Ëåêö 3 Ôèçèê 1

Ëåêö 3
ÌÅÕÀÍÈÊ

ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУРГУУЛЬ, ФИЗИКИЙН ТЭНХИМ

3.1 Äèíàìèê

Îð÷ëîí åðò°íöèéí îð÷èë õ°ä°ëã°°í ò³³íèé ç³é òîãòëûã òàíèí ìýäýõýýð òýðòýý Ìݐ
ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

õýäýí çóóí æèëèéí °ìí°°ñ ñîíèðõîí áàéãàëèéí õóóëèóäûã ñóäàëæ èðæýý. Îëîí çóóí
æèë ìýðãýäèéí ñóäëàí òîãòîîñîí ç³é òîãòîë ìýäëýã³³äèéí ä³íä îð÷èí ³åèéí ôèçèêèéí
îéëãîëòóóä á³ðýëäýí áèé áîëñîí áèëýý. Ìàêðî áèåñèéí áîëîí íèë îð÷íû ìåõàíèêèéí
îíîëûí ³íäýñ ñóóðèéã ýíý á³ëýãò ñóäàëíà.
Äèíàìèê íü õ°ä°ëã°°í ³³ñýõ, ñààòàõ øàëòãààíûõ íü ³³äíýýñ õ°ä°ëã°°íèé ñóäëàõ
ìåõàíèêèéí á³ëýã þì. Äèíàìèêèéí á³ëýã íü àòîì ìîëåêóëûí õ°ä°ëã°°í°°ñ ýõëýýä îä
ýðõýñ, ãàðàãóóäûí õ°ä°ëã°°íèé ó÷èð øàëòãààíû ³íäñèéã ñóäàëíà.

3.1.1 Íüþòîíû õóóëèóä

Ñîíãîäîã ìåõàíèê, êëàññèê ôèçèê õýìýýí íýðëýãäýõ áèäíèé ýðãýí òîéðîíä àæèãëàãäàõ
ìàêðî õ°ä°ëã°°íèéã ñóäëàõ îíîëûí òóëãóóð ³íäýñ íü Íüþòîíû õóóëèóä þì.
Ýðòíèé ñýòãýã÷ Àðèñòîòåëèîñ ýõëýí (Ìݐ 384-322) îëîí àðâàí ýðäýìòýä ìåõàíèêèéí
³íäñèéã ñóäàëñààð Ã. Ãàëèëåéí (1564-1642) ³åä èðýõýä îð÷èí ³åèéí ñîíãîäîã ìåõàíèêèéí
³íäýñ ñóóðü òàâèãäñàí áàéíà. Íüþòîí (1642-1727) á³ðýëäýí áèé áîëñîí á³òýýë³³äèéã
ñóäëàí õ°ãæ³³ëæ ñîíãîäîã ìåõàíèêèéí ³íäýñ áîëñîí ãóðâàí õóóëèéã òîìü¼îëñîí áàéíà.

Íüþòîíû I õóóëü

Ýíýõ³³ õóóëü íü ìàòåðèéí èíåðöèò øèíæ ÷àíàðûí òóõàé þì. Íüþòîí èíåðöè íü ìàòå-
ðè °°ðèéí õóðäíû òîî õýìæýý ÷èãëýëýý õàäãàëàõ ò°ð°ëõèéí ýðìýëçýëòýé õýìýýí òîäîð-
õîéëæ áàéæýý. Áèå ãàäíààñ õàðèëöàí ³éë÷ëýõ õ³ðòýë òàéâàí áàéäàã ýñâýë øóëóóí çàìûí
æèãä õ°ä°ëã°°í°° õàäãàëíà. “³íèéã Íüþòîíû I õóóëü ãýõ á°ã°°ä çàðèìäàà èíåðöèéí
õóóëü ãýæ íýðëýäýã.
Íüþòîíû I õóóëü íü áàéãàëèéí òóëãóóð õóóëü þì. Íüþòîíû I õóóëü áèåëýõ òîîëëûí
ñèñòåìèéã èíåðöèàë òîîëëûí ñèñòåì ãýíý.
Èíåðöèàë òîîëëûí ñèñòåì³³äýä ôèçèêèéí õóóëèóä àäèëõàí áèåëíý.
Áèä èíåðöèàë òîîëëûí ñèñòåìä ìåõàíèêèéí õóóëèóäûã òîìü¼îëîí àøèãëàäàã. Òý-
ãýõýýð èíåðöèàë áèø (°. õ. èíåðöèàë òîîëëûí ñèñòåìòýé õàðüöóóëàõàä õóðäàòãàëòàé
õ°äë°õ òîîëëûí ñèñòåì) òîîëëûí ñèñòåì³³äýä Íüþòîíû I õóóëü áîëîí áóñàä õóóëèóä
ç°ð÷èëä°æ, áèåëýãäýãã³é áàéíà. Íüþòîíû I ð õóóëèéã òîìü¼îëáîë:
F~ = 0 ⇒ ~υ = const (3.1)
Ýíä áèåä õ³÷ ³éë÷ëýõã³é áîë õóðä íü õàäãàëàãäàíà ãýäãèéã òîìü¼îëñîí áàéíà.

