S U N U Ş

Kültürel miras adını verdiğimiz, toplumların maddi ve manevi değerlerini bir arada değerlendir-
memizi sağlayan terim, belki de en dolu altlıklara sahip terimlerden biridir. Bu tanımlamanın ardında,
yüzyıllar ve binyıllardan beridir bir arada yaşayan bir toplumun devasa bir ard ülkesi, birikimi, verimi
vardır. Hem yeşeren bir tohumdur hem harman zamanı gelmiş bir buğday. Diyebiliriz ki manevi yön-
den besleyici bir lezzettir, kültürel miras. Gurbette söylenen bir türkü olup, kulağa konuk olurken de
güzeldir; ihtişamlı bir cami kubbesi olarak gökyüzünü perçinleyip, gözlere hitap ederken de güzeldir.
Bin yıllardır üzerine minder koyup oturulan halı gibi, emeğe göz nuru katan; aynı zamanda Yunus
Emre’den gelen bir dize olup, gönüllere yol açarken de güzeldir. Daha pek çok somut ve soyut motiftir
kültürel miras.

Kendimize ait olan bütün bu kültürel miras ögelerini koruyacak ve devamlılığını sağlayacak olan da
biziz aynı zamanda. Tanımlamak ve tanıtmak, kendi mirasımıza insanlarımızın farkındalığını artırmak
amacıyla sonsuz görev bilinciyle üzerimize düşen ne varsa hepsini harfiyen yerine getirmeliyiz. Çünkü
kültür mirasımız, geçmişimizle bizim aramızdaki en güçlü ifadedir.

Sahip çıktığımız değerlerimizden biri olan eski eser niteliğindeki yapılarımızın anlatımında bir köp-
rü vazifesi gören Vakıf Restorasyon Yıllığı dergimizin 14. Sayısında da tıpkı önceki sayılarda olduğu
gibi, yeni konular, farklı bakış açıları ve tümüyle çok değerli makaleler bulunuyor. Her altı ayda bir
kamuoyunun karşısına çıkmaya devam eden dergimizin artık geleneksel hale gelen yapısı ve konula-
rının beğeniyle tâkip edilmesi, kurumumuz adına oldukça sevindiricidir.

Dr. Adnan Ertem

Vakıflar Genel Müdürü
 ÖNSÖZ
Sıradan olan işlerin ve çabaların içinde sıradan olmayanlar hep bir adım önde gider. Aynı çiçek tür-
lerinin içindeki farklı renk veya tür olanı hemen fark edilir. Farkın farkında olmak, markalaşmanın bir
basamağını oluşturur, pekiştirir. Başarı ve süreklilik için yola çıkmaksa, doğru odaklanma neticesinde
istenileni daim kılar. Ancak, devamlılık ve köklü olmak için olmazsa olmaz bir durum vardır: Tecrübe.
Belki de bu sayılanlar arasında zamanı kendine orantılamış tek terimdir. Sonuca baktığımızda, bilgi/
tecrübe/paylaşım üçlüsünü bir arada buluruz ki, bu da Vakıf ruhunu ortaya koymaktadır. Daha doğru
bir tabirle, Vakfın bir yönünü vurgulamaktadır.

Vakıf Restorasyon Yıllığı (VRY) adlı dergimizin 13. Sayısını Balkan ülkeleriyle paylaşırken, geri dönüş-
ler konusunda meraklıydık. Merakımız, dergi göndermemiz için gelen taleplerle giderilmiş oldu. Başta
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti olmak üzere, Makedonya, Bosna-Hersek, Kosova, Arnavutluk’tan çeşitli
talepler, doğru yolda olduğumuzun başka bir göstergesi oldu. Artık Türkiye sınırlarının dışına çıkmış
bir dergi olma gururunu hep beraber taşıyoruz.

