You are on page 1of 18

क्रिया शरीर

प्रस्तु त कतता : अभिनव एवं अभिमन्यु


क्रिया
व्युत्पक्रि
क्रिया: - कृञ करणे | (अमरकोश 3/157)
कृ – भावे कश्चादौ वा यथायथं च | (शब्दकल्पद्रुम)
धततु कत अर्ा है – कतर्ा करनत के अर्ा में |

क्रिरुक्ति
क्रियते अन्या असौ अक्तिि इक्रत वा | (आयुवेद शब्दकोश)
भकसी के द्वतरत भकर्त गर्त कतर्ा , कोई भवशेष कतर्ा र्त भवशेष संदिा में |
प्रवृक्रतस्तु खलु चेष्टा कायाथाा , सैव क्रिया , कमा , यत्न: कायासमारम्भश्च
| (च. क्रव. 8/77)
आर्ुवेद में भिर्त कत अर्ा शरीर के अंग द्वतरत भकसी भवशे ष समर् में की
जतने वतली भिर्त को प्रवृभत कहत जततत है | भजसमे भिर्त र्त कमा पर्ता र्वतची
शब्द होते हैं |
पयााय
आरम्भो क्रिष्कृक्रत: क्रशक्षा पू जिं संप्रधारणं उपाय: कमा चेष्टा च
क्रचक्रकत्सा च िव क्रिया: (भा.प्र. 6/13)
आरम्भ , भनष्कृभत , भशक्षत , पूजनं ,संप्रधतण , उपतर् , कमा , चेष्टत , भचभकत्सत
शारीर
क्रिरुक्ति
शरीररमक्रधकृत्य कृतो ग्रन्थ: शारीर: | (अ.हृ.शत.1/1)
अर्ता त शरीर की प्रतकृत रचनत एवं भिर्त कत ज्ञतन करतने वतलत शतस्त्र
‘शतरीर’ कहलततत है | इस प्रकतर शतरीर के दो िेद र्र्त – रचनत शतरीर एवं
भिर्त शतरीर भकए गए हैं |
आर्ुवेद के अनुसतर ‘भिर्त शरीर’ शरीर के उपदतनिूत दोष , धततु , मलों की
प्रतकृत भिर्तओं कत भनरूपण करतत है | इसके ज्ञतनितव में सफलतत संशर्
पूणा हो जतती है |
शरीरस्ये दम् , शरीरसम्बक्ति , शरीर संजात: - शारीर | (आयुवेद
शब्दकोश)
पं चमहाभूतशरीररसमवाय: शरीरमुिं....| (सु.शा.5/2)
शरीर का प्रयोजि
शरीरं पं चमहाभूतक्रवकारत्मकमात्मिो भोगायतिम्,.... | (च.सू.1/42)
शरीर की पररभाषा
व्युत्पक्रि
 शरीर शब्द की उत्पभि ‘शृ हरन् ’ धततु से होती है |
क्रिरुक्ति:
 दोषधातुमलमू लं क्रह शरीरं ,.... |
 तत्र शरीरं िाम चेटिाक्रधष्ठािभूतं पंचमहाभूतक्रवकारसमुदयात्मक समयोगवाक्रह |
(च. शत. 6/4)

पयााय
 गात्रं
वपुस्संहििं शरीरं वर्ष्ा क्रवग्रह: कायो दे ह: क्लीबपुंसो: क्तियां मूक्रतास्तिुस्तिू: |
(अमरकोश)
स यदा हस्तपादक्रजह्वाघ्राणकणाक्रितंबआक्रदक्रभरं गै रुपे तस्तदा ‘शरीरं ’
इक्रत लभते | (सु.सू.5/3)
 शीयाते रोगादीिां यत् तत् शरीरम् || (शब्दरत्नतवली)
क्रिया शारीर
 शरीरं
अक्रधकृत्य कृतं तं त्रम शारीरम् ; रचिाप्रक्रतपदकं शारीरं
रचिाशारीरं ; क्रियाप्रक्रतपादकं शारीरं क्रियशारीरम् |
 र्ह आर्ुवेद की शतखत है जो शरीर के भवभिन्न तत्त्ों जेसे दोष , धततु , मल और पतचन ,
पररसंचरण , श्वसन , उत्सजान आभद जैसी महत्त्पूणा शतरीररक प्रभिर्तओ के बतरे में भवशेष
ज्ञतन से संबंभधत है |
शारीररक दोष
 वायु : क्रपिं कफश्चे ती त्रयो दोषा: समासत: ||
क्रवकृताक्रवकृत दे हं घ्नक्ति ते वता यिी च || (अ. हृ. सू. 1/6-7)

