Ang Kilusang Propaganda

Ang Kilusang Propaganda ay isang kilusan o samahan na binubuo ng mga

Pilipinong Ilustrado na nakapag-aral sa Spain na naglalayon ng pagbabago sa
mapayapang paraan. Ang pangunahing layunin ng kilusan na bigyan ng kalutasan
ang mga kamalian sa sistemang kolonyal ng mga Kastila sa Pilipinas. Ito ay itinatag
noong Hulyo 3, 1992 matapos makabalik sa Pilipinas, Sa kasamaang palad, hindi
nagtagal ang samahan dahil ipinahuli ni Gobernador Heneral Eulogio Despajol si
Rizal noon Hulyo 7, 1892 upang ipatapon sa Dapitan. Nabigo ang Kilusang
Propaganda dahil hindi dininig ng Spain ang mga karaingan ng mga Pilipino. Isa rin
sa dahilan ng pagkabigo ng kilusan ang kawalan ng pondo upang maipagpatuloy ang
mga Gawain ng samahan. Ang pagkabigo ng Kilusang Propaganda ang nagging
simula ng Rebolusyon.

Ang La Liga Filipina

 Ang La
Liga
Filipina ay
isang sa mahan
na itinatag
ni Dr. Jose
Rizal sa
Pilipinas noong
Hulyo 3, 1892.
Binubuo ito ng
mga taong nagnanais na maputol ang pang-aapi ng mga Kastila sa mga Pilipino. Ito
ang nagpasimula ng pagkakaroon ng nasyolisasyon ng mga Pilipino. Ang
pangunahing layunin nito ay ang maging malaya ang Pilipinas sa Espanya sa
mapayapang paraan. Ang pangulo nito ay si Ambrosio Salvador. Ito ay nagtagal
lamang ng tatlong araw. Ipinakulong si Rizal noong Hulyo 6, 1892 at ipinatapon siya
sa Dapitan noong Hulyo 7, 1892. Ang La Líga Filipína ang samahang itinatag ni
Jose Rizal sa Kalye Ilaya, Tondo noong 3 Hulyo 1892, sa panahong umuusbong ang
militanteng nasyonalismo sa lipunang Filipino. Hangarin ng nasabing samahan ang
mga sumusunod: 1) pagkakaisa ng buong Filipinas, 2) pagtataguyod ng mga
reporma, 3) pagbibigay ng suporta sa edukasyon, agrikultura, at komersiyo, 4)
paglaban sa anumang uri ng karahasan at di-makatarungang gawain, at 5) pagbibigay
ng proteksiyon at tulong ng bawat kasapi sa isa’t isa.

Ang Katipunan
 Katipúnan ang mas maikli at mas nakilalang pangalan ng samahang Kataas-
taasan Kagalang-galangang Katipunan ng mga Anak ng Bayan. Isang lihim na
samahan ito na itinatag nina Andres Bonifacio, Valentin Diaz, Teodoro Plata,
Ladislao Diwa, Deodato Arellano, at iba pa sa isang bahay sa Kalye Azcarraga
(ngayo’y C.M. Recto), Maynila. Nabuo ito noong Hulyo 7, 1892, mismong araw na
ipinatapon si Dr. Jose Rizal sa Dapitan.
Kabilang sa mga layunin ng Katipunan ang, una, makamtan ng Filipinas ang
kalayaan sa España sa pamamagitan ng paghihimagsik; ikalawa, maipalagananap
ang kagandaang-loob, kabutihang asal, katapatan, katapangan at ang paglaban sa
bulag na pagsunod sa relihiyon; at, ikatlo, tulungan at ipagtanggol ang mahihirap at
inaapi. Ang Katipunan ang natatanging samahan na nakapaglunsad ng isang
organisado at malawakang paghihimagsik laban sa pamahalaang Español.
Nang madiskubre ang Katipunan ng mga Español, sinasabing may mga kasapi
itong 30,000 hanggang 100,000 sa Maynila at mga karatig lalawigan. Mga balangay
ng Katipunan ang nagsimula ng Himagsikang 1896 na kumalat mula sa Maynila
hanggang hilaga at timog ng Luzon at hanggang Kabisayaan at Mindanao.

