილზე პოპულარულმა კულტურამ
უარყო აზროვნების ამგვარი ცალსახა დიქოტომიური სტილი, მი-
ანიჭა რა უპირატესობა ისტორიისა და კულტურის უფრო რთულ,
კომპლექსურ მოდელს, ნაცვლად მისი ზერელე სლოგანებამდე და
სტერეოტიპებამდე დაყვანისა.

50
 როგორც ცნობილია, „მეცნიერება“ და „რელიგია“ ერთგვარი
სტენოგრაფიული სიტყვებია უსაზღვროდ კომპლექსური და მრა-
ვალფეროვანი იდეების, პრაქტიკებისა და სისტემებისთვის.
საბედნიეროდ, არსებობს იმის ნიშნები, რომ საქმე წინ მიდის.
როგორც ჩანს, პუბლიკა თანდათან აცნობიერებს, რომ მეცნიერე-
ბასა და რწმენას შორის ურთიერთობას უფრო რთული ხასიათი
აქვს, ვიდრე მედია ცდილობს წარმოგვიდგინოს მისთვის ჩვეული
სლოგანებით. ნება მომეცით, ერთ მნიშვნელოვან შემთხვევაზე მი-
გითითოთ, რომელიც გარკვეული მინიშნება შეიძლება იყოს იმაზე,
თუ როგორ შეიძლება მომავალში განვითარდეს მოვლენები ამ მი-
მართულებით.
2008 წელს რიჩარდ დოკინზი ოქსფორდის უნივერსიტეტში მეც-
ნიერების პოპულარიზაციის პროფესორის თანამდებობიდან გადა-
დგა. დოკინზისთვის დამახასიათებელმა მებრძოლმა ათეიზმმა სა-
დაო გახადა მის მიერ ამ თანამდებობაზე ყოფნა და მუშაობა, რადგან
ის მეცნიერების განმტკიცებას რელიგიის დაცინვას უკავშირებდა.
დოკინზის თანამდებობაზე ცნობილი მათემატიკოსი მარკუს დუ
სოუთაი იქნა არჩეული. ჟურნალისტებს ინტერვიუს ჩაწერისას, ძი-
რითადად, ერთი საკითხი აინტერესებდათ. გაჰყვებოდა თუ არა იგი
დოკინზის კვალს და ისიც ათეიზმის პროპაგანდისთვის გამოიყენებ-
და თუ არა ოქსფორდის უნივერსიტეტის მაღალ ტრიბუნას?
დუ სოუთაიმ დამაჯერებელი და ყველასთვის ყურადსაღები პა-
სუხი გასცა. მიუხედავად იმისა, რომ თავად ათეისტია, მან განაცხა-
და, რომ ანტი-რელიგიურ პროპაგანდას „არანაირად“ არ შეუწყობს
ხელს, რომ მისი ამოცანა იყო მეცნიერების პოპულარიზაცია, რასაც
დიდი ენთუზიაზმით გააკეთებდა.
მისმა ამგვარმა სიტყვებმა დიდი გაღიზიანება გამოიწვია ზო-
გიერთებში რიჩარდ დოკინზის ვებ-გვერდზე (https://richarddawkins.
net). ეს რანაირი მეცნიერია? თუ დუ სოუთაის ნამდვილად შესტკი-
ვა გული მეცნიერებაზე, მაშინ ის უნდა გმობდეს რელიგიას! „რა სა-

51
საცილო არჩევანი გააკეთა“ – წერდა ერთი კომენტარებში. „თუ იგი
ხალხში მეცნიერების პოპულარიზაციას აპირებს, მაშინ უნდა დაუ-
პირისპირდეს კიდეც იმ ყოველდღიურ გამოწვევებს, რასაც რელი-
გია უქმნის რაციონალობას“, წერდა სხვა.
მაგრამ დუ სოუთაიმ მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადადგა ვითარე-
ბის გამოსწორებისთვის [დოკინზის შემდგომ, დ.თ.]. გაჩნდა იმედი,
რომ რელიგიასთან ცივილიზებული დიალოგი მასთან კონფრონტა-
ციასა და დაცინვას ჩაანაცვლებს. მეცნიერებასა და რელიგიას მრა-
ვალი საკითხი აქვთ ერთმანეთში გასარკვევი, რწმენისა და რაციო-
ნალობის ურთიერთმიმართების საკითხის ჩათვლით.
ვიმედოვნოთ, რომ ამგვარი თავისუფალი დიალოგის საშუალე-
ბა ყოველთვის გვექნება, რომელიც არ დაბრკოლდება მეცნიერუ-
ლი „თალიბანის“ მხრიდან, როგორც სუსან გრინფილდი იტყოდა.
ამგვარი დიალოგი კი ძალზედ მნიშვნელოვანი და უაღესად საი-
ნტერესოა. ამიტომ ის არც უგულებელყოფას და არც იგნორირებას
იმსახურებს.

52
 ალისტერ მაკგრეთი

დოკინზის დელუზია

ალისტერ მაკგრეთი, ოქსფორდის უნივერსიტეტის თეოლო-

გიის პროფესორი და ბიოქიმიკოსი, რიჩარდ დოკინზის, ალბათ,
ყველაზე ცნობილი კრიტიკოსია. მრავალ ნაშრომთან ერთად,
მისი ავტორობით გამოიცა შემდეგი ორი წიგნი: „დოკინზის ღმე-
რთი: გენები, კულტურული სტერეოტიპები და ცხოვრების საზ-
რისი“ [Dawkins’ God: Genes, Memes and the Meaning of Life]1 და
„დოკინზის დელუზია: ათეისტური ფუნდამენტალიზმი და ზებუ-
ნებრივის უარყოფა“ [Dawkins’ Delusion: Atheist Fundamentalism
and the Denial of the Divine. ამ წიგნის თანაავტორია მისი მეუღ-
ლე, პროფესიით ფსიქოლოგი, ჯოანა მაკგრეთი]. რიჩარდ დო-
კინზმა რელიგიის სხვა წარმომადგენლებთან ერთად მაკგრეთთა-
ნაც ჩაწერა საკმაოდ ვრცელი ინტერვიუ თავისი დოკუმენტური
ფილმისთვის რელიგიის შესახებ, რომლის სათაურია „ყველა ბო-
როტების სათავე?“ [The Root of All Evil?]. როგორც მოგვიანებით
გახდა ცნობილი, დოკინზმა ეს ინტერვიუ თავის ფილმში არ შეი-
ტანა, რასაც მოჰყვა მაკგრეთის საჯარო წერილი შემდეგი სათა-
ურით: „პროფესორო დოკინზ, ნუ იქცევით ისე, თითქოს ღმერთი
იყოთ“, რომელშიც ავტორი აღნიშნავს: „დოკინზთან დებატისას,
ჩანდა, რომ ის დისკომფორტულად გრძნობდა თავს. ამიტომ
სულაც არ გამკვირვებია, როცა შემატყობინეს, რომ მან ჩემი
1
მაკგრეთმა მოგვიანებით, 2015 წელს, ეს წიგნი მნიშვნელოვნად გავრცო-
ბილ-გადამუშავებული გამოსცა, რომელშიც არა მხოლოდ დოკინზის წიგ-
ნი The God Delusion (2006) განიხილება, არამედ მისი სხვა წიგნებიც. მეო-
რე გამოცემის სათაურია: Alister McGrath. Dawkins’ God: From the Selfish
Gene to the God Delusion. Second Revised Edition. Willey Blackwell 2015,
208p. [მთარგ. შენიშ.].

53
ინტერვიუ ფილმიდან ამოჭრა“2. საბოლოოდ, დოკინზი იძულებუ-
ლი შეიქნა მაკგრეთის ინტერვიუს ვიდეოჩანაწერი საჯაროდ გა-
მოექვეყნებინა3. ქვემოთ წარმოდგენილი ტექსტი შემოკლებული
[არა ჩემს მიერ – მთარგ.] ვერსიაა იმ მოსაზრებებისა, რომლებიც
ალისტერ მაკგრეთმა რიჩარდ დოკინზის წიგნის „ღმერთი, როგო-
რც დელუზია“ შესახებ გამოთქვა.

წიგნმა „ღმერთი, როგორც დელუზია“ რიჩარდ დოკინზი მსო-

ფლიოს ყველაზე ცნობად ათეისტ პოლემისტად აქცია, რომელიც
თავის ღვარძლიან კრიტიკას რელიგიის ყველა ფორმის წინააღმდეგ
მიმართავს. მას თავისი მკითხველების გადმობირების სურვილიც კი
აქვს. „თუ ეს წიგნი ისე იმოქმედებს, როგორც წარმომიდგენია, რე-
ლიგიური ადამიანი მის კითხვას ათეისტად დაასრულებს“4. მაგრამ
მას ყველა მკითხველთან მიმართებაში როდი აქვს ამგვარი იმედი,
რადგან, მისივე სიტყვით, „ხისთავიან მორწმუნეებზე არგუმენტები
არ მოქმედებს“. სემ ჰარისისა და დენიელ დენეტთან ერთად, დო-
კინზი დაუნდობლად აკრიტიკებს ზოგადად რელიგიას, კერძოდ კი,
ქრისტიანობას. ამ სტატიაში ორ მთავარ საკითხს შევეხები. პირ-
ველი, რა არის მიზეზი ამგვარი მოულოდნელი ანტი-რელიგიური
აგრესიის წარმოქმნისა? მეორე, რამდენად სანდო და დამაჯერებე-
ლია რელიგიის დოკინზისეული კრიტიკა?
დავიწყოთ პირველით. ნებისმიერ მსოფლმხედველობას, რე-
ლიგიური იქნება ის, თუ სეკულარული, თავისი სუსტი მხარე აქვს,
რომელიც გულისხმობს შეუსაბამობას თეორიასა და პრაქტიკას შო-
რის. ეს გარემოება კი მოცემული მსოფლმხედველობის თანმიმდე-

2
Alister McGrath. “Do stop behaving as if you are God, Professor Dawkins”,
09 February 2007, http://www.dailymail.co.uk/news/article-433628/Do-stop-
behaving-God-Professor-Dawkins.html [მთარგ. შენიშ.].
3
Richard Dawkins Tried to Censor Alister McGrath But Failed, May 10, 2016,
You-tube channel: Theology, Philosophy and Science, https://www.youtube.
com/watch?v=_UZ8dq0vp-E [მთარგ. შენიშ.].
4
რიჩარდ დოკინსი. ღმერთი, როგორც დელუზია. ინგლისურიდან თარგმნა
მამუკა ჩახვაშვილმა. თბ., 2015, გვ. 9. [მთარგ. შენიშ.].

