5.medieval India - Sultanate Period

1 | Page मध्ययुगीन भारत - सल्तनत कालखंड
मध्ययुगीन भारत - सल्तनत कालखंड

विषयाचे ईद्दीष्टे:
ऐततहातसक स्त्रोतामां धनू इततहास मातहतीचे तिश्ले षण, सश्ल
ां े षण आतण मलू याक
ां न करून तिचार
कौशलय तिकतसत करणे. कोणतेही ऐततहातसक सत्य हे पणू ण सत्य नसते, हे समजनू घेताना तथ्य आतण
कतलपत गोष्टींमध्ये फरक करण्याची क्षमता तिकतसत करणे. तदलली सलतनत, सलतनत प्रशासनाची
पायाभतू सस्ां था, सामातजक आतण आतथणक पररतस्थती समजनू घेणे. या अनषु गां ाने हा तिषय मदत करतो.
१. इततहासातील तितिध कालखांडाांचा अभ्यास करण्यासाठी िापरलया गेलेलया स्त्रोताांची उदाहरणे प्रदान
करणे.
२. मध्ययगु ीन काळात एका तठकाणी घटनाांचा दसु र्या तठकाणी होणार्या महत्वािायाया ऐततहातसक
घडामोडींचा सांदभण देणे.
३. मध्ययगु ीन काळात सामातजक - राजकीय आतण आतथणक बदलाांचे तिश्ले षण करते. तसेच परकीय
आक्रमण आतण राज्यकत्याांयाया कतृणत्िाचा अांदाज लािण्याचे कायण करणे. ही फतलते या तिषयाद्वारे
साध्य होतात. आजयाया नि अध्यापनशास्त्रचा म्हणजे व्याख्याने / तव्हज्यअ ु ल सादरीकरण / भतू मका
प्ले / समालोचन तिश्ले षण / असाइनमेंट्स / टेस्ट / तविझ / नकाशे / फीलड तव्हतजट / ग्रपु तडस्कशन /
सेतमनार / ई-लतनांगचा िापर करून या तिषयाचा पररणामकारक अभ्यास करता येतो.
प्रकरण १ ले
मध्ययुगीन काळ: वदल्ली सल्तनतची स्थापना
अ) सल ु तानशाही काळातील इततहास लेखनाची साधने
ब) महु म्मद घोरीचे हलले
क) तदलली सलतनतची स्थापना: कुतबु द्दु ीन ऐबक
(ऄ) सल ु तानशाही काळातील आवतहास लेखनाची साधने
ऄरबी ि पवशियन साधने
चचनामा
चच हा तसांधिर राज्य करणारा शेिटचा तहदां ु घराण्याचा मळ ू परुु ष होता. या घराण्याची
तसांधिरील तिजयाची मातहती या ग्रांथात आढळते. हे काम इ.स. ७१२ मधील तसांध िरील (८ व्या शतक)
अरब हललयायाया सांदभाणत आहे. तसांधयाया स्थातनक घराण्यायाया इततहासाशी सांबांतधत नोंद यात आहे. हे
सिण लेखन एका अज्ञात लेखकाने अरबी भाषेत तलतहले होते, असा प्रिाद देखील आहे. जो महु म्मद तबन
कातसम यायाया तशतबराचा अनयु ायी होता. इ.स. १२१६ याया समु ारास या ग्रांथाचे फारसी भाषेत अली
कूफीने भाषाांतर के ले.
ताररख-ईल-वहदं
अलतबरुनी हे प्रख्यात मतु स्लम तिचारिांत आतण अकराव्या शतकातील महान तिचारिांत होता.
तो एक तत्िज्ञानी, गतणततज्ञ, खगोलशास्त्रज्ञ इत्यादी होता. भारत प्रिासला तो गझनीयाया महमदू समिेत
गेला. यातशिाय त्यानां े या भमू ीचा प्रिास के ला. भारतीय धमण आतण तहदां याांू या तत्िज्ञानायाया भाषाांचा त्याने
अभ्यास के ला. त्याने ताररक-उल-ह दिं नािाचा अरबी भाषेत ग्रांथ तलतहला. देशाचे आतण त्यातील
लोकाांचे अतभजात लेखन त्याने तलतहले, ज्याचे नांतर पतशणयन भाषाांतर के ले गेले. हे काम गझनीयाया
महमदू याया काळात भारतायाया सामातजक-धातमणक तस्थतीबद्दल मातहतीयाया महत्वािपणू ण स्त्रोताचे काम
करते.
ताज-ईल-मासीर
हसन तनजामी प्रामख्ु याने कुतबु द्दु ीन ऐबकयाया इततहासाशी सांबांतधत आहेत. तो तदलली येथे
स्थलाांतररत होऊन, कुतबु द्दु ीनयाया अतधपत्याखाली सेिेत रुजू झाला. त्याचे कायण महु म्मद-घोरी याांयाया
स्िारीबद्दल तसेच कुतुबद्दु ीन ऐबकयाया सैतनकी कारनामा यायायाशी सांबांतधत आहे. हे काम अरबी तसेच
पतशणयन भाषेतही तलतहले आहे. हे मळ ु ात मतु स्लम राजिटीयाया प्रारांभाशी सांबतां धत आहे. मध्ययगु ीन इतर
कामाप्रां माणेच त्याचां े कायण देखील मध्ययगु ीन भारतीय इततहासािरील मातहतीचा एक महत्वािाचा स्त्रोत
आहे.
तबाकत-ए-नावसरी
हा ग्रथां तमन्हाज अल-तसराज यानां े तलतहला. तो १३ व्या शतकातील इततहासकार होता. त्यानां े
इस्लातमक जगाचा तिस्तृत इततहास दोन छोट्या (सतां क्षप्त) खडां ात तलहला. त्यायाया तबाकत-ए-नाहिरी या
पस्ु तकात इस्लामचा जन्म, खलीफातिषयक मातहती आतण तितिध कालखांडातील मतु स्लम राज्यकते
याांचा इततहास आहे.
ऄमीर खुसरु (१४ िे शतक)
हा एक भारतीय तिद्वान असनू , समु ारे अधाण डझन ऐततहातसक ग्रांथ लेखणाचे श्रेय त्याला आहे.
तो किी ि गायक देखील होता. त्याचा काळ (१२५३ ते १३२५) हा होता. बलबन ते तघयसद्दु ीन तघु लक
पयांतयाया सिण सल ु तानाांयाया दरबाराांना त्याने रे खाटले. तसेच, त्याचा सांबांध भारताचा आिाज, भारताचा
पोपट म्हणजे ततु ी-ए-ह दिं म्हणनू जोडला जातो. त्याला उदणू सातहत्याचा जनक मानले जाते.
त्याांची काही कामे पढु ीलप्रमाणे आहेत. हकरान-उ-िदैन, हमफ्तार-उल-फतू , तघु लकनामा, खजायन-
उल-फतू इत्यातद.
ताररख-ए-आलाही
यात अललाउद्दीन तखलजी आतण तघु लकनामा याांयाया कतृणत्िाचे िणणन आहे. तसेच हे
तघयसद्दु ीन तगु लक याांयाया इततहासाचे मोलाचे स्रोत आहेत.
वियाईद्दीन बरनी (१४ िे शतक)
मध्ययगु ीन भारतातील सिण समकालीन इततहासकाराांपैकी बरनी थोर आहेत. खरां तर, बरानी
तदलली सलतनतचे उयाचभ्रू म्हणनू प्रतसद्ध होती. ताररक-ए-हफरोजशा ी हे त्याांचे काम तदलली सलतनतचा
इततहास एका सांपणू ण शतकापयांत (१२५०-१३५०) जपते. त्याांचे इतर काम फतवा-ए-ज ािंदारी हे पिू ीयाया
कामाचे समकालीन खांड आहे आतण यात राज्य धमण, राजकारण इत्यादी काये आतण शक्ती या तिषयाांिर
काम के ले गेले आहे.
विरोज तुघलक अत्मचररत्र

सल ु तान तफरोजशाह तघु लक याने फुतु ातहफरोज-ए-शा ी नािायाया आत्मचररत्रात्मक लेखन
के ले. हे काम त्यायाया लष्करी मोतहमेचा एक सतां क्षप्त साराशां देतेत्यातील काही इतयाछत तनकाल देण्यास .
तसेच त्यायाया राजायाया कतणव्यायाया सक ां लपनेचे स्पष्टीकरण जे भारतातील धमण .अयशस्िी झाले,
मानितािादी आतण नैततक जबाबदार्या यािर आधाररत होते.
ताररखविरोज-ए-शाही
आतफफने जीिन इततहास, सैन्य मोहीम आतण तघयासद्दु ीन तगु लक, महु म्मद तबन तगु लक
आतण तफरोज या तीन तुघल राज्यकत्याांयाया प्रशासकीय कामतगरीिर तीन पस्ु तके तलतहली, त्यापैकी
फक्त ताररखहफरोज-ए-शा ी तजिांत रातहले आहेत. शासकायाया कामतगरीचा व्यिहार करण्याव्यततररक्त,
या ग्रांथात लोकाांचे जीिन ि पररतस्थती याांचे देखील िणणन आले आहे. यामळ ु े ते इतर स्त्रोताांपेक्षा िेगळे
आतण तभन्न आहे.
तुजुक-ए-तरमुरी
तदलली घेतलेलया अमीर तैमरू नेही मध्ययगु ीन इततहासायाया मातहतीयाया सांदभाणत लेखन के ले.
हा ग्रांथ मळ ू तः चाघाताई (तक ु ी) मध्ये तलतहला होता. शाहजहाांयाया कारतकदीत फारसीमध्ये त्याचे
भाषाांतर झाले. हे कायण त्यायायाऐिजी त्याांयाया िैयतक्तक मागणदशणन आतण देखरे खीखाली तलतहले गेले.
ताररखमुबारक-ए-शाही
हे अहमद सरतहदां ीचे कायण होते, हे १५ व्या शतकातील सय्यद राजिांशाचे एक महत्वािपणू ण स्त्रोत
आहे. यात तदलली सल ु तानशाही सांदभाणत थोडवयात मातहती तमळाली आहे. हे सय्यद राज्यकत्याांयाया
लष्करी आतण राजकीय कायाणसांबांधी आहे. इतर स्त्रोताांप्रमाणेच हे देखील मध्ययगु ीन भारतीय
इततहासायाया मातहतीचे महत्वािाचे स्त्रोत आहे.
प्रिास िणिने
मध्ययगु ीन काळात भारतात आलेलया प्रिाशयाांनी तदलेलया सामातजक जीिनाचे िणणन
भतू काळाचे ज्ञान िाढिते .त्याांयाया या िणणनात व्यापार, यद्ध ु , धमण, साहस इत्यादी अनेक बाबींच चचाण
आढळते. मध्ययगु ीन भारतीय इततहासाची मातहती परु तिणारे प्रिासी पढु ील प्रमाणे आहेत.
आब्न बतूता (१४ िे शतक)

मध्ययगु ीन भारतातील प्रिाशामां ध्ये इब्न बततू ा याचे प्रमख
ु स्थान होते. त्याने भारतात येण्यापिू ी
पिू ण आतिके सह अनेक इतर तठकाणाचां ा प्रिास के ला. तो एक साहसी आतण मोरोवकोचा प्रिासी होत. तो
महु म्मद-तबन-तघु लकायाया काळात तदललीला आला होता. त्याने येथील सस्ां कृ ती, भारतीय लोक, श्रद्धा,
मलू ये इत्यादींबद्दल त्याचां े तनरीक्षण सािधपणे नोंदिले आहे. त्याने अरबी भाषेत तलतहलेलया रे ला
नािायाया प्रिासायाया पस्ु तकात १४ व्या शतकातील मातहती आढळते. भारतीय उपखडां ातील सामातजक
आतण साांस्कृ ततक जीिनाबद्दल अत्यांत समृद्ध आतण मनोरांजक तपशील या ग्रांथात देण्यात आला आहे.
ऄब्दुर रज्जाक (१५ िे शतक)
तिजयनगर येथे आलेला तो आणखी एक प्रिासी होता .तो पतशणयन (इराण)याांचा राजदतू
होता. समु ारे दोन िषे तो दतक्षण प्रदेशात रातहला त्याचे .लेखन मध्ययगु ीन काळायाया तिजयनगर
राज्यायाया इततहासबद्दलचे प्राथतमक स्त्रोताांपैकी एक आहे.
अनेक यरु ोतपयन प्रिासी मध्ययगु ीन काळात भारतात आले. त्याांनी आपले िणणन तलतहले
आहे. या मातहतीचा महत्वािपणू ण स्त्रोत म्हणनू िापर के ला आहेयरु ो .पमधील काही प्रमख ु प्रिास्यात माको
पोलो, तनकोलो द कोन्टी, बाबोसा आतण डोतमांगो पाईस याांचा समािेश होतो.
माको पोलो
तो व्हेतनसचा मळ ू रतहिासी होतातेराव्या शतकात त्या .ने चीनचा मांगोल सम्राट कुबलई खान
यायाया सेिेत प्रिेश के लातदली परत जाताना त्याांनी अांदमान बेटाला भेट .. भारतायाया पिू ण आतण पतिम
समद्रु ी तकनार्यािरही त्याने प्रिास के ला. त्याने लोकाांची जीिनशैली पातहली, जे पातहले त्याचा
लेखाजोखा ठे िला.
वनकोलो द कोन्टी
१५ व्या शतकात त्याने दतक्षण भारत दौरा के ला तो माको पोलो .ज्या तठकाणी गेला त्याच
स्थळाांना गेला होतात्याांयाया . कथेतनू तिजयनगरयाया राजदरबारची थोडी कलपना येते. सिणसाधारणपणे
दतक्षण भारतायाया सामातजक आतथणक तस्थतीिर-त्याने प्रकाश टाकला आहे.
बाबोसा ि डोवमंगो पाइस

