संविद् (SAMVID) - STUDY MATERIAL 2023-24 (ERNAKULAM REGION)

1
उपायुक्तः
श्री. पाटिल् रमेश् अटिमन्द्यू डा. जोय् जोसफ् श्री. गनेश् एस.् ईन्द्राले
सहायकायक्त
ु ः सहायकायक्त
ु ः सहायकायक्त
ु ः
श्री. कुमारमोहन् जी.

प्राचाययः
2
नेपथ्ये
श्री सन्तोष् कुमार् एि्.

निदेशकः उपायक्त
ु ः
समायोजक: श्री कुमारमोहन् जी.

प्राचायय:
डा. मनोज् बी.

मख्
ु यसम्पादक: के . वी. एस.् ए. पी
डा. ए. जी. मटिकण्ठन्

सहसम्पादकः के . वी. परु नाट्टुकरा
सदस्या:
श्रीमती उषा पी. डॉ. के . एस् मैथ्यसू ्
श्री. सदानन्दन् के . श्रीमती. वी. के . रे णकु ा
एम् एसश्रीमती.
् दर्ु ाा लक्ष्मी एन.् सी. श्रीमती. रक्षा त्रिवेदी
श्रीमती. सजु ाता के . पी. श्री. सजीवन् सी. पी.
श्रीमती. शबनम् डा. शरण्या वी.
श्रीमती. त्रित्रिरा मोहन्
मुखटचत्रम् – श्री टिनायक् सी. बी.

3
4
टिद्या प्रशस्यते लोकः टिद्या सियत्र गौरिा।
टिद्यया लिते सिं टिद्वान् सियत्र पूज्यते।।
Kendriya Vidyalaya Sangathan , the torch bearer in the field of Indian
School education has tried its level best to instill creativity and
competency among students. It has always been cultivating unique
methodology and approachable activities to make the teaching learning
process most useful and effective, keeping in mind the wider panorama
of School education and it’s responsibilities. As per KVS RO
Ernakulam directions, a luminous and constructive study material in
Sanskrit for supporting the students of class X is prepared, which
includes precious data. This time the task of preparing Sanskrit Study
Material for class X is assigned to KV AFS Akkulam. The material is
prepared diligently and ensured that it is faultless, by the accomplished
and meticulous Sanskrit faculties of the Region. We have attempted
our best to make this study material very valuable and handy for the
students and to keep it highly effective.
I would like to extend my whole. Hearted gratitude to Shri. Santhosh
Kumar N, Deputy Commissioner KVS RO Ernakulam for bestowing
this responsibility to us, the Asst. Commissioners for their valuable
support and inputs and to all the teachers of this endeavour for their
valuable contributions to bring this material a master piece .
टप्रयच्छात्राः, शु शुिास्ते पन्द्थानः सन्द्तु। धन्द्यिाःः। ।
Kumara Mohan G
Principal
KV AFS Akkulam
5
पुरोिाक्
महता सन्तोषेण प्रस्तयू ते इदं ‘सत्रं वत’् नात्रमका दशमकक्षाया: सस्ं कृत-छािाणां
कृते अध्ययनसामग्री (भार्ः 2)। के न्रीय त्रवद्यालय संर्ठनस्य एरणाकुलं संभार्ेन
समानीयते इयमध्ययनसामग्री। एषा सामग्री तु सिान्तपरीक्षाया: अभ्यासार्थं त्रनत्रमाता ।
इयमध्ययनसामग्री छािाणामभ्यासाय उपकारप्रदो भत्रवष्यतीत्रत पणू ोऽत्रस्त त्रवश्वास: ।
इयं छािाणां बत्रु धं प्रज्वाल्य प्रकृष्टं ज्ञानं प्रदाय ि महदपु कररष्यतीत्रत त्रवश्वासेनैव अस्य
‘संत्रवत’् इत्रत नाम कत्रल्पतमत्रस्त। के न्रीयमाध्यत्रमकत्रशक्षाबोड्ावारा प्रस्ततु ं नवीनं
पाठ्यक्रमं आधारीकृत्य एव अस्या: त्रनमााणं त्रवत्रहतम।् धीमन्तः छािाः त्रवशेषणे
अभ्यासं कृत्वा पणू ााङ्कान् प्राप्नवु न्तु इत्रत धीरत्रस्त अस्याः पाठ्यसामग्रयाः त्रनमााणस्य
पष्ठृ तः। पाठ्यपधतौ अन्तभताू ेभ्य: सवेभ्य: पाठे भ्य: परीक्षायां संभाव्यमाना:
असभं ाव्यमानाः प्रश्ना: अत्रप अि त्रवस्ततृ ा:। आशास्महे यद् इयमध्ययनसामग्री
छािेभ्य: तर्था त्रशक्षकवन्ृ देभ्यच उ उपकारप्रदा भत्रवष्यत्रत। सवात्रवधान् मार्ात्रनदेशान्
दिवदभ्् यः एरणाकुलं संभार्स्य उपायक्त ु ाय श्रीमते सन्तोष् कुमार ् एन.् वयााय,
समायोजकाय प्रािायााय श्रीमते कुमार मोहनन् वयााय, मख ु त्रििस्य रित्रयिे
Livesanskrit इत्रत सस्ं र्थायाः सजृ नात्मकत्रवभार्ाध्यक्षाय श्रीमते त्रवनायक् सी बी
वयााय तर्थास्या: त्रनमााणे सहयोर्ं कृतवदभ्् य: सवेभ्य: सहृु दभ्् य: ि सादरं सत्रवनयं ि
कृतज्ञतां व्याहराम:।
डा. मनोजः बी.
स्नातकसंस्कृतत्रशक्षक:
के न्रीयत्रवद्यालय: एस.् ए. पी. त्रतरुवनन्तपरु म्
6
अनुक्रमटिका
क्र.स.ं टिषय: टनमायता पष्ठृ सख्

ं या
अपटठत-अिबोधनम् 10 - 18
1 अपत्रठत: र्द्यांश: श्रीमती उषा पी, के . त्रव. अडूर, प्रर्थम पाली 10 - 18
रचनात्मकं लेखनम् 20 – 31
2 पिलेखनम् डॉ मनोज् बी., के . त्रव. एस. ए. पी., पेरूरकडा 20 - 26
3 त्रििाधाररतं वणानम् डॉ. के . एस.् मैथ्यसू ,् के . त्रव. रामवमापरु म् 28- 29
4 संस्कृ तभाषायाम् अनवु ाद: श्री. सदानन्दन् के . , के . त्रव. मलप्परु म् 31
अनुप्रयुक्त-व्याकरिम् 33 - 66
डॉ. ए. जी. मत्रणकण्ठन,् के . त्रव. परु नाट्टुकरा
5 सत्रन्धकायाम् 33 - 37
श्रीमती. वी. के . रे णक ु ा, के . त्रव. परु नाट्टुकरा
6 समास: डॉ मनोज् बी., के . त्रव एस. ए. पी., पेरूरकडा 39 - 44
7 प्रत्यया: डॉ. के . एस.् मैथ्यसू ,् के . त्रव. रामवमापरु म् 46 - 50
8 वाच्यपररवतानम् डॉ. मनोज् बी., के . त्रव. एस. ए. पी., पेरूरकडा 52 - 54
9 समयलेखनम् डॉ.
पेररङमनोज
् र्ोम ् बी., के . त्रव. एस. ए. पी., पेरूरकडा 56 - 57
10 अव्ययपदात्रन श्रीमती
पेररङ्र्ोमदर्ु ाा लक्ष्मी एन् सी, के . त्रव. कत्रजजक्कोड् 59 - 61
11 अशत्रु धसंशोधनम् श्रीमती. रक्षा त्रिवेदी, के . त्रव. पट्टम,् त्रवतीयपाली 63 - 66
पटठत-अिबोधनम् 68 - 94
12 पत्रितर्द्याश ं ः 68 - 71
13 पत्रठतनाि्यांशः डॉ. मनोज् बी., के . त्रव. एस. ए. पी., पेरूरकडा 73 - 75
14 पत्रठतपद्याश ं ः 77 - 81
15 प्रश्नत्रनमााणम् श्रीमती सजु ाता के . पी., के . त्रव. एरणाकुलम् 83 - 84
16 भावार्था: डॉ.
डॉ. मनोज
ए. जी.् बी.,
मत्रणकेकण्ठन
. त्रव.,् केएस.
. त्रवए.. पपी.,
रु नाट्टपेु करूरारकडा 86 - 87
17 घिनाक्रमानसु ारं लेखनम् डॉ. मनोज् बी., के . त्रव एस. ए. पी., पेरूरकडा 89 - 91
18 प्रसङ्र्ानक ु ू लम् अर्थाियनम् डॉ. मनोज् बी., के . त्रव. एस. ए. पी., पेरूरकडा 93 - 94
आःशयप्रश्नपत्राटि 96 - 152
20 आदशाप्रश्नपिम् 1 श्रीमती. शबनम,् के . त्रव. एत्रषमला 96 - 107
21 आदशाप्रश्नपिम् 2 श्री. सजीवन् सी. पी., के . त्रव. तलश्शेरी 108 - 117
22 आदशाप्रश्नपिम् 3 डा. शरण्या वी., के . त्रव. कडुिरुु त्रि 118 - 127
23 आदशाप्रश्नपिम् 4 श्रीमती. त्रित्रिरा मोहन,् के . त्रव. एन.् ए.डी. आलवु ा 128 - 137
24 आदशाप्रश्नपिाणाम् - उिरकुत्रजिका: 139 – 152
25 अवधातव्याः त्रवषयाः 153

7
8
9
अपनितावबोधिम्
खण्ड: क - अपटठत-अिबोधनम् - 10 अङ्का:
अभ्यासाथयम् अनुच्छे ःा:
अनुच्छे ः: - 1
अधोटलटखतम् अनच्ु छे ःं पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि टलखत । (10)
कुरुक्षेिे कौरवाणां पाण्डवानां ि मध्ये भर्वता कृष्णो अजानु ं अत्रभलक्ष्य र्ीता वाणी श्रीमद् भर्वद्
र्ीता इत्रत नाम्ना वताते । एषा अष्टादश पवासु सहस्र श्लोके षु महत्रषाणा वेदव्यासेन त्रनबधा वताते । इयं
रिना महाभारतस्य मध्यभार्े दीपस्तम्भ: इव त्रस्र्थता प्रतीयते । र्ीताशास्त्रं कताव्याद् त्रवमख ु स्य
मानवस्य कताव्ये कमात्रण प्रयोजकं विाते । अत एव इदं कमायोर्रहस्यम् इत्रत स्मयाते । स्व बान्धवान्
सम्मख ु ं दृष्ट्वा अजनाु ः यध ु ात् त्रवमख ु ो जातः । सः क्लैब्यं कश्मलं ि आप्तवान् । अजानु स्य
त्रवषाद:जीवन संग्रामात् त्रनविाकस्य कस्यात्रप जनस्य त्रवषादः अत्रस्त । स; त्रवषाद: र्ीतायाः उपदेशने
भर्वत्कृपया ि नष्टो भवत्रत । ससं ारस्य सवाासु भाषासु र्ीताया:रूपान्तरम् उपलभ्यते । यावत्कालं नरः
तापियग्रस्तो भत्रवष्यत्रत ,तावत्कालं स: श्रीमद् भर्वद् र्ीताम् आश्रत्रयष्यत्रत ।।
अ ) एकपःेन उत्तरत । (के िलं प्रश्नद्वयम)् 1 x2=2
i) श्रीमद् भर्वद् र्ीतायां कत्रत पवाात्रण सत्रन्त ?
ii) र्ीताशास्त्रं त्रकम् इत्रत स्मयाते ?
iii) कस्य त्रवषाद: र्ीतायाः उपदेशने भर्वत्कृपया ि नष्टो भवत्रत ?
आ ) पूियिाक्येन उत्तरत (के िलं प्रश्न द्वयम् ) 2x2=4
i) य: तापियग्रस्तो भत्रवष्यत्रत स:काम् आश्रत्रयष्यत्रत ?
ii) र्ीताशास्त्रं कस्य कताव्ये कमात्रण प्रयोजकं विाते?
iii) श्रीमद् भर्वद् र्ीता महाभारतस्य मध्यभार्े क: इव त्रस्र्थता अत्रस्त ?
इ ) अस्य अनुच्छे ःस्य कृते उपयुक्तं शीषयकं टलखत । 1x1=1
ई ) टनःेशानुसारम् उत्तरत | (के िलं प्रश्नत्रयम)् 1x3=3
i)” सः क्लैब्यं कश्मलं ि आप्तवान् ” -अि “आप्तवान् ” इत्रत त्रक्रयाया: कतयृपःं त्रकम?्
क) क्लैब्यम् ख) आप्तवान्
र्) कश्मलम् घ) सः
10
ii) एषा अष्टादश पवासु सहस्र श्लोके षु महत्रषाणा वेदव्यासेन त्रनबधा विाते – अि िेःव्यासेन इत्रत
पदस्य टिशेषिपःं त्रकम् ?
क) श्लोके षु ख) अष्टादश
र्) महत्रषाणा घ) त्रनबधा
iii) “युद्धात”् इत्रत अर्थे त्रकं पदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त
ु म् ?
क) सग्रं ामात् ख) तापियग्रस्त:
र्) रूपान्तरम् घ) स्मयाते
iv) “लोकस्य” इत्रत पदस्य त्रकं पयाायपदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त ु म् ?
क) पवासु ख) संसारस्य
र्) अत्रभलक्ष्य घ) यावत्कालम्
अधोटलटखतम् अनुच्छे ःं पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि टलखत । (10)
दात्रक्षणात्ये जनपदे मत्रहलारोप्यं नाम नर्रम् आसीत् । तस्य समीपे एकः महान् विवक्ष ृ : आसीत् । ति
त्रििग्रीव: नामकः कपोतराजः सकुिुम्बः त्रनवसत्रत स्म । एकदा जालतण्डुलहस्त: एकः व्याध: ति
आर्च्छत् । वक्ष ृ स्य अध: जालं प्रासारयत् । उपरर ि तण्डुलान् अत्रक्षपत् । तत: दरू ं र्त्वा त्रनभतृ :
त्रस्र्थत: । तत: कपोतशावका: तण्डुलान् दृष्टवन्त: । तान् भक्षत्रयतमु ् उद्यता: कपोतशावका: जाले एव
बधाः अभवन् । ते सवे जालात् बत्रह: आर्न्तंु जालस्य भेदनाय पररश्रमम् अकुवान् । तदा त्रििग्रीव:
तान् अवदत् - “अहो न भेत्रदतव्यम् । ययू ं सवे त्रमत्रलत्वा पाशं नीत्वा उत्पतत ।” तदा सपाशजाला:
कपोताः उदपतन् । तस्य वनस्य एकत्रस्मन् भभू ार्े त्रििग्रीवस्य सहृु द् त्रहरण्यक: अवसत् । त्रििग्रीव:
कपोतै: सह तस्य त्रबलसमीपे अवातरत् । त्रहरण्यक: पाशम् अकृन्तत् । एवं ते कपोताः पनु ः मक्त ु ा: ।
1) एकपःेन उत्त्तरत ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) नर्रस्य नाम त्रकम् ?
ii) कपोतराजस्य नाम त्रकम् ?
iii) त्रििग्रीवस्य सहृु द् क: आसीत् ?
2) पूियिाक्येन उत्त्तरत । ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 2x2=4
i) त्रििग्रीव: तान् त्रकम् अवदत् ?
11
ii) क: पाशम् अकृन्तत् ?
iii) के तण्डुलान् दृष्टवन्त: ?
3) अस्य अनुच्छे ःस्य कृते उटचतं शीषयकं टलखत । 1x1=1
4) यथाटनःेशम् उत्त्तरत । ( के िलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3
i) ‘तान् भक्षत्रयतमु ् उद्यता: कपोतशावका: जाले एव बधाः अभवन’् अत्रस्मन् वाक्ये
‘अभवन’् इत्रत त्रक्रयापदस्य कतापृ दं त्रकम् ?
क) कपोतशावका: ख) जले र्) बधाः घ) भक्षत्रयतमु ्
ii) ‘एकदा जालतण्डुलहस्त: एकः व्याध: ति आर्तः’ अत्रस्मन् वाक्ये
‘जालतण्डुलहस्त:’ इत्रत पदस्य त्रवशेष्यपदं त्रकम् ?
क) एकः ख) व्याध: र्) ति घ) आर्तः
iii) ‘त्रनषाद:’ इत्यर्थे त्रकं पदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त
ु म् ?
क) कपोताः ख) सकुिुम्बः र्) त्रमत्रलत्वा घ) व्याध:
iv) ‘उपरर’ इत्रत पदस्य त्रकं त्रवलोमपदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त ु म् ?
क) एकदा ख) अध: र्) द्दष्टृ वा घ) मक्त
ु ा:
एकत्रस्मन् वक्षृ े हसं काकौ त्रनवासं कृतवन्तौ । हसं काकौ त्रमिे आस्ताम् । काक: हसं स्य सौन्दयेण
अतीव असयू ाल:ु आसीत् । हसं : परोपकारी दयाल:ु शान्त: धत्रमाष्ठ: सदा प्रसन्न: नीत्रतमान् ि आसीत।्
एकदा ग्रीष्मे पररश्रान्त: कच उन पत्रर्थक: धनबु ााणं समीपे त्रनधाय प्रसप्तु : । क्षणान्तरे तस्य मख
ु ात् वक्ष
ृ च्छाया
अपर्ता । पत्रर्थकस्य मख ु म् आतपेन तप्तम् अवलोक्य वक्ष ृ त्रस्र्थतेन हसं ेन पक्षौ प्रसाररतौ ।
लब्धत्रनरासख ु ने पत्रर्थके न मखु म् उद्घात्रितम् । काक: सवं दृष्टवा वक्ष ृ े अत्रतष्ठत् । परसखु म् असत्रहष्ण:ु
काक: तस्य मख ु े परू ीषोत्सर्ं कृत्वा पलात्रयत: । पत्रर्थके न उपरर त्रनरीत्रक्षतम् । स: हसं म् अपश्यत् ।
परू ीषोत्सर्ं हसं : एव कृतवान् इत्रत मत्वा पत्रर्थक: बाणेन धत्रमष्ठा ं हसं म् अमारयत् । सत्यम् एव उक्तम् -
‘ त्यज दजु ानससं र्ाम् ’ इत्रत ।
1 ) एकपःेन उत्तरत । ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) कौ त्रमिे आस्ताम् ?
12
ii) क: असयू ाल:ु आसीत् ?
iii) पत्रर्थक: समीपे त्रकं त्रनधाय प्रसप्तु : ?
2) पूियिाक्येन उत्तरत । ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 2x2=4
i) हसं : कीदृश: आसीत् ?
ii) परसख ु म् असत्रहष्ण:ु काक: त्रकं कृत्वा पलात्रयत: ?
iii) त्रकम् अवलोक्य वक्ष ृ त्रस्र्थतेन हसं ेन पक्षौ प्रसाररतौ ?
3) अनच्ु छे ःस्य कृते उटचतं शीषयकं टलखत 1x1=2
4) यथाटनःेशम् उत्तरत । ( के िलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3
i) ‘हसं स्य सौन्दयेण काक: अतीव असयू ाल:ु आसीत’् अत्रस्मन् वाक्ये ‘आसीत’्
इत्रत त्रक्रयापदस्य कतयपृ ःं त्रकम् ?
क) सौन्दयेण ख) काक: र्) अतीव घ) असयू ाल:ु
ii) ‘पत्रर्थक: बाणेन धत्रमष्ठा ं हसं म् अमारयत’् अत्रस्मन् वाक्ये ‘हसं म’् इत्रत पदस्य
त्रवशेषणपदं त्रकम् ?
क) पत्रर्थक: ख) बाणेन र्) धत्रमाष्ठम् घ) अमारयत्
iii) ‘सत्रहष्ण:ु ’ इत्रत पदस्य त्रकं त्रवलोमपदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त
ु म् ?
क) पररश्रान्त: ख) अवलोक्य र्) असत्रहष्ण:ु घ) उद्घात्रितम्
iv) ‘रुमे’ इत्रत पदस्य त्रकं पयाायपदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त
ु म् ?
क) वक्षृ े ख) पक्षौ र्) ग्रीष्मे घ) आतपेन
अनच्ु छे ः: - 4
एकत्रस्मन् नर्रे त्रभक्षक
ु वयं वसत्रत स्म । तयो: एक: मक ू : अन्य: ि बत्रधर: । तौ प्रत्रतत्रदनं मार्ास्य
पाश्वे उपत्रवश्य त्रभक्षािनं कुरुत: स्म । एकत्रस्मन् त्रदने अनेके जना: तेन मार्ेण सजिारं कुवत्रन्त स्म । तेषु
बहव: बत्रधराय त्रभक्षाम् अयच्छन् । मक ू : एतत् न असहत । कुत्रपत: भत्ू वा स: तम् धत्रनकम् उक्िवान्
“भो: महोदय! तस्मै त्रकमत्रप मा ददातु । यत: स: बत्रधर: नात्रस्त” इत्रत । एतत् श्रत्ु वा बत्रधर: अत्रप क्रुध:
अभवत् । तयो: मध्ये महान् कलह: अभवत् । कलहमग्नौ तौ एतत् त्रवस्मतृ वन्तौ यत् ताभ्याम् मक ू -
बत्रधरौ इव अत्रभनय: कृत: इत्रत । ति सत्रम्मत्रलता: सवे जना: जानत्रन्त स्म यत् तौ वास्तत्रवकरूपेण न
13
मक ू बत्रधरौ, अत्रप तु दृढकायौ यवु कौ, त्रकन्तु अलसौ इत्रत । अत: ते सवे कोपेन तौ ताडत्रयत्वा तत:
प्रेत्रषतवन्त:|
।) एकपःेन उत्तरत । ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) तौ प्रत्रतत्रदनं मार्ापाश्वे उपत्रवश्य त्रकं कुरुत: स्म ?
ii) तयो: मध्ये महान् क: अभवत् ?
iii) बहव: कस्मै त्रभक्षाम् अयच्छन् ?
2) पिू यिाक्येन उत्तरत । ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 2x2=4
i) ति सत्रम्मत्रलता: सवे जना: त्रकं जानत्रन्त स्म ?
ii) कलहमग्नौ तौ त्रकं त्रवस्मतृ वन्तौ ?
iii) कुत्रपत: मक ू : तं धत्रनकं त्रकम् उक्िवान् ?
3) अनुच्छे ःस्य कृते उटचतं शीषयकं टलखत 1x1=1
4) यथाटनःेशम् उत्तरत । ( के िलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3
i) ‘ कुत्रपत: भत्ू वा स: तम् धत्रनकम् उक्िवान् ’ अत्रस्मन् वाक्ये ‘उक्िवान् ’ इत्रत
त्रक्रयापदस्य कतापृ दं त्रकम् ?
क) कुत्रपत: ख) भत्ू वा र्) स: घ) तम्
ii)‘न मक ू बत्रधरौ, अत्रप तु दृढकायौ यवु कौ’ अत्रस्मन् वाक्ये ‘यवु कौ’ इत्रत पदस्य
त्रवशेषणपदं त्रकम् ?
क) मक ू बत्रधरौ ख) अत्रप र्) तु घ) दृढकायौ
iii) ‘प्रयत्नशीलौ’ इत्रत पदस्य त्रकं त्रवलोमपदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त ु म् ?
क) अत्रभनय: ख) दृढकायौ र्) अलसौ घ) कलहमग्नौ
iv) ‘त्रनकिे’ इत्रत पदस्य त्रकं पयाायपदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त ु म् ?
क) उपत्रवश्य ख) अलसौ र्) क्रुध: घ) पाश्वे
अनच्ु छे ः: - 5
‘संहत्रत: कायासात्रधका’ इत्रत विनं जर्त्रत प्रत्रसधमत्रस्त । एके न परुु षेण त्रकमत्रप महत्कायं न साध्यते ।
यत् त्रकमत्रप साधत्रयतंु नराणां संघ: परमावश्यक: । सवे जानत्रन्त यत् नैक: तन्त:ु त्रकमत्रप कतंु समर्था: ।
परन्तु तै: रत्रिता रज्ज:ु हत्रस्तनं बधमु त्रप समर्थाा भवत्रत । इत्र्थमेव एके न तण्डुलेन नत्रह ओदनं पच्यते ।
14
र्हृ षे ु मातर: त्रपतर: भ्रातर: ि एकीभयू र्हृ भारं वहन्त: सख ु मनभु वत्रन्त । एवमेव मनष्ु याणां समाजोऽत्रप
देशं जात्रतजि उन्नत्रतपर्थं नेतंु समर्था: भवत्रत । यत्रस्मन् राष्रे सवे मानवा:, सवाात्रण राज्यात्रन ि भेदभावं
पररत्यज्य एकतया व्यवहरत्रन्त तराष्टं जनशक्त्या ससं ारस्य मक ु ु िमत्रणररव समज्ु ज्वलं भवत्रत। एकताया:
प्रभावेण भारतीया: स्वदेशम् आंर्लहस्तात् मोित्रयतंु समर्थाा: अभवन् । अत: सदा सवै: मानवै: संघे
त्रस्र्थत्वा स्वशक्ते: सजिय: कताव्य: । अधनु ाऽत्रप यत्रद वयं संघीभयू स्र्थास्याम: तत्रहा अवश्यमेव
शिसु ैत्रनकान् जेतंु समर्थाा: भत्रवष्याम: ।
1) एकपःेन उत्तरत । ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 1x3=3
i) यत् त्रकमत्रप साधत्रयतंु के षां सघं : परमावश्यक: ?
ii) त्रकं विनं प्रत्रसधमत्रस्त ?
iii) रज्ज:ु कं बधुमत्रप समर्थाा भवत्रत ?
i) कस्या: प्रभावेण भारतीया: स्वदेशम् आंर्लहस्तात् मोित्रयतंु समर्थाा: अभवन् ?
ii) राष्र्ं कर्थं समज्ु ज्वलं भवत्रत ?
iii) वयं कर्थं शिसु ैत्रनकान् जेतंु समर्था: भत्रवष्याम: ?
3) अनच्ु छे ःस्य कृते उटचतं शीषयकं टलखत 1x1=1
4) यथाटनःेशम् उत्तरत ( के िलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3
i) ‘सवे जानत्रन्त यत् नैक: तन्त:ु त्रकमत्रप कतंु समर्था:’ अत्रस्मन् वाक्ये ‘जानत्रन्त’ इत्रत
त्रक्रयापदस्य कतापृ दं त्रकम् ?
क) सवे ख) तन्त:ु र्) यत् घ) नैक:
ii) ‘एके न परुु षेण त्रकमत्रप महत्कायं न साध्यते’ अत्रस्मन् वाक्ये ‘परुु षेण’ इत्रत
पदस्य त्रवशेषणपदं त्रकम् ?
क) एके न ख) त्रकमत्रप र्) महत्कायं घ) त्रसध्यत्रत
iii) ‘र्हृ ीत्वा’ इत्रत पदस्य त्रकं त्रवलोमपदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त
ु म् ?
क) मोित्रयतमु ् ख) समज्ु ज्वलम् र्) एकीभयू घ) पररत्यज्य
iv) ‘मनष्ु यै:’ इत्रत पदस्य त्रकं पयाायपदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त
ु म् ?
क) महाबलम् ख) ओदनम् र्) मानवै: घ) नेतमु ्
15
प्रातः काले ब्राह्ममहु ूते उत्र्थाय जनाः भ्रमणस्य आनन्दं लभन्ते । अत्रतमनोहरी प्रातः वेला त्रनत्यं स्वयम्
एव आर्च्छत्रत । प्रातः काले मनः एकाग्रं भवत्रत । शध ु वाय:ु सवाि वहत्रत । रािे: त्रन:शब्दता समाप्यते।
पत्रक्षणां मधरु रव: सवाि श्रयू ते । उष:काले प्राच्यां त्रदत्रश लात्रलमा प्रस्फुित्रत । प्रकृत्रत: स्वमोहकं रूपं
दशायत्रत । सरोवरे षु कमलात्रन त्रवकसत्रन्त । ति भ्रमरा: र्जु जत्रन्त । प्रातः काले उत्र्थाय भ्रमणं वयोवध ृ ानां
कृते समत्रु ित: व्यायामः भवत्रत । प्रातः भ्रमणेन मनत्रस ससु ङ्कल्पा: आयात्रन्त। मनः एकाग्रं भवत्रत ।
अतः अस्मात्रभः प्रत्रतत्रदनं स्वच्छवायौ बत्रह: र्त्वा प्रातः भ्रमणं करणीयम् ।
1) एकपःेन उत्तरत । ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) प्रातः काले त्रकम् एकाग्रं भवत्रत ?
ii) प्रातः भ्रमणे मनत्रस के आयात्रन्त ?
iii) प्रकृत्रत: कीदृशं रूपं दशायत्रत ?
i) कदा जनाः भ्रमणस्य आनन्दं लभन्ते ?
ii) प्रातः काले उत्र्थाय भ्रमणं के षां कृते समत्रु ित: व्यायामः भवत्रत ?
iii) प्रत्रतत्रदनं स्वच्छवायौ बत्रह: र्त्वा त्रकं त्रनत्यं करणीयम् ?
3) अनुच्छे ःस्य कृते उटचतं शीषयकं टलखत 1x1=1
4) यथाटनःेशम् उत्त्तरत । ( के िलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3
i) ‘शध ु वाय:ु सवाि वहत्रत’ अत्रस्मन् वाक्ये ‘वहत्रत’ इत्रत त्रक्रयापदस्य कतापृ दं त्रकम् ?
क) प्रातः ख) शध ु वाय:ु र्) सवाि घ) वहत्रत
ii) ‘अत्रतमनोहरी प्रातःवेला त्रनत्यं स्वयम् एव आर्च्छत्रत’ अत्रस्मन् वाक्ये ‘प्रातः वेला’
इत्रत पदस्य त्रवशेषणपदं त्रकम् ?
क) अत्रतमनोहरी ख) त्रनत्यम् र्) स्वयम् घ) आर्च्छत्रत
iii) ‘त्रदनस्य’ इत्रत पदस्य त्रकं त्रवलोमपदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त ु म् ?
क) उत्र्थाय ख) त्रदत्रश र्) वहत्रि घ) रािे:
iv) ‘खर्ाः’ इत्रत पदस्य त्रकं पयाायपदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त ु म् ?
क) लात्रलमा ख) एकाग्रम् र्) पत्रक्षण: घ) सवाि
16
अपटठत-अिबोधनम् - उत्तरकुटचचका
अनुच्छे ः 1
अ) i) अष्टादश ii) कमायोर्रहस्यम् iii) अजानु स्य 1 x2=2
आ ) i) य: तापियग्रस्तो भत्रवष्यत्रत स: श्रीमद्भर्वद्गीताम् आश्रत्रयष्यत्रत । 2x2=4
ii) र्ीताशास्त्रं कताव्याद् त्रवमख
ु स्य मानवस्य कताव्ये कमात्रण प्रयोजकं विाते
iii) श्रीमद् भर्वद् र्ीता महाभारतस्य मध्यभार्े दीपस्तम्भ: इव त्रस्र्थता अत्रस्त |
इ ) स्खात्रलत्यरत्रहताय तर्था अनच्ु छे दाधारे ण त्रलत्रखताय शीषाकाय पणू ााङ्काः। 1 x 1 = 1
यर्था – श्रीमद्भर्वद्गीता / वेदव्यासः इत्यात्रद।
ई) i) सः ii) महत्रषाणा iii) संग्रामात् iv) संसारस्य 1 x3=3
1 ) i) मत्रहलारोप्यम् ii) त्रििग्रीव: iii) त्रहरण्यक: 1 x2=2
2 ) i) त्रििग्रीव: तान् अवदत् यत् अहो न भेतव्यम् । ययू ं सवे त्रमत्रलत्वा पाशं नीत्वा उत्पतत ।
ii) त्रहरण्यक: पाशम् अकृन्तत् ।
iii) कपोतशावका: तण्डुलान् दृष्टवन्त: । 2 x2=4
3) स्खात्रलत्यरत्रहताय तर्था अनच्ु छे दाधारे ण त्रलत्रखताय शीषाकाय पणू ााङ्काः। 1 x 1 = 1
यर्था - त्रििग्रीवत्रहरण्यकयो: कर्था / सौहृदम् / ऐक्यमत्यं महाबलम् (एतादृशात्रन शीषाकात्रण )
4) i) कपोतशावका: ii) व्याध: iii) व्याध: iv) अध: 1 x3=3
1) i) हसं काकौ ii) काक: iii) धनबु ााणम् 1 x2=2
2) i) हसं : परोपकारी दयाल:ु शान्त: धत्रमाष्ठ: सदा प्रसन्न: नीत्रतमान् ि आसीत् ।
ii) परसख ु म् असत्रहष्ण:ु काक: तस्य मख ु े परू ीषोत्सर्ं कृत्वा पलात्रयत: । 2 x 2 = 4
iii) पत्रर्थकस्य मखु म् आतपेन तप्तम् अवलोक्य वक्ष ृ त्रस्र्थतेन हसं ेन पक्षौ प्रसाररतौ ।
यर्था - त्यज दजु ानसंसर्ाम् / हसं काकौ / असयू ाल:ु काक: इत्यात्रद।
4 ) i) काक: ii) धत्रमाष्ठम् iii) असत्रहष्ण:ु iv) वक्ष ृ े 1 x3=3
17
1) i) त्रभक्षािनं ii) कलह: iii) बत्रधराय 1 x2=2
2) i) ति सत्रम्मत्रलता: सवे जना: जानत्रन्त स्म यत् तौ वास्तत्रवकरूपेण न मक ू बत्रधरौ, अत्रप तु
दृढकायौ यवु कौ, त्रकन्तु अलसौ इत्रत । 2 x2=4
ii) कलहमग्नौ तौ एतत् त्रवस्मतृ वन्तौ यत् ताभ्याम् मक ू बत्रधरौ इव अत्रभनय: कृत: ।
iii) कुत्रपत: मक ू : तम् धत्रनकम् उक्िवान् - “भो: महोदय! तस्मै त्रकमत्रप मा ददातु । यत: स:
बत्रधर: नात्रस्त” इत्रत ।
यर्था - मक ू बत्रधरौ / क्रोधस्य फलम् / त्रभक्षक ु वयम् (अर्थवा अन्यत् उत्रितं शीषाकम् )
4) i) स: ii) दृढकायौ iii) अलसौ iv) पाश्वे 1 x 3 = 3
1) i) नराणाम् ii) संहत्रत: कायासात्रधका iii) हत्रस्तनं 1 x2=2
2) i) एकताया: प्रभावेण भारतीया: स्वदेशम् आर्ं लहस्तात् मोित्रयतंु समर्थाा: अभवन् ।
ii) यत्रस्मन् राष्रे सवे मानवा:, सवाात्रण राज्यात्रन ि भेदभावं पररत्यज्य एकतया व्यवहरत्रन्त
तराष्टं जनशक्त्या ससं ारस्य मक ु ु िमत्रणररव समज्ु ज्वलं भवत्रत । 2 x2=4
iii) यत्रद वयं संधीभयू स्र्थास्याम: तत्रहा अवश्यमेव शिसु ैत्रनकान् जेतंु समर्थाा: भत्रवष्याम: ।
यर्था - संहत्रत: कायासात्रधका/ एकताया: प्रभाव: / संघे शत्रक्तः इत्यात्रद
4) i) सवे ii) एके न iii) पररत्यज्य iv) मानवै: 1 x3=3
1) i) मनः ii) ससु ङ्कल्पा: iii) स्वमोहकम् 1 x2=2
2) i) प्रातः काले ब्राह्ममहु ूते उत्र्थाय जनाः प्रातः भ्रमणस्य आनन्दं लभन्ते । 2 x 2 = 4
ii) प्रातः काले उत्र्थाय प्रातः भ्रमणं वयोवध ृ ानां कृते समत्रु ित: व्यायामः भवत्रत ।
iii) अतः अस्मात्रभः प्रत्रतत्रदनं स्वच्छवायौ बत्रह: र्त्वा प्रातः भ्रमणं त्रनत्यं करणीयम् ।
3) स्खात्रलत्यरत्रहताय तर्था अनच्ु छे दाधारे ण त्रलत्रखताय शीषाकाय पणू ााङ्काः। 1 x1=1
यर्था - प्रातः भ्रमणम् / प्रातः भ्रमणम् स्वास्थ्य वधाकम् (अर्थवा अन्यत् उत्रितं शीषाकम् )
4) i) शध ु वाय:ु ii) अत्रतमनोहरी iii) रािे: iv) पत्रक्षण: 1 x3=3
18
पत्रलेखिम्
19
पत्रलेखिम् - 5 अङ्काः
अभ्यासाथं प्रश्नाः -
अ) अिौपचाररकं पत्रम्
1) ििान/् ििती स्िरूपः । िितः/िित्याः टमत्रम् आकाशः । काठ्मण्डू-
के न्द्रीयटिद्यालये पठटत । िितः टिद्यालये स्िच्छता-पक्षाचरिं जातम् । तस्य िियनं
कुियन् टमत्रं प्रटत टलटखते पत्रे मचजूषापःसाहाय्येन ररक्तस्थानाटन परू यत । ( ½ x 10=5)
र्तमासे, कुशली, स्वरूपः, उद्घािन,ं सन्देश:, प्रातःकाले, स्वच्छतां,
22 नवम्बर ् 2018, लघनु ािकस्य, आकाश
काठ्मण्डूतः
(i) ...........................
त्रप्रयत्रमि (ii) ..........................
सप्रेम नमस्ते ।
अि कुशलम् । भवान् अत्रप (iii) ..................... इत्रत मन्ये । अस्माकं त्रवद्यालये
(iv) ..................... स्वच्छतापक्षस्य आिरणं जातम् । त्रवद्यालयस्य प्रािायेण स्वच्छता-
पक्षािरणस्य (v) ..................... कृतम् । प्रातःकालीनसभायां मम कक्षाछािैः स्वच्छभारतस्य
प्राधान्यत्रवषये एकस्य (vi) ..................... प्रस्तत्रु त: कृता । प्रत्रतत्रदनं (vii) ..................... वयम्
अस्माकं कक्षायाः त्रवद्यालयस्य ि स्वच्छतां कृतवन्तः। स्काउि् एवं र्इड् छािाः वयं समीपस्र्थम्
आतरु ालयं र्त्वा (viii) ..................... कृतवन्तः । एवं स्वच्छतायाः (ix) ..................... सवेषां
छािाणां मनत्रस प्रत्रतत्रष्ठत: अभवत् । मातत्रृ पतिृ रणयोः मम प्रणामाः।
भवतः अत्रभन्नत्रमिं (x) .....................
2) ििान् / ििती अनपु मा । िितः/िित्याः टमत्रम् अियिः चेन्द्न नगरे पठटत ।
स्िकीयटिद्यालयस्य नतू नििनस्य िियनं कृत्िा टलटखते पत्रे ररक्तस्थानाटन मचजूषायां
प्रःत्तपःः पूरटयत्िा उत्तरपुटस्तकायां पुनः टलखत । (½ x 10=5)
प्रयोर्शालाः, उद्घािनम,् कुशली, 12/12/2020, त्रवद्यालयभवनम,्
त्रतरुवनन्तपरतः
क्रीडाङ्र्णम,् त्रवद्यालयस्य, सङ्र्णकम,् अणाव, अत्रतसन्ु दरम् ु
20
(i) ......................
त्रप्रय त्रमि (ii)......................,
सस्नेहं वन्दनात्रन।
अि सवार्तं कुशलं, भवान् अत्रप ति (iii)...................... इत्रत त्रवश्वत्रसत्रम । र्त सप्ताहे
अस्माकं (iv) .................. नतू नभवनप्रवेशः सम्पन्नः जातः । त्रमि ! त्रवद्यालयस्य नतू नं भवनं
(v) ................. त्रवद्यते । के रलस्य राज्यपालः त्रवद्यालयस्य नतू नभवनस्य (vi) ......................
दीपप्रज्ज्वालनेन कृतवान् । परु ातनभवनस्य अपेक्षया अनेका: सत्रु वधाः सत्रन्त नतू ने भवने । त्रवशालं
(vii) ....................... दृष्ट्वा वयं सवे प्रमत्रु दताः अभवन् । सङ्र्णक-प्रयोर्शालायां प्रत्येकस्य
छािस्य कृते प्रत्येकं (viii) ...................... त्रवद्यते । अन्याः (ix) ...................... अत्रप सवात्रवध-
सत्रु वधात्रभः सम्पन्नाः । त्रवद्यालयं परु तः त्रवद्यमानम् उद्यानं सवेषां मानसं हरत्रत । अर्ात्रमत्रन अवकाशे
भवान् त्रनच उयेन अस्माकं नतू नं (x) ................... रष्टुम् आर्च्छतु । मातात्रपिोः कृते मम प्रणामाः ।
सस्नेहं भवदीया अनपु मा
3) ििान् / ििती िास्करः। िितः टमत्रं गीटतका पूने-नगरस्थे टिद्यालये पठटत । िितः
टिद्यालये गाटन्द्धजयन्द्ती िििेन आचररता । तस्याः िियनं कुियन् टमत्रं प्रटत टलटखते
पत्रे मचजषू ापःसाहाय्येन ररक्तस्थानाटन परू यत । ( ½ x 10=5)
जीवनादशाानां, छािाः, प्रत्रतयोत्रर्ताः, र्ात्रन्धजयन्ती, अत्रवस्मरणीयः,
कुशलम,् पष्ु पात्रण, पनू ेतः, र्ीत्रतके , प्रािायेण
(i) ...............................
03 त्रसतम्बर ् 2019
त्रप्रयसत्रख (ii) ....................
सप्रेम नमस्ते।
अि सवेषां (iii) .................... । भवती अत्रप कुशत्रलनी इत्रत मन्ये । अस्माकं त्रवद्यालये
र्तत्रदने (iv) ................. महता वैभवेन आिररता । त्रवद्यालयस्य (v) .................. दीपज्वालनं
कृत्वा राष्रत्रपतःु महात्मा र्ात्रन्धनः त्रििे (vi) ............. अिात्रयत्वा ि कायाक्रमस्य उद्घािनम् कृतम् ।
प्रािायाः स्वीये भाषणे महात्मार्ात्रन्धनः (vii) .................. त्रवषये छािान् उद्बोत्रधतवान् । अनेन सह
त्रवत्रभन्नाः (viii) ...................... अत्रप आयोत्रजताः आसन् । स्वच्छभारतात्रभयानस्य अनबु न्धरूपेण
21
(ix) ................. त्रशक्षकाः ि पदसजिलनं कुवान्तः प्लात्रस्िक-अवकराणां सजियं कृतवन्तः । एवं
र्त्रन्धजयन्ती अस्माकं छािजीवने (x) .................. कायाक्रमः अभवत् । त्रपिोः िरणयोः प्रणामाः ।
भवत्याः अत्रभन्नत्रमिं भास्करः
4) ििान् / ििती गायत्री । िित्याः कन्द्याकुमारी-टस्थते टििेकानन्द्ः टिद्यालये
संस्कृतसप्ताहः आचररतः। िित्याः टमत्रं फाटत्तमा गया-नगरस्थे महाटिद्यालये पठटत ।
संस्कृतसप्ताहस्य िियनं कृत्िा टमत्रं प्रटत टलटखतं पत्रं मचजूषापःसाहाय्येन पूरटयत्िा
पुन: टलखत । ( ½ x 10=5)
संस्कृतेन, छािाः, संस्कृतसप्ताहस्य, र्ायिी, कुशत्रलनः, प्रर्थमस्र्थानम,्
प्रत्रतयोत्रर्ताः, 25 त्रसतम्बर ् 2018, फात्रिमे, प्रािाया:
कन्याकुमारीतः
(i) ..............................
त्रप्रयसत्रख (ii) ..........................
सप्रेम नमस्ते।
अि सवे (iii) ..................... । भवती अत्रप कुशत्रलनी इत्रत मन्ये । अस्माकं त्रवद्यालये र्तमासे
(iv) ..................... आिरणं जातम् । त्रवद्यालयस्य (v) ..................... सस्ं कृतसप्ताहािरणस्य
उद्घािनं कृतवान् । एकं सप्ताहं यावत् प्रातःकालीनसभा (vi) ..................... एव प्रविृ ा । ‘सस्ं कृतं
तर्था त्रवज्ञानम’् इत्रत त्रवषये कात्रित् प्रदशानी अत्रप आयोत्रजता आसीत् । छािाणां तर्था त्रशक्षकाणां कृते
त्रवत्रभन्नाः (vii) ................... आयोत्रजताः आसन् । सस्ं कृतप्रश्नोिरीस्पधाायां मम र्णः
(viii) .................... प्राप्नोत् । समापनकायाक्रमे (ix) ..................... मनोरजजनकायाक्रमान्
प्रस्ततु वन्तः । त्रशष्टं सवाम् अत्रग्रमपिे लेत्रखष्यात्रम । मातत्रृ पतिृ रणयोः मम प्रणामाः।।
भवत्याः त्रमिम् (x) .....................
5) ििान/् ििती सटं िःा । कोल्कत्तायां िसटत । िितः/िित्याः टमत्रं जोसफः के रले
टतरुिनन्द्तपुरे िेक्नोपाकय ् मध्ये कायं करोटत । िित्याः टििाहाथं तं टनमन्द्त्रटयतुं
टलटखते पत्रे मचजूषासाहाय्येन ररक्तस्थानाटन पूरयत । (½ x 10=5)
करोत्रत, त्रनच उयेन, त्रप्रयत्रमि, अनग्रु हः, त्रववाहः, कोल्किातः
कुशत्रलनः, मैि22ी, भवतः, प्रमख ु े
करोत्रत,
(i)...................
04/01/2022
(ii) .......................... जोसफ!
सस्नेहं नमस्ते ।
अि सवे (iii) ................. । भवान् अत्रप कुशली इत्रत त्रवश्वत्रसत्रम । षष्ठकक्षायां आवयोः
(iv) ................. आरब्धा आसीत् । तदनन्तरम् मम र्ात्रहक ा त्रमिात्रण ि अभवन् (v) .................
र्हृ सदस्याः । इदानीम् अहं पित्रमदं मम जीवनस्य (vi) ................. त्रदने भवन्तं सपररवारं त्रनमन्ित्रयतंु
त्रलखात्रम । मम (vii) ................. त्रनत्रच उतः । भवान् इव मे वर: अत्रप सिू ना-प्रौद्योत्रर्क-क्षेिे एव कायं
(viii) ................. । अहम् आशासे यत् भवान् (ix) ................. सपररवारं मम त्रववाहकायाक्रमे
भार्ं ग्रहीष्यत्रत इत्रत । भवतः मातात्रपिोः अत्रप (x) ................. मम कृते मख्ु यः अत्रस्त । सवेभ्य: पनु ः
पनु ः प्रणामाः।
भवत: अत्रभन्नहृदया संत्रवदा
आ) औपचाररकं पत्रम्
1. िितः / िित्याः नाम टनटमषा । िारािस्यां टप्रयःटशयनी टिद्यालये पठटत । स्काउि् एिं
गाइड् टशटबरे िागं ग्रहीतुम् प्रचायं प्रटत टलटखते प्राथयनापत्रे मचजूषायां प्रःत्तशबःः
ररक्तस्थानाटन पूरटयत्िा पुनः टलखत । ( ½ x 10=5)
अस्माकम,् त्रनवेदयात्रम, त्रनत्रमषा, अहम,् ततृ ीयसोपानत्रशत्रबरे ,
समादरणीय, प्रार्थायात्रम, वाराणसीतः, मासस्य, अवसरम्
(i) ……………..
त्रदनाङ्कः - .................
(ii) …………….. प्रािायामहोदय !
सादरं प्रणमात्रम।
सत्रवनयं (iii) …………….. यत् स्काउि् एवं र्ाइड् सघं िनेन अस्य (iv) ……………..
पजिदश-त्रदनाङ्कात् आरप्स्यमाणे (v) …………….. अहं भार्ं ग्रहीतमु ् इच्छात्रम । षष्ठकक्षातः
(vi) …………….. अत्रस्मन् सङ्घिने कायारता अत्रस्म । भत्रवष्यकाले राष्रपत्रतपरु स्कारं प्राप्य
23
(vii) …………….. त्रवद्यालयस्य कीत्रतं संवधात्रयतंु (viii) …………….. ददातु इत्रत सादरं
सत्रवनयं ि (ix) …………….. ।
भवताम् आज्ञाकाररणी छािा (x) ……………..
2. िितः / िित्याः नाम गौतमः । अनन्द्तपुरे अमतृ िारती-टिद्यालये पठटत । सि ं ाषि-
सन्द्ःेश: नाम मासपटत्रकाया: सम्पाःकाय टलटखतं प्राथयनापत्रं मचजूषायां प्रःत्तशबःः
पूरटयत्िा पुनः टलखत । (½ X 10 = 5)
महत्त्वम,् प्रकात्रशतात्रन, सम्पादकवया , त्रलत्रखतम,् र्ौतमः, मासपत्रिकायाम्
यर्थोत्रितम,् धन्यवादान,् अनन्तपरु ात,् प्रकाशयतु
(i) ……………..
त्रदनाङ्कः - ......................
मान्य (ii) …………….. !
सादरं प्रणामा: ।
भवतां (iii) …………….. मम कात्रनिन लेखात्रन पवू ं (iv) ………….. आसन् । तदर्थं
हात्रदक
ा ान् (v) …………….. समपायात्रम। एतेन पिेण सह पयाावरणस्य (vi) ……………..
अत्रधकृत्य (vii) …………….. पष्ठृ वयात्मकं लेखं प्रेषयात्रम । तत् सम्यक् अवलोक्य पत्रिकायां
(viii) …………….. इत्रत सादरं प्रार्थायात्रम । लेखे (ix) …………….. पररवतानं पररष्कारं ि
कतंु भवन्तः अहात्रन्त ।
भवतां त्रवश्वासपािं (x) ……………..
3. िितः / िित्याः नाम टिटजता । िित्याः टपतरौ कृटषकौ । ििती के रले राजकीय-
टिद्यालये पठटत। टिद्यालयशुल्क-मोचनाय प्राचायं प्रटत टलटखते प्राथयनापत्रे
मचजूषायां प्रःत्तशबःः ररक्तस्थानाटन पूरटयत्िा पुनः टलखत । (½ X 10 = 5)
धनम,् मोियत,ु सप्तमकक्षायाम,् आज्ञाकाररणी, व्यवहारपिाणाम,्
सत्रवनयम,् नष्टात्रन, कृत्रषकौ, संयोत्रजतात्रन, पिनंत्रतट्टातः
(i) ……………..
त्रदनाङ्कः - ......................
आदरणीयाः प्रािायामहोदयाः !
24
सादरं नमो नमः।
भवतां त्रवद्यालये (ii) …………….. पठन्ती त्रवत्रजता अत्रस्म अहम् । मम त्रपतरौ सामान्यौ
(iii) …………….. भवतः । मासवयात् पवू ं के रले सवाि महाप्रलयः जातः इत्रत भवन्तः जानत्रन्त
एव । तत्रस्मन् अस्माकं सस्यात्रन सवााण्यत्रप (iv) …….........…….. जातात्रन । अधनु ा
प्रत्रतत्रदनव्ययत्रनत्रमिमत्रप मम त्रपिोः सकाशे (v) ……….. नात्रस्त । अतः अहं (vi) ……..…..
प्रार्थायात्रम यत् कृपया त्रवद्यालयशल्ु कप्रदानात् मां (vii) …………….. इत्रत । आवश्यकानां
(viii) …………….. प्रत्रतकृतयः अनेन पिेण साकं (ix) …………….. सत्रन्त । सधन्यवादम् ।
भवदीया (x) …………….. छािा त्रवत्रजता
4. िितः / िित्याः नाम आनन्द्ःः। िितः पुत्रः के न्द्रीयटिद्यालये पठटत । िितः
स्थानान्द्तरिं जातम् इटत हेतोः पुत्रस्य टिद्यालयस्थानान्द्तरिाय प्रचायं प्रटत टलटखते
प्राथयनापत्रे मचजूषायां प्रःत्तशबः: ररक्तस्थानाटन पूरटयत्िा पुनः टलटखत । (½X10=5)
अधनु ा, पररवारसदस्यान,् त्रवश्वासपािम,् पठत्रत, भवत:, अहम,्
10/12/2021, अनर्ु ह्णृ ात,ु स्र्थानान्तरणम,् वन्दनात्रन
हैदराबादत् ः
(i) ……………..
आदरणीय प्रािायामहोदय!
सादरं (ii) ……………..।
मम पिु ः सक ु े शः (iii) ………….. त्रवद्यालये अष्टमकक्षायां ‘ब’ त्रवभार्े (iv) ……….. ।
तस्य पजजीकरणसख्ं या 3483 अत्रस्त । (v) …………….. हैदराबाद-् प्रदेशस्र्थे भारतीयत्रविकोशे
कायात्रनरतः अत्रस्म । (vi) ………….. हैदराबादत् ः बङ्र्लरुू नर्रं प्रत्रत मम (vii) ……………..
जातम् अत्रस्त । मया सह मम (viii) …………….. अत्रप अहं नतू नं स्र्थानं प्रत्रत नेतमु ् इच्छात्रम ।
अतः मम पिु स्य स्र्थानान्तरणपिं प्रदाय तम् (ix) …………….. इत्रत सादरं प्रार्थायात्रम ।
सधन्यवादम्
भवतः (x) ……………..
आनन्दः
25
पत्रलेखनम् - उत्तरकुटचचका
अ) अनौपचाररकं पत्रम्
1. 1. 22 नवम्बर ् 2018 2. आकाश 3. कुशली 4. र्तमासे 5. उद्घािनम् 6. लघनु ािकस्य
7. प्रातःकाले 8. स्वच्छतां 9. सन्देशं 10. स्वरूपः
2. 1. 12/12/2020 2. अणाव 3. कुशली 4. त्रवद्यालयस्य 5. अत्रतसन्ु दरम् 6. उद्घािनम्
7. क्रीडाङ्र्णम् 8. सङ्र्णकम् 9. प्रयोर्शालाः 10. त्रवद्यालय-भवनम्
3. 1. पणू ते ः 2. र्ीत्रतके 3. कुशलम् 4. र्ात्रन्धजयन्ती 5. प्रािायेण 6. पष्ु पात्रण
7. जीवनादशाानाम् 8. प्रत्रतयोत्रर्ताः 9. छािाः 10. अत्रवस्मरणीयः
4. 1. 25 त्रसतम्बर ् 2018 2. फात्रिमे 3. कुशत्रलनः 4. संस्कृ तसप्ताहस्य 5. प्रािाया: 6. संस्कृ तेन
7. प्रत्रतयोत्रर्ताः 8. प्रर्थमस्र्थानम् 9. छािाः 10. र्ायिी
5. 1. कोल्किातः 2. त्रप्रयत्रमि 3. कुशत्रलनः 4. मैिी 5. भवतः 6. प्रमख ु े 7. त्रववाहः
8. करोत्रत 9. त्रनच उयेन 10. अनग्रु हः
अ) अनौपचाररकं पत्रम्
1. 1. वाराणसीतः 2. समादरणीय 3. त्रनवेदयात्रम 4.मासस्य 5.तृतीयसोपानत्रशत्रबरे 6.अहम्
7. अस्माकं 8. अवसरम् 9.प्रार्थायात्रम 10.त्रनत्रमषा
2. 1.अनन्तपरु ात् 2.संपादकवया 3.मासपत्रिकायाम् 4.प्रकात्रशतात्रन 5.धन्यवादान् 6.महत्त्वम्
7.त्रलत्रखतम् 8.प्रकाशतु 9.यर्थोत्रितम् 10.र्ौतमः
3. 1.पिनंत्रतट्टातः 2.सप्तमकक्षायाम् 3. कृ त्रषकौ 4.नष्टात्रन 5.धनम् 6.सत्रवनयम् 7. मोियतु
8.व्यवहारपिाणाम् 9.संयोत्रजतात्रन 10.आज्ञाकाररणी
4. 1. 10/12/2021 2.वन्दनात्रन 3.भवत: 4.पठत्रत 5.अहम् 6.अधनु ा 7.स्र्थानान्तरणम्
8.पररवारसदस्यान् 9.अनर्ु ह्णृ ातु 10. त्रवश्वासपािम्
26
नचत्रवर्णिम्
27
नचत्रवर्णिम् – 5 अङ्काः
प्र. 1 अधः प्रःत्तं टचत्रं दृष्ट्िा मचजूषायां प्रःत्तशबः-सहायतयापचच िाक्याटन संस्कृतेन टलखत -
मचजषू ा
इतस्ततः, अनेके, दृश्यन्द्ते,जन्द्तुशालायाः, दृश्यते, सटन्द्त. जन्द्तिः, शृगालः, टचक्रोडः,
हररिः, पटक्षिः, िल्लूकः, शु नःी, शु सेतुः अटस्त, शु पुष्पाटि, शु सटन्द्त, शु हरीटतमा
प्र. 2 अधोटलटखतं टचत्रं ििययन् संस्कृतेन पचचिाक्याटन टलखत

