Al Meezan Research Journal of Social Sciences Vol: 03, Issue: 01 (Jan to June 2023)

‫پااتسکنےکدینییمیلعتاداروںںیمادباالالتخفیکوطبرومضمندترسیرضور واتیم‬
TEACHING “MANNERS OF DISAGREEMENT” AS A SUBJECT
IN PAKISTANI INSTITUTES OF ISLAMIC EDUCATION
NEED & IMPORTANCE
Dr. Abdul Qadir (ORCID ID: 0000-0002-0107-9676)
Assistant Professor, Department of Islamic Studies, Bahria University, Karachi.
Dr. Muhammad Iftikhar Ahmed (ORCID ID: 0000-0002-2128-6963)
Adjunct Faculty Member, Institute of Business Management, Karachi.
Dr. Sajjad Ahmed (ORCID ID: 0000-0002-4442-4871)
Assistant Professor, College Education Department, Government of Sindh.

ABSTRACT
It is an undeniable fact that our society has intolerance for disagreements, be it in
social issues, political issues, or religious issues which make it very difficult to give
opinion on debatable issues. Although we face it in almost every filed, but this
intolerance is normally more intensive in religious matters. Teaching Manners of
Disagreement can play an important role in decreasing this problem. The classical
term used for “Manners of Disagreement” is Adab-ul-Ikhtilaf and classical literature
is also available on the subject. This paper is an effort to study the curriculums of
major Pakistani religious institutions and to find out the level of the content on the
subject taught in these institutions. Recommendations will be made for inclusion of
this important subject in their curriculum and different levels of their degree programs
will also be suggested in which the inclusion of this subject will be more useful.
Keywords: Disagreement, Religious Institutions, Adab-ul-Ikhtilaf, Islamic Education.
‫االتخیفاسملئ۔‬، ‫االسیمامیلعت‬،‫دمارس‬،‫دینییمیلعتادارے‬،‫ادباالالتخف‬:‫دیلکیاافلظ‬
DOI: 10.5281/zenodo.8147556
‫س‬
‫سج یک وہج ےسضعب‬،‫اس ںیم وکیئ کشںیہن ہک اناونںےک وسےنچ ےنھجمس اور زیچوں وکدےنھکی ےکادناز فلتخم وہےتںیہ‬
‫س‬
‫اواق ک‬
‫ای یہ تقیقح یک فلتخم ریبعتںی اسےنم آاجیت ںیہ۔ اس ےئل ہی نکمم ںیہن ہک اناونں ںیم االتخف ہن وہ اور ہن یہ ہی ولطمب‬
‫س‬
‫ایتقیقحےہہکاالتخفراک یکترر ںیمانانار یراک وکپا ک ےنا اوردو ےےیکراک وکردےنا یک‬ ‫ےہ۔ہکبجہیا ی ک‬
‫سجےکےجیتنںیمآسپںیموھپٹڑپا اور اپک یمہتو وقاتپار پار وہا ےسیاسملئ‬،‫وکششںیمادتعالاکدانموھچڑدےتیںیہ‬
‫س‬
‫اخصوطررپرظن کپایتاورذمیبہاعمالم ںیمہیلکشز کپاد وخفپاکاتنجئاکذرہعینباج کاپےنیتےہ۔‬،‫شیپآےتںیہ‬
‫س‬ ‫سس‬
‫آمخقرآنےنمیاورسوبنہییلعاصحبکھاااالصلۃوامیلستلںیہ۔ان‬‫ذمہےکاالسیمامیلعت ےکاینبدی ذ‬ ‫ایدنیو ک‬ ‫تیثیحب ک‬
‫سس‬
‫۔ااھتجدی کاپفلتخمہیفااکحم۔یلہپ مسقےسرمادو ااکحام ںیہ‬۲،‫۔ریغااھتجدی کاپیعطقااکحم‬۱:‫آمخںیمذموکر ااکحم یکدوںیمسق ںیہ‬
‫ذ‬

31
‫‪Al Meezan Research Journal of Social Sciences‬‬ ‫)‪Vol: 03, Issue: 01 (Jan to June 2023‬‬