Ang Sigaw sa Pugad Lawin

Ang “Únang Sigáw” ang simbolikong unang pagtatagpo ng mga Katipunero upang
ipahayag ang Himagsikang1896 laban sa España. Maitutulad ito sa El Grito ng himagsikan sa
Mexico. Isang kontrobersiya hanggang ngayon kung kailan at kung saan naganap ang Unang
Sigaw. May panahong ipinagdiriwang ang Unang Sigaw sa Balintawak tuwing Agosto 26.
Ngunit binago ito ng saliksik ni Teodoro A. Agoncillo (1956), na nagtakdang naganap ito sa
Pugadlawin noong 23 Agosto 1896.
Nang malantad ang Katipunan noong 19 Agosto 1896 ay tumakas patungong Kalookan sina
Andres Bonifacio, Emilio Jacinto, Procopio Bonifacio, at ilang pinunò kasabay ang isang
pagpapatawag ng pangkalahatang pulong upang pag-usapan ang mga dapat gawin. Itinakda
niya ang pulong sa Balintawak sa Agosto 24. Dumating sina Bonifacio sa Balintawak sa
hatinggabi ng Agosto 19. Dumating kinabukasan, Agosto 20, si Pio Valenzuela. Noong hápon
ng Agosto 21, umalis ang umaabot sa 500 Katipunero, kasáma nina Bonifacio, patungong
Kangkong at natulog sa bakuran ni Apolonio Samson. Umalis sila ng Kangkong sa hapon ng
Agosto 22 at dumating kinagabihan sa Pugadlawin sa bakuran ni Juan A. Ramos, anak ni
Melchora Aquino.
Kinabukasan, Agosto 23, doon nilá idinaos ang pulong na nagpasiyang simulan ang
himagsikan laban sa España sa Agosto 29. Sa pulong na iyon, tumindig si Bonifacio sa isang
plataporma at nagpahayag: “Mga kapatid, nagkaisa táyong ituloy ang himagsikan. Sumusumpa
ba kayóng itakwil ang pamahalaang umaapi sa atin?” Sabay-sabay na sumigaw ng “Opo!” ang
mga Katipunero. “Kung ganoon,” patuloy ni Bonifacio, “ilabas ang inyong mga sedula at
punitin upang patunayan ang ating pasiyang humawak ng sandata!” Inilabas ng mga
Katipunero ang mga sedula at pinagpunit-punit. Pagkatapos, naluluha siláng sumigaw:
“Mabuhay ang Filipinas! Mabuhay ang Katipunan!.

Ang Kumbensiyon sa Tejeros

Noong 22 Marso 1897, nagkaroon ng pagpupulong sa Tejeros, isang baryo sa

San Francisco de Malabon, Cavite, ang dalawang paksiyon ng Katipunan sa lalawigan
—ang Magdíwang na pinamumunuan ni Mariano Alvarez, tiyuhin ni Andres
Bonifacio, at ang Magdaló na pinan- gungunahan ni Baldomero Aguinaldo, pinsan
Heneral Emilio Aguinaldo. Ito ang tinatawag ngayong Kumben siyóng
Tejéros (Te·hé·ros). Layunin ng kumbensiyong ito na bumuo ng mga plano at pagkilos
upang palakasin ang depensa sa Cavite. Gayunman, sa halip na talakayin ang nasabing
dahilan ng pagpupulong, nagdesisyon ang mga lider ng Katipunan sa naturang
probinsiya na magtatag ng bagong rebolusyonaryong gobyerno kapalit ng Katipunan at
maghalal ng mga opisyal para dito.
Tinutulan ni Bonifacio ang inisyatibang ito at ipinuntong may konstitusyon at
gobyernong kasalukuyang umiiral—ito ay ang Katipunan. Gayunman, nanaig ang
kagustuhan ng mga Kabitenyong Magdalo. Bagama’t atubili, pinanguluhan ni Bonifacio
ang eleksiyon sa garantiyang igagalang ng nakararami kung anuman ang maging resulta
nitó. Sa halalang ito lumabas sina Emilio Aguinaldo bilang presidente; Mariano Trias,
bise-presidente; Artemio Ricarte, kapitan-heneral; Emiliano Riego de Dios, direktor ng
digma; at si Andres Bonifacio, bilang direktor ng interyor. Gaya ng pambabalewala sa
orihinal na adyenda ng kumbensiyon, ang pagkakahalal kay Bonifacio ay inusisa ni
Daniel Tirona at sinabing tanging may pinag-aralan lámang ang maaaring mag-okupa sa
nasabing posisyon. Bunga ng pambabastos na ito, idineklara ni Bonifacio bilang
tagapangulo.

