Ëåêö 4 Ôèçèê 1

Ëåêö 4
ÌÅÕÀÍÈÊ

ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУРГУУЛЬ, ФИЗИКИЙН ТЭНХИМ

4.1 Àæèë áà ýíåðãè

4.1.1 Àæèë
ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

Ìåõàíèê õ°ä°ëã°°í íü áèé áîëæ, áàñ àëãà áîëîõ áóþó çîãñäîã. Õ°ä°ëã°°íèé ýíýõ³³ °°ð÷-
ë°ëòèéí øàëòãààí íü õ³÷ áîëîõûã áèä Íüþòîíû II õóóëèàñ ìýäýõ áîëñîí. Õ°ä°ëã°°íèé
°°ð÷ë°ëòèéí õýìæýýã õ°ä°ëã°°íèé òîî õýìæýýãýýð òîäîðõîéëîõ áîëîâ÷ ýíý íü õ°ä°ëã°°-
íèé °°ð÷ë°ëò°°ð ³³ñýõ äóëààí, öàõèëãààí öýíýã ÿëãàðàõ çýðýãò õýìæýýíèé õóâüä ³íýëãýý
°ã°õ°ä òîõèðîìæã³é þì. Ó÷èð íü ãóëñàæ áàéãàà áèå ³ðýëòèéí õ³÷íèé óëìààñ çîãñîõîä
³³ñýõ äóëààíû òîî õýìæýý íü ÷èãëýëã³é ñêàëÿð õýìæèãäýõ³³í, öàõèëãààí ³³ñã³³ðýýð
õ°ä°ëã³³ð àæèëëàõàä öàõèëãààí ³³ñã³³ðèéí õ°ä°ëã³³ðèéã àæèëëóóëàõ í°°ö íü âåêòîð
õýìæèãäýõ³³í áàéõ ¼ñã³é. Èéìä õ°ä°ëã°°íèé °°ð÷ë°ëòèéã ³íýëýõ (òîîí) ñêàëÿð õýì-
æèãäýõ³³í òîäîðõîéëîõ øààðäëàãà ãàð÷ èðíý. Õ°ä°ëã°°íèé °°ð÷ë°ãä°õ øàëòãààí áîëîõ
õ³÷ áà øèëæèëòèéí ñêàëÿð ³ðæâýðèéã àæèë õýìýýí íýðëýæ ñêàëÿð õýìæèãäýõ³³íèéã
~ øèëæèëòèéí ³åä F~ õ³÷íèé àæèë íü
áèé áîëãîí àâ÷ýý. ÷³³õýí áàãà dS

dA = F~ · dS
~ (4.1)

Ñêàëÿð ³ðæâýð íü âåêòîðóóäûí õýìæýýí³³äèéí ³ðæâýðèéã òýäãýýðèéí õîîðîíäîõ α °íö-

ãèéí êîñèíóñààð ³ðæ³³ëñýíòýé òýíö³³ áàéäàã (4.1 ð çóðàã).

Çóðàã 4.1. Õ³÷ áà øèëæèëò

dA = F · dScosα (4.2)

Ñêàëÿð ³ðæâýðèéã òýãø °íö°ãò êîîðäèíàòûí ñèñòåìä âåêòîðóóäûí ïðîåêöóóäûã õàð-

ãàëçàí ³ðæ³³ëýí íýìæ òîäîðõîéëæ áîëíî.

dA = Fx · dx + Fy · dy + Fz · dz (4.3)

Øóëóóíààð õ°äë°õ áèåä òîãòìîë õ³÷íèé ³éë÷ëýëýýð ã³éöýòãýõ àæèë íü (4.2 ð çóðàã).

1
 Ôèçèê 1 Ëåêö 4

Çóðàã 4.2. Õ³÷íèé àæèë

ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУРГУУЛЬ, ФИЗИКИЙН ТЭНХИМ

A= F~ · dS
~ = F · Scosα (4.4)

4.2 ð çóðàãò ³ç³³ëñíýýð F~ õ³÷íèé øèëæèëòèéí äàãóóõ ïðîåêö F// = F ·cos α, ïåðïåíäè-
êóëÿð ïðîåêö íü F⊥ = F ·sin α ó÷èð øèëæèëòýíä ïåðïåíäèêóëÿð õ³÷ íü àæèë õèéäýãã³é
ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

áàéíà. Õàðèí øèëæèëòèéí äàãóó ³éë÷ëýõ F// õ³÷ íü àæèë õèéæ áàéíà.