मचजूषा
सागरतीरस्य, बालाः, अटस्त, शु छत्रम, शु् िक्ष ृ ाः, शु सस्याटन, शु सटन्द्त, शु परुु षः, शु मटहला, शु
पटक्षिः, शु दृश्यन्द्ते, शु खेलटन्द्त, शु कन्द्ःुकेन, शु नौका, शु ध्िजः, शु टपबटत, शु चलटत
28
प्र. 3 अधोटलटखतं टचत्रं ििययन् सस्ं कृतेन पचचिाक्याटन टलखत –
मचजूषा
कुरुक्षेत्रम, शु् श्रीकृष्िः, शु अजयनु ः, शु गीतोपःेशस्य, शु सटनकाः, शु सटन्द्त, शु गजाः, शु
अश्ाः, शु उपरर, शु दृश्यन्द्ते, शु रथे, शु उपटिशटत, शु नमस्करोटत, शु अटस्त, शु मेघाः
उत्तरकुटचचका
अवधेयम् – 1) त्रििवणाने के वलं त्रििाधाररतात्रन वाक्यात्रन अपेत्रक्षतात्रन।
2) यात्रन वाक्यात्रन भवन्तः त्रलखत्रन्त तेषु व्याकरणदृष्ट्याः दोषाः न स्यःु ।
3) दीघाात्रन वा अत्रधकात्रधकपदैः त्रलत्रखतात्रन वाक्यात्रन अपेत्रक्षतात्रन इत्रत त्रनयमः
नात्रस्त।
4) यावच्छक्यं लघत्रू न वाक्यात्रन लेखनीयात्रन। तेन दोषाः न्यनू ीकतंु शक्यन्ते।
यर्था – त्रििे श्रीकृ ष्णः अत्रस्त। / त्रििे भल्लक ू ः दृश्यते। / त्रििे पत्रक्षणः सत्रन्त /
त्रििे वृक्षाः सत्रन्त / त्रििं सन्ु दरम् (मनोहरम)् अत्रस्त। इत्यात्रद।
5) पजि वाक्यात्रन एव अपेत्रक्षतात्रन। त्रकन्तु अत्रधकात्रन वाक्यात्रन लेत्रखतमु ् अहात्रन्त।
6) उपरर दिानां त्रििाणां आधारे ण दश वाक्यात्रन त्रलत्रखत्वा भवतां संस्कृ त-
त्रशक्षकस्य साहाय्येन त्रविारत्रवमशं कुवान्त।ु
29
अिव
ु ादः
30
अिव
ु ादः
1. The students are writing an examination. छाि एक पररक्षा त्रलख रहे हैं|
2. An artist draws a colourful picture. त्रििकार एक रंर्ीन त्रिि बनाता है|
3. The water of river Ganges is pure and holy. र्ंर्ा नदी का पानी शध ु और पत्रवि है|
4. Rekha is going to the school after drinking the milk. रे खा दधू पीकर त्रवद्यालय जा रही है|
5. The stars are shining on the sky during the night. रात में आकाश में तारे िमकते है|
6. The river Ganga originates from Himalayas. र्ंर्ानदी त्रहमालय से त्रनकलती है|
7. Arjuna is the friend of Krishna. अजानु कृ ष्ण का त्रमि है ।
8. The father gives advice to the son. त्रपताजी बेिे को सलाह देते हैं ।
9. Helping others gives happiness. परोपकार से खश ु ी प्रदान करता है ।
10. I am going to my mother’s house. मैं मााँ के घर जाता हूाँ ।
11. There are many blossomed lotuses in the pond. तालाब में कई त्रखले हुए कमल हैं ।
12. You are climbing on the tree. तमु पेड पर िढ़ रहे हो ।
13. The mango is very nutritious. आम्रफल बहुत पौत्रष्टक होता है ।
14. All of you are watching a film. आप सभी एक त्रफत्रलम देख रहे हैं ।
15. A life without education is useless. त्रशक्षा के त्रबना जीवन बेकार है ।
उिरात्रण –
1. छािा: परीक्षां त्रलखत्रन्त । 9. परोपकार: आनन्दं ददात्रत ।
2. त्रििकार: एकं वणाात्मकं त्रििं रियत्रत । 10. अहं मात:ु र्ृहं र्च्छात्रम ।
3. र्ङ्र्ाजलं शध ु ं पत्रविं ि भवत्रत । 11. तडार्े अनेकात्रन त्रवकत्रसतात्रन कमलात्रन सत्रन्त ।
4. रे खा दग्ु धं पीत्वा त्रवद्यालयं र्च्छत्रत । 12. त्वम् वृक्षं आरोहत्रस ।
5. रािौ आकाशे तारा: शोभन्ते । 13. आम्रफलं अतीव पोषकसमृधं भवत्रत ।
6. र्ङ्र्ा त्रहमालयात् उद्भवत्रत । 14. ययू ं िलत्रििं पश्यर्थ ।
7. अजानु : कृ ष्णस्य त्रमिमत्रस्त । 15. त्रवद्यां त्रवना जीवनं व्यर्थाम् ।
8. त्रपता पिु म् उपत्रदशत्रत ।
31
सनन्धः
32
सनन्धः – 4 अङ्काः
व्यञ्जिसनन्धः
अभ्यासाथं प्रश्नाः –
1. िगीयप्रथमिियस्य तृतीयििे पररितयनम्
1. एते शब्दाः सपु ् + अन्द्ताः सत्रन्त ।
[अ] सपु ान्ताः [आ] सबु न्ताः
[इ] सपु न्ताः [ई] सभु न्ताः
2. सा प्राग्यात्रायाः त्रववरणं ददात्रत ।
[अ] प्राक् + यािायाः [आ] प्रार्् + अि
[इ] प्रा + र्ि [ई] प्रार् + अि
3. टःक् + अम्बराः सन्ं यात्रसनः र्च्छत्रन्त ।
[अ] त्रदकम्बराः [आ] त्रदम्बराः
[इ] त्रदर्म्बराः [ई] त्रदक्म्बराः
4. स्वीत्रक्रयताम् तत् + धन:ु ।
[अ] तत्धनःु [आ] तधनःु
[इ] तध्धनःु [ई] ततो धनःु
5. अत्रस्मन् कायाक्रमे महःाडम्बरम् अत्रस्त ननु ।
[अ] महदा + डम्बरम् [आ] महद + आडम्बरम्
[इ] मह + दाडम्बरम् [ई] महत् + आडम्बरम्
2. िगीयप्रथमिियस्य पचचमििे पररितयनम्
1. यदा आवयोः बालभावजत्रनतं टकटचचःटिनयम् पश्यत्रत ।
[अ] त्रकत्रजित + त्रवनयम् [आ] त्रकत्रजिदत्रव + नयम्
[इ] त्रकत्रजित् + अत्रवनयम् [ई] त्रकत्रजिते + अत्रवनयम्
2. तःहं तस्य आह्वानं करोत्रम ।
[अ] त + दहम् [आ] तत् + अहम्
[इ] तदा + हम् [ई] तत: + अहम्
33
3. टःग्गज: िलत्रत।
[अ] त्रदशा + र्ज: [आ] त्रदक् + र्ज:
[इ] त्रदका + र्ज: [ई] त्रदत्रश + र्ज:
4. अटचराःेि वत्रृ ष्टः समजायत ।
[अ] अत्रिरात् + एव [आ] अत्रिरात् + एव
[इ]अत्रिरान् + एव [ई]अत्रिराते + एव
5. भोः, त्रकं मानषु ात् + अटप त्रबभेत्रष ।
[अ] मानषु ादत्रप [आ] मानषु ातत्रप
[इ] मानषु ाधत्रप [ई] मानषु ार्थत्रप
6. स्यान्द्न ति र्मनम् ।
[अ] स्यात् + न [आ] स्यान् + न
[इ] स्यत् + न [ई] स्यात् + न
7. नय माम् अस्मान्द्नगरात् ।
[अ] अस्मात् + नर्रात् [आ] अस्मान + नर्रात्
[इ] अस्मान् + नर्रात् [ई] अस्मत + नर्रात्
8. कुसमु ावत्रलः स्यात् + मे वरणीया ।
[अ] स्यान्मे [आ] स्याद्मे
[इ] स्यात्मे [ई] स्यैन्मे
9.टधङ्माम् अधन्यम् ।
[अ] त्रधक् + माम् [आ] त्रधख् + माम्
[इ] त्रधर्् + माम् [ई] त्रधङ्म + आम्
10.सटन्द्नधीयन्द्ताम् ।
[अ] सदा + त्रनधीयन्ताम् [आ] सत् + त्रनधीयन्ताम्
[इ] सर्थ् + त्रनधीयन्ताम् [ई] सत्रन + त्रनधीयन्ताम्
11.समरूपः सत् + टनिेश: =
[अ] सत्रन्नवेश: [आ] सत्रनवेश:
[इ] सत्रिवेश: [ई] सन्नीत्रनवेश:
34
1.त्रकत्रजित् + अत्रवनयम् 2.तत् + अहं 3.त्रदक् + र्ज: 4.अत्रिरात् + एव 5. मानषु ादत्रप 6.स्यात्
+ न 7.अस्मात् + नर्रात् 8.स्यान्मे 9.त्रधक् + माम् 10.सत् + त्रनधीयन्तां 11.सत्रन्नत्रनवेश:
नवसर्णसनन्ध:
II.टिसगयस्य सत्िम् , शु शत्िम, शु् षत्िम् च ।
1. व्याघ्रो नष्ट: ।
[अ] व्याघ्र + नष्ट: [आ] व्याघ्र: + नष्ट:
[इ] व्याघ्र् + नष्ट: [ई] व्याघ्रे + नष्ट:
2. क: + िीकते ।
[अ] कश्तीकते [आ] कष्टीकते
[इ] कस्तीकते [ई] कोतीकते
3. टहमकरोऽटप ।
[अ] त्रहमकरै : + अत्रप [आ] त्रहमकर + ओत्रप
[इ] त्रहमकरे + अत्रप [ई] त्रहमकर: + अत्रप
4. पटण्डत: + जन: ।
[अ] पत्रण्डतजन: [आ] पत्रण्डतोऽजन:
[इ] पत्रण्डतो जन: [ई] पत्रण्डतज्जनः
5. अशक्तश्च ।
[अ] अशक्तो + ि [आ] अशक्त: + ि
[इ] अशक्त + च उ [ई] अशक्त + ि
6. नामत: + िेटःतुम् ।
[अ] नामतावेत्रदतमु ् [आ] नामतो वेत्रदतमु ्
[इ] नामतस्वेत्रदतमु ् [ई] नामत वेत्रदतमु ्
35
7. िक्त: + सेिते ।
[अ] भक्तो सेवते [आ] भक्तष्सेवते
[इ] भक्तस्सेवते [ई] भक्तसेवते
8. द्वयोरटप ।
[अ] वयो + रत्रप [आ] वयो: + अत्रप
[इ] वय: + अत्रप [ ई ] वयोर + त्रप
9. तयो: + एक: ।
[अ] तयोरे क: [आ] तयो एक:
[इ] तयौरे क: [ई] तयोरक:
10. अश्ा धािटन्द्त ।
[अ] अश्वा + धावत्रन्त [आ] अश्वा: + धावत्रन्त
[इ] अश्व: + धावत्रत [ई] अश्व + धावत्रन्त
11. बाला: + हसटन्द्त ।
[अ] बालोहसत्रन्त [आ] बालोऽहसत्रन्त
[इ] बाला हसत्रन्त [ई] बाला: हसत्रन्त
12. राम: + आगच्छटत ।
[अ] रामो आर्च्छत्रत [आ] रामोऽर्च्छत्रत
[इ]राम आर्च्छत्रत [ई] राम: आर्च्छत्रत
13. नृप इच्छटत ।
[अ] नपृ ् +इच्छत्रत [आ] नपृ : +इच्छत्रत
[इ] नपृ ो + इच्छत्रत [ ई] नपृ ा +इच्छत्रत
14. मटहषी: +इटत ।
[अ] मत्रहषीररत्रत [आ] मत्रहषीत्रत
[इ] मत्रहषीरीत्रत [ई] मत्रहषीत्रत
15. एष: + नमटत ।
[अ] एषो नमत्रत [आ] एशो नमत्रत
[इ] एष नमत्रत [ई] एषोऽनमत्रत
36
16. चन्द्र: + उःेटत ।
[अ] िन्रो उदेत्रत [आ] िन्र उदेत्रत
[इ] िन्र: उदेत्रत [ई] िन्रोदेत्रत
17. स आयाटत ।
[अ] स: + आयात्रत [आ] सो + आयात्रत
[इ] स: + यात्रत [ई] सो + यात्रत
18. किे: + उःय: ।
[अ] कवेरुदय: [आ] कत्रवरुदय:
[इ] कवे उदय: [ई] कत्रव उदय:
19. गुरु: + अयम् ।
[अ] र्रुु यम् [आ] र्रुु स् अयम्
[इ] र्रुु रयम् [ई] र्रुु अयम्
20. पटतरेिम् ।
[अ] पत्रत + एवम् [आ] पते: + एवम्
[इ] पत्रत: + ऐवम् [ई] पत्रत: + एवम्
1] व्याघ्र: + नष्ट: 2] कष्टीकते 3] त्रहमकर: + अत्रप 4] पत्रण्डतो जन:
5] अशक्त: + ि 6] नामतो वेत्रदतमु ् 7] स एव 8] वयो: + अत्रप
9] तयोरे क: 10] अश्वा: +धावत्रन्त 11] बाला हसत्रन्त 12] राम आर्च्छत्रत
13] नपृ : + इच्छत्रत 14 ] मत्रहषीररत्रत 15] एष नमत्रत 16] िन्र उदेत्रत
17] स: + आयात्रत 18] कवेरुदय: 19] र्रुु रयम् 20] पत्रत: + एवम्
37
समासः
38
समासः – 4 अङ्काः
तत्परु
ु षसमासः
I. अधोटलटखतेषु िाक्येषु रेखाङ्टकतानां पःानां समस्तपःं िा टिग्रहं िा टचनतु ।
1. महानगरमध्ये िलदत्रनशं कालायसिक्रम् ।
(क) महानर्रे षु मध्ये (ख) महानर्रे भ्यः मध्ये
(र्) महानर्रै ः मध्ये (घ) महानर्राणां मध्ये
2. िाष्पयानमाला संधावत्रत त्रवतरन्ती ध्वानम् ।
(क) वाष्पयानात्रन माला (ख) वाष्पयानेभ्यः माला
(र्) वाष्पयानानां माला (घ) वाष्पयानैः माला
3. कुटत्सतिस्तुटमटश्रतं भक्ष्यं समलं धरातलम् ।
(क) कुत्रत्सतवस्तनू ां त्रमत्रश्रतम् (ख) कुत्रत्सतवस्तषु ु त्रमत्रश्रतम्
(र्) कुत्रत्सतवस्तभ्ु यः त्रमत्रश्रतम् (घ) कुत्रत्सतवस्तत्रु भः त्रमत्रश्रतम्
4. प्रपश्यात्रम ग्रामान्द्ते त्रनर्ार-नदी-पयःपरू म् ।
(क) ग्रामाय अन्ते (ख) ग्रामे अन्ते
(र्) ग्रामस्य अन्ते (घ) ग्रामम् अन्ते
5. कुसमु ािटलः समीरिात्रलता स्यान्मे वरणीया ।
(क) कुसमु ैः आवत्रलः (ख) कुसमु ेभ्यः आवत्रलः
(र्) कुसमु ेषु आवत्रलः (घ) कुसमु ानाम् आवत्रलः
6. अत्रय िल बन्धो! खर्कुल-कलरव-र्त्रु जजतिनःेशम् ।
(क) वनाय देशम् (ख) वनं देशम्
(र्) वनस्य देशम् (घ) वनेन देशम्
7. चाकटचक्यजालं नो कुयााज्जीत्रवतरसहरणम् ।
(क) िाकत्रिक्ये जालम् (ख) िाकत्रिक्येन जालम्
(र्) िाकत्रिक्यस्य जालम् (घ) िाकत्रिक्याय जालम्
39
8. प्रस्तरतले लतातरुर्ल्ु मा नो भवन्तु त्रपष्टाः ।
(क) प्रस्तरस्य तले (ख) प्रस्तराय तले
(र्) प्रस्तरे तले (घ) प्रस्तरे ण तले
9. मानवाय जीवनं कामये नो जीिन्द्मरिम् ।
(क) जीवतः मरणम् (ख) जीवता मरणम्
(र्) जीवन्तं मरणम् (घ) जीवते मरणम्
10. बत्रु धमती पिु वयोपेता टपतुः गृहं प्रत्रत ित्रलता ।
(क) त्रपतरु र्हृ म् (ख) त्रपतर्ु ाहृ म्
(र्) त्रपतर्ृ हृ म् (घ) त्रपिर्हृ म्
11. ियेन आकुलं व्याघ्रं दृष्ट्वा शर्ृ ालः हसन्नाह ।
(क) भयेनाकुलम् (ख) भयेनकुलम्
(र्) भयमाकुलम् (घ) भयाकुलम्
12. परं र्हृ ीतकरजीत्रवतो नष्टः तःग्रतः ।
(क) तदा अग्रतः (ख) तस्य अग्रतः
(र्) तेन अग्रतः (घ) तस्मै अग्रतः
13. रे रे धतू ा, त्वया दिं मह्यं व्याघ्रत्रयं परु ा ।
(क) व्याघ्राणां ियम् (ख) व्याघ्रेषु ियम्
(र्) व्याघ्रं ियम् (घ) व्याघ्रैः ियम्
14. व्रजत्रत त्रहमकरोऽत्रप बालिािात् ।
(क) बालस्य भावात् (ख) बालाय भावात्
(र्) बाले भावात् (घ) बालात् भावात्
15. उपनयनोपःेशेन भर्वान् वाल्मीत्रकः आवयोः र्रुु ः ।
(क) उपनयनस्य उपदेशेन (ख) उपनयने उपदेशेन
(र्) उपनयनेन उपदेशने (घ) उपनयनम् उपदेशेन
16. कत्रच उत् कृषकः क्षेत्रकषयिं कुवान्नासीत् ।
(क) क्षेिं कषाणम् (ख) क्षेिाय कषाणम्
(र्) क्षेिे कषाणम् (घ) क्षेिस्य कषाणम्
40
17. भमू ौ पत्रततं स्िपुत्रं दृष्ट्वा माता सरु त्रभः अरुदत् ।
(क) स्वस्य पिु म् (ख) स्वेन पिु म्
(र्) स्वः पिु म् (घ) स्वं पिु म्
18. त्रवत्रनपातो न वः कत्रच उद् दृश्यते टत्रःशाटधप !
(क) त्रिदशाभ्यः अत्रधप (ख) त्रिदशासु अत्रधप
(र्) त्रिदशाः अत्रधप (घ) त्रिदशानाम् अत्रधप
19. सरु टििचनं श्रत्ु वा अखण्डलस्य हृदयम् अरवत् ।
(क) सरु त्रभं विनम् (ख) सरु त्रभः विनम्
(र्) सरु भेः विनम् (घ) सरु त्रभना विनम्
20. सवाि जलोपप्लिः सजजातः ।
(क) जलाय उपप्लवः (ख) जलेन उपप्लवः
(र्) जलम् उपप्लवः (घ) जलस्य उपप्लवः
21. समरूप: कुिुम्बित्त ृ ान्द्त: ।
(क) कुिुम्बात् विृ ान्त: (ख) कुिुम्बाय विृ ान्त:
(र्) कुिुम्बस्य विृ ान्त: (घ) कुिुम्बम् विृ ान्त:
बहुव्रीनहसमासः
(अ) अधोटलटखतेषु िाक्येषु रेखाङ्टकतानां पःानां समस्तपःं िा टिग्रहं िा टचनतु ।
1. लवकुशयोः त्रपतरं माता टनरनुक्रोशः इत्रत आह्वयत्रत ।
(क) त्रनर्ातः अनक्र ु ोशः (ख) अनक्र ु ोशस्य अभावः
(र्) अनक्र ु ोशः त्रनर्ातः (घ) त्रनर्ात: अनक्र ु ोशः यस्मात् सः
2. पर- इङ्टगतज्ञानफलाः त्रह बध ु यः ।
(क) इङ्त्रर्तस्य ज्ञानफलम् (ख) इङ्त्रर्तज्ञानं फलं यासां ताः
(र्) इङ्त्रर्तज्ञानस्य फलम् (घ) इङ्त्रर्तज्ञानानां फलम्
3. अहं टस्थतप्रज्ञः इव स्र्थास्यात्रम ।
(क) त्रस्र्थतस्य प्रज्ञा (ख) त्रस्र्थता प्रज्ञा
(र्) त्रस्र्थतः प्रज्ञः (घ) त्रस्र्थता प्रज्ञा यस्य सः
41
4. सः गौराङ्गः अत्रस्त ।
(क) र्ौरात्रण अङ्र्ात्रन यस्य सः (ख) र्ौरात्रण अङ्र्ात्रन
(र्) र्ौरम् अङ्र्म् (घ) र्ौरे ण अङ्र्ेन सत्रहतः
5. पत्रक्षप्रधानेषु त्रवद्यमानेषु टःिान्द्धः कर्थं राजा भवेत् ।
(क) त्रदवा अन्धः य: सः (ख) त्रदवा अन्धः
(र्) त्रदवः अन्धः (घ) त्रदत्रव अन्धः
6. तस्य त्रपता टनगयतं धनं यस्मात् सः आसीत।्
(क) त्रनर्ातधनम् (ख) त्रनर्ातधनः
(र्) त्रनधानः (घ) सत्रनर्ातधनः
अव्ययीभावसमासः
अधोटलटखतेषु िाक्येषु रेखाङ्टकतानां पःानां समस्तपःं िा टिग्रहं िा टचनतु ।
1. त्रवद्यालयः उपग्रामम् अत्रस्त ।
(क) ग्रामस्य पच उात् (ख) ग्रामे ग्रामे प्रत्रत
(र्) ग्रामस्य समीपम् (घ) ग्रामेण सत्रहतम्
2. जनाः अनरु थं धावत्रन्त।
(क) रर्थस्य पच उात् (ख) रर्थे रर्थे प्रत्रत
(र्) रर्थेन सह (घ) रर्थस्य समीपे
3. सवे यथाशटक्त कायं कुवात्रन्त ।
(क) शक्तेः समीपम् (ख) शत्रक्तम् अनत्रतक्रम्य
(र्) शत्रक्तं शत्रक्तं प्रत्रत (घ) शक्तेः योग्यम्
4. शृगालेन सटहतम् आर्च्छन्तं व्याघ्रं सा अपश्यत् ।
(क) उपशर्ृ ालम् (ख) प्रत्रतशर्ृ ालम्
(र्) अनश ु र्ृ ालम् (घ) सशर्ृ ालम्
5. सः टनरनुक्रोशं वदत्रत ।
(क) अनक्र ु ोशेन सह (ख) अनक्र ु ोशस्य अभावः
(र्) अनक्र ु ोशे अनक्र ु ोशे प्रत्रत (घ) अनक्र ु ोशम् अनत्रतक्रम्य
42
6. त्रशक्षकः प्रत्येकं छािं उद्बोधयत्रत ।
(क) एकं एकं प्रत्रत (ख) एकम् अनत्रतक्रम्य
(र्) एकस्य पच उात् (घ) एके न सत्रहतम्
7. कृषकः अनिु टृ ष्ट क्षेिं र्च्छत्रत ।
(क) वष्टृ ःे पच उात् (ख) वष्टृ ःे समीपम्
(र्) वष्टृ ्या सत्रहतम् (घ) वत्रृ ष्टम् अनत्रतक्रम्य
8. सा सटचत्रम् उपत्रवशत्रत ।
(क) त्रििस्य समीपम् (ख) त्रििं त्रििं प्रत्रत
(र्) त्रििस्य योग्यम् (घ) त्रििेण सत्रहतम्
9. ग्रामे जलस्य अिािः आसीत् ।
(क) त्रनजालम् (ख) उपजलम्
(र्) प्रत्रतजलम् (घ) अनजु लम्
10. सः साट्टहासं वदत्रत।
(क) अट्टहासेन सत्रहतम् (ख) अट्टहासस्य योग्यम्
(र्) अट्टहासम् अनत्रतक्रम्य (घ) अट्टहासस्य पच उात्
द्वन्द्वसमासः
(के िलम् इतरेतर-द्वन्द्द्व-समासः)
(अ) अधोटलटखतेषु िाक्येषु रेखाङ्टकतानां पःानां समस्तपःं िा टिग्रहं िा टचनतु ।
1. व्याघ्रः च शृगालः च आर्च्छतः ।
(क) व्याघ्रशर्ृ ालम् (ख) व्याघ्रस्य शर्ृ ालः
(र्) व्याघ्रशर्ृ ालौ (घ) व्याघ्रेण शर्ृ ालः
2. लिः च कुशः च रामः च परस्परं वाताालापं कुवात्रन्त ।
(क) लविकुशिरामि (ख) लविकुशिरामाः
(र्) लवकुशरामाः (घ) लवकुशरामाः ि
43
3. िीमः च अजयुनः च प्रत्रवशतः ।
(क) भीमाजनाु ौ (ख) भीमच उाजानु च उ
(र्) भीमेन अजानु ः ि (घ) भीमाजनाु ः
4. रामसीते आश्रमे अवसताम् ।
(क) रामः ि सीता ि (ख) रामेण सह सीता ि
(र्) रामिसीताि (घ) रामसीता
5. पशपु टक्षिः सवादा सवार्था रक्षणीयाः ।
(क) पशनु ा ि पक्षी ि (ख) पशवः ि पत्रक्षणः ि
(र्) पशवपत्रक्षणः (घ) पशपु क्षी
तत्पुरुषसमासस्य अभ्यासप्रश्नानाम् उत्तराटि ।
1.महानर्राणां मध्ये 2.वाष्पयानानां माला 3.कुत्रत्सतवस्तत्रु भः त्रमत्रश्रतम् 4.ग्रामस्य अन्ते
5.कुसमु ानाम् आवत्रलः 6. वनस्य देशम् 7.िाकत्रिक्यस्य जालम् 8. प्रस्तरस्य तले 9.जीवतः
मरणम् 10.त्रपतर्ृ हृ म् 11.भयाकुलम् 12.तस्य अग्रतः 13.व्याघ्राणां ियम् 14.बालस्य भावात्
15.उपनयनस्य उपदेशेन 16.क्षेिस्य कषाणम् 17.स्वस्य पिु म् 18.त्रिदशानाम् अत्रधप! 19.सरु भेः
विनम् 20.जलस्य उपप्लवः 21.कुिुम्बस्य विृ ान्त:
बहुव्रीटहसमासस्य अभ्यासप्रश्नानाम् उत्तराटि ।
1. त्रनर्ात: अनक्र
ु ोशः यस्मात् सः 2.इङ्त्रर्तज्ञानं फलं यासां ताः 3.त्रस्र्थता प्रज्ञा यस्य सः 4.र्ौरात्रण
अङ्र्ात्रन यस्य सः 5. त्रदवा अन्धः य: सः 6. त्रनधानः
अव्ययीिािसमासस्य अभ्यासप्रश्नानाम् उत्तराटि ।
1.ग्रामस्य समीपम् 2.रर्थस्य पच उात् 3.शत्रक्तम् अनत्रतक्रम्य 4.सशर्ृ ालम् 5.अनक्र ु ोशस्य अभावः
6.एकं एकं प्रत्रत 7.वष्टृ ःे पच उात् 8.त्रििेण सत्रहतम् 9.त्रनजालम् 10.अट्टहासेन सत्रहतम्
समास: - द्वन्द्द्वसमासस्य अभ्यासप्रश्नानाम् उत्तराटि ।
1. व्याघ्रशर्ृ ालौ 2.लवकुशरामाः 3.भीमाजनाु ौ 4.रामः ि सीता ि 5.पशवः ि पत्रक्षणः ि ।
44
प्रत्ययाः
45
प्रत्ययाः – 4 अङ्काः
(अ) अधोटलटखतिाक्येषु रेखाङ्टकतपःानां प्रकृटतप्रत्ययौ सयं ोज्य टििज्य उटचतम्
उत्तरं टचनुत ।
1) बल + मतपु ् त्रह आशा।
(क) बलवान् (ख) बलवत्
(र्) बलवती (घ) बलवतः
2) पठनेन नर: गुििान् भवत्रत।
(क) र्णु + तपु ् (ख) र्णु + मत्
(र्) र्णु + मतपु ् (घ) र्णु + वत्
3) जीवने त्रवद्यायाः अत्रप महत्त्िं वताते।
(क) महत् + त्वम् (ख) महत् + त्व
(र्) महत्त्व + मतपु ् (घ) महि + त्व
4) आर्ता पवासु टप्रया दीपावत्रलः।
(क) त्रप्रय + आ (ख) त्रप्रय + आप
(र्) त्रप्रय + िाप् (घ) त्रप्रय + डाप्
5) त्रवपणीनां शोभा अनपु मा भत्रवष्यत्रत।
(क) अनपु म + िाप् (ख) अनपु म + आप्
(र्) अनपु म + िाप् (घ) अनपु म + ठक्
6) अजा शनैः शनैः िलत्रत।
(क) अज + िाप् (ख) अजा + िाप्
(र्) अज + आप् (घ) अज + आ
7) पत्रृ र्थव्याः गुरुत्िं सवे जानत्रन्त ।
(क) र्रुु + त्व (ख) र्रुु + त्वम्
(र्) र्रुु + िवं (घ) र्रुु + िव
8) दीत्रपका क्रीडायाम् कुशल + िाप् अत्रस्त।
(क) कुशलता (ख) कुशलय
(र्) कुशला (घ) कुशलताम्
46
9) प्रभा-दीत्रपकयोः माता टचटकत्सक + िाप् अत्रस्त।
(क) त्रित्रकत्सका (ख) त्रित्रकत्सकाः
(र्) त्रित्रकत्सकः (घ) त्रित्रकत्रत्सका
10) सा समाजस्य सेिक + िाप् अत्रप अत्रस्त।
(क) सेवका (ख) सेत्रवका
(र्) सेत्रवकः (घ) सेवकी
11) पष्ु पाणां रमिीय + त्ि दृष्ट्वा मनः प्रसन्नं भवत्रत।
(क) रमणीयतां (ख) रमणीयत्वः
(र्) रमणीयत्वम् (घ) रमणीयत्व
12) बालकाः बालक + िाप् ि कन्दक ु े न क्रीडत्रन्त।
(क) बात्रलकात्रभ: (ख) बात्रलकाः
(र्) बात्रलका (घ) बत्रलकया
13) आचायय + िाप् अत्रप तेभ्यः क्रुध्यत्रत ।
(क) आिायाा (ख) आिायाया
(र्) आिायााम् (घ) आिायााः
14) जीवने त्रशक्षायाः सवाात्रधकं महत् + त्ि वताते।
(क) महत्त्वः (ख) महत्त्वो
(र्) महत्त्वम् (घ) महिम्
15) उद्यमस्य महत् + तल् सवात्रवत्रदता एव।
(क) महत्त्वः (ख) महिा
(र्) महिल् (घ) महिम्
16) सःाचारिान् त्रववेकी भवत्रत ।
(क) सदा+आिारवान् (ख) सदािार + मतपु ्
(र्) सदािार + मान् (घ) सदािार + शतृ
17) भाषणे मृःु+ त्ि आवश्यकम् ।
(क) मदृ त्ु वम् (ख) मदृ त्ु वा
(र्) मदृ त्ु वे (घ) मदृ तु ा
18) एषा बात्रलका उत्तम + िाप् अत्रस्त ।
(क) उिमः (ख) उिमम्
(र्) उिमा (घ) उिमया
47
19) रूप + मतुप् अहंकारिण: न भवेयु:|
(क) रूपमन्त: ख) रूपवन्त:

(ख) रूपवान: घ) रूपवाना:
20) जगतत मनुष्यत्वम् दुर्लभं वतलते।
(क) मनुष्य + त्व (ख) मनुष्यत् + व
(ग) मनुष्य + ता (घ) मनुष्यत्व + म्

21) श्रीमती प्रततभा पाटीर्: भाितस्य प्रथमा मतहर्ा िाष्ट्रपतत: आसीत्।
(क) श्रीमान् + टाप् (ख) श्रीमत् + ङीप्
(ग) श्रीमान् + ठक् (घ) श्रीमान् + त्व

22) मुददता अहं अद्य।
(क) मुददत + टाप् (ख) मुददत + ठक्
(ग) मुददत + त्व (घ) मुददत + टाप्
23) भवती अतप आगच्छतु -

(क) भवत् + ङीप् (ख) भवत् + ई
(ग) भव् + ती (घ) भू + ती
24) तवद्यार्यस्य साप्तातहक: अवकाश: ितववासिे भवतत ।
क)सप्ताह+ठक् ख) सप्ताह + इन्

ग) सप्त+ इक् घ) साप्तातहक+ठक्
25) दरिद्रता सदैव दुुःख्कारिणी
क) दरिद्र+टाप् ख) दरिद्र+तर््
ग) दरिद्रुः +तर्् घ) दरिद्र +ङीप्
26) अतस्मन् र्ोके तवद्ांसुः एव चक्षुष्मन्तुः प्रकीर्तलताुः ।
(क) चक्षुि् + मतुप् (ख) चक्षु + मत्

(ग) चक्षुस् + मतुप् (घ) चक्षुष् + मन्तुः
48
27) मयूिस्य सुन्दिता जगत्प्रतसद्दम् |
(अ) सुन्दि + तर्् (आ) सुन्दि + तार््
(इ) सुन्दि + त्व (ई) सुन्दि + टाप्
28) कातर्दासस्य तवद्त्वं सवलजनतवददतम् |
(अ)तवद्+ त्वम् (आ) तवद् + ता
(इ) तवद्स् + त्व (ई) तवदुष् +त्व
29) नािी सवलत्र पूज्यते I
[अ} नि+इन् [आ} नािी+ङी्प
[इ} नि+ ङीप् [ई} नि+टाप्
30) भवतां हृद + ठक् स्वागतम् अतस्त ।
(क) हार्दलकुः (ख) हार्दलकम्
(ग) हार्दलकी (घ) ह्दयेन
31) अतिममासे अस्माकं वार्षलकी पिीक्षा भवतत ।
(क) वषाल+ठक् (ख) वषल+ठक्
(ग) वषल+ की (घ) वषल+ शतृ
32) तवज्ञान + ठक् देशस्य गौिवं वर्लयतन्त ।
(क) तवज्ञातनकाुः (ख) वैज्ञातनकाुः
(ग) तवज्ञातनकुः (घ) वैज्ञातनक:
33) मानवानं नीतत + ठक् तवकास: आवश्यक:।
(क) नैततकम् (ख) नैततक:
(ग) नीततक: (घ) नीततठक्
34) शतिमान् िाजा प्रजानां संिक्षणं किोतत।
(क) शति + मतुप् (ख) शति + वतुप्
(ग) शति + िवतु (घ) शति + शानच्
49
(अ) 1) बलवती 2) र्णु + मतपु ् 3) महत् + त्व 4) त्रप्रय + िाप्

5) अनपु म + िाप् 6) अज + िाप् 7) र्रुु + त्व 8) कुशला
9) त्रित्रकत्रत्सका 10) सेत्रवका 11) रमणीयत्वम् 12) बात्रलका
13) आिायाा 14) महत्त्वम् 15) महिा 16) सदािार + मतपु ्
17) मदृ त्ु वम् 18) उिमा 19) रूपवन्तः 20) मनष्ु यत्वम्
21) श्रीमत् + ङीप् 22) मत्रु दत + िाप् 23) भवत् + ङीप् 24) सप्ताह + ठक्
25) दररर + तल् 26) िक्षसु ् + मतपु ् 27) सन्ु दर + तल् 28) त्रववस् + त्व
29) नर + ङीप् 30) हात्रदका म् 31) वषा + ठक् 32) वैज्ञात्रनकाः
33) नैत्रतकः 34) शत्रक्त + मतपु ्
50
वाच्यपररवतणिम्
51
वाच्यपररवतणिम् – 3 अङ्काः
(क) िाच्यानसु ारम् उटचतपःः कोष्ठकःत्तपःसाहाय्येन पूरटयत्िा टलखत ।
1. ………………….. र्हृ ं र्म्यते। ( त्वम् / त्वया / तव / तभ्ु यम् )
2. ………………….. पस्ु तकं पठ्यते। ( तेन / सः / तम् / तस्य )
3. ………………. ग्रन्र्थः पठात्रम। ( अहं / मया / मम / मत्रय )
4. ………………… शिःु हन्यते। ( वीरः / वीरे ण / वीरात् / वीरस्य )
5. …………….. पिं त्रलख्यते। (रमया / रमा / रमायाः / रमाम् )
6. तेन िौरौ ………………..। (मच्ु यते / मच्ु येते / मच्ु यन्ते / मोियत्रन्त )
7. नपृ ः वस्त्रात्रण ………………..। (ददात्रस / ददात्रत / दीयते / दीयन्ते)
8. रमया …………. िीयन्ते। (पष्ु पम् / पष्ु पात्रण / पष्ु पस्य / पष्ु पैः )
9. ……………….. शिनू ् जयामः । (वयम् / अस्मात्रभः / अस्मान् / मम )
10. छािाः ………………… स्मरत्रन्त । (पाठान् / पाठा: / पाठे न / पाठात् )
11. मया त्वं …………………। (कथ्यते / कथ्यसे / कर्थयत्रत / कथ्यन्ते )
12. …………………….. मां त्यक्तवान् । (तेन / स: / तस्मात् / तस्य )
13. तेन …………………. । (त्रतष्ठत्रत / स्र्थीयते / स्र्थीयन्ते / त्रतष्ठात्रम )
14. तैः …………………….। (धाव्यन्ते / धाव्यसे / धावत्रन्त / धाव्यते )
15. देवाः र्ीतात्रन …………………..। (र्ीयते / र्ीयन्ते / र्ायत्रन्त / र्ायर्थ )
(ख) मचजूषात: उपयक्त ु पःाटन गृहीत्िा िाच्यानसु ारं टपतापुत्रयोः सिं ाःं पूरयत
त्रपता – रमेश ! (1) ……………. कुि र्च्छत्रस ?
(क) त्िया (ख) त्िम् (ग) तुभ्यम् (घ) यष्ु माटिः
रमेशः – हे त्रपतः! त्रवद्यालये त्रवशेषकक्षा अत्रस्त मया ति (2) ……………. ।
(क) गच्छाटम (ख) गच्छटत (ग) गम्ये (घ) गम्यते
त्रपता – कोऽत्रप त्रवषयः एवम् अत्रस्त यत्रस्मन् त्वं कात्रठन्यम् (3) ……………. ?
(क) अनुिूयते (ख) अनुििटत (ग) अनुििटस (घ) अनुििाटम
52
रमेशः – आम!् अस्माकं त्रवद्यालये र्त्रणतस्य (4) ……………. न सत्रन्त । अतः ति
कात्रठन्यम् अत्रस्त।
(क) टशक्षकाः (ख) टशक्षकः (ग) टशक्षकान् (घ) टशक्षकम्
त्रपता – त्वं इमं त्रवषयं न सत्रू ितवान् !
रमेशः – क्षम्यताम,् त्रपतः !
त्रपता – अस्तु । अहं तव कृते र्हृ े एव र्त्रणताध्यापकस्य व्यवस्र्थां (5) ……………. ।
(क) करोटष (ख) करोटम (ग) कुिे (घ) कुियटन्द्त
रमेशः – धन्यवादाः।
(ग) मचजूषात: उपयक्त ु पःाटन गृहीत्िा िाच्यानुसारं टपतापुत्रयोः सिं ाःं पुनः टलखत
त्रवनोदः – अंत्रकत ! त्वं कुि (1) …………….. ?
(क) गच्छटस (ख) गम्यते (ग) गच्छाटम (घ) गच्छटत
अंत्रकतः – अहं (2) …………….. र्त्रमष्यात्रम ।
(क) जयपुरेि (ख) जयपुरस्य (ग) जयपुरम् (घ) जयपुरे
त्रवनोदः – ति त्रकमत्रप कायं वताते ? अर्थवा वर्थृ ा एव र्च्छत्रत ?
अंत्रकतः – कायं नात्रस्त, (3) …………….. त्रमिैः सह भ्रमणार्थं र्च्छात्रम।
(क) अहम् (ख) मया (ग) मटय (घ) मह्यम्
त्रवनोदः – यष्ु मात्रभः जयपरु े कुि-कुि (4) ……………..?
(क) गच्छामः (ख) गच्छाटम (ग) गम्यते (घ) गम्यन्द्ते
अत्रं कतः – वयं ति आमेर-दर्ु ं, जयर्ढ़दर्ु ,ा र्ोत्रवन्ददेव-मत्रन्दरं ि (5) …………….. ।
(क) पश्यामः (ख) पश्यटन्द्त (ग) दृश्यामहे (घ) पश्यटन्द्त
त्रवनोदः – ति नाहरर्ढ़-दर्ु ामत्रप पश्यतु । तदत्रप तिैव अत्रस्त ।
अत्रं कतः – त्रनच उयेन ।
त्रवनोदः – बाढं त्रमि ! नमस्ते! इदानीम् अहं र्च्छात्रम। आवां पनु : (6) ……………..।
(क) टमल्येते (ख) टमलामः (ग) टमलतः (घ) टमलािः
53
िाच्यम् – उत्तरकुटचचका
(क) 1. त्वया 2. तेन 3. अहम् 4. वीरे ण 5. रमया 6. मच्ु यते 7. ददात्रत

8. पष्ु पात्रण 9. वयम् 10. पाठान् 11. कथ्यसे 12. सः 13. स्र्थीयते
14. धाव्यते 15. र्ायत्रन्त।
(ख) (1) त्वम् (2) र्म्यते (3) अनभु वत्रस (4) त्रशक्षकाः (5) करोत्रम
(र्) (1) र्च्छत्रस (2) जयपरु म् (3) अहम् (4) र्म्यते (5) पश्यामः (6) त्रमलावः
54
समयलेखिम्
55
समयलेखिम् – 4 अङ्काः
(क) कालबोधशबःः अधोटलटखतिाक्याटन पूरयत
1. रामः …………. भोजनं खादत्रत । (12:00)
2. उमा ………. पस्ु तकं पठत्रत । (05:30)
3. सीता ………. खेलं खलत्रत । (06:45)
4. उमेशः ………… त्रििं रियत्रत । (09:15)
5. महेशः ………… नर्रं र्च्छत्रत । (08:45)
6. मत्रहला ……….. भोजनं पित्रत । (11:15)
7. अध्यापकः ……….. पाठं पाठयत्रत । (01:00)
8. अमर: ………… कायं करोत्रत । (08:30)
9. अहं ………. र्ीतं र्ायात्रम । (04:45)
10. त्वं …………. र्हृ म् आर्च्छत्रत । (05:45)
11. उत्रमला ा ………… फलम् आनयत्रत । (12:45)
12. देव: ……….. कायाालयं र्च्छत्रत । (11:30)
13. संत्रहता प्रातः ……….. उत्रिष्ठत्रत । (07.45)
14. जोसफः ……….. व्यायामं करोत्रत। (05.30)
15. सैत्रनकाः प्रातः ……….. पयान्तं त्रनरां कुवात्रन्त। (03.45)
(ख) समयिाटचपःः अधोटलटखतकाययक्रमे ररक्तस्थानाटन पूरयत
(1) प्रातः ..................... (05.45) वादने जार्रणम।्
(2) प्रातः ..................... (06.30) वादने योर्ाभ्यासः।
(3) प्रातः ..................... (07.45) वादने प्रातराशः।
(4) प्रातः ..................... (09.30) वादने उद्घािनसभा।
(5) मध्याह्ने ..................... (12.45) वादने भोजनम।्
(6) सायं ..................... (03.00) वादने ििाा।
(7) सायं ..................... (05.15) वादने क्रीडा।
56
(8) रािौ ..................... (08.00) वादने भोजनम।्
(9) रािौ ..................... (09.00) वादने मनोरजजनकायाक्रमाः
(10) रािौ ..................... (10.30) वादने त्रनरा।
(क) 1. वादशवादने 2. साधापजिवादने 3. पादोनसप्तवादने

