CJELINA: KEMIJSKI SASTAV ŽIVE TVARI

KEMIJSKI ELEMENTI U GRAĐI ŽIVE TVARI

Od ukupno poznatih prirodnih kemijskih elemenata (92), oko 60 elemenata dolazi u sastavu živih
bića. Kemijski elementi koji dolaze u sastavu živih bića nazivaju se biogeni elementi (=bioelementi).
Elementi koji dolaze u živim bićima dolaze i u sastavu nežive prirode (jedinstvo u kemijskoj građi nežive
i žive prirode), samo u drugim količinama.
Biogeni elementi:
- kisik (O), ugljik (C), vodik (H), dušik (N) – najzastupljeniji u građi živih bića
▪ O (60%), C (20%), H (10%) i N (5%) – zajedno 95% mase žive tvari
- u manjoj količini zastupljeni su: kalcij (Ca), fosfor (P), sumpor (S), kalij (K), magnezij (Mg), natrij
(Na), klor (Cl), željezo (Fe)
- elementi u tragovima (B, Va, Ti, Se, Ra, itd.) – zastupljeni u vrlo malim („nemjerljivim“)
količinama
Kemijski elementi izgrađuju različite spojeve u sastavu živih bića.

KEMIJSKI SPOJEVI U SASTAVU ŽIVIH BIĆA

ANORGANSKI SPOJEVI
- voda (H2O)
- anorganske soli (minerali)
- kiseline, lužine, O2, CO2, itd.
ORGANSKI SPOJEVI
- lipidi (masti i ulja i njima slični spojevi)
- ugljikohidrati
- bjelančevine (proteini)
- nukleinske kiseline (DNA i RNA)

V O D A (H2O)
- voda je količinski najzastupljeniji spoj u građi živih bića (više od 50% mase živih bića)
o npr. 60% mase tijela čovjeka, 95% mase tijela meduze itd.
o različita tkiva i organi sadrže različitu količinu vode:
▪ sjemenke, kosti, zubi – sadrže malo vode
▪ krv, mozak, sočni plodovi – sadrže veliku količinu vode
- voda je dobro otapalo za većinu anorganskih i organskih tvari
o sve tjelesne tekućine – vodene otopine: stanična otopina (citoplazma, jezgrina plazma),
izvanstanične otopine (međustanična otopina, krvna plazma, cerebrospinalni likvor, itd.)
- biokemijske reakcije i svi životni procesi (fotosinteza, disanje, probava, sinteza proteina i sl.)
odvijaju se u vodi
Živa bića trebaju stalno održavati stalnu količinu vode u tijelu. Koliko vode izgube (životinje –
znojenjem i mokraćom, a biljke transpiracijom) toliko moraju nadoknaditi. Čovjek bez uzimanja vode
može izdržati samo nekoliko dana, zbog manjka vode upada u stanje kome koje završava smrću.

1
Voda je polarna molekula, tj. dipolna molekula
Zbog neravnomjerne raspodjela nosilaca negativnog (elektroni) i pozitivnog naboja (protoni)
unutar molekula, u njima se javlja polarnost. U molekuli vode, dva vodika su kovalentnom vezom
(preko zajedničkog para elektrona) povezana s kisikom. Zbog veće elektronegativnosti atoma kisika,
zajednički par elektrona je više pomaknut prema kisiku, u odnosu na atome vodika, pa je voda dipolna
molekula: dio molekule vode s kisikom je parcijalno negativan, a dio molekule s vodicima je parcijalno
pozitivan.
Zbog polarnosti, između molekula vode javljaju se privlačne sile (negativni pol s kisikom jedne
molekule vode i pozitivni pol s vodicima druge molekule vode se privlače) pa nastaju slabe, tzv.
vodikove veze.

Osim između molekula vode, vodikove se veze stvaraju između vode i drugih molekula u kojima
je vodik kovalentnom vezom povezan s atomima visoke elektronegativnosti (F, O, N).
Upravo zbog dipolnog karaktera molekule vode, ona je dobro otapalo za većinu tvari. U vodi su
dobro topljive tvari (spojevi) koje su i same polarne.