Bu güzel gelişmeler ışığında oluşturulan 14. Sayıda, farklı disiplin ve konularda son derece doyu-
rucu makaleler yer almakta. Bir yandan eskiden Vakıflar’da görev yapmış üç isim anlatılırken, diğer
yandan yapı malzemesi konusu işlenmekte. Bektaşi Tekkeleri’nden, Fethiye Camii’ne ve çeşmelerden,
Osmanlı belgelerine kadar farklı ve her biri kendi içinde son derece değerli bu yazıları dergimiz vasıta-
sıyla sizlerle paylaşan tüm araştırmacı ve yazarlara teşekkür ediyorum.
Mürsel Sarı
Vakıflar İstanbul I. Bölge Müdürü
 İ Ç İ N D E K İ L E R
Restorasyon| Konservasyon| Arkeoloji| Sanat Tarihi| Yıl: 2017 Sayı: 14
ISSN: 2146 – 3166
Vakıflar Genel Müdürlüğü İstanbul I. Bölge Müdürlüğü Yayınıdır.
Restorasyon-Konservasyon-Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yıllığı
Yıl: 2017 Sayı: 14

Vakıflar İstanbul I. Bölge Müdürlüğü Adına Sahibi

Mürsel SARI
Vakıflar İstanbul I.Bölge Müdürü

Yazı İşleri Müdürü / Tashih

Murat SAV
6 26
İngilizce Tashih
Hatice MEMNUN

Yayın Kurulu
Prof. Dr. E. Füsun ALİOĞLU
Hayri Fehmi YILMAZ
Dr. Esin Demirel İŞLİ
Dr. Olcay AYDEMİR
Murat SAV
Ömer DABANLI

36 64
Acar AVUNDUK

Editör
H. Murat CEYLAN

Danışma Kurulu
Prof. Dr. Zeynep AHUNBAY / İ.T.Ü. Mimarlık Fak.
Prof. Dr. Şerife ATLIHAN / M.Ü. Tekstil Bölümü
Prof. Dr. Önder BİLGİ / İ.Ü. Emekli Öğr. Gör.
Prof. Dr. Oğuz CEYLAN / M.S.Ü. Mimarlık Fak.
Prof. Dr. Feridun ÇILI / İ.T.Ü. Mimarlık Fak.
Prof. Dr. Erol GÜRDAL / İ.T.Ü. Emekli Öğr. Gör.
Prof. Dr. Selçuk MÜLAYİM / M.Ü. Emekli Öğr. Gör.
Prof. Dr. Şevket DÖNMEZ / İ.Ü. Arkeoloji / Prehistorya Bölümü

68 80
Doç. Dr. Ahmet GÜLEÇ / İ.Ü. Emekli Öğr. Gör.
Doç. Dr. Seden Acun ÖZGÜNLER / İ.T.Ü. Mimarlık Fak.
Doç. Dr. Ferudun ÖZGÜMÜŞ / İ.Ü. Güzel Sanatlar Fak.
Yard. Doç. Dr. Ahmet Vefa ÇOBANOĞLU / İ.Ü. Sanat Tarihi Bölümü
Yard. Doç. Dr. Fatih Köse / Namık Kemal Üniversitesi
Yard. Doç. Dr. Özkan ERTUĞRUL / Trakya Ü. Sanat Tarihi Böl.
Dr. Alpaslan Hamdi KUZUCUOĞLU / İstanbul Yeni Yüzyıl Ün.

Kapak ve Sayfa Tasarım

H. Murat CEYLAN

Basım
OKSİJEN BASIM Yüzüncü Yıl Mah.
Matbaacılar Sitesi 2. Cad. No:202/A Bağcılar / İST.

100 110
Tel: (0212) 325 71 25 Fax: (0212) 325 61 99
www.oksijenbasim.com.tr

İletişim
Vakıflar İstanbul I. Bölge Müdürlüğü
Sanat Eserleri ve Yapı İşleri Şube Müdürlüğü
İnönü Cad. No. 2 Kat 5 Taksim / İSTANBUL
Tlf: (0212) 251 88 10 / 7201-7203
www.vgm.gov.tr | http://istanbulavrupa.vgm.gov.tr

Vakıf Restorasyon Yıllığı hakemli bir dergidir.