‫نجےکپکارےںیماہقفءےنامےکفلتخمومفقوہتکسںیہ‪ ،‬ک ک‬
‫جہکدو ےیمسقےسرمادو ااکحمںیہنجںیماالتخفںیہنپا کاپاجپا۔‬
‫امنزںیماہھتاہکںپکادنےھاجںیئےگ؟آنیمزورےسںیہکےگ کاپآہتسہ؟ونق رجفیکامنزںیمڑپاھاجک اگ کاپاشعءیکامنزںیم؟جحقران‬
‫الضفےہ کاپجحعتمت؟وریغ وریغ اےسیاسملئںیہںیہنجیلہپمسقیکاثمولںےکوطررپشیپایکاجاتکسےہ۔اسےکاقمےلبںیموچری‪،‬‬
‫س‬ ‫س س‬
‫ااجئوہا ‪،‬امنز‪،‬زوکۃاورروز وریغ ےکقرضوہا ںیماہقفءےناماکوکیئاالتخفںیہن‬
‫رشاب‪،‬وھجٹیسیجزیچوںےکرحام اورپ ر‬
‫پاپکااجپا‪،‬سپاںیہندو ےیمسقےکااکحمیکاثملاہکاجاتکسےہ۔‬
‫اس اپک وکےنھجمسیکرضور ےہہکااہتجدیاسملئاکپکاباسےئلالھکوہاےہقرآنوید ک یکو رابر ںینجںیموکیئ‬
‫اپک کاپمکح یعطق اور یمتح ادناز ےس ںیہن ایبن ایک ایگ ےہ کاپ اس یک الیصفت واضج ےس اسےنم ںیہن آیئںیہ‪ ،‬ان یک ریبعت و رشتحی ںیم‬
‫اہقفءاماےنپاےنپانمجہاوراترلووضاطبیکروینشںیمااکحماکاابنتسطےنےتںیہاوریہیو نادانںیہسجںیم دددآی ز کاپرپاراار‬
‫س‬
‫ےنپ آسپ ےک ڑگھجے اور اسفداک ذرہعی نب اتکس ےہ۔ سپ نج پکاوتں یک ریبعت و رشتحی ںیم رضحا احصہب ےنامؓ اک ومفق‬
‫اولسب اایتخر ا‬
‫س‬
‫ےنپ دیفم ںیہن وہپا۔ ان اعمالم ںیم االتخف راک وک‬
‫س وک وبجمر ا‬ ‫ای راک وک وبقل ےنا رپ ک‬ ‫اگل اگل رظن آپا ےہ ان ںیم یسک ک‬
‫س‬ ‫س‬
‫کئرداسےنپااوردلیلیکاینبدرپاانپومفقشیپےنےکاسرپاافتکءےنپایہاماکومجمیعاعتلمراہےہ۔‬
‫اسوحاہلےسااممامکلؒیکرطفےسہفیلخوصنمریکدروخاسوکردےندےنیاکواہعقرتہبنیاثملےہاوراالتخیفاسملئیک‬
‫تقیقحوکواحضےندےنیےئلیکاکیفےہ۔واہعقہیےہہک ک‬
‫ایرمہبتجحےکومعقرپہفیلخوصنمرا ااممامکلؒےسرعضایکہکو ہیاچاتہ‬
‫ےہاالسیمالختفےکامتحتںوروںںیمااممامکلؒیکاتکوبںےکےخسنایترےنواےکوجھبادےاورہیمکحا یاجریےندےہکآدنئ امتم‬
‫س‬
‫رحتئرا ےکاطمقبیہےئکاجںیئ۔اسرپااممامکلؒا وجوجابد کاپو ااہتنیئامہےہ۔اوہنںا قرام کپا‪:‬‬‫ںوروںںیمےلصیفااممامکلؒیک ک‬
‫"يا أمير املؤمنين ال تفعل‪ ،‬فإن الناس قد سبقت إليهم ألاقاويل و سمعوا أحاديث‪ ،‬و رووا‬
‫روايات‪ ،‬و أخذ كل قوم بما سبق إليهم‪ ،‬أتوا به من اختالف الناس‪ ،‬فدع الناس و ما‬
‫اختار أهل كل بلد منهم ألنفسهم‪)1(".‬‬

‫’’اے اریم اوملنینم ااسی ہن ےنںی۔ اس ےئل ہک ولوگں ی فلتخم اتوال چنہپ ےکچ ںیہ‪ ،‬و فلتخم ااحد ک اور‬
‫روا کپا نسےکچںیہ۔ہرہگجےکولوگںا اےساایتخرےنایلےہوجانیاچنہپےہ‪،‬سپولوگںوکاساایتخررپ‬
‫رےنہدںیوجاوہنںا اےنپاےنپںوروںںیماےنپےئلدنسپایک۔‘‘‬
‫س‬ ‫س‬
‫کؒ‬
‫دبعازعلئراکا یوقنملےہ‪،‬سجںیماوہنںا قرام کاپ‪:‬‬ ‫ایسرطحاکارشادرضح رمعنب‬
‫"ليقض ي كل قوم بما اجتمع عليه فقهاؤهم‪)2(".‬‬

‫’’ہرتومےکاہقفءاکسجرپاافتقوہایسےکاطمقبتومہلصیفےنایلےنے۔‘‘‬
‫س‬
‫امازیشانےہ۔ان‬
‫ای ک‬ ‫دبعازعلئاسامیک ک‬
‫ ےئرآورد ایصخش ںیہاورانیکامںیم ک‬ ‫ک رؒ‬ ‫ااممامکلؒاوررضح رمعنب‬

‫‪31‬‬
‫‪Al Meezan Research Journal of Social Sciences‬‬ ‫)‪Vol: 03, Issue: 01 (Jan to June 2023‬‬

