Ëåêö 1

ÌÅÕÀÍÈÊ
1.1 Åð°íõèé ç³éë

Îð÷ëîí åðò°íöèéí îä ýðõñýýñ ýõëýýä °÷³³õýí àòîì ìîëåêóë õ³ðòýëõ á³õ ë îð÷èíä ìåõàíèê õ°ä°ë-
ã°°í îðøèíî.
Õ³í ò°ð°ëõò°í îð÷ëîí åðò°íöèéã òàíèí ìýäýæ °°ðèéí îþóí ñàíààíäàà ò°ñ°°ë°õèéí òóëä õ°ã-
æ³³ëæ èðñýí øèíæëýõ óõààíû íýã íü ôèçèêèéí øèíæëýõ óõààí þì. Ôèçèêèéí á³ëýã ñýäâ³³äèéí
ýõýíä ñóäëàõ ìåõàíèê íü íýã áèåòýé õàðüöàíãóé í°ã°° áèåèéí áàéðëàëûí °°ð÷ë°ëò áîëîõ ìåõàíèê
õ°ä°ëã°°íèéã ñóäàëíà.
Ìåõàíèêèéí á³ëýã íü êèíåìàòèê áà äèíàìèê ãýñýí õî¼ð ³íäñýí á³ëãýýñ òîãòîíî. Êèíåìàòèê íü
õ°ä°ëã°°íèé øèíæ ÷àíàðûã ãåîìåòðèéí òàëààñ íü ñóäàëäàã. Ýíý á³ëýãò áèä õ°ä°ëã°°íèé òýãøèò-
ãýë, õóðä, õóðäàòãàë òýäãýýðèéí õîîðîíäûí õàìààðëûí òàëààð ñóäëàí, öààøèä õýðýãëýõ áîëîì-
æèéí òàëààð ìýäëýã îëæ àâíà.
Äèíàìèê íü õ°ä°ëã°°íèéã ³³ñýõ áà ñààòàõ øàëòãààíûã íü òîäîðõîéëîõ çàìààð ñóäàëäàã. Ýíý
á³ëýãò õ°ä°ëã°°íèé õóóëèóäûã òàíèí, ìåõàíèê ñèñòåì³³äèéí õ°ä°ëã°°í³³äèéã øèíæëýí ñóäàëíà.
Ìåõàíèêèéí á³ëýãò òîäîðõîéëîõ æèãä áà õóâüñàõ õ°ä°ëã°°í, ýðãýõ õ°ä°ëã°°íèé òýãøèòãýë³³-
äèéã òîäîðõîéëîí ñóäëàõûí çýðýãöýý, òîîëëûí ñèñòåì³³ä òýäãýýðèéí õîîðîíä øèëæèõ êîîðäèíà-
òûí õóâèðãàëòóóä, õàòóó áèåèéí ýðãýõ õ°ä°ëã°°í, õàäãàëàãäàõ õóóëèóä, õóâüñàõ ìàññòàé áèåèéí
õ°ä°ëã°°í, èíåðöèàë áóñ òîîëëûí ñèñòåì, õàðüöàíãóé òóñãàé îíîë, õýëáýëçýõ õ°ä°ëã°°í³³äèéã ñó-
äàëíà.

1.1.1 Îðîí çàé

Áèä öààøèä õýìæèõ ãýñýí îéëãîëòûã õýðýãëýõ á°ã°°ä ýíý îéëãîëò íü ÿìàð íýã æèøèã ³ëãýðòýé
òóõàéí èæèë ò°ðëèéí ç³éëèéã æèøèæ ³çýõèéã õýëíý. Îäîî îðîí çàé öàã õóãàöààã õýðõýí õýìæèõ
òàëààð àâ÷ ³çüå.
Åðò°íöèéí á³õ ìàòåð, ìàòåðèàëóóä íü áèåëýã øèíæ ÷àíàðòàé áàéäàã. Ýíý íü õàðàõ øèíæ ÷à-
íàðûã èëòãýíý. Ýíý øèíæ ÷àíàð íü ãóðâàí õýìæýýñòýé õàðèëöàí ïåðïåíäèêóëÿð ãóðâàí ÷èãëýëèéí
äàãóóõ áèåëýã øèíæ ÷àíàðûã ìýäñýíýýð áèåèéí ýçëýõ³³íèé òóõàé ò°ñ°°ëëèéã á³ðýí àâíà. Àëü íýã
÷èãëýëèéí äàãóóõ áèåëýã øèíæ ÷àíàðûí õýìæýýã òýð áèåèéí øóãàìàí õýìæýý ãýíý. Õî¼ð áèåèéí
øóãàìàí õýìæýýã æèøèæ óðòûã õýìæäýã. Óðòûí ³íäñýí ³ëãýð íü ìåòð á°ã°°ä ýíýõ³³ ³ëãýðèéã
àòîìûí öàöàðãàëòûã àøèãëàí òîãòîîäîã.
Ìàòåðèéí áèåëýã øèíæ ÷àíàð íü òàñðàëòòàé áàéäàã (äèñêðåò). Ýíý íü áèå á³õýí ò°ãñã°ë°ã
ãýñýí ³ã. Îð÷èí öàãèéí ôèçèêèéí øèíæëýõ óõààíû ò°ñ°°ë°ë íü äàðààõ ìàÿãòàé áàéíà. Îð÷èí
öàãò âàêóóìûã ìàòåðèéí îíöãîé õýëáýð ãýæ ³çäýã. Èéìä áèåëýã øèíæ ÷àíàðòàé, á³òöèéã á³ðýí
òîäîðõîéëîîã³é áàéíà.
Âàêóóìûí òàëààð ôèçèêèéí øèíæëýõ óõààíä îëîí ÿíçûí òààìàãëàë áèé. “³íä
Ýëåêòðîí-ïîçèòðîíû

1
Ôèçèê 1 Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü Ëåêö 1

Ïðîòîí-àíòèïðîòîíû ãýõ ìýò àíòè á°°ìèéí íýãäýë ãýæ ³çäýã.