हे दोन पोतणगु ीज प्रिासी दतक्षण भारतातील, तिशेषतः तिजयनगर येथे गेले. त्या काळाचे स्पष्ट
िणणन त्यानां ी के ले आहे त्यायाां या .िणणनात व्यापारी ि भौगोतलक िणणन आढळते. मध्ययगु ीन काळात
देशाबद्दल उपयक्त ु मातहती त्यानां ी तदलेली आहे.
मध्ययुगीन भारतीय आवतहास
स्िदेशी सातहत्य मध्ययगु ीन भारतीय इततहासायाया स्त्रोतासां ाठी महत्वािपणू ण भाग आहे. मध्ययगु ीन
काळामध्ये रचलेली इततहास, पोिडे, गीते आतण श्लोक इत्यादी सातहतत्यक ग्रांथाांचा तिशाल भाांडार त्या
काळातील जीिन, श्रद्धा आतण चालीरीतींचा तिलक्षण अांतर्दणष्टी देतो. मध्ययगु ीन इततहासायाया स्िदेशी
सातहत्यात कलहनायाया राजतरिंहगणी चा समािेश आहे. यात काशमीरयाया इततहासाचे अगदी प्राचीन िणणन
के ले आहे. नांतरयाया इततहासकार आतण इततहासकाराांिर कलहनाचा प्रभाि काही सांस्कृ त
इततहासकाराांयाया कायाणतनू तदसनू येतो ज्याांनी त्याांयाया काळातील राज्यकत्याांयाया घटना नोंदिण्याची
परांपरा चालतिली.
पृथ्वीराज रािो या चाांदबरदाईसारख्या किीने रचलेलया ऐततहातसक प्रेमगीतामध्ये पृथ्िीराज
चौहानयाया यायाया िीर कारनाम्याांचा उललेख आहे. यात राजपतू राजा पृथ्िीराज आतण घोरयाया महु म्मद
घोरी याांयायातील सांघषाणचा तपशील उपलब्ध आहे. हे राजपतू ाांयाया राजकीय, लष्करी आतण सामातजक-
आतथणक सांरचनेचा तपशील देखील प्रदान करते.
अर. सेिेल: मध्ययुगीन भारतीय आवतहास
हे पतहले आधतु नक इततहासकार होते ज्याांनी एक हविरलेले िाम्राज्य या शीषणकाखाली
तिजयनगर राज्याचा सिणसमािेशक इततहास रचला. सांस्कृ त आतण तेलगू भाषाांमध्ये स्िदेशी स्त्रोताांचा
उपयोग करुन मातहतीचे महत्वािपणू ण स्रोत तयार करण्याची सक्षम कामतगरी त्याांनी के ली. स्थातनक सातहत्य
प्रादेतशक िैतशष्ट्याांतिषयी मातहती प्रदान करण्यात देखील या ग्रांथातनू मदत तमळते.
महम्मद गिनीच्या भारतािरील स्िार्या
गझनीयाया महम्मदने मध्य आतशयात एक तिशाल साम्राज्य स्थातपत के ले, सध्याचे दतक्षण
काबल ु गझनी येथे राजधानी आहे. महम्मदने प्रथम हेरात, बलख ि बस्टमध्ये आपले स्थान मजबतू के ले
आतण त्यानांतर खरु ासन तजांकला. महम्मदने आपलया राज्यास्थापनेचे स्िप्न साकार के ले, एक
शतक्तशाली शासक बनला, िारांिार भारतािर आक्रमण के ले आतण इस्लामद्वारे भारत तजांकण्याचा मागण
मोकळा के ला.
यािेळी उत्तर भारत बर्याच स्ितांत्र राज्यामां ध्ये तिभागला गेला होता. तसधां मध्ये दोन अरब राज्ये
होती, एक मलु तान येथे आतण दसु रे मांसरु ाह येथे होते. भारतायाया सीमेिर पजां ाबपासनू काबल ू पयांतचे
तहदां श
ु ाही राज्य अतस्तत्िात होते. त्याची राजधानी िैतहदां होता. जयपाल आतण त्याचा मल ु गा आनदां पाल
हे प्रमखु नेते होते. काशमीर हे लोहारा राजिटीद्वारे राज्य के लेले स्ितांत्र तहदां ाू ांराज्य होते. गजु णर प्रततहार राजा
राज्यपाल कनोजिर राज्य के ले. बांगाल (पाला राजिांश), गजु रात (सोलांकी राजिांश), माळिा (परमारा
राजिांश) आतण बांधु ेलखांड (चांदल े राजिांश) मध्ये स्ितांत्र राज्ये होती. दतक्षणेस नांतरयाया चालवु य आतण
चोलाांची सामथ्यणशाली राज्ये आहेत.
महम्मदने भारतातिरुद्ध सतरा मोहीम राबिलया. इ.स. १००० मध्ये के ले. अफगातणस्तान आतण
पातकस्तानमधील काही सीमेलगत तकलले काबीज के ले. इ.स. १००४ मध्ये, महम्मदने भारतािर स्िारी
के ली, त्याचा राजा बाजी याचा पराभि के ला आतण तिशाल प्रदेश लटु ला. इ.स. १००६ मध्ये, त्याने
मलु तानयाया तशया राज्यािर हलला के ला. महमदु ने जयपालचा नातू सख ु पाला (निासा शाह) याची
राज्यपाल म्हणनू नेमणक ू के ली. इ.स. १००७ मध्ये पन्ु हा भारतात आला, त्याने निासा शहाचा पराभि
के ला आतण ठार मारला आतण मल ु तानसह सिण प्राांत ताब्यात घेतला. इ.स. १००९ मध्ये आनांदपाल
तिरूद्ध तनदेतशत करण्यात आले. नारायणपरू , नगरकोट तिरुद्ध करण्यात आले आतण तेथील सांपत्ती
लटु ली.
११ व्या मोतहमेमध्ये इ.स. १०१३ ने नांदानातिरूद्ध त्यायाया मोतहमेचे नेतत्ृ ि के ले आतण त्यािर
कब्जा के ला. इ.स. १०१४ मध्ये त्याने ठाणेस्िर हलला के ला, डेराचा प्रमख ु रामाचा पराभि के ला आतण
चक्रस्िामी मांतदराचा नाश के ला. इ.स. १०१८ मध्ये महम्मदने मथरु ा हे पतित्र शहर लटु ले आतण
कान्नोजिरही हलला के ला. इ.स. १०१९ आतण इ.स. १०२९ मध्ये त्याने गांगेयाया खो-यािर दोन छापे
टाकले. १०२५ मध्ये त्याने कातठयािाड तकना-यािरील प्रतसद्ध पतित्र शहर सोरटी सोमनाथिर हलला
के ला. तदिसाांयाया यद्ध
ु ानांतर महमद गझनीयाया सैन्याने सोरटी सोमानाथ मांतदर लटु ण्यात यश तमळतिले,
ज्यामध्ये तशितलांगाचा नाश झाला. गझनीने मांतदराचे सिण खतजना लटु ले, त्या िेळी त्याने पतहलया
आक्रमणाने गोळा के लेलया सांपतीपेक्षा जास्त होती २० कोटी तदनार तकमतीचे होते.
सोमनाथ येथनू परतीयाया प्रिासात त्रास देणा-या जाटानां ा तशक्षा देण्यासाठी महम्मद अखेरयाया
िेळी इ.स. १०२७ मध्ये भारतात परतला. जाटानां ा कठोर तशक्षा के ली गेली, मालमत्ता लटु ली, तस्त्रया ि
मल ु ानां ा गलु ाम के ले. अशा प्रकारे , महम्मद गझनीने भारतीय प्रदेशािां र सतरा हललयाचां ा यशस्िीपणे प्रयत्न
के ला आतण इ.स. १०३० मध्ये त्याचा मृत्यू झाला.
ब) मुहम्मद घोरीचे अक्रमण
१२ व्या शतकात पृथ्िीराज चौहानचा महु म्मद घोरीने पराभि के ला ि भारतात अधीकृ तररत्या
इस्लामी राजिट सरुू झाली. मोहम्मद घौरीने आपलया तक ु ी गल
ु ामाांना राज्यकते बनिले ि उत्तर भारतािर
गल ु ाम घराण्याची सत्ता रातहली. भारतायाया मोठ्या भभू ागािर इस्लामी राजिट आली, त्यामळ ु े भारतीय
सांस्कृ तीत इस्लामी सरतमसळ या काळात सरू ु झाली. त्यामळ ु े अनेक सामातजक बदल भारतात घडून
आले. भारतीय स्थापत्य शैली, सांगीत ि भाषेिर खपू मोठा इस्लामी प्रभाि तदसनू येतो तो या काळात
रुजला होता. तदलली सलतनतीत कोणत्याही घराण्याला मोठा काळ प्रभत्ु ि गाजिता आले नाही.
महम्मद एक महत्िाकाांक्षी, लोभी आक्रमक शासक होता. यगु ातील सिण महान शासकाांप्रमाणेच
त्यालाही सामथ्यण आतण िैभिासाठी आपले साम्राज्य िाढिायचे होते. घरू आतण गझनीचे राजघराणे
िांशपरांपरागत शत्रू होते. पांजाबमध्ये गझनिी अजनू ही राज्य करीत होते. महम्मदला भारतात तसांध ि
पांजाब परत तमळिायचे होते. ख्िाररझम साम्राज्यायाया िाढत्या सामथ्याणने घोरीयाया मध्य आतशयाई
महत्िाकाांक्षा कठोरपणे मयाणतदत के लया. ख्िारीझमी शहाने तिजय तमळिलयानांतर खरु ासन या दोघाांमधील
िादाचे प्रमख ु कारण ठरले. त्यामळ ु े घोरीकडे भारतायाया तिस्ताराकडे पाहण्यातशिाय पयाणय उरला नाही.
राजकीयर्दष्ट्या भारत उत्तर ि दतक्षण या दोन्ही राज्याांमध्ये तिभागला गेला. उत्तर भारतामध्ये
राजपतू राजपत्रु ाांचे राज्य होते. त्यापैकी प्रमख
ु
अ) पृथ्िीराज चौहान हे तदललीिर राज्य करीत होते आतण अजमेर
ब) जयचांद्र कनोजचा राजा होता.
क) सोलांकी राजा मल ु ाराज दसु रा गजु रातिर राज्य करीत होता.
ड) सेनचा राजा लक्ष्मणसेना बांगालिर राज्य करीत होता.
महम्मद घोरीने पतहले आक्रमण मलु तानिर के ले. मतु स्लमाांची राज्य स्थापण्यायाया हेतूने या
भागािर त्याने इ.स. ११७५ मध्ये सहज तिजय तमळिला. इ.स. ११७८ मध्ये त्याने गजु रातमधील
अतन्हलिाडािर हलला के ला, पण त्याचा पराभि झाला. महु म्मदाांना समजले की, तहदां स्ु थानात प्रिेश
करण्याचा योग्य मागण पजां ाबमधनू जातो. इ.स. ११७९ मध्ये महम्मदने पेशिार तजांकला. इ.स. ११८५
मध्ये तसयालकोट तजांकला. शेिटी त्याने लाहोरयाया तिरुद्ध कूच के ली. अशा प्रकारे त्याने तसधां आतण
पजां ाब तजांकला आतण शेिटी गझनिी साम्राज्याचा अांत के ला.
तराइनची पवहली लढाइ (स्थानेश्वरची लढाइ)
इ.स. ११९१ पजां ाबयाया िांशाने, महम्मद ि तदललीयाया चौहान राज्यकते पृथ्िीराजयाया सीमेयाया
सीमेने एकमेकानां ा स्पशण के ला. इ.स. ११९१ मध्ये महम्मदने पृथ्िीराज राजिटीचा एक भाग असलेलया
भतटांड्यािर हलला के ला आतण तो ताब्यात घेतला. पढु े महम्मद सिाणत शतक्तशाली राजपतू शासकाांपैकी
पृथ्िीराज चौहान याांयायाशी थेट चकमकीत उतरला. तदललीपासनू ८० मैलाांिर तराईन येथे रणाांगणात शत्रू
एकमेकाांना भेटले. ही तराईन पतहली लढाई म्हणनू ओळखली जाते. लढाईत महमां द घोरी याांचा पराभि
झाला आतण हातामध्येही जखम झाली. मतु स्लम सैन्य माघारी परतले आतण राजपतु ानी लढाई पणू णपणे
तजांकली.
तराइनची दुसरी लढाइ
महम्मद तनराश झाला नाही आतण पढु याया हललयासाठी त्यायाया सैन्याने जास्त रणनीती आतण
सामथ्यण त्याने िाढिले. पराभिाचा बदला घेण्यासाठी त्यायाया सैन्यास तयार के ले. पृथ्िीराज याांनी
महम्मदला तिरोध करण्यासाठी तहदां ू सांघराज्यही आयोतजत के ले. इ.स. ११९२ मध्ये दोन्ही सैन्याने पन्ु हा
त्याच रणाांगणात ताररनला भेट तदली. यािेळी महमां दने पृथ्िीराजला पराभतू करून ठार के ले. तराईनची
दसु री लढाई भारतीय इततहासातील एक महत्वािाचा टप्पा म्हणनू प्रतसद्ध आहे. या लढाईमळ ु े मसु लमानाांनी
आणखी भारत तजांकण्याचा मागण मोकळा के ला. अजमेर ि तदलली महम्मदयाया ताब्यात होते. ताराईनयाया
यद्धु ानांतर महम्मदने कुतबु द्दु ीन ऐबक या त्यायाया गल
ु ामाांपैकी एकाला भारतीय प्राांताांचा उत्तरातधकारी
म्हणनू तनयक्त ु के ले. त्याने आपलया मालकायाया भारतीय तिजयाांचे एकत्रीकरण के ले. मेरठ, जालांधर,
अतलगड इत्यादी तजांकून तदललीला इ.स. ११९३ मध्ये राजधानी बनिले.
चंदािारची लढाइ
इ.स. ११९४ मध्ये कनोजयाया जयचांदतिरूद्ध मोहम्मद घोरीने आणखी एक मोहीम काढली.
महम्मद आतण जयचांद याांयायात यमनु ा नदीिरील चाांदिारजिळ इटािा ि कनोज दरम्यान यद्ध ु झाले.
यध्ु दात राजा जयचांद पराभतू झाला ि ठार झाला. महम्मद याांनी आपलया यशस्िी मोतहमेनांतर राज्यपाल
कुतबु द्दु ीन ऐबक याांयायािर भारतातील तिजयाांची एकत्रीकरणाची जबाबदारी टाकली. कुतुबतु द्दन ऐबक
10 | P a g e मध्ययुगीन भारत - सल्तनत कालखंड
शासक म्हणनू ग्िालहेर, अजमेर, अतन्हलिाडा, बदायांनू , बनारस, बधांु ेलखडां आतण कातलजां र या राजपतू
महम्मदचा प्रभाि िाढतिला. घोरीचा सेनापती महम्मद-तबन-बतख्तयार तखलजी याने तबहार आतण
बगां ालयाया तिरूद्ध धाडसी सैन्य मोतहमेचे नेतत्ृ ि के ले.
इ.स. १२०२ ते १२०५ याया दरम्यान त्यानां ी ओदान्तपरु ीिर हलला के ला आतण बौद्ध मठ लटु ला,
नालदां ा आतण तिक्रमतसला तिद्यापीठाचा नाश के ला. बगां ालयाया लक्ष्मणसेनाचा पराभि के ला. महमां द
घोरी याांनी भारत तजांकला. पण स्ित: ला स्ितांत्र राजा म्हणनू घोतषत के ले नाही. तघय्यासउद्दीनचा एक
तनष्ठािांत भाऊ म्हणनू कायम रातहल. इ.स. १२०२ मध्ये त्याचा भाऊ तघयसद्दु ीन यायाया मृत्यनू ांतर तो
अफाट साम्राज्याचा शासक बनला. इ.स. १२०६ मध्ये त्यायाया हत्येपयांत पतिम आतशया तसेच
भारतािर त्याने राज्य के ले. महमां द १२०५ मध्ये भारतात परत आला, आतण खोकाराांतिरूद्ध यद्ध ु के ले.
खोकराांना पराभतू के लयानांतर महम्मद घोरी ताबडतोब गजनीला परतला, परांतु त्याला आपलया
जन्मभमू ीिर तजिांत जाण्याचा योग आला नाही. इ.स. १२०६ मध्ये सध्ां याकाळी प्राथणना करताना
खोकराांनी तसांधू नद्याांयाया काठािर त्याांची हत्या के ली.
क) वदल्ली सल्तनतची स्थापना: कुतुबुद्दीन ऐबक
महम्मद गझनीने भारतात तक ु ीयाया तिजयासाठी प्रिेशद्वार उघडले, परांतु एकतत्रकरण करण्याचे
काम महम्मद घोरी याांनी के ले. महम्मद हे मध्ययगु ीन इततहासातील सिाणत उललेखनीय व्यक्तींपैकी एक
होते. तो एक र्दष्टीिान मनष्ु य होता, जिळजिळ सिण इततहासकाराांनी त्याचे डोके ि रृदय या गणु ाांबद्दल
त्याची स्ततु ी के ली आहे. महमां द गझनीपेक्षा लहान महु मां द महम्मद घोरीचा उदय झाला, परांतु त्याने शस्त्रे
पढु े नेली आतण तनतिणिाद पाऊल पडले. त्याांची सिाणत मोठी कामतगरी म्हणजे भारतात तक ु ी साम्राज्याची
स्थापना के ली.
कुतबु द्दु ीन ऐबक याांचा जन्म तक ु ण स्तानमधील एका उयाच कुळात झाला तो जरी तदसायला कुरूप
होता, तरी बद्ध ु ीने मात्र अततशय कुशाग्र होता. लहानपणीच त्याला काही लोकाांनी पळिनू नेऊन
तनशापरू याया एका काजीला तिकले हा काजी फकरुद्दीन कुतुबद्दु ीन ऐबकायाया बतु द्धमत्तामळ ु े प्रभातित
झाला. आतण त्याने आपलया मल ु ा बरोबरच ऐबकायाया तशक्षणाची व्यिस्था के ली. याच काळात
ऐबकाने यद्ध ु कलेत ही प्रातिण्य तमळतिले काजीयाया मृत्यनू ांतर त्यायाया मल ु ाला एका श्रीमांत व्यापार्याला
तिकले. आतण या श्रीमांत व्यापा-यामळ ु े च कुतबु द्दु ीनचा प्रिेश गझनीयाया सलु तान शहाबद्दु ीन घोरी
यायायापाशी झाला. सल ु तानाने त्याला तिकत घेतले आतण लिकरच तो त्याला अततशय तप्रय झाला.
आपलया गणु ािां र कुतबु द्दु ीन ऐबक अश्वशाळे चा प्रमख ु बनला. महमां द घोरीयाया तहदां स्ु तानािरील
सार्यायाां या िेळी कुतबु द्दु ीन ऐबक याने सल
ु तानाची इमानदारीने सेिा चाकरी के ली. इतके च नव्हे तर घोरी
बरोबर इ.स. ११९१-९२ मध्ये तराईनयाया लढाईत भाग घेऊन त्याने आपली कतणबगारी तसद्ध के ली.
पृथ्िीराज चव्हाणयाया पराभिानतां र महमां द घोरीने भारतातील तजांकलेलया प्रदेशािर ऐबकाची सभु ेदार
म्हणनू नेमणक ू के ली. इ.स. ११९१-१२०६ ऐबकाने घोरीचा प्रतततनधी या नात्याने भारतातील कामकाज
पतहले. याकाळात त्याने कातलजां र, हसी, अजमेर, कनोज, अतलगड इत्यादी तठकाणी राजपतू शासकाचां ा
पराभि करून गौरीयाया सत्तेचा तिस्तार के ला.
महमां द घोरीने आपलया मृत्यनू ांतर तहदां स्ु थानात कुतबु द्दु ीन राज्यािर यािे अशी त्याची इयाछा होती.
कारण एकदा दरबारात महमां द घोरीने त्याला स्ितःला जरी मल ु े नसली तरी तकु ी गल
ु ामाांयाया रुपाने मला
अनेक मल ु े आहेत आतण तीच माझे नाि पढु े चालितील, असे उद्गार काढले १२०६ मध्ये महमां द घोरी
एकाएकी मारला गेलयामुळे त्यायाया राज्यात एकच गोंधळ तनमाणण झाला. या गोंधळाचा फायदा घेऊन
ताजद्दु ीन एलडोज आतण नातसरुद्दीन कुबेचा याांनी अनक्र ु मे गजनी आतण मुलतान या देशाांिर आपले
िचणस्ि प्रस्थातपत के ले. ही बातमी लागताच लाहोर प्रजाजणाांयाया तिनांतीिरून ऐबकाने २४ जनू १२०६
स्ितःचा राज्यातभषेक करून घेतला. परांतु त्याने सल ु तान अशी सिण पदिी स्ितःला लािनू घेतली नाही.
आतण तशपहसालार म्हणजे सभु ेदार या पदिीिरच सांतोष मानला. इतके च नव्हे तर त्याने आपलया
नािाची स्ितांत्र नाणी प्रचारात आणली नाहीत, तकांिा स्ितःयाया नािाने मतशदीत कधीही खतु ाबा सद्ध ु ा
िाचला नाही.
ऐबका समोरील ऄडचणी
राज्यरोहणानांतर ऐबकाला अनेक अडचणींना तोंड द्यािे लागले उत्तर भारतातील तहदां ू शासकाांनी
त्याला परके समजनू त्यायाया तिरुद्ध बांडाळ्या चालिलया होत्या.तसांध आतण मल ु तानचा शासक नसरुद्दीन
कुबेचा हा त्याचा प्रततस्पधी होता महमां द घोरीयाया मृत्यनू ांतर ताजद्दु ीन यालडोज याने गजनीिर आपले
िचणस्ि प्रस्थातपत के ले होते आतण त्याला सहातजकच तहदां स्ु थानातील तक ु ी साम्राज्यासद्ध
ु ा आपलया
साम्राज्यात यािे असे िाटत होते. बांगाल, तबहारमध्ये बखत्यार तखलजी याचा मल ु गा इतखत्यारउद्दीन
महमां द हा गादीिर आला. परांतु काही काळानांतर अलीमदाणन खान या एका सरदाराने इतखत्यारउद्दीनचा
िध करून बांगालची गादी बळकािली होती. म्हणनू त्यायाया महत्वािाकाांक्षेला आिर घालणे आिशयक
होऊन बसले होते. घोरीयाया मृत्यचू ा फायदा घेऊन तनरतनराळे राजपतू शासक इतखत्यारउद्दीन ऐबकािर
स्िारी करण्याचे मनसबु े रचत होते. मध्य अतशयातील ख्िारीजमचा राजा याला गजनी आतण तदललीयाया
साम्राज्यािर स्ितःचे िचणस्ि प्रस्थातपत करण्याची जबर महत्वािाकाक्ष ां ा होती. त्याची भीती ऐबकाला
तनमाणण झालेली होती.
कुतबु द्दु ीन ऐबकाने या सिण अडचणींना अत्यतां गांभीरपणे तोंड तदले.
याल्डोजाचा बंदोबस्त
िायव्य सरहद्द प्रातां प्रदेशातनू स्िारी होऊ नये म्हणनू ऐबकाने आपला मवु काम तदललीतून
हलिनू लाहोरात आतण उरलेली सिण िषण लाहोरला घालिली. घोरीयाया मृत्यचू ा फायदा घेऊन यालडोजने
गजनी शहर आपलया ताब्यात घेतले होते. त्यामळ ु े आपलया साम्राज्याला धोका तनमाणण झाला आहे असे
मला िाटत होते. म्हणनू आपले ससु ज्ज सैन्य आपलयाबरोबर घेऊन इ.स.१२०८ मध्ये लाहोरला
पोहोचला आतण िाटेत आलेलया यालडोजायाया सैन्याचा त्याने पराभि के ला. त्याचा कायमचा बांदोबस्त
करण्याकररता म्हणनू ऐबक आता गजनीयाया शहरापयांत चालत गेला. ऐबकाने यालडोजाचा पराभि
करून गजनी शहर आपलया ताब्यात घेतले. गजनी मधलया प्रजाजनाांना ऐबकाचे मोठ्या प्रेमाने स्िागत
के ले. कारण गजनीमधील लोक ऐबकाकाला घोरीचे खरे खरु े िारस समजत होते. ददु िै ाने लिकरच
ऐबकाबद्दल मोठ्या प्रमाणात असांतोष तनमाणण होऊन प्रजाजनाांनी त्याांयाया तिरुद्ध बांड के ले. ऐबकाने
म्हणनू गजनीचा मागण सोडून लाहोरचा मागण धरला त्यानांतर ऐबकाने गजनीला परत जाण्याचा कधीही
तिचार के ला नाही. यालडोजाने सद्ध ु ा ऐबकाची लष्करी शक्ती जाणनू त्यायाया साम्राज्यातिरुद्ध कोणतीही
आगळीक के ली नाही.
कुबेचाचा बदं ोबस्त
कुबेचायाया िाढत्या महत्वािाकाांक्षेला आिर घालण्यासाठी म्हणनू ऐबकाने आपलया बतहणीचा
तििाह कुबेचाशी लािनू तदला. ही गोष्ट आपण पातहली परांतु ऐबकाला त्याचा बांदोबस्त नीट रीतीने करता
आला नाही. कारण बांगाल तबहार मध्ये अलीमादाणन खानाने बांडाळी पक ु ारलयामळु े आता ततकडे लक्ष
द्यािे लागले कुबेचाचे राज्य तसांध आतण मल ु तान या प्रदेशात परु तेच मयाणतदत रातहले.
ऄलीमदािन खान यांनी ऐबकाचे स्िावमत्ि मान्य के ले
बांगाल तबहार मध्ये इख्तीयारउद्दीन याचा िध झालयानांतर अलीमदाणन खान याने स्ितःचे स्िातांत्र्य जाहीर
के ले. तह घटना आपण पतहली आहे. परांतु तदलली अतमराांना तह घटना आिडली नाही त्याांनी अलीमादाणन
खानाला पदयायतु के ले. तेव्हा अलीमदाणन खान तदललीला पळून ऐबकाकडे आला. ऐबकाने तदललीयाया
साम्राज्याचे िचणस्ि खानाला मान्य कराियास लािले. त्यानतां र ऐबकाकाने अलीमदाणन खान आतण
बगां ालमधील तखलजी सरदार यायाां यात समेट घडिनू आणला. आतण अलीमदाणन खान याला पन्ु हा
बगां ालचा सभु ेदार म्हणनू नेमले. अशा रीतीने बगां ालिर कुतबु द्दु ीन ऐबकाचे पन्ु हा िचणस्ि प्रस्थातपत झाले.
ख्िारीजमच्या शहाचा बदं ोबस्त
मध्य अतशयातील ख्िारीजमचा शहा हा अत्यतां महत्िाकाांशी सल ु तान होता. तदललीचे साम्राज्य
तगळांकृत करािे अशी त्याची महत्वािकाक्ष ां ा होती. ऐबकाने आपलया कारकीदीत सघां षण टाळण्याचा प्रयत्न
के ला. मध्य अतशयाई सांबांधी कुतबु द्दु ीन ऐबकाने तटस्थ धोरण अमलात आणले.
राजपूत धोरण
घोरीयाया मृत्यनू ांतर राजपतु ाांनी बांडाळ्या करून आपली स्ितांत्र राज्य स्थापन के ली होती.
कुतबु द्दु ीन ऐबक हा इतर लढ्यात गांतु लयामळ ु े राजपतु ाांयाया बांडाळ्याकडे तो लक्षपरू िू शकला नाही. परांतु
िेळ तमळताच ऐबकाने आपला मोचाण राजपतु ाांनी कडे िळतिला. त्याने चांदेलाकडून कातलांजर, जयचांदचा
मल ु गा हररिांद्र याजकडून फारुकाबाद आतण प्रततहराकडून ग्िालेर इत्यादी तठकाणी तजांकली. परांतु
राजपतु ाांचे पाररपत्य होण्याअगोदरच इ.स. १२१० मध्ये पोलो खेळत असतानाच घोड्यािरून पडून
ऐबकाचा मृत्यू झाला.
कुतबु द्दु ीनची योग्यता
ताज-उल-मातसरचा लेखक हसीन तनजामी याने कुतबु द्दु ीन ऐबकिर स्तुततसमु नाांचा िषाणि के ला
आहे. त्यायायामध्ये कुतुबद्दु ीन ऐबकाने अत्यांत चाांगलया रीतीने राज्यकारभार के ला आतण न्यायदानायाया
कामात तो चोख होता. “ त्यायाया राज्यात कोलहा आतण मेंढी एकाच भाांड्यात पाणी पीत असत” असे
म्हणतात तमनाज-उस-तसराज या मतु स्लम इततहासकाराने सद्ध ु ा कुतबु द्दु ीनिर स्तुतीसमु नाांचा िषाणि के ला
आहे. “सिण तहदां स्ु थानात त्याने तमत्र जोडलेले आतण शत्रू औषधालाही तशललक उरला नाही.” असे मत
त्याने व्यक्त के ले. दानधमण करण्याची आिड होती. आतण म्हणनू लेखक त्याला “लाखबक्ष” लाख रुपये
देणारा असे म्हणत असे. त्याने तलहून ठे िलेले आढळते ही सिण िणणने अततशयोक्ती स्िरूपाची होती.
त्यातील भािाथण तेिढा आपण लक्षात घ्याियास हिा.
कुतबु द्दु ीन ऐबकाने फक्त चार िषे राज्य के ले त्यािेळी भारतातील राजकीय पररतस्थती त्याला
पणू णपणे प्रततकुल होती. पराक्रमायाया जोरािर आतण कूटनीतीयाया आधारािर त्याांनी या प्रततकूल
पररतस्थतीतनू मागण काढला. कुतबु द्दु ीन ऐबक हा शरू योद्धा आतण कुशल सेनानी ि बतु द्धमत्ता, शौयण,
साहस हे त्याचे तिशेष गणु होते. महमां द घोररला त्याने एकतनष्ठपणे सहकायण के ले. त्यायाया पराक्रमामळ ु े
पष्ु कळशा लढाया महमां द घोररला तजांकता आलया. त्याची स्िातमभक्ती अजोड होती. घोरीने तदललीला
स्थापन के लेलया साम्राज्याला स्थायी स्िरूप देण्याचे कायण त्यानां ी यशस्िीपणे के ले असे तदसनू येते.
कुतबु द्दु ीन ऐबकाचे धातमणक धोरण तिशेष उदार नव्हते तहदां नांू ा त्याने क्रूरपणे िागिले तहदां याांू या
मांतदराचां ी त्यानां ी तोडफोड के ली. आतण मोठ्या प्रमाणात सपां त्ती लटु ू न घेतली. कुतबु द्दु ीन ऐबकाला
सातहत्य आतण कला याांची तिशेष आिड होती. हसन तनजामी यासारख्या तिद्वानाला त्याने आश्रय
तदलेला होता. ऐबकाला स्थापत्यकलेची तिशेष आिड होती. इ.स.१२९१ मध्ये त्याने तदलली आतण
अजमेर यातठकाणी “कुव्ित-उल- इस्लाम” आतण “ढाई तदन का झोपडा” या दोन प्रतसद्ध मतशदी
बाांधलया. ख्िाजा कुतबु द्दु ीन या सांताांयाया स्मृततप्रीत्यथण त्याने “कुतबु तमनार” याया बाांधकामाला प्रारांभ
के ला.
कुतबु द्दु ीन ऐबकाने आपलया कतणबगारीिर स्ितःचा उत्कषण घडिनू आणला. परवया देशात येऊन
चहू बाजनू े होणार्या तिरोधाला न जमु ानता त्याने महमां द घोरीचे साम्राज्य तटकून धरले याचे सिण श्रेय
ऐबकालाच द्यािे लागेल त्याने फार मोठे साम्राज्य तनमाणण के ले नसेल परांतु मोगल साम्राज्यात बाबराला
आपलयाला जे स्थान द्यािे लागते ते स्थान सल ु तान काळामध्ये कुतबु द्दु ीन ऐबकाला द्यािे लागते यािरून
कुतबु द्दु ीन ऐबकाची कतणबगारी आपलयाला तदसनू येते.
अरामशहा:
कुतबु द्दु ीन आयोगायाया अचानक मृत्यनू ांतर तदलली साम्राज्यातील कुतबु द्दु ीन ऐबकायाया अननु यात
मोठीच खळबळ उडाली. साम्राज्यायाया तहतायाया र्दष्टीने आम्ही अमीरानी कुतबु द्दु ीन ऐबकाचा मल ु गा
आरामशहा याला गातदिर बसिले. त्याला नीट राज्य न करता आलयामळ ु े राज्यात सिणत्र अव्यिस्था
तनमाणण झाली. म्हणनू अमीरानी कुतुबद्दु ीनचा जािई बदायनु प्राांताचा राज्यपाल अलतमश याला राज्याची
जबाबदारी साांभाळण्याची तिनांती के ली. या तिनांतीस मान देऊन आरामशहाचा पराभि के ला. आतण
सल ु तान “शमसद्दु ीन” ही पदिी धारण करून त्याने स्ितःचा राज्यातभषेक करून घेतला
प्रकरण २ रे
तदललीचे सरुु िातीयाया सल
ु तान आतण त्याचां े योगदान
अ) इलततु तमश
ब) रतझया
क) बलबन
प्रस्तािना
याला मल ु गा नव्हता. त्याने गल
ु ाम बाळगण्यास सरुु िात के ली. त्याांयायाशी सलोख्याने िागनू
त्याने आपलया राज्याची शक्ती िाढिली. त्याना आपलया मल ु ायाया सारखे िागिले. अत्यांत तनष्ठा, प्रेम या
गल ु ामाांकडून त्याला तमळाले. त्याने आपलया राज्याची व्यिस्था ही या गल ु ामाांयाया हाती सोपिली.
कुतुबुद्दीन ऐबक
हा घोरीचा अत्यांत तनष्ठािांत गल ु ाम होता. त्याने सरुु िातीला लाहोर येथनू राज्य के ले.
तहदां स्ु तानयाया इततहासात कुतबु द्दु ीनला गलु ाम तकांिा मामलक ु घराण्याचा सांस्थापक मानले जाते. या
घराण्याचे जिळजिळ नऊ सल ु तान होऊन गेल.े कुतबु द्दु ीन ऐबक याने इ.स. १२०६ मध्ये आपली सत्ता
स्ितांत्रपणे घोतषत के ली. त्याने तदलली येथनू राज्यकारभार सरू ु के ला.
अलतमश हा त्याचा जािई होता. कुतबु द्दु ीन ऐबक याने पतहलयाांदा गल ु ाम घराण्याची सत्ता
प्रस्तातपत के लयामळ ु े या घराण्याला गल ु ाम घराण्याचे शासन असे म्हटले जाते. कुतबु द्दु ीन ऐबक हा
अत्यांत कुरुप होता. त्याने इस्लाम धमाणच,े घोड्यािर बसण्याचे तसेच तलिार चालिण्याचे तशक्षण घेतले
होते. इराणमधील तनशापरू याया एका दयाळू काजी कडून त्याने आपली राजकीय सरुु िात के ली. पढु े
त्याला मोहम्मद घोरीने तिकत घेतले. तो काही काळ मोहम्मद घोरीयाया राज्याचा पागा प्रमख ु म्हणजेच
अतमर इ आखर या पदािर होता.
तराइनच्या लढाइ
पृथ्िीराज चौहाण यायाया बरोबरयाया तराईनयाया लढाईत त्याने महत्वािाची भतू मका बजािली होती.
घोरीयाया बरोबर असलेलया ताजउद्दीन यालडोज ि नातसरुद्दीन कुबेयाया याांयायाशी त्याने िैिातहक सांबांध
जोडलेले होते. घोरी तजिांत असेपयांत त्यायाया ितीने भारतातील कारभार पातहला. घोरीयाया मृत्यनू ांतर
ऐबक याने स्ितःचे स्ितांत्र अतस्तत्ि दाखिण्यास सरुु िात के ली. त्याने स्ितःयाया नािाने नाणी पाडली
नाहीत, तकांिा खतु बा परायण के ले नाही. सल ु तान हा तकताब देखील घेतला नाही, परांतु स्ितांत्र शासन
मात्र के ले.
हा शरू उत्साही कायणक्षम सेनानी होता. आपलया चार िषाणयाया कारतकदीत त्याने आपली सत्ता
व्यितस्थत करण्यासाठी प्रयत्न के ले. तो लाहोर येते चौगन पोलो खेळत असताना घोड्यािरुन पडून मृत्यू
पािला. त्याचा इततहासामध्ये लाख-बक्ष असा उललेख आलेला आहे. याचा अथण तो मक्त ु हाताने
दानधमण करण्यामध्ये अत्यांत योग्य व्यक्ती होता. त्याने तदलली जिळ अनेक इमारती उभारण्यास सरुु िात
के ली. यामध्ये कुतबु तमनार हा महत्वािाचा आहे.
ऄल्तमश
हा कुतबु द्दु ीन ऐबकचा गल ु ाम होता. त्याला ऐबक याने एक लाख तजतल तकांमत देऊन तिकत
घेतले होते. पढु े तो अनेक महत्वािायाया पदािर रुजू झाला. त्याला आमीर इ तशकार हे पद तदले. तसेच
त्याला आपला जािई करून घेतले. तो लाहोरचा सभु ेदार म्हणनू काही काळ कायणरत होता. त्याची
गलु ामतगरीतनू मक्त ु ता के ली. मोहम्मद घोरीयाया आदेशािरून १२०६ मध्ये त्यायाया मक्त ु तेचा कायणक्रम
पार पडला. खोकर जमाती िरील मोतहमेत अलतमश याने अत्यांत महत्िाची भतू मका बजािली होती.
ऄल्तमश समोरील ऄडचणी
ताजद्दु ीन ि नातसरुद्दीन कुबेयायायाया याांयाया सोबत त्याला सांघषण करािा लागला. ऐबकयाया नांतर
त्याचा मल ु गा आरामशहा गादीिर बसला. ही घटना तक ु ण सरदाराांना आिडली नाही. कारण तो या पदाला
लायक नव्हता. सरदाराांनी अलतमशला सल ु तान होण्यासाठी बदाऊन येथनू बोलनू घेतले. अलतमशने
आपली सत्ता लाहोर िरून तदललीला आणली. तेव्हापासनू तदलली ही सल ु तानशाही राजिटीची
राजधानी बनली. राजकीय हालचालीचे क्षेत्र कनोज होते, त्याऐिजी तदललीला आणले. या काळात
महत्वाि येऊ लागले.
आरामशहायाया नांतर अलतमशने तदलली सल ु तानशाहीला बळकट करण्यासाठी प्रयत्न के ले.
त्याला यािेळी ताजद्दु ीन आतण नातसरुद्दीन याांयायासोबत सांघषण करािा लागला. बांगाल आतण तबहार येथे
मोहम्मद तबन बक्तीयार तखलजी याने आपली स्ितांत्र सत्ता प्रस्थातपत के ली होती. त्यायाया मृत्यनू ांतर
अलीमदणन तखलजी याने येथे आपले अतस्तत्ि तनमाणण के ले.
ताजुद्दीनचा बंदोबस्त
ऐबकचा सासरा ताजद्दु ीन यािेळी गजनीचा प्रमख ु सत्ताधीश बनला. त्याने आपलया कारतकदीत
अलतमशला तिरोध के ला. अलतमशने त्याचा तिरोध मोडण्यासाठी प्रयत्न के ले. त्याला तदललीयाया
राजकारणापासनू दरू ठे िले. लिकरच अललाउद्दीन मोहम्मद नािायाया ख्िाररजमयाया शहाने ताजद्दु ीनचा
पराभि के लयामळ ु े गजनी ही आता मक्त ु बनली. ताजद्दु ीन पजां ाबला आला. ि आपला तदलली िरचा
हवक सागां ू लागला. अलतमशने तराईन येथील लढाईत ताजद्दु ीनयाया सैन्याचा पराभि के ला. पढु े त्याला
ठार मारले. हे अलतमस चे मोठे यश होते.
नावसरुद्दीनकडे लक्ष
अलतमशने नातसरुद्दीन याकडे लक्ष िळिले. यािेळी नातसरउतद्दनने मल ु तानला पलायन के ले.
तचनाब नदीयाया तकनार्यािर मन्सरू ा येथे अलतमशने त्याचा पाठलाग करून त्यायायाशी सांघषण के ला. परांतु
नातसरुद्दीन याचा शेिट करणे शवय झाले नाही, नातसरउद्दीन हा आपलया मृत्यू पयांत तसधिर राज्य करत
होता. चांगेज खानायाया मृत्यनू ांतर (१२२८) नातसरुद्दीन कडून अलतमशने तसांधचा भाग तजांकून घेतला.
तसांधू नदी ओलाांडत असताना नातसरुद्दीनचा मृत्यू झाला.
बगं ालिर विजय
बांगाल येथे तखलजींचे राज्य होते. सरुु िातीला हा भाग बतख्तयार तखलजी या अमीरकडे होता.
पढु े तो प्रदेश अली मदाणन खीलजी याकडे आला. तो जल ु मी असलयाने त्याला गादीिरून काढून, त्या
ऐिजी ईिाझ यास गादीिर बसिण्यात आले. बांगाल तदलली साम्राज्याचा भाग आहे, हे जाणनू
अलतमशने बांगालिर स्िारी के ली. १२२५ अलतमशचे िचणस्ि मान्य करून, खांडणी देण्याचे जाहीर के ले.
परांतु त्याची पाठ तफरताच त्याने बांडखोरी के ली. अलतमशने आपला मल ु गा नातसरुतद्दन यास त्यायाया
तिरुद्ध पाठिले. यािेळी झालेलया लढाईत ईिाझ मारला गेला. बांगाल अलतमशने तजांकून घेतला.
राजपतु ान्यािर विजय
हा प्रदेश तजांकून घेण्यायाया उद्देशाने अलतमश रणथांबोरला िेढा तदला. त्याने हा प्रदेश तजांकला.
त्यानांतर परमार याांची राजधानी मांदोर त्याने तजांकले. जालोरािर त्याने स्िारी करून, जालोरचा राजा
उदयतसांग याला परातजत के ले. उदयतसांग याने अलतमशला खांडणी देण्याचे मान्य के ले. गांगेयाया दआ ु बात
झालेलया गोंधळाची पररतस्थती व्यितस्थत करण्यायाया उद्देशाने अलतमशने प्रयत्न के ले. अलतमशला या
काळात अत्यतां महत्वािाचे स्थान तनमाणण झाले होते. त्याला खलीफाची मान्यता तमळाली होती. १२३६
मध्ये तो मरण पािला.
रविया सुल्तान
अलतमश मृत्यू पािलयानतां र नातसरुद्दीन हा गादीिर येणे क्रमप्राप्त होते. परांतु तो मृत्यू पािलयाने
गादी तफरोजशहायाया ताब्यात आली. तो आळशी ि व्यसनाधीन होता. त्यामळ ु े तो अतधक काळ
गादीिर रहाणे शवय नव्हते. पढु े रतझया ही गादीिर आली. परांतु ततला अनेक सरदाराचां ा पातठांबा नव्हता.
एका स्त्रीने राज्यकारभार करािा ही बाब मान्य नसलयाने, ततला सातत्याने तिरोध झाला. ततने आपलया
कारतकदीत राज्यकारभार सरु ळीत चालािा म्हणनू प्रयत्न के ले. ततने राज्यकारभारािर आपली पकड
मजबतू के ली. राज्यािर आलयानांतर ततने बदायनू , मल ु तान, हसी आतण लाहोर येथील प्राांतायाया
राज्यपालाांयाया बरोबर सांघषण के ला. त्याांनी ततयाया अतधकारािर शांका व्यक्त के ली होती.
नूरुवद्दनचे ि ऄल्तुवनया यांचे बंड
नरुू तद्दन याने बांड करून, रतशयाला शह देण्याचा प्रयत्न के ला. परांतु ततने त्याचा बांदोबस्त के ला.
ती जरी पराक्रमी असली तरी ततला मतु स्लम समाजातील चालीरीतींना आतण रूढी-परांपराांना तोंड द्यािे
लागले. अश्व दल प्रमख ु याकूत यायाया सोबत ततचे प्रेमसांबांध असलयाचे त्याकाळात बोलले जात होते.
त्यामळ ु े आतमरानी ततयायातिरुद्ध उठाि के ला. या उठािाचा एक मोरवया अलततु नया याचे बांड यशस्िी
झाले. भतटांडा येथील अमीर अलततु नया यशस्िी झालयाने रतझयाने त्यायायाशी जळ ु िनू घेऊन तििाह
के ला. काही अतमराांनी बहरमशहा याला गादीिर बसतिले. रतझया ि बहरमशहा याांयायातील सांघषाणत ती
पराभतू झाली. अरण्यात असताना ती दरोडेखोराकडून मदत पािली.
बहरमशहा (१२४०-१२४२)
हा शम्शी अमीर उमराि याांयाया हातातील बाहुले होता. इतख्तयारउद्दीन ऐततगीन हा नायब एक
मामतलकत (राज्याचा मख ू त्यार) या नात्याने सिण कारभार पहात होता. बहरमशहायाया बतहणीशी त्याने
तििाह के लेला होता. १२४३ मध्ये बहरमशहाची शम्शी याांनी हत्या के ली.
ऄल्लाईद्दीन मसूदशहा (१२४२-१२४६)
इज्जद्दु ीन तकशलू खान एक शम्शी अमीर होता. त्याने स्ितःला सल ु तान घोतषत के ले. हे शम्शी
याांना आिडले नाही. त्याांनी मसदशहा या अलतमशयाया नातिाला गादीिर बसिले. शम्शींचा नायक
(मतलक नायब) कुतबु द्दु ीन हसन घोरी होता. त्यायाया कारतकदीत बलबन राजकारणात आघाडीिर आला.
नावसरुद्दीन महमूद (१२४६-१२६६)