‫رضحا ےکہیارشادا اس اپک ےکامغزںیہہکاموکاالتخیفاسملئںیمیسک ک‬

‫ایراک اکپادنبانبدانیوکیئ ک ذ‬
‫دنسپی ارمںیہنےہ۔زین‬
‫س س‬
‫ہی ا ی ک‬
‫اقب وغر ےہ ہک ا ہل اعت ی ا قرآن ےنمی ںیم اےسی ااکحام ںویں پازل قرامک نج ںیم االتخف یک ئاجن ش وموجد ےہ؟ ایک ااسی‬
‫ںیہنوہاتکساھتہکاسرےااکحام اےسییہوہےتنجںیماالتخفیکذر کئ ک ر‬
‫رائئاجن شہنوہیت؟انیقیااسیا یوہاتکساھتنکیلا ہلاعت یا ‬
‫س‬
‫یسکتمکحےسیہہیادنازںیہناایتخرقرام کپا۔اوراظبہرو تمکحیہیےہہکفلتخماحال ووااعق ںیماناالتخیفآراءےسافدئ ااھٹا اک‬
‫ومعقوموجدرےہ۔‬
‫سپہی اپک وتواحضےہہکدینیوذمیبہاومرںیماالتخفراک ہشیمہےسراہےہاورآدنئ ا یرےہاگاورہیسفناالتخفوکیئ‬
‫کئریزیچںیہنےہ۔نکیلاساالتخفوکارگریغبیدودوویقدیکراع ک ےک کئرقرارراھکاجک وتاسےکیفنمائرا ا یاسےنمآےتںیہ‬
‫س‬
‫کر‬
‫رحتئ یکںیہنجںیم اس وموضع وک‬ ‫اور ام ںیم ارتفاق و انتشااراک ذرہعیےتنبںیہ۔ یہی وہج ےہ املعءام ا دقمی ےس ایسیافینصت‬
‫ایرطفی‬‫اینبدانب کاپایگےہاوردینیااکحمںیمپاک اجا واےلاالتخاف ےکوقعملاابسبولوگںےکاسےنمرےھکںیہ‪،‬پاہکاالتخفوک ک‬
‫س‬
‫تقیقحےکوطررپوبقلےنپاآاسنوہےکس۔‬
‫ل‬
‫امازیشاناحلصےہ‪،‬سجےکفنصمالعہمانبردش‬ ‫ای ک‬‫رحتئیکاجا اتکوبںںیم"دباۃیا مجکبہدذ"وک ک‬
‫اسوحاہلےس ک ر‬
‫قریبطںیہ۔ نکیل ان ےس ا ی ےلہپ انبدیس ومیلطبس ار ی ک ر‬
‫رحتئ ںیم اابسب االتخف وک وموضع انب ےکچ ےھت۔ اامم انبہیمیتؒیک "رعفاالملم‬
‫س ااحد ک ابمرہک اک االتخف ےہ۔ اامم اوبااحسق شایبطؒ یک‬
‫نع االئا االالعم"ںیم ان االتخاف اک اینبدی وتہج یلم ےہنج اک ک ک‬
‫ای ارفنادی اقممےہ۔ شا و ی ا ہلؒ ا "االاصنفیف ایبن اابسب االالتخف" اور"ۃجحا ہل اابلۃغل"ںیم‬ ‫"اوملااقف " اک اسوحاہل ےس ک‬
‫لس‬
‫اس وموضع وک کئری اتیم ےک اسھت وتہج دی ےہ۔ خیش یلع ا جفی کف یک "اابسب االتخف الفقہااء" ڈارٹک یفطصم کائرامہ ازلیط یک "اابسب‬
‫ل س‬
‫س‬
‫ف‬‫ل‬
‫االترل یف االتخف ا قہااء" ‪،‬خیش دمحم وعاہمیک‬
‫کا‬ ‫االتخف الفقہااء یف االاکحم ارشلعی کۃا"‪ ،‬ڈارٹک یفطصم دیعس ا جن یک "ائر االالتخف یف اوقلادع‬
‫س‬
‫ومالپ ارشف یلع اھتونیؒ یک "ااکحم‬
‫اجئ اولعلاین یک "ادب االالتخف یف االالسم" ‪ ،‬ا‬ ‫"ائر ادحل ک ارشلفی یف االتخف الفقہااء" ‪،‬ڈارٹک ہط ک ر‬
‫االیافیفااکحماالالتخف"‪،‬یتفدمحمعؒیک"وید ام"اوراصحلنبدبعا ہلنبدیمحیک"ادباالخلف"وموضعرپیھکلاجا ‬ ‫ک‬
‫س‬
‫وا یامہافینصت ںیمشالمںیہ۔انےکالعو ڈارٹکدیسمیعنپکادشا اورڈارٹکدمحممیعناکاقمہل"االتخفاوراقشقںیمقرقاورانیکااسقم‪:‬‬
‫س‬
‫اماز ا دم اخن اک اقمہل ‪Ethics of Disagreement in‬‬‫ای یلیصفت اج رئ "‪ ،‬ڈارٹک راو رمعان بیب ‪ ،‬ڈارٹک ونرنی ا رت اور ڈارٹک ک‬‫ک‬
‫‪ Shariah and its Value for Contemporary Pakistani Society‬اورڈارٹکپازاالالسماور رپورسیفڈارٹکاامن‬
‫ک‬
‫اصج اک اقمہل ‪ Ethics of Disagreement and its Impact on Muslim Unity‬ا ی اس وموضع رپ امہ‬ ‫ا ہل‬
‫ک‬
‫رحتئرا ںیمشالمںیہ۔‬
‫س‬
‫زئ رظن ومضمن ںیم اس اپک اک ر‬
‫اجئ ےنیل یک وکشش یک یئگ ےہ ہک ایک‬ ‫اس وموضع رپ ااھچ اخاص اکم وموجد ےہ ۔رہبفیک ک ر‬

‫‪31‬‬
‫‪Al Meezan Research Journal of Social Sciences‬‬ ‫)‪Vol: 03, Issue: 01 (Jan to June 2023‬‬

‫ذموکر بتکواقمال کاپانےکالعو وکیئدرگیاصتفینپااتسکنںیموموجدفلتخمدینییمیلعتوبرڈزےکاصنبںیمشالمںیہ کاپںیہن؟ارگ‬