54
ვრულობასა და სანდოობასთან დაკავშირებით ხშირად კითხვებს
წარმოშობს. მაგალითად, ქრისტიანობის ამგვარ სუსტ წერტილად
ადამიანთა ნაწილს სამყაროში ტანჯვის არსებობა მიაჩნია. ათეიზ-
მის შემთხვევაში კი, ეს არის ღვთისადმი რწმენის სიმტკიცე მაშინ,
როცა თითქოს ყველაფერი ღმერთის არარსებობაზე მიუთითებს.
უკანასკნელ დრომდე დასავლური ათეიზმი მოთმინებით ელო-
და, რომ ღვთისადმი რწმენა ადამიანებში თავისთავად გაქრებო-
და. მას ამის ღრმად სწამდა. მაგრამ ახლა ისე ჩანს, რომ მოთმინე-
ბის ნაცვლად იგი ერთგვარ პანიკას ეძლევა, რადგან რელიგიური
რწმენა კი არ იკლებს, არამედ მატულობს. ის თანდათან ძლიერდე-
ბა საჯარო სივრცესა და ადამიანების პირად ცხოვრებაში5. წიგნში
„ღმერთი, როგორც დელუზია“ ღრმა შეშფოთებაა გამოთქმული
ამის თაობაზე, რომელიც ნაწილობრივ რელიგიისადმი სიძულ-
ვილს ასახავს, თუმცა აქ სიღრმისეული მიზეზიც იმალება, რაც
შეუმჩნეველი რჩება ცხელი დებატებისას. ეს არის შიში, რომ ათე-
იზმის დამაჯერებლობა და დასაბუთებულობა ეჭვის ქვეშ დგება.
რელიგიის გავლენის მოულოდნელი ზრდა ხომ მრავალ ადამიანს
არწმუნებს, რომ ათეიზმს, როგორც მსოფლმხედველობას, რაღაც
საბედისწერო ხარვეზი აქვს?
დოკინზი სწორედ ამის თაობაზე ღელავს. მისი კატეგორიული
და აგრესიული რიტორიკა საჯარო სივრცეში ათეიზმის რესპექტა-
ბელურობის კლებით არის განპირობებული. წიგნი „ღმერთი, როგო-
რც დელუზია“ უფრო იმ ათეისტებისთვის დაწერილს ჰგავს, რომ-
ლებიც თანდათანობით კარგავენ თავის ათეისტურ რწმენას და არა
5
1950-60-იან წლებში ისტორიკოსთა და სოციოლოგთა ნაწილის აზრით
(მათ შორის იყო ამერიკელი გავლენიანი სოციოლოგი, პიტერ ბერგერიც),
ინდუსტრიალიზაციისა და მოდერნიზაციის შედეგად, ადამიანებში რე-
ლიგიურობის ხარისხი მნიშვნელოვნად დაიკლებდა. თუმცა ეს პროგნოზი
მცდარი აღმოჩნდა, რის გამოც, პ. ბერგერს საკუთარი სეკულარიზაცი-
ის თეორიის გადახედვა მოუწია. იხ., მაგ., მისი სტატია: Peter L. Berger.
Secularism in retreat”, The National Interest, 46 (Winter 1996): p3, http://csrs.
nd.edu/assets/50014/secularism_in_retreat.html [მთარგ. შენიშ.].

55
მორწმუნეთათვის ან ჭეშმარიტების მაძიებელთათვის, რომლებიც
კეთილსინდისიერი და სკრუპულოზური დისკუსიისთვის არიან გან-
წყობილნი (იქნებ ამის მიზეზი ისაა, რომ მალე შეიძლება თავად დო-
კინზის ათეიზმმაც დაიწყოს შესუსტება?). რელიგიის შესახებ მისი
რიტუალური სტერეოტიპები მორწმუნე ადამიანებს აშკარად განი-
ზიდავს და დოკინზის მანიფესტის აშკარად მიკერძოებული ხასია-
თი მნიშვნელოვან დაბრკოლებას ქმნის მისი არგუმენტების სერი-
ოზული აღქმისთვის. არც ჭეშმარიტების მაძიებლებს, რომლებიც
სულაც არ მიიჩნევენ თავს რელიგიურ ადამიანებად, მოეწონებათ
დოკინზის აგრესიული რიტორიკა და პირადი რწმენა-წარმოდგენე-
ბის ობიექტურ რეალობად გასაღება, ასევე მისი შეურაცხმყოფელი
ტონი „ხისთავიანი მორწმუნეების“ შესახებ და რელიგიური რწმენის
მხოლოდ ნეგატიურ მხარეებზე მსჯელობა.
სწორედ ათეიზმის მომავალთან დაკავშირებული ღრმა შფოთია
ამ ახალი სეკულარული ფუნდამენტალიზმის აგრესიულ-რიტორი-
კული სტილისა და მისი დოგმატიზმის მაღალი ხარისხის საფუძვე-
ლი. არა მხოლოდ რელიგიური, არამედ საერო პრესის წარმომა-
დგენლებიც ინტენსიურად აკრიტიკებენ დოკინზის წიგნის სწორედ
ამ დოგმატიზმს, რაც სეკულარული საზოგადოებაში არსებულ სე-
რიოზულ შეშფოთებაზე მიუთითებს იმ ზიანთან დაკავშირებით, რა-
საც დოკინზი აყენებს მათ საჯარო რეპუტაციას. ამიტომ გასაკვირი
არაა, რომ მრავალი ადამიანი, რომლებსაც, წესით, დოკინზისთვის
მხარი უნდა დაეჭირათ, ყველანაირად ცდილობენ მის მიერ წამოწყე-
ბული აგრესიული ანტირელიგიური კამპანიისგან დისტანცირებას6.
6
მართლაც, თანამედროვეობის ცნობილმა ათეისტებმა არა მხოლოდ და-
იცვეს რიჩარდ დოკინზი და ახალი ათეიზმის სხვა წარმომადგენლები,
არამედ ისეთივე დაუნდობელი კრიტიკა მიაგებეს მათ, როგორიც თავად
გამოავლენეს რელიგიის მისამართით. იხ., მაგალითად, ჯულიან ბეჯინის
(Julian Baggini. “The New Atheist Movement is Destructive”, 19.03.2009,
http://fritanke.no/index.php?page=vis_nyhet&NyhetID=8484), მაიკლ რუზის
(Michael Ruse. Reviev of The God Delusion, in: A Journal of the History of
Science Society, Vol. 98, No. 4, 2007, p. 814-816; ასევე მისი მეორე სტატია:

56
მაგალითისთვის: წიგნი „ღმერთი, როგორც დელუზია“ საზეიმოდ
გვამცნობს, რომ უკანასკნელი გამოკითხვით მისი ავტორი მსო-
ფლიოს სამ წამყვან ინტელექტუალს შორის იქნა დასახელებული.
ეს გამოკითხვა ჩატარდა ჟურნალ Prospect-ის მკითხველთა შორის
2005 წლის ნოემბერში. საინტერესოა, თუ როგორ შეაფასა ამავე
ჟურნალმა დოკინზის წიგნი, რომელიც 2006 წელს გამოიცა. ჟურნა-
ლის მიმომხილველი შოკირებული იყო ამ „ზედაპირული, დოგმატუ-
რი, მოუწესრიგებელი და შინაგანად წინააღმდეგობრივი“ წიგნით.
მისი რეცენზიის სათაური კი, არც მეტი, არც ნაკლები, ამგვარი იყო:
„დოგმატისტი დოკინზი“.
მაგრამ რა შეიძლება ითქვას წიგნში მოტანილ არგუმენტებ-
ზე? დოკინზის აღნიშნული წიგნი მხოლოდ ავტორისთვის საი-
ნტერესო და მოსახერხებელი ინფორმაციების კრებულია. გარდა
იმისა, რომ მასში ფაქტები და შეხედულებები შერჩევითაა წა-
რმოდგენილი, ისინი ასევე შეგნებულადაა გაზვიადებული მაქსი-
მალური ეფექტის მისაღწევად. ამასთან წიგნში ინფორმაცია საკ-
მაოდ ზედაპირულადაა შეკოწიწებული, რაც ართულებს მათგან

Ruse, Michael. “Why I think the New Ateists Are Bloody Disaster”, August,
2009, http://www.beliefnet.com/columnists/scienceandthesacred/2009/08/
why-i-think-the-new-atheists-are-a-bloody-disaster.html), თომას ნაგელის
(Thomas Nagel. “The Fear of Religion”, review of The God Delusion, in: The
New Republic, 10/23/2006, p. 25-29) და კურთის უაითის (Curtis White.
“Christopher Hitchens’ lies do atheism no favors”. June 23, 2013, http://www.
salon.com/2013/06/23/christopher_hitchens_lies_do_atheism_no_favors/)
პუბლიკაციები. ასევე იხ. აგნოსტიკოსი დევიდ ბერლინსკის წიგნი ახალი
ათეიზმის წინააღმდეგ (David Berlinski. The Devil’s Delusion: Atheism
and its Scientific Pretensions. New York: Basic Books 2009, 237p.). ამ კო-
ნტექსტში უნდა ვახსენოთ ათეისტი ფილოსოფოსი ალენ დე ბოტონიც,
რომელიც ცალსახად გაემიჯნა ახალ ათეისტებს თავის ცნობილ წიგნში
(Allain de Botton. Religion for Atheists. Penguin Books 2012, 320p.), რომელ-
შიც საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე რელიგიის დადებითი გავლენის სხვა-
დასხვა ასპექტია განხილული. ამ წიგნის შესახებ ჩვენი ვრცელი რეცენზია
იხ. ჟურნალში „კადმოსი“, N6, 2014, გვ. 565-577. ტექსტი გადატანილია
ასევე ვებ-გვერდზეც: თინიკაშვილი, დავით. „დე ბოტონის „მეგობრული
ათეიზმი“, https://davidtinikashvili.wordpress.com/2016/07/30/დავით-თინი-
კაშვილი-მეგობ/ [მთარგ. შენიშ.]