Ãýâ÷ ýäãýýðò á³ãäýä íü öàõèëãààí ñîðîíçîí äîëãèîíû öîãö þì ãýñýí îéëãîëò áàéãàà.
Îðîí çàéã á³ðä³³ëýã÷ âàêóóì íü äàðààõ øèíæ ÷àíàðòàé.

1. Íýãýí ò°ð°ë-õààíà ÷ èæèë

2. Òàñðàëòã³é-õààíà ÷ áàéãàà

3. Èçîòðîï-á³õ ÷èãëýëä èæèë

4. Âàêóóì äîòîð áèåëýã ç³éë òàâèõàä õîîðîíäîî îãò í°ë°°ë°õã³é.

Èéì âàêóóìûí øóãàìàí õýìæýýã òîäîðõîéëæ áîëíî. Âàêóóìûã áèåèéí õ°ä°ëã°°íòýé õàðüöóó-
ëàõ íü çàð÷ìûí õóâüä áîëíî. “³íýýñ ³³äýí Íüþòîí àáñîëþò õ°ä°ëã°°í áàéíà ãýñýí. Ãýâ÷ ýíý àðãà
íü õýðýãëýõýä õýö³³. Ó÷èð íü âàêóóìä îíöãîé öýã áàéõã³é, ñýðýëä ìýäðýãäýõã³é. Ýíý øàëòãààíààñ
áîëîí àáñîëþò õ°ä°ëã°°íèé òóõàé ÿðèëòã³é áîëæ õàðüöàíãóé õ°ä°ëã°°íèéã ë áèä ìýäýð÷, ñóäàë-
äàã. Õ°ä°ëã°°íèéã ñóäëàõàä òîîëëûí áèå àâàõ á°ã°°ä òýð íü îðîí çàéã ò°ë°°ë°í õàðüöóóëàãääàã.
Òîîëëûí áèå îðîí çàé õî¼ðûí õîîðîíäûí õîëáîîã êîîðäèíàòûí ñèñòåìèéã õýðýãëýí òîãòîîäîã.
Ýíý íü îðîí çàéí á³õ öýãèéã õàÿãëàõ àðãà þì. Îðîí çàéä õ°äë°õ áèåèéí áàéðëàëûã ò°ñ°°ë°õ,
èëýðõèéëýõýä îãòîðãóéí òóõàéí öýãèéã òîîëëûí áèåòýé õàðüöàíãóéãààð êîîðäèíàòóóäààð òîäîð-
õîéëæ áàéãàà íü òóõàéí öýãèéí íýð õàÿã áîëíî. Îãòîðãóéí îðîí çàé íü ãóðâàí õýìæýýñòýé ó÷èð
ÿìàð ÷ êîîðäèíàòûí ñèñòåì àâñàí ãóðâàí áàéãóóëàã÷ áóþó ãóðâàí êîîðäèíàòààð öýãèéí áàéðëàë
òîäîðõîéëîãäîíî. Äàðààõ êîîðäèíàòûí ñèñòåì³³äèéã °ðã°í õýðýãëýäýã.

1. Òýãø °íö°ãò Äåêàðòûí êîîðäèíàòûí ñèñòåì (x, y, z)

2. Öèëèíäð êîîðäèíàòûí ñèñòåì (r, ϕ, z)

3. Ñôåð (á°ìá°ðö°ã)êîîðäèíàòûí ñèñòåì (ρ, ϕ, θ)

Êîîðäèíàòûí ñèñòåì³³äèéí õîîðîíäûí øèëæ³³ëýëòèéã àâ÷ ³çüå.

A(x,y,z)

y
0

Çóðàã 1.1. Òýãø °íö°ãò Äåêàðòûí êîîðäèíàòûí ñèñòåì

A öýãèéí áàéðëàëûã ò³³íèé òýíõëýã³³ä äýýðõ ïðîåêöûí x, y, z ãóðâàí êîîðäèíàòààð òîäîðõîéë-

íî (1.1 ð çóðàã). Öèëèíäð êîîðäèíàòûí ñèñòåìä A öýãèéí áàéðëàëûã ρ áà z çàé áîëîí ρ õýð÷èì
x òýíõëýãòýé ³³ñãýõ ϕ °íö°ã òîäîðõîéëíî.
A öýã òýãø °íö°ãò êîîðäèíàòûí ñèñòåìä A(x, y, z) êîîðäèíàòòàé (1.2 ð çóðàã) áîë öèëèíäð
êîîðäèíàòûí ñèñòåìä A(ρ, ϕ, z) êîîðäèíàòòàé áàéíà ãýæ ³çüå.