Ang Kasunduan sa Biak-na-Bato

Noong Hunyo1897, nakarating sa Biyak-na-Bato ang hukbo ni Heneral Emilio

Aguinaldo na umiiwas mula sa Cavite na magipit ng mga Español. Nagandahan si
Agui- naldo sa silbing pangmilitar ng pook at ipinasiyang ilipat dito ang kaniyang
himpilan. Noong 1 Nobyembre, itina- tag niya ang isang pamahalaang tinatawag
ngayong Republikáng Biyák-na-Bató batay sa isang konstitusyong binalangkas
nina Isabelo Artacho at Felix Ferrer. Nakasaad sa saligang-batas ang patuloy na
pagpapalaya sa Filipinas mula sa mga mananakop.
Hindi napasok ng hukbong Español ang Biyák-na-Bató. Gayunman, noong
Disyembre, isang kasunduan tungo sa pagtigil ng paglalaban ang naisulong sa
pamamagitan ni Pedro Paterno. Pinirmahan ni Gobernador-Heneral Fer- nando
Primo de Rivera ang kasunduan noong Disyembre 14 at ni Paterno bilang kinatawan
ni Aguinaldo kinabu- kasan. Noong Disyembre 20, pinagtibay ng kapulungang
rebolusyonaryo sa Biyák-na-Bató ang papeles na tina- tawag ngayong Kasundúang
Biyák-na-Bató. Itinatakda dito ang pagbabayad ng pamahalaang Español ng halag-
ang 800,000 piso kapalit ng boluntaryong pagpapatapon kina Aguinaldo sa Hong
Kong at pagsuko ng rebolusyon. Binayaran ito sa tatlong bahagi: 400,000 para kay
Agui- naldo matapos itong umalis sa Biyak na Bato patungo Hong Kong; 200,000
kapag naisuko na ang mga armas; at 200,000 matapos maisagawa ang Te Deum sa
katedral ng Maynila at maiproklama ang pangkalahatang am- nestiya. Sa araw ng
Pasko, ipinroklama ni Aguinaldo ang pagwawakas ng rebolusyon bago siyá tumulak
patungong Hong Kong. Sa kabila nitó, nagpatuloy ang pakikipagla- ban ng mga
rebolusyonaryo.

Mga Kababaihan sa Rebolusyong Pilipino

Gliceria Marella de Villavicencio

Ipinanganak sa Taal, Batangas noong 13 Mayo 1852. Tinatawag na Aling Eriang at
itinuturing na isang bayani ng Himagsikan noong 1896, dahil sa kanyang tulong na
moral at materyal sa mga manghihimagsik. Nang madakip ang kanyang asawa ng
mga mananakop, hinidi niya ibinigay sa mga ito ang mga mahahalagang
dokumento at kaniyang mga nalalaman sa Katipunan. Nang mamatay ang
kanyang asawa, ang kanyang bahay ay nagsilbing punong himpilan noong panahon
ng Himagsikan. Ipinagkaloob niya ang kanyang karapatan sa sasakyang pandagat
na "Bulusan" na ginawang sasakyang pandigma ng mga manghihimagsik.
Pinangalanan siya ni Hen. Emilio Aguinaldo na "Pinunong Babae- Heneral ng mga
Rebolusyonaryo" (Madrina-General de las Fueras Revolicionarios) dahil sa
kanyang ambag sa rebolusyon. Namatay noong 28 Setyembre 1929.

Trinidad Perez Tecson

Isinilang siyá noong 18 Nobyembre 1848 sa isang mariwasang angkan sa San

Miguel de Mayumo, Bulacan. Siya ay babaeng bayani ng Himagsikang Filipino at
kilala bilang“Ina ng Biyak-na-Bato.” Isa siyá sa iilang kababaihan na humawak ng
armas at nakipaglaban kasáma ng mga kalalakihan sa rebolusyon. Binansagan din
siyáng ina ng Asociacion de la Cruz Roja na kilala ngayong Philippine Red Cross
para sa kaniyang paglilingkod sa mga kasámang Katipunero. Sa ikalawang yugto ng
Himagsikan, sumáma siyá sa pangkat ni Heneral Gregorio del Pilar sa pagkuha sa
bayan ng Bulacan at sa pangkat ni Heneral Isidoro Torres sa pagpasok sa Calumpit.
Nakarating siyá hanggang Zambales sa pakikipaglaban sa mga Americano hanggang
magkasakit sa págod at ipagamot sa Maynila. Pagkatapos ng digmaan, namatay ang
kaniyang ikalawang asawa at itinuon niyá ang atensiyon sa negosyo sa Nueva Ecija.
Namatay siya noong 28 Enero 1928 sa Philippine General Hospital. Nakahimlay
ang kaniyang mga labí sa Cementerio del Norte.