दोष तीन हैं – वतत , भपि और कफ र्े तीन शतरीररक दोष हैं | वे दोष
भवकृत होते हुए दे ह को नष्ट कर दे ते हैं और अभवकृत अवस्र्त में रहते
हुए शरीर की वृद्धि करते हैं |

 शरीरदूषणाद् दोषा: | (शतर्ङ्ाधर)


मािस दोष
 रजस्तमश्च मिसो द्वौ च दोषावुदाहृतौ || (अ.हृ.1/21)
रज और तम दोष मन से संबंभधत हैं |
 मािस: पु िरुक्तिष्टो रजश्च तम एव च | (च.सू.1/57)
क्रत्रगुण
 सत्वं रजस्तमश्चेक्रत त्रय: प्रोिा महागु णा:|| (अ.सं.सू. 1/29)
 क्रत्रक्रवधं खलु सत्त्वं – शुिं , राजसं , तामसक्रमक्रत | (च.शत.4/36)
सत्त्व गु ण
 तत्र शुिमदोषमाख्यातं कल्याणंश्त्त्वात | (च.शत.4/36)
रजो गु ण
 राजसं सदोषमाख्यातं रोषांशत्वात | (च.शत.4/36)
तमो गु ण
 तामसमक्रप सदोषमाख्यातं मोहांशत्वात | (च.शत.4/36)
पंचमहतिूत
सवं द्रवयं पांचभौक्रतकमक्तिन्नथे , तच्चेतिावचेतिं च | (च.सू.26/10)
क्रत्रदोष, क्रत्रगुण और पंचमहाभूत का
आपस में संबंध
1. पंचभूत और क्रत्रगुण
तत्र सत्त्वबहुलमआकाशं , रजोबहुलो वायु : सत्त्वरजोबहुलोऽक्रि: , सत्त्वतमोबहुला
आप: , तमोबहुला पृक्रथवीक्रत | (सु. शा. 1/20)
2. पंचभूत और क्रत्रदोष
वाय्वआकाशधातुभ्ां वायु : | आिेयं क्रपिम् | अंभ: पृक्रथवीभ्ां श्लेर्ष् || (अ. सं .
20/3)
3. क्रत्रदोष और क्रत्रगुण
पवि: रजोगुणमय: | क्रपिं सत्त्वगुणोिरम् | कफ तमोगुणाक्रधक: | (शा. पु . 5)
दोषों के पंचभौक्रतक की तुलणात्मक
साररणी
दोष अष्टांग संग्रह सुश्रुत संक्रहता चिपाक्रण एवं
डल्हण का मत
वतत वतर्ु + आकतश वतर्ु वतर्ु
भपि अभि अभि अभि
कफ जल + पृथ्वी सोम जल (सोम)
क्रत्रगुण का महाभूतों से संबंध
महाभूत क्रत्रगु ण
आकाश सत्त्व बहुल
वायु रज प्रधाि
अक्रि सत्त्व एवं रज बहुल
जल सत्त्व एवं तम बहुल
पृ थ्वी तम बहुल
क्रत्रदोष , क्रत्रगुण एवं पंचमहाभूत में संबंध
क्रत्रदोष महाभूत क्रत्रगुण

वात आकाश एवं वायु सत्त्व एवं रज

क्रपि अक्रि सत्त्व एवं रज


कफ पृथ्वी एवं आप सत्त्व एवं तम
धन्यवाद

You might also like