A = F// · S (4.5)

Õóâüñàõ õ³÷íèé áîëîí ìóðèé òðàåêòîðîîð õ°äë°õ ³åä õ³÷íèé õèéõ àæèë íü äàðààõ
èíòåãðàëààð òîäîðõîéëîãäîíî.
Z 2
A= F cos αdS (4.6)
1

4.1.2 Ýíåðãè

Áèä ìåõàíèê ýíåðãè, öàõèëãààí ñîðîíçîí îðíû ýíåðãè, äóëààíû õ°ä°ëã°°íèé ýíåðãè,
ãðàâèòàöûí ýíåðãè, ö°ìèéí õîëáîîñ ýíåðãè ãýõ ìýò îëîí ýíåðãèéí òóõàé ÿðèëöàæ ñó-
äàëæ èðñýí. Ýíåðãèéã õýðõýí õýìæèõ òîîöîîëîõ òóõàé õààíààñ ýõëýëòýé áîëîõ òàëààð
ñóäàëúÿ.
Õ°ä°ëæ áàéãàà áèå ãàäíû ýñýðã³³öëèéí õ³÷íèé óëìààñ õ°ä°ëã°°í íü ñààð÷ çîãñîõ
õ°ä°ëã°°íèéã àâ÷ ³çüå. Ýíý ³çýãäëèéí ³åä õ°ä°ëã°°íèé îðîíä þó ³³ñýâ? Æèøýý íü:
Ãóëñàæ áàéãàà áèå ³ðýëòèéí õ³÷íèé óëìààñ çîãñîõîä ³ðýëòýýð äóëààí ³³ñäýã áîëîõ
íü òóðøèëòààð áàòëàãäàæ áàéíà.
“ðýëòýýð ³³ñýæ áàéãàà äóëààíû ýíåðãè íü ìåõàíèê àæèëòàé òýíö³³ áîëîõ íü áàòëàãä-
äàã. Èéìä ýíåðãè íü àæëààð õýìæèãäýõ áîëîìæòîé. °ð°°ð õýëáýë áèå ýñâýë ñèñòåìèéí
àæèë õèéõ áîëîìæèéí õýìæ³³ð íü ýíåðãè þì. Îð÷èí ³åä ýíåðãè íü ìàòåðèéí øèíæ
÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ àíõäàã÷ õýìæèãäýõ³³íèé íýã ãýæ ³çýõ áîëñîí áàéíà.
Ýíåðãè íýã áèåýñ í°ã°° áèåä, íýã õýëáýðýýñ í°ã°° õýëáýðò õóâèðàí °°ð÷ë°ãä°õ áî-
ëîâ÷ õýìæýý íü õàäãàëàãäàíà ³³íèéã ýíåðãè õàäãàëàãäàõ õóóëü ãýíý. Õýäèéãýýð àæèë
íü ýíåðãèéí ìåõàíèê õ°ä°ëã°°í°°ð øèëæèõ òîî õýìæýýã ³íýëýõ õýìæèãäýõ³³í áîëîâ÷,
àæèë õèéõ áîëîìæèéí õýìæýýãýýð ýíåðãèéã õýìæèæ òîäîðõîéëäîã áàéíà. Áèåèéã õ°-
ä°ëã°°íä îðóóëàõàä ýíåðãè õýðýãòýé. Í°ã°° òàëààñ õ°ä°ëæ áàéãàà áèå àæèë õèéæ áóñàä
áèåä ýíåðãè äàìæóóëæ áîëíî. Ìåõàíèêä õ°ä°ëã°°íèé ýíåðãèéã êèíåòèê ýíåðãè ãýíý.
Òàéâàí áàéñàí áèåñèéã υ õóðäòàé áîëòîë ãàäíààñ õèéõ àæëûã òîîöîîëú¼.

~
dA = F~ · dS
~ = m~a · dS ~ = m dS · d~υ = m~υ d~υ
~ = m d~υ · dS
dt dt
4.3 ð çóðàãò ³ç³³ëñíýýð 1 ð öýãýýñ 2 ð öýã õ³ðòýë m ìåõàíèê ìàññòàé áèå 0 ýýñ υ

2
 Ëåêö 4 Ôèçèê 1

õóðäòàé áîëòîë õèéñýí àæèë íü

υ ~
υ
m~υ 2 m~υ 2 mυ 2
Z
A= m~υ d~υ = = =
0 2 0 2 2

→ υ
dS
2
→
dυ
0
1

ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУРГУУЛЬ, ФИЗИКИЙН ТЭНХИМ

Çóðàã 4.3. Áèåèéí øèëæèëò

Èéì õýìæýýòýé àæèë õèéæ áàéãàà ó÷èð ýíý áèåèéí àæèë õèéõ áîëîìæèéí õýìæýý
ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

íü áóþó êèíåòèê ýíåðãè íü

mυ 2
EK = (4.7)
2
Õ°ä°ëã°°í°°ñ õàìààðàëã³é, áèåèéí áàéðëàë áîëîí ò°ë°â áàéäëààñ õàìààðàí òîäîðõîé-
ëîãäîõ ýíåðãèéã ïîòåíöèàë (í°°öë°ãäñ°í) ýíåðãè ãýíý.
Æèøýý íü: m1 áà m2 ìàññòàé õî¼ð áèåèéí ãðàâèòàöûí õàðèëöàí ³éë÷ëýëèéí ýíåð-
ãèéã àâ÷ ³çüå. Òýäãýýð íü r çàéä áàéðëàæ áàéñàí áîë òýäãýýðèéí õÿçãààðã³é õîëäóóëàõàä
õàðèëöàí ³éë÷ëýëã³é áîëíî. Òýãýõýýð íýãèéã íü õÿçãààðã³é õîë øèëæ³³ëýõýä ãðàâèòà-
öûí õ³÷íèé õèéõ àæèë íü ýäãýýð áèåèéí ãðàâèòàöûí õàðèëöàí ³éë÷ëýëèéí ïîòåíöèàë
ýíåðãè áîëíî. Õî¼ð áèåèéã õîëáîñîí ðàäèàë ÷èãëýëä øèëæ³³ëýí àæëûã òîîöîîëáîë.
Z ∞
m1 m2 m1 m2
EÏ = A = − γ 2 · dr = −γ (4.8)
r r r