57
არგუმენტების ან ლოგიკური მსჯელობების გამოკვეთას. დოკინ-
ზი ხშირად მხოლოდ იმ ფაქტებსა და მტკიცებულებებს არჩევს,
რომლებიც მის მიერ უკვე ჩამოყალიბებულ თეორიულ ჩარჩოს
შეესაბამება. რელიგია პერმანენტულად და სისტემატურად წა-
რმოჩინდება მხოლოდ ნეგატიური ასპექტებით, რაც არაფრით
განსხვავდება ათეიზმისადმი რელიგიური ფუნდამენტალისტების
რადიკალური დამოკიდებულებისგან.
ვინაიდან ადგილი შეზღუდული გვაქვს, ამიტომ მზერა მივა-
პყროთ დოკინზის ორ მთავარ მოსაზრებას, ესენია: 1) მეცნიერე-
ბას შეუძლია რელიგიის ახსნა და ამით მისი უარყოფა; 2) რელიგია
ძალადობას წარმოშობს. დოკინზი დაჟინებით გვიმტკიცებს, რომ
რელიგიური რწმენა „ბრმა მინდობაა“7, რომელიც უარს აცხადებს
მტკიცებულებების მიღებაზე და საკუთარი თავის გაანალიზებაზე.
მაშ რატომ სწამთ ადამიანებს ღმერთი, თუკი ის არ არსებობს? ამ
კითხვაზე დოკინზის პასუხია: რელიგია შემთხვევითი და არააუცი-
ლებელი წარმონაქმნია ბიოლოგიური და ფსიქოლოგიური პროცესი-
სა. ამ თამამ განცხადებასთან დაკავშირებული მისი არგუმენტები
საკმაოდ სუსტია, რადგან მეცნიერული ცოდნისადმი მის საოცრად
ზედაპირულ დამოკიდებულებას ემყარება.
7
რელიგიური რწმენის, როგორც „ბრმა მინდობის“ შესახებ მაკგრეთი
თავის წიგნში Dawkins’ God წერს: „კლასიკური ქრისტიანული ტრადი-
ცია ყოველთვის აფასებდა რაციონალობას და არასოდეს განუცხადე-
ბია, რომ რწმენა გონების სრულ უარყოფას გულისხმობს… თუნდაც
ზედაპირული გადაკითხვა ისეთი გავლენიანი ქრისტიანი ფილოსოფო-
სების ნაშრომებისა, როგორებიც არიან რიჩარდ სუინბერნი (ოქსფორ-
დის უნივერსიტეტი), ნიკოლას უოლტერსტოფი (იელის უნივერსიტეტი)
და ალვინ პლანტინგა (ნოტრ დამის უნივერსიტეტი), საკმარისი იქნე-
ბა იმის გაცნობიერებისთვის, თუ როგორი მნიშვნელოვანია მათთვის
ღმერთის შესახებ „დასაბუთებული“ და „თანმიმდევრული“ მსჯელობა.
ვგულისხმობ შემდეგ ნაშრომებს: Richard Swinburne. The Coherence
of Theism. Oxford: Clarendon Press 1977; Nicholas Wolterstorff. Reason
within the Bounds of Religion. Grand Rapids, MI: Eerdmans 1984; Alvin
Plantinga. Warranted Christian Belief. Oxford University Press 2000”
(Alister McGrath. Dawkins’ God: Genes, Memes and the Meaning of Life.
London: Blackwell 2005, გვ. 99).

58
 მაგალითად, განვიხილოთ ერთ-ერთი მთავარი არგუმენტი
მისი წიგნიდან „ღმერთი, როგორც დელუზია“. ვინაიდან ღვთისად-
მი რწმენა უკიდურესად ირაციონალურია (ეს დოკინზის ერთ-ერთი
მთავარი შეხედულებაა), უნდა არსებობდეს ბიოლოგიური ან ფსიქო-
ლოგიური ახსნა, თუ რატომ სწამს მრავალ ადამიანს, – მსოფლიოს
მოსახლეობის უდიდეს ნაწილს, – ღმერთი ანუ რატომ არიან ისინი
ამგვარი დელუზიის მსხვერპლნი. დოკინზის მიერ შემოთავაზებული
ახსნის მიხედვით, ღვთისადმი რწმენა ვირუსით დაავადების მსგავ-
სია, რომელიც ადამიანთა შორის მასობრივად ვრცელდება. თუმცა
ეს ანალოგია, – რომ ღვთისადმი რწმენა ვირუსს ჰგავს, – ონტო-
ლოგიურ დასაბუთებას საჭიროებს. როგორც ვნახეთ, ღვთისადმი
რწმენა აზრის ვირუსად მიიჩნევა. მაგრამ ბიოლოგიური ვირუსი ჰი-
პოთეზა ვერ იქნება. ჯერ ვირუსი უნდა იდენტიფიცირდეს, შემდეგ
მას აკვირდებიან, რათა მისი სტრუქტურა და მოქმედების ხასიათის
დადგენა შეძლონ8. ამრიგად, ეს ჰიპოთეტური „გონების ვირუსი“ არ-
სობრივად პოლემიკური კონსტრუქცია, რომლის ფუნქცია იმ იდეე-
ბის დისკრედიტაციაა, რომელიც დოკინზს არ მოსწონს.
მაშ ასე, არის თუ არა ყველა მოსაზრება გონების ვირუსი? დო-
კინზი მკაფიო საზღვარს ავლებს რაციონალურ, მეცნიერულ მტკი-
ცებულებებზე დაფუძნებულ იდეებსა და ირაციონალურ, ილუზო-
რულ რელიგიურ წარმოდგენებს შორის. იგი მენტალურ ვირუსებად
მხოლოდ რელიგიურ შეხედულებებს თვლის. მაგრამ ვინ წყვეტს რა
არის „რაციონალური“ და „მეცნიერული“? დოკინზს ეს პრობლე-
მად არ მიაჩნია, რადგან, მისი აზრით, სრულიად არ წარმოადგენს
სირთულეს ამ შეხედულებების დახარისხება. ეს უბრალოდ თხების-
გან ცხვრების გამოყოფას ჰგავს.
ამგვარი ცალსახა დაპირისპირების გარეშე ყველაფერი ძალი-
ან რთულდება, რითაც იკარგება ის სიმარტივე და ელეგანტურობა,
8
მკითხველს შევახსენებთ, რომ ალისტერ მაკგრეთს ოქსფორდის უნივერ-
სიტეტში სამი სადოქტორო ხარისხი აქვს მიღებული, მათ შორის მოლეკუ-
ლურ ბიოფიზიკაში. თეოლოგიის შესწავლამდე, ის სწორედ ამ სფეროში
მოღვაწეობდა [მთარგ. შენიშ.].

59
რაც დიად იდეას ახასიათებს. მაგალითად, ნებისმიერი მსოფლმხედ-
ველობა, რელიგიური იქნება ის, თუ სეკულარული, აუცილებლად
„შეხედულებათა სისტემის“ კატეგორიაში ექცევა, რადგან მისი ე.წ.
მეცნიერული „დამტკიცება“ შეუძლებელია. ასეთია მსოფლმხედვე-
ლობათა ბუნება და ეს არავისთვის საიდუმლო არაა. ხშირად ადამი-
ანი ჯერ იზიარებს გარკვეულ მსოფლმხედველობას და შემდეგ იცა-
ვს მას ინტელექტუალურად. საბოლოოდ, დოკინზის იდეა შიგნიდან
იშლება (implode), რისი მიზეზიც მისივე სუბიექტური მსჯელობაა,
თუ რა არის რაციონალური და ჭეშმარიტი. მის ამ იდეას სამეცნი-
ერო საზოგადოება სერიოზულად არც იზიარებს. ამიტომ ის თავი-
სუფლად შეგვიძლია უარვყოთ.
დოკინზის აღნიშნული წიგნის მეორე მთავარი იდეის მიხედვით,
რელიგია ძალადობისა და ჩაგვრის საფუძველია. დოკინზისთვის ეს
რელიგიის განმსაზღვრელი მახასიათებელია. მის საკმაოდ ზედაპი-
რულ მსჯელობაში ძალადობის მიზეზების შესახებ არაფერია თქმუ-
ლი იმის შესახებ, რომ ძალადობა ასევე შეიძლება გამოიწვიოს პოლი-
ტიკურმა ფანატიზმმა და ათეიზმმაც კი. დოკინზი გვიმტკიცებს, რომ
ის, როგორც სამაგალითო ათეისტი, არასდროს იძალადებს სხვაზე
და არასდროს ჩაიდენს ტერორისტულ აქტს, მაგალითად, არ შეაჯა-
ხებს ცათამბრჯენს თვითმფრინავს. ძალიან კარგი. მინდა გაცნობოთ,
რომ არც მე გავაკეთებ ამას. მაგრამ მწარე რეალობა ისაა, რომ წა-
რსულში ჩადენილ ყველა ძალადობას ჰქონდა როგორც რელიგიური,
ისე არარელიგიური ხასიათი. სავარაუდოდ, ასე იქნება მომავალშიც.
მე ჩრდილოეთ ირლანდიაში გავიზარდე და ძალიან კარგად ვიცი
რას ნიშნავს რელიგიურად მოტივირებული ძალადობა. რასაკვირვე-
ლია, რელიგიას შეუძლია წარმოშვას ძალადობა. მაგრამ მხოლოდ
რელიგიას როდი შეუძლია ეს. მეოცე საუკუნემ შემაძრწუნებელი
მაგალითები მოგვცა იმისა, თუ როგორ წარმოშობს იმავე ძალადო-
ბას პოლიტიკური ექსტრემიზმი. ლათინურ ამერიკაში მილიონობით
ადამიანი უბრალოდ „გაქრა“ მემარჯვენე პოლიტიკოსებისა და მათი

60
სამხედრო შენაერთების მიერ განხორციელებული დაუნდობელი
ძალადობის შედეგად. კამბოჯაში პოლ პოტმაც სოციალიზმის სახე-
ლით მილიონობით ადამიანი გაანადგურა.
ამ კონტექსტში განსაკუთრებით აღსანიშნავია საბჭოთა კავში-
რი. ლენინი თვლიდა, რომ სოციალისტური რევოლუციის მთავარი
მიზანი რელიგიის ამოძირკვა იყო, რომლის მისაღწევად აუცილებ-
ლად მიიჩნეოდა „ძალადობის ხანგრძლივი გამოყენება“ (protracted
use of violence). კაცობრიობის ისტორიაში ამ ბნელი ეპოქის ერთ-ე-
რთი დიდი ტრაგედია ის იყო, რომ რელიგიური რწმენის ძალით
აღმოფხვრის მსურველნი ფიქრობდნენ, რომ მათი მოქმედება გა-
მართლებული იყო. მიაჩნდათ, რომ მხოლოდ სახელმწიფოს მიმართ
იყვნენ ანგარიშვალდებულნი. მათთვის სახელმწიფოზე მეტი ავტო-
რიტეტი არ არსებობდა.
დოკინზის ათეისტური რწმენის ერთ-ერთი ყველაზე უცნაუ-
რი პუნქტის მიხედვით, „მცირე მტკიცებულებაც კი არ არსებობს“
იმისთვის, რომ ათეიზმს შეუძლია სისტემატურად უბიძგოს ადამი-
ანს არაეთიკური საქციელისკენ. მისი აზრით, ეს გამორიცხულია.
ეს საოცრად გულუბრყვილო განცხადება ჩვენში წუხილს იწვევს,
რადგან ფაქტები საპირისპიროს მეტყველებენ. საბჭოთა ხელი-
სუფლება 1918-1941 წლებში ათეისტური იდეოლოგიის პროპაგა-
ნდისას სისტემატურად ანადგურებდა ეკლესია-მონასტრებს და
ხოცავდა სასულიერო პირებს. ამგვარი მონაცემების სტატისტიკას
შეუძლია შოკში ჩაგაგდოს. ამ შემთხვევაში, ძალადობასა და რეპ-
რესიას ხომ სწორედ ათეისტური იდეოლოგია იწვევდა, რომლის
მიზანი რელიგიის წინააღმდეგ ბრძოლა იყო? მაგრამ ეს გარემო-
ება დოკინზის მიერ აღწერილ ათეიზმის იდეალიზირებულ და დე-
ზინფექცირებულ (sanitized) სურათთან შესაბამისობაში არ მოდის.
დოკინზი თითქოს სპილოს ძვლისგან აგებულ კოშკში სახლობს,
რომელსაც არავითარი კავშირი არ აქვს მეოცე საუკუნის რეალურ
და სასტიკ სამყაროსთან.