2
Ëåêö 1 Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü Ôèçèê 1

A(ρ,ϕ,z)
z

Y
0
X ϕ ρ

Çóðàã 1.2. Öèëèíäð êîîðäèíàòûí ñèñòåì

Öèëèíäð êîîðäèíàòûí ñèñòåìýýñ òýãø °íö°ãò êîîðäèíàòûí ñèñòåì ð³³ øèëæ³³ëáýë


 x = ρ cos ϕ
y = ρ sin ϕ (1.1)
z=z


θ °íö°ã áà ò³³íèé OXY õàâòãàé äýýðõ ïðîåêöûí x òýíõëýãòýé ³³ñãýõ ϕ °íö°ã òîäîðõîéëíî.
Õàðèí A öýã ñôåð êîîðäèíàòûí ñèñòåìä A(r, ϕ, θ) êîîðäèíàòòàé áîë òýãø °íö°ãò êîîðäèíàòûí
ñèñòåìä øèëæ³³ëüå. (1.3 ð çóðàã).

A(r,ϕ,θ)

θ
r
Y
0
X ϕ

Çóðàã 1.3. Á°ìá°ë°ã êîîðäèíàòûí ñèñòåì


 x = r sin θ cos ϕ
y = r sin θ sin ϕ (1.2)
z = r cos θ


Êîîðäèíàòûí ñèñòåì³³äýä áèåèéí õýìæýý áîëîí, õ°ä°ëã°°íèé îðîí çàéã òîäîðõîéëîõîä °÷³³õýí
áàãà ýçëýõ³³íèé ýëåìåíò³³äèéã òîäîðõîéëîõ øààðäëàãà òóëãàðäàã. Òýãø °íö°ãò êîîðäèíàòûí ñèñ-
òåìä (x, x + dx), (y, y + dy), (z, z + dz) ìóæèä õàðãàëçàõ ýçëýõ³³í íü

dV = dx · dy · dz (1.3)

3
Ôèçèê 1 Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü Ëåêö 1

Öèëèíäð êîîðäèíàòûí ñèñòåìä (ρ, ρ + dρ), (ϕ, ϕ + dϕ), (z, z + dz) ìóæèä õàðãàëçàõ ýçëýõ³³í íü

dV = ρ · dϕ · dρ · dz (1.4)

Ñôåð êîîðäèíàòûí ñèñòåìä (r, r + dr), (ϕ, ϕ + dϕ), (θ, θ + dθ) ìóæèä õàðãàëçàõ ýçëýõ³³í íü

dV = r2 sin θdϕdθdr (1.5)

Îð÷èí ³åä °÷³³õýí áàãà ö°ìèéí îðîí çàé áîëîõ 10−16 ì ýýñ îð÷ëîí åðò°íöèéí õýìæýýñ áîëîõ
1026 ì ≈ 1010 ãýðëèéí æèë õ³ðòýëõ óóäàì îðîí çàéä ñóäàëãàà øèíæèëãýýã õèéæ áàéíà.
Ñîíèðõîëòîé íü °÷³³õýí áàãà ìóæèä áîëîí îä ýðõñèéí óóäàì îðîí çàéä áèäíèé õýðýãëýäýã
Åâêëèäèéí ãåîìåòðèéí ò°ñ°°ë°ë õàíãàëòã³é áóþó áèåëýõã³é áîëäîã áàéíà.
Îð÷ëîí åðò°íöèéí îäîä, ãàëàêòèêèéí îðîí çàéä îãòîðãóé ìóðèéñàí áàéõ ó÷èð ýëëèïñëýã áîëîí
ïàðàáîëëîã ìóðèéëòòàé îãòîðãóéí ãåîìåòð àøèãëàí òîîöîîëäîã áàéíà. Ýäãýýð ãåîìåòðèéã Ëîáà-
÷åâñêèé Í. È., Á. Ðèìàíà íàð àíõ ³³ñãýí õ°ãæ³³ëñýí áàéíà. Áèäíèé ñóäëàõ ìåõàíèê íü ãóðâàëæíû
äîòîðõ °íöã³³äèéí íèéëáýð 1800 áàéõ Ýâêëèäèéí ãåîìåòðèéí õ³ðýýíä õàìðàãäàíà.