Melchora Aquino

Ipinanganak si Aquino noong Enero 6, 1812 sa Balintawak. Sa kanyang

katutubong bayan, nagtayo si Tandang Sora ng isang tindahan, na naging
kanlungan para sa mga may sakit at sugatan na mga rebolusyonaryo. Kinupkop,
pinakain, binigyan ng medikal na atensiyon at pinapayohan ang mga
rebolusyonaryo at ipinagdarasal. Ang mga lihim na pagpupulong ng Katipuneros
(mga rebolusyonaryo) ay ginanap din sa kanyang bahay. Sa gayon ay nakuha niya
ang mga bansag na "Babae ng Rebolusyon", "Ina ng Balintawak", "Ina ng
Rebolusyong Pilipino", at Tandang Sora. Nang malaman ng mga Espanyol ang
tungkol sa kanyang mga gawain at ang kanyang kaalaman sa kinaroroonan ng
Katipuneros, siya ay siniyasat ngunit tumanggi siyang ibunyag ang anumang
impormasyon. Pagkatapos ay inaresto siya ng guardia civil at ipinatapon sa Guam,
Marianas Islands, kung saan siya at isang babae na nagngangalang Segunda
Puentes ay inilagay sa ilalim ng house arrest sa tirahan ng isang Don Justo
Dungca.
Pagkaraang kontrolin ng Estados Unidos ang Pilipinas noong 1898, si Tandang
Sora, tulad ng iba pang mga bihag, ay bumalik sa Pilipinas hanggang sa kanyang
kamatayan noong Marso 2, 1919, sa edad na
107. Ang kanyang labi ay inilipat sa kanyang sariling likuran (na kilala ngayon
bilang Himlayang Pilipino Memorial Park, Quezon City).
 Patrocinio Gamboa
Tinawag na “Bayani ng Jaro,” ipinanganak si Patrocinio Gamboa (Pat·ro·sín·yo
Gam·bó·a) sa Jaro, Iloilo noong 30 Abril 1865. Dahil anak na babae ng isang
mariwasang pamilya, nag-aral siyá sa mga priba- dong guro, kinikilálang reli- hiyosa
ngunit may malayàng pag-iisip. “Tiya Patron” ang palayaw sa kaniya. Sinundan niya
ang mga sinusulat ng mga Propagandista at binása ang mga nobela ni Rizal.
Nang sumiklab ang Himagsikang 1896 ay 31 taóng gu- lang na siyá. Sumáma si Tiya
Patron sa mga lider mang- hihimagsik sa kaniyang lalawigan. Naging aktibo siyá sa
Comite Conspirador na itinatag sa Molo, Iloilo noong Marso 1898 at pinalaki bílang
Comite Central Revolu- cionario de Visayas sa pamumunò ni Roque Lopez. Si Tiya
Patron at ilang kababaihan ang tumahi ng watawat ng Filipinas na iwinagayway sa
pasinaya ng pamahalaang rebolusyonaryo sa Visayas noong 17 Nobyembre 1898.
Isinunod niya ang mga simbolo ng watawat sa tinahi ni Marcela Agoncillo.
Hitik sa mga memorabilyang Filipino ang kaniyang ba- hay. Kapag Araw ni Rizal, Araw
ng Kasarinlan, at iba pang makabayang pista, siyá ang unang nagtatanghal ng wa- tawat
sa kaniyang harap ng bahay. Namatay siyáng soltera noong 24 Nobyembre 1953.