Hidrofilne tvari (grč. hidro= voda, philia= ljubav, afinitet)

- tvari koje privlače vodu, miješaju se s vodom, tj. koje su topljive u vodi
- tvari koje su polarne: neke soli (npr. NaCl), kiseline (npr. HCl, H2SO4 i sl.), lužine (npr. NaOH),
šećeri (glukoza, fruktoza, saharoza i sl.), aminokiseline, itd.

Hidrofobne tvari (grč. hidro= voda, phobia= strah

- tvari koje odbijaju vodu, ne miješaju se s vodom, tj. nisu topljive u vodi; otapaju se u organskim
otapalima (npr. u uljima)
- tvari koje nemaju polarnost: masti i ulja, voskovi, kolesterol, nafta i derivati nafte (benzin, kerozin)
▪ sadrže duge lance ugljikovodika koji nemaju polarnosti (CH 3-CH2-CH2-CH2-
CH2- …..)
Amfipatske molekule
Amfipatske molekule su molekule koje na jednom svome kraju privlače vodu (polarni dio), a na
drugom odbijaju vodu (nepolarni dio). Amfipatske molekule su npr. molekule fosfolipida koje dolaze u
sastavu membrana. U molekuli fosfolipida polarni kraj s fosfatnom kiselinom privlači molekule vode
(hidrofilan), a nepolarni dio s masnim kiselinama odbija vodu (hidrofoban).

pH-vrijednost vodenih otopina

2
 Za svojstva vodenih otopina važna je njihova pH-vrijednost, koja ukazuje na množinsku
koncentraciju H+ iona (H3O+ iona) u nekoj otopini. Iskazuje se kao antilogaritam koncentracije H+
iona u otopini, brojčanim vrijednostima od 0 do 14. Što je množinska koncentracija H+ veća, pH-
vrijednost je manja i obrnuto. Neutralne otopine imaju pH = 7, kisele (alkalične) otopine manji od 7,
a lužnate (bazične) otopine imaju pH-vrijednost veću od 7.

Za normalnu aktivnost enzima (biokatalizatora) i odvijanje biokemijskih reakcija neophodna je

odgovarajuća pH-vrijednost tjelesnih tekućina. Stanična otopina je neutralna (pH = 7), dok su
izvanstanične otopine blago lužnate (npr. međustanična otopina i krvna plazma imaju pH = 7,4). Otopina
u želucu je jako kisela (pH = 1,0 -3,5) što je odgovarajuće za funkciju probavnih enzima u želucu (npr.
za enzim pepsin – probava bjelančevina).

Primjeri pH-vrijednosti nekih tjelesnih tekućina.

Tjelesna otopina pH-vrijednost Tjelesna otopina pH-vrijednost
stanična tekućina 7,0 probavni sok gušterače 8,0 – 8,3
krvna plazma 7,4 žuč 7,8
slina 5,6 – 7,6 crijevni probavni sok 7,5 – 8,0
mokraća (urin) 5,5 – 6,5 želučani sok 1,0 – 3,5

Fizikalna svojstva vode:

- kohezija – privlačne sile između molekula vode (zbog polarnosti)
- adhezija – privlačne sile između vode i drugih molekula (zato voda prijanja uz stijenke posuda)
- kapilarnost – pojava dizanja stupca vode kroz uske cijevi (posljedica kohezije i adhezije) – npr. u
biljaka to svojstvo je važno za transpot vode kroz uske provodne cijevi od korijena do listova
- površinska napetost – sila koja se javlja na površini tekućine (vode) u kontaktu sa zrakom – sile
među molekulama vode na površini (u kontaktu sa zrakom) su jače, nego među molekulama u dubljim
slojevima (npr. površinska napetost vode omogućava da se kukac gazivoda kreće po njezinoj
površini)
- visoki specifični toplinski kapacitet – vodi treba dovesti velike količine topline za mali porast
temperature i obrnuto („voda se sporo zagrijava i sporo hladi“) – ovo svojstvo je važno npr. za
održavanje stalne tjelesne temperature (onemogućuje nagle promjene tjelesne temperature
- visoka specifična toplina isparavanja – vodi treba dovesti veliku količinu topline da bi iz tekućeg
prešla u plinovito stanje (vodenu paru); npr. višak topline u tijelu trošimo za prijelaz vode (znoja) u
plinovito stanje – tako se rashlađujemo

3
- anomalija vode – za razliku od ostalih tvari voda ima veću specifičnu gustoću u tekućem (najveća
gustoća pri 4°C) nego u krutom stanju (led pliva na površini vode) – to omogućuje preživljavanje
organizama u jezeru i moru ispod ledene kore na površini.