Makalelerdeki yazılardan yazarları sorumludur.
Kaynak belirtilmek koşulu ile alıntı yapılabilir.
Para ile satılmaz.
2000 Adet basılmıştır.
124 158
Kapak: Fethiye Camii ‘nin iç mekânından detay (Artamonoff,1937)
 6
Ankara Altındağ Cenab-ı Ahmet Paşa Camii Restorasyon Uygulaması
Restoration of The Ankara Altindağ Cenabi Ahmet Paşa Mosque
Filiz Karakuş

26
Fethiye Camii’nin Müzeye Çevrilmesi ve Kiliselerin Camiye Çevrilmeleri Üzerine
Re-use of The Fethiye Mosque As a Museum and Remarks on Convertion of Churches Into Mosques
Ahmet Hamdi Bülbül

36
Safranbolu-Konarı Köyü Geleneksel Mimarisi ve Koruma Sorunları
Traditioanal House Arhitecture and Relating Conservation Difficulties of Konarı Village in Safranbolu
Derya Yıldız Kaya, Prof. Dr. Oğuz Ceylan

64
Vakıf Restorasyonları Med-Art ve Assorestauro
The Foundation Restorations Med-Art and Assorestauro
Prof. Dr. Orhan Cezmi Tuncer

68
Mehmed Ağa Türbesi’nde Kullanılan Yapı Malzemelerinin Karakterizasyonu
The Characterization of Building Materials Used in Mehmed Agha Tomb
Doç. Dr. Sedat Kurugöl, Uzm. Dr. Özden Ormancı Öztürk, Deniz Ayık, Prof. Drç Meriç Bakiler

80
III. Ahmed (Lale) Devrinde İstanbul Çeşmeleri
Fountains of Istanbul in Reign of Ahmet III (Tulip Era)
Seda Coşkun

100 Vakıflar’a Emeği Geçenler: Ertuğrul Eğilmez, Tahsin Öz ve İsmail Fazıl Ayanoğlu
Volunteers of The Foundatıons: Ertuğrul Eğilmez, Tahsin Öz and İsmail Fazıl Ayanoğlu
Erdem Yücel

110
İstanbul’da Bektaşi Tekkeleri
Bektaşi (Bektashi) Tekke Buildings in Istanbul
Ahmet Hamdi Bülbül

124
Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace
Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin

158
Açılışlar

162
Vakıf Restorasyon Yıllığı yayın İlkeleri
 Ankara Altındağ Cenab-ı Ahmet Paşa Camii Restorasyon Uygulaması
Restoration of The Ankara Altindağ Cenabi Ahmet Paşa Mosque

ANKARA ALTINDAĞ
CENAB-I AHMET PAŞA CAMİİ
RESTORASYON UYGULAMASI
RESTORATION OF THE
ANKARA ALTINDAĞ
CENABI AHMET PAŞA MOSQUE
Filiz Karakuş | Mimar, Ankara Vakıflar Bölge Müdürlüğü

6
 Filiz Karakuş

T arihi yapılar kültürel mirasımı-

zın önemli bir parçasıdırlar ve
bulundukları yerin ve geçmişin
sosyolojik, ekonomik, kültürel ve
politik öğelerini bünyesinde ba-
rındırırlar. Günümüz ile geçmiş
arasında çok önemli bir bağ
oluşturan tarihi yapıların korun-
ması ve gelecek nesillere aktarıl-
ması çok önemlidir.
Bu çalışma kapsamında, Ankara
İlinde yer alan önemli tarihi ya-
pılardan Cenab-ı Ahmet Paşa
Camii’nde uygulama öncesi
yapılan çalışmalarla uygulanan
güçlendirme ve onarım teknikleri
anlatılarak, bu bilgilerin bu alan-
da çalışan kişilerle paylaşılması
ve gelecek nesillere aktarılması
sağlanmak istenmiştir.
Anahtar Kelimeler. Cenab-ı Ahmet
Paşa, tarihi yapı, onarım, güçlendirme,
mini kazık

H istorical buildings are impor-

tant parts of our cultural her-
itage. They reflect the sociologi-
cal, economical, cultural and
political elements of the past
and the places in which they
are situated. They are significant
links between the past and the
present. Therefore, it is crucial to
protect them and pass them on
to the next generations.
The purpose of this study is to pre-
sent the works done before the
application and the reinforce-
ment and repair techniques
which have been applied to
Cenabı Ahmet Paşa Mosque,
which is one of the significant his-
torical structures in Ankara and
thereby to share the information
obtained with the people study-
ing in this area and pass on this
information to next generations.
Keywords: Cenabı Ahmet Paşa, his-
torical building, restoration, strengthen-
ing, micro-piles