याने मसदू ला चाळीसगणी उमराि यायाां या मदतीने खाली खेचले. तो अलतमशचा नातू होता.
सतरा िषाणचा असताना तो सल ु तान बनला. तो नामधारी शासक होता. खरी सत्ता शम्शींयाया हाती होती.
तो उत्तम सेनानी ि प्रशासक होता. तबाकत ए नाहिरी या ग्रथां ाचा कताण तमनहाज हा तदललीचा काजी
होता. त्यायायािर बलबनची मजी होती. नातसरुद्दीन हा धातमणक, पापतभरू ि दयाळू राजा होता. त्याने
आपले जीिन एकाद्या फकीरासारखे व्यतीत के ले. या काळात खरी सत्ता ही बलबनयाया हातात होती.
बलबन मख्ु यप्रधान म्हणनू ही कारकीदण गाजिली. त्याने राज्यकारभार व्यितस्थत साांभाळला.
त्याने झेलम टेकड्यािर के लेले खोकर टोळ्याांचे हलले परतािनू लािले. गांगेयाया खोर्यातील बांडखोर
राजाांना शासन के ले. मेिाड, रणथांबोर येथील राजपतु ाांना त्याने आपलया दबािाखाली ठे िले. त्याने या
कारतकतदणत आपली प्रततष्ठान िाढिली. त्याने व्यितस्थत कारभार पाहून, नातसरुद्दीनची कारकीदण
गाजिली. मोहम्मद हा १२६६ मध्ये मृत्यू पािला.
बल्बन (१२६६-१२८७)
त्यानांतर राज्याची सिण सत्रू े बलबन आपलया हाती घेतली. तो इलबरी तक ु ण टोळीत जन्माला
आलेला होता. त्याने लहानपणीच मांगोल याांचे जीिन अनभु िले होते. त्याची गल ु ाम म्हणनू तिक्री झाली.
अलतमश ने त्याला तिकत घेतले. रतझयायाया कारतकदीत तो अमीर इ तशकार या पदािर होता. पढु े त्याने
मोहमद शहा याांयाया कारकीदीत देखील महत्वािाची भतू मका बजािली. या काळात त्याने महत्वािाची
भतू मका पाडली. मोहमदयाया मृत्यनू ांतर तो राजगादीिर आला. त्याने गादीिर येताच अनेक महत्वािायाया
कामतगरी पार पाडलया.
अवथिक वस्थती सध ु ारण्याचा प्रयत्न
तो गादीिर आलया नांतर त्याने सिणप्रथम कायदा आतण सव्ु यिस्था हा प्रश्न हाती घेतला.
पांजाबातील खोकर आतण मेिाती टोळ्याांचा बांदोबस्त के ला. तदललीयाया आसपास झालेलया या बांडाला
त्याने क्षमिले. तो गादीिर आलयानांतर त्याने नांतर आतथणक प्रश्न सोडिण्यासाठी प्रयत्न के ला. मांगोल
आक्रमणायाया सातत्यायाया हलयाांमळ ु े सल
ु तानशाहीला आतथणक अडचणींना तोंड द्यािे लागले. बलबन
कारतकदीत सरकारी खतजना ररता पडला होता. बलबन आतथणक तस्थती सधु ारण्यासाठी प्रयत्न के ला
चाळीसगणी मांडळाचे अतस्तत्ि सांपिण्यासाठी त्याने प्रयत्न के ला.
चाळीसगणी सरदारांचा बंदोबस्त