Ýíä γ = 6.67 · 10−11 Hêãì á³õ åðò°íöèéí òàòàëöëûí òîãòìîë. Ýíý ýíåðãè íü ñ°ð°ã óòãàòàé
2

áàéãàà íü õÿçãààðã³é õîëîîñ r çàéä èðòýë ãðàâèòàöûí îðíû ýíåðãè àëäàãäñàí áîëîõûã
õàðóóëæ áàéãàà á°ã°°ä ³³íèéã òàòàëöëûí ýíåðãè ãýíý.“³íèé àäèë q1 , q2 öýíýãòýé á°°ìñ
r çàéä áàéðëàæ áàéâàë öàõèëãààí öýíýã³³äèéí õàðèëöàí ³éë÷ëýëèéí ïîòåíöèàë ýíåðãè
íü
q1 q2
EÏ = k (4.9)
r
Ýíä k = 9 · 109 Hêëì2 öàõèëãààí òîãòìîë áà öýíýã³³ä èæèë öýíýãòýé áîë ýíåðãè íü ýåðýã ,
2

ýñðýã öýíýã³³ä áîë ñ°ð°ã áàéíà. Ýåðýã ýíåðãè íü ò³ëõýëöëèéí ýíåðãè þì. Îäîî äýëõèéí
ãàäàðãà îð÷èìä ïîòåíöèàë ýíåðãèéã òîäîðõîéëú¼. Äýëõèéí òàòàõ õ³÷

M ·m
F =γ = mg (4.10)
R2
Ýíä M äýëõèéí ìàññ R äýëõèéí ðàäèóñ, g õ³íäèéí õ³÷íèé õóðäàòãàë.
Äýëõèéí ãàäàðãà áóþó äàëàéí ò³âøèíä õ³íäèéí õ³÷íèé õóðäàòãàë g = 9.8 êã H
áàéíà.
Áèåèéã äýëõèéí ðàäèóñààñ îëîí äàõèí áàãà çàéä øèëæ³³ëýõýä õ³íäèéã õ³÷èéã òîãòìîë
ãýæ ³çýýä àæëûã îëú¼ (4.4-ð Çóðàã). ~g (0, −g, 0), A(x1 y1 z1 ), öýãýýñ B(x2 y2 z2 ) öýã õ³ðòýë
øèëæ³³ëñýí áîë
Z 2 Z x2 Z y2 Z z2
A= ~=
m~g · dS mgx dx mgy dy + mgz dz =
1 x1 y1 z1

3
 Ôèçèê 1 Ëåêö 4

y 2

m
1
→ h2
mg h
1

z
Çóðàã 4.4. Ïîòåíöèàë ýíåðãèéí °°ð÷ë°ëò

ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУРГУУЛЬ, ФИЗИКИЙН ТЭНХИМ

Z y2
=− mgdy = mgy1 − mgy2
y1
ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

y1 = h1 , y2 = h2 ó÷èð A = mgh1 − mgh2 (4.11)

Õ³íäèéí õ³÷íèé îðîí ýåðýã àæèë õèéñíýýð îðíû ýíåðãè áóóðíà. °ð°°ð õýëáýë îðîí
àæèë õèéíý ãýäýã íü ãàäàãø ýíåðãèý øèëæ³³ëæ áàéíà. Èéìä àæèë íü ïîòåíöèàë ýíåð-
ãèéí áóóðàëòòàé òýíö³³ áàéíà.

A = −∆EÏ = −(E2Ï − E1Ï ) = E1Ï − E2Ï (4.12)

Ýíäýýñ õ³íäèéí õ³÷íèé îðîíä áàéãàà áèåèéí ïîòåíöèàë ýíåðãè íü (4.11) áà (4.12) ààñ
îëáîë òîãòìîë òîîíû íàðèéâ÷ëàëòàéãààð äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëîãäîíî.

EÏ = mgh1 + C (4.13)

Ýíä C äóðûí òîãòìîë.

Öààøèä õ³íäèéí õ³÷íèé îðîíä õ°ä°ëã°°íèéã ñóäëàõàä ýíåðãèéí °°ð÷ë°ëò íü ÷óõàë
ó÷èð èõýâ÷ëýí C òîãòìîëûã òýã óòãàòàéãààð áóþó ( ïîòåíöèàë ýíåðãèéí òýã óòãûã)
°íäðèéã òîîëæ ýõýëñýí ò°âøèíä àâíà. Èéìä °íäðèéã òîîöîîëîõäîî äóðûí ò°âøíýýñ àâ÷
áîëîõ áà ïîòåíöèàë ýíåðãýý äàðààõ áàéäëààð áè÷íý.

EÏ = mgh (4.14)

Öààøèä áèä õàðèìõàé äåôîðìàöûí ³åä ïîòåíöèàë ýíåðãèéã äàðààõ áàéäëààð àâíà.

kx2
EÏ = (4.15)
2
Ýíä k óÿí õàðèìõàéí êîýôôèöèåíò áóþó õàò, x íü äåôîðìàöûí õýìæýý.
Áèåèéí á³ðýí ýíåðãè íü êèíåòèê áà ïîòåíöèàë ýíåðãè³äèéí íèéëáýð áàéíà.