7
 Ankara Altındağ Cenab-ı Ahmet Paşa Camii Restorasyon Uygulaması
Restoration of The Ankara Altindağ Cenabi Ahmet Paşa Mosque
GİRİŞ
Kültür mirasımızın önemli bir parçası olan tarihi
yapıların ayakta kalma süreleri zemin problemleri, dep-
remler gibi doğal afetler, çevre ve doğa koşulları, fiziksel
ve kimyasal etkiler ile insanların neden olduğu hasarlar
gibi pek çok faktöre bağlıdır. Ülkemizde tarihi yapıların
büyük bir çoğunluğu strüktürel açıdan iyi durumda de-
ğildir; bu yapılar ihmal, yanlış strateji, kasıt ve bilgisiz-
likle tahrip edilmiş ve kullanılamayacak duruma gelmiş-
tir. Çeşitli medeniyetlerin izlerini taşıyan ülkemizde, gü-
nümüze kadar ulaşan zengin mimari mirasın korunması
ve onarımı çok önemlidir.
Bu çalışma kapsamında, Cenab-ı Ahmet Paşa Camii’nin
tarihçesi ve mimari özellikleri, yapının geçirdiği eski ona-
rımlar, 2009-2011 yılları arasında yapılan restorasyon uygu-
lamaları ele alınmıştır. “2009-2011 yılları arasında yapılan
uygulamalar” başlığı altında ise yapıda görülen sorunlar,
hasar tespit yöntemleri ve malzeme özelliklerinin belirlen-
mesi, uygulanan güçlendirme teknikleri ve diğer restoras-
yon uygulamaları anlatılmıştır.
Fotoğraf 1. 1917 tarihli gravür: Cenab-ı Ahmet Paşa Camii ve Türbesi.
1
Ankara Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi, Sayka İnş. Mim. Müh. Ltd. Şti. tarafından hazırlanan rapor.
8
Yapının Tarihçesi ve Mimari Özellikleri
Cenab-ı Ahmet Paşa Camii, Ankara Altındağ İlçesi,
Ulucanlar caddesi üzerinde yer almaktadır. Caminin avlusu
içerisinde Cenab-ı Ahmet Paşa Türbesi ile Azim-i Hacı Esat
Türbesi de bulunmaktadır. Avlunun doğusunda bir çocuk
parkı, batısında otopark olarak kullanılan açık bir alan ile
güneyinde Uzun Kavak Sokak uzanmaktadır.1
Caminin kitâbesinden, caminin dönemin Anadolu
Beylerbeyi Cenab-ı Ahmet Paşa tarafından yaptırılmaya
başlandığı ve 1565-66’da tamamlandığı anlaşılmaktadır
(Dağlıoğlu 1942: 213).
Caminin, Mimar Sinan’ın eseri olduğu belirtilmesine
rağmen Sinan’ın elli yılı aşkın sürede çok farklı coğrafya-
larda dört yüzden fazla yapıya imza attığı göz önüne alındı-
ğında, bunun pratikte pek mümkün olmadığı ve söz konusu
pek çok yapının Hassa Mimarlar Ocağı’ndaki öğrencileri ta-
rafından yapıldığı düşünülmektedir (Başkan 1998: 41).
Camiye ait en eski görsel belge 1717 tarihli Ankara gra-
vürüdür. Bu gravürde Cenab-ı Ahmet Paşa Camii ve Türbe-
si uzaktan görünmektedir (Fotoğraf 1).
 Filiz Karakuş

Eski tarihli fotoğraflarda, caminin mahalle arasında yer

alan bir meydanın ortasında olduğu ve şu anki durumun
aksine duvarlarla çevrili olmadığı görülmektedir (Fotoğraf 2).
Fotoğraf 3’te ise Ulucanlar Caddesi’nin açılması sırasında
yıkılan4 mevlevihanenin, caminin kuzeydoğu köşesinde bu-
lunduğu görülmektedir.
Klasik Osmanlı mimarisinin tek kubbeli camilerinden
olan Cenab-ı Ahmet Paşa Camii, kesme taştan yapılmıştır.
Plan şeması ve mekân konstrüksiyonu Sinan’ın, cami mi-
marisine ve tek kubbeli camilere getirdiği bir takım yenilik-
leri gösterir (Erken 1972: 400).
Son cemaat yerinin orta bölümüne açılan giriş kapısı,
birbirine geçmiş geometrik şekillerle süslü taş bordürle
çevrilmekte ve bir sıra palmetle bitmektedir. Portal nişinin
iki yanında 5 kenarlı ve üzeri mukarnaslı iki yan niş bulun-
Fotoğraf 2. 1925, Cenab-ı Ahmet Paşa bilhassa Camii’nin maktadır. Portal nişinin üzeri zengin stalaktitli olup, üstte
ahşap revaklı girişi.2 sarkıt şeklinde iki püskülle süslenmiştir.