या सरदाराचां ा िचक तदललीयाया राजकारणािर असलयाने त्याचां े महत्ि कमी करणे, हे बलबनला
महत्िाचे िाटले. त्याने तदललीमधील सल ु तान राज्याचा प्रमख
ु धमण मसु लमान होता. त्यामध्ये मौलिी
यायाां या समस्या होत्या. मौलिींयाया हस्तक्षेपामळ ु े अनेक जणानां ा यातना सहन कराव्या लागत होत्या.
त्याचां ी भतू मका कमकुित करण्याचे काम बलबन याने के ले. राजस्थानात राजपतु ानां ी बदांु ल े खडां ात तदलली
शासनातिरुद्ध बडां सरू ु के ले. त्याचां ा बदां ोबस्त बलबन याने के ला. मांगोल आक्रमणाचां ा कायमचा
बांदोबस्त त्याने के ला. प्रशासनामध्ये अनेक बदल त्याने के ले. त्यायायाबद्दल एक तितशष्ट असा आदर
आतण दरारा तनमाणण करण्याचे कायण त्याने के ले.
लष्करात सुधारणा
राजगादीिर येताच त्याने आपले लक्ष लष्कराकडे िळिले. कारण सल ु तानशाहीचे सगळे
अतस्तत्ि मळ ु ातच लष्करािर अिलांबनू होते. त्याने शाही फौजेची फे ररचना करून, त्यात अनेक बदल
घडिनू आणले. मल ु की खात्यापासनू लष्करी खाते िेगळे के ले. त्यािर िजीराचे ि अथणमांत्र्याांचे असलेले
तनयांत्रण दरू के ले. सल ु तानाचा एक कतणबगार परमतमत्र सेनापती ईमाद उल मलु क याची सेना मांत्री म्हणनू
नेमणक ू के ली. कें द्रीय मांत्र्यायाया बरोबरीचे त्याला अतधकार तदले. सैतनकाांची भरती त्याांचे प्रतशक्षण ि
शस्त्रसामग्री याांची जबाबदारी त्याांयायािर सोपिली. खतजनदार आतण इतर महत्वािायाया बाबी त्यायायाकडे
ठे िलया.
राज्यातील तकललयाांचा बांदोबस्त ि इतर सांरक्षण व्यिस्था करून तदली शाही फौजा मोवयायाया
ठाण्यािर ठे िण्यायाया कामही त्यायायाकडे गेल.े तथातप फौजेचा सिणश्रेष्ठ अतधकारी म्हणनू त्याला
परिानगी तदली नाही. तो अतधकार सल ु तानाकडे कायम ठे िला. लष्करी अतधकार्याांना पगाराऐिजी
जमीन देण्याची पद्धत कुतबु द्दु ीन ि अलतमश याांनी सरू ु के ली होती. परांतु त्याांयाया काळामध्ये या
बाबींमळ ु े अनेक अडचणी तनमाणण झालया. या सरांजामशाही व्यिस्थेला छे द देण्याचा प्रयत्न त्याने के ला.
त्याने शाही रक्षक दलाची सांख्याबळ तकत्येक हजाराांपयांत िाढिले. िस्ततु ः ससु ज्ज सैन्यबळ
आतण कायणक्षम खडे सैन्य उभारणे हा त्याचा उद्देश होता. तरीसद्ध ु ा कायमस्िरूपी खडे सैन्य मदत मात्र
तमळिणयचा त्याने प्रयत्न के ला. इक्तेदाराांनी म्हणजे प्राांततक सभु ेदाराांनी ि इतर इनामदाराांनी गरज पडेल
तेव्हा सांख्येयाया होऊन तदलली सरकारयाया सेिेत हजर करािी हीच जनु ी प्रथा चालचू रातहली.
बंडखोर टोळयांचा बंदोबस्त

सल ु तानाने स्ितः लक्ष घातलयामळ ु े ि कें द्र सरकारने सतत नजर ठे िलयामळ ु े त्या सरांजामशाही
फौजेचा कायणक्षमता ि रांग रूप मात्र सधु ारले. तदललीयाया पररसरात लोकाचां े जीिन ि मालमत्ता सरु तक्षत
राखणे ही मल ु की बदां ोबस्ताची तनकड होती. बखरकार तलतहतो की, ‘कमकुित िारसदार यायाया
कारकीदीत तदललीयाया शेजारचे मेिाती आक्रमण होत असे. पेंढारी टोळ्या या तठकाणी लटू मार करत
असत. त्याचां ा शेिट करणे हे महत्वािाचे ठरले होते. तदललीयाया भोिती िाढलेले दाट जांगल आतण टेकड्या
यामध्ये ते लपण्यासाठी आश्रय घेत होते. या टोळ्याांचा बांदोबस्त करणे ही महत्वािाची बाब त्याकाळी
तनकडीची बनली होती. त्याांना िठणीिर आणण्यासाठी उपाययोजना के ली. हे जांगल साफ करण्याचा
त्याने प्रयत्न के ला.
गंगा-यमुनेच्या दुिाबात िचक
त्याने आपले लक्ष अिध कडे िळिले. गांगा-यमनु ेयाया दिु ाबात तहदां ू जमीनदार, जागीरदार
याांयायाकडे िळिले. या प्रदेशातील जमीन फार सपु ीक असलयाने येथील लोक सधन ि प्रगत होते. ते
तदलली सरकारला तनयतमत महसल ू देत नसत. आपलया मल ु खात मसु लमान अांमलदाराांना पाय रोिनू देत
नसत. राष्रीय स्िातांत्र्य आपण गमािनू बसलो आहे, या बद्दल त्याांयाया मनात राग धमु सत होता. त्याांना
सांघतटत करून स्िातांत्र्य परत तमळिण्यासाठी तक ु ाांची लढा देऊ शकणारा नेता तनमाणण करायचा होता.
तहदां चांू ा प्रततकार कायम काढून टाकण्याचा प्रयत्न बलबन याने के ला. सांबांध गांगेयाया खोर्यात लहान-
लहान असे सभु े पाडले. आतण त्यायायािर अतधकारी नेमले. भोजपरू तठकाणी तकलले बाांधनी के ली.
त्यायाया रखिालीसाठी मोठी फौज ठे िली.
बदुं ेलखंड येथील बडं ाळी
बांदु ले खांड येथे बांडाळी माजली त्यािेळी तो तडक तदललीला परतला. परु े शी निी फौज घेऊन
त्याांयायािर चालनू गेला. त्याने अत्यांत क्रूरपणे बांडखोराचां ा बीमोड के ला. बरणीने यासांबांधी िणणन के लेले
आहे. तो तलतहतो, ‘प्रत्येक गािात प्रेताांचा खच पडलयामळ ु े दगु ांधी िाढलेली होती.’ बलबनचा राजधमण
हा हुकूमशहा होता. त्याने आपलया कारकीदीत सल ु तान पद हे ‘दैिी िरदान’ असलयाचा दािा के ला.
लोकाांयाया धातमणक भािनाांचा परु े परू फायदा घेतला. यािेळी बगदादयाया खतलफाची ताकत कमी झाली
होती. बलबन आपलया नाण्याांिर आिजणनू स्ितःचा उललेख ‘नातसर अमीर उल’ असा के ला. याचा अथण
म्हणजे खतलफाचा उजिा हात असे म्हणनू तो लोकाांशी िागत असे. लोकाांनी त्यायाया आज्ञेत रहािे असा
त्याचा कयास असे.
यावमन ए वखलापत
तो स्ित:ला अललाचा पृथ्िीिरील प्रतततनधी समजत होता. कायद्यायाया कक्षेत सिाांना आणले.
त्याने सल ु तानशाही मजबतू के ली होती. सिाांयाया अतधकार क्षेत्रायाया िर आपण आहोत, असे लोकाांना
पटिण्याचा त्याचा प्रयत्न होता. बलबल याने प्रततपातदलेला राजधमण ि त्याचे िणणन पढु ील प्रमाणे के ले
आहे. तो दैिी अितार स्ितःला समजत असे. त्याने राजगादीिर आलयािर बरे च प्रश्न सोडिले. त्यामध्ये
आतथणक अडचणींचा महत्वािाचा मद्दु ा होता.
अवथिक ईपाय
मांगोलाांयाया आक्रमणामळ ु े राज्याची आतथणक घडी तिस्कटली होती. त्यािर उपाययोजना
करण्यासाठी प्रयत्न के ला. चाळीसगणी सरदाराांचे महत्वाि कमी करण्यासाठी त्याने प्रयत्न के ला. स्ितःयाया
ताब्यात सिण शासन यािे हा त्याचा हेतू होता. तदललीमध्ये त्याने धातमणक समस्या कमी करण्याचा प्रयत्न
के ला. मौलिींची अतधकारशाही त्याने नष्ट के ली धातमणकर्दष्ट्या मौलिींचा प्रभाि त्याांना मान्य नव्हता.
त्याने ईश्वरी राजसत्तेयाया तसद्धाांचायाया माध्यमातनू स्ितःला श्रेष्ठ तसद्ध के ले. सैन्याची पनु रण चना के ली.
हेरखाते यामध्ये मोठ्या प्रमाणात बदल के ला. गल ु ाम घराण्याांमध्ये याांची कारकीदण खपू गाजलेली तदसनू
येते. त्यायाया मृत्यू मध्ये झाला.
वखलजी घराणे
या घराण्याची स्थापना जलालद्दू ीन याने के ली. तो गाडीिर येण्यापिू ी अमीर-उमराि तदललीचा
कोतिाल बग्रु ाखानाचा मल ु गा कै कुबात याला गातदिर बसिले. त्यािेळी तो के िळ सतरा िषाणचा होता.
तो चीनी आतण तिलासी जीिन जगण्यामध्ये तो मग्न असे. तदललीची गादी तो साांभाळू शकत नव्हता.
परांतु त्यायाया तितशष्ट राजकीय प्रबलयामळ ु े त्याला राजगादी प्राप्त झाली. मख्ु य अतधकारी तनजामद्दु ीनला
त्याने तिषप्रयोग करून ठार मारले. अमीर याांनी आता एक अलपियीन मल ु गा याला गातदिर बसिले.
यािेळी जलालद्दु ीन तखलजी महत्िायाया पदािर होता. सल ु तान आपलया सैन्याची पाहणी करण्यासाठी
तदलली शहर सोडून बाहेर गेला. या सांधीचा फायदा घेऊन जलालउद्दीन याने स्ित:ला शासक घोतषत
के ले.
जलालईद्दीन वखलजी
तखलजी हे तक ु ाांयाया ६४ जमातीपैकी एक होते. ते प्रारांभी अफगातणस्तानात येऊन रातहले ि
येथील सस्ां कृ ती त्यानां ी आत्मसात के ली. ते घोरीयाया लष्करात भरती झाले. ११९० साली झालेलया
तराईनयाया लढाईत मोहम्मद घोरी जखमी झाला, त्यािेळी त्यायाया प्राणाचे रक्षण एका तखलजी तशपायाने
के ले होते. महमां द तबन बक्तीयार तखलजी सेनापती पदापयांत पढु े गेला. १२०६याया दरम्यान त्याला बगां ाल
ि तबहारची सभु ेदारी तमळाली. तखलजीने स्ितःला स्ितांत्र घोतषत के ले. यािेळी कुतबु द्दु ीन ि इतर गल ु ाम
याांचा सल ु तानाांनी तनमाणण के लेला िगण होता. निा सरदार िगण तनमाणण के ला असलयाने या अमीर उमराि
(सरदार) मध्ये प्रततस्पधी रस्सीखेच चालू होती.
या काळात सामानाचा प्रमख ु जलालद्दु ीन तखलजी हा मानाचे स्थान तमळिणारा सामान्य मतु स्लम
समाजाचा यिु क होता. अलतमश ि बलबन काळात एक सामान्य तशपाई म्हणनू त्याने आयष्ु याची
सरुु िात के ली. बलबन मृत्ययाू या िेळी तो सामानाचा आतधकारी बनला. यािेळी तो 67 िषाणचा म्हातारा
होता. तरुण सल ु तानाने त्याची सर इ जांदर म्हणजे शाही अांगरक्षकायाया प्रमख
ु म्हणनू नेमणक ू के ली होती.
पढु े मख्ु य सेनापततपद त्याला बहाल करण्यात आले. अधाांग िायनू े आजारी असलेला कै कुबाद यािेळी
मारला गेला. त्याचे प्रेत यमनु ा नदीत फे कण्यात आले.
जलालने आपला बलिान पतु ण्याला पढु े आणले. १२९० याया जनू मतहन्यात तो स्ितःला
सल ु तान म्हणनू घोतषत के ले. त्याने सहा िषे राज्य के ले. बांडखोराांयाया कै देतनू मक्त
ु करणे, दरोडेखोराांचा
बांदोबस्त करणे, मांगोलाचा बांदोबस्त करणे या गोष्टी त्याने के लया. राजपतु ण्यािर स्िारी के ली. त्याचा
जािई अललाउद्दीन तखलजी नािारूपाला येऊ लागला. तो त्याचा पतु ण्या होता. दतक्षणेकडील मोहीम
यशस्िी ठरला. उज्जैन या तठकाणी त्याने मोहीम गाजिली. त्याला लष्करप्रमख ु हे पद देण्यात आले.
प्रकरण ३ रे
सल्तनतशाहीचा विस्तार
अ) अलाउद्दीन खलजी: तिस्तार ि प्रशासकीय सधु ारणा
ब) महु म्मद-तबन-तगु लक, तफरोज तघु लक याचां े प्रयोगः प्रशासकीय सधु ारणा.
क) सय्यद, लोदी आतण सलतनतचा अतां .
प्रस्तािना
तखलजी घराण्याचा अललाउद्दीन तखलजी हा प्रतसद्ध होता. त्याने बलबन प्रमाणे गप्तु चर यांत्रणा
अततशय महत्वािाची बनिली होती. लष्कर मजबतू बनिणे, अडचणीचे तनराकरण करण्यासाठी अनेक
उपाय योजना करणे, अांतगणत बांडे मोडून काढणे इत्यातद कायण के ले. तो बलबनप्रमाणे अततशय
शतक्तशाली राज्यकताण होता. सल ु तानशाही मध्ये प्रामख्ु याने त्यायाया बद्दल अतधक साांतगतले जाते.
याांयाया बद्दल साांतगतले जाते की, ‘त्याची भतू मका जिळ जिळ बलबनसारखी होती.’
ऄ) ऄलाईद्दीन खलजी: विस्तार ि प्रशासकीय सध ु ारणा
१. ऄल्लाईद्दीन वखलजी: राज्यविस्तार
लष्करािर उत्तम प्रशासनाचे अतधष्ठान असते, असा त्याचा तिश्वास होता. त्याने लष्करी धोरणाचा
अिलांब मोठ्या प्रमाणात के ला. लोकाांकडे उठािाचा तिचार करण्याइतपत साधने असू नयेत असा त्याचा
तिचार होता. त्याने प्रशासनाची अांतगणत पनु रण चना पणू ण के लयामळ ु े त्याला प्रादेतशक तिस्तारास िाि
तमळाला. त्याचा साम्राज्य तिस्तार तीन टप्प्यात पाहता येतो.
ऄल्लाईद्दीन: साम्राज्य विस्ताराचा पवहला टप्पा
गज ु रात मोहीम
पतहलया टप्प्यात गजु रात राजस्थान ि माळिा यासारखे प्रदेश तनयांत्रणाखाली आणले. पिू ीचे सिण
प्रयत्न गजु रातमधील चालवु याने तनष्फल ठरिले होते. हा दाट लोकसांख्या नसलेला अतधक सपु ीक प्रदेश
होता. येथील हस्तकलेचा तिकास, िस्त्र तनतमणती या बाबी प्रमख ु होत्या. गजु रातमधील खांबाईत या
प्रदेशातनू पतिम आतशयाशी व्यापार मोठ्या प्रमाणात चालत असे. तसेच आग्नेय आतशया ि चीनसाठी
देखील हे तठकाण महत्वािाचे होते. १२९९ मध्ये अललाउद्दीन याने आपलया दोन सेनापतींना सैन्यासह
गजु रात मोतहमेिर पाठिले. तचत्तोडयाया तिरोधाची पिाण न करता हे सैन्य गजु रातमध्ये घसु ले. अचानक
झालेलया हललयामळ ु े येथील बेसािध राजा हाती पडला. या सघां षाणत मतलक काफूर गल ु ाम अललाउद्दीन
यास प्राप्त झाला.
ऄजमेरिर िचिस्ि
मोहम्मद घोरीयाया काळापासनू अजमेर प्रदेश यायाां या ताब्यात असला तरी तो पणू णपणे तक ु ाांयाया
िचणस्िाखाली नव्हता. येथील अतजांवय तकलला रणथांबोर तजांकलयाने पिू ीचे प्रयत्न यशस्िी ठरले होते.
येथील िचणस्िा नतां र माळिा तजांकून घेणे हे अललाउद्दीन िाटू लागले.
वचत्तोड विजय
तचत्तोडचा राजाने खानाचा पराभि के ला त्यामळ ु े अललाउद्दीन स्ितः यािेळी तचत्तोडिर चालनू
गेला. या सांघषाणयाया िेळी बरनी हा दरबारी लेखक हजर होता. त्याने या सांघषाणचे सतिस्तर िणणन के ले
आहे. राणी पतिनी सौंदयाणची कथा कोणत्याही दस्ताऐिजात नाही. ती सातहत्यकृ तीत ि नांतर पढु े
आलेली आहे. हे सत्य आहे गौरीशांकर ओझा साांगतात. तचतोड तजांकलयािर अललाउद्दीन याने आपला
पत्रु तखज्रखान याकडे तचत्तोड सोपिले. मारिाड, बांदु ी येथील राज्याांनी त्यायायासमोर शरणागती
पत्करली.
माळिा यािर स्िारी
माळिा अत्यांत समृद्ध तिस्तीणण प्रदेश होता. अमीर खसु रोला त्या प्रदेशायाया सीमा तनतितपणे
कोणालाही साांगता येत नव्हत्या. आधी येथनू जलालद्दु ीन याांने प्रचांड लटू तमळिली, पण प्रत्यक्ष सत्ता
प्रस्थातपत मात्र के ली नाही. माळिा हे गजु रात ि दतक्षणेकडे जाण्याचे प्रिेशद्वार होते. त्यामळु े त्याचे महत्वाि
अतधक होते. माळव्यायाया राजाकडे ४० हजार घोडदळ होते, परांतु पढु े त्याांचा तनभाि लागला नाही.
पलायन करून त्याने माांडूचा आश्रय घेतला. येथेही सांघषण होऊन त्याचा पराभि के ला. त्याला ठार मारले.
ऄल्लाईद्दीन: साम्राज्य विस्ताराचा दुसर्या टप्पा
या काळात त्याने महाराष्रातील ि दतक्षणेतील राज्यािर आक्रमण करुन त्याांना तदललीचे
अतधपत्य तस्िकारण्यास भाग पाडले.
तेलगं णा: काकतीय याच्ं यािर स्िारी
इ.स. १३०३ मध्ये या प्रदेशािर प्रथम छाजू याने आक्रमण के ले. यािेळी तेलांगनाचा शासक
प्रताप रुद्रदेि दसू रा हा होता. िारांगळ ही त्याांची राजधानी होती. त्याने मतलक काफूर याकडे सोन्याची
मतू ी पाठिनू आत्मसमपणण के ले. यािेळी त्याचायकडून कोतहनरू तहरा प्राप्ती झाली.
दुगि देिवगरीिर स्िारी