ANORGANSKE SOLI (MINERALI)

Potrebne su živim bićima u razmjerno malim količinama, ali njihov manjak ili nedostatak može
izazvati teške poremećaje u funkciji organizma. Dolaze u živim bićima u sastavu tjelesnih tekućina
(otopljene soli), čvrstih struktura i u sastavu spojeva važnih za normalnu funkciju živih bića.
Otopljene soli (disocirane na ione)
Dolaze u sastavu tjelesnih tekućina (stanična tekućina, međustanična tekućina, krvna plazma i
sl. Tako npr. u izvanstaničnim tekućinama (međustanična, krvna plazma) nalazimo otopljen NaCl (ioni
Na+ i Cl-), u staničnoj tekućini otopljene soli kalija, magnezija, kalcija itd.
Neotopljene soli
Dolaze u sastavu čvrstih struktura u živim bićima: zubi, kosti, kućice puževa, ljušture školjkaša,
oklopi rakova i kukaca, u sastavu drva u biljaka itd. Na taj način omogućuju mehaničku potporu tijelu,
hvatište su za mišiće i zaštićuju unutarnje organe (mozak, organi prsne i trbušne šupljine i sl.). Npr. u
kostima dolaze soli kalcija (npr. kalcijev fosfat).
U sastavu biološki važnih molekula
Mnogi biološki važni organski spojevi sadrže i minerale bez kojih nije moguća njihova funkcija:
- molekule klorofila sadrže magnezij (Mg) – vezanje svjetlosne energije u procesu fotosinteze
- hemoglobin sadrži željezo (Fe) – dolazi u sastavu eritrocita - vezanje i prijenos kisika
- enzimi (biokatalizatori) – su proteini koji često sadrže različite minerale (Zn, Cu, Fe, Mg …) a
ubrzavaju biokemijske procese u živim bićima
- hormon štitnjače tiroksin sadrži jod (I) – potiče ukupni metabolizam u tijelu, itd.
Kako bi zadovoljili naše potrebe za mineralima, u prehrani trebaju biti zastupljene namirnice
bogate mineralima, a to su naročito različite vrste povrća: lisnato povrće (špinat, blitva, kupus, kelj,
brokula), rajčice, paprika, mahunarke (bob, grašak), mlijeko i mliječni proizvodi, voće i sl.

ORGANSKI SPOJEVI (BIOMOLEKULE)

Ugljik (C) je temeljni kemijski element u sastavu organskih spojeva. Zahvaljujući građi atoma
ugljika koji se povezuje kovalentnim vezama s drugim atomima (vodik, dušik, kisik i sumpor) nastaje
veliki broj organskih molekula: lipidi, ugljikohidrati, bjelančevine, nukleinske kiseline i sl. Organski
spojevi nastaju u autotrofnim organizmima iz anorganskih spojeva (fotosintezom, kemosintezom), a
heterotrofni organizmi ih ne mogu sintetizirati iz anorganskih (voda, CO2, mineralne tvari) pa ih moraju
uzimati gotove u hrani.