‫ںیہوتانیکتیثیحالصومضمنیکےہپکاینمضومضمنیک؟اورارگںیہنںیہوتاناکااضہفسکرطحایکاجاتکسےہ۔‬
‫س‬
‫پااتسکنںیموموجددینییمیلعتوبرڈزےکاصنوبںاکاجئر ‪:‬‬
‫پااتسکنںیمفلتخماکم ک رکفےکامندنئ دینیمیلعتےکوبرڈزںیہںیہنجرپکایتسحطسرپمیلستایکاجپاےہ۔انںیم کئرولییہبتکم‬
‫س‬ ‫س‬
‫رکف اک کئرا امندنئ یمیلعت وبرڈ میظنت ادملارس ےک پام ےس ‪،‬دویدنبی ہبتکم رکف اک کئرا امندنئ یمیلعت وبرڈ وافق ادملارس ےک پام ےس ‪ ،‬الہ‬
‫س‬
‫ید ک ہبتکمرکفاک کئراامندنئ یمیلعتوبرڈوافقادملارسالشلفی کۃےکپامےس‪،‬الہعیشتہبتکمرکفاکامندنئ یمیلعتوبرڈوافقادملارسالشت کعۃ‬
‫س‬ ‫س‬
‫راب ادملارس ےک پام ےس اکم ےنپا ےہ۔ ان یمیلعت وبرڈز یک و ک ک‬
‫ےک پام ےس اور امجع االسیم یک امندنئیگ ےنا واال یمیلعت وبرڈ ک ا‬
‫س‬
‫حذہ ےہ‪:‬‬ ‫ک‬ ‫اسسٹئےساحلصےئکاجا واےلاصنوبںاک ر‬
‫اجئ‬
‫میظنتادملارساکاصنب‪:‬‬
‫میظنتادملارسیکو ک ک اس رپوموجداصنباکاطمہعلےنا ےسولعمموہپاےہہکاسوپرےآھٹاسہلاصنبںیمادب‬
‫االالتخف اک وموضع وطبر ومضمن ےک یسک ا ی رمہلح ںیم شالم ںیہن ےہ۔ میظنت ادملارس اک ہی اصنب اینبدی وطر رپ دودو اسل ےک‬
‫اچررما لںیم میسقےہسجیکلیصفتدرجذہ ےہ‪:‬‬
‫‪۱‬۔رمہلحپاونہیاعہم‪:‬‬
‫رمہلحپاونہیاعہمںیمنجاضمنیموکشالمایکایگےہانںیمئرہمجقرآنےنمی‪ ،‬ک‬
‫وجتیذ‪،‬ہقف‪،‬راف‪،‬وحن‪،‬رعیبادب‪،‬قطنم‪،‬‬
‫س‬
‫اسحب‪ ،‬ک‬
‫ارگنئری‪،‬اقعدئ‪،‬رنجلاسسنئاوراطمہعلپااتسکنشالمںیہ۔نجیکدترسیےکےئلفلتخماتکوبںیکنییعتیکیئگےہ۔‬
‫‪۲‬۔رمہلحپاونہیاخہص‪:‬‬
‫س‬
‫رمہلحپاونہیاخہصںیمقرآندیجم‪،‬ید ک ‪،‬ہقف‪،‬اترلہقف‪،‬وحن‪،‬رعیبادب‪،‬البع‪،‬قطنم‪،‬ریس اورپارخیشالمںیہ۔اور‬
‫انیکدترسیےکےئلفلتخماتکوبںیکنییعتیکگےہ۔‬
‫‪۳‬۔رمہلحاعہیل‪:‬‬
‫س‬
‫رمہلح اعہیل ںیم ریسفت‪ ،‬اترل ریسفت‪ ،‬ید ک ‪ ،‬اترل ید ک ‪ ،‬ہقف‪ ،‬نم انم ‪ ، ،‬ب ‪،‬ہف‪ ،‬البع‪ ،‬رعیب ادب‪ ،‬اقعدئ اور قطنم‬
‫شالمںیہ۔نجیکدترسیےکےئلفلتخماتکںیبنیعتمیکیئگںیہ۔‬
‫‪۴‬۔رمہلحاعہیمل‪:‬‬
‫رمہلحاعہیملںیمنم االکلم‪،‬نم ارفلاضئ‪،‬ہقف‪،‬اترلہقف‪،‬اترلید ک ‪،‬اترلقیقحت‪،‬ید ک ‪،‬تمکحاورب ‪،‬ہفشالمںیہ۔‬
‫(‪)3‬‬
‫اورانیکدترسیےکےئلا یفلتخماتکںیبشالمیکیئگںیہ۔‬

‫‪31‬‬
‫‪Al Meezan Research Journal of Social Sciences‬‬ ‫)‪Vol: 03, Issue: 01 (Jan to June 2023‬‬

‫وافقادملارساکاصنب‪:‬‬
‫دویدنبیہبتکمرکفےک کئرےامندنئ وبرڈیکو ک ک اس رپوموجداصنبیکا یذموکر اچررما لںیم میسقرظن آیتےہ۔‬
‫اساصنبںیمانرما لںیمشالماضمنیم ک‬
‫حذہ ںیہ‪:‬‬
‫‪۱‬۔رمہلحپاونہیاعہم‪:‬‬
‫س‬
‫ارگنئری‪،‬رپکایض‪،‬اطمہعلپااتسکن‪،‬اسسنئ‪،‬قشمقرآء ‪،‬رعیبزپکان‪،‬راف‪،‬وحن‪،‬‬
‫رمہلحپاونہیاعہمںیماالسایم ‪،‬اردو‪ ،‬ک‬
‫س‬
‫ید ک ‪،‬اناءرعیب‪،‬قطنماورہقفشالمںیہ۔اناضمنیمیکدترسیےکےئلفلتخماتکںیبشالماصنبیکیئگںیہ۔‬
‫‪۲‬۔رمہلحپاونہیاخہص‪:‬‬
‫س‬ ‫س‬
‫رمہلح پاونہی اخہص ںیم ریسفت‪ ،‬ید ک ‪ ،‬ہقف‪ ،‬اترل ہقف‪ ،‬وحن‪ ،‬رعیب زپکان‪ ،‬االخق‪ ،‬قطنم‪ ،‬اناء اور البع ےک اضمنیم شالم‬
‫ےئکےئگںیہنجیکدترسیےکےئلفلتخماتکںیبرقمریکیئگںیہ۔‬
‫‪۳‬۔رمہلحاعہیل‪:‬‬
‫س‬
‫رمہلحاعہیلںیمئرہمج‪،‬ریسفت‪،‬ہقف‪،‬اترلہقف‪،‬البع‪،‬ب ‪،‬ہف‪،‬اقعدئ‪،‬رعیبادب‪،‬ریسفت‪،‬اترلریسفت‪،‬ید ک ‪،‬اقعدئ‪،‬ایکلف‬
‫اورنم رعوضوتوایفشالمںیہ۔انیکدترسیےکےئلفلتخماتکںیبشالماصنبںیہ۔‬
‫‪۴‬۔رمہلحاعہیمل‪:‬‬
‫رمہلحاعہیملںیمعلومارقلآن‪،‬ہقف‪،‬ریسفتاورید ک وکاینبدیاضمنیمیکتیثیحےسراھکایگےہ۔ اورانیکدترسیفلتخم‬
‫(‪)4‬‬
‫اتکوبںیکدمدےسیکاجیتےہ۔‬
‫وافقادملارسالشلفی کۃاکاصنب‪:‬‬
‫وافقادملارسالشلفی کۃاکاصنبا یاچررما لںیم میسقےہ۔(‪ )5‬سجںیمشالماضمنیمیکلیصفتدرجذہ ےہ ‪:‬‬
‫‪۱‬۔رمہلحپاونہیاعہم‪:‬‬
‫س‬
‫وجتیذ‪،‬ئرہمجقرآنےنمی‪،‬ید ک رشفی‪،‬ریس ‪،‬رعیبزپکان‪،‬راف‪،‬وحن‪،‬ئرہمجواناء‪،‬ویپمکرٹ‪،‬‬‫رمہلحپاونہیاعہمںیمظفحو ک‬
‫س‬
‫(‪)6‬‬
‫ارگنئری‪،‬رپکایض‪،‬اسسنئ‪،‬اترلید ک ‪،‬اقعدئاطمہعلپااتسکنشالمںیہ۔‬
‫ک‬
‫‪۲‬۔رمہلحپاونہیاخہص‪:‬‬
‫رمہلحپاونہیاخہصںیمئرہمجقرآنےنمی‪،‬ید ک رشفی‪،‬حلطصمادحل ک ‪،‬ہقفاالسیم‪،‬اقعدئ‪،‬رعیبزپکان‪،‬راف ووحن‪،‬پارخی‬
‫کس ش‬
‫ارگنئری‪ ،‬ھرر ک ‪ ،‬اطمہعل پااتسکن اور ویپمکرٹ اسسنئ ےک اضمنیم شالم ںیہ نج یک دترسی ےک ےئل فلتخم‬ ‫االسم‪ ،‬قطنم‪ ،‬اعمایش ‪،‬‬
‫(‪)7‬‬
‫اتکوبںوکرقمرایکایگےہ۔‬