1
 Ôèçèê 1 Ëåêö 3

Íüþòîíû II õóóëü

Õàðèëöàí ³éë÷ëýëèéí õýìæýý ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõ õýìæèãäýõ³³í íü õ³÷ þì. Áè-

åä ãàäíààñ õ³÷ ³éë÷èëáýë áèåèéí õ°ä°ëã°°íèé õýìæýý °°ð÷ë°ãä°í°. “éë÷èëæ áàéãàà
õ³÷í³³äèéí íèéëáýðèéã ä³íãèéí õ³÷ ãýíý.
ijíãèéí õ³÷ íü áèåèéí ìàññ áà õóðäàòãàëûí ³ðæâýðòýé òýíö³³ áàéíà.

F~ = m~a (3.2)

3.1 ð çóðàãò íàëóóãààð ãóëñàõ áèåèéí õóâüä ³éë÷ëýõ ä³íãèéí õ³÷ íü F~ = m~g + N
~ + F~³ð
ó÷èð Íüþòîíû II õóóëèàð õ°ä°ëã°°íèé òýãøèòãýëèéã áè÷âýë: m~a = m~g + N ~ + F~³ð . Õ³÷
³éë÷èëñíýýð õóðäàòãàëòàé áîëæ áàéãàà ó÷èð õ°ä°ëã°°íèé òîî õýìæýý áóþó èìïóëüñ

ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУРГУУЛЬ, ФИЗИКИЙН ТЭНХИМ

°°ð÷ë°ãä°í°. Áèåèéí õ°ä°ëã°°íèé òîî õýìæýý íü ìàññ õóðäíû ³ðæâýð áàéíà.
ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

Çóðàã 3.1. Íàëóóãààð ãóëñàõ áèåä ³éë÷ëýõ õ³÷í³³ä

P~ = m~υ (3.3)

ìàññ íü òîãòìîë áèåèéí õóâüä Íüþòîíû II õóóëèéã áè÷âýë.

d~υ d(m~υ )
F~ = m~a = m = (3.4)
dt dt

Ýíä P~ = m~υ ó÷èð Íüþòîíû II õóóëèéã èìïóëüñýýð èëýðõèéëáýë

dP~
F~ = (3.5)
dt
Ýíäýýñ áèåèéí íýãæ õóãàöààí äàõü èìïóëüñèéí °°ð÷ë°ëò íü õ³÷òýé òýíö³³ áàéíà. Ýíý
Íüþòîíû II õóóëèéí åð°íõèé õýëáýð áîëíî. 3.5 ààñ èìïóëüñèéí °°ð÷ë°ëòèéã îëáîë.

dP~ = F~ · dt (3.6)

Õ³÷èéã ³éë÷èëñýí õóãàöààãààð íü ³ðæ³³ëñýí ³ðæâýðèéã õ³÷íèé èìïóëüñ ãýíý. Èéìä

õ³÷íèé èìïóëüñ íü èìïóëüñèéí °°ð÷ë°ëòòýé òýíö³³ áàéíà. Òîãòìîë õ³÷íèé ³éë÷ëýëýýð
èìïóëüñèéí °°ð÷ë°ëò íü
∆P~ = F~ ∆t (3.7)
Õóâüñàõ õ³÷ ³éë÷èëæ áàéâàë áèåèéí èìïóëüñèéí °°ð÷ë°ëòèéã îëáîë
Z t2
~ ~ ~
∆P = P2 − P1 = F~ dt (3.8)
t1

2
 Ëåêö 3 Ôèçèê 1

Çóðàã 3.2. Õ³÷íèé èìïóëüñ

ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУРГУУЛЬ, ФИЗИКИЙН ТЭНХИМ

Ýíý èëýðõèéëëýýñ èìïóëüñèéí íèéò °°ð÷ë°ëò íü F~ õ³÷èéã õóãàöààãààð èíòåãðàë÷èëñàí
óòãà áóþó íèéò õ³÷íèé èìïóëüñòýé òýíö³³ áîëæ áàéíà. 3.2 ð çóðàãò ä³ðñýëñýí æèøýý-
ãýýð õ³÷íèé èìïóëüñûí íýã ïðîåêö íü õ³÷ õóãàöààíû õàìààðëûí ãðàôèêààð õàøèãäñàí
ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