१२९४ मध्ये अललाउद्दीन याने देितगरीिर स्िारी करून त्यानां ा िषीक खडां णी देणे भाग पडले
होते. दतक्षणेकडील राज्यात प्रथम महाराष्राचा समृद्ध भाग तजांकणे महत्िाचे होते. येथील राज्यकते
आपापसातील सघां षाणत गकण होते, त्यामळ ु े ते स्ितःहून तिनाशायाया गतेत गेले. आठ हजार घोडेस्िार
घेऊन अललाउद्दीन आला. अमाप सपां त्ती ि िातषणक खांडणी घेऊन तो तदललीला परतला होता. परांतु त्याने
पन्ु हा देितगरीकडे मोचाण िळिला. दोन ते तीन िषाणपासनू यादि यानां ी खडां णी देणे बदां के ले होते.
दतक्षण भारत मोतहमेचे सिण श्रेय मतलक काफूर याला जाते. या मतहमे पाठीमागे धनप्राप्ती करणे
आललाउद्दीन याचा उद्देश होता. या भागातील िातषणक कर त्याला तमळिायचा होता. यादिाचा मल ु गा हा
तदलली सल ु तानायाया तिरुद्ध होता. १३०८ मध्ये देितगरीयाया तदशेने दोन सेना पाठिण्यात आलया. या
सांघषाणयाया िेळी िाटेत रायकणण याला यद्ध ु ात परास्त करून काफूरने त्याची मल ु गी देिल देिी तहला
ताब्यात घेतले. पढु े ततला तदललीला पाठिले ततथे ततचा तििाह त़िज्रखान या अललाउद्दीनयाया मल ु ाशी
लािला. रस्त्यात लटू पाट करत काफूर देितगरी येथे पोचल. त्याने देितगरीिर आक्रमण करून, रामचन्द्र
देि याला आत्मसमपणण करण्यास भाग पाडले.
द्वारसमुद्र: होयसळ यांच्यािर स्िारी
होयसळ शासक िीर बललाळ ततसरा याची राजधानी द्वारसमद्रु होती. १३१० मध्ये याने प्रस्थान
के ले. १३११ मध्ये त्याने बललाळ याचा पराभि के ल. यद्ध ु ानांतर बललाळदेिने आत्मसमपणण करून
अललाउद्दीनची अधीनता स्िीकारली. त्याने माबर अतभयानात काफूरला मदत के ली. सल ु तान
अललाउद्दीनने बललाळ याला मक ु ु ट ि भेट िस्तु देऊन सन्मातनत के ले.
पांडय याच्ं यािर स्िारी
काकतीय याांयाया पलीकडे दतक्षणेस मदरु ाई तातमळनाडू येथे पाांड्य राज्यकते होते. सल ु तानशाही
प्रभत्ु ि स्िीकारणे ि खांडणी देण्याचे मान्य करण्यायाया उद्देशाने या मतलक काफूरयाया नेतत्ृ िाखाली दोन
िेळा स्िारी के ली. स्िारीिर जाताना हे तनतित करण्यात आले की, त्याांनी सल ु तानशाहीचे प्रभत्ु ि मान्य
के लयास त्याचे राज्य त्याला परत द्यािे. जिळजिळ सहा मतहने मोहीम चालली. तकललया जिळ
पोहोचताच त्याने सिणप्रथम तकललयाची बाहेरची तटबांदी लक्ष्य के ली. त्यामळ ु े येथील शासकाने िातषणक
खांडणी देण्याचे मान्य के ले.
२. ऄल्लाईद्दीनच्या प्रशासकीय सुधारणा

