Kesikli Rasgele Vektörler

Tanım Bir ( X1 , X 2 ,..., X n ) rasgele vektörünün aldığı değerlerin kümesi D( X1 , X 2 ,..., X n ) sonlu
veya sayılabilir sonsuz elemanlı olduğunda rasgele vektöre kesikli rasgele vektör denir.

Tanım ( X1 , X 2 ,..., X n ) kesikli bir rasgele vektör olmak üzere,

f X , X ,..., X n ( x1, x2 ,..., xn ) P( X1 x1, X 2 x2 ,..., X n xn ) , ( x1, x2 ,..., xn )
1 2
D( X1 , X 2 ,..., X n )
fonksiyonuna ( X1 , X 2 ,..., X n ) ‘in olasılık fonksiyonu denir.

1) f X ( x1 , x2 ,..., xn ) 0 , ( x1 , x2 ,..., xn ) D( X1 , X 2 ,..., X n )

1 , X 2 ,..., X n

2) ... f X1, X 2 ,..., X n ( x1 , x2 ,..., xn ) 1

( x1 , x2 ,..., xn ) D( X
1, X 2 ,..., X n )

Tanım Kesikli bir ( X1 , X 2 ,..., X n ) rasgele vektörü için,

f X (x j )
j
P( X j xj ) ... ... f X1, X 2 ,..., X n ( x1, x2 ,..., xn ) , x j DX j , j=1,2,...,n
x1 xj 1 xj 1 xn

bir olasılık fonksiyonu olup, bu fonksiyona X j ‘nin marjinal olasılık fonksiyonu denir.

Örnek Düzgün bir paranın üç kez atılışını anlatan (modelleyen) olasılık uzayı,

n( A)
  {YYY  YYT  YTY  TYY  YTT  TYT  TTY  TTT }, U  2 , P( A) 
8

olmak üzere,
1/8 1/8 1/8 1/8 1/8 1/8 1/8 1/8
, ,

(0,0) , (1,0) , (1,1) , (2,1) , (2,2) , (3,2)

olarak tanımlanan ( X1 , X 2 ) : 2
rasgele vektöründe, X 1 bileşeni üç atışta gelen tura
sayısını, X 2 bileşeni ilk iki atışta gelen tura sayısını göstermektedir. Bu rasgele vektörün aldığı
değerlerin kümesi,

D( X1 , X 2 ) (0,),(1,0), (1,1),(2,1),(2, 2), (3, 2)

dır. ( X1 , X 2 ) rasgele vektörünün olasılık fonksiyonu,
1/ 8 , ( x1 , x2 ) (0,0)
1/ 8 , ( x1 , x2 ) (1,0)
2/8 , ( x1 , x2 ) (1,1)
f X1 , X 2 ( x1 , x2 ) P( X 1 x1 , X 2 x2 )
2/8 , ( x1 , x2 ) (2,1)
1/ 8 , ( x1 , x2 ) (2, 2)
1/ 8 , ( x1 , x2 ) (3, 2)
ve olasılık tablosu,

x1 x2 0 1 2 P( X1 x1 )
0 1/8 0 0 1/8
1 1/8 2/8 0 3/8
2 0 2/8 1/8 3/8
3 0 0 1/8 1/8
P( X 2 x2 ) 2/8 4/8 2/8 1

dır. X 1 ‘in marjinal olasılık fonksiyonu,

1/ 8 , x1 0
3/ 8 , x1 1
f X1 ( x1 ) P( X 1 x1 ) f X1, X 2 ( x1 , x2 )
x2 3/ 8 , x1 2
1/ 8 , x1 3
3
3 1
f X1 ( x1 ) , x1 0,1, 2,3
x1 2
ve olasılık tablosu,

x1 0 1 2 3
f X1 ( x1 ) 1/8 3/8 3/8 1/8
dır.
X 2 ‘nin marjinal olasılık fonksiyonu,
1/ 4 , x2 0
f X 2 ( x2 ) P( X 2 x2 ) f X1, X 2 ( x1 , x2 ) 1/ 2 , x2 1
x1
1/ 4 , x2 2
ve olasılık tablosu,

x2 0 1 2
f X 2 ( x2 ) 1/4 1/2 1/4

dır.
X 1 rasgele değişkeni düzgün bir paranın üç kez atılışında gelen turaların sayısı olmak
üzere,
P( X1  1)  P({YYT  YTY  TYY})  38
olup, bu olasılığı f X1, X2 veya f X1 fonksiyonu yardımıyla hesaplayabiliriz.
P( X1  1)  P( X1  1, X 2  0)  P( X1  1, X 2  1)  f X1 , X 2 (1,0)  f X1 , X 2 (1,1)  1/ 8  2 / 8  38
P( X1 1) f X1 (1) 3/8
Üç atışta gelen tura sayısının ilk iki atışta gelen tura sayısına eşit olması olasılığı,

P( X1  X 2 )  P( X1  0, X 2  0)  P( X1  1, X 2  1)  P( X1  2, X 2  2)
 f X1 , X 2 (0,0)  f X1 , X 2 (1,1)  f X1 , X 2 (2, 2)
 1/ 8  2 / 8  1/ 8  1 2
dır.