ìóðèé øóãàìàí òðàïåöûí òàëáàéòàé òýíö³³ áàéíà. Ñàíñðûí õ°ë°ã ò³ëøýý öàöàæ áàéæ
õ°ä°ëã°°íèéõ°° õýìæýý ÷èãëýëýý °°ð÷èëä°ã ýíý ³åä õ°ëãèéí ìàññ õóâüñàæ áàéíà. “³í-
òýé àäèë ìàññ íü õóâüñàí õ°äë°õ õ°ä°ëã°°í îëîí òîõèîëääîã. Õóâüñàõ ìàññòàé áèåèéí
õóâüä Íüþòîíû II õóóëèéã áè÷âýë.
d d~υ dm
F~ = (m~υ ) = m + ~υ (3.9)
dt dt dt
Ñàíñðûí õ°ëãèéí õóâüä ò³ëøýý öàöàæ òèéðýëò àâàí õ°äë°õ ó÷èð õóâüñàõ ìàññòàé áè-
åèéí õ°ä°ëã°°íèé æèøýý áîëíî. 3.9 ð òýãøèòãýë íü íýãæ õóãàöààíä áèåýñ dmdt
ìàññòàé
õýñýã òýã õóðäòàéãààð òàñðàõ ýñâýë íýãäýæ áàéãàà ³åä áè÷èãäýæ áàéíà.
Ñàíñðûí õ°ëãèéí õóâüä õ°ë°ãòýé õàðüöàíãóé ~u õóðäòàéãààð ò³ëøýý öàöàõ áîë èìïóëüñ
õàäãàëàãäàõ õóóëèàð íýãæ õóãàöààíä dm dt
ìàññòàé ò³ëø öàöàãäàõ ó÷èð õ°ë°ãò dt õóãà-
öààíä íýìýëò −(~υ + ~u)dm èìïóëüñ °ã°ãä°í° (3.3 ð çóðàã).
Èéìä õ³÷íèé èìïóëüñ íü

Çóðàã 3.3. Õóâüñàõ ìàññòàé áèåèéí õ°ä°ëã°°í

F~ · dt = md~υ + ~υ dm − (~υ + ~u)dm

áîëîõ ó÷èð
d~υ dm
F~ = m − ~u (3.10)
dt dt

3
 Ôèçèê 1 Ëåêö 3

Ýíý òýãøèòãýëä ~u íü ïóóæèíòàé õàðüöàíãóé ò³ëø öàöàãäàõ õóðä á°ã°°ä ýíý òýãøèòãý-
ëèéã Ìåøåðñêèéí òýãøèòãýë ãýíý.
F~ õ³÷èéã áàãà ãýæ ³çýõ áóþó çàäãàé ñàíñàðò m0 ìàññòàé õ°ë°ã u õóðäòàéãààð ò³ëø
öàöàí υ õóðäòàé áîëîõîä ìàññ íü m áîëíî ãýâýë
Z υ Z m
dυ dm 1
m +u =0 ⇒ dυ = −u dm
dt dt 0 m0 m

υ
υ = u · ln mm0 m = m0 e− u (3.11)
Ýíýõ³³ òýãøèòãýëèéã Öèîëêîâñêèéí òýãøèòãýë ãýíý.

ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУРГУУЛЬ, ФИЗИКИЙН ТЭНХИМ

Íüþòîíû III õóóëü

Àëèâàà õàðèëöàí ³éë÷ëýë íü õýìæýýãýýðýý òýíö³³, ÷èãëýëýýðýý ýñðýã õîñ õ³÷ýýð òîäîð-
õîéëîãäîíî (3.4 ð çóðàã).
ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

Çóðàã 3.4. Áèå³äèéí õàðèëöàí ³éë÷ëýëèéí õ³÷í³³ä

F~12 = −F~21 (3.12)

Ýíä F~12 íü 1 ð áèåýñ 2 ð áèåä ³éë÷ëýõ õ³÷ áîë F~21 2 ð áèåýñ 1 ð áèåä ³éë÷ëýõ õ³÷
áîëíî. Õýä õýäýí áèåýñ òîãòîõ ñèñòåìèéí õóâüä Íüþòîíû II õóóëèàð áèå òóñ á³ðèéí
õóâüä õ°ä°ëã°°íèé òýãøèòãýëèéã áè÷èæ õ°ä°ëã°°íèéã òîäîðõîéëíî. Æèøýý íü 3.4 ð
çóðàãò ³ç³³ëñýí ñèñòåìä õ°ä°ëã°°íèé òýãøèòãýë íü äàðààõ áàéäëààð áè÷èãäýíý.