1.1.2 Öàã õóãàöàà

Ìàòåðèéí õî¼ð äàõü øèíæ ÷àíàð íü öàã õóãàöààíä ³éë ÿâäàë ³ðãýëæëýõ ÿâäàë þì.
Á³õ ìàòåð ³éëèéí øèíæ ÷àíàðòàé. “éë ÿâöûí ³ðãýëæëýõ õýìæýýã õóãàöààãààð õýìæèíý. Õó-
ãàöààã õýìæèõäýý ³åëýõ ³çýãäëèéã àøèãëàäàã. “³íèéã öàã ãýíý. Àòîìûí öàöðàãèéí äàâòàìæèéã
àøèãëàæ öàãèéí ýòàëîíûã çîõèîäîã áàéíà. Îëîí óëñûí íýãæèéí ñèñòåìä 1ñåê-èéã Öåçèé 133 àòî-
ìûí õýò íàðèéí ò°âøíèé õîîðîíäîõ øèëæèëòýýð öàöàðãàõ äîëãèîíû ³åèéã 9192631770 äàõèí àâ-
ñàíòàé òýíö³³ õýìýýí 1997 îíä òîãòîîæýý. Îðîí çàé, öàã õóãàöàà íü ñàëøã³é õîëáîîòîé. “³íèé
íýã æèøýý íü öàãèéí ÿâöààð îãòîðãóé íýãýí ò°ð°ë ýñýõèéã øàëãàæ áîëíî. °ð°°ð õýëáýë îãòîðãóé
íýãýí ò°ð°ë áàéõ í°õö°ë íü íýã öàãòàé áàéõ ÿâäàë þì.
Öàãèéí ÿâö îãòîðãóéí á³õ öýã äýýð èæèë áàéâàë ýíý íü íýãýí ò°ð°ë îãòîðãóé áîëäîã áîë öàã
õóãàöààíû ³ðãýëæëýõ õýì õýìæýý àëäàãäàõã³é áàéâàë õóãàöàà íýãýí ò°ð°ë ãýíý. Æèøýýëáýë °ãë°°
öàé ÷àíàõ, °ä°ð öàé ÷àíàõ ³çýãäýë õóãàöààíû õóâüä ç°ð³³ã³é áàéãàà íü õóãàöàà íýãýí ò°ðëèéí
øèíæ þì.
Òîîëëûí ñèñòåìä àëèâàà ³çýãäëèéã ñóäàëíà. Òîîëëûí áèåòýé õàðüöàíãóé òàéâàí áóþó áýõëýãä-
ñýí êîîðäèíàòûí ñèñòåì ñîíãîí àâ÷, õóãàöààã òîîëîõ öàãèéã àâñíààð òîîëëûí ñèñòåì ³³ñíý.
Íýãýí ò°ðëèéí îãòîðãóéòàé, õóãàöàà íü íýãýí ò°ð°ë áàéõ òîîëëûí ñèñòåìèéã Èíåðöèàë òîîëëûí
ñèñòåì ãýíý. Èíåðöèàë òîîëëûí ñèñòåì ì°í ýñýõèéã Íüþòîíû íýãä³ãýýð õóóëü áèåëæ áàéãàà ýñýõýýð
òîäîðõîéëíî.
Íýã èíåðöèàë òîîëëûí ñèñòåìòýé õàðüöàíãóé òîãòìîë õóðäòàé õ°äë°õ òîîëëûí ñèñòåì³³ä á³ãä
èíåðöèàë òîîëëûí ñèñòåì áàéõ áîëíî.
Èíåðöèàë áóñ òîîëëûí ñèñòåì³³äýä öàã õóãàöàà íýãýí ò°ð°ë áèø áàéíà.

1.2 Êèíåìàòèê

1.2.1 Êèíåìàòèê çàãâàð

ìí° äóðäñàíààð íýã áèåòýé õàðüöàíãóé í°ã°° áèåèéí áàéðëàë °°ð÷ë°ãä°õèéã ìåõàíèê õ°ä°ëã°°í
ãýíý. Ìåõàíèê õ°ä°ëã°°íèéã ñóäàëíà ãýäýã íü áèå õýçýý?, õààíà? áàéõûã òîäîðõîéëîõ ÿâäàë þì.
Õýçýý? ãýñýí àñóóëòàíä õàðèóëàõûí òóëä áèäýíä öàã õýðýãòýé áà õààíà? ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëàõûí
òóëä êîîðäèíàòûí ñèñòåì õýðýãòýé áîëíî. °ð°°ð õýëáýë õ°ä°ëã°°íèéã öàãòàé êîîðäèíàòûí ñèñ-
òåìä áóþó ÿìàãò òîîëëûí ñèñòåìä ñóäàëíà. Öààøäàà òîîëëûí ñèñòåì ãýäýã ³ãèéã äóðäàõã³éãýýð
³çýãäëèéã ñóäëàõ á³ðäýý òîäîðõîé òîîëëûí ñèñòåì àøèãëàñàí áàéãààã àíçààðààðàé.
Êèíåìàòèê íü õ°ä°ëã°°í ÿàãààä áèé áîëæ áàéãàà ÿàãààä ñààòàæ áàéãààã ñóäëàõã³é. Ç°âõ°í
áèåèéí îãòîðãóéí áàéðëàë íü õóãàöààíààñ õýðõýí õàìààð÷ áàéãààã ë ñóäàëíà.

4
Ëåêö 1 Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü Ôèçèê 1

Õ°ä°ëã°°íèéã ñóäëàõäàà áèåèéí øóãàìàí õýìæýý l, õ°ä°ëã°°í õèéæ áàéãàà îðîí çàéí õýìæýý L
-ýýñ îëîí äàõèí áàãà áîë öýãýýð ò°ë°°ë³³ëýí ñóäàëäàã (l  L). Ýíý òîõèîëäîëä áèåèéã ìàòåðèàë öýã
ãýíý. Æèøýý íü õîò õîîðîíä íèñëýã õèéõ îíãîö, àâòîìàøèí íü õ°ä°ëã°°íèéã öýãýýð ò°ë°°ë³³ëýí
ñóäàëäàã.
Àëèâàà áèåèéí ì°ðã°ëä°°í õàðèëöàí ³éë÷ëýëèéí ³åä áèåèéí õýëáýð °°ð÷ë°ãä°õ áîëîâ÷ ò³³íèé
õýâ ãàæèëò (∆x) òîîöîõîîðã³é áàãà áóþó ò³³íèé øóãàìàí õýìæýýñýýñ (∆x  l) îëîí äàõèí áàãà
áîë áèåèéã àáñîëþò õàòóó áèå ìýòýýð àâ÷ ³çíý. Æèøýý íü áèëüÿðäûí øàðèêóóä ì°ðã°ëä°õ ³åä
òýäãýýðèéã òóëæ áàéãàà õýñýã äåôîðìàöëàãäàõ áîëîâ÷ àíçààðàãäàõã³é áàãà òóë àáñîëþò õàòóó
øàðèêóóä ä°íã°æ òóëààä îéæ áàéãàà ìýòýýð çàãâàð÷ëàí îéëãîíî (1.4a ð çóðàã).
Õàðèí ãàçðûí òåííèñíèé á°ìá°ãèéã öîõèõ ³åä èëýðõèé äåôîðìàöëàãäàæ áàéãàà íü °íä°ð õóðä-
íû êàìåðààð àæèãëàõàä õàðàãäàíà. Èéìä ýíýõ³³ á°ìá°ãèéã àáñîëþò õàòóó áèå ãýæ ³çýæ áîëîõã³é
áîëîâ÷ õàðèí òîãëîëòûí ³åä á°ìá°ãíèé õ°ä°ëã°°íèéã ìàòåðèàë öýã õýìýýí çàãâàð÷ëàí îéëãîæ
áîëíî (1.4b ð çóðàã). Ìàòåðèàë öýãèéã õýìæýýíèé õóâüä òýã áîëîâ÷ ìàññòàé áàéíà ãýæ ³çíý.