२.१ ऄल्लाईद्दीनच्या कृषीविषयक सुधारणा
अललाउद्दीनने आपलया कारतकदीत प्रशासकीय सधु ारणा मोठ्या प्रमाणात के लया. इस्लामी
राज्याची स्थापना न करता सिणसमािेशक धोरण स्िीकारले. बरणीयाया मतानसु ार अललाउद्दीन असे
म्हणत असे की, ‘शरीयतनसु ार काय कायदेशीर आतण काय बेकायदेशीर हे मला माहीत नाही; राज्यायाया
तहतायाया र्दष्टीने मला जे योग्य िाटते ते करण्याचा हुकूम देतो.’ प्रशासकीय सधु ारणा यामध्ये त्याने
लोकाांमध्ये पक्षपात न करता, त्याांना प्रशासनात प्रगतीयाया सांधी उपलब्ध करून तदलया. जन्माने तहदां ू
असलेलया मतलक नायक पिू ीचा सामानाचा सभु ेदार या नात्याने चाांगली िागणक ू तदली.
अलाउद्दीन याने कृ षी बाजार तिषयक सधु ारणा या प्रशासनाची चौकट मजबतू करण्याचा हेतनू े
प्रयत्न के ला. मांगोलचे आक्रमणाचे खांडन करायचे असलयास मोठी फौज उभी असली पातहजे, असे
त्याला िाटत होते. सध्यायाया आलाहाबाद शहरापयांत या भागातील खेडेगािात शासनायाया अतधक
जिळ आणणे हा कृ षी सधु ारणा मागचा त्याचा उद्देश होता.
या प्रदेशातील गािे कोणत्याही इक्ता म्हणनू न देता, जतमनी जप्त करून शासनायाया ताब्यात
घेतलया. उत्पन्नानसु ार कराची आकारणी तनतित के ली. जतमनीची मोजणी करण्यात येईल असे तनतित
के ले. उत्पन्नाचा अांदाजे प्रतत २० िा भाग कृ षी उत्पादनायाया आधारे राज्याला देण्यात यािा हे महसल ू
तनतित के ले. या व्यततररक्त इतर कोणताही कर तकांिा सारा आकारण्यात येत नव्हता.
सैन्य सधु ारणा राज्याचे रक्षण करण्यासाठी आतण ततचा अांमल करण्यासाठी ससु ज्ज सैन्य
ठे िण्यासाठी अललाउद्दीन ने प्रयत्न के ले. सैतनकाांना रोख िेतन देण्यात येईल. अललाउद्दीनयाया फौजेतील
सैतनकायाया दजाणनसु ार तनमाणण करण्यात आलया होत्या. त्यानसु ार पगार तदला जात असे. अललाउद्दीन
सैन्य सधु ारणा करत असताना सैन्याांना योग्य स्िरूपात धान्य तमळािे म्हणनू िस्तयाू या भािाचे तनयांत्रण
के ले. अललाउद्दीन याने िस्तांयाू या तकमती तनतित करून त्या बाजारात तमळाव्यात या उद्देशाने प्रयत्न के ले.
अललाउद्दीनने कठोर शासन व्यिस्था तनमाणण के ली. आपलया राज्याचा प्रचांड तिस्तार के ला.
आपलया सफलतेने प्रोत्सातहत होऊन त्याने स्ित:ला 'तसकांदर तद्वतीय' ही उपाधी ग्रहण के लयाचा उललेख
आपलया नाण्यािर कोरिला. त्याने ़िलीफायाया पदाची मान्यता स्ित:ला घेऊन, ‘यातमन-उल-
मोतमनीन-उल-अमीर-नातसरी-त़िला़ित’ ही उपाधी ग्रहण के ली. तो तनरांकुश सत्ताधीश या टोकाला
गेलेला राज्यकताण होता. जलोदर रोग होऊन अललाउद्दीन तखलजी याचा मृत्यू २ जानेिारी १३१६ रोजी
झाला.
ब) महमद वबन तुघलक, विरोज तुघलक यांचे प्रयोगः प्रशासकीय सध ु ारणा
१. तघु लक घराण्याची स्थापना
अललाउद्दीनचा मृत्यू नतां र मतलक कापरु यायाया हाती खरीखरु ी सत्ता आली होती. त्याने
अललाउद्दीनचा सिाणत लहान मल ु गा अमर याला गादीिर बसिनू तखलजीिांशी राजपत्रु ाचा तनकाल
लािण्यास प्रारांभ के ला. परांतु या प्रयत्नात मतलक कापरु ठार मारला जाऊन अललाउद्दीनचा दसु रा मल ु गा
मबु ारक शहा हा गादीिर आला. मबु ारकशहाची कारकीदण ही उमराि मांडळी याचीच कारतकदण ठरली.
मबु ारकशहा या घण्यातला शेिटचा शासन ठरला. खसु राि शहाला धमाांतररत मसु लमान असलयामळ ु े
कडव्या तक ु ी आतमरचे सहकायण तमळू शकले नाही. याचा फायदा घेऊन गाझी तघु लक याने खसु राि
शहाच एका लढाईत पराभि करून, तदललीची गादी तमळिली.
वगयासईद्दीन तुघलक
सलु तान झालयानांतर गाझी मतलक याने स्ितःला तगयासउद्दीन तघु लक असे नाि लािनू घेतले.
तगयासद्दु ीनने सिाांशी तडजोडीचे धोरण ठे िले. सल ु तानाने राज्यातील दरोडेखोरी नाहीशी करून, शेतकरी
िगाणकडे तिशेष लक्ष परु तिले. या बाबतीत त्याने कलयाणकारी धोरण अिलांबले. तगयासद्दु ीनयाया
कारतकदीत िारांगळिर दोन स्िार्या करण्यात आलया. या स्िार्याचे नेतत्ृ ि त्याचा मल ु गा फक्रुद्दीन महमां द
जौना याने के ल. यात त्याला पणू ण तिजय तमळाला.
इ.स. १३२९ मध्ये सल ु तान बांगालमधील बांडाळ्या मोजण्याकररता गेला. त्याचा मल ु ाने यािेळी
तदललीत बांड्याळी के ली म्हणनू त्याला घाईघाईने परत यािे लागले. त्यायाया मल ु ाने अफगान येथील
भेटीत मद्दु ाम उभारलेलया शातमयान्यात तगयासद्दु ीन याचा मृत्यू घडिनू आणला. यानांतर हा मल ु गा
मोहम्मद जौनाखान याने मोहम्मद तबन तगु लक हे नाि धारण करून राज्य बळकािले.
मोहम्मद वबन तघु लकाचे राज्यारोहण
१३२१ याया माचण मध्ये सत्तेिर आलेलया मोहम्मद तबन तगु लक याने ४० तदिसाांपयांत
तघु लकाबाद येथे मवु काम के ले. नांतर तो तदललीला आला आतण त्याांने लाल तकललयात राज्यारोहण
समारांभ साजरा के ला. त्याचे तदललीत प्रचांड स्िागत करण्यात आले. राज्यारोहण के लयानांतर त्याने तिद्वान
आतण इष्ट तमत्रानां ा द्रव्य आतण पदव्या बहाल के लया. अहमद अयाजला त्याने िजीर म्हणनू नेमले.
सल ु तान शहाणपणाचे धोरण आखनू राज्यातील गोंधळ नाहीसा करे ल अशी अपेक्षा सिाांची होती.
ऄंतगित धोरण
सलु तान मोहम्मद तबन तघु लक महत्िकाक्ष ां ी असलयाने प्रजेयाया कलयाणायाया अनेक योजना
त्याला अमलात आणाियायाया होत्या. तो बद्ध ु ीप्रमान्यिादी होता. अनेक तिषयाचे ज्ञान त्याला होते.
निीन-निीन प्रयोग करण्याचा त्याला छांद जडला होता. त्याने आपलया कारतकदीत पतहलया दहा िषाणत
त्याने अनेक योजना अमलात आणलया. त्याचा आढािा आपलयाला पढु ीलप्रमाणे घेता येईल.
१. राजस्ि योजना
२. गािातील करिाढ
३. आदशण कृ षी योजना
४. राजधानी बदलण्याचा प्रयोग
५. चलणाचा निीन प्रयोग
राजस्ि सुधारणा
सिण राज्यात महसल ु ाचा दर एकच असािा अशी सल ु तानाची इयाछा होती. यासाठी प्रत्येक
प्राांतात महसल ु ी खचण आतण उत्पन्नाचे एक रतजस्टर ठे िण्यात यािे असा िटहुकूम त्याने काढला. परांतु या
योजनेत त्याला फारशे यश प्राप्त झाले नाही.
करिाढ
गादीिर आलयानांतर सल ु तानाने द्रव्य िाटण्याचा जो सपाटा सरू ु के ला त्यामळ
ु े राज्याची ततजोरी
ररकामी झाली. ही आतथणक तटू भरून तनघणे आिशयक होते. याच िेळी सल ु तानाने आपलया प्राांतीय
सभु ेदाराकडून उत्पन्न आतण खचण दाखिणारे तििरण मागतिले. त्या तििरणािरून साम्राज्याचे उत्पन्न
परु े से नाही, ही गोष्ट सल
ु तानायाया लक्षात आली. त्याप्रमाणे सल ु तानाला अनेक इतर महत्वािकाांक्षी योजना
अमलात आणाययाया होत्या. त्याकररता मोठ्या प्रमाणात द्रव्य लागणार होते. ही सिण पररतस्थती लक्षात
घेऊन सल ु तानाने गांगा-यमनु ेयाया दिु ाबात महसल ू िाढिला.
या प्रदेशातील असलेलया गािातील बहुजन लोकात तहदां ू अतधक असलयाने त्याांनी
सल ु तानशाहीतील प्रशासकातिरुद्ध बांडाळ्या सरू ु के लया. या गािातील तहदां िांू र अतधक शेतसारा
लािलयास येथील तहदां ू राजाची शतक्त कमी होईल, अशी सल ु तानाची कलपना होती. सल ु तानाने ही
करिाढ योग्य रीतीने आमलात येण्याकररता हदवाण ए मस्ु तखररज या नािाचे एक स्ितांत्र खाते तनमाणण
के ले. गगां ेयाया दआ
ु बात शेतकर्याचां े प्रमाण पाच ते दहा टववयाांनी िाढिण्यात आले. शेती व्यततररक्त घरे ,
पशिु रही कर आकारण्यात आला. करिसल ु ी सक्तीने करण्यात यािी असे आदेश सरकारी अतधकार्यानां ा
देण्यात आले. अतधकार्याांनी के लेलया अनतन्ित अत्याचार यामळ ु े शेतकर्याचां ी तस्थती दयनीय बनली.
शेतकर्याांनी के लेले बडां सद्ध ु ा अत्यतां क्रूरपणे मोडून काढण्यात आले.
अदशि कृषी योजना
महमां दाने शेतीची उन्नती करण्याकररता एक निीन तिभाग तनमाणण के ला होता. या तिभागाचे नाि
तदिाने कोई असे होते. शेतकर्याांना सहकारी सहाय्य देऊन जास्तीत जास्त जमीन लागिडीखाली
आणणे, हे या तिभागाचे प्रमख ु उतद्दष्ट होते. सरकारने सद्धु ा आदशण शेती करून शेतकर्याांसमोर एक
उत्कृ ष्ट उदाहरण ठे िािे असे सल ु तानाला िाटत होते. या शेतीयाया प्रयोग कररता तनरतनराळ्या
अतधकार्याांयाया खास नेमणक ु ा करण्यात आलया. परांतु ददु िै ाने हा सिण प्रयोग पणू णपणे अयशस्िी ठरला.
कारण योजनेकररता तनिडलेली सिण जमीन नापीक तनघाली.
राजधानी बदलण्याचा प्रयोग
महमां दाने आता आणखीन एक नातिन्यपणू ण योजना अमलात आणण्याचे ठरिले. तदललीहून
राजधानी हलिनू देितगरी येथे आणण्याची ही योजना होती. महमां दाने राजधानी बदलण्याचा तनणणय का
घेतला, याबाबत अनेक कारणे साांतगतली जातात. त्यापैकी काही प्रमख ु कारण आपलयाला पढु ीलप्रमाणे
साांगता येतील.
१. सल ु तान बनलयानांतर महमां द तघु लक हा बहाउद्दीन याांचे बांड मोडण्याकररता दतक्षण तहदां स्ु थानात गेला
होता. त्याच िेळी देितगरीचे महत्वाि त्यायाया लक्षात आले. देितगरीचा तकलला अभेद्य होता, म्हणनू
सल ु तानाने देितगरीला कधीकाळी राजधानी स्थापन करण्याचा तनणणय घेतला.
२. बरणीनी यायाया मतानसु ार ‘राज्यात सतत दोन िषे भीषण दष्ु काळ पडलयामळ ु े दष्ु काळग्रस्ताांना भरपरू
सहाय्यता तमळािी म्हणनू सल ु तानाने देितगरीला राजधानी नेमण्याचा तनणणय घेतला.
३. तदललीतील लोकाांनी सल ु ताना अनेक पत्रे तलतहली त्यामळ ु े सलु तानाचा स्िातभमान दख ु ािला गेला.
आतण त्याने सांतप्त होऊन राजधानी बदलण्याचा तनणणय घेतला.
४. तारीखे मबु ारक शा ी या ग्रांथाचे लेखक याह्या तबन अहमद यायाया मते, ‘दआ ु बात सल ु तानाने कर
िाढ के लयामळ ु े बांडाळ्या झालया. आतण त्यामळ ु े सल
ु तानाने राजधानी बदलण्याचा तनणणय घेतला.
५. अललाउद्दीन तखलजीयाया कारकीदीत दतक्षण तहदां स्ु थान मध्ये मसु लमानी सत्ता स्थापन झाली. परांतु या
प्रदेशािर तदललीयाया कें द्रीय सत्तेचे िचणस्ि कायम ठे िािे हा मोठाच प्रश्न मोहम्मद समोर तनमाणण
झाला. अांतर आतण अपरु ी दळणिळणाची साधने याचा फायदा घेऊन, दतक्षणेत सतत बडां ाळ्या
चाललया होत्या. त्यामळु े दतक्षणेतच आपण आपली राजधानी नेली.
६. मांगोलायाां या सतत आक्रमणामळ ु े आतण साम्राज्य तिस्ताराचा धोरणामळ ु े पजां ाब प्रातां ाचे महत्वाि कमी
झाले म्हणनू महमां दाने राजधानी महत्वािायाया तठकाणी नेण्याचा तनणणय घेतला, असे मत गातडणयन
ब्राऊन या इततहासकाराने व्यक्त के ले.
तदलली शहरातलया एकूण एक लोकाांनी एका आठिड्यायाया आत दौलताबादला जािे असा
त्याांनी आदेश तदला. या आदेशाची अांमलबजािणी कडकपणे करण्यात आली. तदलली ते दौलताबाद
अांतर ५०० मैल लाांबीयाया रस्त्यािर नागररकाांकररता सिण सोयी करण्यात आलया. प्रत्यक्ष प्रिासात
लोकाांचे अनतन्ित हाल झाले. प्रिासात हजारो लोक मरण पािले. दौलताबादला गेलेलया लोकाांना मोठा
असांतोष तनमाणण झाला. त्यातच दौलताबाद येथनू पांजाब, बांगालचा बांदोबस्त नीट ठे िता येत नाही, असे
सल ु तानायाया लक्षात आले. आतण म्हणनू त्याने तदललीला पन्ु हा राजधानी याची अनमु ती तदली. हा
प्रयोग पणू णपणे फसला.
चलनाचा निीन प्रयोग
गादीिर आलयानांतर मक्त ु हाताने पैसा िाटलयामळ ु े सल
ु तानायाया ततजोरीतील पैसा कमी झाला.
सल ु तान महत्िकाांक्षी असलयामळ ु े त्याला अजनू ही पष्ु कळशया योजना अमलात आणाययाया होत्या
आतण त्याकररता अतधक धनाची आिशयकता होती. सल ु तानायाया ददु िै ाने राज्यात चाांदीची चणचण
तनमाणण झाली. गातडणनर ब्राऊनयाया मते, ‘सिण जगतातच या काळात चाांदीचा तटु िडा तनमाणण झालेला
होता. या पररतस्थतीिर उपाययोजना करणे सल ु तानाला आिशयक िाटत होते. चीन आतण इराण प्रमाणे
आपणही निीन चलन अमलात आणािे, असे सल ु तानाला िाटू लागले. चीनमधील कागदी प्रतीक मद्रु ा
आपलया देशात तटकू शकणार नाही, हे सल ु तानाने ओळखले. त्याने ताांब्याची निीन नाणी सरू ु
करण्याचा तनणणय घेतला. सोन्या, चाांदीयाया नाण्याांिर ताांब्यायाया नाण्याांचा उपयोग दैनांतदन व्यिहारात
करण्यात यािा असा आदेश प्रजेला देण्यात आला.
अशी नाणी काढताना सल ु तानाने तिशेष काळजी घेतली नाही. सल ु तानाने ताांब्यायाया नाण्याांयाया
उत्पादनािर तकांिा राज्यायाया टाांकसाळीिर तनयांत्रण ठे िणे आिशयक होते. ही काळजी न घेतलयाने त्याने
फार घोर पररणाम घडून आल. हजारो नागररक सरकारी या नाण्यासारखीच नाणी घरी पाडू लागले.
महमां दायाया ताब्ां यायाया निीन नाण्यायाां या प्रयोगाचा राज्यातील आतथणक पररतस्थतीिर तिपरीत पररणाम
घडून आला. िस्तांयाू या तकमतीिर त्याचा पररणाम घडून आला. शेती आतण व्यापारािर मोठा आघात
झाला. आतथणक अराजक तनमाणण झाले. या योजनेचा सिणसाधारण लोकानां ा अततशय त्रास झाला. चौकडे
व्यिस्था आतण अराजकता तनमाणण झाली.
सल ु तानाने आपली ही योजना देखील मागे घेतली. एक निा िटहुकूम काढण्यात येऊन लोकाांनी
त्याांयाया जिळ असलेली ताांब्याची नाणी सरकारी खतजन्यात जमा करून मोबदलयात सोन्याची आतण
यािी अशी आज्ञा देण्यात आली. या आदेशामळ ु े मोठाच गोंधळ तनमाणण झाला. हजारो लोकाांनी नाणी
बदलण्याकररता आणलेलया ताांब्यायाया नाण्याांची कोषागारात जमा झाले. सल ु तानाचा प्रतीक मद्रु ा
चलणाचा प्रयोग अशा रीतीने फसला. प्रतीक मद्रु ा चलणाचा प्रयोग समजण्या कररता, जनतेला तसे
प्रतशक्षण द्यायला हिे होते. ते तसे तदले गेले नव्हते.
विदेश नीवत: खोरासन राज्य
या अांतगणत सल ु तानाने अांतगणत प्रयोग के ले असे नव्हे, तर तिदेशी धोरणातही त्याने अनेक प्रयोग
के ले. तहदां स्ु थानयाया िायव्य सरहद्द पतलकडे खोरासन आतण रान्स-अवसाना प्राांत तजांकण्याची
महत्िकाांक्षा सल ु तानायाया मनात होती. सल ु तानाने खोरासन जगण्याकररता ३,७०,००० फौज जमा के ली.
या सैन्यास एक िषाणचा पगार आगाऊ देण्यात आला. पढु े अनेक अडचणींमळ ु े ही योजना हाती घेणे शवय
झाले नाही. हे सल ु तानायाया लक्षात आले त्यामळ ु े सैन्याांचे तिसजणन करण्यात आले.
चीनिरील स्िारी
फे ररस्ता नािायाया लेखकाने सल ु तानाने आपला सेनापती खसु रो मतलक याला चीनिर आक्रमण
करण्याचा आदेश तदलेला होता; असे तलहून ठे िलेले आहे. परांतु इतर समकालीन त्याांयाया तलखाणात
मात्र आपलयाला तसे कोणतेही उललेख आढळुन येत नाहीत. उलट सल ु तानाने चीनची अत्यांत सांबांध
सलोख्याचे होते; असे तदसनू येते. कारण या मोतहमेत सल ु तानायाया सैतनकाांनी अनेक बौद्ध मांतदरे
पाडलेली होती; ती दरुु स्त करण्याची परिानगी तचनचा राजाने मातगतली. सल ु तानाने आपलया राज्यात
हस्तक्षेप नको म्हणनू अत्यांत गोड भाषेत तचनयाया राजाला नकार कळतिला.
नगरकोट ि कुमाउँ विजय

पजां ाब प्रातां ातील कागां डा तजलह्यातील नगरकोटचा तकलला सल ु तानाने १३३७ मध्ये तेथील तहदां ू
राजा तिरुद्ध मोहीम उभारून तजांकून घेतला. कुमाऊँ टेकड्यामधील प्रदेश तजांकून घ्याियाचा होता.
सल ु तानाने १३३७ मध्ये मोठे सैन्य या प्रदेशािर पाठतिले. हा प्रदेश अततशय पहाडी प्रदेश असलयाने.,
सल ु तानायाया सैन्याची फार मोठी हानी झाली. परांतु अततप्रयत्नानतां र येथील तहदां ू राजाने सल ु तानाचे
स्िातमत्ि मान्य के ले.
मंगोल अक्रमण
सल ु तान राजधानी बदलण्याचा प्रयोग करीत असलयाचे पाहून मांगोल सरदाराने तहदां स्ु थानािर
स्िारी के ली. तेव्हा त्याचा प्रचांड लाच देऊन सल ु तानाने या सांकटाचे तनिारण के ले. सल ु तानाने प्रत्यक्ष
लढाई टाळली, त्यामळ ु े सल ु तानायाया प्रततष्ठेला धवका पोहोचला.
महंमद तुघलक याचे धावमिक धोरण
महमां द हा िृत्तीने उदार आतण सतहष्णू िृत्तीचा होता. त्याने राज्यातील सिण धमीयाांना समान न्याय
देण्याचा प्रयत्न के ला. मौलिी याांचे प्रशासनािर जे िचणस्ि प्रस्थातपत झाले होते; ते त्याने रद्द के ले. तहदां नांू ा
त्याने उदार िागणक ू तदली. राज्यकारभारात त्याने मोठ्या पदाांिर तहदां याांू या नेमणक ु ा तदलया होत्या. तहदां याांू या
धमणभािनेला त्याने कुठे ही धवका लािला नाही. त्यायाया कारकीदीत कोणालाही जबरदस्तीने मसु लमान
बनिण्यात आले नाही. तहदां चांू ी देिळे सद्ध ु ा पाडण्यात आली नाहीत. तहदां नांू ा त्याने तदलेलया िागणक ु ीमळ ु े
सनातन मौलिी आतण मसु लमान धमणगरुु हे दख ु ािले गेले. त्याांनी सलु ताना तिरुद्ध चळिळीला प्रारांभ
के ला.
सल ु तानाांनी तहदां नांू ा उदारतेने िागिले याची कारणे धातमणक नसनू राजकीय होती. सल ु तानाला
आपलया योजनाांमध्ये सफलता तमळिण्याकररता तहदां ांयाू या सहकायाणची तनताांत आिशयकता िाटत होती.
म्हणनू त्याांने तहदां ांनू ा औदायाणने िागिले
महमं दाच्या योजना ऄयशस्िी होण्याची कारणे
मोहम्मदने आपलया कारतकदीत ज्या काही योजना अमलात आणलया त्या सिण योजना त्याला
अपयश प्राप्त झाले. त्यामळ ु े त्यायाया प्रततष्ठेला धवका पोहोचनू त्यायाया राज्याची ततजोरी सद्ध ु ा त्यापायी
ररकामी झाली. या योजनेमळ ु े प्रजेला हालअपेष्टा सहन कराव्या लागलया आतण त्याांयायात मोठ्या
प्रमाणात असतां ोष तनमाणण झाला. त्यातनू च बडां ाळ्या होऊन साम्राज्याचे तिघटन घडून आले. त्याची
कारणे पढु ील प्रमाणे-
सुलतान स्ितः जबाबदार
काही तिद्वानायाां या मते या अपयशाला सल ु तान स्ितः बर्याच अशी जोरदार होता. कारण
स्िभािाने सल ु तान हट्टी आतण उतािळ्या स्िभािाचा होता. त्यामळ ु े तो कोणाचा कोणत्याच योजनािां र
गभां ीरपणे तिचार करू शकला नाही. पिू णतयारी के लयातशिाय त्याने अनेक योजना अमलात आणलया.
यातशिाय सल ु तानाचा क्रोध प्रतसद्ध होता. रागायाया भरात तो कठोर तशक्षा देत असे. मोहम्मद
समजतू दारपणा व्यािहाररक बद्ध ु ी आतण माणसाांची पारख करण्याची कला नव्हती.
धमिगुरू तील ऄसंतोष
महमां द याने धमण क्षेत्रात उदारमतिादाचा परु स्कार के ला. उलेमा िगाांचे राज्य कारभारािरील
िचणस्ि त्याने सांपष्टु ात आणले. इतके च नव्हे तर तकत्येक मसु लमान धमणगरू ु ां ना त्याांनी अत्यांत कठोर तशक्षा
तदलया. यामळ ु े मसु लमान ि िगण सांतष्टु झाला पररणामी सल ु तानाने आपलया धातमणक धोरणात बदल
के ला. परांतु त्यामळ ु े सल
ु तानायाया प्रततष्ठेला धवका पोहोचला. योजनाांयाया अांमलबजािणीिर या सिाांचा
पररणाम झालयातशिाय रातहला नाही.
योजना काळाच्या पढु े
सलु तानाने आपलया कारकीदीत ज्या काही योजना अमलात आणलया त्या सिणसाधारण
माणसाांना आकलन होण्यास कठीण ठरलया. योजनेचा मळ ू उद्देश प्रजेला न समजलयामळ ु े योजनेयाया
अांमलबजािणीत सहकायण तमळिणे अशवय होऊन बसले. त्यामळ ु े ताांब्यायाया नाण्याांयाया जो प्रयोग के ला
त्याचा उद्देश सिणसाधारण माणसाला कळू शकला नाही. त्यामळ ु े प्रजेने त्याला सहकायण तदले नाही. सांतप्त
होऊन सल ु तानाने अशा लोकाांना कठोर तशक्षा तदलया. त्यामळ ु े तर सल ु तानाला त्यायाया योजनेला यश
तमळणे अशवय होऊन बसले.
बवु िमान अवण प्रामावणक ऄवधकार्यांचा ऄभाि
सल ु तानायाया योजनाांचा नीट रीतीने अभ्यास करून त्या योजना प्रामातणकपणे अमलात आणलया
जातील अशा प्रकारचा प्रामातणक अतधकारी िगण सल ु ताना जिळ नव्हता. चाररत्र्यिान प्रामातणक
अतधकार्याांनी सल ु तानाला व्यािहाररक सलला तदला असता तर कदातचत सल ु तानाची कारकीदण िेगळी
ठरली असती. लाचलचु पत खोर अतधकार्याने या योजनाांचा गैरफायदा घेऊन प्रजेची फसिणक ू के ली.
प्रजेचा विरोध
सलु तानाला प्रथम करिाढ योजनेत अपयश आले. प्रजेला त्यायाया िरचा तिश्वास िाटेनासा
झाला. त्यामळ ु े सलु तानायाया कोणत्याही कारिाईकडे प्रजा सश ां याने पाहू लागली. सल ु तानाने आपली
तिश्वासाहणता अशा रीतीने गमािली. हे सल ु तानाचे मोठे ददु िै ां ठरले. यामळ ु े सल
ु तानाला कोणत्याही
योजनेत यश तमळू शकले नाही.
नरसवगिक अपत्ती योजना
गािातील करिाढीची योजना भीषण दष्ु काळामळ ु े यशस्िी होऊ शकली नाही. सतत पाऊस
आतण बफण पडलयामळ ु े त्याला यश तमळू शकले नाही. अशाप्रकारे सल ु तानायाया योजना अपयशी
ठरलया.
प्रांवतक सुभेदारांच्या बंडाळया
सल ु तानाने तनरतनराळ्या प्राांतात नेमलेलया सभु ेदाराांनी सद्ध ु ा नीट सहकायण तदले नाही.
सल ु तानायाया दबु णलतेचा फायदा घेऊन त्याांनी स्ितःचा स्िाथण तेिढा साधला. सल ु तानातिरुद्ध त्याांनी
बांडाळ्या के लया आतण त्यामळ ु े सलु तानायाया योजनाांमध्ये यश तमळू शकले नाही.
परदेशी मस ु लमानांची कृतघ्नित्त ृ ी
सल ु तानायाया दरबारात तनरतनराळ्या देशाांमधनू बरे चसे मसु लमान नशीब काढण्यायाया उद्देशाने
आलेले होते. त्यात तक ु ण स्थान, अफगातणस्तान, इराक, इराण, अरबस्तान इत्यादी देशातील मसु लमानाांचा
अांतभाणि होता. सल ु तानाने या सिाांना अततशय सन्मानाने िागिले. राज्यातील उयाच जागाांिर त्याांयाया
नेमणक ु ा के लया. मसु लमानाांिर त्याचा अततशय तिश्वास होता. सांकट प्रसांगी ते आपलयाला धोका देणार
नाहीत असे त्याला िाटत होते. सल ु तानायाया सांकटाचा फायदा घेऊन या परदेशी मसु लमानाांनी
राज्यातिरुद्ध बांडाळी के लया.
२. विरोज तघु लक यांचे प्रयोगः प्रशासकीय सध ु ारणा
तफरोजशहा जन्म इ.स. १३०९ मध्ये झाला. तो मोहम्मद तबन तघु लकाचा चल ु त लहान भाऊ
होता. त्याला लष्करी तशक्षण देण्यात आले होते. परांतु त्यात त्याने प्रातिण्य तमळिले नव्हते. त्याला
मोहम्मद तबन तघु लकाला आपला चल ु त भाऊ याबद्दल फार प्रेम िाटत असे. त्याने आपला िारस
असािा अशी त्याची इयाछा व्यक्त के ली होती.
राज्यारोहण
२० माचण १३५१ रोजी थट्टा यातठकाणी सल ु तानाचा मृत्यू झाला. त्या िेळी त्या तठकाणी हजर
होता. मांगोल लोकाचां ा स्िार्या आतण अतां गणत बडां यामळ ु े राज्यात गोंधळ झालेला होता. तफरोज शहाला
सल ु तान होण्याची तिनतां ी के ली, परांतु तफरोज धातमणक िृत्तीचा असलयाने त्याने प्रथम या तिनतां ीला नकार
तदला. परांतु अततशय आग्रहािरून शेिटी २३ माचण रोजी स्ितःला या तठकाणी राज्यातभषेक करून
घेतला. तदललीला खजाणई जहाँ या अमीराने एक अलपियीन मल ु ाला राज्यािर बसिले परांतु त्यायाया या
चळिळीला पातठांबा तमळू शकला नाही.
ऄंतगित धोरण
तफरोजने मतलक याची मख्ु य मांत्री म्हणनू नेमणक ू के ली. आतण मख्ु य मांत्री जरी धमाांतररत मतु स्लम
होता तरी कतणबगार होता. मसु लमान धमाणतील राज्यायाया कलपना त्याने प्रत्यक्षात आणण्याचा प्रयत्न
के ला. धातमणक क्षेत्रातसद्ध ु ा सल ु तानाने मसु लमान प्रजेला मागणदशणन करण्याचा प्रयत्न के ला. मसु लमानी
साम्राज्याचे पतन झाले होते. त्याबद्दल सल ु तानाला फार िाईट िाटत होते. आतण म्हणनू राज्यात अनेक
सधु ारणा करण्याचा प्रयत्न सल ु तानाने के ला. आता साम्राज्याचा पिू ण कीती प्राप्त करून घेण्यास कररता
सल ु तानाने िास्ततिक बांगाल, दतक्षण तहदां स्ु थान ि राजपतु ाना हा प्रदेश तजांकून घ्याियाचे होते, परांतु
सल ु तान शाांतताप्रेमी होता. त्याला लढाई करण्याचा अतजबात उत्साह नव्हता.
अवथिक क्षेत्रात बदल
सलु तानाने अनेक सधु ारणा के लया. प्रजेला जास्तीत जास्त स्िास्थ्य ि सख ु देण्याचा त्याने प्रयत्न
के ला. त्यासाठी त्याने अनेक लोकतहताची कामे के ली.
राजस्ि योजना
राजस्ि क्षेत्रात सल ु तानाने अनेक सधु ारणा के लया. शेतीिरील कजण माफ करण्यात आली.
अतधकार्याचां े पगार िाढिण्यात आले. कुराणाने परिानगी तदलेले कर लागू करण्यात यािे असे
सल ु तानाने जाहीर के ले. खराज, खाम, तजझीया आतण जकात हे कर फक्त लागू करण्यात आले. बाकीची
२४ कर रद्द करण्यात आले. घरपट्टी सल ु तानाने रद्द के ली. राजस्ि कराचा आकार कमी के ला.
लागिडीखालील जमीन आणली. अनेक बगीचे तयार के ले. या सिण सधु ारणाांमळ ु े लोक सधन झाले. या
सधु ारणामध्ये तीन दोष होते.
१. जो जास्तीत जास्त राजस्ि िसल