Fotoğraf 3. Cenab-ı Ahmet Paşa Türbesi ve mevlevihanenin eski bir fotoğrafı.3

Şekil 1. Yapının planı ve kesiti (Sabih Erken’den).

2
Altındağ’ın Manevi Coğrafyası, Altındağ Belediyesi Yayınları, Ankara, s.126 (1998).
3
Altındağ’ın Manevi Coğrafyası, Altındağ Belediyesi Yayınları, Ankara, s.128 (1998).
4
Altındağ’ın Manevi Coğrafyası, Altındağ Belediyesi Yayınları, Ankara, s.212 (1998).

9
 Ankara Altındağ Cenab-ı Ahmet Paşa Camii Restorasyon Uygulaması
Restoration of The Ankara Altindağ Cenabi Ahmet Paşa Mosque

Fotoğraf 4. Cenab-ı Ahmet Paşa Camii genel görünüm, 2008 (Ankara Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi).

Fotoğraf 5. İç mekân görüntüleri, 2008.

Kare planın üzerinde yükselen taş duvarlardan, köşe- çevresi görülmektedir (Fotoğraf 6).
lerdeki büyük tromplarla kasnağa geçilmekte olup, tromp- 1936 tarihinde başlayan onarımda, önceki onarımlar-
ların içleri tepe noktasında birleşen yivlerle donatılmıştır. dan birinde yapıldığı düşünülen cami önündeki revak ve
Trompların altındaki bir silme bütün kenarları dolaşmakta- türbe girişindeki ahşap sundurma kaldırılmıştır. Ayrıca
dır. Kasnak altında 8 küçük pandantif oluşmuş ve bunların mevcut kalemişleri kaldırılıp, yerlerine 16. yüzyıl anlayı-
üzerini ikinci bir silme çevirmiştir (Erken 1972: 400-403). şını yansıtan bitkisel motifli kalemişleri yapılmıştır.
Kıble duvarı ortasında yer alan mihrabı çok sade ve kes- 10.6.1938’de ise “son cemaat mahalli döşemelerinin ve
me taştan yapılmıştır. Mihrap nişinin etrafı iki sıra sade bor- minaresinin şerefe altından yukarı kısmının yeniden yaptı-
dürle çevrilmekte ve mihrabın üst kenarında bir sıra palmet rılması ve secdelikler inşasına”7 karar verilmiştir. Bu secde-
yer almaktadır. Mihrabın sağında gene aynı malzemeden likleri gösteren 1/50 ölçekli plan Vakıflar Genel Müdürlüğü
yapılmış Mimar Sinan’ın birçok eserinde görülen sadelikte Arşivi’nde bulunmaktadır (Şekil 2).
yapılmış olan minber bulunmaktadır (Erken 1972: 400).
Bu dönemde kullanılan alt sıra pencereleri, 1959-
Yapının Geçirdiği Onarımlar 70 yılları arasında yapılan onarımlarda8 değiştirilmiştir.
Cenab-ı Ahmet Paşa Camii’nin bilinen ilk onarımı
1802-03 tarihinde geçirdiği, kuzey cephesindeki onarım
kitâbesinden anlaşılmaktadır (Dağlıoğlu 1942: 213-219). Bu kitâbe
dışında ilk onarım hakkında bir bilgi bulunmamaktadır.
1887-88 tarihli ikinci onarıma ait onarım kitâbesinden,
caminin onarım öncesinde harap durumda olduğu öğrenil-
mektedir. Minberin üzerindeki 1887 tarihli kitâbeden ise
minberin bu tarihte yenilendiği anlaşılmaktadır.5
Yapının bilinen üçüncü büyük onarımı 1936 yılında
başlamıştır. Bu onarım öncesindeki döneme ilişkin 1925 ta-
rihli bir fotoğrafta yapının önündeki ahşap revak ve yakın Fotoğraf 6. Cenab-ı Ahmet Paşa Camii’nin 1920’lerdeki görünümü.6
5
Ankara Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi, Sayka İnş. Mim. Müh. Ltd. Şti. tarafından hazırlanan proje raporu.
6
Altındağ’ın Manevi Coğrafyası, Altındağ Belediyesi Yayınları, Ankara, s.126 (1998).
7
Bu bilgi, İsmet İnönü başkanlığındaki İcra Vekilleri Heyeti’nce imzalanmış 10.6.1937 tarih ve 2/8988 sayılı kararname ekinde yer almaktadır.
8
“Cenabı Ahmet Paşa Camii”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 7, Ca’fer es-sadık Ciltcilik, İstanbul (1993)