Eá = EK + EÏ (4.16)

Á³ðýí ýíåðãèéã òîäîðõîéëñíîîð áèåèéí ýíåðãèéí °°ð÷ë°ëò°°ñ ãàäíà õ³÷íèé ³éë÷ëýëýýð

õèéõ àæëûã òîäîðõîéëîõ ó÷èð çàðèì õ°ä°ëã°°íèé áîäëîãîä ÷óõàë ³³ðãèéã ã³éöýòãýäýã.

A = ∆Eá = E2 − E1

Æèøýý íü: 50êã à÷ààã 2ì °íä°ðò ãàðãàõàä õèéõ àæëûí õýìæýýã îëú¼.

∆EÏ = mgh − mg · 0 = mgh

4
 Ëåêö 4 Ôèçèê 1

H
A = ∆EÏ = mgh = 50êã · 9.8 · 2ì = 980Æ
êã
Àæèë íü òðàåêòîðûí õýëáýðýýñ õàìààðàõã³é áàéâàë õàðèëöàí ³éë÷ëýëèéí õ³÷èéã êîí-
ñåðâàòèâ õ³÷ ãýíý. Èéì õ³÷ýýð ³éë÷ëýã÷ îðíûã ïîòåíöèàë îðîí ãýäýã. Õ³íäèéí õ³÷íèé
îðîí, öàõèëãààí ñòàòèê îðíóóä íü ïîòåíöèàë îðîí áàéíà. Ïîòåíöèàë îðíû õèéõ àæèë
íü òðàåêòîðûí õýëáýðýýñ õàìààðàõã³é ç°âõ°í àíõíû áà ýöñèéí áàéðëàëààñ õàìààðàí
òîäîðõîéëîãäîíî. Z r2
A= F~ · d~r = A(r1 , r2 ) (4.17)
r1

Ýíýõ³³ àæèë íü (4.12) ïîòåíöèàë ýíåðãèéí °°ð÷ë°ëò°°ð òîäîðõîéëîãäîíî. Ïîòåíöèàë

îðíû õ³÷, ïîòåíöèàë ýíåðãè íü õîîðîíäîî õàðèëöàí õàìààðàëòàé áàéäàã. Ýíýõ³³ õà-

ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУРГУУЛЬ, ФИЗИКИЙН ТЭНХИМ

ìààðëûã òîäîðõîéëú¼. “³íèé òóëä d~r(dx, dy, dz) °÷³³õýí áàãà øèëæèëò õèéõýä îðíû
ç³ãýýñ õèéõ àæëûã îëú¼.

dA = F~ · d~r = Fx dx + Fy dy + Fz dz (4.18)
ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

Í°ã°° òàëààñ ýíý àæëûã ïîòåíöèàë ýíåðãèéí °°ð÷ë°ëò°°ð îëáîë

∂EÏ ∂EÏ ∂EÏ
dA = −dEÏ (x, y, z) = − dx − dy − dz (4.19)
∂x ∂y ∂z
(4.18) áà (4.19) ä ç°âõ°í x òýíõëýãèéí äàãóóä øèëæèëò õèéñýí ãýâýë dy = dz = 0 ó÷èð
àæëóóäûã òýíö³³ëáýë.
∂EÏ
Fx = − (4.20)
∂x
“³íèé àäèë Fy , Fz ³³ä íü

∂EÏ ∂EÏ
Fy = − , Fz = − (4.21)
∂y ∂z
4.5 ä ³ç³³ëñíýýð A(x, y, z) êîîðäèíàòòàé öýãò x ýýñ x+dx, y ýýñ y+dy , z ýýñ z+dz çàéä
øèëæèõýä òóñ á³ðä õàðãàëçàõ ïîòåíöèàë ýíåðãèéí °°ð÷ë°ëòèéã êîîðäèíàòûí äèôôå-
ðåíöèàëóóäàä õàðüöóóëñíààð õ³÷íèé ïðîåêö òîäîðõîéëîãäîæ áàéíà. °ð°°ð õýëáýë 4.20,

∂EП dy
y
∂EП
dz dx
∂EП

O x

z
Çóðàã 4.5. Ïîòåíöèàë ýíåðãèéí äèôôåðåíöèàë

4.21 ä áàéãàà ýíåðãèéí äèôôåðåíöèàëóóä íü õàðãàëçàõ øèëæèëò³³äýýð ³³ñýõ ýíåðãèéí

°°ð÷ë°ëò³³ä þì.
Ïîòåíöèàë ýíåðãèýñ êîîðäèíàòààð àâñàí óëàìæëàëóóäûí ñ°ð°ã òýìäýãòýé àâñàí óò-
ãóóä õ³÷íèé ïðîåêöóóä áîëæ áàéíà. Õ³÷èéã âåêòîð õýëáýðýýð èëýðõèéëáýë
 