LIPIDI
Lipidi su raznolika skupina organskih spojeva kojima je zajedničko da nisu topljivi u vodi.
Netopljivost se zasniva na prisutnosti nepolarnih kovalentnih veza između atoma ugljika (C-C) i
između atoma ugljika i vodika (C-H). Najvažnije skupine lipida u živim bićima: masti i ulja, voskovi,
4
steroidi i fosfolipidi. Svi sadrže ugljik (C), vodik (H) i kisik (O), a mogu sadržavati i fosfor (P), dušik
(N) i sl. (npr. fosfolipidi i steroidi).
Masti i ulja (trigliceridi ili neutralne masti)
- spojevi (esteri) trovalentnog alkohola glicerola i viših masnih kiselina
- alkohol glicerol sadrži 3 ugljikova atoma na koja su vezane 3 OH skupine (trovalentni alkohol)
- više masne kiseline sadrže veliki broj atoma ugljika u lancu povezanih kovalentnim vezama i jednu
karboksilnu skupinu (COOH)
o zasićene masne kiseline - ako su sve veze između ugljikovih atoma jednostruke (C-C),
npr. palmitinska (16 C atoma) i stearinska kiselina (18 C); opća im je formula
CH3(CH2)nCOOH.
o nezasićene masne kiseline imaju bar jednu (oleinska kiselina) ili više dvostrukih
kovalentnih veza između ugljikovih atoma u lancu (C=C): npr. oleinska (18 C) ima
samo jednu, a linolna (18 C) ima dvije C=C veze

- molekule triglicerida (masti i ulja) nastaju tako da se preko OH skupina na glicerolu vežu, preko
svojih karboksilnih skupina 3 više masne kiseline. Nastaju tri esterske veze uz oslobađanje 3
molekule H2O, a nastala molekula se naziva triglicerid (mast ili ulje).

- ako u trigliceridima prevladavaju zasićene masne kiseline, na sobnoj su temperaturi u čvrstom

stanju pa govorimo o mastima, a ako prevladavaju nezasićene masne kiseline bit će u tekućem
stanju pa govorimo o uljima.

5
Uloga triglicerida (masti i ulja) u živim bićima:
- izvor energije
- rezervne tvari (pričuva energije)
- zaštitna uloga: potkožno masno tkivo – zaštita od hladnoće, zaštitno masno tkivo oko unutarnjih
organa (bubrega, srca)
Voskovi
Spojevi (esteri) viših alkohola i viših masnih kiselina. Dolaze u sastavu pčelinjeg saća, u
površinskom sloju kukaca, a voštane prevlake nalazimo na površini listova i plodova – zaštita od
gubitka vode.
Steroidi
- skupina malih lipidnih molekula važnih funkcija u živim bićima
- kolesterol – dolazi u sastavu membrana, služi kao ishodišna molekula za sintezu drugih
steroidnih spojeva; visoka koncentracija kolesterola može uzrokovati pojavu arteroskleroze
(ovapnjenje krvnih žila)
- steroidi su i spolni hormoni (testosteron, estrogen, progesteron) – reguliraju spolni razvitak i
spolne funkcije
- hormoni kore nadbubrežne žlijezde (kortikosteroidi), npr. aldosteron (regulacija izlučivanja
iona preko bubrega u mokraći), kortizol (stimulacija metaboličkih funkcija)
- steroidi su i vitamini topljivi u mastima (A, D i E) -
Fosfolipidi
Spojevi koji se sastoje od glicerola na koji su vezane dvije više masne kiseline i jedna fosfatna
skupina. Dio fosolipida s fosfatnom kiselinom (fosfatom) je polaran i hidrofilan, a dio gdje su vezani
lanci viših masnih kiselina je nepolaran i hidrofoban. Fosfolipidi dolaze u sastavu membrana, u
kojima se organiziraju u dva sloja, tako da su hidrofobni dijelovi (masne kiseline) orjentirani jedni
prema drugima, a hidrofilni dijelovi (fosfati) se orjentiraju prema vodi.

UGLJIKOHIDRATI
Ugljikohidrati su organski spojevi u čijem sastavu dolazi ugljik (C), kisik (O) i vodik (H).
Prema složenosti građe razlikujemo: monosaharide, disaharide i polisaharide.
6
1. MONOSAHARIDI
Jednostavni ugljikohidrati, topljivi u vodi i slatkog okusa (šećeri). Po broju ugljikovih atoma
dijele se u više skupina od kojih su u živim bićima najvažnije pentoze i heksoze.
Pentoze
- sadrže 5 ugljikovih atoma
- riboza (C5H10O5) dolazi u sastavu RNA, a deoksiriboza (C5H10O4) u sastavu DNA
Heksoze
- sadrže 6 ugljikovih atoma; empirijska formula - C6H12O6
- najvažniji predstavnici su: glukoza (grožđani šećer), fruktoza (voćni šećer) i galaktoza, koje nalazimo
u voću, u medu, u krvnoj plazmi, a dolaze i u sastavu složenih ugljikohidrata.
Glukoza je neposredan izvor energije u stanici i važna je kao građevna jedinica u složenim
ugljikohidratima.