a) b)

Çóðàã 1.4. Àáñîëþò õàòóó áèå áà õàðèìõàé áèåèéí ì°ðã°ëä°°í

1.2.2 Õ°ä°ëã°°íèé òýãøèòãýë

Õ°ä°ëã°°í íü îðîí çàéä õóãàöààíààñ õàìààðàí òàñðàëòã³éãýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Èéìä õ°ä°ëã°°í

õèéæ áàéãàà áèåèéí áàéðëàë õóãàöààíû õóâüä òàñðàëòã³é òîäîðõîéëîãäîõ ôóíêöýýð èëýðõèéëýã-
äýíý.
Áèåèéí õýçýý? õààíà? áàéõûã ìàòåìàòèêèéí õóâüä íýãýí óòãàòàé òîäîðõîéëæ ÷àäàõ òýãøèòãý-
ëèéã õ°ä°ëã°°íèé òýãøèòãýë ãýíý.
Õ°ä°ëã°°íèé òýãøèòãýë íü áèåèéí áàéðëàë õóãàöààíû õàìààðëûã øóóä áà øóóä áóñààð èëýð-
õèéëæ áàéæ áîëîõ þì. Æèøýýëáýë Íüþòîíû õî¼ðäóãààð õóóëü íü øóóä áóñ áîëîâ÷ õ°ä°ëã°°íèéã
òîäîðõîéëîõ ó÷èð õ°ä°ëã°°íèé òýãøèòãýë áîëíî. Îäîî õ°ä°ëã°°íèéã øóóä èëýðõèéëýõ ãóðâàí õýë-
áýðèéã àâ÷ ³çüå.

Âåêòîð àðãà

Áèåèéí äàéð÷ °íã°ð³³ëýõ öýã³³äèéã õîëáîõîä ³³ñýõ ìóðèéã òðàåêòîð íü òàñðàëòã³é ìóðèéã ³³ñ-
ãýäýã. Òðàåêòîðûí äàãóó àâñàí áèåèéí òîäîðõîé õóãàöààíä äàéð÷ °íã°ðñ°í áóþó äàéð÷ °íã°ð°õ
òðàåêòîðûí óðòûã çàì ãýíý. Òîäîðõîé õóãàöààíû çàâñàðò áèåèéí õóãàöààíû ýõíèé àãøèí äàõü
áàéðëàëààñ ò°ãñã°ëèéí àãøèí äàõü áàéðëàë õ³ðòýë òàòñàí âåêòîðûã øèëæèëòèéí âåêòîð ãýíý
(1.5 ð çóðàã). Õàðèí êîîðäèíàòûí ýõýýñ áèåèéí áàéðëàë õ³ðòýë òàòñàí âåêòîðûã ~r ðàäèóñ âåêòîð
ãýíý. Õ°ä°ëã°°íèé òýãøèòãýë íü ~r = ~r(t) ýñâýë

~ = S(t)
S ~ (1.6)

5
Ôèçèê 1 Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü Ëåêö 1

A →
S
→ Траектор
r0
B
→
r
x
0
z

Çóðàã 1.5. Ìàòåðèàë öýãèéí òðàåêòîð

~ = ~r − r~0 áàéíà. °ð°°ð õýëáýë ðàäèóñ áà øèëæèëòèéí âåêòîðóóä íü âåêòîð ôóíêöýýð

áàéõ áà ýíä S
òîäîðõîéëîãäîõ þì.
Æèøýý íü ~r = St · ~i + (6t2 + 2)~j + 3~k ýñâýë
2
~ = υ~0 t + ~at
S
2
~at2
~r = r~0 + υ~0 t +
2
~
~r = b · sin(ωt + φ0 ) + ~c
ãýõ ìýò. °ð°°ð õýëáýë òîäîðõîéëîãäñîí âåêòîðóóäûí òóñëàìæòàéãààð ðàäèóñ ýñâýë øèëæèëòèéí
âåêòîðûã èëýðõèéëæ áàéíà. Áèåèéí õ°ä°ëã°°íèéã òîäîðõîéëîõäîî ò³³íèé õóãàöààíû òóõàéí ýãøèí
á³ðä áàéðëàëûã íü òîäîðõîéëîõ âåêòîðûã èëýðõèéëæ ÷àäàõ âåêòîð òýãøèòãýëèéã õ°ä°ëã°°íèé
âåêòîð òýãøèòãýë áóþó õ°ä°ëã°°íèéã òîäîðõîéëîõ âåêòîð àðãà ãýíý.