61
 დოკინზი ასევე იმ კრიტიკას ავითარებს, რომელიც ხშირად
გამოითქმება რელიგიის წინააღმდეგ ათეისტ აპოლოგეტთა ნაწე-
რებში – კერძოდ, ქრისტიანული რწმენა დადანაშაულებულია ადა-
მიანების დაყოფაში „ჩვენიანებად“ და „სხვისიანებად“. დოკინზი
დარწმუნებულია, რომ თუ რელიგიას გავაუქმებთ, მსგავსი სოცი-
ალური დემარკაცია და დისკრიმინაციაც აღარ იარსებებს. მაგრამ,
აქ, ალბათ, მრავალ ადამიანს დააინტერესებს, შეიძლება თუ არა
მსგავსი საყვედური გამოვთქვათ იესო ნაზარეველის მისამართით?
განა მისი სწავლების მთავარი გზავნილი მტრის სიყვარული არ
არის, რომელიც ასევე ამგვარი სოციალური ბარიერების წინააღ-
მდეგაც არის მიმართული?
ამ საკითხზე დოკინზისეული მსჯელობა მიუღებელია, რა-
დგან აქ უკვე აშკარად ჩანს, რომ რელიგიის სფეროში მისი უმეც-
რება არის არა ღიმილისმომგვრელი, არამედ უბრალოდ სასაცი-
ლო. ამ საკითხზე მსჯელობისას დოკინზი ინტენსიურად იყენებს
1995 წელს ჟურნალ Skeptic-ში გამოქვეყნებულ ჯონ ჰართუნგის
სტატიას, რომელიც ამტკიცებს (აქ დოკინზისეულ შეჯამებას
ვციტირებ): იესოც სწორედ ამ გვარ-ტომობრივი მორალის თა-
ვგადადებული მიმდევარი იყო – რაც ყველა განსხვავებულისად-
მი მტრულ განწყობას გულისხმობდა. ამგვარი გვარ-ტომობრივი
მორალი ხომ დამკვიდრებული სტანდარტი იყო ძველი აღთქმის
ებრაელებისთვის. იესო კი მართლმორწმუნე ებრაელი გახლდათ.
წარმართებისთვის ებრაელთა ღმერთის ქადაგება პავლე მოცი-
ქულის იდეა იყო. ჰართუნგი ამას უფრო უკმეხად ამბობს, ვიდრე
მე გავბედავდი ამის თქმას: „იესო საფლავში ამოტრიალდებოდა,
თუკი გაიგებდა, რომ პავლე მოციქული მის მარგალიტებს ღორე-
ბს უყრიდა“. დარწმუნებული ვარ მრავალი ქრისტიანი გაოგნებუ-
ლი დარჩება სახარებისეული ჭეშმარიტების ამგვარი ხელოვნური
ინტერპრეტაციის გაცნობისას. ვწუხვარ, მაგრამ უნდა ვთქვა,
რომ ეს მაგალითი დოკინზისეული მიდგომის ნათელი ილუსტრა-

62
ციაა: დაცინვა, დამახინჯება, დამცირება და დემონიზება. არც
იმის შემჩნევაა რთული, რომ დოკინზის მსჯელობებს აშკარად
აკლია მეცნიერული ობიექტურობა და ელემენტარული ადამია-
ნური პატიოსნება. იგივე შეიძლება ითქვას ზოგადად დღევანდელ
ათეისტურ ფუნდამენტალიზმზე.
არანაირი აზრი არ აქვს ამგვარ ათეისტურ ფუნდამენტალიზ-
მთან კამათს. ეს იგივეა, რომ დედამიწის სიმრგვალეში დაარწმუ-
ნო ადამიანი, რომელსაც სწამს, რომ ის ბრტყელია. დოკინზი ისე
ღმადაა გახლართული მის მიერვე შექმნილ რწმენა-წარმოდგე-
ნებში, რომ სხვა ალტერნატივების აღქმა უბრალოდ არ შეუძლია.
მრავალი მკითხველი დააფასებდა უფრო სანდო, ინფორმირებულ
და გაწონასწორებულ მსჯელობას, ვიდრე დოკინზის ვრცელი და
მოსაბეზრებელი ანტირელიგიური ტირადებია. ახლა კი შევეცა-
დოთ ობიექტურად განვიხილოთ ზემოთ წარმოდგენილი კონკრე-
ტული საკითხი.
უპირველეს ყოვლისა, იესო ქრისტემ ძველი აღთქმის მცნება
„გიყვარდეს მოყვასი შენი“ უზომოდ გააფართოვა და განაცხადა:
„გიყვარდეს მტერი შენი“ (მათ. 5:44). იესო ნამდვილად არ უჭერდა
მხარს განსხვავებულის სიძულვილს. სწორედაც რომ პირიქით: მის
მიერ დატოვებული ეთიკური მცნებები განსხვავებულის მიღებას
და სიყვარულს ქადაგებს. განხორციელებული ძე ღმერთის სწავლე-
ბის ეს მნიშვნელოვანი ასპექტი იმდენად ცნობილია, რომ დოკინზს
არ აქვს მორალური უფლება არც კი ახსენოს ეს. გასაგებია, რომ
ქრისტიანებს ხშირად უჭირთ ამ მოთხოვნის შესრულება. მაგრამ
არა მხოლოდ განსხვავებულის, არამედ მტრის სიყვარულის მცნება
ქრისტიანული ეთიკის გულის გულია.
მეორეც, მრავალი ადამიანი მიუთითებდა ასევე, რომ კეთილი
სამარიტელის შესახებ ცნობილი ისტორიიდან (ლუკ. 10) სრულიად
ნათელია, რომ იესომ თავად სიტყვა „მოყვასის“ გაგებაც გააფარ-
თოვა („გიყვარდეს მოყვასი შენი“). მოყვასად არა მხოლოდ იუდევე-

63
ლი, არამედ სამარიელიც შეიძლებოდა მიჩნეულიყო. (სწორედ ამის
გამო ფიქრობდა მისი ზოგიერთი თანამედროვე იუდეველი, რომ
იესოც სამარიელი უნდა ყოფილიყო: იხ. იოანე 8:48). მართალია
იესო პალესტინელი ებრაელი იყო და, ძველი აღთქმის კვალად, ებ-
რაელი ერი რჩეულად მიაჩნდა, მაგრამ მისი განსაზღვრება, თუ ვინ
იყო „ჭეშმარიტი ებრაელი“, ძალიან ფართო (radically broad) იყო.
„ებრაელის“ იესოსეული გაგება ასევე იმ ებრაელებსაც მოიცავდა,
რომლებმაც დამპყრობელ რომაელებთან მჭიდრო თანამშრომლო-
ბის გამო იუდაური საკრებულოდან გარიცხულნი იყვნენ. იუდე-
ველთა ერთ-ერთი მთავარი ბრალდება იესოს წინააღმდეგ სწორედ
ეს იყო: ის სიყვარულით იღებდა იუდაური საზოგადოებიდან გარი-
ყულ ხალხსაც – მებაჟეებს, ავაზაკებს, მეძავებს. ამრიგად, იესოს
სიტყვა და მოქმედება ერთმანეთის შესაბამისი იყო. ამას მოწმობს
ასევე მისი მზაობა იმ ადამიანებთან ურთიერთობისთვის, რომლე-
ბიც რიტუალურად უწმინდურად ითვლებოდნენ (მაგ., მათ. 8:3;
მათ. 9:20-25).
ამრიგად, როგორი დამოკიდებულება უნდა გვქონდეს ათე-
ისტური ფუნდამენტალიზმის ასეთი მძაფრი და აგრესიული მანიფე-
სტისადმი? რელიგიის მრავალი კრიტიკოსი, აცნობიერებს რა მორა-
ლურ ვალდებულებას იყოს დამაჯერებელი რელიგიის ფენომენის
კრიტიკისას და იმავდროულად აფასებდეს რელიგიის საუკეთესო
გამოვლინებებსაც, აღშფოთებულია დოკინზის უხეში სტერეოტი-
პებით, უმოწყალოდ გამარტივებული და სქემატური აზროვნებით
(„მეცნიერება კარგია, რელიგია ცუდია“), მის მიერ შექმნილი საფრ-
თხობელებისა და რელიგიისადმი პათოლოგიურად მტრული დამო-
კიდებულების გამო. ამის გამო, წიგნს „ღმერთი, როგორც დელუ-
ზია“ საპირისპირო შედეგის მოტანა უფრო შეუძლია. მაგალითად,
საბოლოოდ დაარწმუნოს მკითხველნი, რომ ათეიზმიც ისეთივე არა-
ტოლერანტული, დოგმატური და აუტანელია, როგორც რელიგიის
ყველაზე უღირსი გამოვლინებანი. როგორც ამას წინათ ცნობილმა

64
ათეისტმა, მაიკლ რუზმა განაცხადა: „წიგნი „ღმერთი, როგორც დე-
ლუზია“ არცხვენს ჩემს ათეისტურ მრწამსს“9.
როგორც ჩანს, დოკინზი სერიოზულად ფიქრობს, რომ მთა-
ვარია ხმამაღალი და დამაჯერებელი ყვირილი, საწინააღმდეგო
არგუმენტებსა და მტკიცებულებებზე ქილიკი ან უბრალოდ მათი
იგნორირება, რითაც გონებაგახსნილ და არაწინასწარგანწყობილ
ადამიანებს რელიგიის დელუზიურობაში დაარწმუნებს. გულუბ-
რყვილო და მიმნდობი ადამიანებისთვის შეიძლება დამაჯერე-
ბელი სწორედ ასეთი ყვირილი აღმოჩნდეს და არა არგუმენტები.
დოკინზის მიერ ქრისტიანობის არსის საოცრად ზედაპირული და
დამახინჯებული გადმოცემა მორწმუნე ადამიანებს გვაფიქრებინე-
ბს, რომ მას წარმოდგენა არ აქვს რაზე ლაპარაკობს და რომ მისი
ათეიზმი შეცდომებისა და გაუგებრობების მთელ წყებას ეფუძნება.
ბედის ირონიით, დოკინზის წიგნმა შეიძლება იმ დასკვნამდე მიი-
ყვანოს მკითხველნი, რომ თავად ათეიზმი წარმოადგენს ღმერთის
შესახებ დელუზიას.