 m1~a1 = F~ + F~21


m ~a = F~12
 2 2
~a1 = ~a2

3.1.2 Èìïóëüñ õàäãàëàãäàõ õóóëü

Áàéãàëü äýýð õàäãàëàãäàõ õýìæèãäýõ³³í³³ä îëîí áàéäàã. Àëèâàà õàäãàëàãäàõ õýìæèã-

äýõ³³í íü åðò°íöèéí òýãø õýìèéí øèíæ ÷àíàðòàé õîëáîîòîé áàéäàã áàéíà. Èìïóëüñ
õàäãàëàãäàõ õóóëü íü îãòîðãóéí íýãýí ò°ð°ë øèíæ ÷àíàðòàé õîëáîîòîé þì.
Ñèñòåìä ãàäíààñ õàðèëöàí ³éë÷ëýõã³é áîë ñèñòåìèéí á³ðýí èìïóëüñ õàäãàëàãäàíà.
X
P~c = const (3.13)

Ãàäíààñ õàðèëöàí ³éë÷ëýõã³é ó÷èð õ³÷ ³éë÷ëýõã³é áóþó F~ = 0 áàéíà. Íüþòîíû II

õóóëèàð
dP~
F~ = = 0 ⇒ dP~ = 0 áóþó P~ = const (3.14)
dt
(3.14) ýíä õ³÷ ³éë÷ëýýã³é ýñâýë ³éë÷èëñýí õ³÷í³³äèéí íèéëáýð òýã ³åä ñèñòåìèéí èìïóëüñ
õàäãàëàãäàõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Èìïóëüñ õàäãàëàãäàõ õóóëü íü ì°ðã°ëä°°í, òèéðýëòèéí

4
 Ëåêö 3 Ôèçèê 1

õ°ä°ëã°°íèéã òîîöîîëîõîä ÷óõàë ³³ðýã ã³éöýòãýíý. Æèøýý íü: Áóó áóóäàõ ³åä áóóíû
òèéðýëòèéí õóðäûã òîîöîîëú¼. Áóóíû ìàññ M , ñóìíû ìàññ m áà ñóì υc õóðäòàé íè-
ñýõ áîë èìïóëüñ õàäãàëàãäàõ õóóëèàð áóóíû òèéðýëòèéí õóðäûã îëú¼. Ñèñòåìèéí àíõ-
íû èìïóëüñ òýã 0 = M~υá + m~υñ 3.5 ð çóðàãò ³ç³³ëñíýýð x òýíõëýã äýýð ïðîåêöîëáîë
0 = −M υá + mυñ

→ →
υб υc

ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУРГУУЛЬ, ФИЗИКИЙН ТЭНХИМ

Çóðàã 3.5. Áóóíû òèéðýëò

m
υá = υñ (3.15)
M
ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

Ãàð áóóíû ñóì 400−500ì/c õóðäòàé íèñäýã áàéíà. Èéìä áóóíû ìàññ ñóìíû ìàññààñ îëîí
äàõèí èõ áàéæ òèéðýëòèéí õóðä áàãàñíà. Áóóäëàãûí ³åä òàìèð÷èí áóóã ÷àíãà áàðüñíààð
áóóíû ìàññàä õ³íèé ìàññ íýìýãäýæ òèéðýëòèéí õóðä áóóðíà.
Èìïóëüñ õàäãàëàãäàõ õóóëü íü ïðîåêöóóäûíõàà õóâüä õ³÷èíòýé. 3.14 èëýðõèéëýëä
F~ 6= 0 áîëîâ÷ õ³÷íèé òîäîðõîé òýíõëýã äýõ ïðîåêö íü òýã áîë òóõàéí òýíõëýãèéí äàãóóä
ñèñòåìèéí èìïóëüñ õàäãàëàãäàíà.

dPx
Fx = 0 ⇒ Fx = =0 ⇒ Px = const (3.16)
dt
x òýíõëýãèéí äàãóó õ³÷ ³éë÷ëýõã³é áîë x òýíõëýãèéí äàãóóä èìïóëüñ õàäãàëàãäàíà.
Æèøýý íü:
Õ³íäèéí õ³÷íèé îðîíä ÷°ë°°òýé øèäýãäñýí áèåèéí õóâüä àãààðûã ýñýðã³³öëèéí õ³÷
òîîöîõîîðã³é áàãà áàéâàë õ³íäèéí õ³÷ ýãö äîîø ÷èãëýõ ó÷èð õýâòýý ÷èãò õ³÷ ³éë÷ëýõ-
ã³é. Èéìä õýâòýý ÷èãò áèåèéí èìïóëüñ òîãòìîë Px = mυx = const ó÷èð õýâòýý ÷èãò
òîãòìîë õóðäòàé õ°ä°ëí°.