2. DISAHARIDI
Ugljikohidrati koji su sastavljeni iz dvije molekule monosaharida. Topljivi su u vodi i slatkog
su okusa („šećeri“).
Saharoza je disaharid sastavljen od jedne molekule glukoze i jedne molekule fruktoze. Dobiva
se iz šećerne trske („trščani šećer“) i šećerne repe. Ima veliku primjenu u svakodnevnom životu (obični
ili konzumni šećer) gdje se koristi za zaslađivanje napitaka, pri izradi kolača i sl.

Laktoza (mliječni šećer) je disaharid sastavljen od jedne molekule glukoze i jedne molekule
galaktoze. Dolazi u sastavu mlijeka.
Maltoza se sastoji od dvije molekule glukoze, a nastaje razgradnjom škroba.
3. POLISAHARIDI
Složeni ugljikohidrati koji sadrže veliki broj (stotine ili tisuće) molekula monosaharida. To su
organske makromolekule. Polisaharidi nisu topljivi u vodi i nisu slatkog okusa.
Škrob (amyllum) je rezervni polisaharid u biljaka. Sadrži nekoliko stotina molekula glukoze.
Škrob se u obliku škrobnih zrnaca pohranjuje u podancima, gomoljima (krumpir) i sjemenkama (žitarice,
mahunarke i sl.). Jedan je od najvažnijih sastojaka u prehrani ljudi. Prisustvo škroba dokazuje se
lugolovom otopinom (jod u kalijevu jodidu – I2/KI) pri čemu se javlja karakteristično modro obojenje.

Glikogen je rezervni polisaharid životinja i čovjeka, sastavljen od nekoliko stotina molekula

glukoze. Pohranjuje se u obliku glikogenskih zrnaca u jetri i mišićima.
Celuloza je strukturni polisaharid u biljaka. Dolazi u sastavu staničnih stjenki biljnih stanica,
pa je jedan od najzastupljenijih organskih spojeva u prirodi. Makromolekule celuloze su lančane
molekule sastavljene od velikog broja (i do 20 000) molekula glukoze. Enzime za razgradnju celuloze
proizvode samo neki mikroorganizmi, dok životinje i čovjek nemaju enzima za razgradnju celuloze.
Biljojedi (npr ovca) u želucu i crijevima imaju simbiotske mikroorganizme („crijevna flora“) koji im
razgrađuju celulozu. Čovjek uz pomoć bakterija u crijevima može razgraditi vrlo male količine celuloze
7
(oko 5%), ali je neophodno uzimati biljnu hranu s celulozom (voće i povrće) jer takva hrana pospješuje
rad crijeva (peristaltika). Celuloza ima veliko značenje u životu čovjeka – celuloza je u sastavu papira,
pamuka, lana i jute (odjeća) i sl.

Hitin je strukturni polisaharid koji nalazimo u gljiva (stjenke hifa – cjevastih stanica) i
životinja (oklopi kukaca i rakova). Građevne jedinice hitina su molekule glukoze na kojima je vezana
amino-skupina.

Uloga ugljikohidrata
- izvor energije (glukoza)
- rezervne tvari (škrob u biljaka; glikogen u životinja i čovjeka)
- strukturni spojevi (celuloza u biljaka; hitin u životinja i gljiva)

POLIMERI I MONOMERI
Polimeri (poli= mnogo; meros= dio cjeline) su složene organske molekule koje su sastavljene
od velikog broja (stotine ili tisuće) građevnih jedinica – monomera (mono= jedan; meros= dio cjeline).
Proces vezanja monomera (uz izdvajanje vode!) i formiranje polimera naziva se polimerizacija.
Polisaharidi, proteini i nukleinske kiseline (DNA, RNA) su važni polimeri u živom svijetu.