4. सपादनववादने 5. पादोननववादने 6. सपाद-एकादशवादने
7. एकवादने 8. साधा-अष्टवादने 9. पादोनपजिवादने
10. पादोनषड्वादने 11. पादोन-एकवादने 12. साधा-एकादशवादने
13. पादोन-अष्टवादने 14. साधापजिवादने 15. पादोनितवु ाादने
(ख) (1) पादोनषड्वादने (2) साधाषड्वादने (3) पादोन-अष्टवादने
(4) साधानववादने (5) पादोन-एकवादने (6) त्रिवादने
(7) सपादपजिवादने (8) अष्टवादने (9) नववादने
(10) साधादशवादने
57
अव्ययानि
58
अव्ययानि – 3 अङ्काः
1. प्राकृत्रतकवातावरणे क्षणं सजिरणं ................... लाभदायकं भवत्रत ।
(क) एव (ख) ि
(र्) अत्रप (घ) कदा
2. भवान् ................... भयात् पलात्रयतः ?
(क) यर्था (ख) कत्रत
(र्) कुतः (घ) तदा
3. अहम् ................... कुश इत्रत आत्मानं श्रावयात्रम ।
(क) एव (ख) अत्रप
(र्) न (घ) कदा
4. एवं ................... पच्ृ छात्रम त्रनरनक्र
ु ोश इत्रत ।
(क) यि (ख) तावत्
(र्) ि (घ) न
5. सः अयं पररकरः श्रोतारं पनु ात्रत रमयत्रत ................... ।
(क) एव (ख) ि
(र्) मा (घ) तदा
6. बालभावात् त्रहमकरः ................... त्रवराजते ?
(क) तदा (ख) कुि
(र्) न (घ) कुतः
7. सः दीनः इत्रत जानन् ................... कृषकः तं बहुधा पीडयत्रत ।
(क) अत्रप (ख) इव
(र्) एव (घ) कत्रत
8. त्रशशःु ................... िलत्रत ।
(क) यि (ख) इतस्ततः
(र्) ि (घ) सदा
59
9. ...................वत्रृ ष्ट: समाप्ता भत्रवष्यत्रत तदा वयं िलामः ।
(क) यदा (ख) शनैः
(र्) सहसा (घ) ि
10. ................... पाठं पठतु ।
(क) एव (ख) साम्प्रतम्
(र्) ि (घ) कर्थम्
11. त्रनबाली बलं ................... वेत्रि ।
(क) वा (ख) ि
(र्) न (घ) यर्था
12. पशनु ा ................... उदीररतः अर्थाः र्ह्य ृ ते ।
(क) अत्रप (ख) एव
(र्) मा (घ) तदा
13. हयाः नार्ाः ................... बोत्रधताः वहत्रन्त ।
(क) वा (ख) ि
(र्) न (घ) कदा
14. दैवात् ................... फलं नात्रस्त वक्ष ृ स्य छाया के न त्रनवायाते ।
(क) यत्रद (ख) मा
(र्) सवादा (घ) न
15. अयोग्यः परुु षः ................... दल ु ा भः ।
(क) एव (ख) सह
(र्) ति (घ) कुि
16.अपरः वानरः त्रसहं स्य कणामाकृष्य ................... वक्ष ृ ोपरर आरोहत्रत ।
(क) पनु ः (ख) कुि
(र्) एव (घ) त्रकमर्थाम्
17.त्वं वनराजः भत्रवतंु ................... अयोग्यः । (कुि, सवार्था, सह)
(क) कुि (ख) सवार्था
(र्) सह (घ) न
60
18. ................... अहं कृष्णवणाःतत्रहा त्वं त्रकं र्ौराङ्र्ः ?
(क) यत्रद (ख) यि
(र्) कुि (घ) सवादा
19.काकिेष्टः त्रवद्यार्थी ................... आदशाछािः मन्यते ।
(क) यि (ख) यत्रद
(र्) यर्था (घ) एव
20. परं ................... तु कोऽत्रप पक्षी एव राजा इत्रत त्रनच उेतव्यम् ।
(क) अधनु ा (ख) इत्रत
(र्) श्वः (घ) सदा
1. अत्रप 2. कुतः 3. अत्रप 4. तावत् 5.ि 6.कुि
7. अत्रप 8. इतस्ततः 9. यदा 10. साम्प्रतम् 11. न 12. अत्रप
13. ि 14. यत्रद 15. ति 16. पनु ः 17. सवार्था 18. यत्रद
19. एव 20. अधनु ा
61
अशनु िसंशोधिम्
62
अशनु िसंशोधिम् – 3 अङ्काः
1. सः सस्ं कृतम् पठटस।
अ) पठतः ब) पठत्रत
स) पठर्थ द) पठात्रम
2. यवु ां त्रकमर्थाम् हसटस।
अ) हसतः ब) हसत्रत
स) हसर्थ द) हसर्थः
3. अद्य सोमवासरः आसीत् ।
अ) अत्रस्त ब) अत्रस
स) भत्रवष्यत्रत द) स्म
4. सरोवरे कमलाः त्रवकसत्रन्त।
अ) कमलात्रन ब) कमलः
स) कमले द) कमलम्
5. ितस्त्रः बालकाः सत्रन्त।
अ) ितरु ः ब) ित्वारा
स)ित्वारः द) ितस्त्रा
6. वे बालकौ स्तः।
अ) वौ ब) वा
स) वयः द) वात्रभः
7. रामः दशरर्थस्य पिु अत्रस्त।
अ) अत्रस्त ब) अत्रस
स) भत्रवष्यत्रत द) आसीत्
8. आवाम् त्रलखामः।
अ) त्रलखत्रत ब) त्रलखावः
स) त्रलख द) त्रलखत्रस
63
9. शरीरः अस्वस्र्थम् अत्रस्त।
अ) शरीर ब) शरीरम्
स) शरीरा द) शरीरे
10. सवे बात्रलकाः र्ायत्रन्त।
अ) सवाः ब) सवाा
स) सवााः द) सवाम्
11. सः परुु षाः सत्रन्त।
अ) ते ब) ताः
स) सा द) तात्रन
12. वक्ष
ृ ात्रण हररताः सत्रन्त।
अ) वक्ष
ृ े ब) वक्ष
ृ ं
स) वक्ष
ृ ाः द) वक्ष
ृ म्
13. शाखेषु खर्ाः सत्रन्त।
अ) शाखा ब) शाखे
स) शाखासु द) शाखाम्
14. वनः अत्रतत्रवस्ततृ म् अत्रस्त।
अ) वनम् ब) वने
स) वनात् द) वनाम्
15. उपवनः सन्ु दरम् अत्रस्त।
अ) उपवनात् ब)उपवने
स) उपवनम् द)उपवनाम्
16. त्वं काव्यं पठर्थ ।
अ) पठत्रस ब) पठत्रत
स) पठात्रम द) पठामः
17. श्व: परीक्षा आसीत् ।
अ) अद्य ब) ह्यः
स) अधनु ा द) सप्रं त्रत
64
18. अधनु ा सः पाठं पत्रठष्यत्रत ।
अ) पठत्रस ब) पठत्रत
स) पठात्रम द) पठामः
19. त्रभक्षक
ु म् भोजनम् यच्छत्रत।
अ) त्रभक्षकु ाय ब) त्रभक्षकु ः
स) त्रभक्षक
ु म् द) त्रभक्षक
ु स्य
20. ग्रामस्य अत्रभतः वक्ष ृ ाः सत्रन्त।
अ) ग्रामः ब) ग्रामे
स) ग्रामात् द) ग्रामम्
21. बालकम् स्वत्रस्त।
अ) बालकाय ब) बालकः
स) बालकम् द) बालकाः
22. त्रववादम् अलम् ।
अ) त्रववादाय ब) त्रववादः
स) त्रववादेन द) त्रववादात्
23. जलः त्रवना जीवनम् न अत्रस्त।
अ) जलाय ब) जले
स) जल द) जलम्
24. ियः पस्ु तकात्रन सत्रन्त।
अ) त्रि ब) िीत्रण
स) िे द) ियम्
25. भवत्यः पिम् त्रलखर्थः।
अ) त्रलखत्रन्त ब) त्रलखावः
स) त्रलख द) त्रलखत्रस
65
1.ब)पठत्रत 2.द)हसर्थः 3.अ)अत्रस्त 4.अ)कमलात्रन
5.स)ित्वारः 6.अ)वौ 7.द)आसीत् 8.ब)त्रलखावः
9.ब)शरीरम् 10.स)सवााः 11.अ)ते 12.स)वक्षृ ाः
13.स)शाखासु 14.अ)वनम् 15.स)उपवनम् 16.अ)पठत्रस
17.ब)ह्य: 18.ब)पठत्रत 19.अ)त्रभक्षक
ु ाय 20.द)ग्रामम्
21.अ)बालकाय 22.स)त्रववादेन 23.द)जलम् 24.ब)िीत्रण
25.अ)त्रलखत्रन्त।
66
पनितर्द्ांशः
67
पनितर्द्ांशः – 5 अङ्काः
अभ्यासाथं प्रश्नाः –
1) अधोटलटखतं गद्यांशं पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि संस्कृतिाषया टलखत
अत्रस्त देउलाख्यो ग्राम: । ति राजत्रसहं : नाम राजपिु : वसत्रत स्म । एकदा के नात्रप
आवश्यककायेण तस्य भायाा बत्रु धमती पिु वयोपेता त्रपतर्ु ाहृ ं प्रत्रत ित्रलता । मार्े
र्हनकानने सा एकं व्याघ्रं ददशा । सा व्याघ्रमार्च्छन्तं दृष्ट्वा धाष्ट्या ात् पिु ौ िपेि्या
प्रहृत्य जर्ाद - “ कर्थमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुर्थ: ? अयमेकस्तावत्रवभज्य
भज्ु यताम् । पच उात् अन्यो त्रवतीय: कत्रच उल्लक्ष्यते । ” इत्रत श्रत्ु वा व्याघ्रमारी
कात्रित्रदयत्रमत्रत मत्वा व्याघ्रो व्याकुलत्रििो नष्ट: ।
(अ) एकपदेन उिरत (के वलं प्रश्नवयम)् ½x2=1
१. ग्रामस्य नाम त्रकम् ?
२. राजपिु स्य भायााया: नाम त्रकम् ?
३. बत्रु धमती कर्थं पिु ौ िपेिया प्रहृतवती ?
(आ) एकवाक्येन उिरत (के वलं प्रश्नवयम)् 1x2=2
१. बत्रु धमती के न उपेता त्रपतर्ु ाहृ ं प्रत्रत ित्रलता ?
२. बत्रु धमती व्याघ्रमार्च्छन्तं दृष्ट्वा पिु ौ त्रकम् जर्ाद ?
३. बत्रु धमतीं का इत्रत मत्वा व्याघ्रो भयाकुलत्रििो नष्ट: ?
(इ) त्रनदेशानसु ारम् उिरत (के वलं प्रश्नवयम)् 1x2=2
१. पत्रर्थ – इत्रत अर्थे त्रकं पदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त
ु म् अत्रस्त ?
२. इदानीम् – इत्यस्य त्रकं त्रवलोमपदम् अनच्ु छे दे अत्रस्त ?
३. र्हनकानने सा एकं व्याघ्रं ददशा – अस्मात् वाक्यात् त्रवशेषणपदं त्रिनतु ?
2) अधोटलटखतं गद्यांशं पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि टलखत
कत्रच उत् कृषक: बलीवदााभ्यां क्षेिकषाणं कुवान्नासीत् । तयो: बत्रलवदायो: एक: शरीरे न
दबु ल: जवेन र्न्तमु शक्ताच उासीत् । अत: कृषक: तं दबु ालं वषृ भं तोदनेन नद्यु मान:
अवतात । स: ॠषभ: हलमढू ्वा र्न्तमु शक्त: क्षेिे पपात । क्रुध : कृषीवल: तमध ु ापत्रयतंु
68
बहुवारं यत्नमकरोत् । तर्थात्रप वषृ : नोत्रत्र्थत: । भमू ौ पत्रततं पिु ं दृष्ट्वा सवाधने नू ां मातःु
सरु भ्याः नेिाभ्याम् अश्रत्रू ण आत्रवरासन् ।।
(अ) एकपदेन उिरत (के वलं प्रश्नवयम)् ½x2=1
1. कृषक: काभ्यां क्षेिकषाणं कुवान्नासीत्?
2. दबु ालः बलीवदाः कर्थं र्न्तमु शक्तः आसीत् ?
3. कः क्षेिे पपात ?
(आ) एकवाक्येन उिरत (के वलं प्रश्नवयम)् 1x2=2
1. कृषकः दबु ालं वक्ष ृ भं कर्थं नद्यु मानः अवतात ?
2. दबु ालः वषृ भः त्रकं वोढुम् अशक्तः आसीत् ?
3. भमू ौ पत्रततं पिु ं दृष्ट्वा का अरुदत् ?
(इ) त्रनदेशानसु ारम् उिरत (के वलं प्रश्नवयम)् 1x2=2
1. क्रुध : कृषीवल: तमध ु ापत्रयतंु बहुवारं यत्नमकरोत् – अत्रस्मन् वाक्ये क्रुधः
इत्रत त्रवशेषणपदस्य त्रवशेष्यपदं त्रकम् ?
2. मन्दर्त्या – इत्यस्य त्रकं त्रवलोमपदम् अनच्ु छे दे अत्रस्त ?
3. बलेन – इत्रत पदस्य पयाायपदम् अनच्ु छे दात् त्रिनतु ?
3) अधोटलटखतं गद्यांशं पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि टलखत

“त्रनशान्धकारे प्रसतृ े त्रवजने प्रदेशे पदयािा न शभु ावहा, एवं त्रविाया सः पाश्वात्रस्र्थते ग्रामे
रात्रित्रनवासं कतंु कत्रजिद् र्हृ स्र्थमपु र्तः । करुणापरो र्हृ ी तस्मै आश्रयं प्रायच्छत् ।
त्रवत्रििा खलु दैवर्त्रतः । तस्यामेव रािौ तत्रस्मन् र्हृ े कच उन िौरः र्हृ ाभ्यन्तरं प्रत्रवष्टः ।
ति त्रनत्रहतामेकां मजजषू ाम् आदाय पलात्रयतः । िौरस्य पादध्वत्रनना प्रबध ु ोऽत्रतत्रर्थः
िौयाशङ्कया तमन्वधावत् अर्ह्णृ ाच्ि, परं त्रवत्रििमघित । िौरः एव उच्िैः क्रोत्रशतमु ्
आरभत “िौरोऽयम् िौरोऽयम”् इत्रत ।
69
(अ) एकपःेन उत्तरत (के िलं प्रश्नद्वयम)् ½x2=1
1. त्रवत्रििा का ?
2. िौरः कुि प्रत्रवष्टः ?
3. त्रकम् अघित ?
(आ) एकिाक्येन उत्तरत (के िलं प्रश्नद्वयम)् 1x2=2
1. त्रकं त्रविाया सः र्हृ स्र्थम् उपर्तः ?
2. अत्रतत्रर्थः कर्थं प्रबध
ु ः जातः ?
3. िौरः त्रकं क्रोत्रशतवान् ?
(इ) टनःेशानुसारम् उत्तरत (के िलं प्रश्नद्वयम)् 1x2=2
1. त्रवत्रििा खलु दैवर्त्रतः – अत्रस्मन् वाक्ये त्रवशेष्यपदं त्रकम् ?
2. प्रदाय – इत्यस्य त्रकं त्रवलोमपदम् अनच्ु छे दे अत्रस्त ?
3. िौरः एव उच्िैः क्रोत्रशतमु ् आरभत – अत्रस्मन् वाक्ये कतापृ दं त्रकम् ?
1) (अ) १. देउलः २. बत्रु धमती ३. धाष्ट्या ात् ½x2=1
(आ) १. बत्रु धमती पिु वयेन उपेता त्रपतर्ु ाहृ ं प्रत्रत ित्रलता । 1x2=2
२. बत्रु धमती व्याघ्रमार्च्छन्तं दृष्ट्वा पिु ौ जर्ाद - “कर्थमेकैकशो
व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुर्थ: ? अयमेकस्तावत्रवभज्य भज्ु यताम् । पच उात्
अन्यो त्रवतीय: कत्रच उल्लक्ष्यते ।” इत्रत ।।
३. बत्रु धमतीं व्याघ्रमारी इत्रत मत्वा व्याघ्रो भयाकुलत्रििो नष्ट: ।
(इ) १. मार्े २. पच उात् ३. एकम् 1x2=2
2) (अ) 1. बलीवदााभ्याम् 2. वेर्ेन 3. ऋषभः ½x2=1
(आ) 1. कृषकः दबु ालं वक्ष ृ भं तोदनेन नद्यु मानः अवतात । 1x2=2
2. दबु ालः वषृ भः हलं वोढुम् अशक्तः आसीत् ।
70
3. भमू ौ पत्रततं पिु ं दृष्ट्वा सवाधने नू ां माता सरु त्रभः अरुदत् ।
(इ) 1. कृषीवल: 2. जवेन 3. तोदनेन 1x2=2
3) (अ) 1. दैवर्त्रतः 2. र्हृ ाभ्यन्तरम् 3. त्रवत्रििम् ½x2=1
(आ) 1. “त्रनशान्धकारे प्रसतृ े त्रवजने प्रदेशे पदयािा न शभु ावहा” - 1 x 2 = 2
इत्रत त्रविाया सः र्हृ स्र्थम् उपर्तः ।
2. अत्रतत्रर्थः िौरस्य पादध्वत्रनना प्रबध ु ः जातः ।
3. िौरः “िौरोऽयम् िौरोऽयम”् इत्रत क्रोत्रशतवान् ।
(इ) 1. दैवर्त्रतः 2. आदाय 3. िौरः 1x2=2
71
पनितिाट्यांशः
72
पनितिाट्यांशः – 5 अङ्काः
1) अधोटलटखतं नाि्यांशं पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि टलखत
त्रवदषू कः - ( त्रवत्रिन्त्य ) एवम् तावत् पच्ृ छात्रम त्रनरनक्र ु ोश इत्रत क एवम् भणत्रत ?
कुशः - अम्बा ।
त्रवदषू कः - त्रकं कुत्रपता एवम् भणत्रत, उत प्रकृत्रतस्र्था ?
कुशः - यद्यावयोबाालभावजत्रनतं त्रकत्रजिदत्रवनयम् पश्यत्रत तदा एवम्
अत्रधत्रक्षपत्रत त्रनरनक्र
ु ोशस्य पिु ौ, मा िापलं इत्रत ।
त्रवदषू कः - एतयोयात्रद त्रपतत्रु नारनक्र ु ोश इत्रत नामधेयम् एतयोजाननी तेनावमात्रनता
त्रनवाात्रसता एतेन विनेन दारकौ त्रनभात्सायत्रत ।
रामः - (स्वर्तं) त्रधङ् मामेवभं तू म् । सा तपत्रस्वनी मत्कृतेनापराधेन
स्वापत्यमेवं मन्यर्ु भैरक्षरै त्रनाभत्ा सायत्रत ।
( सबाष्पमवलोकयत्रत । )
रामः - अत्रतदीघाः प्रवासो अयं दारुणच उ । (त्रवदषू कमवलोक्य जनात्रन्तकम् )
कुतहू लेनात्रवष्टो मातरमनयोनाामतो वेत्रदतत्रु मच्छात्रम । न यक्तु ंि
स्त्रीर्तमनयु ोक्तुम् , त्रवशेषतस्तपोवने । तत् को अिाभ्यपु ायः ?
1. लवकुशयोः त्रपतरं त्रनरनक्र ु ोश इत्रत का आह्वयत्रत ?
2. लवकुशयोः जननी के न अवमात्रनता स्यात्रदत्रत त्रवदषू कः वदत्रत ?
3. कः लवकुशयोः मातरं नामतः वेत्रदतमु ् इच्छत्रत ?
1. सीता कदा लवकुशौ त्रनरनक्र ु ोशस्य पिु ौ इत्रत आह्वयत्रत ?
2. सीता के न कारणेन लवकुशौ मन्यर्ु भैरक्षरै त्रनाभत्ा सायत्रत इत्रत रामः त्रिन्तयत्रत?
2. न यक्त
ु ं ि स्त्रीर्तमनयु ोक्तुम् , त्रवशेषतस्तपोवने – इत्रत कः वदत्रत ?
73
1. पिु ौ – अस्य शब्दस्य त्रकं समानार्थाकपदं नाि्यांशे अत्रस्त ?
2. वात्रसता – इत्यस्य त्रकं त्रवलोमपदम् अनच्ु छे दे अत्रस्त ?
3. सा तपत्रस्वनी – अनयोः त्रवशेष्यपदं त्रकम् ?
2) अधोटलटखतं नाि्यांशं पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि टलखत
वानरः - (सर्वाम)् अत एव कर्थयात्रम यत् अहमेव योग्यः वनराजपदाय । शीघ्रमेव
मम राज्यात्रभषेकाय तत्पराः भवन्तु सवे वन्यजीवाः ।
मयरू ः - अरे वानर! तष्ू णीं भव । कर्थं त्वं योग्य: वनराजपदाय ? पश्यतु पश्यतु मम
त्रशरत्रस राजमक ु ु िम् इव त्रशखां स्र्थापयता त्रवधािा एवाहं पत्रक्षराजः कृतः,
अतः वने त्रनवसन्तं मां वनराजरूपेणात्रप रष्टु ं सज्जाः भवन्तु अधनु ा । यतः
कर्थं कोऽप्यन्यः त्रवधातःु त्रनणायम् अन्यर्थाकतंु क्षमः ।
काकः - (सव्यङ्ग्यम)् अरे अत्रहभक ु ् ! नत्ृ यात्रतररक्तं का तव त्रवशेषता यत् त्वां
वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम।्
मयरू : - यतः मम नत्ृ यं तु प्रकृतेः आराधना । पश्य! पश्य! मम त्रपच्छानामपवू ं
सौन्दयाम् । (त्रपच्छानद्घु ाि्य नत्ृ यमरु ायां त्रस्र्थतः सन)् न कोऽत्रप िैलोक्ये
मत्सदृशः सन्ु दरः । वन्यजन्तनू ामपु रर आक्रमणं कताारं तु अहं स्वसौन्दयेण
नत्ृ येन ि आकत्रषता ं कृत्वा वनात् बत्रहष्कररष्यात्रम । अतः अहमेव योग्यः
वनराजपदाय ।
1. सर्वं कः वदत्रत ?
2. सव्यङ्ग्यं कः वदत्रत ?
3. कः त्रपच्छानद्घु ाि्य नत्ृ यमरु ायां त्रतष्ठत्रत ?
1. त्रवधािा कर्थं मयरू ः पत्रक्षराजः कृतः ?
74
2. कस्य नत्ृ यं प्रकृतेः आराधना ?
2. वन्यजन्तनू ामपु रर आक्रमणं कताारं कर्थं मयरू ः वनात् बत्रहष्कररष्यत्रत ?
1. अत्रहभक ु ् – अस्य शब्दस्य त्रकं समानार्थाकपदं नाि्याश
ं े अत्रस्त ?
2. अतः अहमेव योग्यः वनराजपदाय – अत्रस्मन् वाक्ये योग्यः इत्रत
त्रवशेषणपदस्य त्रवशेष्यपदं त्रकम् ?
3. मम राज्यात्रभषेकाय तत्पराः भवन्तु सवे वन्यजीवाः – अत्रस्मन् वाक्ये
त्रक्रयापदं त्रकम् ?
1) (अ) 1. सीता / तयोजाननी 2. त्रपिा / रामेण 3. रामः ½ x 2 = 1
(आ) 1. सीता कदा लवकुशयोः बालभावजत्रनतं त्रकत्रजित् - 1 x 2 = 2
अत्रवनयं पश्यत्रत तदा त्रनरनक्र ु ोशस्य पिु ौ इत्रत आह्वयत्रत ।
2. सीता मत्कारणेन (रामस्य कारणेन) लवकुशौ मन्यर्ु भैरक्षरै त्रनाभात्सायत्रत
इत्रत रामः त्रिन्तयत्रत ।
3. न यक्तु ं ि स्त्रीर्तमनयु ोक्तुम् , त्रवशेषतस्तपोवने – इत्रत रामः वदत्रत ।
(इ) 1. दारकौ 2. त्रनवाात्रसता 3. तपत्रस्वनी 1x2=2
2) (अ) 1. वानरः 2. काकः 3. मयरू ः ½x2=1
(आ) 1. मयरू स्य त्रशरत्रस त्रशखां स्र्थापत्रयत्वा त्रवधािा मयरू ः 1x2=2
पत्रक्षराजः कृतः - त्रवधािा मयरू ः पत्रक्षराजः कृतः ।
2. मयरू स्य नत्ृ यं प्रकृतेः आराधना ।
3. वन्यजन्तनू ामपु रर आक्रमणं कताारं स्वसौन्दयेण नत्ृ येन ि आकत्रषता ं कृत्वा
मयरू ः वनात् बत्रहष्कररष्यत्रत ।
(इ) 1. मयरू ः 2. अहम् 3. भवन्तु 1x2=2
75
पनितपद्ांशः
76
पनितपद्ांशः – 5 अङ्काः
1) अधोटलटखतं पद्यांशं पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि टलखत
अत्रय िल बन्धो! खर्कुलकलरव-र्त्रु जजतवनदेशम् ।
परु -कलरव-सम्भ्रत्रमतजनेभ्यो धतृ सख ु सन्देशम् ।
िाकत्रिक्यजालं नो कुयााज्जीत्रवतरसहरणम् ।।
प्रस्तरतले लतातरुर्ल्ु मा नो भवन्तु त्रपष्टा ।
पाषाणी सभ्यता त्रनसर्े स्यान्न समात्रवष्टा ।
मानवाय जीवनं कामये नो जीवन्मरणम् ।।
1. त्रकं जीत्रवतरसहरणं न कुयाात् ?
2. लतातरुर्ल्ु मा: कुि न त्रपष्टा: भवन्तु ?
3. कत्रवः मानवाय त्रकं न कामयते ?
1. कत्रवः कुि र्न्तमु ् इच्छत्रत ?
2. कत्रवः परु -कलरव-सम्भ्रत्रमतजनेभ्यो त्रकं धारत्रयतंु कर्थयत्रत ?
2. का त्रनसर्े समात्रवष्टा न स्यात्रदत्रत कवेः इच्छा वताते ?
1. प्रकृत्याम् – अस्य शब्दस्य त्रकं समानार्थाकपदं नाि्यांशे अत्रस्त ?
2. पाषाणी सभ्यता – अनयोः त्रवशेषणपदं त्रकम् ?
3. मरणम् – इत्रत पदस्य त्रकं त्रवलोमपदम् अनच्ु छे दे अत्रस्त ?
क्रोधो त्रह शिःु प्रर्थमो नराणां देहत्रस्र्थतो देहत्रवनाशनाय ।
यर्थात्रस्र्थतः काष्ठर्तो त्रह वत्रह्नः स एव वत्रह्नदाहते शरीरम् ।।
77
मर्ृ ा मर्ृ ैः सङ्र्मनव्रु जत्रन्त र्ावच उ र्ोत्रभः तरु र्ास्तरु ङ्र्ैः ।
मख ू ााच उ मखू ैः सत्रु धयः सधु ीत्रभः समानशीलव्यसनेषु सख्यम् ।।
1. नराणां प्रर्थमः शिःु कः ?
2. के मर्ृ ैः सह सङ्र्मनव्रु जत्रन्त ?
3. के षु सख्यं भवत्रत ?
1. नराणां देहे त्रस्र्थतः क्रोधः कस्मै भवत्रत ?
2. कः शरीरं दहते ?
2. के सधु ीत्रभः सङ्र्त्रतं कुवात्रन्त ?
1. हयाः – अस्य शब्दस्य त्रकं समानार्थाकपदं नाि्यांशे अत्रस्त ?
2. क्रोधो त्रह शिःु प्रर्थमो नराणाम–् अि प्रर्थमः इत्रत त्रवशेषणपदस्य त्रवशेष्यपदं
त्रकम् ?
3. सत्रु धयः – इत्रत पदस्य त्रकं त्रवलोमपदम् अनच्ु छे दे अत्रस्त ?
त्रववासं एव लोके ऽत्रस्मन् िक्षष्ु मन्तः प्रकीत्रताताः ।
अन्येषां वदने ये तु ते िक्षनु ाामनी मते ।।
य इच्छत्यात्मनः श्रेयः प्रभतू ात्रन सख ु ात्रन ि ।
न कुयाादत्रहतं कमा स परे भ्यः कदात्रप ि ।।
1. त्रववांसः के इत्रत प्रकीत्रताताः ?
2. त्रकं न कुयाात् ?
3. त्रकं नाममािेण अन्येषां वदने भवत्रत ?
78
1. अत्रस्मन् लोके के िक्षष्ु मन्तः प्रकीत्रताताः ?
2. कः अत्रहतं कमा न कुयाात् ?
2. अत्रहतं कमा के भ्यः न कुयाात् ?
1. नेिम् – अस्य शब्दस्य त्रकं समानार्थाकपदं नाि्यांशे अत्रस्त ?
2. न कुयाादत्रहतं कमा स परे भ्यः कदात्रप ि – अत्रस्मन् वाक्ये त्रवशेषणपदं त्रकम?्
3. मखू ााः – इत्रत पदस्य त्रकं त्रवलोमपदम् अनच्ु छे दे अत्रस्त ?
आपेत्रदरे ऽम्बरपर्थं पररतः पतङ्र्ाः
भङृ ् र्ा रसालमक ु ु लात्रन समाश्रयन्ते ।
सङ्कोिमजित्रत सरस्त्वत्रय दीनदीनो
मीनो नु हन्त कतमां र्त्रतमभ्यपु ैतु ॥
एक एव खर्ो मानी वने वसत्रत िातकः ।
त्रपपात्रसतो वा त्रम्रयते यािते वा परु न्दरम् ॥
1. पतङ्र्ाः कुि आपेत्रदरे ?
2. के रसालमक ु ु लात्रन समाश्रयन्ते ?
3. खर्ेषु मानी कः ?
1. कदा मीनः र्त्रतरत्रहतः भवत्रत ?
2. कः सङ्कोिमजित्रत ?
2. िातकः कर्थं मानी संजातः ?
79
1. कान्तारे – अस्य शब्दस्य त्रकं समानार्थाकपदं नाि्यांशे अत्रस्त ?
2. खर्ो मानी – अनयोः पदयोः त्रवशेषणपदं त्रकम?्
3. एक एव खर्ो मानी वने वसत्रत िातकः – अत्रस्मन् वाक्ये त्रक्रयापदं त्रकम् ?
1) (अ) 1. िाकत्रिक्यजालम् 2. प्रस्तरतले 3. जीवन्मरणम् ½ x 2 = 1
(आ) 1. कत्रवः खर्कुलकलरव-र्त्रु जजतवनदेशं र्न्तत्रु मच्छत्रत । 1 x 2 = 2
2. कत्रवः परु -कलरव-सम्भ्रत्रमतजनेभ्यो सख ु सन्देशं धारत्रयतंु कर्थयत्रत ।
3. पाषाणी सभ्यता त्रनसर्े समात्रवष्टा न स्यात्रदत्रत कवेः इच्छा वताते ।
(इ) 1. त्रनसर्े 2. पाषाणी 3. जीवनम् 1x2=2
2) (अ) 1. क्रोधः 2. मर्ृ ाः 3. समानशीलव्यसनेषु ½x2=1
(आ) 1. नराणां देहे त्रस्र्थतः क्रोधः देहत्रवनाशनाय भवत्रत । 1x2=2
2. वत्रह्नः शरीरं दहते ।
3. सत्रु धयः सधु ीत्रभः सङ्र्त्रतं कुवात्रन्त ।
(इ) 1. तरु र्ाः / तरु ङ्र्ाः 2. शिःु 3. मखू ााः 1x2=2
3) (अ) 1. िक्षष्ु मन्तः 2. अत्रहतम् 3. िक्षःु ½x2=1
(आ) 1. अत्रस्मन् लोके त्रववासः िक्षष्ु मन्तः प्रकीत्रताताः । 1x2=2
2. यः आत्मनः श्रेयः प्रभतू ात्रन सख ु ं ि इच्छत्रत सः अत्रहतं कमा न कुयाात् ।
3. परे भ्यः अत्रहतं कमा न कुयाात् ।
(इ) 1. िक्षःु 2. अत्रहतम् 3. त्रववासं ः 1x2=2
4) (अ) 1. अम्बरपर्थम् 2. भङृ ् र्ाः 3. िातकः ½x2=1
(आ) 1. यदा सरः सङ्कोिमजित्रत तदा मीनः र्त्रतरत्रहतः भवत्रत । 1 x 2 = 2
2. सरः सङ्कोिम्ित्रत ।
80
3. िातकः जलत्रनत्रमिं परु न्दरं यािते। यत्रद न त्रमलत्रत तत्रहा सः त्रपपात्रसतः
त्रतष्ठत्रत अर्थवा त्रम्रयते। अन्यान् न यािते। अतः िातकः एकः एव मानी
खर्ः ।
(इ) 1. वने 2. मानी 3. वसत्रत 1x2=2
81
प्रश्ननिमाणर्म्
82
प्रश्ननिमाणर्म् – 4 अङ्काः
1) शकिीयानम् कज्जलमत्रलनं धूमं मजु ित्रत।
2) उद्याने पत्रक्षणां कलरवं चेतः प्रसादयत्रत।
3) पाषािीसभ्यतायां लतातरुर्ल्ु माः प्रस्तरतले त्रपष्टाः सत्रन्त।
4) महानर्रे षु िाहनानाम् अनन्ताः पङ्क्तयः धावत्रन्त।
5) प्रकृत्याः सटन्द्नधौ वास्तत्रवकं सख ु ं त्रवद्यते।
6) ति राजत्रसहं ो नाम राजपुत्रः वसत्रत स्म।
7) बुटद्धमती िपेिया पिु ौ प्रहृतवती।
8) व्याघ्रं दृष्ट्वा धूतयः शर्ृ ालः अवदत् ।
9) त्िं मानषु ात् त्रबभेत्रष।
10) परु ा त्िया मह्यं व्याघ्रियं दिम।्
11) सः कृच्रे ण िारम् उवहत्रत।
12) सरु ात्रधपः ताम् अपच्ृ छत।्
13) अयम् अन्येभ्यो दबु ालः।
14) धेननू ाम् माता सरु टिः आसीत।्
15) सहस्रात्रधके षु पुत्रेषु सत्स्वत्रप सा द:ु खी आसीत।्
16) त्रसंहः िानराभ्यां स्वरक्षायाम् असमर्थाः आसीत् ।
17) र्जः िन्द्यपशनू ् तदु न्तं शण्ु डेन पोर्थत्रयत्वा मारयत्रत ।
18) वानरः आत्मानं वनराजपदाय योग्यः मन्यते ।
19) मयरू स्य नत्ृ यं प्रकृतेः आराधना ।
20) सिे प्रकृत्रतमातरं प्रणमत्रन्त ।
21) पिु ं रष्टु ं सः प्रत्रस्र्थतः।
22) करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत् ।
23) िौरस्य पादध्वत्रनना अटतटथः प्रबध ु ः।
24) न्यायाधीशः बंटकमचन्द्रः आसीत।्
83
25) स भारवेदनया क्रन्दत्रत स्म।
26) उभौ शिं ित्वरे स्र्थात्रपतवन्तौ।
27) त्रवमढू धी: पक्िं फलं पररत्यज्य अपक्वं फलं भङु ् क्ते।
28) ससं ारे त्रववांसः ज्ञानिक्षत्रु भाः नेत्रिन्द्तः कथ्यन्ते।
29) जनके न सतु ाय शशिे त्रवद्याधनं दीयते।
30) तत्त्वार्थास्य त्रनणायः टििेकेन कतंु शक्यः।
31) धययिान् लोके पररभवं न प्राप्नोत्रत ।
32) आत्मकल्याणम् इच्छन् नरः परे षाम् अटनष्टं न कुयाात् ।
33) मालाकारः तोयैः तरोः पत्रु ष्टं करोत्रत।
34) िृङ्गाः रसालमक ु ु लात्रन समाश्रयन्ते।
35) पतङ्र्ाः अम्बरपथम् आपेत्रदरे ।
36) जलदः नानानःीनःशताटन परू त्रयत्वा ररक्तोऽत्रस्त।
1) त्रकम् 2) त्रकम् 3) कस्याम् / कुि 4) के षाम्
5) कस्याम् / कुि 6) कः 7) का 8) कीदृशः
9) कः 10) के न 11) कम् 12) काम्
13) कः 14) का 15) कः 16) काभ्याम्
17) कान् 18) कम् 19) कस्य 20) के
21) कः 22) कः 23) कः 24) कः
25) कः 26) कम् 27) कीदृशम् 28) के / कीदृशाः
29) कदा 30) के न 31) कः 32) त्रकम्
33) कस्य 34) के 35) कम् / कुि 36) कात्रन
84
े िम्
भावार्णलख
85
े िम् – 4 अङ्काः
भावार्णलख
प्रश्नः 1 काक: कृष्ि: टपक: कृष्ि: को िेः: टपककाकयो: ।
िसन्द्तसमये प्राप्ते काक: काक: टपक: टपक: ॥
कृष्णवणाः, वसन्तकाले, कोत्रकलः, काकः
भावार्था: - ................ कृष्णवणा: अत्रस्त। कोत्रकल: अत्रप ................ अत्रस्त। त्रकन्तु
................ काकस्य त्रवशेषता नात्रस्त, त्रकन्तु ................मधरु ं र्ायत्रत।।
प्रश्नः 2 क्रोधो टह शत्रु: प्रथमो नरािां ःेहटस्थतो ःेहटिनाशनाय ।

यथाटस्थत: काष्ठगतो टह िटि: स एि िटिःयहते शरीरम् ॥
सत्रु धयः, मर्ृ ैः, त्रमिता, तरु र्ाः
भावार्था: - मर्ृ ा: ............... सह, र्ावच उ र्ोत्रभ:, ............... तरु ङ्र्ै:, मख
ू ाा: ि मख
ू :ै
सह, ............... सधु ीत्रभ: सह मैिीं स्र्थापयत्रन्त । समानशीलव्यसनेषु
............... भवत्रत ।
प्रश्नः 3 यो न रक्षटत टित्रस्तान् पीड्यमानान् पर सःा ।
जन्द्तून् पटथयिरूपेि स कृतान्द्तो न सश
ं य: ॥
भयाकुलान,् रक्षत्रत, राजा, यमराजः
भावार्था: - य: ................. शित्रु भ: पीत्रडतान् ................. जनान् न ................., स:
जनानां कृते ................. भवत्रत ।
प्रश्नः 4 प्रजासुखे सुखं राज्ञ: प्रजानां च टहते टहतम् ।
नात्मटप्रयं टहतं राज्ञ: प्रजानां तु टप्रयं टहतम् ।।
त्रप्रय,ं त्रहतकरं, जनानां, नपृ स्य
86
भावार्था: -................. सख
ु े एव नपृ स्य सख
ु ं अत्रस्त। जनानां त्रहते एव ................. त्रहतम।्
आत्मन: त्रप्रयं नपृ स्य ................. नात्रस्त। जनानां ................. एव नपृ स्य
त्रहतकरम।् ।
प्रश्नः 5 आचार: प्रथमो धमय: इत्येतत् टिःुषां िच:।
तस्मात् रक्षेत् सःाचारं प्रािेभ्योऽटप टिशेषत:॥
प्राणेभ्यः, त्रववांसः, सदािारः, प्रर्थमः
भावार्था: - आिार: .................. धमा: अत्रस्त, एवं वदत्रन्त .................. जना:। अत:
.................. अत्रप त्रवशेषरूपेण .................. संरक्षणीय: ।
प्रश्नः 6 िाक्पिुधैययिान् मन्द्त्री सिायामप्यकातरः।
सः के नाटप प्रकारेि परनय पररिूयते ।।
धैयावान,् परात्रजतः, मन्िी, भयरत्रहतः
भावार्था: - य: .................. भाषणे ितरु :, .................. सभायां .................. ि अत्रस्त
स: अन्यै: .................. न भवत्रत ।
प्रश्नः 1 1) काकः 2) कृष्णः 3) वसन्तकाले 4) कोत्रकलः
प्रश्नः 2 1) मर्ृ ैः 2) तरु र्ाः 3) सत्रु धयः 4) त्रमिता
प्रश्नः 3 1) राजा 2) भयाकुलान् 3) रक्षत्रत 4) यमराजः
प्रश्नः 4 1) जनानाम् 2) नपृ स्य 3) त्रप्रयम् 4) त्रहतकरम्
प्रश्नः 5 1) प्रर्थमः 2) त्रववांसः 3) प्राणेभ्यः 4) सदािारः
प्रश्नः 6 1) मन्िी 2) धैयावान् 3) भयरत्रहतः 4) परात्रजतः
87
घटिाक्रमः
88
घटिाक्रमः – 4 अङ्काः
1) अधोटलटखताटन िाक्याटन घिनाक्रमानस ु ारं टलखत
(क) प्रत्यत्ु पन्नमत्रतः सा जम्बक ु म् आत्रक्षत्रपतवती ।
(ख) राजत्रसंहस्य भायाा पिु वयोपेता त्रपतर्ु ाहृ ं प्रत्रतित्रलता
(र्) व्याघ्रः उवाि – व्याघ्रमारीत्रत या शास्त्रे श्रयू ते तयाहं हन्तमु ारब्धः ।
(घ) एवं बत्रु धमती पनु रत्रप व्याघ्रभयात् मक्त ु ा जाता।
(ङ) बत्रु धमती जर्ाद - कर्थमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुर्थ ?
(ि) बत्रु धमती त्रिन्तवती – जम्बक ु कृतोत्साहात् व्याघ्रात् कर्थं मच्ु यताम् ?
(छ) धतू ाः शर्ृ ालः हसन्नाह – भवान् कुतः भयात् पलात्रयतः ?
(ज) जम्बक ु ः अवदत् – त्वं मां त्रनजर्ले बदध्् वा िल ।
2) अधोटलटखताटन िाक्याटन कथाक्रमानस ु ारं टलखत
(ज) देवेन्रेण कृतं प्रावषं दृष्ट्वा कृषीवलः कषाणत्रवमख ु ः जातः ।
(क) कृषीवलः बलीवदााभ्यां क्षेिकषाणं कुवान्नासीत् ।
(ि) सरु त्रभः प्रत्यवदत् – दबु ाले सतु े मातःु अत्यत्रधका प्रीत्रतः भवत्रत इत्रत ।
(घ) पिु स्य इमाम् अवस्र्थां दृष्ट्वा माता सरु त्रभः अरुदत् ।
(र्) सः दबु ालः इत्रत जानन् अत्रप कृषीवलः तं पीडयत्रत स्म ।
(ङ) सरु ात्रधपः ताम् अपच्ृ छत् – शभु े, त्रकमेवं रोत्रदत्रष इत्रत ?
(छ) आखण्डलः ताम् असान्त्वयत् – सवं भरं जायेत इत्रत ।
(ख) बलीवदायोः एकः शरीरे ण दबु ालः आसीत् ।
(क) शवः िौयाात्रभयोर्े भात्रषतमु ् आरब्धवान् ।
(ख) कमािारी अवदत् – ित्वरे कस्यत्रित् शवः वताते इत्रत ।
(र्) िौरः एव िौरोऽयम् इत्रत क्रत्रन्दतमु ् आरब्धवान् ।
(घ) कच उन त्रनधानः जनः स्वपिु ं महात्रवद्यालये प्रवेशं काररतवान् ।
(ङ) त्रनधानः आरक्षी ि शवम् आदाय न्यायालयम् आर्च्छताम् ।
89
(ि) रािौ करुणापरो र्हृ ी तस्मै आश्रयं प्रायच्छत् ।
(छ) न्यायाधीशः आरत्रक्षणे कारादण्डं आत्रदष्टवान् ।
(ज) त्रनधानस्य तनजू ः रुग्णो जातः ।
1) अधोटलटखताटन िाक्याटन घिनाक्रमानस ु ारं टलखत
(क) राजत्रसहं स्य भायाा पिु वयोपेता त्रपतर्ु ाहृ ं प्रत्रतित्रलता
(ख) बत्रु धमती जर्ाद - कर्थमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुर्थ ?
(र्) धतू ाः शर्ृ ालः हसन्नाह – भवान् कुतः भयात् पलात्रयतः ?
(घ) व्याघ्रः उवाि – व्याघ्रमारीत्रत या शास्त्रे श्रयू ते तयाहं हन्तमु ारब्धः ।
(ङ) जम्बक ु ः अवदत् – त्वं मां त्रनजर्ले बदध्् वा िल ।
(ि) बत्रु धमती त्रिन्तवती – जम्बक ु कृतोत्साहात् व्याघ्रात् कर्थं मच्ु यताम् ?
(छ) प्रत्यत्ु पन्नमत्रतः सा जम्बक
ु म् आत्रक्षत्रपतवती ।
(ज) एवं बत्रु धमती पनु रत्रप व्याघ्रभयात् मक्त
ु ा जाता।