~ ∂EÏ~ ∂EÏ ~ ∂EÏ ~
F =− i+ j+ k (4.22)
∂x ∂y ∂z

5
 Ôèçèê 1 Ëåêö 4

(4.22 ã îïåðàòîð õýëáýðýýð áè÷üå). Ýíä êîîðäèíàòûí óëàìæëàëóóäûã íàáëü îïåðàòîð

ãýæ íýðëýíý.
~ = ∂ ~i + ∂ ~j + ∂ ~k
∇ (4.23)
∂x ∂y ∂z
F~ = −∇E
~ Ï = −gradEÏ (4.24)
Íàáëü îïåðàòîð ñêàëÿð ôóíêöýä ³éë÷ëýõèéã ôóíêöûí ãðàäåíò ãýíý. Ãðàäåíò íü
ôóíêöûí õàìãèéí èõ °ñ°õ ÷èãëýëèéí äàãóóõ °ñ°ëòûí õóðäûã òîäîðõîéëñîí âåêòîðûã
òîäîðõîéëäîã. Ãðàäåíòûí °ìí° õàñàõ òýìäýã áàéãàà íü ïîòåíöèàë îðíû õ³÷ íü ïîòåí-
öèàë ýíåðãè áóóðàõ ÷èãëýëèéã èëýðõèéëíý.

ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУРГУУЛЬ, ФИЗИКИЙН ТЭНХИМ

4.1.3 Ýíåðãè õàäãàëàãäàõ õóóëü

Ýíåðãè õàäãàëàãäàõ õóóëü íü áàéãàëèéí òóëãóóð õóóëèóäûí íýã þì. Ñèñòåì ãàäíû õà-
ðèëöàí ³éë÷ëýëýýñ àíãèä áàéâàë òóñãààðëàãäñàí ñèñòåì ãýíý. Òóñãààðëàãäñàí ñèñòåìä
ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

ñèñòåìèéí á³ðýí ýíåðãè õàäãàëàãäàíà.

Eá = Eê + Eï = const (4.25)

Ýíåðãè íü íýã õýëáýðýýñ í°ã°° õýëáýðò °°ð÷ë°ãä°õ õýäèé ÷ õýìæýýíèé õóâüä õàäãàëàã-
äàíà. Ìåõàíèê ñèñòåìä êèíåòèê áà ïîòåíöèàë ýíåðãè³ä íü õàðèëöàí øèëæèæ áîëäîã.
Æèøýý íü õ³íäèéí õ³÷íèé îðîíä øèäýãäñýí áèåèéí õóâüä äóðûí õî¼ð áàéðëàëä ýíåðãè
õàäãàëàãäàõ õóóëèéã áè÷âýë

mυ12 mυ22
+ mgh1 = + mgh2 (4.26)
2 2
Ýíä êèíåòèê ýíåðãè íýìýãäâýë ïîòåíöèàë ýíåðãè íü õîðîãäîíî.

mυ22 mυ12
∆EK = − = mgh1 − mgh2 = −∆Eï
2 2
∆EK = −∆Eï (4.27)
“³íèéã ýíåðãè õàäãàëàãäàõ áà õóâèðàõ õóóëü ãýíý. Ýíåðãè õàäãàëàãäàõ õóóëü íü °÷³³-
õýí áàãà àòîì, ìîëåêóë, ö°ìèéí îðîí çàéãààñ ãàðàã ýðõñèéí õ°ä°ëã°°íèé îðîí çàéä ÷
áèåëäýã áàéíà. Æèøýý íü ãàðàãóóä ýëëèïñ òðàåêòîðîîð íàðûã òîéðîí ýðãýõýä íàðàíä
îéðòîõîä (4.8) ïîòåíöèàë ýíåðãè áàãàñ÷, êèíåòèê ýíåðãè íýìýãäýí õóðä íü èõýñäýã. Ýíåð-
ãè õàäãàëàãäàõ õóóëü áîëîí èìïóëüñ õàäàãàëàãäàõ õóóëü íü ì°ðã°ëä°°íèé áîëîí áóñàä
îëîí ìåõàíèê õ°ä°ëã°°íèé áîäëîãóóäûã øèéäýõýä ÷óõàë ³³ðýã ã³éöýòãýäýã.

4.2 Õàòóó áèåèéí ýðãýëäýõ õ°ä°ëã°°íèé äèíàìèê

Õàòóó áèå íü ýðãýõ áà äàâøèõ õ°ä°ëã°°í õèéíý. Õ°ä°ëã°°íèéã íü òîäîðõîéëîõûí òóëä

õàòóó áèåä áýõëýãäñýí íýã öýãèéí äàâøèõ õ°ä°ëã°°í áîëîí ò³³íòýé õàðüöàíãóé ýðãýõ õ°-
ä°ëã°°íèéã òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé. Èíãýñíýýð áèåèéí á³õ öýãèéí êîîðäèíàòûã õóãàöàà-
íû ýãøèí á³ðä òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé áîëíî. Äàâøèõ õ°ä°ëã°°íèéã íü òîäîðõîéëîõîîð
ñîíãîñîí öýãèéã òóéë ãýæ íýðëýíý. Òóéëûí öýãèéã õààíà àâñàíààñ õàìààðàí õ°ä°ëã°°-
íèé òýãøèòãýë íü õàðèëöàí àäèëã³é áè÷èãäýõ áà ìàññûí ò°â, ýãøèí çóóðûí ýðãýëòèéí
òýíõëýã çýðýã îíöëîã öýã³³äèéã àâñàíààð òýãøèòãýë íü õÿëáàð áîëäîã. Æèøýýëáýë íà-
ëóóãààð ãóëñàõã³é °íõð°õ öèëèíäðèéí õ°ä°ëã°°íèéã àâ÷ ³çüå. 4.6 ð çóðàãò ³ç³³ëñíýýð