10

Şekil 2. 1936 tarihinde yapılan cami planı (VGM Arşivi).
1936-42 yıllarında yapılan kalemişleri, 1992’de üzerleri-
ne alçı çekilerek aynı şekilde yeniden yapılmıştır (Ülgen
1942: 221-222).
1999’dan sonraki bir tarihte ise kalorifer tesisatı yapıl-
ması amacıyla cami zeminine çimento esaslı şap zemin kap-
laması yapılmıştır.
RESTORASYON ÇALIŞMALARI
(2009-2011)
Yapıda tespit edilen sorunlar: Yapının doğu cephe-
sinde temelden başlayıp kubbeye kadar devam eden ve za-
manla genişleyen yapısal çatlak bulunmaktadır. Bu çatlağın
temel zemininden kaynaklı bir oturma çatlağı olduğu dü-
şünülmektedir.
Sözü edilen yapısal çatlak dışında; taş malzemede kütle-
sel kayıplar (derin malzeme kopmaları) ve yüzeysel kayıplar
Filiz Karakuş
(pul pul dökülme ve oyuklanma) bulunmaktadır. Bu bo-
zulmalar, sıcaklık farkları nedeniyle malzemelerde oluşan
genleşme ve büzülmelerin tekrarlaması sonucu malzemele-
rin bünyesinde oluşan kılcal çatlakların artması ile ortaya
çıkmıştır. Ayrıca; suyun donması ve çözünmesi sonucunda
oluşan gerilmeler de malzemenin kırılmasına, parçalanma-
sına ve yapraklanmasına neden olmuştur.
Bunun dışında çatıdaki kurşun örtüden ve zeminden
kaynaklanan nem sorunu bulunmaktadır. Tabii ki bu nemin
nedenleri arasında, dış cephedeki çimento tamamlamaları-
nı da unutmamak gerekiyor. Bu nemin yarattığı ana prob-
lem ise suda çözülebilir tuzların varlığıdır. Bu tuzların kris-
talleşmesi sırasında taşın yüzeyinde oluşan kristalizasyonu,
yani çiçeklenmeyi de dış cephedeki taşlarda görmekteyiz.
Ayrıca bu nemden kaynaklanan liken ve yosunların gelişimi
cephelerdeki sorunlar arasında yer almaktadır.
11
 Ankara Altındağ Cenab-ı Ahmet Paşa Camii Restorasyon Uygulaması
Restoration of The Ankara Altindağ Cenabi Ahmet Paşa Mosque
Fotoğraf 7. Çatlağın içeriden ve dışarıdan görünüşü, 2008.
Şekil 3. Cenab-ı Ahmet Paşa Camii, bozulmalar, kuzey cephe.9
Bunlara ek olarak dış cephe taş yüzeylerinde hava kir-
liliği, trafik vb nedenlerden kaynaklı kirlenmeler ve gece-
gündüz sıcaklık farklılıkları ve güneşin etkisi ile oluşan renk
açılmaları bulunmaktadır.
Hasar tespit yöntemleri ve malzeme özelliklerinin
belirlenmesi: Ankara Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nün yap-
mış olduğu ihale neticesinde söz konusu yapının rölöve,
restitüsyon, restorasyon ve statik projelerinin hazırlanması
işi Sayka İnşaat Mimarlık Mühendislik Ltd. Şti. tarafından
yapılmıştır. İlgili firma, statik sorunların ve nedenlerinin
tespiti ile bu sorunlara çözüm önerisi sunulması için Orta
Doğu Teknik Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Bölümü ile
birlikte çalışmıştır.
Yapı ile ilgili çalışmaların ilk adımını fotogrametrik
ölçümlemelerin yapılarak, rölöve projelerinin hazırlanma-
sı oluşturmaktadır. Bu aşamayla eş zamanlı olarak yapı ile
9
Ankara Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi, Sayka İnş. Mim. Müh. Ltd. Şti. tarafından hazırlanan proje.
12
ilgili tarihi araştırmalar yapılmış, sanat tarihi raporu ha-
zırlanmış ve restitüsyon projesine baz oluşturacak bilgi ve
belgeler toplanmıştır.
Rölöve projelerinin hazırlanmasını müteakip sorun
paftaları hazırlanmaya başlanmıştır. Bu aşamada zeminle
ve üst yapı ilgili yerinde ve laboratuar ortamında çeşitli
deneyler ve çalışmalar yapılmıştır.
Mevcut yapısal çatlağı oluşturan nedenin tespitine yö-
nelik ilk olarak zemin etüdü çalışması yapılmış; bu çalış-
mada 5 noktada (caminin dört köşesi ve çatlağın bulun-
duğu kısımda) toplam 67 m araştırma sondajı yapılmıştır.
Bu çalışmalarda değişken olmakla beraber yaklaşık 9 m
derinliklere kadar yüzeysel dolgu ve sonrasında Ankara
kili, bu tabaka sonrasında ise yer yer killi kum, siltli kum
boyutuna kadar ayrışmış andezit tabakasına rastlanmıştır
(Canbay 1998: 2-9).