‫‪31‬‬
‫‪Al Meezan Research Journal of Social Sciences‬‬ ‫)‪Vol: 03, Issue: 01 (Jan to June 2023‬‬

‫‪۳‬۔رمہلحاعہیل‪:‬‬
‫س س‬ ‫س‬
‫رمہلحاعہیلںیم ریسفت قرآن ‪ ،‬اترل ریسفت‪ ،‬ید ک ‪ ،‬ہقف‪ ،‬اترل ہقف‪،‬وحن ‪ ،‬رعیب ادب‪ ،‬البع‪ ،‬پارخی االسم‪ ،‬اناء ‪ ،‬قراضئ‪،‬‬
‫(‪)8‬‬ ‫س‬
‫ارگنئری‪،‬اطمہعلپااتسکناوراوجینشیکےکاضمنیمشالمںیہ۔‬ ‫ایسایس ‪،‬اعمایش ‪ ،‬ک‬
‫‪۴‬۔رمہلحاعہیمل‪:‬‬
‫رمہلح اعہیمل ںیم ریسفت‪ ،‬اترل ریسفت‪ ،‬ید ک ‪ ،‬حلطصم ادحل ک ‪ ،‬ہقف ‪ ،‬اترل ہقف‪ ،‬اقعدئ‪ ،‬رعیب ادب‪ ،‬ا ےار التشررعی االالسیم‪،‬‬
‫اقتب اد کپان‪ ،‬دراسا االاسدین اور اترل رختجی ےک اضمنیم‬‫اترل دوع ‪ ،‬پارخی اولعلم‪ ،‬االسم اک ااصتقدی اظنم‪ ،‬االسم اک ایسیس اظنم‪ ،‬ک‬
‫(‪)9‬‬
‫شالمںیہ۔‬
‫وافقادملارسالشت کعۃاکاصنب‪:‬‬
‫وافقادملارسالشت کعۃاکاصنبا یاچررما لںیممسقنمےہ‪،‬نجیکلیصفت ک‬
‫حذہ ےہ‪:‬‬
‫‪۱‬۔رمہلحپاونہیاعہم‪:‬‬
‫رمہلحپاونہیاعہمںیمراف‪،‬وحن‪،‬ہقف‪،‬قرآن‪،‬اقعدئ‪،‬پارخیاوراالخقےکاضمنیمشالمںیہ‪،‬نجیکدترسیفلتخماتکوبں‬
‫ےسیکاجیتےہ۔‬
‫‪۲‬۔رمہلحپاونہیاخہص‪:‬‬
‫رمہلح پاونہی اخہص ںیم راف‪ ،‬ادب‪،‬وحن‪ ،‬ہقف‪ ،‬اترل ہقف‪ ،‬قرآن‪،‬اقعدئ‪ ،‬االخق‪ ،‬قطنم اورپارخی ےکاضمنیم شالمںیہ اور‬
‫انیکدترسیےکےئلفلتخماتکںیبرقمریکیئگںیہ۔‬
‫‪۳‬۔رمہلحاعہیل‪:‬‬
‫رمہلحاعہیلںیموحن‪،‬ہقف‪،‬ریسفت‪،‬قطنم‪،‬امسایج ‪،‬اترلہقف‪،‬ید ک ‪،‬االخق‪،‬اقعدئاوررعیبادبےکاضمنیمشالمںیہ۔‬
‫‪۴‬۔رمہلحاعہیمل‪:‬‬
‫(‪)01‬‬
‫اسرمےلحںیمہقف‪،‬قطنم‪،‬ب ‪،‬ہف‪،‬اترلہقف‪،‬پارخی‪،‬ادب‪،‬ریسفت‪،‬ید ک ‪،‬رعیبادباورامسایج اضمنیمشالمںیہ۔‬
‫ک‬
‫راباادملارساکاصنب‪:‬‬
‫س‬
‫امجعاالسیماکیمیلعتوبرڈ ک ا‬
‫رابادملارسےکپامےسررٹسجڈےہاوراسےسہقحلمدمارسںیما یاچررما لںیمدینی‬
‫میلعتاکاصنبڑپاھپکااجپاےہ‪،‬نجیکلیصفتدرجذہ ےہ‪:‬‬
‫‪۱‬۔رمہلحپاونہیاعہم‪:‬‬
‫س‬
‫رمہلح پاونہی اعہم ںیم قرآن‪ ،‬ید ک ‪ ،‬راف‪ ،‬وحن‪ ،‬رعیب زپکان‪ ،‬ہقف‪ ،‬ریس ‪ ،‬ک‬
‫ارگنئری‪ ،‬اردو‪ ،‬رپکایض‪ ،‬اطمہعل پااتسکن اور‬