6
 Ëåêö 4 Ôèçèê 1

→
υ2

Ο
→
υ1
→
υ
Α

Çóðàã 4.6. Ýãøèí çóóðûí ýðãýëòèéí òýíõëýã

ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУРГУУЛЬ, ФИЗИКИЙН ТЭНХИМ

öèëèíäðèéí ìàññûí ò°â O öýãèéí äàâøèõ õ°ä°ëã°°í áà ýðãýõ õ°ä°ëã°°íèé òýãøèòãýë áè-
÷èæ ò³³íèé õóðäàòãàëûã òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé ÷, òóõàéí ýãøèíä ³ë õ°äë°õ A öýãèéã
(ýãøèí çóóðûí ýðãýëòèéí òýíõëýã) òóéë áîëãîí àâáàë äàâøèõ õ°ä°ëã°°í òýã ó÷èð ç°â-
ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

õ°í A öýãòýé õàðüöàíãóé ýðãýõ õ°ä°ëã°°íèé òýãøèòãýë áè÷èæ õ°ä°ëã°°íèé òîäîðõîéëîõ

áîëíî.

4.2.1 Õ³÷íèé ìîìåíò

Áèåèéã ýðã³³ëýõ ³éë÷ëýëèéã õ³÷íèé ìîìåíòîîð òîäîðõîéëíî. Ýðãýëòèéí òýíõëýãýýñ òàò-

ñàí ðàäèóñ âåêòîðûã õ³÷ýýð âåêòîð ³ðæ³³ëñýíèéã õ³÷íèé ìîìåíò ãýíý.
~ = ~r × F~
M (4.28)

Âåêòîð ³ðæâýðèéí ä³ðìýýð õ³÷íèé ìîìåíò íü ~r áà F~ âåêòîð³³äýä ïåðïåíäèêóëÿðààð,

~r ýýñ F~ õ³÷íèé âåêòîð ëóó ýðãýõ áàãà °íöãèéí õóâüä ç°â øóðãèéí äàâøèõ ÷èãëýëä
÷èãëýíý (4.7 ð çóðàã).
Âåêòîðûí áàéãóóëàã÷èä íü °ã°ãäñ°í áîë

→
r
A ϕ
ϕ →
l F
→
r
O
→
M

Çóðàã 4.7. Õ³÷íèé ìîìåíò

~i ~j ~k
rx ry rz = (ry Fz − rz Fy )~i + (−1) · (rx Fz − rz rx )~j + (rx Fy − ry Fx )~k (4.29)
Fx Fy Fz

Ýíä ~i, ~j, ~k èéí °ìí°õ ³ðæèãäýõ³³í íü õàðãàëçàí Mx , My , Mz õ³÷íèé ìîìåíòèéí ïðîåê-
öóóä áîëíî. Âåêòîðóóäûí õîîðîíäîõ °íö°ã ϕ áà õýìæýýí³³ä °ã°ãäñ°í áîë õ³÷íèé ìî-
ìåíòèéí ìîäóëü íü
M = r · F · sin ϕ (4.30)
Ýíä l = r · sin ϕ íü 4.7 ð çóðàãò ³ç³³ëñíýýð A öýãò ³éë÷èëñýí õ³÷íèé ì°ð áîëíî. Í°ã°°
òàëààñ F⊥ = F ·sin ϕ ðàäèóñ âåêòîðò ïåðïåíäèêóëÿð ïðîåêö ó÷èð 4.30 ä M = r·F⊥ áîëîõ

7
 Ôèçèê 1 Ëåêö 4

ó÷èð õ³÷íèé ìîìåíòûã ðàäèóñ âåêòîðò ïåðïåíäèêóëÿð õ³÷ ë áèé áîëãîíî ãýäãèéã õà-
ðóóëæ áàéíà. Áèåä ³éë÷ëýã÷ õ³÷í³³äýýñ ýðãýëòèéí òýíõëýãèéã äàéðàõ ÷èãëýëä ³éë÷ëýõ
õ³÷í³³ä íü 4.30 ýýñ õàðàõàä (sin 0o = 0, sin 180o =0 ó÷èð) õ³÷íèé ìîìåíò ³³ñãýõã³é.