(क) कृषीवलः बलीवदााभ्यां क्षेिकषाणं कुवान्नासीत् ।
(ख) बलीवदायोः एकः शरीरे ण दबु ालः आसीत् ।
(र्) सः दबु ालः इत्रत जानन् अत्रप कृषीवलः तं पीडयत्रत स्म ।
(घ) पिु स्य इमाम् अवस्र्थां दृष्ट्वा माता सरु त्रभः अरुदत् ।
(ङ) सरु ात्रधपः ताम् अपच्ृ छत् – शभु े, त्रकमेवं रोत्रदत्रष इत्रत ?
(ि) सरु त्रभः प्रत्यवदत् – दबु ाले सतु े मातःु अत्यत्रधका प्रीत्रतः भवत्रत इत्रत ।
(छ) आखण्डलः ताम् असान्त्वयत् – सवं भरं जायेत इत्रत ।
(ज) देवेन्रेण कृतं प्रावषं दृष्ट्वा कृषीवलः कषाणत्रवमख ु ः जातः ।
(क) कच उन त्रनधानः जनः स्वपिु ं महात्रवद्यालये प्रवेशं काररतवान् ।
(ख) त्रनधानस्य तनजू ः रुग्णो जातः ।
90
(र्) रािौ करुणापरो र्हृ ी तस्मै आश्रयं प्रायच्छत् ।
(घ) िौरः एव िौरोऽयम् इत्रत क्रत्रन्दतमु ् आरब्धवान् ।
(ङ) कमािारी अवदत् – ित्वरे कस्यत्रित् शवः वताते इत्रत ।
(ि) त्रनधानः आरक्षी ि शवम् आदाय न्यायालयम् आर्च्छताम् ।
(छ) शवः िौयाात्रभयोर्े भात्रषतमु ् आरब्धवान् ।
(ज) न्यायाधीशः आरत्रक्षणे कारादण्डं आत्रदष्टवान् ।
91
प्रसङ्र्ािक
ु ू लम् अर्णचयिम्
92
प्रसङ्र्ािक
ु ू लम् अर्णचयिम् – 3 अङ्काः
1) कज्जलमत्रलनं धमू ं मचु चटत शतशकिीयानम् ।
(क) त्यजत्रत (ख) र्च्छत्रत (र्) अजित्रत (घ) त्रसजित्रत
2) पाषाणी सभ्यता टनसगे स्यान्न समात्रवष्टा ।
(क) र्हु ायाम् (ख) पाषाणे (र्) प्रकृत्याम् (घ) सर्े
3) मानवाय जीवनं कामये नो जीवन्मरणम् ।
(क) करोत्रत (ख) इच्छात्रम (र्) जीव्यते (घ) कत्याते
4) व्याघ्रमारी कात्रित्रदयम् इत्रत मत्िा व्याघ्रः पलात्रयतः ।
(क) त्रिन्तत्रयत्वा (ख) मक्ु त्वा (र्) श्रत्ु वा (घ) दृष्ट्वा
5) व्याघ्रः भयाकुलत्रििो नष्टः ।
(क) श्रतु वान् (ख) दृष्टः (र्) पष्टृ ः (घ) धात्रवतवान्
6) तस्याः पिु ौ माम् अत्तमु ् कलहायमानौ दृष्टवान् ।
(क) खात्रदतमु ् (ख) आर्न्तमु ् (र्) दातमु ् (घ) पातमु ्
7) मत्कृतेनापराधेन एव सा स्िापत्यम् अत्रधत्रक्षपत्रत ।
(क) स्वपत्रतम् (ख) स्वत्रपतरम् (र्) स्वसन्तत्रतम् (घ) स्वमातरम्
8) रामः लवकुशौ अङ्कम् उपवेशयत्रत ।
(क) अङ्र्म् (ख) आसन्दम् (र्) संकेतम् (घ) क्रोडम्
9) भर्वान् सहस्रःीटधटतः अस्माकं वश ं स्य कताा ।
(क) सहस्रम् (ख) सयू ाः (र्) िन्रः (घ) सहस्ररूप्यकात्रण
10) सरु भेररदं विनं श्रत्ु वा आखण्डलस्य अत्रप हृदयम् अरवत् ।
(क) खण्डेन यक्त ु स्य (ख) देवेन्रस्य (घ) कृषीवलस्य (घ) मेघस्य
11) र्णु ी र्णु ं िेटत्त ।
(क) वात्रत (ख) जानात्रत (र्) वदत्रत (घ) र्च्छत्रत
12) अश्वच उेत् धावने वीरः भारस्य वहने खरः ।
(क) करः (ख) र्जः (र्) कुक्कुरः (घ) र्दाभः
93
13) परै ः पीड्यमानान् टित्रस्तान् ि जन्तनू ् त्वं न रक्षत्रस ।
(क) त्रवत्रशष्टान् (ख) सन्तष्टु ान् (र्) त्रवशेषेण भीतान् (घ) अत्रतकायान्
14) यत्रद नरपत्रतः सम्यक् नेता न स्यात् तत्रहा प्रजाः अकणाधारा जलधौ नौः इव भवत्रत।
(क) नात्रवकाः (ख) नौका (र्) नव (घ) इदानीम्
15) तदानीयन्तां नपृ ात्रभषेकसम्बत्रन्धनः सम्िाराः ।
(क) सामग्रयः (ख) तक्रम् (र्) सम्भवाः (घ) आयधु ात्रन
16) अर्ाध़जलसजिारी न गिं यात्रत रोत्रहतः ।
(क) र्ररमाम् (ख) स्नेहम् (र्) अहङ्कारम् (घ) र्रुु त्वम्
17) मान्यवर, आरत्रक्षणा अध्िटन यदक्त ु ं तवणायात्रम ।
(क) रािौ (ख) मार्े (र्) त्रदने (घ) अधनु ा
18) मन्िी सभायाम् अकातरः भवेत् ।
(क) त्रनभायः (ख) िजिलः (र्) भयभीतः (घ) धनवान्
19) मालाकारः टनःाघे तोयैः वक्ष ृ ाऩ् त्रसजित्रत ।
(क) ग्रीष्मकाले (ख) आकाशे (र्) उद्याने (घ) नर्रे
20) त्रपपात्रसतो त्रम्रयते वा यािते वा पुरन्द्ःरम् ।
(क) परु तः (ख) देवेन्रम् (र्) मेघम् (घ) सयू ाम्
1) त्यजत्रत 2) प्रकृत्याम् 3) इच्छात्रम 4) त्रिन्तत्रयत्वा
5) धात्रवतवान् 6) खात्रदतमु ् 7) स्वसन्तत्रतम् 8) क्रोडम्
9) सयू ाः 9) देवेन्रस्य 10) जानात्रत 11) र्दाभः
13) त्रवशेषेण भीतान् 14) नौका 15) सामग्रयः 16) अहङ्कारम्
17) मार्े 18) त्रनभायः 19) ग्रीष्मकाले 20) देवेन्रम्
94
आदशणप्रश्नपत्रानर्
`
95
आदशणप्रश्नपत्रम्
आःशयप्रश्नपत्रम् - 1 (२०२२ - २३)
SAMPLE QUESTION PAPER - 4 (2022 - 23)
कक्षा – ःशमी / CLASS-X
संस्कृतम् (कोड् – 122) SANSKRIT( CODE - 122)
समय: - होरात्रयम् सम्पूिायङ्का: - ८०

Time allowed - 3 Hours TotalMarks - 80
सामान्द्य टनःेशा:
1. कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुवान्तु यत् अत्रस्मन् प्रश्नपिे 18 प्रश्ना: सत्रन्त ।
2. उिरलेखनात् पवू ं प्रश्नस्य क्रमाङ्क: अवश्यं लेखनीय: ।
3. प्रश्नसंख्या प्रश्नपिानसु ारम् एव लेखनीया ।
4. सवेषां प्रश्नानाम् उिरात्रण सस्ं कृते एव लेखनीयात्रन ।
5. प्रश्नानां त्रनदेशा: ध्यानेन पठनीया: ।
अत्रस्मन् प्रश्नपिे ित्वार: खण्डा: सत्रन्त ।

क खण्ड: - अपटठत-अिबोधनम् - 10 अङ्का:
ख खण्ड: - रचनात्मकं काययम् - 15 अङ्का:
ग खण्ड: - अनुप्रयुक्तं व्याकरिम् - 25 अङ्का:
घ खण्ड: - पटठतािबोधनम् - 30 अङ्का:
96
1) अधोटलटखतम् अनुच्छे ःं पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि टलखत । (10)
संहत्रत: कायासात्रधका इत्रत विनं जर्त्रत प्रत्रसधमत्रस्त । एके न परुु षेण त्रकमत्रप महत्कायं न साध्यते ।
यत् त्रकमत्रप साधत्रयतंु नराणां संघ: परमावश्यक: । सवे जानत्रन्त यत् नैक: तन्त:ु त्रकमत्रप कतंु समर्था: ।
परन्तु तै: रत्रिता रज्ज:ु हत्रस्तनं बधमु त्रप समर्थाा भवत्रत । इत्र्थमेव एके न तण्डुलेन नत्रह ओदनं पच्यते ।
र्हृ षे ु मातर: त्रपतर: भ्रातर: ि एकीभयू र्हृ भारं वहन्त: सख ु मनभु वत्रन्त । एवमेव मनष्ु याणां समाजोऽत्रप
देशं जात्रतजि उन्नत्रतपर्थं नेतंु समर्था: भवत्रत । यत्रस्मन् राष्रे सवे मानवा: सवाात्रण राज्यात्रन ि भेदभावं
पररत्यज्य एकतया व्यवहरत्रन्त तराष्टं जनशक्त्या संसारस्य मक ु ु िमत्रणररव समज्ु ज्वलं भवत्रत । एकताया:
प्रभावेण भारतीया: स्वदेशम् आंर्लहस्तात् मोित्रयतंु समर्थाा: अभवन् । अत: सदा सवै: मानवै: संघे
त्रस्र्थत्वा स्वशक्ते: सजिय: कताव्य: । अधनु ाऽत्रप यत्रद वयं सघं ीभयू स्र्थास्याम: तत्रहा अवश्यमेव
शिसु ैत्रनकान् जेतंु समर्थाा: भत्रवष्याम: ।
क) एकपःेन उत्तरत । (के िलं प्रश्नद्वयम)् 1 x2=2
i) यत् त्रकमत्रप साधत्रयतंु के षां सघं : परमावश्यक: ?
ii) त्रकं विनं प्रत्रसधमत्रस्त ?
iii) रज्ज:ु कं बधमु त्रप समर्थाा भवत्रत ?
ख) पूियिाक्येन उत्तरत (के िलं प्रश्न द्वयम् ) 2x2=4
i) कस्या: प्रभावेण भारतीया: स्वदेशम् आंर्लहस्तात् मोित्रयतंु समर्थाा: अभवन् ?
ii) राष्र्ं कर्थं समज्ु ज्वलं भवत्रत ?
iii) वयं कर्थं शिसु ैत्रनकान् जेतंु समर्थाा:: भत्रवष्याम: ?
ग) अस्य अनुच्छे ःस्य कृते उपयुक्तं शीषयकं टलखत । 1x1=1
घ) टनःेशानस ु ारम् उत्तरत (के िलं प्रश्नत्रयम)् । 1x3=3
i) सिे जानटन्द्त यत् नक: तन्द्त:ु टकमटप कतंु समथय: -अि कतापृ दं त्रकम?्
क) सवे ख) नैक:
र्) तन्त:ु घ) समर्था:
ii) एके न पुरुषेि टकमटप महत्कायं न साध्यते - अि परुु षेण इत्रत पदस्य त्रवशेषणपदं त्रकम?्
क) त्रकमत्रप ख) साध्यते
र्) महत्कायाम् घ) एके न
97
iii) गृहीत्िा इत्रत पदस्य त्रकं त्रवलोमपदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त
ु म् ?
क) साध्यते ख) अधनु ा
र्) पररत्यज्य घ) समर्थाा:
iv) मनष्ु य: इत्रत पदस्य त्रकं पयाायपदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त
ु म् ?
क) संहत्रत: ख) मानवै:
र्) वानरै : घ) सत्रु खत्रभ:
2. ििान् / ििती सुरेशः। िितः अनुजः जयपुरे छात्रािासे िसटत । अनुजं प्रटत टलटखतं पत्रं
मचजूषायां प्रःत्तपःः पूरटयत्िा उत्तरपटु स्तकायां पुनः टलखत । ½ x 10=5
मचजूषा
[ लेत्रखष्यत्रत, जयपरु तः, सम्यक्, कुशली, अनजु ,
आर्त्रमष्यत्रत, कुशलम,् अग्रजः, स्मरतः, आर्न्तमु ् ]
(i) ___________
त्रतत्रर्थः ___________
त्रप्रय (ii) ___________
शभु ात्रशषः ।
अहमि (iii) ___________ । त्वमत्रप ति कुशली अत्रस इत्रत मन्ये । मातात्रपतरौ त्वां सवादा
(iv) ________। अग्रजा आर्ात्रमसप्ताहे र्हृ म् (v) _______ । त्वम् अत्रप यत्रद (vi) ________
इच्छत्रस तत्रहा आर्च्छ । एतत्रवषये अग्रजा अत्रप पिं (vii) __________ । तव अध्ययनं
(viii) ___________ िलत्रत इत्रत वयं त्रिन्तयामः । अन्यत् सवं (ix) ___________ । सवेभ्यः
त्रमिेभ्यः मदीयाः शभु कामनाः ।
भवदीयः(x) ___________
सरु े शः
98
3. अधोःत्तं टचत्रं दृष्ट्िा मचजूषायां प्रःत्त शबःसहायतया सस्ं कृते पचच िाक्याटन टलखत ।
1x5=5
मचजूषा - [ बालः, पश्यतः, बालः, वक्ष ृ ः, हररतः, पष्ु पे, पादपाः, पिात्रण,
पश्यत्रन्त, सयू ाः, हरीत्रतमा, खर्ाः, कुरुतः, व्यायामं, कुिीरे , वक्ष
ृ ाः]
अथिा
िक्ष
ृ ािां महत्िम् इटत टिषयम् अटधकृत्य मचजूषायां प्रःत्तशबःानां सहायतया
पचच िाक्याटन संस्कृतिाषायां टलखत ।
मचजूषा - [फलात्रन, त्रमिात्रण, औषध,ं रक्षका:, प्राणवायं,ु छाया,
काष्ठात्रन, पयाावरणस्य, प्र कृते:, यच्छत्रन्त, शोभा ]
4. अधोटलटखतिाक्याटन संस्कृतिाषया अनूद्य टलखत । (के िलं पचच िाक्याटन) 1x5=5
१.अरुणािल प्रदेश की राजधानी इिानर्र है । Itanagar is the capital of Arunachal Pradesh.
२. तमु सब र्ेंद से खेलते हो । All of you are playing with ball.
३.पयाावरण की रक्षा हमारा कताव्य है । Protection of Environment is our duty.
४. पररश्रमी सदा सफल होता है । Hardworking man is always succeeding.
५.त्रवद्या के त्रवना जीवन व्यर्था है । Life is waste without knowledge.
६.लता नािती है । Lata is dancing.
99
ग खण्डः - अनुप्रयुक्तं व्याकरिम् - 25 अङ्का:
5. अधोटलटखतिाक्येषु रेखाङ्टकतपःस्य सटन्द्धं/सटं धटिच्छे ःं िा कुरुत ।

( के िलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1 x 4 = 4
i) यानानां पङ्क्तयो ह्यनन्द्ताः सत्रन्त ।
(क) पङ्क्तयाः + ह्यनन्ताः (ख) पङ्क्तयः + ह्यनन्ताः
(र्) पङ्क्तया + अनन्ताः (घ) पङ्क्तया + ह्यनन्ताः
ii) एतस्मात् + एि पाठात् एकम् अनच्ु छे दं पठ ।
(क) एतस्मादेव (ख) एतस्मातेव
(र्) एतस्मार्थेव (घ) एतस्माधेव
iii) सम्यक् + नेता राष्रोन्नत्यै प्रयतते ।
(क) सम्यख् नेता (ख) सम्यघ्नेता
(र्) सम्यङ्नेता (घ) समयनेता
iv) सः कत्रठनं तपस्तेपे ।
(क) तपः + तेपे (ख) तपस्ते + पे
(र्) तप + तेपे (घ) तपः + अस्तेपे
v) िण्डवातेन मेघरिश्च सह प्रवषाः समजायत ।
(क) मेघरवैश + ि (ख) मेघरवैः + सह
(र्) मेघरवैः + ि (घ) मेघरवै + च उ
6. अधोटलटखतिाक्येषु उटचतं समस्तपःं िा टिग्रहिाक्यं िा टचनतु ।(के िलं प्रश्नचतुष्टयम)्
i) जनाः ःेशस्य िक्तं पजू यत्रत । 1x4=4
(क) देशभक्ती (ख) देशभक्ताः
(र्) देशभक्तः (घ) देशभक्तम्
ii) यथामटत कायं कुवान्तु ।
(क) मत्रतम् अतीत्य (ख) मत्रतम् अनत्रतक्रम्य
(र्) मत्रतम् अत्रतक्रम्य (घ) मत्रतम् अधीत्य
100
iii) परु ा रामो नाम ःशरथपुत्रः आसीत् ।
(क) दशरर्थस्य पिु : (ख) दाशरर्थेन पिु :
(र्) दशरर्थाय पिु : (घ) दशरर्थेन पिु :
iv) माताटपतरौ पिु ं रक्षत: ।
(क) मातरौ (ख) माता ि त्रपता ि
(र्) भ्राता ि त्रपता ि (घ) त्रपतृ मातृ
v) ःीपािटलः भारतस्य उत्सवः अत्रस्त ।
(क) दीपानाम् आवत्रल: (ख) दीपानाम् आबलम्
(र्) दीपेभ्य: आवत्रल: (घ) दीप आवलयः ।
7. प्रकृटतप्रत्ययौ सयं ोज्य टििज्य िा कोष्ठकात् टचत्िा टलखत ।
( के िलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4
i) आकारस्य लघु + त्ि कायाबाधकं न भवेत् ।
(क) लघिु ा (ख) लघत्ु वम्
(र्) लघत्ु वा (घ) लघतु ा
ii) जननी तुल्यित्सला भवत्रत।
(क) तल्ु यवत्सल + िाप् (ख) तल्ु यवत्सल + आप्
(र्) तल्ु यवत्सल + ङीप् (घ) तल्ु यवत्सल + आ
iii) बुटद्धमान् लोके मच्ु यते महतो भयात् ।
(क) बत्रु ध + तल् (ख) बत्रु ध + िाप्
(र्) बत्रु ध + मतपु ् (घ) बत्रु ध + त्व
iv) मनुष्यः समाजः + ठक् प्रािी अटस्त ।
क) सामात्रजका ख) सामात्रजकी
र्) सामात्रजकम् घ) सामात्रजक:
V) कर्थयत्रत तु िित+् ङीप् सवार्था सम्यक् ।
क) भवत्रत ख) भवती
र्) भवत्रन्त घ)भवता
101
8. िाच्यानस
ु ारम् उटचतपःः ररक्तस्थानाटन पूरटयत्िा अधोटलटखतं संिाःं पुनः टलखत ।
( के िलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3
i) मया फलं -------------------- ।

(क) खाद्यते (ख) खाद्यन्ते
(र्) खादात्रम (घ) खादत्रस
ii) अस्मात्रभः ----------------- स्मयाते ।
(क) पाठम् (ख) पाठाः
(र्) पाठान् (घ) पाठः
iii) -------------------- त्रििात्रण पश्यत्रन्त ।
(क) छािाः (ख) छािैः
(र्) छािः (घ) छािेण
iv) ------------------ र्ीतं र्ीयते ।
(क) बात्रलका (ख) बात्रलकाः
(र्) बात्रलकया (घ) बात्रलकाम्
9. समयिाचकशबःः अधोटलटखतटःनचयां पूरयत । ( के िलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1 x 4 = 4
i) वात्रषाकोत्सवस्य कायाक्रमे सायं -------------- (4:00) वादने मख्ु यात्रतर्थेः आर्मनम् ।
ii) कायाक्रमस्य शभु ारम्भः प्रार्थानया सह --------------- (4:15) वादने भवत्रत ।
iii) कायाक्रमे प्रािायास्य स्वार्तभाषणं --------------- (6:30) वादने भवत्रत ।
iv) संस्कृत्रतककायाक्रमस्य आरम्भः ----------------- (6:45) वादने भवत्रत ।
v) रािौ ------------- (8:00 ) वादने कायाक्रमस्य समात्रप्तः भवत्रत ।
10. मचजूषायां प्रःत्तः उटचतः अव्ययपः : अधोटलटखतिाक्याटन पूरयत ।
( के िलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3
i) यि आस्ते सा धिू ाा ------------ र्म्यताम् ।
(क) ति (ख) अत्रप
(र्) अन्यि (घ) अि
102
ii) ------ त्रशक्षक: पाठयत्रत तदा छािा: सावधानतया उपत्रवशत्रन्त ।
(क) न (ख) यि
(र्) यदा (घ) अत्रप
iii) अहं ------------ ग्रामम् अर्च्छम् ।
(क) ह्यः (ख) अद्य
(र्) श्वः (घ) सायं काले
iv) वने त्रसंह: -------- र्जात्रत ।
(क) शनै: (ख) उच्िै:
(र्) यावत् (घ) ति
11. रेखाङ्टकतं पःम् अशद्ध ु म् अटस्त । तस्य स्थाने कोष्ठकात् उटचतं शद्ध
ु ं पःं टचत्िा
िाक्याटन पूरयत । ( के िलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3
i) ताः भोजनं पचटत।
(क) पित्रत (ख) पित्रन्त (र्) पित्रस (घ) पिात्रम
ii) एकः कन्या उच्िैः श्लोकं वदत्रत ।
(क) एकम् (ख) एकस्यै (र्) एका (घ) एकस्याम्
iii) ते बालकः कुशलाः सत्रन्त ।
(क) बात्रलकै : (ख) बालकाय (र्) बालकात् (घ) बालकाः
iv) र्ोः ःुग्धः पोषकम् अत्रस्त ।
(क) दग्ु धा (ख) दग्ु ध (र्) दग्ु धम् (घ) दग्ु धात्रन
घ खण्डः - पटठतािबोधनम् - 30 अङ्काः

I2. अधोटलटखतं गद्याश ं ं पटठत्िा प्रश्नान् उत्तरत ।
न्यायाधीशेन पनु स्तौ घिनाया: त्रवषये वक्तुमात्रदष्टौ । आरत्रक्षत्रण त्रनजपक्षं प्रस्ततु वत्रत आच उयाम्
अघित् स: शव: प्रावारकमपसाया न्यायाधीशमत्रभवाद्य त्रनवेत्रदतवान् - मान्यवर ! एतेन आरत्रक्षणा
अध्वत्रन यदक्त
ु ं तद् वणायात्रम । त्वयाऽहं िोररताया: मजजषू ाया: ग्रहणावाररत:, अत: त्रनजकृत्यस्य
फलम् भङु ् क्ष्व । अत्रस्मन् िौयाात्रभयोर्े त्वं वषाियस्य कारादण्डं लप्स्यसे इत्रत । न्यायाधीश:
आरत्रक्षणे कारादण्डमात्रदश्य तं जनं ससम्मानं मक्त ु वान् ।
103
1) एकपःेन उत्तरत । ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1
१.क: न्यायाधीशम् अत्रभवादयत्रत स्म ?
२.न्यायाधीशेन पनु स्तौ कस्या: त्रवषये वक्तुम् आत्रदष्टौ ?
३.क: त्रनजपक्षं प्रस्ततु वत्रत आच उयाम् अघित् ?
2) एकिाक्येन उत्तरत । ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
१. शव: त्रकम् अपसाया न्यायाधीशमत्रभवाद्य त्रनवेत्रदतवान् ?
२. न्यायाधीश: कर्थं न्यायम् अकरोत् ?
३. शव: न्यायाधीशमत्रभवाद्य त्रकं त्रनवेत्रदतवान् ?
3) टनःेशानुसारम् उत्तरत । ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 1 x 2 =2
i) शव: प्रावारकमपसाया न्यायाधीशमत्रभवाद्य त्रनवेत्रदतवान् - अि कतापृ दं त्रकम?्
ii) ' मार्े ' इत्रत पदस्य पयाायपदं त्रकं प्रयक्त ु म?्
iii) आरत्रक्षत्रण त्रनजपक्षं प्रस्ततु वत्रत ' अि त्रवशेषणे पदं त्रकम?्
13. अधोटलटखतं श्लोकं पटठत्िा प्रश्नान् उत्तरत ।
मर्ृ ा: मर्ृ :ै सङ्र्मनव्रु जत्रन्त
र्ावच उ र्ोत्रभ: तरु र्ास्तरु ङ्र्ै: ।
मखू ााच उ मख ू :ै सत्रु धय: सधु ीत्रभ:
समानशीलव्यसनेषु सख्यम् ।।
1) एकपःेन उत्तरत । (के िलं प्रश्नद्वयम)् ½x2=1
१. तरु र्ा: कै : सङ्र्म् अनव्रु जत्रन्त ?
२. के मर्ृ ै: सङ्र्म् अनव्रु जत्रन्त ?
३. र्ाव: कात्रभ: सङ्र्म् अनव्रु जत्रन्त ?
2) पूियिाक्येन उत्तरत । (के िलं प्रश्नद्वयम)् 1x2=2
१.मख ू स्ा य सख्यं कै : सह भवत्रत ?
२.सामान्यत: कीदृशेषु [के ष]ु सख्यं भवत्रन्त ?
३.सत्रु धय: कात्रभ: सह सख्यं कुवात्रन्त ?
104
3) टनःेशानस ु ारम् उत्तरत । (के िलं प्रश्नद्वयम)् 1x2=2
i) मर्ृ ा: मर्ृ ै: सङ्र्मनव्रु जत्रन्त - अि 'अनव्रु जत्रन्त' इत्रत त्रक्रयापदस्य कताा कः?
ii) अश्वा: इत्यर्थे श्लोके त्रकं पदं प्रयक्त
ु म् ?
iii) 'सधु ीत्रभः' इत्रत पदस्य त्रकं त्रवपरीतपदम् अि प्रयक्त ु म् ?
14. अधोटलटखतं नाि्यांशं पटठत्िा प्रश्नान् उत्तरत ।

काकः - आम् ! सत्यं कत्रर्थतं त्वया । वस्ततु ः वनराजः भत्रवतंु तु अहमेव योग्यः ।
त्रपकः - (उपहसन)् कर्थं त्वं योग्यः वनराजः भत्रवत,ंु यि ति का-का इत्रत कका शध्वत्रनना
वातावरणमाकुलीकरोत्रष । न रूपं न ध्वत्रनरत्रस्त । कृष्णवणं मेध्यामध्यभक्षकं त्वां कर्थं
वनराजं मन्यामहे वयम?्
काकः - अरे ! अरे ! त्रकं जल्पत्रस ? यत्रद अहं कृष्णवणाः तत्रहा त्वं त्रकं र्ौराङ्र्ः ? अत्रप ि त्रवस्मयाते
त्रकं यत् मम सत्यत्रप्रयता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा-‘अनतृ ं वदत्रस िेत् काकः
दशेत’् - इत्रत प्रकारे ण । अस्माकं पररश्रमः ऐक्यं ि त्रवश्वप्रत्रर्थतम् अत्रप ि काकिेष्टः
त्रवद्यार्थी एव आदशाच्छािः मन्यते ।
१. कस्य न रूपं न ध्वत्रन: ि अत्रस्त ?
२. कृष्णवणं ,मेध्यामेध्यभक्षकं त्वां कर्थं वनराजं मन्यामहे वयम?् इत्रत क: वदत्रत ?
३. कृष्णवणा: क: अत्रस्त ?
2) एकिाक्येन उत्तरत । (के िलं प्रश्नद्वयम)् 1x2=2
१.काक: कर्थं वातावरणम् आकुलीकरोत्रत ?
२. कस्य सत्यत्रप्रयता जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा ?
३. कीदृश: त्रवद्यार्थी आदशाछाि: मन्यते ?
i) अत्रस्मन् नाि्यांशे श्वेतवणा: इत्यस्य त्रवपयायपदं त्रकम् अत्रस्त?
ii) शब्द: इत्रत पदस्य त्रकं पयाायपदम् अि प्रयक्त ु म् ?
iii) 'सत्यं कत्रर्थतं त्वया' अि कतापृ दं त्रकम् ?
105
15. रेखाङ्टकतपःाटन आधृत्य प्रश्नटनमायिं कुरुत । (के िलं प्रश्नचतुष्टयम)् 1x4=4
i) सः ऋषभः हलमढू ्वा र्न्तमु शक्तः क्षेत्रे पपात ।
ii) त्वं मानषु ात् त्रबभेत्रष ।
iii) सरु टिः आसीत् धेननू ां माता ।
iv) तपोवने तस्य नाम व्यवहरत्रत ।
v) आययस्य िन्द्ःनायां लव इत्यात्मानं श्रावयत्रम ।
vi) लवः कुशः ि भ्रातरौ आस्ताम् ।
16. अधोःत्तस्य श्लोकस्य अन्द्ियं कोष्ठकात् उटचत: पः: पूरटयत्िा पुन: टलखत । 1x4= 4
मचजूषा- ( इच्छत्रत, श्रेयः, कुयाात,् कमा )
यः इच्तत्यात्मन: श्रेय: प्रितू ाटन सख ु ाटन च ।
न कुययःटहतं कमय स परेभ्य: कःाटप च ।।
अन्द्िय: - य: आत्मन:1) ................. प्रभतू ात्रन सख ु ात्रन ि 2) ................ स:
परे भ्यः अत्रहतं 3) ................. कदात्रप न 4) ................... ।
अथिा
श्लोकस्य िािाथं पूरयत -
यत्प्रोक्तं येन के नात्रप तस्य तत्त्वार्थात्रनणाय: ।
कतंु शक्यो भवेद्येन स त्रववेक इतीररत: ।।
मचजूषा- ( त्रववेक: प्रोक्तस्य अर्थात्रनणाय: भवेत् )
िािाथय: :- अस्य भावोऽत्रस्त यत् येन के नात्रप (i) ________ कायास्य वास्तत्रवक: (ii) _______
येन कतंु शक्यो (iii) _________ स: एव (iv) __________ इत्रत कत्रर्थत: ।
17. अधोःत्तं कथािागं समुटचतक्रमेि उत्तरपुटस्तकायां पुन: टलखत । ½x8=4
१. न्यायाधीश: आरत्रक्षणे कारादण्डं आत्रदश्य तं जनं ससमं ानं मक्त ु वान् ।
२. कच उन त्रनधान: भरू र पररश्रम्य त्रकत्रजित् त्रविं उपात्रजातवान् ।
३. न्यायाधीश: आरत्रक्षणम् अत्रभयक्त ु म् ि तं शवं न्यायालये आनेतंु आत्रदष्टवान् ।
४. तौ न्यायालये स्व-स्व पक्षं पनु : स्र्थात्रपतवन्तौ ।
५. रक्षापरुु ष: तं अत्रतत्रर्थं िौरोऽयम् इत्रत प्रख्याप्य कारार्हृ े प्रात्रक्षपत्
६. स: त्रपता तनजू स्य रुग्णतां आकण्या व्याकुल: जात: पिु ं रष्टुम् ि प्रत्रस्र्थत: ।
106
७.स: पाश्वात्रस्र्थते ग्रामे रात्रित्रनवासं कतंु कत्रजित् र्हृ स्र्थं उपार्ता: ।
८. उभौ शवम् आनीय एकत्रस्मन् ित्वरे स्र्थात्रपतवन्तौ ।
18. प्रसङ्गानुकूलम् स्थूलपःस्य अथयचयनम् कुरुत । ( के िलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3
i) त्रकं कुत्रपता एवं ििटत, उत प्रकृत्रतस्र्था ।
(क) हसत्रत (ख) कर्थयत्रत
(र्) र्जायत्रत (घ) ताडयत्रत
ii) भो िासि! पिु स्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोत्रदत्रम ।
(क) कृषक (ख) राम
(र्) ऋषभ (घ) इन्र
iii) एकान्ते कान्द्तारे क्षणमत्रप मे स्यात् सजिरणम।्
(क) ग्रामे (ख) नर्रे
(र्) वने (घ) कृषकस्य र्हृ े
iv) व्याघ्रमारी कात्रित्रदयत्रमत्रत मत्वा व्याघ्रो भयाकुलत्रििो नष्टः ।
(क) खात्रदतः (ख) दिः
(र्) कुतः (घ) पलात्रयतः
107
आःशयप्रश्नपत्रम् - 2 (२०२२ - २३)
सस्ं कृतम् (कोड् – 122) SANSKRIT( CODE - 122)
समय: - होरात्रयम् सम्पूिायङ्का: - ८०