Nazaria Lago

Tinawag na “Florence Nightingale ng Panay,” ipinanganak ang patriyotang si

Nazaria Lagos (Na·zár·ya Lá·gos) sa Burongan (Jaguimit ngayon), Dueñas, Iloilo
noong 28 Agosto 185.
Noong 27 Oktubre 1898, hinirang ni Heneral Martin Delgado na presidente ng
bayan ang asawa ni Nazaria. Nang itatag ang Cruz Roja (Red Cross) sa Iloilo, si
Nazaria ang nahirang na presidenta sa Dueñas. Naging pook pulungan ng mga
manghihimagsik ang tahanan ng mga Lagos.
Sa isang miting, nahirang si Nazaria na direktora ng panukalang ospital sa
Jaguimit at ng imbakan ng pagkain sa bukirin ng mga Lagos. aging malaking
tulong ang ospital sa mga nasugatan sa mga labanan sa linyang Tacas-Tucud-
Sambog-Balantang noong Pebrero 1899. Pinangunahan mismo ni Nazaria ang
kababaihang Cruz Rojas a pangangalaga sa mga sugatan at maysakit. Noong 12
Hunyo 1899 at ipagdiwang sa Panay ang anibersaryo ng proklamasyon ng
kalayaan, si Nazaria ang tumahi at nagborda sa watawat na itinaas sa plasa ng
Dueñas. Nagtrabaho sa bukid si Nazaria at halos isang bulág nang mamatay
noong 27 Enero 1945.
 Deklarasyon ng Kasarinlan ng Pilipinas at ang Unang
Republika
 Kongreso ng Malolos

Bilang pagtugon sa Kasunduan sa Biak-na-Bato, tumungo ng Hong Kong

sina Emilio Aguinaldo at ang 36 niyang kasamahan noong Disyembre 27, 1897
kaya pansamantalang natigil ang himagsikan. Sa pag-uwi ni Emilio Aguinaldo
mula Hong Kong noong Mayo 19, 1898, nakipagtulungan siya sa mga Amerikano
sa pangunguna ni Komodor George Dewey upang makuha ang Pilipinas sa mga
Espanyol.

Mayo 24, 1898 nang itatag ni Aguinaldo ang isang Pamahalaang

Diktaturyal na naglalayong mapag-isa ang mga rebolusyon sa ilalim ng iisang
pamahalaan. Hunyo 23, 1898 ay pinaltan ito ni Aguinaldo ng Pamahalaang
Rebolusyunaryo sa tulong ng kanyang tagapayo na si Apolinario Mabini, ang
Utak ng Himagsikan.

Sa ilalim ng pamahalaang ito ay nagkaroon ng iba’t ibang sangay ang

pamahalaan at nagkaroon ng pamahalaang lokal at Kongreso. Setyembre 15, 1898
ay pinasinayaan ang Kongreso ng Malolos sa Simbahan ng Barasoain sa
pamumuno ni Pedro Paterno. Ang Kongreso ay nagsilbing tagapayo ng pangulo.
 Deklarasyon ng Kalayaan

Enero 21, Para kay palitan

1899 nang Aguinaldo,
niya
hindi sapat ang pagkakaroon
ito at itinatag ang unang
ng sariling
Republika ng pamahalaan
Pilipinas angna
Pilipinas.
kinilala Mahalagang
bilang Republika ng
Malolos. Si Emilio
maipahayag Aguinaldo
ang kalayaan ng
ang Pilipinas
pangulo upangng Republika
maging
katulong angng mga
lakas-loob gabinete
Pilipino sa
sa
pangunguna ni Apolinario
pagkamit at pagsusulong
Mabini.Marso 23, 1901 ay
kalayaan ng bansa.
nadakip ng mga Amerikano si
AguinaldoNoong
sa Isabela.Hunyo
Humalili12,
sa
posisyon
1898,ni Hen. Miguel Malvar
iwinagayway ang
ngunit nahuli ng Pilipinas sa
watawat
bahay ni Aguinaldo sa Kawit, Cavite. Tinugtog ang “Marcha Nacional
Filipina” ang musika ng pambansang awit ng Pilipinas na kinatha ni Julian
Felipe.
Makalipas ang isang taon ay nakilala si Jose Palma sa kanyang tulang
Filipinas na ginawang liriko ng pambansang awit ng bansa. Binasa ni
Ambrosio Rianzares-Bautista ang Deklarasyon ng Kalayaan na nilagdaan ni
Koronel L.M. Johnson ng Amerika bilang saksi.
Pakikibaka ng mga Pilipino sa Panahon ng Digmaang
Pilipino-Amerikano