9
მაიკლ რუზმა ეს სიტყვები ალისტერ მაკგრეთის შემდეგი წიგნის შესაფა-
სებლად დაწერა: The Dawkins Delusion: Atheist fundamentalism and the
denial of the divine. InterVarsity Press 2007. ეს სიტყვები წიგნის წინა ყდა-
ზეა მოცემული და მისი სრული სახე ასეთია: „წიგნი ‘ღმერთი, როგორც
დელუზია’ არცხვენს ჩემს ათეისტურ მრწამსს. თუ რატომ, მაკგრეთი კა-
რგად აჩვენებს ამას“ [მთარგმ. შენიშვ.].

65
 ალისტერ მაკგრეთი

ღმერთი, როგორც გამონაგონი?

არის თუ არა ღმერთი რეალური არსება? იქნებ მისი არსებო-
ბის ადამიანური შეგრძნება სხვა არაფერია თუ არა ჩვენში ფესვგა-
დგმული იმედი, რათა ჩვენი სანუკვარი სურვილები აღსრულდეს?
ღმერთი სინამდვილეში არსებობს, თუ ის ღამის სიზმრის მსგავსი
ილუზიაა? ამ საკითხს ხანგრძლივი დებატები უკავშირდება დასა-
ვლურ ცივილიზაციაში. თუმცა, ბოლო ხანს, იდეამ, რომ ღმერთი
ოდენ ადამიანური სურვილის განხორციელებაა, მეტი აქტუალობა
შეიძინა, სულ უფრო ხშირად გამოიყენება რა ანტიქრისტიანულ
პროპაგანდაში. ამ იდეას განსაკუთრებით ორი ავტორი უკავ-
შირდება, ლუდვიგ ფოიერბახი (1804-1872) და ზიგმუნდ ფროიდი
(1856-1939), რომელთა შეხედულებებსაც ქვემოთ განვიხილავთ და
მათგან გამომდინარე დასკვნებსაც შევაფასებთ.
ფოიერბახის მთავარი ნაშრომია „ქრისტიანობის არსება“ (1841),
რომელშიც ავტორი აცხადებს, რომ ღვთის იდეა გასაგებად, თუმცა
მცდარად წარმოიშობა ადამიანური გამოცდილებიდან1. მარტივად,
რელიგია ადამიანური ბუნების პროექციაა (ობიექტივაციაა) ილუ-
ზორულ ტრანსცენდენტურ რეალობაზე2. მისი აზრით, ადამიანები
პირადი შეგრძნებების ობიექტივაციით მცდარად ფიქრობენ, რომ
ეს რეალურად არსებული ღმერთის განცდაა, მაგრამ ეს განცდა
სხვა არაფერია, თუ არა ადამიანური გამოცდილება. ღმერთი ადა-
მიანის სულის პერსონიფიცირებული მისწრაფებაა.

1
Max W. Wartofsky. Feuerbach (Cambridge: Cambridge University Press,
1982), pp. 252-340.
2
აქ გერმანული სიტყვის vergegenstandigung ეკვივალენტად ვიყენებ ინგ-
ლისურ projection-ს. ალტერნატივა იქნებოდა „ობიექტივაცია“ (‘objectifica-
tion’). იხ.: Wartofsky, Feuerbach, pp. 206-210.

66
 ჩვენ გვწყურია იმგვარი არსება, რომელიც ჩვენს ყველა სუ-
რვილსა და ოცნებას დააკმაყოფილებს. შესაბამისად, ვიგონებთ ამ-
გვარ ძლევამოსილ და კეთილ არსებას. ფოიერბახისთვის, ქრისტეს
აღდგომის შესახებ რელიგიური სწავლება სხვა არაფერია, თუ არა
ადამიანში არსებული ღრმა ლტოლვის გამოძახილი პიროვნული
უკვდავების აშკარა წყურვილთან დაკავშირებით. როგორც წმინდა
წერილი აღნიშნავს, ღმერთმა ადამიანი თავის ხატად და მსგავსად
შექმნა; ფოიერბახი აცხადებს, რომ ადამიანი ქმნის ღმერთს თავის
ხატად და მსგავსად3. „რელიგიის დასაწყისი, გაგრძელება და დასას-
რული თავად ადამიანია“. ღმერთი ადამიანის სურვილია, რომელიც
ილუზიით საზრდოობს. ქრისტიანები ფანტაზიის სამყაროში მკვი-
დრობენ და როდესაც ფიქრობენ, რომ ღმერთზე საუბრობენ, რეა-
ლურად საკუთარ შინაგან იმედებსა და შიშებზე საუბრობენ.
რა შეიძლება ითქვას ამგვარ მოსაზრებაზე, რომელიც შემდგომ
თავისებურად განივრცო კარლ მარქსის ნაწერებში (იხ., გვ. 201,
206)? აქ რამდენიმე საკითხზე უნდა შევაჩეროთ ყურადღება.
პირველი: განხილვას საჭიროებს კონტექსტი, რომელშიც ფოი-
ერბახი ავითარებს თავის იდეებს. ფოიერბახი ამ ყველაფერს მაშინ
წერდა, როცა დიდი გერმანელი ლიბერალი თეოლოგი ფრიდრიხ შლა-
იერმახერი (1736-1834) თავისი მოღვაწეობის ზენიტში იყო. შლაიერ-
მახერის თეოლოგიური სისტემა ეფუძნება ადამიანური გამოცდილე-
ბის ანალიზს, რომელიც თავისი ბუნებით უმეტესად დამოკიდებული
(არა თვითმყოფადი, დ.თ) გამოცდილებაა4. როგორი ცხადიც არ
უნდა იყოს ამგვარი მიდგომის ღირსებანი, მის მიხედვით, ღმერთის
3
ფოიერბახი წერს: „რელიგია, ყოველ შემთხვევაში, ქრისტიანული მაინც,
არის ადამიანის მიმართება თავის თავთან, ანუ უფრო სწორედ: თავის
არსებასთან, მაგრამ მიმართება თავის თავთან, როგორც [თავის] სხვა
არსებასთან. ღვთაებრივი არსება სხვა არაფერია, თუ არა ადამიანური
არსება...“ (ლუდვიგ ფოიერბახი. ქრისტიანობის არსება. თარგმანი გერმა-
ნულიდან შ. პაპუაშვილისა. თბ., 1956, გვ. 45). [მთარგმ. შენიშ.].
4
ამ საკითხის შესავლისთვის/საფუძვლების გასაცნობად იხ.: Martin Rede-
ker. Schleiermacher: Life and Thought (Philadelphia: Fortress Press, 1973).

67
რეალობა მორწმუნის რელიგიურ გამოცდილებაზეა დამოკიდებუ-
ლი (the reality of God dependent upon the religious experiences of
the pious believer). აქ თეოლოგია ანთროპოლოგიად იქცევა, რადგან
ღმერთის გაგება ადამიანური გამოცდილების გაგებამდე დაიყვანე-
ბა (სხვა სიტყვებით ადამიანური და ღვთაებრივი რეალობა ერთმა-
ნეთს ჰგავს, მათ შორის ტოლობის ნიშანია დასმული, დ.თ.).
ფოიერბახის ანალიზი ამ მიდგომის ბრწყინვალე კრიტიკაა,
რომელიც დღემდე ინარჩუნებს თავის გავლენას დასავლურ ლიბე-
რალურ ქრისტიანობაზე. ღვთის არსებობის საფუძველი ადამიანის
გამოცდილებაშია. ფოიერბახი აქ ხაზს უსვამს, რომ ადამიანური
გამოცდილება მომდინარეობს არა ღვთის რეალობიდან, არამედ
ეს ადამიანისავე (ხაზგასმა ავტორისაა, დ.თ.) გამოცდილებაა. ჩვენ
უბრალოდ საკუთარ გამოცდილებათა პროექციას ვახდენთ, რომ-
ლის შედეგსაც „ღმერთს“ ვუწოდებთ. სწორედ ასეთ კრიტიკას გუ-
ლისხმობს ფოიერბახისეული მიდგომა. მაგრამ როგორ შეიძლება
ამგვარი მოსაზრება შევუთავსოთ სახარებისეულ იდეებს, რომლის
მიხედვითაც, რწმენა მიემართება და უკავშირდება არა ადამიანის
გამოცდილებას, არამედ ღვთის სიტყვას? შლაიერმახერის მიდგომა
შეიძლება უფრო ახლოს იყოს ბიბლიურ ხედვასთან, რომ ქრისტია-
ნობა ჩვენს გამოცდილებაზე ახდენს გავლენას (Christianity affects
our experience). მაგრამ ამგვარი პოზიცია მაინც ვერ ასახავს ბიბლი-
ური ქრისტიანობის სრულ სურათს, რომლის თანახმადაც, ღმერთი
და სულიერი რეალობა არა იმდენად ჩვენი სურვილების აღსრულე-
ბის შედეგი შეიძლება იყოს, არამედ უფრო იმ რეალობაზე მიგვითი-
თებდეს, რომლებიც ჩვენთვის არც თუ ისე სასიამოვნოა (ადამიანის
დაცემული ბუნება, ცოდვა, პასუხისმგებლობა, სამსჯავრო).
ადამიანის გარეთ არსებულ ღვთის სიტყვაზე და არა ჩვენს ში-
ნაგან რელიგიურ გამოცდილებაზე ფოკუსირება, კვლავ მისაღე-
ბი ტენდენცია გახდა მეოცე საუკუნეში. აქ უნდა ვახსენოთ კარლ
ბართი, რომელიც შლაიერმახერის ყველაზე მძაფრი კრიტიკოსია