‫‪31‬‬
‫‪Al Meezan Research Journal of Social Sciences‬‬ ‫)‪Vol: 03, Issue: 01 (Jan to June 2023‬‬

‫قطنمےکاضمنیمشالمںیہ۔‬
‫‪۲‬۔رمہلحپاونہیاخہص‪:‬‬
‫رمہلحپاونہیاخہصںیمقرآن‪،‬ید ک ‪،‬رعیبادب‪،‬ہقف‪،‬اترلہقف‪،‬وحن‪،‬قطنماوررعیبزپکانےکاضمنیمرےھکےئگںیہ۔‬
‫‪۳‬۔رمہلحاعہیل‪:‬‬
‫س‬
‫رمہلحاعہیلںیمقرآن‪،‬ید ک ‪،‬البع‪،‬ہقف‪،‬اترلہقف‪،‬ریماث‪،‬فشلفۃ‪،‬رعیبزپکاناوراقعدئوالکمےکاضمنیمشالمںیہ۔‬
‫‪۴‬۔رمہلحاعہیمل‪:‬‬
‫رمہلحاعہیملںیمریسفت‪،‬اترلریسفت‪،‬ید ک ‪،‬اترلید ک ‪،‬ہقفااتفء‪،‬اترلہقف‪،‬پارخیاریسفتل‪،‬پارخیید ک ‪،‬پارخیہقفےک‬
‫(‪)00‬‬
‫اضمنیمشالمںیہ۔‬
‫ذموکر اصنوبںںیمشالماضمنیماکاامج یاچرٹ‪:‬‬
‫س‬
‫فلتخمدینییمیلعتوبرڈزےکذموکر پکاالاصنبںیمشالماضمنیماک ک‬
‫ایاامج یاجئر ذہ ںیمشیپایکاجراہےہ۔ہیشیپرظن‬
‫رےہہکانںیمضعباضمنیماےسیںیہوجیسکیمیلعتوبرڈےکاصنبںیموتےہنکیلدو ےےاصنبںیمںیہنےہ۔‬
‫اضمنیم‬ ‫رمہلح‬
‫س‬
‫ارگنئری‪،‬اقعدئ‪،‬رنجلاسسنئاوراطمہعلپااتسکن‪،‬‬ ‫وجتیذ‪،‬ہقف‪،‬راف‪،‬وحن‪،‬رعیبادب‪،‬قطنم‪،‬اسحب‪ ،‬ک‬ ‫ئرہمجقرآن‪ ،‬ک‬ ‫پاونہیاعہم‬
‫س‬
‫االسایم ‪،‬اردو‪،‬ر کپایض‪،‬قشمقرآء ‪،‬رعیبز اپکن‪،‬ید ک ‪،‬اناءرعیب‪،‬ریس ‪،‬ویپمکرٹ‪،‬اترلید ک ‪،‬االخق۔‬
‫س‬
‫قرآن دیجم‪ ،‬ید ک ‪ ،‬ہقف‪ ،‬اترل ہقف‪ ،‬وحن‪ ،‬رعیب ادب‪ ،‬البع‪ ،‬قطنم‪ ،‬ریس ‪ ،‬پارخی ‪ ،‬ریسفت‪ ،‬رعیب زپکان‪ ،‬االخق‪،‬‬ ‫پاونہیاخہص‬
‫کس ش‬ ‫س‬
‫ارگنئری‪ ،‬ھرر ک ‪،‬اطمہعلپااتسکناورویپمکرٹاسسنئ۔‬ ‫اناء‪،‬حلطصمادحل ک ‪،‬اقعدئ‪،،‬پارخیاالسم‪،‬اعمایش ‪،‬‬
‫س‬
‫قرآن‪،‬ید ک ‪،‬البع‪،‬ہقف‪،‬اترلہقف‪،‬ریماث‪،‬ب ‪،‬ہف‪،‬رعیبزپکان‪،‬اقعدئوالکم‪،‬وحن‪،‬ریسفت‪،‬قطنم‪،‬امسایج االخق‪،‬‬ ‫اعہیل‬
‫س‬ ‫س س‬
‫رعیب ادب‪ ،‬اترل ریسفت‪ ،‬پارخی االسم‪ ،‬اناء ‪ ،‬قراضئ‪ ،‬ایسایس ‪ ،‬اعمایش ‪ ،‬ک‬
‫ارگنئری ‪ ،‬اطمہعل پااتسکن ‪ ،‬اوجینشیک‪،‬‬
‫ب ‪،‬ہف‪،‬اقعدئ‪،‬ایکلف ‪،‬نم رعوضوتوایف اترلید ک ‪،‬نم انم ‪ ،‬۔‬
‫نم االکلم‪،‬نم ارفلاضئ‪ ،‬ہقف‪ ،‬اترلہقف‪ ،‬اترلید ک ‪ ،‬اترل قیقحت‪،‬ید ک ‪ ،‬تمکح‪،‬ب ‪،‬ہف ‪،‬علوم ارقلآن ریسفت‪،‬‬ ‫اعہیمل‬
‫اترل ریسفت‪ ،‬حلطصم ادحل ک ‪ ،‬اقعدئ‪ ،‬رعیب ادب‪ ،‬ا ےار التشررعی االالسیم‪ ،‬اترل دوع ‪ ،‬پارخی اولعلم‪ ،‬االسم اک‬
‫ااصتقدی اظنم‪ ،‬االسم اک ایسیس اظنم‪ ،‬ک‬
‫اقتب اد کپان‪ ،‬دراسا االاسدین ‪ ،‬اترل رختجی‪ ،‬قطنم‪ ،‬ب ‪،‬ہف‪ ،‬رعیب ادب‪،‬‬
‫امسایج ‪،‬ہقفااتفء‪،‬اترلہقف‪،‬پارخیاریسفتل‪،‬پارخیید ک ‪،‬پارخیہقف۔‬
‫ایبنےند دنمرہجپکاالاامج یاخہکےسہی اپک واحضےہہکدینیدمارسےکامتمیہوبرڈزےکاصنبںیم"ادباالالتخف"‬