 Unang Putok sa Panulukan ng Silencion at Sociego, Sta. Mesa

 Bagama’t pormal na ipinagkaloob ng Espana ang Pilipinas sa
Estados Unidos, ipinagpatuloy ni Aguinaldo ang pagtatag ng
pamahalaan. Noong Enero 23, 1899, pinasiyaan ang Unang Republika sa
Malolos, Bulacan. Hindi kinilala ng mga Amerikano at iba pang
dayuhang bansa ang pamahalaang ito. Subalit kinilala ito ng mga
mamamayang Pilipino at itinaguyod ang kapangyarihan ng Republika ng
Pilipinas sa pamumuno ni Aguinaldo bilang Pangulo.
Noong gabi ng Pebrero 4, 1899, isang pangyayari ang tuluyang
sumira sa relasyong Amerikano at Pilipino. Binaril at pinatay ng
Amerikanong sundalo na si Private William Walter Grayson ang isa sa
apat na Pilipinong sundalo na naglalakad sa Kalye Sociego, Sta. Mesa,
Maynila. Kinabukasan, nilusob ng mga Amerikano ang hukbo ng mga
Pilipino. Hiniling ni Aguinaldo kay Heneral Elwell Stephen Otis na
ipatigil ang barilan sapagkat may utos sa mga sundalong Amerikano na
salakayin ang mga Pilipino. Walang nagawa si Aguinado kundi ang
magdeklara ng pakikidigma at makipagpalitan ng putok labang sa mga
Amerikano

 Labanan sa Tirad Pass

 Ang Labanan sa Pasong Tirad ay isa sa mga labanan ng Pilipino at
Amerikano kung saan ang namuno sa mga Pilipino ay si Hen. Gregorio
del Pilar. Noong Disyembre 2, 1899, pinatakas ni Gregorio del Pilar si
Hen. Emilio Aguinaldo sa kamay ng mga Amerikano. Mahigit 100
sundalo ang nakipaglaban sa mga amerikanong sundalo na tinatawag na
"sharpshooters" dahil sa galing nilang humawak at gumamit ng armas
tulad ng baril. Mahigit 50 sundalo naman ang namatay kasama na si
Hen. Gregorio del Pilar. Pero nadakip pa rin ng mga Amerikano si Hen.
Emilio Aguinaldo dahil hindi niya alam kung saan siya pupunta kaya
siya ay pinatay. Unang araw ito ng Disyembre nang mapasailalim ang
Concepcion sa mga Gringo. Ang Kabundukan ng Concepcion ay Tirad,
na kasalukuyan sina Aquinaldo, Del Pilar at ang kanilang
rebolusyonaryo'y patuloy ang pagtakas sa dahilang pag habol sa kanila
ng tropa ni Major Peyton March na may "nom de guerre", January
Galoot. Karamihan sa mga sundalong Gringo ay beterano ng "Indian
Wars" at nakakarami dito'y mga "sharpshooters". Napabalita na
mayroong napatay na 53 rebeldeng Pilipino at kabilang dito ay si
Heneral Gregorio S. Del Pilar
 Balangiga Masscare
 May dalawang mukha ang tinatawag na Masaker sa Balangiga. Una, ito
ay isa sa mga tagumpay ng hukbong Filipino sa panahon ng Digmaang
Filipino-Americano. Naganap ang maramihang pagpatay sa isang pangkat ng
sundalong Americano sa Balangig¨¤, Samar noong 28 Setyembre 1901.
Ikalawa, ang malagim na higanti ng hukbong Americano sa pamamagitan ng
sistematikong pagsunog sa mga bahay, pagpatay ng mga bihag na gerilya, pati
ng mga sibilyan at alagang hayop, hanggang magmistulang tiwangwang ang
maraming bayan ng Samar.
Dumating sa Balangiga ang Company C ng 9th US Infantry Regiment
noong 11 Agosto 1901 para isara ang daungan ng bayan at pigilin ang suplay
para sa mga gerilya sa ilalim ni Heneral Vicente Lukban. Mainam sa simula
ang pakikitungo ng mga Americano sa mga mamamayan. Ngunit noong
ikalawang linggo ng Setyembre, nabalitaan ng mga Americano ang pagdalaw
ng isang pangkat ng gerilya. Naghigpit ang mga Americano. Ipinatipon ang
mga lalaki at 80 ang binimbin nang hindi kumakain magdamag. Sinamsam din
ang mga gulok. Nagplano ng ganti ang mga taga-Balangiga.
Ilang araw bago ang salakay, nagkunwang dumami ang mga lalaki na
nagtatrabaho bilang paghahanda sa pista. Nagpasok din ng maraming tub?
para malasing ang mga sundalo. Ilang oras bago ang salakay, pinaalis ang mga
babae at bat¨¤. Nagbihis babae ang mga lalaki at kunwa¡¯y pupunta sa misa.
Bago mag-ikapito ng umaga ng Setyembre28, kumilos si Valeriano Abanador,
hepe ng pulisya sa bayan at isa sa pasimuno ng salakay. Sinunggaban niya ang
isang sundalong Americano. Kumilos ang lahat, pati ang mga detenido, at
halos di-nakaputok ang nabiglang mga sundalo. Marami na ang patay bago
nakapagtanggol ang natitira at naitaboy ang mga Filipino. Sa 74 tauhan ng
 Company C, 36 ang napatay sa labanan, kasama sina Kapitan Thomas W.
Connell at Medyor Richard S. Griswold, 22 ang nasugatan, at apat ang
nawawala. Nakakuha ng 100 riple at maraming amyunisyon ang mga taga-
Balangiga, at 28 sa kanila ang nasawi at 22 ang sugatan.