Time allowed - 3 Hours TotalMarks - 80
सामान्द्य टनःेशा:
3. प्रश्नसख्ं या प्रश्नपिानसु ारम् एव लेखनीया ।
4. सवेषां प्रश्नानाम् उिरात्रण संस्कृते एव लेखनीयात्रन ।
अत्रस्मन् प्रश्नपिे ित्वार: खण्डा: सत्रन्त ।

ग खण्ड: - अनुप्रयुक्तं व्याकरिम् - 25 अङ्का:
घ खण्ड: - पटठतािबोधनम् - 30 अङ्का:
108
1) अधोटलटखतम् अनुच्छे ःं पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि टलखत । (10)
रष्या-यक्र
ु ै न देशयोमाध्ये र्तवषे यध ु म् अभवत् इत्रत सवे जानत्रन्त खलु । रष्या यक्र ु ै न् देशस्योपरर
यधु म् अकारोत् । अमेररका-रष्यादेशयो: परस्परत्रवरोध: एव अस्य यध ु स्य प्रमख
ु ं कारणम् इत्रत के िन
वदत्रन्त । अत्रस्मन् अवसरे अस्माकं भारतदेशस्य त्रवदेशनय: प्रशंसाहा: अवतात । वयोरत्रप राष्रयो: पक्षं
न स्वीकृतं भारतेन । भारतदेश: सदैव यध ु स्य त्रवरुधपक्षमेव अवलम्बते स्म । आषाभारतसस्ं कारस्य
मल ू मन्िम् भवत्रत “ अत्रहसं ा परमो धमा: ” इत्रत । यध ु ं त्यजत मैिीं भजत इत्रत खलु आप्तवाक्यम् ।
लोका: समस्ता सत्रु खनो भवन्त,ु आत्मवत् सवाभतू ेषु य: पश्यत्रत स: पत्रण्डत:, वसधु ैव कुिुम्बकम्
इत्येतात्रन विनात्रन भारतीय संस्कृते: आदशाभतू ात्रन भवत्रन्त ।
क) एकपःेन उत्तरत । (के िलं प्रश्नद्वयम)् 1 x2=2
क) रष्या-यक्रु ै नदेशयोमाध्ये यध ु : कदा अभवत् ?
ख) कस्य त्रवदेशनय: प्रशंसाहा: अवतात ?
र्) लोका: समस्ता: कीदृशा: भवन्तु ?
ख) पूियिाक्येन उत्तरत (के िलं प्रश्न द्वयम् ) 2x2=4
क) भारतदेश: सदैव कं पक्षम् अवलम्बते स्म ?
ख) आषाभारतसंस्कारस्य मल ू मन्िम् त्रकं भवत्रत ?
र्) अस्य यध ु स्य प्रमखु ं कारणम् त्रकत्रमत्रत के िन वदत्रन्त ?
ग) अस्य अनुच्छे ःस्य कृते उपयुक्तं शीषयकं टलखत । 1x1=1
घ) टनःेशानस ु ारम् उत्तरत (के िलं प्रश्नत्रयम)् । 1x3=3
क) “ मैिीं भजत ” अत्रस्मन् वाक्ये त्रक्रयापदं त्रकम् ?
क) भजत ख) त्रमिता
र्) मैिी घ) मैिीम्
ख) “ प्रमख ु ं कारणम् ” अि त्रवशेषणपदं त्रकम् ?
क) कारणम् ख) यध ु :
र्) रष्या घ) प्रमख ु म्
र्) “ सज्जनोत्रक्त ” अत्रस्मन् अर्थे अनच्ु छे दे त्रकम् पदं प्रयक्त
ु म् ?
क) विनात्रन ख) सनातन
र्) आप्तवाक्यम् घ) अत्रहसं ा
घ) भारतदेशस्य त्रवदेशनय: प्रशंसाहा: अवतात - अि त्रक्रयापदं त्रकम् ?
क) भारतदेशस्य ख) त्रवदेशनय:
र्) प्रशंसाहा: घ) अवतात
109
2. ििान् अटनरुद्ध: । ज्येष्ठं प्रटत लीटखते पत्रं मचजूषायां प्रःत्तशबःः पूरटयत्िा उत्तरपटु स्तकायां
पुनः टलखत । ½ x 10=5
[पिं त्रदल्लीत: अहम् कुशली ज्येष्ठ आर्त्रमष्यत्रत त्रमिेभ्य: अनजु : स्मरत: इच्छत्रत]
-------------- (1)
त्रतत्रर्थ -----------
त्रप्रय -----------(2)
शभु ात्रशष: ।
अहमि---------- (3) भवानत्रप ति कुशली इत्रत मन्ये । मातात्रपतरौ त्वां सवादा ---------(4) ।
आवयो: अग्रजा आर्ात्रमसप्ताहे र्हृ म् ---------- (5) । भवान् अत्रप यत्रद आर्न्तमु ् --------(6) तत्रहा
आर्च्छतु । अत्रस्मन् त्रवषये सा अत्रप ----------(7) लेत्रखष्यत्रत । तव अध्ययनं सम्यक् िलत्रत इत्रत
-------(8) त्रिन्तयात्रम । अन्यत् सवं कुशलम् । ति भवत: सवेभ्य: ------ (9) मदीया: शभु कामना: ।
भवत: -------- (10)
अत्रनरुध:
3. अधोःत्तं टचत्रं दृष्ट्िा मचजूषायां प्रःत्त शबःसहायतया सस्ं कृते पचच िाक्याटन टलखत ।
1x5=5
मचजूषा - [ उद्यानस्य, वक्ष ृ ा:, क्रीडनकात्रन, छािा:, भवनात्रन, दरू े , अध:, वक्ष ृ स्य ]
110
अथिा
ःीपािटल: इटत टिषयम् अटधकृत्य मचजूषायां प्रःत्तशबःानां सहायतया
पचच िाक्याटन संस्कृतिाषायां टलखत ।
मचजूषा - [ दीपानाम् भारतस्य स्फ़ोिकान् जना: आनन्दस्य उत्सव:
सवाि प्रज्वालयत्रन्त समन्तत: आबालवध ृ ं सवे ]
4. अधोटलटखतिाक्याटन संस्कृतिाषया अनूद्य टलखत । (के िलं पचच िाक्याटन) 1x5=5
(i) बालक त्रवद्यालय जाता है । (i) Boy is going to school.
(ii) माता कहानी बोलती है । (ii) Mother is telling a story.
(iii) त्रपता कायाालय से आता है । (iii) Father is coming from the office.
(iv) मैं संस्कृत पढता हूं । (iv) I am studying Sanskrit.
(v) भारत हमारा देश है । (v) Bharath is our country.
(vi) राम उिम राजा र्था । ( vi) Rama was a great King.
5. अधोटलटखतिाक्येषु रेखाङ्टकतपःस्य सटन्द्धं/सटं धटिच्छे ःं िा कुरुत । 1x4=4
1. कीि: + अटप समु नसङ्र्ात् सतां त्रशरः आरोहत्रत ।
2. टपतु: + इच्छा वताते ।
3.महत्कौतकु म् आवेत्रदतं यत् मानषु ाःटप त्रबभेत्रष ।
4. सर: + तीरे हसं ाः त्रवहरत्रन्त ।
5. ति कोऽटप अत्रस्त ।
6. अधोटलटखतिाक्येषु समुटचतं समस्तपःं िा टिग्रहिाक्यं िा टचनुत । 1x4=4
1.यथाबलं कमा करोतु ।
क) बलसत्रहतम् ख) बलम् अनत्रतक्रम्य
र्) बलम् अत्रतक्रम्य घ) बलानक ु ू लाम्
2.पीतम् अम्बरं यस्य स: हरर: समरु े वसत्रत ।
क) पीताम्बर: ख) पीताम्बरी
र्) पीताम्बरस: घ) पीतमम्बर:
111
3.लि: च कुश: रामायणं पठत: ।
क) लवकुशा: ख) लवौकुशौ
र्) लवकुशौ घ) लवकुशे
4.पाटिपाःं प्रक्षाल्य भोजनं करणीयम् ।
क) पाणी ि पाद: ि ख) पाणी ि पादौ ि तेषां समाहार:
र्) पात्रण: पादं ि घ) पात्रणभ्यां ि पादाभ्यां ि
7. प्रकृटतप्रत्ययौ सयं ोज्य टििज्य िा कोष्ठकात् टचत्िा टलखत । 1x4=4
1. परु ा र्ार्ी नाम टिःुषी आसीत् ।
क) त्रवदषु ् + ई ख) त्रववस् + ङीप्
र्) त्रववस् + िाप् घ) त्रववस् + तल्
2. मनष्ु य: समाज + ठक् प्राणी ।
क) सामात्रजक: ख) समात्रजका
र्) समात्रजक: घ) समाज:
3. जननी तुल्यित्सला भवत्रत ।
क) तल्ु यवत्सल + तल् ख) तल्ु यवत्सल + िाप्
र्) तल्ु यवत्सल + त्व घ) तल्ु यवत्सल + ठक्
4. सष्टृ ःे रमिीयतां पश्य ।
क) रमणीय + तल् ख) रमणीय + त्व
र्) रमणीय + मतपु ् घ) रमणीय + क्त्वा
8. िाच्यानस ु ारम् उटचतपःः ररक्तस्थानाटन परू यत । 1x3=3
1. ---------- नवघास: खाद्यते ।
(क) हररण: (ख) हररणाय
(र्) हररणेन (घ) हररणात्
2. -------- त्रकं त्रक्रयते ?
(क) त्वम् (ख) तभ्ु यम्
(र्) त्वत् (घ) त्वया
112
3. अहं सम्प्रत्रत र्ीतां ----------- ।
(क) पठात्रम (ख) पठ्यते
(र्) पाठ्ये (घ) पठत्रत
9. समयिाचकशबःः अधोटलटखतटःनचयां पूरयत । 1x4=4
1. रमेश: प्रातः (4.30) ---------वादने उत्रिष्ठत्रत ।
2. स: प्रात: (6.15) ----------- वादने समािारपिं पठत्रत ।
3. स: प्रात: (9.00)---------- वादने कायाालयं र्च्छत्रत ।
4. स: सायं (6.45 )---------- वादने कायाालयात् र्हृ ं प्रत्यार्च्छत्रत ।
10. मचजूषायां प्रःत्तः उटचतः अव्ययपः : अधोटलटखतिाक्याटन पूरयत । 1x3=3
1. रािौ र्हृ ात् ------- भ्रमणं न उत्रितम् ।
(क) एवम् (ख) अि (र्) बत्रह: (घ) तर्था
2. सत्यम् ------ जयते ।
(क) यि (ख) तत्रहा (र्) यर्था (घ) एव
3. यि जलं अत्रस्त ----- पत्रक्षणः समायात्रन्त ।
(क) एव (ख) अि (र्) ति (घ) अत्रप
11. रेखाङ्टकतं पःम् अशुद्धम् अटस्त । तस्य स्थाने कोष्ठकात् उटचतं शुद्धं पःं टचत्िा
िाक्याटन पूरयत । ( के िलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3
1. अहं कदात्रप असत्यं न िःामः । (वदाम-वदात्रन – वदात्रम )
(क) वदाम (ख) वदत्रत (र्) वदात्रम (घ) वदत्रस
2. अहं जनकं सह आपणं र्त्रमष्यात्रम । ( जनकस्य – जनके न –जनके )
(क) जनके न (ख) जनकात् (र्) जनके (घ) जनकाय
3. उद्याने चत्िार: बात्रलका: क्रीडत्रन्त । ( आपदां – आपत्रि-आपत्त्यां )
(क) ित्वारर (ख) ितस्र: (र्) ितरु ् (घ) ितरु ा:
I2. अधोटलटखतं गद्याश ं ं पटठत्िा प्रश्नान् उत्तरत ।
कच उन त्रनधानो जनः भरू र पररश्रम्य त्रकत्रजिद् त्रविमपु ात्रजता वान् । तेन त्रविेन स्वपिु म् एकत्रस्मन्
महात्रवद्यालये प्रवेशं दापत्रयतंु सफलो जातः । तिनयः तिैव छािावासे त्रनवसन् अध्ययने संलग्नः
113
समभतू ् । एकदा स त्रपता तनजू स्य रुग्णतामाकण्या व्याकुलो जातः पिु ं रष्टु ं ि प्रत्रस्र्थतः । परमर्थाकाश्येन
पीत्रडतः स बसयानं त्रवहाय पदात्रतरे व प्रािलत् ।
क) क: भरू र पररश्रम्य त्रकत्रजिद् त्रविमपु ात्रजातवान् ?
ख) त्रनधान: कं रष्टु ं प्रत्रस्र्थतः ?
र्) पिु : कुि प्रवेशं प्राप्त: ?
क) त्रनधानः तेन धनेन त्रकम् अकरोत् ?
ख) सः त्रनधानः त्रकमर्थं व्याकुलो जातः ?
र्) स कस्मात् कारणात् बसयानं त्रवहाय पदात्रतरे व प्रािलत् ?
3) टनःेशानुसारम् उत्तरत । ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 1 x 2 =2
क) “ त्रनधानो जनः ” अि त्रवशेष्यपदं त्रकम् ?
ख) “ बसयानं त्रवहाय पदात्रतरे व प्रािलत् ” अि त्रक्रयापदं त्रकम् ?
र्) “ पठने ” इत्यर्थे अि त्रकं पदं प्रयक्त ु म् ?
र्णु ी र्णु ं वेत्रि न वेत्रि त्रनर्ाणु ो बली बलं वेत्रि न वेत्रि त्रनबालः ।
त्रपको वसन्तस्य र्णु ं न वायसः करी ि त्रसंहस्य बलं न मषू कः ।।
1. क: र्णु ं वेत्रि ?
2. त्रनबालः त्रकं न वेत्रि ?
3. क: वसन्तस्य र्णु ं वेत्रि ?
1. त्रपक: त्रकं वेत्रि ?
2. करी कस्य बलं वेत्रि ?
3. वायस: त्रकं न वेत्रि ?
1. “ र्णु ी र्णु ं वेत्रि ” अि त्रक्रयापदं त्रकम् ?
114
2. “ काक: ” इत्यर्थे अि त्रकम् पदं प्रयक्त ु म् ?
3. “ र्णु वान् ” इत्यस्य त्रकं त्रवलोमपदम् अि प्रयक्त ु म् ?
14. अधोटलटखतं नाि्यांशं पटठत्िा प्रश्नान् उत्तरत ।
( त्रसंहासनस्र्थ: राम: । तत: प्रत्रवशत: त्रवदषू के नोपत्रदश्यमानमार्ौ तापसौ कुशलवौ । )
त्रवदषू क: - इत इत आयों !
कुशलवौ - ( रामम् उपसत्ृ य प्रणम्य ि ) अत्रप कुशलं महाराजस्य ?
राम: - यष्ु मद्दशानात् कुशलत्रमव । भवतो: वयमि कुशलप्रश्नस्य भाजनमेव, न
पनु रत्रतत्रर्थजनसमत्रु ितस्य कण्ठाश्लेषस्य । (पररष्वज्य) अहो हृदयग्राही स्पशा: ।
( आसनाधामपु वेशयत्रत )
उभौ - राजासनं खल्वेतत् , न यक्त ु मध्यात्रसतमु ् ।
राम: - सव्यवाधानं न िाररिलोपाय । तस्मादङ्कव्यवत्रहतम् अध्यास्यताम्
त्रसंहासनम् ।
1. क: त्रसहं ासनस्र्थ: ?
2. राजभवने कौ प्रत्रवशत: ?
3. कीदृश: स्पशा: ?
2) एकिाक्येन उत्तरत । (के िलं प्रश्नद्वयम)् 1x2=2
1. कुशलवौ रामम् उपसत्ृ य त्रकं पच्ृ छत्रत ?
2. कुि अध्यात्रसतंु न यक्त ु त्रमत्रत कुशलवौ कर्थयत: ?
3. त्रसंहासनं कर्थम् अध्यास्यताम् इत्रत राम: वदत्रत ?
1. “ समीपं र्त्वा ” इत्यर्थे त्रकं पदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त ु म् ?
2. तत: प्रत्रवशत: त्रवदषू के नोपत्रदश्यमानमार्ौ तापसौ कुशलवौ - अि त्रक्रयापदं त्रकम् ?
3. अि उपवेष्टुम् इत्यर्थे त्रकं पदं प्रयक्त
ु म् ?
क) उभौ शवं चत्िरे स्र्थात्रपत्वन्तौ ।
ख) न्यायाधीशः बंटकमचन्द्रः आसीत् ।
115
र्) जनके न सुताय शैशवे त्रवद्याधनं दीयते ।
घ) मयूरस्य नत्ृ यं प्रकृतेः आराधना ।
ङ) गुिी र्णु ं वेत्रि ।
16. अधोःत्तस्य श्लोकस्य अन्द्ियं कोष्ठकात् उटचत: पः: पूरटयत्िा पुन: टलखत । 1x4= 4
मचजूषा- ( बन्ध:ु शरीरस्र्थ: अवसीदत्रत आलस्यम् )
आलस्यं त्रह मनष्ु याणां शरीरस्र्थो महान् ररपःु ।
नास्त्यद्यु मसमो बन्धःु कृत्वा यं नावसीदत्रत ।।
अन्द्िय: - मनष्ु याणां (1) --------- महान् ररपःु (2) ---------- त्रह (अत्रस्त) । उद्यमसमः
(3) ------- नात्रस्त । यं कृत्वा (मानवः) न (4) ------------ ।
अथिा
श्लोकस्य िािाथं पूरयत -
त्रवत्रििे खलु संसारे नात्रस्त त्रकत्रजित्रन्नरर्थाकं ।
अश्वच उेत् धावने वीरः भारस्य वहने खर: ।।
मचजूषा - ( संसारे , अश्वस्य , कायं , त्रनरर्थाकम् )
िािाथयः - अत्रस्मन् त्रवत्रििे (1) --------- त्रकत्रजिदत्रप वस्तु (2) ---------- नात्रस्त ।
यदा धावनस्य कायं भवत्रत तदा (3) --------- प्रयोर्: त्रक्रयते । परन्तु यदा
भारवहनस्य (4) -------- त्रक्रयते तदा खर: उपयोर्ी भवत्रत ।
17. अधोःत्तं कथािागं समटु चतक्रमेि उत्तरपुटस्तकायां पुन: टलखत । ½x8=4
1) एक: कृषक: आसीत् ।
2) कृषक: तं दबु ालं वषृ भं तोदनेन नद्यु मान: अवतात ।
3) स: कृषक: एकदा बलीवदााभ्यां क्षेिकषाणं कुवान् आसीत् ।
4) कृषीवल: क्रुध: अभवत् ।
5) सः जवेन र्न्तमु ् अशक्त: ि आसीत् ।
6) तमत्ु र्थापत्रयतंु बहुवारं यत्नमकरोत् तर्थात्रप सः नोत्रत्र्थतः ।
7) सः ॠषभः हलमढू ्वा र्न्तमु ् अशक्तः क्षेिे पपात ।
8) तयो: बलीवदायो: एक: शरररे ण दबु ाल: आसीत् ।
116
18. प्रसङ्गानुकूलम् स्थूलपःस्य अथयचयनम् कुरुत । ( के िलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3
i) 1. अनृतं मा वद ।
(क) सत्यम् (ख) असत्यम्
(र्) कर्थाम् (घ) कत्रवताम्
ii) महानर्रमध्ये अटनशं कालायसिक्रं् िलत्रत ।
(क) त्रनरन्तरम् (ख) सवार्था
(र्) बहुत्रवधम् (घ) त्रनराशा
iii) उदये सटिता रक्त: भवत्रत ।
(क) िन्र: (ख) तारकम्
(र्) सयू ा: (घ) राजा
iv) व्याघ्रमारी कात्रित्रदयत्रमत्रत मत्िा व्याघ्रो भयाकुलत्रििो नष्टः ।
(क) प्रार्थानां कृत्वा (ख) खात्रदत्वा
(र्) त्रिन्तत्रयत्वा (घ) दृष्ट्वा
117
आःशयप्रश्नपत्रम् - 3 (२०२३ - २४ )
टद्वतीयसत्रम् / TERM - 2
संस्कृतम् (कोड् – 122) SANSKRIT( CODE - 122)
समय: - होरात्रयम् सम्पूिायङ्का: - 80
Time allowed -3 Hours Total Marks – 80
सामान्द्यटनःेशा:
2. अस्य प्रश्नपिस्य पठनाय 20 त्रनमेषा: त्रनधााररता: सत्रन्त । अत्रस्मन् समये के वलं प्रश्नपिं
पठे त,् प्रश्नपिे उिरपत्रु स्तकायां वा त्रकमत्रप न त्रलखेत् ।
4. प्रश्नसख्ं या प्रश्नपिानसु ार एव लेखनीया ।
5. सवेषां प्रश्नानाम् उिरात्रण संस्कृते एव लेखनीयात्रन ।
अटस्मन् प्रश्नपत्रे चत्िार: खण्डा: सटन्द्त ।
क . खण्ड: - अपत्रठत-अवबोधनम् - 10 अङ्का:
ख. खण्ड: - रिनात्मकं कायाम् - 15 अङ्का:
र्. खण्ड: - अनप्रु यक्त ु ं व्याकरणम् - 25 अङ्का:
घ. पत्रठतावबोधनम् - 30 अङ्का:
118
1 अधोटलटखतं अनच्ु छे ःं पटठत्िा प्रश्नान् उत्तरयत -
त्रवज्ञानस्य नवीनेषु आत्रवष्कारे षु एकः अतीव उपयोर्ी आत्रवष्कारः अत्रस्त िलभात्रषयन्िम्
(मोबाइल) इत्रत । अस्य मख्ु य प्रयोजनमासीत् दरू वत्रताना के नात्रप जनेन सह वाताालापः सक ु रः भवेत्
इत्रत। परमद्यत्वे तु िलभात्रषयन्िं लघसु ङ्र्णकत्रमव वताते । एवं प्रतीयते यत् जनाः हस्ते एकं सम्पणू ं
जर्त् एव नयन्तः र्च्छत्रन्त। अनेन ते न के वलं वाताालापं कुवात्रन्त अत्रपतु वाताया सहैव वक्तारं साक्षात्
दृष्टु ं ि शक्नमु ः। ईमेल- फे सबक ु - वाि्सएप- माध्यमैः त्रकमत्रप सदं श
े प्रेषणम् अतीव सक
ु रं अत्रस्त। अस्य
माध्यमेन र्मनार्मनार्थं शीघ्रमेव वाहनं प्राप्य जनाः सरलतया स्वर्न्तव्यं प्राप्नवु त्रन्त। न के वलमेतदेव
अत्रपतु एतत् यन्िं मनोरजजनकारर अत्रप भवत्रत । बालाः, वध ृ ाः यवु ानः िलभात्रषयन्िस्य माध्यमेन
त्रवत्रवधक्रीडात्रभः मनोरजजनक्षमाः भवत्रन्त। परमेतदत्रप त्रविारणीयं यस्य अत्रधकात्रधक प्रयोर्ः हात्रनकरः
भवत्रत। ‘अत्रत सवाि वजायेत’् इत्यनरू ु पेण िलभात्रषयन्िस्य यर्थावश्यकं प्रयोर्ः एव करणीयः।
(क) एकपःेन उत्तरत - ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2 =2
1. त्रकम् अतीव सक ु रं सन्देशवाहकम् ?
2. त्रकं प्राप्य जनाः स्वर्न्तव्यं प्राप्नवु त्रन्त ?
3. के हस्ते एकं सम्पणू ं जर्त् एव नयन्तः र्च्छत्रन्त ?
(ख) पूियिाक्येन उत्तरत - ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 2x2=4
1. िलभात्रषयन्िस्य मख्ु यं प्रयोजन त्रकमासीत् ?
2. िलभात्रषयन्िस्य माध्यमेन के त्रवत्रवधक्रीडात्रभः मनोरजजनक्षमाः भवत्रन्त?
3. कै ः त्रकमत्रप संदशे प्रेषणम् अतीव सक ु रं अत्रस्त?
(ग) अस्य अनुच्छे ःस्य कृते उटचतं शीषयकं टलखत 1x1=1
. (घ) यथाटनःेशं उत्तरत - ( के िलं प्रश्नत्रयम)् 1x3=3
1. संःेशप्रेषिम् अतीि सुकरं अटस्त – अि त्रक्रयापदं त्रकम् ?
2. चलिाटषयन्द्त्रं लघस ु ङ्गिकटमि ितयते – अि कतापृ दं त्रकम् ?
3. अनच्ु छे दे त्यजेत् इत्यस्य त्रकं समानार्थाकपदं प्रयक्त ु म् अत्रस्त ?
4. कटठनम् इत्यस्य त्रवलोमपदं अनच्ु छे दात् त्रित्वा त्रलखत
119
II. भवान् / भवती रवीन्रः। मम्ु बै नर्रे वसत्रत । भवान् र्तसप्ताहे संस्कृतसंभाषणत्रशत्रबरे भार्ं
र्हृ ीतवान।् तदत्रधकृत्य त्रमिं रमेशं प्रत्रत त्रलत्रखते पिे मजजषू ायां प्रदिशब्दैः ररक्तस्र्थानात्रन परू त्रयत्वा पनु ः
त्रलखत ।
अत्रभनयम् , अभ्यासम् , प्रत्रत, त्रवद्यालये, मजिनम,्

आयोत्रजतम् , करतालध्वत्रनम,् करोत्रम, रमेश , करोतु
त्रप्रय त्रमि (i) ..................
सस्नेहं नमः।
अि कुशलं तिास्त।ु र्तसप्ताहे अस्माकं (ii) .................. संस्कृतसम्भाषणत्रशत्रबरम् (iii)
.................. आसीत् । ितदु श ा त्रदनात्रन यावत् वयं संस्कृतसंभाषणस्य (iv) .................. अकुमा ।
ति एकस्याः लघनु ात्रिकायाः (v) .................. अत्रप अभवत् । अहं तु त्रवदषू कस्य (vi)
.................. कृतवान् । सवे जनाः हत्रसत्वा हत्रसत्वा (vii) .................. अकुवान् । अहम् इदानीं
सवादा संस्कृतेन एव संभाषणम् (viii) ..................। भवान् अत्रप संस्कृतेन संभाषणस्य अभ्यासं (ix)
..................। त्रपतरौ (x) .................. मम प्रणामाजजत्रलं त्रनवेदयतु ।
भवतः त्रमिम् रवीन्रः।
III. अधोःत्तं टचत्रं दृष्ट्िा मचजूषात: पःाटन प्रयुज्य पचचिाक्याटन संस्कृते टलखत ।
1x5=5
अर्थवा
पयायिरिसरं क्षिम् इटत टिषयम् अटधकृत्य मचजूषासहायेन संस्कृते पचच िाक्याटन टलखत
(पयायिरिम,् जलप्रःूषिम,् िायुप्रःूषिम् , मनुष्याः, रूग्िाः ििटन्द्त, प्रकृत्याः हाटनः,
िृक्षारोपि,ं पयायिरिसरं क्षिम् , कतयव्यम)्
120
IV. अधोटलटखतानां िाक्यानां सस्ं कृतिाषायाम् अनुिाःं कुरुत । (के िलं िाक्यपचचकम् )
1) Students are writing an examination / छाि एक पररक्षा त्रलख रहे हैं । 5x1=5
2) Both of you read Sanskrit / तमु दोनों सस्ं कृत पढ़ो ।
3) She will come tomorrow / वह कल आऊाँर्ी ।
4) What is the name of your school? / तम्ु हारे त्रवद्यालय का नाम क्या है ?
5) Leaves are falling from the tree. / पेड से पिे त्रर्र रहे हैं ।
6) The river Ganga originates from Himalayas. / र्ंर्ानदी त्रहमालय से बहती है ।
7) The mango is very nutritious. / आम्रफल बहुत पौत्रष्टक होता है ।
ग खण्ड: - अनुप्रयुक्तव्याकरिम् - 10 अङ्का:

V. सटन्द्धं सटन्द्धटिच्छे ःं िा कुरुत
1. गािः + च = _______
[i] र्ावच उ [ii] र्वच उ
[iii] र्ाव ि [iv] र्ांच उ
2. िलदत्रनशम् =
[i] िलत् + अत्रनशम् [ii]िलत + त्रनशम्
[iii] िलद + त्रनशम् [iv]िलद + अत्रनशम्
3. वार्ीश: = _______
[i] वाक् + ईश: [ii] वार्ा + इश:
[iii]वार्ी + ईश: [iv]वार् + ईश:
4. एकस्तावत् = _______
[i] एक: + तावत् [ii] एको + तावत्
[iii] एका + तावत् [iv] एक + तावत्
5. त्रहमकरोऽत्रप = _______
[i] त्रहमकरै : + अत्रप [ii] त्रहमकर + ओत्रप
[iii] त्रहमकरे + अत्रप [iv] त्रहमकर: + अत्रप
121
VI. अधः प्रःत्तिाक्येषु उटचत समासस्य चयनं कृत्िा ररक्तस्थानाटन पूरयत- 4x1= 4
1.िायुमण्डलं भश ृ ं दत्रू षतम् ।
(क) वायनु ा मण्डलम् (ख) वायो: मण्डलम्
(र्) वायंु मण्डलम् (घ) वायु मण्डलम्
2. अहं टस्थतप्रज्ञः इव स्र्थास्यात्रम ।
(क) त्रस्र्थतस्य प्रज्ञा (ख) त्रस्र्थता प्रज्ञा
(र्) त्रस्र्थतः प्रज्ञः (घ) त्रस्र्थता प्रज्ञा यस्य सः
3. वयं गृहं गृहं प्रटत सस्ं कृतं प्रसारयाम: ।
(क) अनर्ु हृ म् (ख) र्हृ स्य समीपे
(र्) र्हृ स्य पच उात् (घ) प्रत्रतर्हृ म्
4. त्रवदषू के ण सह लिकुशौ प्रत्रवशतः ।
(क) लवकुशः ि (ख) लवः ि कुशः ि
(र्) लवं कुशं प्रत्रत (घ) लवेन सह कुशः ि
5. छािाः यर्थासमयं कायं सपं ादयत्रन्त ।
(क) समयेन सह (ख) समयस्य पच उात्
(र्) समयम् अनत्रतक्रम्य (घ) समयं समयं प्रत्रत
VII. अधः प्रःत्तिाक्येषु प्रत्ययसंयोजनं कृत्िा ररक्तस्थानाटन पूरयत- 4x1=4
1. यर्थासमयं सवेषां महत्त्िम् त्रवद्यते ।
(क) महत् + त्व (ख) महता + त्व
(र्) महत् + िाप् (घ) महत् + त्वम्
2. टशष्य + िाप् जलेन लतां त्रसजित्रत ।
(क) त्रशष्या (ख) त्रशष्येण
(र्) त्रशष्य: (घ) त्रशष्यम्
3. बुटद्ध + मतुप् नारी प्रशस्यते ।
(क) बत्रु धमान् (ख) बत्रु धमता
(र्) बत्रु धमत् (घ) बत्रु धमती
122
4. टिज्ञान + ठक् देशस्य र्ौरवं भवत्रन्त ।
(क) त्रवज्ञात्रनकाः (ख) वैज्ञात्रनकाः
(र्) त्रवज्ञात्रनकः (घ) वैज्ञात्रनक:
5. मयरू स्य सन्ु दरता जर्त्प्रत्रसधा ।
(क) सन्ु दर + तल् (ख) सन्ु दर + ताल्
(र्) सन्ु दर + त्व (घ) सन्ु दर + िाप्
VIII. प्रःत्तेभ्यः टिकल्पेभ्यः समटु चतं टिकल्पं टचत्िा िाच्यानुसारं ररक्तस्थानाटन पूरयत
(के िलं त्रीटि एि) 3x1=3
१. रमया फलात्रन ......................। (खाद्यते, खाद्येत,े खाद्यन्ते)
२. तेन कर्था .............................। (श्रयू न्ते, श्रयू ते, श्रणृ ोत्रत)
३. मया िन्रः ..........................। (पश्यत्रत, पश्यते, दृश्यते)
४. तैः पस्ु तकं ............................। (पठ्यते, पठत्रत, हस्यन्ते)
IX. कोष्ठके प्रःत्त-समयिाचकान् अङ्कान् संस्कृतेन टलखत (के िलं चत्िारर एि)
1×4=4
i) वात्रषाकोत्सवस्य कायाक्रमे सायं ------------------ (4:00) मख्ु यात्रतर्थेः आर्मनम् ।
ii) कायाक्रमस्य शभु ारम्भः प्रार्थानया सह ------------------ (4:15) भवत्रत ।
iii) कायाक्रमे प्रािायास्य स्वार्तभाषणं ------------------ (6:30) भवत्रत ।
iv) संस्कृत्रतककायाक्रमस्य आरम्भः ------------------ (6:45) भवत्रत ।
v) रािौ ------------------- (8:00 ) कायाक्रमस्य समात्रप्तः भवत्रत ।
X. अधोटलटखतानाम् अव्ययानां सहायतया ररक्तस्थानाटन पूरयत (के िलं प्रश्नत्रयम)्
1. ------------- जीवनं दवु ाहं भवत्रत । (अि, यावत,् यत्रद) 1x3=3
2. ------------- हरीत्रतमा ति शत्रु िपयाावरणम् । (यत्रद, यि, यावत)्
3. सः दीनः इत्रत जानन् ------------- कृषकः तं बहुधा पीडयत्रत । (अत्रप, इव, एव)
4. ------------- सोमवासरः अत्रस्त । (अद्य, अि, ह्यः)
123
XI. अधोटलटखतं गद्यांशं पटठत्िा प्रश्नान् उत्तरत ।
कश्चन टनधयनो जनः िूरर पररश्रम्य टकटचचः् टित्तमुपाटजयतिान् । तेन टित्तेन स्िपुत्रम्
एकटस्मन् महाटिद्यालये प्रिेशं ःापटयतुं सफलो जातः । तत्तनयः तत्रि छात्रािासे टनिसन्
अध्ययने सल ं ग्नः समितू ् । एकःा स टपता तनज ू स्य रुग्ितामाकण्यय व्याकुलो जातः पुत्रं रष्टुं
च प्रटस्थतः । परमथयकाश्येन पीटडतः स बसयानं टिहाय पःाटतरेि प्राचलत् ।
क) क: भरू र पररश्रम्य त्रकत्रजिद् त्रविमपु ात्रजातवान् ?
ख) त्रनधान: कं रष्टु ं प्रत्रस्र्थतः ?
र्) पिु : कुि प्रवेशं प्राप्त: ?
2) एकवाक्येन उिरत । ( के वलं प्रश्नवयम् ) 1x2=2
क) त्रनधानः तेन धनेन त्रकम् अकरोत् ?
ख) सः त्रनधानः त्रकमर्थं व्याकुलो जातः ?
र्) स कस्मात् कारणात् बसयानं त्रवहाय पदात्रतरे व प्रािलत् ?
3) टनःेशानस ु ारम् उत्तरत । ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
क) “ त्रनधानो जनः ” अि त्रवशेष्यपदं त्रकम् ?
ख) “ बसयानं त्रवहाय पदात्रतरे व प्रािलत् ” अि त्रक्रयापदं त्रकम् ?
र्) “ पठने ” इत्यर्थे अि त्रकं पदं प्रयक्त ु म् ?
XII. अधोटलटखतं श्लोकं पटठत्िा प्रश्नान् उत्तरत ।
मृगा: मृग: सङ्गमनुव्रजटन्द्त
गािश्च गोटि: तरु गास्तरु ङ्ग: ।
मूखायश्च मूखै: सुटधय: सुधीटि:
समानशीलव्यसनेषु सख्यम् ।।
1) एकपःेन उत्तरत । (के िलं प्रश्नद्वयम)् ½ x 2=1
१. तरु र्ा: कै : सङ्र्म् अनव्रु जत्रन्त ?
२. के मर्ृ ै: सङ्र्म् अनव्रु जत्रन्त ?
३. र्ाव: कात्रभ: सङ्र्म् अनव्रु जत्रन्त ?
124
१.मख ू स्ा य सख्यं कै : सह भवत्रत ?
२.सामान्यत: कीदृशेषु [के ष]ु सख्यं भवत्रन्त ?
३.सत्रु धय: कात्रभ: सह सख्यं कुवात्रन्त ?
i) मृगा: मृग: सङ्गमनव्रु जटन्द्त - अि 'अनव्रु जत्रन्त' इत्रत त्रक्रयापदस्य कताा कः?
ii) अश्ा: इत्यर्थे श्लोके त्रकं पदं प्रयक्त
ु म् ?
iii) सुधीटिः इत्रत पदस्य त्रकं त्रवपरीतपदम् अि प्रयक्त ु म् ?
XIII. अधोटलटखतं नाि्यांशं पटठत्िा प्रश्नान् उत्तरत ।
काक: - आम,् सत्यं कटथतं त्िया - िस्ततु ः िनराजः िटितुं तु अहमेि योग्यः ।
टपक: - (उपहसन)् कथं त्िं योग्य: िनराजः िटितुं, यत्र तत्र का-का इटत
ककय शध्िटनना िातािरिम् आकुलीकरोटष । न रूपम,् न ध्िटनरटस्त ।
कृष्िििं मेध्यामेध्यिक्षकं त्िां कथं िनराजं मन्द्यामहे ियम् ?
अ) एकपःेन उत्तरत :- ½x2=1
1. अन्यस्य वानरस्य विनं सत्यम् इत्रत कः वदत्रत ?
2. के न कत्रर्थतं सत्यम् इत्रत काकः वदत्रत ?
3. क: उपहसन् वदत्रत ?
आ) पूियिाक्येन उत्तरत :- 1x 2-=2
1. कर्थं त्वं योग्य: वनराजः भत्रवतमु ् ? इत्रत कः पच्ृ छत्रत ?
2. कर्थं त्वं योग्यः वनराज: भत्रवतमु ् ? इत्रत त्रपक: कं पच्ृ छत्रत ?
3. काकः कीदृशः भवत्रत ?
इ) टनःेशानुसारम् उत्तरत :- 1x 2-=2
1. मेध्य: इत्यस्य त्रवलोमपदं त्रकम् ?
2. मन्यामहे इत्यस्य कतापृ दं त्रकम् ?
xiii. रेखाङ्टकतपःाटन आधृत्य प्रश्नटनमायिं कुरुत । 4x1=4
1) जन: प्रभतू ात्रन सख
ु ाटन इच्छत्रत ।
2) मार्े सा एकं व्याघ्रं ददशा ।
125
3) व्याघ्रटचत्रकौ नदीजलं पातमु ् आर्तौ ।
4) आययस्य वन्दनायां लव इत्यात्मानं श्रावयात्रम ।
5) टििेकेन यर्थार्थात्रनणाय: भवत्रत ।
6) त्वं मानषु ात् त्रबभेत्रष
XIV. अधोःत्तस्य श्लोकस्य अन्द्ियं कोष्ठकात् उटचत: पः: पूरटयत्िा पुन: टलखत ।
मचजूषा- (अयोग्यः, अनौषधम,् योजकः, अक्षरं ) 1x4=4
अमन्द्त्रमक्षरं नाटस्त, नाटस्त मल ू मनौषमम।्
अयोग्यः पुरुषः नाटस्त योजकस्तत्र ःुलयिः॥
अन्द्िय: - अमन्िम (i) ________ नात्रस्त (ii) ________ मल ू ं नात्रस्त, (iii)
________ परुु षः नात्रस्त, ति (iv) ________ दलु ाभः।
अथिा
अधोटलटखतं श्लोकं पटठत्िा िािाथं मचजूषायां प्रःत्तशबः: पूरयत ।
(मचजूषा- टिद्वांसः, टिशेषतः, प्रथमः, सःाचारस्य) 1x4=4
आचारः प्रथमो धमयः इत्येतः् टिःुषां िचः ।
तस्माः् रक्षेत् सःाचारं प्रािेभ्योऽटप टिशेषतः ॥
िािाथय: - अस्य भावोऽत्रस्त यत-् सदािार: जनानां (i) __________ धमा: अत्रस्त, इत्रत
(ii) __________ कर्थयत्रन्त अतएव जनैः (iii) __________ रक्षा प्राणेभ्यः
अत्रप (iv) __________ करणीया ।
XV. अधोःत्तं कथािागं समटु चतक्रमेि उत्तरपुटस्तकायां पुन: टलखत । ½ x8=4
क) सः पिु ं रष्टुम् पदात्रतरे व प्रािलत।्
(ख) तत्रस्मन् र्हृ े कच उन िौरः र्हृ ाभ्यन्तरं प्रत्रवष्टः ।
(र्) िौरः एव उच्िैः क्रोत्रशतमु ारभत ।
(घ) कच उन त्रनधानः जनः त्रविम् उपात्रजातवान् ।
(ङ) रात्रित्रनवासं कतामु ् कत्रजिद् र्हृ स्र्थमपु ार्तः ।
(ि) एकदा तस्य पिु ः ताणः जाता: ।
(छ) िौरस्य पादध्वत्रनना अत्रतत्रर्थः प्रबध ु ः।
(ज) ग्रामवात्रसनः वराकमत्रतत्रर्थमेव िौरं मत्वाऽभल्सायन् ।
126
XVII. प्रसङ्गानुकूलम् स्थूलपःस्य अथयचयनम् कुरुत 1x4=4
1. धैयावान् सभायाम् अत्रप अकातरः भवत्रत ।
(क) वीरः (ख) त्रववान्
(र्) मख ू ःा (घ) भयरत्रहत:
2. एके न राजहसं ेन सरसः या शोभा भवेत् ।
(क) नद्याः ( ख) तडार्स्य
(र्) उद्यानस्य (घ) शोभायाः
3. कृषकः वषृ भौ नीत्वा र्हृ मर्ात् ।
क) कृषीवलः (ख) बलीवदाः
(र्) आरक्षी (घ) आखण्डलः
4. त्रनजर्ले बदध्् वा िल सत्िरम् ।
क) शीघ्रम् (ख) त्रवलम्बः
(र्) मन्दम् (घ) सवादा
5. अत्रस्मन् लोके त्रववांसः चक्षष्ु मन्द्तः प्रकीत्रताताः ।
क) त्रववांसः (ख) नेिवन्तः
(र्) प्रकीत्रताताः (घ) लोकाः
127
आःशय-प्रश्नपत्रम् - 4 (2023-24)
कक्षा ःशमी
संस्कृतम् (कोड् सख्
ं या-122)
समयः – 3 होराः पूिायङ्काः – 80
सामान्द्यटनःेशाः-
1. कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुवान्तु यत् अत्रस्मन् प्रश्नपिे 11 पष्ठृ ात्रन मत्रु रतात्रन सत्रन्त।
2. कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुवान्तु यत् अत्रस्मन् प्रश्नपिे 18 प्रश्नाः सत्रन्त।
3. अत्रस्मन् प्रश्नपिे ित्वारः खण्डाः सत्रन्त।
क खण्डः- अपत्रठतावबोधनम् 10 अङ्काः।
ख खण्डः- रिनात्मक कायाम् 15 अङ्काः।
र् खण्डः- अनप्रु यक्त ु व्याकरणम् 25 अङ्काः।
घ खण्डः- पत्रठतावबोधनम् 30 अङ्काः।
4. प्रत्येकं खण्डम् अत्रधकृत्य उिरात्रण एकत्रस्मन् स्र्थाने क्रमेण लेखनीयात्रन।
5. उिरलेखनात् पवू ं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः
6. प्रश्नस्य क्रमाङ्कः प्रश्नपिानसु ारम् एव लेखनीयः।
7. सवेषां प्रश्नानाम् उिरात्रण संस्कृतेन लेखनीयात्रन।
8. प्रश्नानां त्रनदेशाः ध्यानेन अवश्यं पठनीयाः।
128
क खण्डः – अपटठतािबोधनम् 10 अङ्काः
1. अधोटलटखतम् अनच्ु छे ःम् पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि टलखत-
एकदा एका पजिदशवषीया बात्रलका त्रपिा सह मेलकं रष्टु ं नर्रं प्रत्रत र्च्छत्रत स्म। सा ितरु मत्रतः
धैयाशात्रलनी ि आसीत।् सा बाल्यकाले एव त्रवत्रवधासु त्रवद्यासु पारङ्र्ता आसीत।् मार्े एका नदी
आसीत।् सा नौकया र्च्छत्रत स्म। नौकायाम् अनेके जनाः आसन।् नद्याम् एकः मकरः आसीत।् ति वौ
जनौ तस्मात् मकरात् भीतौ जले पत्रततौ। तयोः मख ु योः भयस्य छाया आसीत।् सा अत्रप भीता आसीत्
परन्तु सा अत्रिन्तयत् – ‘तयोः जनयोः रक्षणं कर्थम् करणीयम?् ’ सा जले अकूदात् तयोः ि जनयोः
हस्तौ र्हृ ीत्वा नौकां प्रत्रत अनयत।् सा तयोः रक्षणम् अकरोत् सा साहसी बात्रलका लक्ष्मीबाई आसीत।्
एतस्यै वीरबालायै नमः।
(क) एकपःेन उत्तरत (के िलं प्रश्नद्वयम)् (1×2=2)
1. बात्रलका के न सह मेलकम् रष्टुम् अर्च्छत?्
2. बात्रलका कुि अकूदात?्
3. साहसी बात्रलका का आसीत?्
(ख) पूियिाक्येन उत्तरत (के िलं प्रश्नद्वयम)् (2×2=4)
4. बात्रलका कीदृशी आसीत?्
5. वौ जनौ कर्थं जले पत्रततौ?
6. तयोः जनयोः रक्षणार्थाम् सा त्रकम् अकुवात?्
(ग) अस्य अनच्ु छे ःस्य कृते उटचतं शीषयकं टलखत- (1×1=1)
(घ) यथाटनःेशम् उत्तरत- (के िलं प्रश्नत्रयम)् (1×3=3)
7. ‘साहसी’ इत्रत पदस्य त्रवशेष्यपदम् त्रकम् प्रयक्त ु म?् (नौका, बात्रलका, सा, छाया)
(क) नौका (ख) बात्रलका
(र्) सा (घ) छाया
8. ‘बहिः’ इत्यर्थे अत्रस्मन् अनच्ु छे दे त्रकम् पदं प्रयक्त
ु म् ?
(क) त्रवत्रवधासु (ख) अनेके
(र्) एतस्यै (घ) एकदा
9. ‘सा बाल्यकाले एि टिटिधासु टिद्यासु पारङ्गता आसीत’् - अि कतापृ दम् त्रकम् ?
(क) पारङ्र्ता (ख) बाल्यकाले
(र्) सा (घ) त्रवद्यासु
10. ‘तयोः मुखयोः ियस्य छाया आसीत’् - अि साहसस्य इत्रत पदस्य त्रवलोमपदं त्रकम् ?
(क) मख ु योः (ख) तयोः
(र्) आसीत् (घ) भयस्य
129
ख खण्डः – रचनात्मक काययम् 15 अङ्काः
2. ज्िरपीट़ित्िात् टःनत्रयस्य अिकाशाथयम् प्रधानाचायं प्रटत प्राथयनापत्रम् मचजुषाय प्रःत्तशबःः
मचजुषा- त्रनवेदनम,् ज्वरपीत्रडतः, 10/10/2023, कृशः, मान्यवर!, आर्न्तमु ,् माम,्
अवकाशं, सधन्यवादम,् अतः
पूरयत। (½×10=5)
बालभवन पत्रब्लक स्कूल,
लक्ष्मीनर्रं, लखनऊ
त्रदनाङ्कः ..............1..............
...........2...................
सत्रवनयं .................3........ अत्रस्त यत् अहं र्तसायक ं ालतः .......4.............. अत्रस्म। ज्वरतापेन
अहम् अत्यन्तं ............5.......... जातः। ...........6.............. त्रवद्यालयं .............7...... असमर्थाः
अत्रस्म। त्रदनियस्य ..........8............ प्रदाय .............9.......... अनर्ु ह्णृ न्त।ु
..........10................।
भवदीयः त्रशष्यः त्रर्रीशः
3. प्रःत्तम् टचत्रं दृष्ट्िा मचजूषायां प्रःत्तशबःानां सहायतया पचचिाक्याटन सस्ं कृतिाषायाम्
टलखत- (1×5=5)
अग्रजस्य, अनजु स्य, भत्रर्नी, स्वक्रमस्य, रक्षाबन्धनम,् रक्षासिू म,् करोत्रत, कररष्यत्रत, मत्रणबन्धे, त्रमष्टान्नम,्
अन्यम,् पच उात,् पश्यत्रत, प्रसन्नः, मातात्रपतरौ, दृष्ट्वा, प्रसन्नौ, पवाणः, बन्धत्रत।
अथिा
130
मचजूषाप्रःत्तशबःानाम् साहाय्येन ‘स्िच्छता’ इटत टिषयम् अटधकृत्य न्द्यूनाटःनूनं
पचचटिः सस्ं कृतिाक्यः एकम् अनच्ु छे ःम् टलखत-
स्वच्छता, जीवने, आवश्यकी, स्वर्हृ म,् स्वच्छीकुवात्रन्त, मार्ास्य, प्रत्रतवेशस्य ि स्वच्छता, प्रधानमन्िी
नरे न्रमोत्रद-महोदयः, स्वच्छतात्रभयानः, स्वच्छतात्रवषये, जार्रूकता।
4. अधोटलटखताटन िाक्याटन सस्ं कृतिाषया अनूद्य टलखत- (के िलं प्रश्नपचचकम)्

1. आजकल तमु कहााँ रहते हो? (1×5=5)
Where do you stay now a day?
2. पररश्रमी सदैव सफल होता है।
Laborious people always succeed
3. घर के बाहर कौन है।
Who is there outside the home.
4. र्ङ्र्ा का जल पत्रवि होता है। -
The water of ganga is pure.
5. हमारे त्रवद्यालय में वात्रषक
ा ोत्सव है। -
There is annual function in our school.
6. मेरे हार्थ में पांि फल हैं। -
I have five fruits in my hand.
7. आप सब एक िलत्रच्िि देख रहे है।
All of you are watching a film.
ग खण्डः – अनुप्रयुक्त व्याकरिम् 25 अङ्काः

5. अधः प्रःत्तशबःानाम् सटन्द्धं सटन्द्धच्छे ःं िा कुरुत (के िलं प्रश्नचतुष्टयम)् (1×4=4)
1. चलःटनशं कालायसिक्रम।्
क. िलत् + अत्रनशम।् ख. िलत + त्रनशम।्
र्. िलद + त्रनशम।् घ. िलद + अत्रनशम।्
2. नय माम् अस्मान्द्नगरात् ।
क. अस्मात् + नर्रात् ख. अस्मान + नर्रात्
र्. अस्मान् + नर्रात।् घ. अस्मत + नर्रात।्
131
3. बालाः टःग्गजं दृष्ट्वा आच उयाम् अनभु वत्रन्त ।
क. त्रदशा + र्जम् ख. त्रदक् + र्जम्
र्. त्रदका + र्जः घ. त्रदत्रश + र्जः
4. न यक्त
ु ं ि स्त्रीर्तमनयु ोक्तुम,् टिशेषतः + तपोिने।
क. त्रवशेषततपोवने ख. त्रवशेषतो तपोवने
र्. त्रवशेषतस्तपोवने घ. त्रवशेषिपोवने
5. अत्रतदीघाः प्रवासः ःारुिः + च।
क. दारुणशि ख. दारुणच उ
र्. दारुणि घ. दारुणोि
6. रेखाङ्टकतपःानां समासं टिग्रहं िा प्रःत्तटिकल्पेभ्यः टचनतु - (के िलं प्रश्नचतुष्टयम)्
1. बाष्पयानमाला सधं ावत्रत त्रवतरन्ती ध्वानम।् (1×4=4)
क. बाष्पयानात्रन माला ख. बाष्पयानेभ्यः माला
र्. बाष्पयानानां माला घ. बाष्पयानैः माला।
2. सुरटििचनं श्रत्ु वा अखण्डलस्य हृदयम् अरवत।्
क. सरु त्रभं विनम् ख. सरु त्रभः विनम्
र्. सरु भेः विनम् घ. सरु त्रभना विनम्
3. समरूपः कुिुम्बस्य िृत्तान्द्तः।
क. कुिुम्बसवु िृ ान्तः ख. कुिुम्बविृ ान्तः
र्. कुिुम्बैवािृ ान्तः घ. सकुिुम्बविृ ान्तम।्
4. टिशालः कायः यस्य सः वताते।
क. त्रवशालकायः ख. त्रवशालकायस्य
र्. सत्रवशालकायम् घ. त्रवशालकायसः।
5. अहं लम्बोःरम् प्रणमात्रम।
क. लम्बम् उदरम् यस्य सः ख. लम्बम् उदरम् यस्य सः, तं
र्. लम्बम् उदरम् तम् घ. लम्बस्य उदरस्य सः
7. अधोटलटखतिाक्येषु रेखाङ्टकतपःानां प्रकृटत-प्रत्ययौ सयं ोज्य टििज्य िा उटचतम् उत्तरं
टिकल्पेभ्यः टचनतु - (के िलं प्रश्नचतुष्टयम)् (1×4=4)
1. एतौ छािौ शटक्त + मतुप् स्तः।
क. शत्रक्तमन्तौ ख. शत्रक्तमन्तः
र्. शत्रक्तमत् घ. शत्रक्तमती
132
2. बलिता जनेन त्रनबालेषु बलं न प्रयोक्तव्यम।्
क. बल + तमु ् ख. बल + िाप्
र्. बल + वता घ. बल + वतपु ्
3. वेदानां महत् + त्ि को न जानात्रत।
क. महिाम् ख. महत्वम्
र्. महता घ. महिमम।्
4. सा समाजस्य सेिक + िाप् अत्रप अत्रस्त।
क. सेवका ख. सेत्रवक
र्. सेत्रवकः घ. सेवकी
5. आर्ता पवासु टप्रया दीपावत्रलः।
क. त्रप्रय + आ ख. त्रप्रय + आप
र्. त्रप्रय + िाप् घ. त्रप्रय + ङीप।्
8. िाच्यानुसारम् टिकल्पेभ्यः उटचतं पःं टचत्िा ररक्तस्थानाटन पूरटयत्िा अधोटलटखत-
िाक्याटन पनु ः टलखत- (के िलं प्रश्नत्रयम)् (1×3=3)
1. त्रशक्षके ण ति .............।
क. स्र्थीयते ख. स्र्थीयन्ते
र्. स्र्थीयर्थ घ. स्र्थास्यत्रत
2. वयं ............. कुमाः।
क. कायाात्रण ख. कायाम्
र्. कायाात् घ. कायाः
3. ............... र्हृ ं र्म्यते।
क. तव ख. मत्
र्. मया घ. मे
4. त्वं पाठं ..............।
क. स्मररष्यत्रस ख. स्मरस
र्. स्मरत्रस घ. स्मरतः
9. समयिाचकशबःः अधोटलटखतभ्रमिकाययक्रमं पूरयत (के िलं प्रश्न चतुष्टयम)् (1×4=4)
1. सीता रािौ ...................(10.00) वादने स्वत्रपत्रत।
2. प्रत्रतत्रदनं प्रभाते ...............(06.30) वादने योर्ाभ्यासः।
3. प्रातः .................... (08.45) वादने त्रवद्यालयसभां प्रारभत्रत।
133
4. मध्याह्ने ....................... (12.15) वादने सस्ं कृतकक्षा भत्रवष्यत्रत।
5. रमेशः प्रातः .................... (9.00) वादने त्रवद्यालयं र्च्छत्रत।
10. मचजूषायां प्रःत्त उटचत अव्ययपःानां साहाय्येन अधोटलटखतिाक्याटन पूरयत। (के िलं
प्रश्नत्रयम)् (1×3=3)
वर्थृ ा, सवाि, अत्रप, सहसा
1. अहम् ............ त्रवद्यालयं र्त्रमष्यात्रम।
2. ग्रामे .............. वषाा अभवत।्
3. सः .............. उपदेशं करोत्रत।
4. .............. जनाः भ्रमत्रन्त।
11. रेखाङटकतं पःम् अशद्ध ु म् अटस्त। तस्य स्थाने कोष्ठकात् उटचतं शद्ध
ु ं पःं टचत्िा िाक्याटन
पूरयत। (के िलं प्रश्नत्रयम)् (1×3=3)
1. सरोवरे कमलाः त्रवकसत्रन्त।
क. कमलः ख. कमलात्रन
र्. कमले घ. कमलम।्
2. आवाम् लेत्रखष्यामः।
क. लेत्रखष्यत्रत ख. लेत्रखष्यावः
र्. त्रलख घ. लेत्रखष्यत्रस
3. धत्रनकः त्रभक्षक ु म् भोजनम् यच्छत्रत।
क. त्रभक्षक ु ाय ख. त्रभक्षकु ः
र्. त्रभक्षक ु म् घ. त्रभक्षक ु स्य
4. यवु ां त्रकमर्थं हसत्रस।
क. हसतः ख. हसत्रत
र्. हसर्थ घ. हसर्थः
घ खण्डः पटठतािबोधनम् (30 अङ्काः)
12. अधोटलटखतं गद्यांशं पटठत्िा प्रश्नानानाम् उत्तराटि सस्ं कृतेन टलखत-
आदेशं प्राप्य उभौ प्रािलताम।् तिोपेत्य काष्ठपिले त्रनत्रहतं पिाच्छात्रदतं देहं स्कन्धेन वहन्तौ
न्यायात्रधकाररणं प्रत्रत प्रत्रस्र्थतौ। आरक्षी सपु ष्टु देहः आसीत,् अत्रभयक्त
ु च उ अतीव कृशकायः। भारवतः
शवस्य स्कन्धेन वहनं तत्कृते दष्ु करम् आसीत।् स भारवेदनया क्रन्दत्रत स्म। तस्य क्रन्दनं त्रनशम्य मत्रु दतः
134
आरक्षी तमवु ाि- ‘रे दष्टु तत्रस्मन् त्रदने त्वयाहं िोररताया मजजषू ाया ग्रहणाद् वाररतः। इदानीं
त्रनजकृत्यस्य फलं भङू ् क्ष्व। अत्रस्मन् िौयाात्रभयोर्े त्वं वषाियस्य कारादण्डं लप्स्यसे’- इत्रत प्रोच्य उच्िैः
अहसत।् यर्थाकर्थत्रजित् उभौ शवमानीय एकत्रस्मन् ित्वरे स्र्थात्रपतवन्तौ।
(क) एकपःेन उत्तरत- (के िलं प्रश्नद्वयम)् (½×2=1)
1. कं प्राप्य उभौ प्रािलताम?्
2. पष्टु देहः कः?
3. कः भारवेदनया क्रन्दत्रत स्म?
(ख) पूियिाक्येन उत्तरत – (के िलं प्रश्नद्वयम)् (1×2=2)
1. शवं वहन् आरक्षी त्रनधानं त्रकम् अवदत?्
2. उभौ शवमानीय कुि स्र्थात्रपतवन्तौ?
3. आरक्षी त्रकम् उवाि?
(ग) टनःेशानुसारं उत्तरत (के िलं प्रश्नद्वयम)् (1×2=2)
1. ‘आरक्षी सपु ष्टु देहः आसीत’् । अत्रस्मन् वाक्ये त्रक्रयापदं त्रकम?्
2. ‘देहम’् इत्यस्य त्रवशेषणपदं त्रित्वा त्रलखत-
3. ‘रोदनम’् इत्यर्थे त्रकम् पदम् अनच्ु छे दे प्रयक्त
ु म् अत्रस्त?
13. अधोटलटखतं पद्यांशं पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि टलखत-
क्रोधो टह शत्रुः प्रथमो नरािां
ःेहटस्थतो ःेहटिनाशनाय।
यथाटस्थतः काष्ठगतो टह िटिः
स एि िटिःयहते शरीरम।् ।
(क) एकपःेन उत्तरत – (के िलं प्रश्नद्वयम)् (½×2=1)
1. नराणां प्रर्थमः शिःु कः आसीत?्
2. क्रोधः कुि त्रस्र्थतः?
3. वत्रह्नः त्रकं दहते?
(ख) पूियिाक्येन उत्तरत- (1×2=2)
1. कीदृशः वत्रह्नः शरीरं दहते?
2. कः शरीरं दहते?
(ग) टनःेशानस ु ारं टलखत- (के िलं प्रश्नद्वयम)् (1×2=2)
1. ‘शरीरम’् इत्यर्थे त्रकम् पदं श्लोके प्रयक्त
ु म?्
2. ‘अत्रग्नः’ इत्यस्य समानार्थाकपदम् त्रकम् भवत्रत?
3. ‘शिःु ’ इत्यस्य त्रकं त्रवशेषणं प्रयक्त
ु म?्
135
14. अधोटलटखतं नाि्यांशं पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि सस्ं कृते टलखत-
काकः – आम,् सत्यं कत्रर्थतं त्वया – वस्ततु ः वनराजः भत्रवतंु तु अहमेव योग्यः।
त्रपकः – (उपहसन)् कर्थं त्वं योग्यः वनराजः भत्रवतं,ु यि ति का-का इत्रत कका शध्वत्रनना
वातावरणम् आकुलीकरोत्रष। न रूपम,् न ध्वत्रनरत्रस्त। कृष्णवणं मेध्यामेध्यभक्षकं त्वां
कर्थं वनराजं मन्यामहे वयम?्
(क) एकपःेन उत्तरत- (के िलं प्रश्नद्वयम)् (½×2=1)
1. अन्यस्य वानरस्य विनं सत्यम् इत्रत कः कत्रर्थतम?्
2. कः उपहसन् वदत्रत?
3. कः कृष्णवणाः इत्रत त्रपकः वदत्रत?
(ख) पूियिाक्येन उत्तरत – (के िलं प्रश्नद्वयम)् (1×2=2)
1. ‘कर्थं त्वं योग्यः वनराजः भत्रवतमु ’् , इत्रत कः पच्ृ छत्रत?
2. काकः कीदृशः भवत्रत?
3. कः मेध्यामेध्यस्य भक्षणं करोत्रत?
(ग) टनःेशानस ु ारं उत्तरत (के िलं प्रश्नद्वयम)् (1×2=2)
1. ‘मेध्यः’ इत्यस्य त्रवलोमपदं त्रकम?्
2. ‘मन्यामहे’ इत्यस्य कतापृ दम् त्रकम?्
3. ‘न रूपम् न ध्वत्रनरत्रस्त’। अत्रस्मन् वाक्ये त्रक्रयापदम् त्रकम?्
15. रेखाङ्टकतपःाटन आधत्ृ य प्रश्नटनमायिं कुरुत- (के िलं प्रश्नचतष्टु यम)् (1×4=4)
1. शतशकिीयानं कज्जलमत्रलनं धमू ं मजु ित्रत।
2. त्वं मानषु ात् अत्रप त्रबभेत्रष।
3. धेननू ां माता सरु त्रभः आसीत।्
4. क्रोधः देहत्रवनाशाय प्रर्थमः शिःु ।
5. तिनयः पठनाय छािावासे वसत्रत स्म।
16. अधोःत्तस्य श्लोकस्य अन्द्ियं कोष्ठकात् उटचतः पःः पूरटयत्िा पुनः टलखत। (1×4=4)
वदने, िक्षनु ाामनी, लोके , िक्षष्ु मन्तः
टिद्वासं ः एि लोके ऽटस्मन् चक्षष्ु मन्द्तः प्रकीटतयताः।
अन्द्येषां िःने ये तु ते चक्षनु ायमनी मते।।
अन्द्ियः – अत्रस्मन् 1)........... त्रववांसः एव 2)............... प्रकीत्रताताः। अन्येषां
3).............. ये ते तु 4)................. मते।
136
अथिा
श्लोकस्य िािाथं पूरयत-
प्राणेभ्यः, सरं क्षणीयः, धमाः, त्रववांसः
आचारः प्रथमो धमयः इत्येतत् टिःुषां िचः।
तस्मात् रक्षेत् सःाचारं प्रािेभ्योऽटप टिशेषतः।।
िािाथयः- आिारः प्रर्थमः 1......... अत्रस्त, एवं वदत्रन्त 2............ जनाः। अतः
3............. अत्रप त्रवशेषरूपेण सदािारः 4..................।
17. अधोःत्तं कथािागं समुटचतक्रमेि उत्तरपुटस्तकायां पुनः टलखत- (½×8=4)
1. पिु ः छािावासे वसत्रत।
2. सत्यं त्रनत्रच उत्य न्यायाधीशः आरत्रक्षणे कारादण्डम् आत्रदष्टवान।्
3. त्रकन्तु कृशकायः भारवेदनतया क्रन्दत्रत।
4. वस्ततु ः आरक्षी िौररूपेण आर्तः।
5. जनाः वराकं अत्रतत्रर्थम् एव िौररूपेम र्हृ ीतवन्तः।
6. त्रपता धनाभावात् पादिारे ण अर्च्छत।्
7. न्यायाधीशः तं देहम् आनेतमु ् आरत्रक्षणं अत्रभयक्त ु ं ि प्रेत्रषतवान।्
8. एकः त्रनधानः जनः पररश्रमेण धनम् आत्रजातवान।्
18. प्रसङ्गानक ु ू लम् रेखाङ्टकतपःानाम् उटचताथं टचत्िा टलखत। (के िलं प्रश्नत्रयम)्
1. हररततरूणां माला रमणीया। (1×3=3)
क. पष्ु पाणाम् ख. वक्ष ृ ाणाम्
र्. पंत्रक्तः घ. हररतानाम।्
2. रामस्य समीपम् उपसत्ृ य प्रणमत्रत।
क. दरू म् ख. पाश्वाम्
र्. अन्तः घ. बत्रहः
3. कर्थं त्रमर्थः कलहं कुवात्रन्त?
क. सन्तत्रतः ख. अन्यम्
र्. परस्परम् घ. सवे
4. त्रपता तनजू स्य रुर्णतामाकण्या व्याकुलो जातः।
क. व्याकुलस्य ख. पिु स्य
र्. दशानस्य घ. जातस्य
137
आदशणप्रश्नपत्रार्ाम्
उत्तरकुनञ्चका
138
आदशणप्रश्नपत्रार्ाम्
उत्तरकुनञ्चका
आःशयप्रश्नपत्रम् - 1
1) क) एकपःेन उत्तरत । 1. नराणाम् 2. संहत्रत: कायासात्रधका 3. हत्रस्तनम्
ख) पूियिाक्येन उत्तरत
i) एकताया: प्रभावेण भारतीया: स्वदेशम् आर्ं लहस्तात् मोित्रयतंु समर्थाा: अभवन् ।
ii) राष्र्ं जनशक्त्या संसारस्य मक ु ु िमत्रणररव समज्ु ज्वलं भवत्रत ।
iii) यत्रद वयं संघीभयू स्र्थास्याम: तत्रहा शिसु ैत्रनकान् जेतंु समर्थाा: भत्रवष्याम: ।
ग) संहत्रत: कायासात्रधका
घ) टनःेशानस ु ारम् उत्तरत - i) सवे ii) एके न iii) पररत्यज्य iv) मानवै:
2. 1. जयपरु त: 2. अनजु 3. कुशली 4. स्मरत: 5. आर्त्रमष्यत्रत 6. आर्न्तमु ्
7. लेत्रखष्यत्रत 8. सम्यक् 9. कुशलम् 10. अग्रज:
3. 1. एतत् उद्यानस्य दृश्यम् अत्रस्त । 2. अि छािा: क्रीडत्रन्त ।

3. अि अनेके वक्ष ृ ा: सत्रन्त । 4. दरू े सयू ा: उदेत्रत ।
5. एतत् सन्ु दरं दृश्यम् अत्रस्त । ( एताटन िाक्याटन के िलम् उःाहरिमात्राटि एि )
अथिा
1. वक्ष
ृ ा: सज्जना: इव भवत्रन्त । 2. वक्ष
ृ ा: अस्मभ्यं प्राणवायंु ददत्रत ।
3. वक्ष
ृ ाणां फलात्रन वयम् खादाम: । 4. वक्ष
ृ ा: पयाावरणस्य रक्षां कुवात्रन्त ।
5. वक्ष
ृ ाणां रक्षणं सवेषां दात्रयत्वम् अत्रस्त ।
( एताटन िाक्याटन के िलम् उःाहरिमात्राटि एि )
139
4. १]अरुणािलप्रदेशस्य राजधानी ईिानर्रम् अत्रस्त । २] ययू ं कन्दक
ु े न क्रीडर्थ ।
३] पयाावरणरक्षा अस्माकं कताव्यम् अत्रस्त । ४] पररश्रमी सदा सफल: भवत्रत ।
५] त्रवद्यां त्रवना जीवनं व्यर्थाम् अत्रस्त । ६] लता नत्ृ यत्रत ।