‫‪31‬‬
‫‪Al Meezan Research Journal of Social Sciences‬‬ ‫)‪Vol: 03, Issue: 01 (Jan to June 2023‬‬
‫س‬
‫وطبرومضمنےکشالمںیہنےہ۔انم ‪ ،‬ےسقلعتم ک‬
‫ایومضمنشالمےہسجںیم"ردیشہی"پامیکاتکبڑپاھیئاجیتےہنکیلالہ‬
‫نم وافقںیہہکاسےسو افدئ احلصںیہنوہاتکسےہوجادباالالتخفیکدترسیےسوہاتکسےہ۔‬
‫دینییمیلعتاداروںےکاصنبںیم"ادباالالتخف"اکوطبرومضمنااضہف‪:‬‬
‫س‬ ‫س‬
‫خپکایتاضفاکاقتاضےہہککلمںیم پکا یمہرواداریےکاموحل وکقروغ‬
‫االتخیفاسملئےکوحاہلےسہارےکلمںیموموجد ک ذ‬
‫دےنی ےک ےئل "ادب االالتخف" وک پکااقدع وطبر ومضمن ےک شالم اصنب ایک اجک ۔ اس ےس ےلہپ دقعنم ک‬
‫ای اکرفنسن ںیم رصعی‬
‫یمیلعتاداروںںیماےسوطبرومضمنشالمےنا یکقراردادشیپیکاجیکچےہ۔رامقےکایخلںیمدینیدمارسےکاصنبںیما یاےس‬
‫س‬
‫اجپ اچےئہ۔اہتبل دمارس ےک وموجد اصنب وکدےتھکیوہک ہی وسال تہب امہےہ ہکسک رمہلحرپاس ومضمن وک شالم‬
‫رضورشالمایک ا‬
‫اصنبایکاجک اوروکنیساتکبوطبردریساتکبےکریھکاجیتکسےہ؟‬
‫س‬
‫اہجں ی ےلہپ وسالاک وجاب ےہ وت اسوحاہل ےس ہی اپک شیپ رظن رینہ رضوری ےہ ہک کخذپکایت روہی ونوجاین ںیم ز کپاد وہپا‬
‫ےہاوررمع کئرےنھےکاسھتاسھتاعموطررپاسںیمرہھٹاوآاج کاپےنپاےہ۔اسوحاہلےسرضور وتاس اپک یکرظنآیتےہہکرمہلح‬
‫س‬
‫رمک ہبلط ںیم رعیب‬
‫پاونہیاعہم ںیم ا ی اس ومضمن وک شالم اصنبایک اجک نکیل رمہلح پاونہیںیم ومعامًدینی دمارس ںیم وتہجاک الص ر‬
‫س‬ ‫س‬
‫ےنپانےکےئللکشموہاتکسےہ۔‬‫ےنپوہپاےہ‪،‬اسےئلاسرمہلحںیماسومضمنوکشالم ا‬ ‫زپکانیکاینبدی ک‬
‫الصحوکدیپا ا‬
‫اہتبل پاونہی اخہص ےک رمہلح ںیم ہبلط یک اس "ادب االالتخف " ےک وحاہل ےس را امنیئ ااہتنیئ رضوری ےہ ںویہکن یہی و‬
‫رمہلحےہاہجںہقفیکایسیاتکںیبشالماصنبںیہنجںیمیسکا یہبتکمرکفےکیہقفاسملئےکداللئشالموہےتںیہ۔اناتکوبں‬
‫ےکڑپےنھےسومعامیسکہبتکمرکفےکہبلطوکاےنپیہقفداللئاکنم وتوہاجپاےہنکیلہیرضوریںیہنہکدو ےےاکم ک رکفےکداللئ‬
‫ا یانےکاسےنمآںیئ۔اےسیںیماس اپک اکااکمن کئرھاجپاےہہکو رافاےنپبتکمرکفوکوایددرسومفققراردےنیںیگلاور‬
‫س‬
‫خپکایت روویںاک اظمہر رشوع ےندںی۔ سپ اس رمہلح ںیم "ادب االالتخف" یکدترسی رضوریےہ۔‬ ‫درگی اکم ک رکف ےکوحاہل ےس ک ذ‬
‫س‬
‫وہپرتہبےہتبسنبیسکپکااقدع فینصتوکشالماصنبےنا ‬ ‫نکیلرامقیکرظنںیماسرمہلحںیمرا امنیئاکرطہقیرچکیلاوراحمرض واال ا‬
‫س‬
‫ااسی وج ادتعال دنسپ وہں اور فلتخم اکم ک رکف ےک ووج ادتسالل ےس واتیفق رےتھک وہں ‪ ،‬ان ےک ذرےعی ےس ہبلط ےک‬
‫ےک۔ اےسی ذ‬
‫اسےنم"ادباالالتخف"رپرچکیلدولاک اجںیئوتانشاءا ہلدیفمرےہاگ۔‬
‫س‬
‫رمہلح اعہیل ااسی رمہلح ےہ سج ںیم پکااقدع ومضمن یک لکش ںیم "ادب االالتخف" وک شالم ایک اجپا اچےئہ۔ ںویں ہک اس‬
‫رمہلحںیمدمارسےکاصنبںیمایسیبتکا یشالمںیہنجںیمدرگیاکم ک رکفےکداللئا یآا ےتگلںیہ۔ اہتبلانیکدترسی‬
‫س‬
‫ااسی ےنام یک وکشش وہیت ےہ ہک راف اےنپ داللئ ےک وبضمطوہا رپ وپرا زوررافایک اجک ۔ اور اسھت یہ دو ےے‬
‫ںیم ومعامً ذ‬
‫ااقبوبقلانبا یکوکششیکاجک ۔سپ ارگاسرمہلحےکاصنبںیم"ادباالالتخف"رپوکیئ‬ ‫ومفقیکدلیلوکہررطحےس سپ ک‬