4.2.2 Èìïóëüñèéí ìîìåíò áà èíåðöèéí ìîìåíò

Õàòóó áèåèéí ýðãýõ õ°ä°ëã°°íèé òîî õýìæýýã èìïóëüñèéí ìîìåíòîîð èëýðõèéëíý. Ìà-
òåðèàë öýãèéí èìïóëüñèéí ìîìåíò íü ðàäèóñ âåêòîðûí èìïóëüñýýð ³ðæ³³ëñýí âåêòîð
³ðæâýð áàéíà.
~ = ~r × (m · ~υ )
L (4.31)
Õàòóó áèåèéí ýðãýõ õ°ä°ëã°°íèé èìïóëüñèéí ìîìåíòûã îëîõûí òóëä ýõëýýä æèæèã õýñ-

ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУРГУУЛЬ, ФИЗИКИЙН ТЭНХИМ

ã³³äýä õóâààæ, æèæèã õýñýã á³ðèéí èìïóëüñèéí ìîìåíòûã òîäîðõîéëíî (4.8 ð çóðàã).
z òýíõëýãèéã òîéðîí ω
~ °íö°ã õóðäòàé ýðãýõ õàòóó áèåèéí õóâüä èìïóëüñèéí ìîìåíòûã

z
ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

→
ρ A
dm
α

→ →
ω β r

O y
x
Çóðàã 4.8. Õàòóó áèåèéí èíåðöèéí ìîìåíò

òîäîðõîéëáîë Z
~ =
L ρ~ × dm~υ (4.32)
m
ýíä ρ
~ íü z ýðãýëòèéí òýíõëýãýýñ òàòñàí âåêòîð. Õàòóó áèåèéí A öýãò áàéðëàõ dm ìàññòàé
öýãèéí õóðäûã °íö°ã õóðäààð íü èëýðõèéëæ ~υ = ω ~ ×~r, ~a × (~b ×~c) = (~a~c)~b − (~a~b)~c âåêòîð
³ðæâýð³³äèéí çàäàðãààã àøèãëàâàë
Z Z Z
~
L= ρ~ × (~ω × ~r)dm = ρ · ~r) · ω
(~ ~ dm − (~ ρ·ω~ )~rdm
m m m

~ áà ρ~ âåêòîðóóä ïåðïåíäèêóëÿð ó÷èð ρ~ · ω

ω ~ = 0 áîëíî. ρ~ · ~r = ρ · r cos α = ρ2 áîëîõûã
àøèãëàâàë Z 
~
L= 2
ρ dm · ω
~ (4.33)
m
ýíä ýðãýëòèéí òýíõëýã õ³ðòýëõ çàéí êâàäðàòûã ìàññààð ³ðæ³³ëñýí èíòåðàëûã òýíõëýã-
òýé õàðüöóóëñàí èíåðöèéí ìîìåíò ãýíý.
Z
I = ρ2 dm (4.34)

ýíä I èíåðöèéí ìîìåíò, ρ òýíõëýã õ³ðòýëõ çàé. Èíåðöèéí ìîìåíò íü õàòóó áèåèéí õýëáýð
õýìæýýíýýñ õàìààðàí òîäîðõîéëîãäîõ áèåèéí ýðãýõ õ°ä°ëã°°íèé èíåðöýò øèíæ ÷àíàðûã
èëýðõèéëíý.

8
 Ëåêö 4 Ôèçèê 1

4.2.3 Èìïóëüñèéí ìîìåíò õàäãàëàãäàõ õóóëü

Îãòîðãóéí èçîòðîï øèíæ ÷àíàðòàé. °ð°°ð õýëáýë îãòîðãóéí á³õ ÷èãëýë èæèëõýí ó÷èð
îãòîðãóéí ÿìàð ÷èãëýëä ýðãýëòèéí ÷èãëýë áàéãààãààñ ýðãýõ õ°ä°ëã°°íä ÿëãààòàé øèíæ
÷àíàð ³³ñýõã³é. Ýíý øèíæ ÷àíàðûí ³ð ä³í íü îãòîðãóéä ÷°ë°°òýé ýðãýëäýõ áèå ýðãýë-
òèéí ÷èãëýë áîëîí õýìæýýãýý °°ð÷ë°õ øàëòãààí áàéõã³é òóë áèåèéí èìïóëüñèéí ìîìåíò
õàäãàëàãäàíà.

~ =0
Èéìä ñèñòåìä ãàäíààñ ýðã³³ëýõ ³éë÷ëýë ³ç³³ëýýã³é áóþó õ³÷íèé ìîìåíò íü M
³åä ñèñòåìèéí èìïóëüñèéí ìîìåíò õàäãàëàãäàíà.
~
~ = dL = 0 ⇒ L

ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУРГУУЛЬ, ФИЗИКИЙН ТЭНХИМ

M ~ = const (4.35)
dt
“³íèéã èìïóëüñèéí ìîìåíò õàäãàëàãäàõ õóóëü ãýíý. Èìïóëüñèéí ìîìåíò õàäãàëàãäàõ
õóóëèàð ñèñòåìèéí äîòîðõè õàðèëöàí ³éë÷ëýë, ñèñòåìèéí õýëáýðèéí °°ð÷ë°ëò°°ð èíåð-
ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

öèéí ìîìåíò íü °°ð÷ë°ãäñ°í ÷ ñèñòåìèéí íèéò èìïóëüñèéí ìîìåíò õóãàöààíû õóâüä

õàäãàëàãäñààð áàéíà. Îäîî èíåðöèéí ìîìåíòèéí °°ð÷ë°ëòèéí ³åä èìïóëüñèéí ìîìåíò
õàäãàëàãäàõ õóóëèéã àâ÷ ³çüå.
~ = I1 ω
L ~ 1 = I2 ω
~2 (4.36)
Áèåèéí èíåðöèéí ìîìåíò I1 áàéñíàà I2 áîëîí áàãàñâàë 4.36  °°ñ ³ðæâýð õàäãàëàãäàõûí
òóëä °íö°ã õóðä íü ω
~ 1 áàéñíàà ω
~ 2 áîëæ õýìæýý íü èõñýõ áà ÷èãëýëýý õàäãàëíà.
Ýíý øèíæ ÷àíàðûã áàòëàí õàðóóëàõûí òóëä òóðøèëòûã Æóêîâñêèéí ñàíäàë äýýð
³ç³³ëæ áîëíî (4.9 ð çóðàã).