MONOMERI POLIMERI
monosaharidi (glukoza) polisaharidi (škrob, glikogen, celuloza, hitin)
aminokiseline proteini (polipeptidi)
nukleotidi nukleinske kiseline, DNA i RNA (polinukleotidi)

BJELANČEVINE (=PROTEINI)
- složeni organski spojevi – makromolekule
- u sastavu proteina dolaze: ugljik C , vodik (H), kisik (O) i dušik (N)
- bjelančevine su polimeri izgrađeni od monomera – aminokiselina

AMINOKISELINE – građevne jedinice bjelančevina

- u bjelančevinama živih bića dolazi 20 različitih aminokiselina
- aminokiseline imaju karboksilnu (-COOH) i amino (-NH2) skupinu koje su vezane na isti atom
ugljika, te radikal (dio po kojem se međusobno razlikuju)
Opća formula aminokiselina

8
-aminokiseline se međusobno vežu peptidnim vezama.
-peptidna veza nastaje reakcijom karboksilne skupine jedne s amino skupinom druge aminokiseline.

-vezanjem velikog broja aminokiselina nastaje polipeptidni lanac (kombinacijama od 20 vrsta

aminokiselina može nastati neograničeni broj različitih polipeptidnih lanaca).

Proteini se sastoje od jednog (npr. mioglobin u mišićnim stanicama) ili više polipeptidnih lanaca
(npr. hemoglobin sadrži 4 polipeptidna lanca). Svojstva molekula proteina (polipeptida) ovise o ukupnom
broju, vrstama i redoslijedu aminokiselina u njihovom sastavu (primarna struktura) te o prostornom
položaju polipeptidnih lanaca (prostorna konfiguracija).

Povišena temperatura, djelovanje lužina i kiselina dovodi do narušavanja prirodnog prostornog

položaja proteinskih lanaca (denaturacija), pa takav protein nije funkcionalan.
Nukleinske kiseline (DNA, RNA) i bjelančevine su nosioci biološke specifičnosti!
Jednostavni i složeni proteini
Jednostavni proteini sastoje se samo od aminokiselina (npr. kolagena vlakna u vezivnom tkivu;
keratini u dlakama i noktima; albumini i globulini u krvnoj plazmi sl.)
Složeni proteini osim aminokiselina sadrže i neproteinski dio (atom metala, šećer, fosfatnu kiselinu,
lipid i sl) koji nazivamo prostetička skupina. Ovisno o prostetičkoj grupi razlikujemo:
metaloproteine (protein + atom metala) – npr neki enzimi
fosfoproteine (protein + fosforna kiselina) – npr. kazein u mlijeku
kromoproteini (protein + pigment) – npr. hemoglobin u eritrocitima
lipoproteini (protein + lipid) – u sastavu membrana
glikoproteine (protein + šećer) – u sastavu membrana
9
Uloga proteina
1.strukturna: dolaze u sastavu staničnih dijelova (membrana, kromosoma, ribosoma i sl.) i međustanične
tvari (npr. u vezivnom i koštanom tkivu, krvnoj plazmi i sl.)
2.regulacijska: kataliziraju kemijske reakcije (enzimi), reguliraju procese u organizmu (proteinski
hormoni, npr. inzulin – regulacija šećera u krvi)
3.transportna – npr. hemoglobin transportira plinove
4.obrambena – protutijela (zaštita od uzročnika bolesti)
5.izvor energije

ENZIMI (=BIOKATALIZATORI=FERMENTI)
- spojevi koji ubrzavaju kemijske reakcije u stanici (u organizmu)
- po kemijskom sastavu su proteini
- sve reakcije u živim bićima se odvijaju uz katalitičko djelovanje enzima – iste reakcije bi se odvijale i bez
enzima, ali vrlo sporo
- sintezom enzima upravljaju geni (DNA). Kontrolirajući sintezu enzima, geni upravljaju kemijskim
reakcijama u stanici (organizmu).