Natatanging Pilipino na Lumaban para sa

Kalayaan
Heneral Emilio Aguinaldo
 Lumaban sa himagsikan laban sa Spain at sa digmaan
laban sa mga Amerikano
 Nahalal bilang unang pangulo ng Unang Republika ng
Pilipinas
 Noong Abril 19, 1901. Lumagda sa isang pahayag na
nagsasabing dapat nang tanggapin ng bayan ang
pamahalaan ng United States

Heneral Antonio Luna

 Lumaban sa himagsikan laban sa Spain
 Commander-in-Chief Sa panahon ng Pamumuno ni
Aguinaldo
 Isa sa pinakamahusay na Heneral noon

Gregorio Del Pilar

 Pinakabatang heneral sa gulang na 24
 Lumaban sa himagsikan laban sa Spain at sa
digmaan laban sa mga Amerikano
 Tinaguriang “Bayani ng Pasong Tirad”


Heneral Miguel Malvar

 Lumaban sa himagsikan labam sa Spain
 Naging pinunong Heneral ng Batangas
 Lumaban sa digmaang Pilipino Amerikano
 Macario Sakay
 Lumaban sa himagsikan laban sa Spain at sa
digmaan laban sa mga Amerikano
 Ipinagpatuloy ang paglaban sa mga
Amerikano kahit nahuli na si Heneral
Aguinaldo
 Itanatag ang “Republikang Tagalog”sa
bulubundukin ng Sierra Madre

Heneral Artemio Ricarte

 Lumaban sa himaghsikan laban sa Spain
 Namuno sa pag-atake sa kampo ng mga Espanyopl;
sa San Francisco De Malabon
 Bumalik ng Pilipinas sa panahon ng administrasyon si
Jose P. Laurel

Heneral Francisco Macabulos

 Lumaban sa himagsikan laban sa Spain sa Tarlac
 Nagtatag ng sangay ng Katipunan sa Tarlac
 Namuno sa pakikidigma laban sa mga Amerikano sa
Tarlac, Pampanga, at Nueva Ecija

Heneral Vicente Lukban

 Pinuno ng hukbong nakipagdigma laban sa mga
Amerikano sa Timog Luzon
 Pinamahaal ang Samar at Leyte noong unang
Republika ng Pilipinas
 Namuno sa pakikidigma laban sa mga Amerikano
Balangiga, Samar kung saan natalo ang mga
Amerikano

Heneral Mariano Llanera

 Lumaban sa himagsikan laban sa Spain sa Bulacan,
 Tarlac, Pampanga, at Nueva Ecija
 Namuo sa mga pakikidigma laban sa mga Amerikano
sa Maynila

Apolinario Mabini
 Kilala bilang Utak ng Himagsikan
 Kilala bilang “Dakilang Lumpo”
 Ipinatapon sa Guam dahil ayaw manumpa at kilalanin
ang kapangyarihan ng mga Amerikano