Çóðàã 4.9. Æóêîâñêèéí ñàíäàë

Áîñîî òýíõëýãèéã òîéðîí ÷°ë°°òýé ýðãýëäýã÷ ñàíäàë äýýð òóðøèã÷ ãàðàà àëäëàí ýð-
ãýæ áàéãààä ãàðàà áèåð³³ãýý îéðòóóëàõàä ñèñòåìèéí èìïóëüñèéí ìîìåíò áàãàñàí ýðãýõ
õóðä íü èõýñäýã. Èéì ³çýãäýë áèäíèé ýðãýí òîéðîíä ³ðãýëæ àæèãëàãäàæ áàéäàã. Æèøýý
íü áàëåò÷èä, óðàí ãóëãàã÷èä, áèåèéíõýý èíåðöèéí ìîìåíòûã ãàð, õ°ëèéíõ°° áàéðëàëûã
°°ð÷ë°í óäààí ýñâýë õóðäàí ýðãýæ ýðãýëòèéí °íö°ã õóðäàà °°ð÷èëæ ÷àääàã (4.10a ð
çóðàã).
Õ°íã°í àòëåòèêèéí òàìèð÷èä àãààðò ýðãýëò õèéõäýý (ñàëüò ýðãýõ) ãàçàðò áóóõààñ
°ìí° ýðãýæ àìæèõûí òóëä àãààðò áàéõäàà áèåý õóìüæ õóðäàí ýðãýëò õèéí ãàçàðääàã
áàéíà (4.10b ð çóðàã). Ñèñòåìèéí èíåðöèéí ìîìåíò õàäãàëàãäàõ õóóëü íü òåõíèê òåõ-
íîëîãèéí øèéäýëä ÷óõàë ³³ðýã ã³éöýòãýíý. Îíãîöíû õîñ ñýíñ ýñðýã ýðãýæ, íèñäýã òýðýã
ñ³³ëýíäýý áàéðëóóëñàí ñýíñýýð èìïóëüñèéí ìîìåíò õàäãàëàãäàõ õóóëèàð îíãîöíû èõ áèå
ýðãýëäýõýýñ õàìãààëäàã. Îð÷èí ³åä íèñýõ ò°õ°°ð°ìæ³³äèéã çîõèîí á³òýýæ, çóðàã àâàõ,

9
 Ôèçèê 1 Ëåêö 4

Çóðàã 4.10. Ýðãýõ õ°ä°ëã°°íèé ³åä èíåðöèéí ìîìåíòèéí °°ð÷ë°ëò

ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУРГУУЛЬ, ФИЗИКИЙН ТЭНХИМ

õàéãóóë õèéõ, à÷àà ç°°â°ðë°õ°ä àøèãëàõ áîëñîí. Íèñýõ ò°õ°°ð°ìæèíä 4, 6, 8 ãýõ ìýò
òýãø òîîíû ñýíñ õèéäýã íü òýäãýýðèéí ýðãýëòèéí ÷èãëýë³³äèéã ýñðýã õèéñíýýð ò°õ°°-
ð°ìæèéí èìïóëüñèéí ìîìåíòèéí íèéëáýð òýã áàéõ í°õö°ëèéã õÿëáàð õàíãàäàã áàéíà.
ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ

Ýðãýëòèéí òýíõëýã íü ÷èãëýëýý °°ð÷ë°õ áîëîìæòîé, ýðãýëòèéí òýíõëýãýý òîéðîí õóðä-

òàé ýðãýõ õàòóó áèå á³õèé ò°õ°°ð°ìæèéã ãèðîñêîï (ýýð³³ë) ãýíý.
Ãèðîñêîïèéí ýðãýëäýã÷ áèåèéã õóðäòàé ýðã³³ëýí îðõèâîë ýðãýëòèéí ÷èãëýëýý õàäãà-
ëàí ýðãýëäñýýð áàéõ áîëíî. Ãèðîñêîïèéí òóñëàìæòàé àâòîìàò ò°õ°°ð°ìæ³³ä ÷èãëýëýý
òîîöîîëîí ÿâàõ áîëîìæòîé áîëäîã (4.11 ð çóðàã). Ãèðîñêîïèéí òóñëàìæòàéãààð äýë-

Çóðàã 4.11. Ãèðîñêîï

õèéí õîíîãèéí ýðãýëò, á³òýí æèëèéí òóðøèä äýëõèéí ýðãýëòèéí èíåðöèéí ìîìåíòèéí
°°ð÷ë°ëòèéã ìàø íàðèéí òîäîðõîéëîõ ò°õ°°ð°ìæèéã ãåîäåçèéí ñóäàëãààíä àøèãëàäàã
áàéíà.

10