Djelovanje enzima
- djeluju specifično, tj. određeni enzim djeluje samo na određene tvari (supstrate) i određenu vrstu
kemijske reakcije

- enzimi ubrzavaju kemijske reakcije tako što približavaju reaktante i snižavaju energiju aktivacije
(energija koju je potrebno dovesti reaktantima da bi reakcija započela)
- enzimi se u reakcijama ne mijenjaju, tako da jedna molekula enzima može katalizirati pretvorbu preko
1000 molekula supstrata u jednoj sekundi
- zbog toga su enzimi u stanici prisutni i djeluju u malim koncentracijama
- za djelovanje enzima je potreban optimalni pH (za većinu enzima oko 7) i temperatura (oko 37°C)
- svako odstupanje od optimalnih uvjeta dovodi do smanjenja aktivnosti enzima, a samim tim i do
usporavanja kemijske reakcije
- povišene temperature (iznad 40°C) su opasne jer dovode do denaturacije enzima, pa oni više ne mogu
obavljati svoju funkciju
10
Regulacija djelovanja enzima – mehanizam povratne sprege
Sam proizvod kada ga nastane u prevelikoj koncentraciji zaustavlja (inhibira) djelovanje
enzima, a samim tim i odvijanje reakcije.

Nazivi enzima
U pravilu, naziv enzima potječe od naziva supstrata kojemu se dodaje nastavak –aza.
supstrat enzim
protein proteaza
lipid (mast) lipaza
škrob (amyllum) amilaza
saharoza saharaza
nukleinska kiselina nukleaza
Navedeni enzimi pripadaju skupini koju nazivamo hidrolaze – enzimi koji kataliziraju razgradnju
složenih organskih spojeva na jednostavne, uz ugradnju vode (npr. proteaze kataliziraju razgradnju proteina
na aminokiseline). Svi probavni enzimi pripadaju u skupinu hidrolaza.

NUKLEINSKE KISELINE
- složeni organski spojevi, makromolekule
- zajedno s bjelančevinama nosioci su životnih procesa i biološke specifičnosti
- građeni su od C,O,H,N i P
- otkriveni krajem 19. stoljeća (Švicarski znanstvenik Miescher) - u jezgrama leukocita
- struktura i uloga nukleinskih kiselina otkrivena je sredinom 20. stoljeća
Razlikujemo dvije vrste NK:
1. DNK (deoksiribonukleinska kiselina) ili DNA (deoxyribonucleic acid)
- u jezgri, mitohondrijima i plastidima
2. RNK (ribonukleinska kiselina) ili RNA (ribonucleic acid)
-u jezgri, mitohondrijima, plastidima i u citoplazmi (npr. u sastavu ribosoma)
Nukleinske kiseline su polimeri izgrađeni od velikog broja monomernih jedinica – nukleotida.

11
 Međusobnim spajanjem nukleotida (fosfat jednog sa šećerom drugog) nastaju dugi polinukleotidni
lanci. Molekula DNA se sastoji od dva, a RNA od jednog polinukleotidnog lanca.

DNA (DEOKSIRIBONUKLEINSKA KISELINA)

Sastoji se od dva polinukleotidna lanca koja su sastavljena od 4 vrste nukleotida. Lanci se
omataju jedan oko drugoga, pa kažemo da je DNA dvostruka zavojnica. Nukleotidima je zajednički fosfat
i šećer deoksiriboza, a razlikuju se po dušičnoj bazi (A, G, C, T).

Dva lanca molekule DNA međusobno su povezana preko odgovarajućih (komplementarnih)

dušičnih baza i to vodikovim vezama. Dušičnoj bazi adenin je komplementarna baza timin (2 vodikove
veze), dok je guaninu komplementaran citozin (tri vodikove veze). Polinukleotidni lanci DNA su
suprotnoga smjera pružanja.
Strukturu DNA otkrili su J.Watson i F. Crick (1953.) i za to otkriće su dobili Nobelovu nagradu
(1962.). Zasluge za otkriće građe DNA imaju i drugi znanstvenici (R. Franklin, Wilkinson, …)

Uloga DNA
1. DNA je tvar nasljeđivanja (geni= dijelovi molekule DNA)
Pomoću molekula DNA svojstva se prenose s roditelja na potomke (nasljeđivanje).
2. DNA upravlja sintezom bjelančevina
DNA → RNA →proteini
Kontrolirajući sintezu proteina (strukturni proteini, enzimi, neki hormoni i sl.), DNA (geni)
upravljaju strukturom i funkcijom stanice.