Melchora Aquino
 Kinalinga at kinupkop ang mga Katipunero
 Tinaguriang “Ina ng Katipunan”
 Hinuli at ipinatapon sa pulo ng mga Marianas ng mga
Espanyol
Digmaang Pilipino-Amerikano
Sumiklab ang
Digmaang Pilipino-Amerikano
noongPebrero 4, 1899,
matapos patayin ng dalawang
Amerikanong sundalo ang
tatlong Pilipinong sundalo sa
San Juan. Naging mas
magastos at mas marami ang
namatay sa digmaang ito
kaysa sa Digmaang Espanyol-
Amerikano. Humigit-
kumulang 126,000
Amerikanong sundalo ang
lumaban sa digmaan; 4,234
Amerikano ang namatay, pati
na rin ang 16,000 Pilipinong sundalo na naging kasali sa isang pambansang
gerilyang kampanya na walang tiyak na bilang ng mga kasapi. Sa pagitan ng
250,000 at 1,000,000 sibilyan ang namatay dahil sa kagutuman at sakit.
Pinahirapan nila ang isa't isa.
 Ang kakulangan ng mga sandata ang naging sanhi ng pagkatalo ng mga
Pilipinong sundalo laban sa mga Amerikano sa mga pangunahing labanan ngunit
ang mga Pilipino ay nagwagi sa mga labanang gerilya. Ang Malolos, na kabisera
ng pamahalaang rebolusyonaryo, ay nakuha ng mga Amerikano noong Marso 31,
1899 ngunit nakatakas si Aguinaldo at ang kanyang pamahalaan at nilipat ang
kabisera sa San Isidro, Nueva Ecija. Si Antonio Luna, ang pinakamagaling na
kumander ni Aguinaldo, ay pinatay noong Hunyo. Dahil sa pagkamatay ni Luna at
ang tuloy-tuloy na pagkatalo ng kanyang mga sundalo sa mga labanan sa Hilagang
Luzon, pinalitan ng di-sentralisadong mga hukbong gerilya sa bawat sonang
militar ang regular na hukbo noong Nobyembre 1899. Ang mga sibilyan, na naiipit
sa pagitan ng mga Amerikano at mga rebelde, ay naghirap.

Nadakip si Aguinaldo sa Palanan, Isabela noong Marso 23, 1901 at dinala sa

Maynila. Nanumpa siya ng katapatan sa Estados Unidos at nag-utos na sumuko ang
kanyang mga kasama, na naging hudyat ng katapusan ng digmaan. Ngunit
nagpatuloy pa rin ang mga labanan sa ilang mga bahagi ng Pilipinas, lalo na sa
Mindanao, hanggang noong 1913

Nagsimula ang digmaan sa pagitan ng mga Pilipino at Amerkano noong

Pebrero 4, 1898. Nagsimula ito sa tulay ng San Juan ng barilin ng sundalong
Amerikanong si William W. Graipon ng tulay ng dalawang sundalong Pilipinong
naglalakad sa tulay ng San Juan. Tinaman at napatay ang isa sa sundalong Pilipino
habang ang isa ay nakatakas. Maya-maya ay naglalabasn na ang mga sudalong
Pilipino at nagsimula na ang laban sa dalawang panig.

Sa pangyayari sa San Juan ibinibintang san g mga Amerikano sa mga

Pilipino ang unang pagputok. Sinabi rin nila na talagang binalak ng mga Pilipino
ang pagsisimula ng labanan. Hindi ito maaring mangyari dahil sa mga sadaling iyon
ay nasa isang padiriwang si Aguinaldo at iba-ibang heneral sa Malolos at kasama
rin nya noon si Koronel San Miguel na siyang pinuno ng mg a sundalong Pilipino
sa Masantol. Maging si Antonio Luna na direcktor ng digmaan ay nasa San
Fernando , Pampanga at ang tanging heneral na nasa kanyang posisyon ay si
Heneral Pantaleon Garcia. Ang pangyayaring ang mga heneral ay nasa
magkakaibang lugar ay patunay na di binalak na lusubin ang mga Amerkikano.
Nakaroon din ng labanan sa iba pang dako ng Maynila.

Nang malaman ito ni Aguinaldo ay sinulatan niya si Heneral Otis upang

pagusapan ang mga pangyayari ngunit tumangi si Heneral Otis at sinabing ang
pinagsimulang laban ay itutuloy ng nga Amerikano kundi ibalita sa mga Pilipino
na sila ay nasa isang diagmaan na naman at ito ay laban sa mga Amerikano.

AP 6 PROJECT
(ANG PAGBUO NG
PILIPINAS BILANG
ISANG BANSA)
Phoebe Faith D. Pallo
Grade 6-Ubas