Şekil 4. Zemin etüdü amaçlı yapılan sondajların yerleri.
Sondajlarda, Ankara kilinin max 9 m derinliğe kadar
uzandığı görülmüştür. Yapılan laboratuar deney sonuçları ve
Atterberg limit deneylerine dayalı olarak kilin yüksek şişme
potansiyeline sahip olduğu görülmüştür. 7 ile 10 m derinlikler
sonrasında andezit tabakaya rastlanılmış olup, Ankara kilini
takip eden 1 m’ye varan kesimleri killi kum, siltli kum merte-
belerine varan bir ayrışmaya uğramıştır (Canbay 1998: 2-9).
Yapılan ölçümlerde yer altı su seviyesine -5 m ile – 8 m
kotları arasında rastlanmıştır.
Yaklaşık Sondaj Yer altı Su
Sondaj No
Üst Kotu Seviyesi Kotu
SK-1 -1.8
SK-2 -2.0
SK-3 0.0
SK-4 0.0
SK-5 -0.8
Tablo 1. Yer altı su seviyesi kotları.
Geoteknik değerlendirme sonucunda; temel altında 5
ile 9 m arasında değişen, yüksek şişme potansiyeline sahip
Ankara kili olduğu anlaşılmıştır.
Mart 2008 tarihli, Cenab-ı Ahmet Paşa Camii Temel
Zeminleri Geoteknik Değerlendirme Raporu’na göre, kurak
ve yağışlı sezonlar arasında şişme ve büzülme deplasman
farklarının, %1 tek boyutlu şişme potansiyeli ve 3 metre
su seviyesindeki oynama kabulleri ile 3 cm mertebelerine
varabileceği görülmüştür. Çatlakların özellikle kurak geçen
son birkaç yaz sonrası daha da genişlemesi bu mekanizma-
nın etkin olduğunu doğrular mahiyettedir. Bu mertebedeki
deplasmanların üst yapı üzerinde çatlamalara sebep olabile-
ceği düşünülmüştür.
Zemin ile ilgili yapılan bu araştırmaların yanı sıra
ODTÜ Malzeme Koruma Laboratuarı tarafından bazı ça-
10
Bu bölümde anlatılanlar tarafımdan Gazi Üniversitesi Mimarlık Bölümünde yapılan “Geleneksel Yığma Yapılarda Strüktürel Sorunlar ve Çözüm Yolları”
isimli Yüksek Lisans tezinde incelenmiştir.
Filiz Karakuş
lışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar kapsamında kızılötesi
ısıl görüntüler ile çatlakların derinliği ve yüzeyselliği ve
ayrıca nem sorunlarının tespiti yapılabilmiştir. Kızılöte-
si çalışmalara ek olarak yapı duvarlarında ultrasonik hız
ölçümleri alınarak farklı sıva katmanları ve kalınlıkları,
taş ve tuğla malzeme hakkında bilgi edinilmesi sağlan-
mıştır. Bunun dışında yapıdan alınan sıva örneklerinin
birim hacim ağırlığı ve gözeneklilik gibi fiziko-mekanik
özellikleri belirlenmiş, örneklerin ince kesitleri hazırla-
narak agregaların mineralojik ve petrografik tanımları
ve bağlayıcı özellikleri tespit edilmiş, daha sonra da ince
kesit analizlerde tam olarak belirlenmeyen bağlayıcı mal-