12
Udvostručenje (replikacija) DNA
Važno svojstvo molekule DNA je
mogućnost njenog udvostručavanja ili
replikacije. Od jedne molekule DNA nastaju
dvije jednake molekule (imaju isti redoslijed
nukleotida, tj. dušičnih baza u svojim
polinukleotidnim lancima).
Komplementarni lanci molekule DNA se
razdvoje, nakon čega svaki postaje „kalup“ za
sintezu novog komplementarnog lanca. Obje
novonastale molekule DNA sadrže po jedan
„stari“ lanac preuzet od matične molekule i jedan
novosintetizirani, pa ovakvo umnažanje
nazivamo polukonzervativnim.
Upravo polukonzervativni način
umnožavanja dovodi do nastanka dviju jednakih
molekula DNA iz jedne početne. Proces
replikacije DNA kataliziraju brojni enzimi a
jedan od njih je i DNA-polimeraza.

Replikacija DNA odvija se u staničnoj jezgri prije diobe (interfaza). Bez prethodne replikacije
DNA nije moguća dioba stanice.

RNA (=RIBONUKLEINSKA KISELINA)

Molekule RNA sadrže samo jedan
polinukleotidni lanac. Lanac je sastavljen od 4
vrste nukleotida kojima je zajednički fosfat i
šećer riboza, a razlikuju se po dušičnoj bazi.
Umjesto šećera deoksiriboze u RNA dolazi
riboza, a umjesto pirimidinske baze timin dolazi
pirimidinska baza uracil.

13
 Zbog međusobnog povezivanja baza (A-U; G-C) istog lanca, molekula RNA poprima različite
prostorne oblike.
Razlike u građi DNA i RNA
SVOJSTVO DNA RNA
šećer deoksiriboza riboza
dušična baza timin uracil
lanci 2 lanca 1 lanac

Sinteza molekula RNA

DNA upravlja sintezom molekula RNA. Jedan od lanaca DNA služi kao kalup prema kojem se
sintetizira odgovarajuća (komplementarna) molekula RNA. Sintezu molekula RNA, omogućujuje enzim
RNA-polimeraza.

14
Uloga RNA
Molekule RNA imaju važnu ulogu u procesu sinteze proteina.Uputu za sintezu proteina sadrži
DNA (gen), a molekule RNA omogućuju da se ta uputa ostvari, tj. da nastane protein.
DNA (geni) → RNA → proteini
Vrste molekula RNA prema njihovoj ulozi u sintezi proteina:
1. glasnička (messenger) RNA (mRNA) - preuzima uputu za sintezu proteina od molekule DNA
i prenosi je iz jezgre u citoplazmu na ribosom
2. ribosomska RNA (r RNA) - dolazi u sastavu ribosoma na kojima se odvija sinteza proteina
3. prijenosne (transfer) RNA (t RNA) - prenose aminokiseline na ribosom

15
 DJELOVANJE GENA – SINTEZA PROTEINA
DNA (geni) upravlja sintezom proteina, koji su nosioci strukture i funkcije stanice (strukturni proteini,
enzimi, hormoni, antitijela itd.). Sinteza proteina odvija se u dvije faze – prepisivanje (transkripcija) i prevođenje
(translacija).

………………………………………………………………………………………………………………..

DJELOVANJE GENA – SINTEZA PROTEINA

DNA (geni) upravlja sintezom proteina, koji su nosioci strukture i funkcije stanice (strukturni proteini,
enzimi, hormoni, antitijela itd.). Sinteza proteina odvija se u dvije faze – prepisivanje (transkripcija) i prevođenje
(translacija).

16