Örnek Bir torbada 5 beyaz, 10 siyah ve15 mavi top bulunsun. Torbadan aynı anda 10 top
çekildiğinde gelen beyaz topların sayısı X 1 , siyah topların sayısı X 2 ve mavi topların sayısı X 3
rasgele değişkeni olsun. X1 , X 2 , X 3 rasgele değişkenlerinin ortak olasılık fonksiyonu,
5 10 15 x1 0,1, 2,3, 4,5
x1 x2 x3 x2 0,1, 2,...,10
f X1 , X 2 , X 3 ( x1 , x2 , x3 ) ,
30 x3 0,1, 2,...,10
10 x1 x2 x3 10
dır. Böyle bir dağılıma çok değişkenli hipergeometrik dağılım denir.
X 1 ‘in marjinal olasılık fonksiyonu,
5 10 15 5 5
10 10
x1 x2 x3 x1 10 10 10 15 x1 25
f X1 ( x1 )
x2 1 x3 1 30 30 x2 0 x3 0 x2 x3 30 10 x1
x1 x2 x3 10 10 10 x1 x2 x3 10 10

5 25
x1 10 x1
, x1 0,1, 2,3, 4,5
30
10
olup benzer şekilde X 2 ‘nin marjinal olasılık fonksiyonu,
10 40
x2 10 x2
f X 2 ( x2 ) , x2 0,1, 2,...,10
50
10
ve X 3 ‘ün marjinal olasılık fonksiyonu,
15 35
x3 10 x3
f X 3 ( x3 ) , x3 0,1, 2,...,10
50
10
dır.
Örnek Bir torbada 5 beyaz, 10 siyah ve 15 mavi top bulunsun. Torbadan iadeli olarak 10 kez
birer top çekildiğinde gelen beyaz topların sayısı X 1 , siyah topların sayısı X 2 ve mavi topların
sayısı X 3 rasgele değişkeni olsun. X1 , X 2 , X 3 rasgele değişkenlerinin ortak olasılık
fonksiyonu,

x1 x2 x3
10! 5 10 15 x1 , x2 , x3 0,1, ...,10
f X1 , X 2 , X 3 ( x1 , x2 , x3 ) ,
x1 ! x2 ! x3 ! 30 30 30 x1 x2 x3 10

dır. Bu dağılımdaki olasılıklar,

10 10 10 x1 x2 x3
5 10 15 10 10! 5 10 15
( )
30 30 30 x1 0 x2 0 x3 0 x1 ! x2 ! x3 ! 30 30 30
x1 x2 x3 10

üç terimlinin açılımındaki terimlerdir.

X 1 ‘in marjinal olasılık fonksiyonu,

10 10 x1 x2 x3 x1 10 10 x2 x3
10! 5 10 15 10! 5 1 10 15
f X1 ( x1 )
x2 0 x3 0 x1 ! x2 ! x3 ! 30 30 30 x1 ! 30 x2 0 x3 0 x2 ! x3 ! 30 30
x2 x3 10 x1 x2 x3 10 x1

x1 10 10 x2 x3 x1
10! 5 1 (10 x1 )! 10 15 10! 5 1 10 15
( )10 x1

x1 ! 50 (10 x1 )! x 2 0 x3 0 x2 ! x3 ! 30 30 x1 ! 50 (10 x1 )! 30 30
x2 x3 10 x1

x1 10 x1
10! 5 25
, x1 0,1, 2,...,10
x1 !(10 x1 )! 30 30

olup benzer şekilde X 2 ‘nin marjinal olasılık fonksiyonu,

x2 10 x2
10 10 40
f X 2 ( x2 ) , x2 0,1, 2,...,10
x2 50 50
dır. X 3 ‘ün marjinal olasılık fonksiyonu,
x3 10 x3
10 15 35
f X3 ( x3 ) , x3 0,1, 2,...,10
x3 50 50
dır.

Örnek X1 , X 2 , X 3 rasgele değişkenlerinin ortak olasılık fonksiyonu,

 f X1 , X 2 , X 3 ( x1 , x2 , x3 ) c x1 ( x2 x3 ) , x1 , x2 , x3 1, 2

olsun. c pozitif bir sabit sayı olup,

c 1 (1 1) 1 (1 2) 1 (2 1) 1 (2 2) 2 (1 1) 2 (1 2) 2 (2 1) 2 (2 2) 1
1
c
36
dır. Buna göre X1 , X 2 , X 3 rasgele değişkenlerinin ortak olasılık fonksiyonu,
1
f X1 , X 2 , X 3 ( x1 , x2 , x3 ) x1 ( x2 x3 ) , x1 , x2 , x3 1, 2
36
olmak üzere, X 1 ‘in marjinal olasılık fonksiyonu,

2 2
1 1
f X1 ( x1 ) x1 ( x2 x3 ) x1 , x1 1, 2
x2 1 x3 1 36 3

X 2 ‘nin marjinal olasılık fonksiyonu,

2 2
1 1
f X 2 ( x2 ) x1 ( x2 x3 ) (2 x2 3) , x2 1, 2
x1 1 x3 1 36 12

X 3 ‘ün marjinal olasılık fonksiyonu,

2 2
1 1
f X3 ( x3 ) x1 ( x2 x3 ) (3 2 x3 ) , x3 1, 2
x1 1 x2 1 36 12
dır.
X 2 , X 3 ‘ün marjinal ortak olasılık fonksiyonu,

2
1 1
f X 2 , X3 ( x2 , x3 ) x1 ( x2 x3 ) ( x2 x3 ) , x2 , x3 1, 2
x1 1 36 12

X 1 , X 3 ‘ün marjinal ortak olasılık fonksiyonu,

2
1 1
f X1 , X3 ( x1 , x3 ) x1 ( x2 x3 ) x1 (3 2 x3 ) , x1, x3 1, 2
x2 1 36 36

X 1 , X 2 ‘nin marjinal ortak olasılık fonksiyonu,

2
1 1
f X1 , X 2 ( x1 , x2 ) x1 ( x2 x3 ) x1 (2 x2 3) , x1 , x2 1, 2
x3 1 36 36
dır.