ू करील त्यायायाकडे राजस्ि िसल
ु ीचे काम काज देण्यात येत
असे.
२. सैतनकाांना प्रत्यक्ष रोख रकमेत पगार न देता जहागीरदारीची पद्धत सरूु करण्यात आली.
३. तजतझया कर खडक करण्यात आला.
पाणीपुरिठ्याची योजना
सलु तानाने अनेक कालिे खोदले. त्यापैकी मोठाले पाच कालिे प्रतसद्ध आहेत. यमनु ा नदीतनू
तहस्सार शहरापयांत १५० मैलाांचा कालिा खोदण्यात आला. सतलज ते घागरा ९६ मैलाांचा कालिा
खोदण्यात आला. अशा तर्हेने अनेक कालिे खोदनू शेतीला पाणीपरु िठा करण्यात आला.
साििजवनक काम
सल ु तानाने अनेक शहराांची रचना के ली. त्यापैकी तफरोजाबाद, फतेहाबाद, तहस्सार, जोनपरु
आतण तफरोजपरु या शहराांची त्याने रचना के ली. सल ु तानाने जिळजिळ बाराशे बगीचे, चार मतशदी, ३०
राजिाडे, २०० धमणशाळा आतण ५ दिाखाने इ. सािणजतनक बाांधकाम के ले. अशोकस्तांभ
तदललीत आणण्यात आला.
न्यायदान अवण आतर लोकोपयोगी कायि
सल ु तान मसु लमान कायद्याला सिणश्रेष्ठ समजत असे. त्यानसु ार न्यायदान करीत असे.
राजधानीयाया तठकाणी आतण इतर प्रमख ु शहरात काझी याांची नेमणकू करण्यात आली होती. सल ु तानाने
अनेक लोकोपयोगी कायण के ली. त्यापैकी त्याने बेकार लोकाांसाठी एक ‘नोकरी कें द्र’ स्थापन के ले. सिण
बेकाराांची नािे त्यात रतजस्टर करण्यात आली. त्याांयाया गणु ाप्रमाणे त्याांना नोकर्या देण्याची व्यिस्था
करण्यात आली. मोफत दिाखाना उघडण्यात आले.
विद्वान लोकांना अश्रय
सल ु तानाने शाळा महातिद्यालय चालू के ली. अनेक तिद्वान लोकाांना आश्रय तदला. बरणी
नािायाया इततहासकाराला सल ु तानाने आश्रय तदला होता.
धावमिक धोरण
तफरोजशहा तघु लक हा धमाांतररत मसु लमान असलयामळ ु े आपण कडिे मसु लमान आहोत, असे
दाखिण्याची तो नेहमीच धडपड करीत असे. तहदां याांू या बाबतीत अततशय जाचक कायदे त्याने के ले.
तजतझया कर त्याने िाढतिला. उलेमा लोकाांना त्याने पन्ु हा राज्यकारभारात महत्वाि तदले. तशया
मसु लमानानां ा तो अततशय त्रासदायक िागणक ू देत असे. याचे कारण तो स्ितः सनांु ी पथां ाचा अतभमानी
होता.
गुलामांची पित
गलु ाम पाळण्याची पद्धत सल ु तानाने पन्ु हा सरू
ु के ली. सिण राज्यायाया राज्यपाल याांनी तदलेला
गल
ु ाम पाठिािेत असा हुकूम तदला. त्यायाया राज्यात १ लाख ८० हजार गल ु ाम होते.
विदेश नीती
सल ु तानाचे धोरण अततशय दबु ळे होते. दतक्षण तहदां स्ु थान तजांकण्याचा त्याने कधीच प्रयत्न के ला
नाही. तो लढिय्या नव्हता. बांगाल तजांकण्याचा त्याने अपयशी प्रयत्न के ला.
बंगाल
१३५३ मध्ये बांगालचा राज्यपाल शमसद्दु ीन इतलयास याने ततरहुत या सल ु तानायाया प्रदेशािर
हलला के लयामळ ु े स्ितः ७० हजार फौज घेऊन बांगालमध्ये आला. परांतु इतलयासचा तो पराभि करु
शकला नाही. १३५९ मध्ये सल ु तानाने बांगालिर दसु री स्िारी के ली. परांतु तो बांगाल ताब्यात येऊ शकला
नाही.
परु ीिरील स्िारी
बांगालमधील स्िारी अपयशी झालयाने सल ु तान मनातनू अपमातनत झाला म्हणनू येताना त्याने
जगन्नाथपरु ीिर स्िारी के ली. परु ीयाया मतू ी त्याने सागरात फे कून तदलया. अमाप सांपत्ती लटू करण्यात
आली.
नागरकोटिरील स्िारी
१३६० मध्ये सल ु तानाने नगरकोटिर स्िारी के ली. या तठकाणयाया तहदां ु राजाांचा पराभि करण्यात
आला. अमाप लटू झाली. या लढाईत १३ हजार सांस्कृ त हस्ततलतखत ग्रांथ प्राप्त झाले.
वसध ं
जाम बबतनया या तसांधमधील प्राांतायाया राज्यपालातिरुद्ध सल ु तानाने मोहीम उघडली. १३६१
मध्ये ९० हजार फौज घेऊन, सल ु तान तसांध प्राांतात तशरला. परांतु सल
ु तानाला पीछे हाट पत्करािी लागली.
या लढाईत सल ु तान आपली िाट चक ु ला. तीन मतहने त्याची िाताण तदललीला आली नाही. शेिटी
सल ु तानाने तसद्ध प्राांतािर पन्ु हा स्िारी के ली. शेिटी तशधयाया राज्यपालाने तह के ला.
ऄंतगित बंडे
१३७७ मध्ये इटािाला बांड झाले. त्याच समु ारास काठे िाडला बडां झाले. काठे िाडला फार
मोठ्या कत्तल करण्यात आली.
विरोजशहाचा मृत्यू
त्याची शेिटचे िषण अततशय दःु खात गेली. १३७४ याया जल ु ै मतहन्यात सल ु तानाचा िडील
मल ु गा फत्तेखानला एकाएकी मृत्यु आला. दसु रा मल ु गा जाफरखान यालाही याच समु ारास मृत्यू आला.
ह्या दोन्ही मलु ायाां या मृत्यमू ळ
ु े सलु तान अततशय दःु खी झाला. ततसरा मल ु गा महु म्मद खान हा आता िारस
म्हणनू ओळखला जाऊ लागला. परांतु मख्ु यमांत्री खान-इ-जहाँ याने मोहम्मद खानाबद्दल सल ु तानायाया
कानात तिष ओतले. त्यामळ ु े मोहम्मद खानाला तरुु ां गात टाकण्यात आले. परांतु महमां द खानाने स्त्री िेशात
सल ु तानाची गप्तु पणे भेट घेतली. त्याने खान-इ-जहाँ याचे खरे स्िरूप प्रगट के ले. सल ु तानाने महमां दाला
खान जहाँला शासन करण्याचे अतधकार तदले. खान-इ-जहान मेिातला पळून गेला. मोहम्मद खान
आततशय व्यसनी होता. त्याने राज्यपाल कारभाराकडे दल ु णक्ष के ले.
आमीर याांनी महमां द खानतिरुद्ध बांड के ले. लढाईत तफरोजला आपलया बाजनू े उभे के ले. त्यामळ ु े
मोहम्मद त्याचा पराभि झाला. तो पळून गेला. तेव्हा सल ु तानाने मृत फत्तेखान याांचा मल ु गा तगयासउद्दीन
दसु रा याला गातदिर बसिले. सल ु तान तफरोजशहा २० सप्टेंबर १३८८ रोजी मरण पािला. मृत्ययाू या िेळी
त्याांचे िय ८० िषाांचे होते.
तरमूरलगाची वहदं ु स्तानिरील स्िारी
१३९८-९९ समरकांदपासनू पन्नास मैलािर रान्स-अवसाना प्राांतात कयाछ या गािी तैमरु चा
१३३६ जन्म झाला. तो जातीने तक ु ण होता. आतमर तक ु ण हा त्याचा बाप, ितडलाांयाया हाती काश प्राांताचा
राज्यकारभार होता. दहा हजार स्िराांचा तो मनसबदार होता. ियायाया ३३ िषी छगताई तक ु ण टोळ्याांचा
तैमरु प्रमखु झाला. त्याने सतत पतशणया, अफगातणस्तान आतण मेसोपोटेतमया या प्रदेशािर स्िार्या के लया.
तो एकूण ३५ लढाया लढला होता. २७ राजमक ु ु ट त्याने काबीज के ले होते. जसजसे त्याला
तिजय प्राप्त झाले, त्याप्रमाणे त्याची भक ू िाढत गेली. तहदां स्ु थाांिरील दहु ीची आतण गोंधळाची त्याला
िाताण तमळताच, तहदां स्ु तानमधलया सांपत्तीचा मोह त्याला पडला होता. मसु लमानी धमाणचा प्रसार झाला
पातहजे, असा त्याचा आग्रह होता. तो तिलक्षण महत्िकाांशी होता. तहदां स्ु तानमधले उष्ण हिामान
सैतनकाांना मानिणार नाही, असे त्याला साांतगतले गेले. परांतु तैमरु ने हा सिण यतु क्तिाद बाजूला सारला
आतण तहदां स्ु थानिर स्िारी करण्याचा तनिय के ला.
त्याने आपले तबनीचे सैन्य आपला नातू पीर महमां द यायाां या आतधपत्याखाली पढु े पाठिले.
१३९८ मध्ये त्याने मल ु तान तजांकून घेतले. एतप्रल १३९८ मध्ये तैमरू लगां स्ितः तहदां स्ु तानकडे तनघाला.
तसधां ,ू झेलम, रािी इत्यादी नद्या ओलाडां ू न तो तालांब शहरापयांत आला. या तठकाणी अनेकाचां ी कत्तल
के लयानतां र पाक-पाटण, तदपालपरू , काटनेर, तशरसा, कै भाल यामागे १३९८ याया तडसेंबर मतहन्यामध्ये तो
तदललीयाया जिळ येऊन पोचला. या मागाणने येताना तैमरु ने एक लाखािर तहदां ू यद्ध ु कै दी पकडले.
तदललीला यािेळी मख्ु यमांत्री मललू इवबाल यायाां या हातात खरी सत्ता होती. महमां द तघु लक हा
नामदारी सल ु तान होता. दोघाांनीही तैमरु शी लढण्याचा तनिय के ला. दोघाांमध्ये लढाईला तोंड
लागण्यापिू ी तैमरु ने १ लाख तहदां ू यद्ध ु कै द्याची क्रूर कत्तल के ली. या कत्तलीला इततहासात तोड नाही. या
कत्तलीचा आदेश अततशय कडक होता. तैमरु ि महमां द याांयायात लढाई झाली. त्यात महमां दायाया पराभि
झाला. मोहम्मद लढाईतनू पळून गेला.
तैमरु चे १८ तडसेंबर १३९८ मध्ये तदललतील उलेमाांनी स्िागत के ले. तदललीयाया नागररकाांना
सैन्याने हात लािू नये अशी त्याांनो तिनांती के ली. त्यामळ ु े ही तिनांती मान्य के ली. परांतु त्याचे सैन्य धान्य
गोळा करण्याकररता जन्ु या तदललीत गेले असता, त्याांनी नागररकाांिर अत्याचार के ले. आतण त्यामळ ु े
तदललीचे नागररक आतण सैतनक याांयायात सांघषण तनमाणण झाला. तैमरु ने तचडून जाऊन तदललीची कत्तल
करण्याचा आदेश तदला. ही कत्तल तकत्येक तदिसपयांत चालली होती. तदलली शहरात प्रेताांचे पिणत
तनमाणण झाले. तगधाडाांना मेजिानी तमळालेली होती. या अभतू पिू ण कत्तलीला इततहासात तोड नाही.
तैमरु चा तहदां स्ु थानात राहण्याचा तिचार नव्हता. तदललीत पांधरा तदिसाांपयांत मुवकाम झालयानांतर
तैमरु समरकांद कडे परत तनघाला. १ जानेिारी १३९९ मध्ये त्याने आपला मवु काम हलतिला. जाताना
११ जानेिारी १३९९ ला मीरत येथील तहदां ु राजाांचा त्याने पराभि के ला. हररद्वार येथे त्याला तहदां ू
सैतनकाांनी लढािे लागले. त्यानांतर तो तशिातलक टेकड्या ओलाांडून काांगडा प्रदेशात तशरला.
काशमीरमधील जम्मू शहर पणू णपणे लटु ू न घेतले. ठीक-तठकाणी त्याने लटू आतण कत्तल याांचे सत्र
अिलांतबले. तहदां स्ु थानातनू बाहेर जाण्यापिू ी मल ु तान, लाहोर, तदपालपरू या प्रदेशाचा राज्यपाल म्हणनू
तखज्रखान याांची नेमणक ू के ली.
तरमुर गेल्यानंतर वहंदुस्थानची पररवस्थती
त्याने सिण तहदां स्ु थान रक्तरांतजत आतण जखमी करून सोडला. सिणत्र गोंधळ तनमाणण झाला होता.
त्याांयाया कायाणमळ ु े आतण स्िारीमळ ु े सिण लोक भयभीत झाले. त्यामळ ु े लाखो माणसाांची कत्तल के ली.
उत्तर भागातील सिण राज्यव्यिस्था पणू णपणे कोलमडली कोलमडून पडली. तपकाांचा पणू णपणे नाश झाला.
पेशािर पासनू तदलली पयांत हा मलु ख
ु बेतचराख झाला. व्यापार ठप्प झाला. तदललीत मशान शातां ता नादां त
होती. यातच दष्ु काळ आतण रोगराई सरू ु झाली. अनेक लोक मृत्यमु ख
ु ी पडले. तदलली साम्राज्याचे तक
ु डे
तकु डे झाले.
तदललीमध्ये तीन मतहने पयांत एकही राजा नव्हता. मोहम्मद शहा ि नसरत शहा हे दोघेही पळून
गेले होते. माचण १३९९ मध्ये नसरत शहा तदललीला परत आला. परांतु मख्ु यमांत्री मललू इवबाल याने
त्याला राज्य बाहेर हाकलनू लािले. १४०१ मध्ये मोहम्मदला बोलािणे पाठिले. मललू इवबाल मांत्री
आतण महमां द नामधारी राजा असे राज्य सरू ु झाले. परांतु आता तखज्रखान यायाया रूपाने निीन स्पधणक
तनमाणण झाला होता. मललू खान आतण तखज्र खान याांयायात अनेक लढाया झालया. त्यापैकी एका
लढाईत १४०५ मध्ये मललू इवबालचा मृत्यू झाला. सल ु तान महमां द हा सत्ताधारी झाला, परांतु महमां द
आजिर राज्य करण्याची कुित नव्हती. व्यसनामुळे त्याचाही फे ब्रिु ारी १४१३ मध्ये मृत्यू झाला.
महमां दायाया मृत्यमू ळ
ु े तघु लक घराण्याचा शेिट झाला. तखज्र खानायाया म्हणजे सय्यद घराण्यायाया
ताब्यात सत्ता जाणार आहे याची तचन्हे स्पष्ट तदसू लागली.
क) सय्यद, लोदी अवण सल्तनतचा ऄंत
१. सय्यद घराणे: वखज्रखान सय्यद
तफरोझशाह तघु लक (१३५१-१३८८) यायाया कारकीदीत मल ु तानचा सभु ेदार होता. दीपालपरू चा
सभु ेदार सारांगखान लोदी याने तखज्रखानाचा पराभि करून मल ु तान घेतले, तेव्हा काही िषे त्याने
मेिातमध्ये काढली. तैमरू लांगने १३९८ मध्ये तहदां स्ु थानिर स्िारी करून तदलली काबीज के ली. त्याने
तखज्रखानास मल ु तान, लाहोर ि दीपालपरू याांची सभु ेदारी आतण तदललीत आपला राजप्रतततनधी नेमले.
त्यािेळी तदललीचा तघु लक सल ु तान नसीरूद्दीन महु म्मदशाह गजु रातला पळून गेला होता. तघु लकाांयाया
मालइकबाल िजीराने त्याला परत बोलािनू तदललीयाया तख्तािर बसतिले परांतु प्रत्यक्षात सत्ता
दौलतखान लोदी यायाया हातात होती.
तखज्रखानाने महु म्मदशाहास १४१० मध्ये पकडले ि त्याची राजधानी तफरोझाबाद हस्तगत
के ली. महु म्मदशाह १४१२ मध्ये मरण पािला. आतण त्यायाया दरबारातील दौलतखान लोदी गादीिर
आला पण त्याचा पराभि करून तखज्रखानाने ६ जनू १४१४ मध्ये सय्यद घराण्याची तदललीिर स्थापना
के ली. त्याने तिश्वासू अतधकारी नेमनू तघु लकायाां या सरदाराांना दयाबद्धु ीने िागतिले.
गोरगररबासां ाठी मदतकायण के ले. तैमरू याया कृ पेमळु े आपलयाला सत्ता ि प्रततष्ठा प्राप्त झाली, म्हणनू
तो तैमरू चा मल ु गा शाहरूख याला अखेरपयांत खडां णी ि नजराणे पाठिीत असे. शाह ही पदिी धारण न
करता तो स्ित:स रायत-इ-आला म्हणिनू घेत असे. सरू ु िातीस तीन िषे सािणजतनक प्राथणनेतही त्याने
शाहरूखचेच नाि ठे िले.
त्याने पिू ीची नाणी सन बदलनू िापरात आणली ि निीन पाडली नाही. तक ु ण -अफगाणाांनी के लेले
उठाि त्याने मोडून काढले. त्याचे राज्य तदलली ि आसपासचा पररसर असे मयाणतदत होते. फक्त त्याने
नागौरची एकच दरू िरची स्िारी १४१६ मध्ये गजु रातयाया अहमदशाहातिरूद्ध के ली. तसेच १४२१ मध्ये
मेिात लटु ले आतण कोटलाचा तकलल उध्िस्त के ला. तो तनव्यणसनी ि न्यायी होता.
मुबारकशाह
त्याने शाह ही पदिी धारण करून स्ित:याया नािाने खत्ु बा पढण्याची प्रथा सरू ु के ली. त्याने नाणी
पाडली परांतु सरू ु िातीस याबाबतीत ितडलाांचेच जन्ु या नाण्याांचे धोरण स्िीकारले. त्यायाया िेळी
पांजाबातील खोकर जमात, तक ु ण ि मोगल याांनी उठाि के ले. खोकराांचा नेता जस्रथ याने सय्यदाांना
गादीिरून खाली खेचण्याचा अनेकदा प्रयत्न के ला. माळिा, जौनपरू िगैरे राज्यही तदललीिर आक्रमण
करण्याची सांधी शोधत होती.
दआु बातील इटािा, बदाऊन येथील तसेच ग्िालहेरयाया राजपतु ाांची बांडे उदभिली पण मबु ारकने
सिण बाजांनू ी शत्रश ू ी यशस्िी मक ु ाबला के ला. अखेर तदललीतील असांतष्टु तहदां -ु मसु लमान गटाांनी त्याचाच
िजीर सखर-उल-् मलु क यास हाताशी धरून कपटकारस्थान करून त्याचा खनू के ला. त्याचे स्ित:चे
कायणक्षम सैन्य होते. त्यामळ ु े त्याने अांतगणत ि बाह्य शत्रांश
ू ी समथणपणे मकु ाबला के ला आतण राज्याचा
तिस्तार झाला तथातप मत्ु सद्देतगरी आतण गप्तु हेरखाते याांत तो कमी पडला. पररणामत: त्याची दैतदप्यमान
कारकीदण सांपष्टु ात आली.
तो िास्तक ु लेचा भोक्ता होता. त्याने यमनु ेयाया काठी मबु ारकबाद नािाचे निीन शहर िसतिले
आतण ततथे एक भव्य मशीद बाांधली. तो सश्रद्ध इस्लामतनष्ठ होता, तरी धमणिेडा नव्हता. याह्या सरतहदां ी
याइततिृत्तकाराने तारीख-इ-मबु ारक शा ी हा मबु ारकशाहयाया कारकीदीिर तिश्र्िसनीय मातहती देणारा
ग्रांथ तलतहला. मबु ारकने मोगलाांयाया आक्रमणाांना तोंड तर तदलेच पण शेख अली यास सिण सामान-समु ान
मागे ठे िनू पळिनू लािले. तसेच त्याचा पतु ण्या सेऊरचा अमीर मझु फ्फर याने शातां तेची बोलणी करून
आपली मल ु गी मबु ारकयाया दत्तक मल ु ास तदली.
मुहम्मदशाह
मबु ारकशाहयाया मृत्यनू तां र त्यायाया भािाचा मल ु गा महु म्मदखान तबन फरीदखान हा महु म्मदशाह
हे नाि धारण करून तदललीयाया तख्तािर आला. सरू ु िातीचे सहा मतहने त्याचा िजीर सरिर-उल-् मलु क
यानेच प्रत्यक्षात सिण कारभार के ला.
त्यास त्याने खान-इ-जहान हा तकताब तदला. सरिरने जन्ु या सरदाराांना कमी करण्याचे धोरण
अिलांतबले पण कमाल-उल-् मलु क या सरदारायाया नेतत्ृ िाखाली असांतष्टु सरदाराांनी त्याला तिरोध करून
तदललीिर स्िारी के ली. सरिराने प्रत्यक्ष सल ु तानालाही ठार मारण्याचा प्रयत्न के ला पण महु म्मदशाहयाया
अांगरक्षकाांनी सरिर-उल-् मलु कला ठार के ले. एिढेच नव्हे, तर त्यायाया सहकार्याांनाही सैन्याने कांठस्नान
घातले. त्याांनतर सैन्याने तदललीचा कब्जा घेऊन जन्ु या सरदाराांनी महु म्मदशाहिर आपला तिश्वास व्यक्त
के ला. कमाल-उल-् मलु क याची मख्ु यप्रधान (िजीर) म्हणनू तनयक्त ु ी करण्यात आली.
यानांतर महु म्मदशाह तिलासी जीिन व्यतीत करू लागला. राज्यकारभाराकडे त्याचे पणू ण दल ु णक्ष
झाले. तेव्हा मेिाती नेता जलालखान यायाया तनमांत्रणािरून माळव्याचा सल ु तान महु म्मद खलजी याने
तदललीिर स्िारी के ली. त्यािेळी महु म्मदशाहने सरतहदां चा सभु ेदार बहलल ू लोदी यास मदतीस
बोलातिले. तो िीस हजार घोडेस्िारा-तनशी आला पण लढाईयाया दसु र्या तदिशीच महु म्मदशाहाने
खलजीशी तहाची बोलणी सरू ु के ली. त्यामळु े महु म्मद खलजीने सैन्य मागे घेतले पण बहलल ू ने
खलजींयाया सैन्यािर अचानक हलल करून लटू ालटू के ली. लहरी महु म्मदशाह सल ु तानाने बहलल ू ची
त्याबद्दल स्ततु ी के ली आतण त्यास आपला मल ु गा मानले ि खान-इ-खानान ही पदिी त्यास तदली.
बहलल ू ने याचा गैरफायदा घेऊन पांजाब पादाक्राांत के ला ि १४४३ मध्ये तदललीिरही अयशस्िी स्िारी
के ली.
महु म्मदशाहयाया अखेरयाया तदिसाांत राज्याला उतरती कळा लागली. मल ु तान प्राांत स्ितांत्र झाला,
शकीनी पिू ेकडील काही भाग तजांकला. रयतेने सारा थकतिला. एिढेच नव्हे, तर तदललीयाया पररसरातील
काही अमीर स्ितांत्रपणे िागू लागले. मृत्यपू िू ी काही तदिस अगोदर त्याने आपला मल ु गा अलाउद्दीन
यास आपला िारस नेमले.
ऄलाईद्दीन अलमशाह
हे तबरूद धारण करून तदललीयाया गादीिर आला. त्यासमु ारास बहलल ू लोदीने तदललीव्यततररक्त
जिळजिळ सिण प्रदेश पादा-कातां करून सल ु तान नाममात्रच होता. तशिाय आलमशाहा बडां खोर
अमीरासां मोर हतबल झाला होता. अखेर तो बदाऊनला जाऊन तिलासात रातहला. त्याचा िजीर
हमीदखान याने बहलल ू लोदी ि नागौरचा तक्रयामखान यानां ा तनमांतत्रत के ले. त्याचा डाि असा होता की,
दोघापां ैकी एक नामधारी सल ु तान होईल ि सिण सत्ता आपण उपभोगू पण बहलल ू द्रूतगतीने तदललीला
गेला आतण तख्तनशीन झाला.
त्याने हमीदखानचा कपटाने खनू करतिला आतण स्ित: सल ु तान झालयाचे जाहीर करून
आलमशाहाला कळतिले. नादान, तिलासी आलमशाहला त्याने बदाऊन येथे सिण सख ु -सोयींची
व्यिस्था करून ततथेच राहण्यास भाग पाडले. ततथेच पढु े तो १४७८ मध्ये मरण पािला. तक्रयामखान हात
हालिीत तदललीयाया िाटेिरून नागौरला परतला. सय्यद घराण्याची सत्ता सांपष्टु ात येऊन लोदी घराणे
तदललीयाया तख्तािर तिराजमान झाले.
२. लोदी:
तफरोझशाह तघु लकयाया काळात (१३०९- १३८८) भारतात आलेलया अफगाण घराण्याांपैकी
लोदी घराणे हे एक होय. मतलक बहराम लोदी हा प्रथम मल ु तानयाया राज्यपालायाया सेिेत रुजू झाला.
त्यायाया पाच मल ु ाांपैकी मतलक काला याचा बहलल ू हा पत्रु . लहानपणीच आईितडलाांयाया छत्राला
पारखा झालेलया बहलल ू चे पालनपोषण इस्लामखान नािायाया अफगाणाने आपलया मल ु ाप्रमाणे के ले.
बहलल ू खानाने सरतहदां प्राांत तजांकून अफगाणाांचे नेतत्ृ ि सांपादन के ले. पढु े, पांजाब, तदलली तजांकून त्याने
१४५१ मध्ये लोदी घराण्याची स्थापना के ली. या घराण्यात एकूण तीन सल ु तान झाले-
(१) बहलल ू लोदी (काळ. १४५१-८९)
गादीिर आला, तेव्हा तदललीचे फारच थोडे राज्य तशललक होते. बहलल ू ने तदलली
साम्राज्याची तघु लकानांतर गेलेली प्रततष्ठा परत तमळतिली. त्याने जोधपरू , मेिाड, रोतहलखांड ि ग्िालहेर हे
प्राांत तदललीयाया राज्यास जोडले आतण आपलया अफगाण अनयु ायाांना बरोबरीयाया नात्याने िागतिले.
आपलया भािाांना आतण इतर अफगाणाांना तठकतठकाणी सभु ेदार नेमले. तो हुषार आतण
व्यिहारी होता. त्यायाया दरबारात राजपतू राजे होते. बहलल ू लोदीने तिद्वानाांना आश्रय तदला. बहलल ू याया
मृत्यनु ांतर गादीसांबांधी तांटे सरू
ु झाले.
(२) वशकंदर लोदी (काळ. १४८९-१५१७)