68
დასავლურ თეოლოგიურ ტრადიციაში5. ბართისთვის ღმერთის რე-
ალობა ადამიანური განცდისგან დამოუკიდებლად არსებობს. არც
ქრისტიანული რწმენა და არც თეოლოგია უკავშირდება მხოლოდ
სუბიექტურ ადამიანურ გამოცდილებას. ისინი იესო ქრისტესთან,
როგორც ღმერთთან შეხვედრის შედეგად იშვება. ნიშანდობლივია,
რომ ფოიერბახს საერთოდ არ აინტერესებს იესოს პიროვნება და
მისი ისტორიული არსებობის საკითხი. მისთვის ახალ აღთქმაში
აღწერილი იესო აგრეთვე გამოგონილი პერსონაჟია, რომელიც ადა-
მიანის იმედებსა და მისწრაფებებს აკმაყოფილებს. მაგრამ ტრადი-
ციული ქრისტიანული თეოლოგიის მიერ შემოთავაზებული იესო
ქრისტე სერიოზული გამოწვევაა ჩვენთვის, რადგან გამოხსნის სი-
ხარულის განცდამდე ჩვენს ცოდვილ, მანკიერ ბუნებაზე ძალიან
არასასიამოვნოდ გვითითებს (ამ ასპექტს ფოიერბახი მოხერხებუ-
ლად უვლის გვერდს).
მეორე: ფოიერბახი უსაშველოდ აზოგადებს რელიგიების შესა-
ხებ მსჯელობისას. მისი აზრით, ყველა მსოფლიო რელიგია ერთი-
დაიგივე ძირითადი კომპონენტებისგან შედგება და ყველა მათგანის
ახსნა ამგვარი ათეისტური პროექციის თეორიითაა შესაძლებელი
(საინტერესოა, რომ ფოიერბახი ამის დამადასტურებელ არანაირ
არგუმენტს თუ კვლევის შედეგს არ გვთავაზობს). ყველა ღმერთი
და, შესაბამისად, ყველა რელიგია ოდენ ადამიანური სურვილების
პროექციებია. მაგრამ რა ვუყოთ არათეისტურ რელიგიებს, მაგ.,
თერავადა ბუდიზმის მსგავს რელიგიებს, რომლებიც ცხადად უა-
რყოფენ ღმერთის არსებობას?
მესამე, ფოიერბახის ჰიპოთეზა სხვა არაფერია, თუ არა ჰიპო-
თეზა, რადგან არანაირ ექსპერიმენტულ კვლევას არ ემყარება და
ამიტომ ოდენ დოგმატური მტკიცებულებების (dogmatic assertions)
სერიას წარმოადგენს, თუ რატომ გვწამს ღმერთი. ერთი სიტყვით,
5
J. Glasse. ‘Barth on Feuerbach’, Harvard Theological Review 57 (1964),
pp.69-96.

69
ფოიერბახის თვალსაზრისი არ არის დამტკიცებული. შეუძლებე-
ლიც კია მისი იმგვარი ფორმით გამოთქმა, რომლის დამტკიცება ან
უარყოფა შესაძლებელი იქნება. მაგ., იგი აცხადებს, რომ სურვილი
შობს აზრს და თუკი ადამიანებს სურთ ღმერთის არსებობა, მათი ეს
წყურვილი კმაყოფილდება ამგვარი ღმერთის გამოგონებით პრო-
ექციის აქტის მეშვეობით. მაგრამ განა ყველა ადამიანს სურს ღმე-
რთის არსებობა? ავიღოთ, მაგ., მეორე მსოფლიო ომის დროინდელი
ნაცისტური სიკვდილის ბანაკის ზედამხედველი. განა ბუნებრივი არ
იქნებოდა გვევარაუდა, რომ ასეთი ადამიანის სურვილი იქნებოდა
ღმერთს საერთოდ არ ეარსება და ამით მოეხსნა პასუხისმგებლობის
ტვირთი? განა ამ შემთხვევაში შესანიშნავი საფუძველი არ გვაქვს
იმ ვარაუდისთვის, რომ ასეთი ადამიანის სურვილია ღმერთის არა-
რსებობა? მაშინ რა გვიშლის ხელს განვაცხადოთ, რომ ღმერთის არ
არსებობა მხოლოდ ათეისტის სურვილის ნაყოფია? გამოდის, რომ
ფოიერბახის ანალიზის საფუძველზე არა მხოლოდ ქრისტიანობა,
არამედ თავად ათეიზმიც შეგვიძლია ადამიანის იმედებისა და მო-
ლოდინების პროექციად მივიჩნიოთ.
მაგრამ, ალბათ, ყველაზე სერიოზული პრობლემა ფოიერბახის
ანალიზის ლოგიკას უკავშირდება. ფოიერბახის ათეიზმის ბირთვი
მისი პირადი რწმენაა, რომ ღმერთი მხოლოდ პროექცირებული წყუ-
რვილია. დიახ, სრულიად ცხადია, რომ საგნები ან მოვლენები არ
არსებობენ მხოლოდ იმიტომ, რომ გვინდა მათი არსებობა. მაგრამ
არც ამის საპირისპიროა სიმართლე, რომ თუ რაიმეს ან ვინმეს (მაგ.,
ღმერთის) არარსებობა გვსურს, ესე იგი, ის არც არსებობს6. თუმცა
6
ფოიერბახის პროექციის თეორიაზე იგივეს წერს ცნობილი კათოლიკე თე-
ოლოგი, ჰანს კიუნგიც: „რა თქმა უნდა, საგანი და მოვლენა მარტო ჩემი
სურვილით არ არსებობს. მაგრამ პირიქითაც: საგანი და მოვლენა იმიტომ
კი არ არსებობს, რომ მე მსურს. სწორედ ეს იყო ფოიერბახის და მისი უა-
მრავი მიმდევრის მცდარი დასკვნა პროექციის არგუმენტებთან დაკავში-
რებით... რატომაა ილუზია ის, რასაც ათასობით წლის განმავლობაში სცე-
მდნენ თაყვანს ადამიანები ათასობით ტაძარში, სინაგოგაში, ეკლესიასა
და მეჩეთში?“ (ჰანს კუნგი. რა მწამს. გერმანულიდან თარგმნა ზ. აბაში-
ძემ. თბ., 2014, გვ. 131). [მთარგმ. შენიშ.].

70
სწორედ ამგვარია ფოიერბახის ანალიზის ლოგიკური სტრუქტუ-
რა. ამის შესახებ ჯერ კიდევ ედუარდ ფონ ჰართმენი მიუთითებდა,
თითქმის ერთი საუკუნის წინ, როცა წერდა:
„ნამდვილად სიმართლეა, რომ არაფერი არსებობს მხოლოდ
იმიტომ, რომ ასე გვსურს. მაგრამ არც ისაა მართალი, რომ რაღაც
არ შეიძლება არსებობდეს, თუკი არ გვსურს მისი არსებობა. რელი-
გიის ფოიერბახისეული კრიტიკა და მისი ათეიზმის მტკიცებულე-
ბა (proof) მთლიანად ეფუძნება ამ ერთადერთ „არგუმენტს“, უფრო
სწორედ კი, ლოგიკურ შეცდომას“7.
ამას გარდა, აქ მნიშვნელოვანია ვახსენოთ სამყაროს შექმნის
შესახებ ქრისტიანული დოქტრინა, რომელსაც ფოიერბახი ყურა-
დღების მიღმა შეგნებულად ტოვებს. თუ ადამიანი ღვთის ხატად და
მსგავსადაა შექმნილი (შესაქ. 1:26-27), მაშინ რატომაა მოულოდნე-
ლი ან უცნაური, რომ ასეთი არსება ღვთისკენ ილტვის?8 რატომ არ
შეიძლება ღმერთის წყურვილი სწორედ ამ თანდაყოლილი უნარის
[ან თავად ღვთის, დ.თ.] არსებობით იყოს განპირობებული?9
ფოიერბახის მთავარმა იდეებმა ახალი სიცოცხლე შეიძინა
ფსიქოანალიტიკოს ზიგმუნდ ფროიდის ნაწერებში10. სინამდვილე-

7
Eduard von Hartman. Geschichte der Logik (2 vols: Leipzig, 1900), Vol. 2,
p. 444.
8
თეოლოგი ჰანს კიუნგიც ანალოგიურ აზრს გამოთქვამს თავის წიგნში
„ფროიდი და რელიგიის მომავალი“, როდესაც წერს, რომ „ღვთის არსე-
ბობის ადამიანურ სურვილს სავსებით შესაძლებელია რეალური ღმერთი
შეესატყვისებოდეს (...) ღვთისა და მარადიული ცხოვრების ღრმა ადამი-
ანური სურვილიდან ნამდვილად არ გამომდინარეობს ღვთის არსებობი-
სა და მარადიული ბედნიერი ცხოვრების შესახებ უდავო მტკიცებულება,
როგორც ამას ზოგიერთი თეოლოგი მცდარად ფიქრობს. მაგრამ მისგან
ასევე არ გამომდინარეობს მისი არარსებობა და არარეალურობა, როგო-
რც ამას მცდარად ფიქრობენ ათეისტები“ (Кюнг, Ганс. Фрейд и будущее
религии. Пер. с нем. M., ББИ 2013, გვ. 65-6). [მთარგმ. შენიშ.].
9
„შეხების წერტილთან“ დაკავშირებული ცნების თეოლოგიური ბაზისი და
შედეგები უკვე განვიხილეთ (იხ. წიგნის გვ. 17-50; 51-75). ასევე მასზე სა-
უბარი გვქონდა ევთიფრონის ეთიკური დილემის ქრისტიანულ გადაწყვე-
ტასთან კავშირში (გვ. 65-68).
10
ფროიდის ბიოგრაფიისთვის, იხ.: Ernest Jones. Sigmund Freud: Life and

71
ში, სამართლიანი იქნებოდა, თუ ვიტყოდით, რომ „პროექციისა“
(“projection”) და „სურვილის განხორციელების“ (“wish-fulfilment”)
თეორია დღეს ყველაზე მეტად ცნობილია ფროიდისეული ვარია-
ნტით, ვიდრე ფოიერბახის თავდაპირველი ვერსიით. ფროიდის ყვე-
ლაზე თამამი განცხადება მის ნაშრომში „ერთი ილუზიის მომავალი“
(1927) მოიპოვება, რომელიც რელიგიისადმი მკაცრად რედუქციო-
ნისტულ მიდგომას გულისხმობს11. ფროიდისთვის რელიგიური იდე-
ები „ილუზიებს, კაცობრიობის უძველეს, უძლიერეს და ყველაზე
სანუკვარ სურვილებს“ უკავშირდება12.
ამ საკითხზე ფროიდის თვალსაზრისის გასაგებად, დათრგუნუ-
ლი სურვილების შესახებ მისი თეორია უნდა განვიხილოთ, რომე-
ლიც პირველად ცნობილი გახდა მისი წიგნით „სიზმართა განმარტე-
ბა“ (1900), რომელიც თავიდან არაფრად ჩააგდეს კრიტიკოსებმა
და მკითხველთა ფართო საზოგადოებამ. მასში ფროიდი აცხადებს,
რომ სიზმრები რეალურად ცნობიერის (ეგოს) მიერ ცხადში დათ-
რგუნული სურვილების აღსრულებაა, რომლებიც ქვეცნობიერშია
გადანაცვლებული. ნაშრომში „ყოველდღიური ცხოვრების ფსიქო-
პათოლოგია“ (1904) ფროიდი ამბობს, რომ ეს დათრგუნული სურვი-
ლები ყოველდღიურ ცხოვრებაში სხვადასხვა კუთხით ვლინდება,
მაგ., გარკვეული ნევროტული სიმპტომებით, ოცნებებით ან პარაპ-
რაქსიებით13, ე.წ. „ფროიდიანული გადაცდენებით“.
ფსიქოთერაპევტის ამოცანაა გამოავლინოს ეს დათრგუნული
სურვილები, რომლებსაც ასეთი ნეგატიური გავლენა აქვს ადამი-
ანის ცხოვრებაზე. ფსიქოანალიზის (ფროიდის მიერ შემოღებული

Work 3 vols (London: Hogarth Press, 1953-7).