Êîîðäèíàòûí àðãà

Ýíý àðãà íü áèåèéí áàéðëàëûã õóãàöààíû ýãøèí á³ðä êîîðäèíàò á³ðýýð íü òîäîðõîéëîõ àðãà
þì. 1.6 ð çóðàãò ³ç³³ëñýí íü M öýãèéí êîîðäèíàò íü òýãø °íö°ãò êîîðäèíàòûí ñèñòåìä äàðààõ
áàéäëààð òîäîðõîéëîãäîæ áàéâàë êîîðäèíàòûí àðãà ãýíý.

 x = x(t)
y = y(t) (1.7)
z = z(t)


Öèëèíäð êîîðäèíàòàä 
 ρ = ρ(t)
ϕ = ϕ(t) (1.8)
z = z(t)


Ñôåð êîîðäèíàòûí ñèñòåìä 

 r = r(t)
ϕ = ϕ(t) (1.9)
θ = θ(t)


õýëáýðýýð áè÷èãäýõ þì. Æèøýýëáýë òýãø °íö°ãò êîîðäèíàòûí ñèñòåìä

( 2
x = xo + υ0x t + ax2t
a t2
y = yo + υ0y t + y2

6
Ëåêö 1 Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü Ôèçèê 1

z
M(x,y,z)
→
k →
j y y
O
→
x i

Çóðàã 1.6. Òýãø °íö°ãò êîîðäèíàòûí ñèñòåì

Öèëèíäð êîîðäèíàòûí ñèñòåìä

 ρ = 4t2


φ = 3t
z=0


ãýõ ìýò áè÷íý. Õ°ä°ëã°°íèé òýãøèòãýëèéã êîîðäèíàòûí àðãààñ âåêòîð õýëáýðò øèëæ³³ëáýë

~r = x(t)~i + y(t)~j + z(t)~k (1.10)

Ýíä ~i, ~j, ~k íü x, y, z òýíõëýã³³ä äýýðõ íýãæ âåêòîð áîëíî.

Òðàåêòîðûí àðãà

Ýíý àðãààð òîäîðõîéëîõäîî òðàåêòîðûã ãàðãàñíû äàðàà ò³³í äýýð äóðûí íýã öýã ñîíãîí àâ÷ ò³³íýýñ
ýõëýí òðàåêòîð äýýð òîãòîîñîí ÷èãëýëä øèëæèõ çàìààð áèåèéí õ°ä°ëã°°íèéã òîäîðõîéëíî.

S = S(t) (1.11)

Ýíý àðãûã òðàåêòîð íü òîäîðõîéëîãäîõ õ°ä°ëã°°íèé õóâüä àøèãëàäàã. Æèøýý íü áèå øóëóóíààð
õ°äë°õ ³åä çàì íü S = 7 + 2t2 õóóëèàð õóâüñàíà. Òîéðãîîð ýðãýõ áèåèéí çàì S = 3t2 ãýõ ìýò.

1.2.3 Õóðä

Áèåèéí õ°ä°ëã°°íèéã ñóäëàõàä ò³³íèé áàéðëàë õýðõýí õóâüñàí °°ð÷ë°ãä°æ áàéãààã èëýðõèéëýõ
íýã õýìæèãäýõ³³í íü õóðä þì.
Õóðä íü íýãæ õóãàöààíä òóóëàõ çàìààð òîäîðõîéëîãäîíî. Áèåèéí òóóëñàí çàìûã õóãàöààíä
õóâààâàë äóíäàæ õóðä ãàðíà.
∆S
υä = (1.12)
∆t
Õóðä íü òîãòìîë õ°ä°ëã°°íèéã æèãä õ°ä°ëã°°í ãýíý. Øóëóóíààð æèãä õ°äë°õ, òîéðãîîð æèãä
ýðãýõ ãýõ ìýò õ°ä°ëã°°íèé õóâüä õ°ä°ëã°°íèé òðàåêòîðûí àëü ÷ õýñýãò äóíäàæ õóðä íü àäèëõàí
áàéíà (1.7 ð çóðàã).
∆S1 ∆S2
υä = = (1.13)
∆t1 ∆t2

7
Ôèçèê 1 Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü Ëåêö 1

∆S1
∆t1
∆S2
∆t2

Çóðàã 1.7. Õ°ä°ëã°°íèé òðàåêòîð

Õ°ä°ëã°°íèé òðàåêòîðûí îëîí õýñýã áîëãîí õóâààæ õýñýã á³ðä íü äóíäàæ õóðäûã òîäîðõîéëîõîä
°°ð °°ð õýìæýýòýé áàéâàë èéì õ°ä°ëã°°íèéã æèãä áóñ õ°ä°ëã°°í áóþó õóâüñàõ õ°ä°ëã°°í ãýíý.
∆S1 ∆S2
6= (1.14)
∆t1 ∆t2
Õóâüñàõ õ°ä°ëã°°íèé òðàåêòîðûí öýã á³ðèéã áèå äàéðàí °íã°ð°õ õóðä íü ÿëãààòàé áàéíà.Òóõàéí
öýãèéã äàéðàí °íã°ð°õ õóðäûã ýãøèí çóóðûí õóðä ãýíý. Îäîî ýãøèí çóóðûí õóðäûã òîäîðõîéëú¼.
Ìàòåðèàë öýãèéí òðàåêòîðûí õýñãèéã 1.8 ð çóðàãò ³ç³³ëæýý. A öýãèéã äàéðàí °íã°ð°õ õóðäûã
îëú¼. A öýãèéã t, B1 öýãèéã t+∆t1 õóãàöààíû ýãøèíä äàéðàí °íã°ðí°. Õàðèí ∆t1 > ∆t2 õóãàöààíä
B2 öýãò õ³ðíý (1.8a ð çóðàã). A öýãýýñ öààø õ°äë°õ õóãàöàà ∆t ã áàãàñãàõ çàìààð A öýãèéí îð÷èì
→
→ υ
∆t2 B2 dS
B1 A
A →
dt
∆t1
∆S