‫‪02‬‬
‫‪Al Meezan Research Journal of Social Sciences‬‬ ‫)‪Vol: 03, Issue: 01 (Jan to June 2023‬‬

‫اتکب شالم اصنب وہاجک وت اناد ےہ ہک اس یک دترسی ےس ہبلط ںیم ہی اضف دیپا وہیگ ہک کیھٹ ےہ مہ اےنپ ومفق وک درس اور‬
‫داللئوک وبضمط ےتھجمسںیہ نکیل دو ےے ومفق ےک ا ی داللئ ںیہ اورداللئیک وموجدیگںیم دو ےے ومفق وکسک رطح ارتحام‬
‫س‬
‫اجپاچےئہ۔‬
‫ےسانس ا‬
‫اتنجئوافسرشا ‪:‬‬
‫ذموکر پکاالثحبےسدرجذہ اتنجئاسےنمآےتںیہ‪:‬‬
‫‪ ‬پااتسکنںیمدینییمیلعتاداروںںیممیلعتےکاچراینبدیرما لںیہ۔‬
‫‪ ‬ےلہپرمہلحںیمومعامًہبلطوکرعیبزپکاناھکسا رپز کپاد وتہجوہیتےہ۔‬
‫‪ ‬فلتخمدینییمیلعتوبرڈزےکاصنبںیمومعامًرتسدصیفاضمنیماسکیںںیہ۔‬
‫‪ ‬یسکا یدینییمیلعتوبرڈےکاصنبںیم"ادباالالتخف"وطبرومضمنےکشالمںیہنےہ۔‬
‫س‬
‫‪ ‬رمہلحپاونہیاعہمںیم"ادباالالتخف"وکشالماصنبےنپالکشمےہ۔‬
‫س‬
‫‪ ‬رمہلحپاونہیاخہصںیمرچکیلاوراحمرضا یکلکشںیماسومضمنوکہبلطےکاسےنم ا‬
‫آاجپاچےئہ۔‬
‫‪ ‬رمہلحاعہیلںیمپکااقدع ومضمنیکترر ںیماےساصنبںیمہگجینلماچےئہ۔‬
‫وحاہلاج‬
‫(‪)0‬ا دمنبدبعارلمیح‪،‬ۃجحا ہلاابلہغل‪،‬دقیمیبتکاخہن‪،‬سن‪،‬دلج‪،1‬ہحفص‪418‬‬
‫(‪)2‬دبعاهللنبدبعارل نمحااداریم‪ ،‬ننااداریم‪،‬داراباتکبابرعیب‪1407،‬ھ‪،‬دلج‪،1‬ہحفص‪159‬‬
‫سس‬
‫(‪)3‬میظنتادملارساتنسلہپااتسکن‪،‬اصنبمیلعت‪،‬اخذدش ‪:‬اتبرخی‪3‬یئم‪2123‬ءوبت‪،2:11pm‬و ک ک اس ‪:‬‬
‫‪https://tanzeemulmadaris.com/SylabusMain.aspx‬‬
‫سس‬
‫(‪)4‬وافقادملارسابرعہیبپااتسکن‪،‬اصنبمیلعت‪،‬اخذدش ‪:‬اتبرخی‪5‬یئم‪2123‬ءوبت‪،3:41pm‬و ک ک اس ‪:‬‬
‫‪http://www.wifaqulmadaris.org/‬‬
‫س‬
‫ااحتمپ ‪،‬وبطمہعدرتفوافقادملارسالشلفی کۃ‪،‬لصیفآپکاد‪2100،‬ء‪،‬ہحفص‪51‬‬
‫(‪)5‬وافقادملارسالشلفی کۃ‪،‬اصنبمیلعتاوراظنم ا‬
‫(‪)6‬ااضیً‪،‬ہحفص‪02‬‬
‫(‪)7‬ااضیً‪،‬ہحفص‪08،09‬‬
‫(‪)8‬ااضیً‪،‬ہحفص‪24،25‬‬
‫(‪)9‬ااضیً‪،‬ہحفص‪31‬پا‪32‬‬

‫‪03‬‬
Al Meezan Research Journal of Social Sciences Vol: 03, Issue: 01 (Jan to June 2023)
‫سس‬
: ‫و ک ک اس‬،0:45pm‫ءوبت‬2123‫یئم‬8‫اتبرخی‬: ‫اخذدش‬،‫اصنب‬،‫)وافقادملارسالشت کعۃپااتسکن‬01(
https://wmshia.com/uploads/misc/updated_nasaab.pdf
‫سس‬
: ‫و ک ک اس‬،2:05pm‫ءوبت‬2123‫یئم‬8‫اتبرخی‬: ‫خدش‬ ‫) ک‬00(
‫ا ذ‬،‫اصنب‬،‫راباادملارساالالسہیم‬
http://www.rabtatulmadaris.com.pk/ur/syllabusb.php

00