11
Fraser Watts and Mark Williams. The Psychology of Religious Knowing
(Cambridge: Cambridge University Press, 1988), pp. 24-37.
12
Sigmund Freud. The Future of an Illusion, in Complete Psychological Works
24 vols (London: Hogarth Press, 1953), Vol. 21, p.30.
13
პარაპრაქსია (ბერძნ. „სხვა ქცევა“) – კლასიკურ ფსიქოანალიზში ამგვა-
რად იწოდება მცირე შეცდომა ან ხარვეზი მეტყველებაში, მეხსიერებაში
ან ქცევაში, რომლებსაც ჩახშობილი სურვილები იწვევს. [მთარგმ. შენიშ.].

72
ტერმინია) მიზანია ქვეცნობიერში შენახული ტრავმების გამოვლე-
ნა, რომლებიც ჯერ პაციენტის ცნობიერში უნდა იქნეს ამოტანი-
ლი. ინტენსიური შეკითხვებით ფსიქოანალიტიკოსი ცდილობს ამ
ტრამვების იდენტიფიცირებას და პაციენტს მათ სააშკარაოზე გა-
მოტანაში ეხმარება.
როცა ფროიდმა თავისი მეთოდი შეიმუშავა, ფსიქოანალიზი
აღარ ითვლებოდა თერაპიის პირდაპირ ფორმად, რომელიც ადამი-
ანებში დაფარული ტრამვების ტირანიისგან გათავისუფლებისთვის
იყო შექმნილი. განმანათლებლობის სულისკვეთებისა არ იყოს, ის
ერთგვარ საყოველთაო ჰიპოთეზად იყო ქცეული, რომლითაც ნე-
ბისმიერი რამეს ახსნიდი14. განვითარდა დოქტრინალური სისტემა,
რომელიც ისეთ საკითხებს მოიცავდა, როგორიცაა, ოიდიპოსის კომ-
პლექსი, ინსტიქტების თეორია და ნარცისიზმი. ამრიგად, სულაც არ
იყო მოულოდნელი და განსაცვიფრებელი, როცა ფროიდმა განაცხა-
და, რომ რელიგიის ახსნა ამ ახალი სისტემით იყო შესაძლებელი15.
რელიგიის წარმოშობის შესახებ ფროიდის პირველი მთავარი
შეხედულება, რომელსაც თავად „რელიგიის ფსიქოგენეზისს“ უწო-
დებდა, გადმოცემულია ნაშრომში „ტოტემი და ტაბუ“ (1913). მისი
ადრეული შეხედულების მიხედვით, რელიგიური ადამიანის ქცევა
მისი პაციენტების ნევროტულ აკვიატებულ ქცევებს ჰგავს. შესაბა-
მისად, ფროიდმა განაცხადა, რომ რელიგია, ძირითადად, აკვიატე-
ბული მდგომარეობის ნევროზის ფორმაა.
ფროიდის აზრები რელიგიური რწმენის საფუძვლის შესახებ ორ
ეტაპად უნდა განვიხილოთ: ზოგადად კაცობრიობის ისტორიის და
კონკრეტული ინდივიდის ცხოვრების ფარგლებში. შეგვიძლია რე-
14
Paul Ricoeur. Freud and Philosophy: An Essay on Interpretation (New Haven:
Yale University Press, 1970).
15
შემდგომი მსჯელობებისთვის იხ.: A.-M. Rizzuto. The Birth of the Living
God: A Psychoanalytical Study (Chicago: University of Chicago Press, 1979);
W.W. Meissner. Psychoanalysis and Religious Experience (New Haven: Yale
University Press, 1984).

73
ლიგიის ფსიქოგენეზისის ფროიდისეული მოსაზრების განხილვის
დაწყება ზოგადად ადამიანური მოდგმის ისტორიის ჭრილში, რო-
გორც ეს „ტოტემსა და ტაბუშია“ წარმოდგენილი.
ფროიდს სჯერა, რომ ყველა რელიგიაში მთავარი ელემენტია
მამის ფიგურის თაყვანისცემა (როგორიცაა მამა ღმერთი ან იესო
ქრისტე), რწმენა სულთა ძალებისა და შესაბამისი რიტუალების
აღსრულება. ფროიდის აზრით, რელიგიური რწმენა სათავეს ოიდი-
პოსის კომპლექსიდან იღებს. კაცობრიობის ისტორიის გარკვეულ
მონაკვეთში მამას სექსუალური ცხოვრების ექსკლუზიური უფლე-
ბები ჰქონდა თავისი ტომის მდედრ წევრებზე. ამ მდგომარეობით
უკმაყოფილო ვაჟიშვილები საკუთარ მამას ამხობენ და კლავენ.
შემდგომ ისინი შეწუხებულნი არიან ამგვარი აკრძალული ქმედე-
ბის ჩადენით გამოწვეული დანაშაულის გრძნობის გამო. ფროიდის
აზრით, ამ პრეისტორიული მოვლენიდან იწყება რელიგია, რომლის
მთავარი მამოძრავებელი ძალა (major motivating force) სწორედ და-
ნაშაულის შეგრძნებაა, რომლის გამოსყიდვისთვის რელიგია სხვა-
დასხვა რიტუალს გვთავაზობს. ფროიდის ამგვარი ახსნა მკითხველ-
თა უმრავლესობას თავისი არადამაჯერებლობით განაცვიფრებს.
ამიტომ, ალბათ, გასაკვირი არაა, როცა ათეისტების უმრავლესობა
რელიგიური რწმენის წარმოშობის შესახებ ფროიდისეულ თვალსა-
ზრისს მხოლოდ ინდივიდის ცხოვრების ფარგლებში იმოწმებს, რომ-
ლის განხილვაზეც ახლა გადავალთ.
ლეონარდო და ვინჩის ბავშვობის მეხსიერების შესახებ და-
წერილ ესეში (1910) ფროიდი პიროვნებაში რწმენის წარმოშობის
ახსნას ცდილობს.
ფსიქოანალიზი მამის კომპლექსსა და ღვთისადმი რწმენას შო-
რის არსებული ინტიმური კავშირის შესახებ გვატყობინებს; ის ასე-
ვე მიგვითითებს, რომ პიროვნული ღმერთი ფსიქოლოგიურად სხვა
არაფერია თუ არა განდიდებული მამა და თითქოს ამას მოწმობს
ჩვენი ყოველდღიური ცხოვრება, თუ როგორ კარგავენ ახალგაზ-

74
რდები რელიგიურ რწმენას, როგორც კი მათ თვალში მამის ავტო-
რიტეტი კნინდება. ამრიგად, უნდა ვაღიაროთ, რომ რელიგიას თავი-
სი საფუძველი მამის დომინირებაში აქვს16.
მამის ფიგურის თაყვანისცემა კი ბავშვობიდან იღებს სათავეს.
ფროიდის აზრით, როცა ბავშვი ოიდიპურ ფაზას გადის, მას ეშინია,
რომ მამა დასჯის. ამიტომ ბავშვი ამ საშიშროებას მამის თაყვა-
ნისცემით ანეიტრალებს და სუპერეგოს ფორმით მამის ნებასთან
იდენტიფიცირებას ცდილობს.
ფროიდი იდეალური მამის ფიგურის ამგვარი პროექციის წა-
რმოშობას თავის ნაშრომში „ერთი ილუზიის მომავალი“ განიხი-
ლავს. აქ რელიგია წარმოჩენილია როგორც ინფანტილური ქცევის
გაგრძელება მოზრდილ ასაკში. რელიგია უმწიფარი პასუხია დაუ-
ცველობის განცდაზე, რომელიც ბავშვზე მშობლისეული ზრუნვის
გამოცდილებისკენ მიბრუნებას გულისხმობს: „მამა დამიცავს; ის
ჩემზე ზრუნავს“. რწმენა პიროვნული ღმერთისა დიდად არ განსხვა-
ვდება ბავშვური დელუზიისგან (delusion). ამიტომ, რელიგია ადამი-
ანის გამონაგონია.
როგორ შეიძლება ვუპასუხოთ რელიგიისადმი ამგვარ მიდგო-
მას? შეგვიძლია იმის აღნიშვნით დავიწყოთ, რომ უდაოა, ფროიდზე
გავლენა ისეთმა ნაშრომებმა მოახდინა, როგორიცაა უ. რობერტ-
სონ სმითის Lectures on the Religion of the Semites (1898), რომე-
ლიც აცხადებს, რომ რელიგიის არსს არა იმდენად დოქტრინა და
სარწმუნოებრივი შეხედულებები, არამედ საკრალური ქმედებები,
რიტუალები და კულტები განსაზღვრავდა. ასევე აუცილებლად
უნდა გვახსოვდეს, რომ ფროიდის დროს რელიგიის ეთნოგრაფიუ-
ლი ახსნა სერიოზულად აღიქმებოდა, რომელსაც წუნდაუდებელი
(impeccable) სამეცნიერო სტატუსი ჰქონდა. მაგრამ მას შემდეგ ვი-
თარება რადიკალურად შეიცვალა ამ მხრივ, რადგან ასეთი პრიმი-
ტიული და რედუქციონისტული თეორიები საყოველთაოდ უარყვეს,
16
Sigmund Freud, ‘Leonardo da Vinci and a Memory of his Childhood’, in Com-
plete Psychological Works Vol.11, p.123.