a) b)
Çóðàã 1.8. Øèëæèëò áà õóðä

õóðäûã îëáîë.
∆S dS
υA = lim
= (1.15)
∆t dt
∆t→0
Ýíä õóãàöààíû °÷³³õýí áàãà °°ð÷ë°ëòèéã dt, ò³³íä õàðãàëçàõ çàì íü dS áîëíî. Èéìä ∆t õóãàöààã
ìàø áàãà àâáàë ò³³íä õàðãàëçàõ çàìûí õýìæýý, øèëæèëòèéí õýìæýýòýé äàâõàöíà. Ìóðèéí °÷³³-
õýí áàãà õýñãèéã øóëóóíààð ò°ñ°°ëæ áîëîõ á°ã°°ä ò³³íèéã àãóóëñàí øóëóóíûã ø³ðãýã÷ øóëóóí
ãýäýã. Ýíý ³åä °÷³³õýí áàãà øèëæèëòèéí âåêòîð dS~ íü òðàåêòîðòîé äàâõöàõ áà ò³³íä õàðãàëçàõ
õóãàöàà íü dt áîë øèëæèëòèéí õýìæýý íü çàìûí õýìæýýòýé òýíöýõèéí çýðýãöýý ÷èãëýë íü õ°-
ä°ëã°°íèé áóþó õóðäíû ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëíî. Èéìä õóðäûã âåêòîð õýëáýðýýð òîäîðõîéëáîë.
(1.8b ð çóðàã).
∆S~ ~
dS
~υA = lim = (1.16)
∆t→0 ∆t dt
~
Ýíýõ³³ òîìü¼îíä øèëæèëòèéí °°ð÷ë°ëòèéã õóãàöààíû °°ð÷ë°ëò°ä õàðüöóóëñàí õÿçãààðûã òîâ÷ëîí ddtS
ãýæ òýìäýãëýõ áà ýíý õÿçãààð íü ìàòåìàòèêèéí õóâüä øèëæèëòèéí âåêòîðîîñ õóãàöààãààð àâñàí
óëàìæëàë þì. Øèëæèëòèéí °°ð÷ë°ëòèéã ðàäèóñ âåêòîðîîð èëýðõèéëüå. 1.9 ð çóðàãò ä³ðñýëñíýýð
ìàòåðèàë öýã A öýãýýñ B öýãò øèëæèõ ³åä
−−→ ~ ~1 = ∆S,
~ −−→
AB = S2 − S AB = ~r2 − ~r1 = ∆~r (1.17)
Ýíäýýñ
~ = ∆~r
∆S (1.18)

8
Ëåêö 1 Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü Ôèçèê 1

→
C S2
→
→
S1 A B
r0
→
r1
→
r2 x
0
z

Çóðàã 1.9. Øèëæèëò

áîëîõ áà °÷³³õýí áàãà °°ð÷ë°ëòèéí õóâüä

~ = d~r
dS (1.19)

Èéìä ýãøèí çóóðûí õóðä íü

~
dS d~r
= ~υ = (1.20)
dt dt
Ýãøèí çóóðûí õóðä íü øèëæèëò, ýñâýë ðàäèóñ âåêòîðîîñ õóãàöààãààð àâñàí óëàìæëàëààð òîäîð-
õîéëîãäîõ òðàåêòîðûí ø³ðãýã÷ýýð ÷èãëýõ âåêòîð þì. Ðàäèóñ âåêòîðûã áàéãóóëàã÷ààð íü èëýð-
õèéëæ 1.20 ð òîìü¼îãîîð õóðäûã îëú¼.

~r = rx~i + ry~j + rz~k = x(t) · ~i + y(t) · ~j + z(t) · ~k (1.21)

d~r dx dy dz
~υ = = ~i + ~j + ~k (1.22)
dt dt dt dt
1.22 ð òîìü¼îíîîñ áàéãóóëàã÷äûã îëáîë.

dx dy dz
υx = = ẋ υy = = ẏ υz = ż (1.23)
dt dt dt
x, y, z áàéãóóëàã÷äààñ õóãàöààãààð àâñàí óëàìæëàëóóä íü õàðãàëçàõ òýíõëýã äýýðõ õóðäíû áàéãóó-
ëàã÷ áîëíî. Ôèçèêò çàðèìäàà õóãàöààíû óëàìæëàëûã òîâ÷ëîí öýãýýð òýìäýãëýäýã. Õóðäíû âåêòîð
íü áàéãóóëàã÷ààðàà
~υ = υx~i + υy~j + υz~k (1.24)
áîëîõ òóë õóðäíû õýìæýý áóþó øóãàìàí õóðä íü
q
υ = |~υ | = υx2 + υy2 + υz2 (1.25)

Õóðäíû áàéãóóëàã÷äûã 1.10 ð çóðàãò ³ç³³ëñíýýð õóðäíû õýìæýý áà òýíõëýãòýé ³³ñãýõ °íöã°°ð
èëýðõèéëüå.