5. i.पङ्क्तय: + ह्यनन्ताः ii.एतस्मादेव iii) सम्यङ्नेता iv. तपः + तेपे v. मेघरवैः + ि
6. i) देशभक्तम् ii) मत्रतम् अनत्रतक्रम्य iii) दशरर्थस्य पिु ः iv) माता ि त्रपता ि
v)दीपानाम् आवत्रलः
7. i. लघत्ु वम् ii. तल्ु यवत्सल + िाप् iii. बत्रु धः + मतपु ् iv. सामात्रजकः v. भवती
8. i. खाद्यते ii. पाठः iii .छािाः iv. बात्रलकया
9. i. ितवु ाादने ii. सपादितवु ाादने iii. साधाषड्वादने iv. पादोनसप्तवादने v. अष्टवादने
10. i. ति ii. यदा iii. ह्यः iv. उच्िैः
11. i. पित्रन्त ii. एका iii. बालकाः iv. दग्ु धम्
I2. अ] एकपःेन उत्तरत । १. शव: २. घिनाया: ३. आरत्रक्षत्रण
आ] पूियिाक्येन उत्तरत ।
१. शव: प्रावारकमपसाया न्यायाधीशमत्रभवाद्य त्रनवेत्रदतवान् ।
२.न्यायाधीश: आरत्रक्षणे कारादण्डमात्रदश्य तं जनं ससंमानं मक्त ु वान् ।
३. शव: त्रनवेत्रदतवान् - मान्यवर ! एतेन आरत्रक्षणा अध्वत्रन यदक्त ु ं तद् वणायात्रम ।
त्वयाऽहं िोररताया: मजजषू ाया: ग्रहणावाररत: ,अत: त्रनजकृत्यस्य फलम् भङु ् क्ष्व ।
अत्रस्मन् िौयाात्रभयोर्े त्वं वषाियस्य कारादण्डं लप्स्यसे इत्रत ।
इ] टनःेशानुसारम,् उत्तरत- i. सः शवः ii. अध्वत्रन iii. प्रस्ततु वत्रत
13. अ] एकपःेन उत्तरत - १. तरु ङ्र्ै: २. मर्ृ ा: ३. र्ोत्रभ:
आ] पूिय िाक्येन उत्तरत
१.मख ू स्ा य सख्यं मख
ू :ै सह भवत्रत ।
140
२.सामान्यत: समानशीलव्यसनेषु सख्यं भवत्रत ।
३.सत्रु धय: सधु ीत्रभ: सह सख्यं कुवात्रन्त ।
इ] टनःेशानुसारं उत्तरत - i. मर्ृ ाः ii. तरु र्ा: / तरु ङ्र्ा: iii. मख
ू ःै
14. अ] एकपःेन उत्तरत | १ काकस्य २. त्रपक: ३. काक: / काक:
आ] पूियिाक्येन उत्तरत |
१. का-का इत्रत कका श ध्वत्रनना काक: वातावरणमाकुलीकरोत्रत ।
२. काकस्य सत्यत्रप्रयता जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा ।
३. काकिेष्ट: त्रवद्यार्थी एव आदशाछाि: मन्यते ।
इ] टनःेशानुसारम् उत्तरत- i. कृष्णवणा: ii. ध्वत्रन: iii. त्वया
i) सः ऋषभः हलमढू ्वा र्न्तमु शक्तः कुत्र / कटस्मन् पपात
ii) त्वं कस्मात् त्रबभेत्रष ।
iii) का आसीत् धेननू ां माता ।
iv) तपोवने कस्य नाम व्यवहरत्रत ।
v) कस्य िन्द्ःनायां लव इत्यात्मानं श्रावयत्रम ।
vi) लवः कुशः ि कौ / कीदृशौ आस्ताम् ।
16. i. श्रेयः ii. इच्छत्रत iii. कमा iv. कुयाात्
अथिा
i . प्रोक्तस्य ii. अर्थात्रनणाय: iii. भवेत् iv. त्रववेक:
17. १.कच उन त्रनधान: भरू र पररश्रम्य त्रकत्रजित् त्रविं उपात्रजातवान् ।
२.स: त्रपता तनजू स्य रुग्णतां आकण्या व्याकुल: जात: पिु ं रष्टुम् ि प्रत्रस्र्थत: ।
३.स: पाश्वात्रस्र्थते ग्रामे रात्रित्रनवासं कतंु कत्रजित् र्हृ स्र्थं उपार्ता:।
४.रक्षापरुु ष: तं अत्रतत्रर्थं िौरोऽयम् इत्रत प्रख्याप्य कारार्हृ े प्रात्रक्षपत् ।।
५.तौ न्यायालये स्व-स्व पक्षं पनु : स्र्थात्रपतवन्तौ ।
६.न्यायाधीश: आरत्रक्षणम् अत्रभयक्त ु म् ि तं शवं न्यायालये आनेतंु आत्रदष्टवान् ।
७.उभौ शवं आनीय एकत्रस्मन् ित्वरे स्र्थात्रपतवन्तौ ।
८. न्यायाधीश: आरत्रक्षणे कारादण्डं आत्रदश्य तं जनं ससम्मानं मक्त ु वान् ।
141
18. i. कर्थयत्रत ii. इन्र iii. वने iv. पलात्रयतः
आःशयप्रश्नपत्रम् - 2
1)क) एकपःेन उत्तरत । क) र्तवषे ख) भारतस्य र्) सत्रु खन:
ख) पूियिाक्येन उत्तरत - क) भारतदेश: सदैव यध ु स्य त्रवरुधपक्षमेव अवलम्बते स्म ।
ख) आषाभारतसस्ं कारस्य मल ू मन्िम् “अत्रहसं ा परमो धमा:” इत्रत भवत्रत ।
र्) अमेररका-रष्यादेशयो: परस्परत्रवरोध: एव अस्य यध ु स्य प्रमख
ु ं कारणत्रमत्रत के िन वदत्रन्त ।
ग) रष्या-यक्र
ु ै न् यध
ु म्
घ) टनःेशानस ु ारम् उत्तरत - क) भजत ख) प्रमख ु म् र्) आप्तवाक्यम् घ) अवतात
2. 1. त्रदल्लीत: 2. ज्येष्ठ 3. कुशली 4. स्मरत: 5. आर्त्रमष्यत्रत 6. इच्छत्रत
7. पिम् 8. अहम् 9. त्रमिेभ्य: 10. अनजु :
3. 1. एतत् उद्यानस्य दृश्यम् अत्रस्त । 2. उद्याने बालका: बात्रलका: ि क्रीडत्रन्त ।
3. उद्याने बहव: वक्ष
ृ ा: सत्रन्त । 4. दरू े अनेकात्रनभवनात्रन दृश्यन्ते ।
5. एक: बालक: अि कन्दक ु े न क्रीडत्रत ।
अथिा
1. दीपावली: भारतस्य प्रमख ु ं पवा अत्रस्त ।
2. अत्रस्मन् अवसरे सवे दीपप्रज्ज्वालानां कुवात्रन्त ।
3. दीपावलीत्रदनेबालका: स्फ़ोिकान् स्फ़ोियत्रन्त ।
4. आबालवध ृ ं जना: अत्रस्मन् उत्सवे भार्ं स्वीकुवात्रन्त ।
5. अयम् उत्सव: आनन्दस्य सौहादास्य ि प्रतीको वताते ।
4. (i) बालक: त्रवद्यालयं र्च्छत्रत । (ii) माता कर्थां कर्थयत्रत ।
(iii) त्रपता कायाालयात् आर्च्छत्रत । (iv) अहं संस्कृतं पठात्रम ।
(v) भारतम् अस्माकं देश: अत्रस्त । (vi) राम: उिम: राजा आसीत् ।
5. 1. कीिोऽत्रप 2. त्रपतरु रच्छा 3. मानषु ात् + अत्रप 4. सरस्तीरे 5. क: + अत्रप
142
6. 1. बलम् अनत्रतक्रम्य 2. पीताम्बर: 3. लवकुशौ 4. पाणी ि पादौ ि तेषां समाहार:
7. 1. त्रववस् + ङीप् 2. सामात्रजक: 3. तल्ु यवत्सल + िाप् 4. रमणीय + तल्
8. 1. हररणेन 2. त्वया 3. पठात्रम
9. 1. साधाितवु ाादने 2. सपादषड्वादने 3. नववादने 4. पादोनसप्तवादने
10. 1. बत्रह: 2. एव 3. ति
11. 1. वदात्रम 2. जनके न 3. ितस्र:
I2.1) एकपःेन उत्तरत - 1. त्रनधानो जन: 2. पिु म् 3. महात्रवद्यालये
2) एकिाक्येन उत्तरत -
क) त्रनधानः तेन धनेन स्वपिु म् एकत्रस्मन् महात्रवद्यालये प्रवेशं दापत्रयतंु सफलो जातः ।
ख) सः त्रनधानः तनजू स्य रुग्णतामाकण्या व्याकुलो जातः ।
र्) अर्थाकाश्येन पीत्रडतः स: बसयानं त्रवहाय पदात्रतरे व प्रािलत् ।
3) टनःेशानुसारम् उत्तरत - क) जन: ख) प्रािलत् र्) अध्ययने
1) एकपःेन उत्तरत - 1. र्णु ी 2. बलम् 3. त्रपक:
2) पूियिाक्येन उत्तरत - 1. त्रपक: वसन्तस्य र्णु ं वेत्रि । 2. करी त्रसंहस्य बलं वेत्रि ।
3. वायस: वसन्तस्य र्णु ं न वेत्रि ।
3) टनःेशानस ु ारम् उत्तरत - 1. वेत्रि 2. वायस: 3. र्णु ी
14. 1) एकपःेन उत्तरत - 1. राम: 2. कुशलवौ 3. हृदयग्राही
2) एकिाक्येन उत्तरत - 1.कुशलवौ रामम् उपसत्ृ य अत्रप कुशलं महाराजस्य इत्रत पच्ृ छत्रत ।
2. त्रसहं ासनम् अध्यात्रसतंु न यक्त
ु त्रमत्रत कुशलवौ कर्थयत: ।
3. त्रसंहासनं अङ्कव्यवत्रहतम् अध्यास्यताम् इत्रत राम: वदत्रत ।
3) टनःेशानस ु ारम् उत्तरत - 1. उपसत्ृ य 2. प्रात्रवशत: 3. अध्यात्रसतमु ्
15. क) उभौ शवं कुत्र / कटस्मन् स्र्थात्रपत्वन्तौ ?
ख) न्यायाधीशः क: आसीत् ?
र्) जनके न कस्म शैशवे त्रवद्याधनं दीयते ?
घ) कस्य नत्ृ यं प्रकृतेः आराधना ?
143
ङ) क: र्णु ं वेत्रि ?
16. 1. शरीरस्र्थ: 2. आलस्यम् 3. बन्ध:ु 4. अवसीदत्रत
अथिा
1. संस्सरे 2. त्रनरर्थाकम् 3. अश्वस्य 4. कायाम्
17. 1) एक: कृषक: आसीत् ।
2) स: कृषक: एकदा बलीवदााभ्यां क्षेिकषाणं कुवान् आसीत् ।
3) तयो: बलीवदायो: एक: शरररे ण दबु ाल: आसीत् ।
4) सः जवेन र्न्तमु ् अशक्त: ि आसीत् ।
5) कृषक: तं दबु ालं वषृ भं तोदनेन नद्यु मान: अवतात ।
6) सः ॠषभः हलमढू ्वा र्न्तमु ् अशक्तः क्षेिे पपात ।
7) कृषीवल: क्रुध: अभवत् ।
8) तमत्ु र्थापत्रयतंु बहुवारंयत्नमकरोत् तर्थात्रप सः नोत्रत्र्थतः ।
18. 1. असत्यम् 2. त्रनरन्तरम् 3. सयू ा: 4. त्रिन्तत्रयत्वा
आःशयप्रश्नपत्रम् – 3
खण्डः क – अपटठत अिबोधनम्
(क) एकपःेन उत्तरत - ( के िलं प्रश्नद्वयम् )
1. िलभात्रषयन्िम् 2. वाहनम् 3. जनाः
(ख) पूिय िाक्येन उत्तरत - ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 2x2=4
1. िलभाषणयन्िस्य मख्ु य प्रयोजनमासीत् दरू वत्रतना ा के नात्रप जनेन सह वाताालापः सक ु रः भवेत्
इत्रत ।
2. बालाः, वध ृ ाः यवु ानः िलभात्रषयन्िस्य माध्यमेन त्रवत्रवधक्रीडात्रभः मनोरजजनक्षमाः भवत्रन्त।
3. ईमेल- फे सबक ु - वाि्सएप- माध्यमैः त्रकमत्रप सदं श
े प्रेषणम् अतीव सक ु रं अत्रस्त ।
ग. िलभात्रषयन्िम् 1x1=1
घ. यथाटनःेशं उत्तरत - ( के िलं प्रश्नत्रयम)् 1x3=3
1. अत्रस्त 2. िलभात्रषयन्िं 3. वजायेत् 4. सक ु रम्
खण्डः ख - रचनात्मकं काययम् पत्रलेखनम्
144
II. 1. रमेश 2. त्रवद्यालये 3. आयोत्रजतम् 4. अभ्यासम् 5. मजिनम्
6. अत्रभनयम् 7. करतलध्वत्रनम् 8. करोत्रम 9. करोतु 10. प्रत्रत
III. टचत्रिियनम्
1. इदम् उद्यानस्य त्रििम् अत्रस्त ।
2. त्रििे वक्ष ृ ौ स्तः ।
3. त्रििे बात्रलके दोलायाम् उपत्रवशतः ।
4. त्रििे बालकाः पादकन्दक ु े न क्रीडत्रन्त ।
5. त्रििे बात्रलका त्रििं रियत्रत ।
(स्र्थात्रलत्यरत्रहतात्रन त्रििसंबधात्रन इतरात्रण वाक्यान्यत्रप)
पयायिरिम्
अस्मान् पररतः यात्रन पजयमहाभतू ात्रन सत्रन्त तेषां समवायः एव पररसरः अर्थवा पयाावरणम् इत्रत
पदेन व्यवहीयते । इत्यक्त ु े मनष्ु यः यि त्रनवसत्रत, यत् खादत्रत, यत् वस्त्र धारयत्रत, यज्जलं त्रपबत्रत,
यस्य पवनस्य सेवनं करोत्रत, तत्सवा पयाावरणम् इत्रत शब्देनात्रभत्रधयते । अधनु ा पयाावरणस्य
समस्या न के वल भारतस्य, अत्रपत,ु समस्तत्रवश्वस्य समस्या वताते। त्रनरंतरं वधामानं प्रदषू णं
सवेषाम् त्रित्रन्तयाः त्रवषयः जनः । यतः प्रदषू ण अत्रधकाः मनष्ु याः रूग्णाः भवत्रन्त । अनेन
प्रकृत्याः हात्रनः भवत्रत, जीवनामत्रप हात्रनः भवत्रत । पयाावरणस्य रक्षा अस्मात्रभः सवेः करणीया।
स्र्थाने-स्र्थाने त्रवत्रवधाः वक्षृ ाः रोपणीयाः । तेषां ि संवधानमत्रप अवश्य किाव्यम् । वक्ष ृ ारोपणं
सवेषां नैत्रतकं कताव्यम् अत्रस्त । जल प्रदषू ण त्रनवारणार्थं जलशत्रु धः करणीया। अवकरः मार्ा न
क्षेपणीयः । यत्रद सवे नार्ररकाः पयाावरण त्रवषये कृतसक ं ल्पाः भवत्रन्त तत्रहा त्रकमत्रप दष्ु करं
नात्रस्त।
IV. अधोटलटखतानां िाक्यानां सस्ं कृतिाषायाम् अनुिाःं कुरुत । (के िलं िाक्यपचचकम् )
1) छािा: एकां परीक्षां त्रलखत्रन्त ।
2) यवु ां संस्कृतं पठ
3) सा श्वः आर्त्रमष्यत्रत
4) तव त्रवद्यालयस्य नाम त्रकम् ?
5) वक्ष
ृ ात् पिात्रण पतत्रन्त ।
6) र्ङ्र्ानदी त्रहमालयात् उद्भवत्रत ।
145
7) आम्रफलम् अतीव पोषकसमध ृ ं भवत्रत ।
अनुप्रयुक्तं व्याकरिम्
V. सटन्द्धं सटन्द्धटिच्छे ःं िा कुरुत
1. र्ावच उ 2. िलत् + अत्रनशम् 3. वाक् + ईशः
4. एक: + तावत् 5. त्रहमकर: + अत्रप
VI. अधः प्रःत्तिाक्येषु उटचत समासस्य चयनं कृत्िा ररक्तस्थानाटन पूरयत
1. वायो: मण्डलम् 2. त्रस्र्थता प्रज्ञा यस्य सः 4x1=4
3. प्रत्रतर्हृ म् 4. लवः ि कुशः ि 5. समयम् अनत्रतक्रम्य
VII. अधः प्रःत्तिाक्येषु प्रत्ययसयं ोजनं कृत्िा ररक्तस्थानाटन पूरयत- 4x1=4
1. महत् + त्व 2. त्रशष्या 3. बत्रु धमती
4. वैज्ञात्रनकाः 5. सन्ु दर + तल्
VIII. प्रःत्तेभ्यः टिकल्पेभ्यः समटु चतं टिकल्पं टचत्िा िाच्यानस ु ारं ररक्तस्थानाटन पूरयत
(के िलं त्रीटि एि) 3x1=3
1.खाद्यन्ते 2.श्रयू ते 3.दृश्यते 4.पठ्यते 5. स्मयाते
IX. कोष्ठके प्रःत्त-समयिाचकान् अङ्कान् सस्ं कृतेन टलखत (के िलं चत्िारर एि)
i. ितवु ाादने ii. सपादितवु ाादने 4x1=4
iii. साधाषड्वादने iv. पादोनसप्तवादने v. अष्टवादने
X. अधोटलटखतानाम् अव्ययानां सहायतया ररक्तस्थानाटन परू यत (के िलं प्रश्नत्रय)ं
1.अि 2. यि 3. अत्रप 4. अद्य 3x1=3
घ खण्डः - पटठतािबोधनम्
XI. अधोटलटखतं गद्यांशं पटठत्िा प्रश्नान् उत्तरत ।
एकपःेन उत्तरत । ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1
1. त्रनधानो जनः 2. पिु ं 3. छािावासे
एकिाक्येन उत्तरत । ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
1) त्रनधानः तेन त्रविेन स्वपिु म् एकत्रस्मन् महात्रवद्यालये प्रवेशं दापत्रयतंु सफलो जातः ।
2) एकदा स त्रपता तनजू स्य रुग्णतामाकण्या व्याकुलो जातः ।
3) अर्थाकाश्येन पीत्रडतः स बसयानं त्रवहाय पदात्रतरे व प्रािलत् ।
146
टनःेशानस ु ारम् उत्तरत । ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) 2x1=2
1. जनः 2. प्रािलत् 3. अध्ययने
XII. अधोटलटखतं श्लोकं पटठत्िा प्रश्नान् उत्तरत ।
एकपःेन उत्तरत । ( के िलं प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1
1. तरु ङ्र्ैः 2. मर्ृ ाः 3. र्ोत्रभः
1) मख ू स्ा य सख्यं मख ू ःै सह भवत्रत ।
2) सामान्यत: समानशीलव्यसनेषु सख्यं भवत्रन्त ।
3) सत्रु धय: सधु ीत्रभ: सह सख्यं कुवात्रन्त ।
1. मर्ृ ाः 2. तरु र्ाः/तरु ङ्र्ाः 3. मख ू ःै
XIII. अधोटलटखतं नाि्यांशं पटठत्िा प्रश्नान् उत्तरत ।
एकपःेन उत्तरत । ½x2 =1
1. काकः 2. वानरे ण 3. त्रपक:
पूियिाक्येन उत्तरत । 1x2=2
1. कर्थं त्वं योग्यः वनराजः भत्रवतमु ् ? इत्रत त्रपकः पच्ृ छत्रत ।
2. कर्थं त्वं योग्य: वनराज: भत्रवतमु ् ? इत्रत त्रपक: काकं पच्ृ छत्रत ।
3. काकः कृष्णवणीय: मेध्यामध्यभक्षक: ि भवत्रत ।
टनःेशानस ु ारम् उत्तरत । 1x2=2
1. अमेध्य: 2. वयम्
XIII. रेखाङ्टकतपःाटन आधृत्य प्रश्नटनमायिं कुरुत । 4x1=4
i. कात्रन ii. कम् iii. कौ iv. कस्य v. के न vi. कस्मात्
XIV. अधोःत्तस्य श्लोकस्य अन्द्ियं कोष्ठकात् उटचत: पः: पूरटयत्िा पुन: टलखत ।
अन्द्ियः - 1x4=4
अमन्िम (i) _अक्षरं_______ नात्रस्त (ii) __अनौषध_ं _____ मल ू ं नात्रस्त, (iii)
_____अयोग्यः___ परुु षः नात्रस्त, ति (iv) _____योजकाः___ दल ु ा भः ।
147
िािाथय: -
अस्य भावोऽत्रस्त यत-् सदािार: जनानां (i) ____ प्रथमः ______ धमा: अत्रस्त, इत्रत (ii)
____ टिद्वांसः ______ कर्थयत्रन्त अतएव जनैः (iii) ___ सःाचारस्य _______ रक्षा
प्राणेभ्यः अत्रप (iv) __ टिशेषतः ________ करणीया ।
XV. अधोःत्तं कथािागं समटु चतक्रमेि उत्तरपुटस्तकायां पुन: टलखत । ½x8=4
(क) कच उन त्रनधानः जनः त्रविम् उपात्रजातवान।्
(ख) एकदा तस्य पिु ः रुग्णः जातः ।
(र्) सः पिु ं रष्टुम् पदात्रतरे व प्रािलत् ।
(घ) रात्रित्रनवासं कतामु ् कत्रजिद् र्हृ स्र्थमपु ार्तः ।
(ङ) तत्रस्मन् र्हृ े कच उन िौरः र्हृ ाभ्यन्तरं प्रत्रवष्टः ।
(ि) िौरस्य पादध्वत्रनना अत्रतत्रर्थः प्रबध ु ः।
(छ) िौरः एव उच्िैः क्रोत्रशतमु ारभत ।
(ज) ग्रामवात्रसनः वराकमत्रतत्रर्थमेव िौरं मत्वाऽभत्सायन् ।
XVII. प्रसङ्गानक ु ू लम् स्थूलपःस्य अथयचयनम् कुरुत 1x4=4
1. भयरत्रहत: 2. तडार्स्य 3. कृषीवलः 4. शीघ्रम् 5 नेिवन्तः
आःशयप्रश्नपत्रम् – 4
क - पटठतािबोधनम्
1. अधोटलटखतम् अनच्ु छे ःम् पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि टलखत-
क) एकपःेन उत्तरत- (2×1=2)
1. त्रपिा सह 2. सा जले अकूदात् 3. लक्ष्मीबाई आसीत।्
ख) पूियिाक्येन उत्तरत- (2×2=4)
4. बात्रलका ितरु मत्रतः धैयाशात्रलनी ि आसीत।्
5. वौ जनौ तस्मात् नर्रात् भीतौ जले पत्रततौ।
6. तयोः ि जनयोः हस्तौ र्हृ ीत्वा नौकां प्रत्रत अनयत।्
ग) उटचतम् शीषयकम-् राणी लक्ष्मी बाई (समत्रु ितशीषाकान्तरं वा) (1)
148
घ) यथाटनःेशम् उत्तरत- (3×1=3)
7. बात्रलका 8. त्रवत्रवधासु 9. सा 10. भयस्य
ख - रचनात्मकम् काययम्
2. ज्िरपीटडतात् टःनत्रयस्य अिकाशाथं प्रधानाचायं प्रटत प्राथयनापत्रं मचजषु ाय प्रःत्तशबःः
पूरयत- (10×½=5)
1. 10/10/2023 2. मान्यवर! 3. त्रनवेदनम्
4. ज्वरपीत्रडतः 5. कृशः 6. अतः
7. आर्न्तमु ् 8. अवकाशं 9. माम्
10. सधन्यवादम्
3. प्रःत्तं टचत्रं दृष्ट्िा मचजुषायां प्रःत्तशबःानां सहायतया पचचिाक्याटन सस्ं कृतिाषायाम्
टलखत- (5×1=5)
स्खात्रलत्यरत्रहतेभ्यः त्रििसम्बधेभ्यः वाक्येभ्यः पणू ााङ्काः।
अथिा
स्िच्छता इटत टिषयमटधकृत्य स्िस्य िािानस ु ारम् पचचिाक्याटन लेखनीयम।्
स्खात्रलत्यरत्रहतेभ्यः त्रवषयसम्बधेभ्यः वाक्येभ्यः पणू ााङ्काः।
4. अधोटलटखताटन िाक्याटन सस्ं कृतिाषया अनूद्य टलखत- (5×1=5)
1. अधनु ा त्वम् कुि वसत्रस? 2. पररश्रमी सदा सफलः भत्रवष्यत्रत।
3. र्हस्य बत्रहः कः अत्रस्त? 4. र्ङ्र्ायाः जलं पत्रविम् भवत्रत।
5. अस्माकं त्रवद्यालये वात्रषाकोत्सवम् अत्रस्त। 6. मम हस्ते पजि फलात्रन सत्रन्त।
7. ययू म् िलत्रच्ििम् पश्यर्थ।
ग खण्डः अनुप्रयक्त ु व्याकरिम्
5. सटन्द्धम् सटन्द्धच्छे ःम् िा टलखत- (1×4=4)
1. िलत् + अत्रनशम।् 2. अस्मात् + नर्रात् 3. त्रदक् + र्जः।
4. त्रवशेषतस्तपोवने 5. दारुणच उ
6. रेखाङ्टकतपःानां समासं टिग्रहं िा प्रःत्तटिकल्भ्यः टचनतु - (1×4=4)
1. बाष्पयानानां माला 2. सरु भेः विनम् 3. कुिुम्बविृ ान्तः
4. त्रवशालकायः 5. लम्बम् उदरं यस्य सः तम्
149
7. अधोटलटखतिाक्येषु रेखाङ्टकतपःानां प्रकृटतप्रत्ययौ सयं ोज्य टििज्य िा उटचतम् उत्तरं
टलखत- (1×4=4)
1. शत्रक्तमन्तौ 2. बल + वतपु ् 3. महत्वम्
4. सेवका 5. त्रप्रय + िाप्
8. िाच्यानस
ु ारं टिकल्पेभ्यः उटचतं पःं टचत्िा ररक्तस्थानाटन पूरटयत्िा िाक्याटन पुनः टलखत-
1. स्र्थीयते 2. कायं 3. मया 4. स्मरत्रस (1×3=3)
9. समयिाचकशबःः अधोटलटखतभ्रमिकाययक्रमं परू यत- (1×4=4)
1. दशवादने 2. साधा षड्वादने 3. पादोन नववादने
4. सपाद वादशवादने 5. नववादने।
10. मचजषु ायां प्रःत्त उटचत अव्ययपःानाम् साहाय्येन अधोटलटखतिाक्याटन पूरयत-
1. अत्रप 2. सहसा 3. वर्थृ ा 4. सवाि (1×3=3)
11. रेखाङ्टकतं पःम् अशद्ध
ु म् अटस्त। तस्य स्थाने कोष्ठकात् उटचतम् पःम् टचत्िा िाक्याटन
पूरयत- (1×3=3)
1. कमलात्रन 2. लेत्रखष्यावः 3. त्रभक्षक
ु ाय 4. हसर्थः
12. अधोटलटखतं गद्यांशं पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि सस्ं कृतेन टलखत-
क) एकपःेन उत्तरत- (½×2=1)
1. आदेशं 2. आरक्षी 3. अत्रभयक्त
ु ः
1. रे दष्टु तत्रस्मन् त्रदने त्वया अहं िोररताया मजजषु ाया ग्रहणात् वाररतः। इदानीं त्रनजकृत्यस्य
फलं भङू ् क्ष्व। अत्रस्मन् िौयाात्रभयोर्े त्वं वषाियस्य कारादण्डम् लप्स्यसे इत्रत।
2. उभौ शवमानीय एकत्रस्मन् ित्वरे स्र्थात्रपतवन्तौ।
3. रे दष्टु तत्रस्मन् त्रदने त्वया अहं िोररताया मजजषु ाया ग्रहणात् वाररतः। इदानीं त्रनजकृत्यस्य
फलं भङू ् क्ष्व। अत्रस्मन् िौयाात्रभयोर्े त्वं वषाियस्य कारादण्डम् लप्स्यसे।
150
ग) टनःेशानुसारम् उत्तरत- (1×2=2)
1. आसीत् 2. पिाच्छात्रदतम् 3. क्रन्दत्रत
13. अधोटलटखतं पद्यांशं पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि टलखत-
क) एकपःेन उत्तरत- (½×2=1)
1. क्रोधः 2. देहे त्रस्र्थतः 3. शरीरम्
1. देहत्रस्र्थतः वत्रह्नः शरीरं दहते। 2. क्रोधः शरीरं दहते।
ग) टनःेशानुसारम् उत्तरत- (1×2=2)
1. देहम् 2. वत्रह्नः 3. प्रर्थमः
14. अधोटलटखतम् नाि्यांशं पटठत्िा प्रःत्तप्रश्नानाम् उत्तराटि टलखत-
क) एकपःेन उत्तरत- -(½*2=1)
1. काकः 2. त्रपकः 3. काकः
1. त्रपकः पच्ृ छत्रत।
2. काकः यि ति का-का इत्रत कका शध्वत्रनना वातावरणम् आकुलीकरोत्रष, न रूपम् न
ध्वत्रनरत्रस्त। कृष्णवणं मेध्यामेध्यभक्षकं त्वां कर्थं वनराजं मन्यामहे वयम।्
3. काकः मेध्यामेध्यभक्षणं करोत्रत।
ग) टनःेशानसु ारम् उत्तरत- (1×2=2)
1. अमेध्यः 2. वयम् 3. अत्रस्त।
15. रोखाङ्टकतपःाटन आधृत्य प्रश्नटनमायिं कुरुत- (1*4=4)
1. शतशकिीयानं कज्जलमत्रलनम् त्रकम् मजु जत्रत?
2. त्वम् कस्मात् अत्रप त्रबभेत्रष?
3. कासाम् माता सरु त्रभः आसीत?्
4. कः देहत्रवनाशनाय प्रर्थमः शिःु ?
5. तिनयः त्रकमर्थं छािावासे वसत्रत स्म?
16. अधोःत्तस्य श्लोकस्य अन्द्ियं उटचतः पःः पूरटयत्िा पनु ः टलखत- (2)
1. लोके 2. िक्षष्ु मन्तः 3. वदने 4. िक्षनु ाामनी
151
िािाथं पूरयत-
1. धमाः 2. त्रववांसः 3. प्राणेभ्यः 4. संरक्षणीयः।
17. अधओःत्तं कथािागं समुटचतक्रमेि उत्तरपुटस्तकायां पुनः टलखत- (½*8=4)
1. एकः त्रनधानः जनः पररश्रमेण धनम् आत्रजातवान।्
2. पिु ः छािावासे वसत्रत।
3. त्रपता धनाभावात् पादिारे ण अर्च्छत।्
4.जनाः वराकं अत्रतत्रर्थमेव िौररूपेण र्हृ ीतवन्तः।
5. वस्ततु ः आरक्षी िौररूपेण आर्तः
6. न्यायाधीशः तं देहम् आनेतमु ् आरत्रक्षणं अत्रभयक्त ु ं ि प्रेत्रषतवान।्
7. त्रकन्तु कृशकायः भारवेदनया क्रन्दत्रत स्म।
8. सत्यं त्रनत्रच उत्य न्यायाधीशः आरत्रक्षणे कारादण्डम् आत्रदष्टवान।्
18. प्रसङ्गानक ु ू लम् रेखाङ्टकतपःानाम् उटचताथं टचत्िा टलखत- (1*3=3)
1. वक्षृ ाणाम् 2. पाश्वाम् 3. परस्परम् 4. पिु स्य।
152
अयि भ ोः छात्ाोः!
अवश्यम् अवध्यातव्याः नवषयाः
1) संस्कृतप्रश्नपत्रे सिेषु प्रश्नखण्डेषु अटधकाः प्रश्नाः ःत्ताः सटन्द्त। तेन सह
टनःेशः अटप प्रःत्तः अटस्त, शु तद्यथा – के िलं प्रश्नद्वयम, शु् के िलं प्रश्नत्रयम्
इत्याटः।
के िलं प्रश्नद्वयम् - अथायत् ििटभः यटः त्रयः प्रश्नाः ःत्ताः सटन्द्त तटहय
प्रश्नद्वयमेि लेखनीयम् इटत। टकन्द्तु ििटभः त्रयः प्रश्नाः अटप समाधेयाः। कः
लािः ? यटः ििटभः टलटखतस्य एकस्य प्रश्नस्य उत्तरं अयुक्तं चेत् टशक्षकः
तृतीयस्याटप उत्तरं पररशील्य अङ्कं ःास्यटत। अतः सिे प्रश्नाः समाधेयाः
एि।
2) टचत्रिियनं िा अनुच्छे ःलेखनं िा कतयुम् अहयटन्द्त ििन्द्तः। टचत्रिियनमेि
सक ु रम।् अत्राटप टनःेशः प्रःत्तः अटस्त यत् पचचिाक्याटन लेखनीयाटन।
ििन्द्तः अटधकाटन िाक्याटन अटप लेटखतुम् अहयटन्द्त। ततः शुद्धाटन पचच
िाक्याटन टिटिच्य पररशील्य च टशक्षकः अङ्कं कल्पटयष्यटत।
3) अन्द्ियः िा िािाथयः िा लेटखतुम् अहयटन्द्त ििन्द्तः। अन्द्िय-लेखनम् एि
सरलम।् टकन्द्तु ििटभः िािाथयः अटप लेखनीयः। अत्राटप यत्र ििन्द्तः
अटधकम् अङ्कं प्राप्नुयुः तत् एि गिटयष्यटत टशक्षकः।।
4) प्रश्नटनमायिे पाठे षु प्रःत्तेभ्यः प्रश्नेभ्यः एि प्रश्नाः आगटमष्यटन्द्त इटत नाटस्त।
अतः अटधकाटधकं टिषयेऽटस्मन् अभ्यासः करिीयः।
5) सामान्द्यतः बहिः छात्राः अपटठतगद्यांशस्य कृते शीषयकलेखनस्य प्रश्ने
अिधानं न ःःाटत। अतः तत्राटप अिधानं ःेयम।् यः टिषयः / यस्य व्यक्तेः
टिषये अपटठतगद्यांशः प्रःत्तः तस्य नाम लेखनेन अलम।्

153

संविद् (SAMVID) - STUDY MATERIAL 2023-24 (ERNAKULAM REGION)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

संविद् (SAMVID) - STUDY MATERIAL 2023-24 (ERNAKULAM REGION)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

श्री. कुमारमोहन् जी.

श्री सन्तोष् कुमार् एि्.

समायोजक: श्री कुमारमोहन् जी.

डा. मनोज् बी.

डा. ए. जी. मटिकण्ठन्

मुखटचत्रम् – श्री टिनायक् सी. बी.

क्र.स.ं टिषय: टनमायता पष्ठृ सख्

प्र. 2 अधोटलटखतं टचत्रं ििययन् संस्कृतेन पचचिाक्याटन टलखत

(क) रूपमन्त: ख) रूपवन्त:

(क) मनुष्य + त्व (ख) मनुष्यत् + व

(ग) मनुष्य + ता (घ) मनुष्यत्व + म्

(क) श्रीमान् + टाप् (ख) श्रीमत् + ङीप्

(ग) श्रीमान् + ठक् (घ) श्रीमान् + त्व

(ग) मुददत + त्व (घ) मुददत + टाप्

23) भवती अतप आगच्छतु -

क)सप्ताह+ठक् ख) सप्ताह + इन्

(क) चक्षुि् + मतुप् (ख) चक्षु + मत्

(अ) 1) बलवती 2) र्णु + मतपु ् 3) महत् + त्व 4) त्रप्रय + िाप्

(क) 1. त्वया 2. तेन 3. अहम् 4. वीरे ण 5. रमया 6. मच्ु यते 7. ददात्रत

(क) 1. वादशवादने 2. साधापजिवादने 3. पादोनसप्तवादने

3) अधोटलटखतं गद्यांशं पटठत्िा प्रश्नानाम् उत्तराटि टलखत

प्रश्नः 2 क्रोधो टह शत्रु: प्रथमो नरािां ःेहटस्थतो ःेहटिनाशनाय ।

2) अधोटलटखताटन िाक्याटन कथाक्रमानस ु ारं टलखत

समय: - होरात्रयम् सम्पूिायङ्का: - ८०

अत्रस्मन् प्रश्नपिे ित्वार: खण्डा: सत्रन्त ।

5. अधोटलटखतिाक्येषु रेखाङ्टकतपःस्य सटन्द्धं/सटं धटिच्छे ःं िा कुरुत ।

i) मया फलं -------------------- ।

घ खण्डः - पटठतािबोधनम् - 30 अङ्काः

14. अधोटलटखतं नाि्यांशं पटठत्िा प्रश्नान् उत्तरत ।

समय: - होरात्रयम् सम्पूिायङ्का: - ८०

अत्रस्मन् प्रश्नपिे ित्वार: खण्डा: सत्रन्त ।

अत्रभनयम् , अभ्यासम् , प्रत्रत, त्रवद्यालये, मजिनम,्

ग खण्ड: - अनुप्रयुक्तव्याकरिम् - 10 अङ्का:

4. अधोटलटखताटन िाक्याटन सस्ं कृतिाषया अनूद्य टलखत- (के िलं प्रश्नपचचकम)्

ग खण्डः – अनुप्रयुक्त व्याकरिम् 25 अङ्काः

3. 1. एतत् उद्यानस्य दृश्यम् अत्रस्त । 2. अि छािा: क्रीडत्रन्त ।

ग खण्डः - अनुप्रयुक्तं व्याकरिम् - 25 अङ्का:

You might also like