75
როგორც გამოუსადეგარი (unworkable). ფროიდმა თავისი ახსნა და-
უკავშირა თეორიას, რომელიც მაშინ მნიშვნელოვანი იყო, თუმცა
მოგვიანებით მას უკვე სერიოზულად აღარავინ აღიქვამდა17.
17
როგორც ცნობილი თეოლოგი, ჰანს კიუნგი უთითებს, დარვინის იდეაზე
დაფუძნებული ევოლუციური მოდელი, რომელსაც ფროიდიც იყენებდა,
პირველყოფილი ტომების ცხოვრებას პრიმიტულად განიხილავდა. „ამი-
ტომ ნებისმიერი კულტი, რომელიც ანიმიზმის ან ტოტემიზმის საფეხურზე
იმყოფებოდა, სხვა არაფერი ეწოდება თუ არა მაგია (ცაუბერი): გარკვე-
ული მოქმედებებისა და განსაკუთრებით სიტყვების გამოყენებით, რომ-
ლებიც ავტომატურად მეორდებოდა, შესაძლებლად მიიჩნეოდა ბუნების
ძალებზე მაიძულებელი ზემოქმედება. მაგრამ ხალხმა გააცნობიერა რა
მაგიის უძლურება – უპირველეს ყოვლისა, სიკვდილის წინაშე, – შედეგად
განავითარეს რწმენა სულებისა და ღვთაებებისადმი, რამაც უკვე რელიგი-
ის სახე მიიღო და ამჯერად სწორედ რელიგია ჩაითვალა ბუნების ძალების
დამორჩილების ინსტრუმენტად. მოგვიანებით კი, ხანგრძლივი პერიოდი-
სა და მრავალ დაბრკოლებათა გადალახვის შემდეგ წარმოიქმნა რაციო-
ნალური, მეცნიერული აზროვნება, მეცნიერება. მსოფლიო ისტორიის ეს
კარგად ცნობილი სამფაზიანი სქემა ჰეგელისა და ოგიუსტ კონტისა რე-
ლიგიის ისტორიის სფეროშიც გადაიტანეს... ფროიდმა რელიგიის ისტორი-
ის ადრეული მკვლევრებისგან ზუსტად ამგვარი ეთნოლოგიური ახსნა და
განვითარების სქემა გადმოიღო...“ (Кюнг, Ганс. Фрейд и будущее религии.
Пер. с нем. M., ББИ 2013, გვ. 28-9). წიგნის სხვა ადგილას კიუნგი უფრო
ვრცლად მსჯელობს ამ თემაზე: „ფროიდმა ყველაზე მცირერიცხოვანი
მიმდევრები სწორედ ეთნოლოგიურ-რელიგიათმცოდნეობითი კვლევების
მიმართულებით შეიძინა [...] ცხადია, დღეს ვერცერთი სერიოზული მკვლე-
ვარი ვერ უარყოფს ევოლუციის როლს რელიგიის ისტორიაში: რა თქმა
უნდა, რელიგიები ვითარდებოდნენ! ამ კუთხით, ფროიდი და ეთნოლოგები
უფრო მართლები არიან, ვიდრე სტატიკურად მოაზროვნე თეოლოგები.
მაგრამ ყველა ყურადღებიანი მკვლევარი აკრიტიკებს რელიგიის ისტორი-
ის დოქტრინალურ-სქემატურ ევოლუციონიზმს: რელიგიის განვითარება
არასისტემური და მრავალფეროვნია და ის არანაირ სქემას არ ემორჩილე-
ბა! რაც შეეხება რელიგიის ადრეულ ფაზებს. რასაკვირველია, მრავალ რე-
ლიგიაში მაგიამ და სულებისადმი რწმენამ გადამწყვეტი როლი შეასრულა.
ცხადია, თაყვანისცემის ღირსად მიჩნეულ წინაპართაგან ზოგიერთი მო-
გვიანებით ღვთაებისდარი თაყვანისცემის ობიექტი გახდა. რა თქმა უნდა,
ტოტემური ცხოველის თაყვანისცემა ხშირად ღვთაების თაყვანისცემის
შინაარსს იძენდა. მაგრამ მოსაზრება იმის შესახებ, რომ რელიგიის თა-
ვდაპირველი ფორმა ყველგან ანიმიზმი ან პრეანიმიზმი ან ტოტემიზმი
იყო, დოგმატური პოსტულატია და არა ისტორიულად დადასტურებული
ფაქტი. [...] ანიმისტური წარმოდგენები ეთნოლოგიის, რელიგიის ისტორი-
ისა და განვითარების ფსიქოლოგიის თვალსაზრისით, განეკუთვნება არა
ყველაზე ადრეულ, არამედ პირიქით, გაცილებით მოგვიანო და წარმოე-
ბულ ფენომენებს. უკვე ამ მაგალითის საფუძველზე საცნაური ხდება, თუ
რატომ ვერ აღმოაჩინეს რომელიმე რელიგიაში ყველა ზემოთდასახელე-

76
 მეორე, რელიგიის ფსიქოგენეზისის შესახებ ფროიდის თეორიის
შექმნა წინ უსწრებს მის მიერ რელიგიების შესწავლას; ეს თეორია
არ გამომდინარეობს რელიგიების კვლევიდან. ფროიდმა ეს თეორია
მანამ წამოაყენა, სანამ რელიგიათმცოდნეობაში შესაბამის ნაშრო-
მებს გაეცნობოდა. ერნესტ ჯონსმა, ფროიდის ერთ-ერთი ყველაზე
ცნობილი და დაკვირვებული ბიოგრაფი, ყურადღება მიაქცია ერთ
წერილს, რომელშიც ფროიდი უკმაყოფილებას გამოხატავს რელიგი-
ის შესახებ მოსაწყენი (tedious) ტომების წაკითხვის საჭიროებასთან
დაკავშირებით. იგი აზრს ვერ ხედავდა მათ გაცნობაში, რადგან „ინ-
სტინქტურად“ იცოდა პასუხი კითხვაზე რელიგიის წარმოშობის შე-
სახებ. „წიგნებს რეალური ინტერესის გარეშე ვკითხულობ, რადგან
უკვე ვიცი შედეგი; ამას ჩემი ინსტინქტი მატყობინებს“ (“I am reading
books without being really interested in them, since I already know the
results; my instinct tells me that”)18. ამრიგად, რელიგიის წარმოშობა-
სთან დაკავშირებით ფროიდის ათეისტური ხედვა მის მიერ რელი-
გიების შესწავლამდე და არა მის შედეგადაა გამოთქმული.
მესამე, ადამიანში რელიგიური რწმენის წარმოშობის შესახებ
ფროიდის თეორია ფოიერბახისას ჰგავს, რადგან მისი შემოწმებაც
შეუძლებელია. ეს ჰიპოთეზაა და არა ფაქტი. ფროიდი ფსიქოანალი-
ტიკურ მხარდაჭერას აძლევდა ფოიერბახის მოსაზრებას, მაგრამ
ყოველგვარი ექსპერიმენტული მონაცემების გარეშე. ჰიპოთეზის
ფაქტად ქცევა კი მეცნიერებაში მხოლოდ ამგვარი ექსპერიმენტუ-

ბული ფაზა. ცალკეული ფაზები და ფენომენები ერთმანეთს კვეთს. დღეს

ფაზებსა და ეპოქებზე საუბარს ამჯობინებენ მსჯელობას ფენებისა და
სტრუქტურის შესახებ, რომლებიც, ძირითადად, ყველა ფაზასა და ეპო-
ქაში ვლინდებოდა [...] სულ უფრო ცხადი ხდება, რომ არც დეგენერაციის
თეორიას განვითარებული მონოთეისტური რელიგიისა და არც ევოლუ-
ციის თეორიას ანიმისტურ-პრეანიმისტური პრიმიტიული რელიგიისა არ
გააჩნია ისტორიულად დადასტურებული მტკიცებულებანი. არსობრივად,
ორივე დოგმატურ სქემას წარმოადგენს...“ (Кюнг, Фрейд... გვ. 55-9).
18
Ernest Jones. Sigmund Freud, Vol.2, p.123. (რელიგიის შესახებ დაწერი-
ლი ნაშრომების უინტერესო კითხვასთან დაკავშირებულ ფროიდის ამ
სიტყვებს ციტირებს ჰანს კიუნგიც, იხ. (Кюнг, Ганс. Фрейд и будущее
религии. Пер. с нем. M., ББИ 2013, გვ. 30). [მთარგმ. შენიშ.].

77
ლი საფუძველზეა შესაძლებელი. ფროიდის ჰიპოთეზის მხოლოდ
რამდენიმე ასპექტი იძლეოდა ექსპერიმენტული ტესტირების საშუ-
ალებას, რის საფუძველზეც აღმოჩნდა, რომ მისი ჰიპოთეზა მცდა-
რია. მაგ., ცნებები „ღმერთი“ და „მამა“ მხოლოდ მაშინ შეიძლება
ერთმანეთს უკავშირდებოდეს და ენაცვლებოდეს, როცა მამაა უპი-
რატესი მშობელი. მაგრამ, როგორც აღმოჩნდა, უმრავლესობისთვის
ღმერთის მოდელი დედის19 ფიგურას უფრო უკავშირდება20. ფოი-
ერბახის პროექციის მსგავსად, ფროიდის ფსიქოანალიტიკური თე-
ორია ჰიპოთეზად უნდა შეფასდეს, რადგან ის არ არის დამტკიცე-
ბული და ეს პრაქტიკულადაც შეუძლებელია. ამრიგად, რელიგიური
რწმენის დამცველს თამამად შეუძლია ეჭვის ქვეშ დააყენოს რელი-
გიის ფროიდისეულ ახსნაზე გულუბრყვილო აპელირებანი (naive
appeals), რადგან მას ძალიან არასანდო საფუძველი აქვს.
ამრიგად, შეგვიძლია მშვიდად ვიყოთ. თამამად უნდა დაისვას
შეკითხვები იმის შესახებ, თუ რა განაპირობებდა ფროიდის მო-
საზრებებს – მკაცრი ექსპერიმენტული მონაცემები თუ მისი პი-
რადი ათეისტური წინასწარგანწყობა? რა ისტორიული მოწმობა
არსებობს იმისა, რომ ქრისტიანობა თავის წარმოშობას მამის კომ-
პლექსს უნდა უმადლოდეს და საერთოდ რატომ უნდა გავიზიაროთ
ასეთი უკიდურესად სექსისტური მიდგომა რელიგიისადმი? ან რა-
ტომ უნდა უარყოს ქრისტიანმა თავისი რწმენა ფოიერბახის პრო-
ექციის თეორიის გამო, რომელიც რეალურად ოდენ ჰიპოთეზაა და
ისიც ლოგიკურ შეცდომაზე დაფუძნებული?

19
აქ, ალბათ, საინტერესო იქნება დასავლეთში ემიგრირებული ცნობილი
მართლმადიდებელი თეოლოგის, პაულ ევდოკიმოვის შემდეგი სიტყვების
ციტირება: „დიადი ჭეშმარიტება და სიმშვენიერეა გამონათქვამში „დე-
დობა ღმერთის სინაზეა“; ღმერთში დაფარული სინაზე ქალის მეშვეობით
ვლინდება“ (“There is much truth and beauty in the expression, ‘Motherhood
is the tenderness of God’; what is intimate in God speaks through woman”
(Paul Evdokimov. Woman and Salvation of the World. Ch. 9, par.2. New York:
SVS Press 1994, p. 167). [მთარგმ. შენიშ.].
20
B. Spilka, R.W. Hood and R.L. Gorsuch The Psychology of Religion: An
Empirical Approach (Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1985).

78