υx = υ cos α υy = υ cos β υz = υ cos γ (1.26)

1.25 ð òýãøèòãýëä îðëóóëáàë α, β, γ °íö°ãò³³äèéí õóâüä äàðààõ àäèëòãàë áèåëíý.

cos2 α + cos2 β + cos2 γ = 1 (1.27)

9
Ôèçèê 1 Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü Ëåêö 1
y

υy

→ A(υx,υy,υz)
β υ
α x
0
γ υx
υz
z

Çóðàã 1.10. Õóðäíû áàéãóóëàã÷èä

Õ°ä°ëã°°íèé òýãøèòãýëèéã âåêòîð õýëáýðýýð 1.6 ààð °ãñ°í áîë 1.20 ð òîìü¼îãîîð, õàðèí 1.7,
1.10 ààð õýëáýðýýð èëýðõèéëýãäýõ áîë 1.22, 1.23 ð òîìü¼îãîîð õóðäûã óëàìæëàë àâ÷ òîäîðõîéëíî.
Õ°ä°ëã°°íèé òýãøèòãýëèéã òðàåêòîðûí àðãààð (1.11) õýëáýðýýð °ãñ°í áîë õóðäûã äàðààõ áàéä-
ëààð èëýðõèéëíý.
d~r d~r dS
~υ = = · (1.28)
dt dS dt
Ýíä S çàì ó÷èð äàâõàð ôóíêöûí óëàìæëàëûí òîìü¼îãîîð õóðäûã îëæ áàéíà. dS d~
r
= ~τ ãýå. ~τ íü
1.11 ð çóðàãò ³ç³³ëñíýýð ø³ðãýã÷èéí äàãóó ÷èãëýõ íýãæ âåêòîð áàéíà ³³íèéã òàíãåíöèàë íýãæ
âåêòîð ãýíý. 1.28 ð òýãøèòãýëèéã øóãàìàí õóðäààð èëýðõèéëáýë.

→ →
A τ υ
O

Çóðàã 1.11. Õóðä áà òðàåêòîð

dS
~υ = · ~τ = υ · ~τ (1.29)
dt
Áèåèéí øóãàìàí õóðä áóþó õóðäíû õýìæýý íü çàìààñ õóãàöààãààð àâñàí óëàìæëàëòàé òýíö³³
áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà.
dS
υ= (1.30)
dt
Ýíäýýñ dt õóãàöààíä òóóëñàí çàì íü dS = υdt áîëîõ ó÷èð. Íèéò çàìûã äàðààõ áàéäëààð èíòåãðàë-
÷èëæ îëíî. Z t2
S= υdt (1.31)
t1

10
Ëåêö 1 Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü Ôèçèê 1

Äóíäàæ õóðä íü Z t2
∆S 1
υä = = υ(t)dt (1.32)
∆t t2 − t1 t1

1.2.4 Õóðäàòãàë

Õóðä íü õýðõýí õóâüñàí °°ð÷ë°ãä°æ áàéãààã õóðäàòãàëààð èëýðõèéëíý.

Õóðäàòãàë íü íýãæ õóãàöààí äàõü õóðäíû °°ð÷ë°ëò áóþó õóðäíààñ õóãàöààãààð àâñàí óëàìæ-
ëàë þì.
∆~υ d~υ
~a = lim = (1.33)
∆t→0 ∆t dt
Õóðäàòãàë íü õóðäíû õýìæýý áîëîí ÷èãëýëèéí °°ð÷ë°ëò°°ð ³³ñýõ õýìæèãäýõ³³í áîëíî. 1.20 ð
èëýðõèéëëýýñ óëàìæëàë àâ÷ õóðäàòãàëûã îëáîë.

d2~r
 
d~υ d d d
~a = = (~υ ) = ~r = 2 = ~r¨ (1.34)
dt dt dt dt dt

Õóðäàòãàë íü ðàäèóñ âåêòîðîîñ õóãàöààãààð àâñàí õî¼ðäóãààð ýðýìáèéí óëàìæëàë áîëîõ íü áàé-
íà. Õóðäàòãàë íü âåêòîð õýìæèãäýõ³³í ó÷èð ò³³íèé áàéãóóëàã÷äûã äàðààõ áàéäëààð èëýðõèéëæ
áîëíî.
d2 x
ax = dυ
dt = dt2 = ẍ = υ˙x
x
2
dυ
ay = dty = ddt2y = ÿ = υ˙y (1.35)
dυz d2 z
az = dt = dt2 = z̈ = υ˙z
Ýíä õóðäàòãàëûí x, y, z òýíõëýã äýýðõ áàéãóóëàã÷äûã õóðäíû áàéãóóëàã÷ààñ íýãä³ãýýð ýðýìáèéí
óëàìæëàëààð, êîîðäèíàòààñ íü õóãàöààãààð õî¼ðäóãààð ýðýìáèéí óëàìæëàë àâ÷ òîäîðõîéëîõ èëýð-
õèéëëèéã áè÷èõ õýä õýäýí õýëáýðèéã õàìò áè÷ëýý. Õóðäàòãàëûí õýìæýý íü
q
a = a2x + a2y + a2z (1.36)

âåêòîð õýëáýðýýð áè÷âýë

~a = ax~i + ay~j + az~k (1.37)

11