प्रातां ीय प्रमखु ायाां या (राज्यपालायाां या ) िाढत्या सत्तेला त्याने आळा घातला. तबहार, मध्य भारत,
नागौर हे भाग त्याने तजांकून घेतले. तशांकदरने जमीन महसल ू , गप्तु हेर खाते, न्याय खाते ह्याांबाबतीत
सधु ारणा के लया.
तशकांदरशाह हा लोदी घराण्यातील श्रेष्ठ सल ु तान मानला जातो .त्याने तहदां चांू ा फार छळ के ला .
.अनेक देिालये उदध्् िस्त करून त्या जागी त्याने मतशदी बाांधलया तशकांदरने काही सांस्कृ त ग्रांथाांचे फासी
अनिु ार करिनू घेतलेरतफउद्दीन तशराझी .तशकांदरायाया दरबारात बरे च परकीय तिद्वान येत असत .
याांसारखे काही तिद्वान तत्वािज्ञानी यायाया आश्रयास होते
(३) आब्राहीम लोदी (काळ. १५१७-२६)
तशकांदरयाया मृत्यनु ांतर अफगाण सरदाराांनी राज्याचे तिभाजन जलालखान यास जौनपरू याया
तख्तािर, इब्राहीमला तदललीयाया राज्यािर बसतिले. इब्राहीमने जलालखानाचा खनू करून सिण सत्ता
बळकािली. त्यायाया कडक शासनाला कांटाळून दयाणखान लोहानी ि दौलत लोदी हे स्ितांत्र झाले.
दौलताखानाने काबल ू चा मोगल सल ु तान बाबर यास मदतीस बोलातिले. बाबरने तहदां स्ु थानिर स्िारी
करून पातनपत येथे इब्राहीमचा पराभि करून त्यास ठार मारले.
१५२६ चा पातनपतयाया लढा - लोदी राज्यकत्याांना तदललीचे राज्य सांभाळता आले नाही.
अराजकतेला आळा घालण्यात ते असफल ठरले. त्याांनी खलजी ् काळातील उत्कृ ष्ट स्थापत्य कलेचे
पनु रुज्जीिन करण्याचा प्रयत्न के ला. कबर बाांधणीत तफरोझ तघु लकाचा प्रतसद्ध अतधकारी खान-इ-जहाँ
ततलांगानी पिू ीचा चौरसाकार बदलनू अष्टकोनाकृ ती मृतस्मारकाांचा स्िीकार लोदी काळातील िास्तू
आजही तदलली, आग्रा, धोलपरू येथे आढळतात.
३. सल्तनतचा ऄंत
युवनट IV: विजयनगर ि बहामनीची राज्ये

अ) तिजयनगर साम्राज्याचा उदय: हररहर, बवु का, कृ ष्णदेिराय
ब) बहामनी साम्राज्याचा उदय ि तिस्तार: महु मदु गिान याांचे योगदान
क) बहामनी साम्राज्याचे तिभाजन
संदभि
1. सतीश चद्रां , मध्ययगु ीन भारत: िल
ु तान पािनू मोगलािंपयंत (१२०६–१५२६)
2. शमाण, गोपी नाथ, राजस्थान अभ्याि, आग्रा, भारत: लक्ष्मी नारायण अग्रिाल.
3. भारतात चद्रिं कोर: मध्ययगु ीन इहत ािातील एक अभ्याि, श्रीपाद श्री राम शमाण - Google
पस्ु तके . Books.google.co.uk.
4. फारुकी सलमा अहमद, मध्ययगु ीन भारताचा एक व्यापक इहत ाि: बाराव्या ते मध्य अठराव्या
शतकापयंत
5. https://vishwakosh.marathi.gov.in/19523/
6. 1468926383IC-P01-19-MusliminvasionsonIndia-Arabas-Gazani-Ghori-ET.pdf,
7. Muhammad Ghori - Ancient History Encyclopediawww.ancient.eu
8. 1468926383IC-P01-19-MusliminvasionsonIndia-Arabas-Gazani-Ghori-
ET.pdfepgp.inflibnet.ac.in
9. श.गो.कोलारकर, मध्ययगु ीन भारताचा इहत ाि, श्रीमांगेश प्रकाशन,नागपरू २०००.
10. Majumdar, R. C. Ed. The Delhi Sultanate, Bombay, 1983.
11. Prasad, Ishwari, Short History of Muslim Rule in India, Allahabad, 1945.
12. गोखले, कमल, मराठी हवश्वकोश, खिंड-
13. https://oureducare.com/history/sources-of-medieval-indian-history/

5.medieval India - Sultanate Period

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

5.medieval India - Sultanate Period

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1 | Page मध्ययुगीन भारत - सल्तनत कालखंड

मध्ययुगीन भारत - सल्तनत कालखंड

विरोज तुघलक अत्मचररत्र

आब्न बतूता (१४ िे शतक)

बाबोसा ि डोवमंगो पाइस

नावसरुद्दीन महमूद (१२४६-१२६६)

चाळीसगणी सरदारांचा बंदोबस्त

बंडखोर टोळयांचा बंदोबस्त

दुगि देिवगरीिर स्िारी

२. ऄल्लाईद्दीनच्या प्रशासकीय सुधारणा

नगरकोट ि कुमाउँ विजय

१. जो जास्तीत जास्त राजस्ि िसल

(२) वशकंदर लोदी (काळ. १४८९-१५१७)

युवनट IV: विजयनगर ि बहामनीची राज्ये

You might also like