zeme bileşimi hakkında bilgi edinmek için Xrd analizleri
yapılmıştır.
Yapılan bu araştırmalar ve gözlemler doğrultusunda
yapı ile ilgili sorunlar tespit edilmiş ve bozulma ve sorun
paftaları hazırlanmıştır.
Uygulanan güçlendirme teknikleri10: Sorun ve bo-
zulma paftalarının hazırlanmasını müteakip restorasyon
projeleri hazırlanmaya başlanmıştır. Bu kapsamda camiye
yapılacak müdahaleler, uygulanacak onarım ve güçlendir-
me teknikleri tespit edilmiştir.
Mart 2008 tarihli, Cenab-ı Ahmet Paşa Camii Temel
Zeminleri Geoteknik Değerlendirme Raporu’na göre; ister
kilin şişme ve büzülme davranışı, isterse de şev yorulması
sebepli olsun temel altı zeminlerindeki farklı deplasman-
larca tetiklendiği düşünülen üst yapı elemanlarında göz-
lemlenen çatlakların önlenmesine yönelik olarak uygula-
nabilecek iyileştirme yöntemlerinin somut çözüm önerisi
-7.7 olarak temel pabuçlarının hemen dibinden imal edilecek
-8.0 mini kazıklar ile temel yüklerinin andezit tabakaya akta-
-5.0
rılması ve bu iyileştirme yöntemine ek olarak temel çeperi
-7.4
-6.3 boyunca temel altı kotuna kadar uzanan uygun bir drenaj
sisteminin teşkilinin gerektiği düşünülmüştür.
Nisan 2008 tarihli, Cenab-ı Ahmet Paşa Camii Değer-
lendirme Raporu’nda ise ciddi çatlaklara rağmen kubbenin
stabilitesini devam ettirmesini sağlamak gerektiği vurgu-
lanmıştır. Çatlaklardan dolayı kubbede yanal deformas-
yon, yana doğru açılma eğilimi bulunmakta olup, bu açıl-
manın engellenmesi gerektiği, bunun için de kubbenin et-
rafına dışarıdan görülmeyecek şekilde bir kasnak sistemi
koymanın en doğru çözüm olarak gözüktüğü belirtilmiş-
tir. Bu uygulama için çelik plakalar kullanılabileceği gibi
karbon lifli polimerlerin de düşünülebileceği belirtilmiştir
(Canbay 2008: 2-5).
Aynı raporda, kullanılacak paslanmaz çelik plakaların
200 mm genişliğinde ve 10 mm kalınlığında olması düşü-
nülmüştür. Toplam 8 parça plakadan oluşan kubbe kasna-
ğının birleşim noktalarında 22 mm çapında yüksek muka-
vemetli bulonlar ile birbirine sabitlenmesi öngörülmüştür.
13
 Ankara Altındağ Cenab-ı Ahmet Paşa Camii Restorasyon Uygulaması
Restoration of The Ankara Altindağ Cenabi Ahmet Paşa Mosque

Şekil 5. Cenab-ı Ahmet Paşa Camii mini kazık projesi.11

Şekil 6. Temeldeki ankraj, başlık kirişi ve mini kazık detayı.12

11
Ankara Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi, Sayka İnş. Mim. Müh. Ltd. Şti. tarafından hazırlanan proje.
12
Ankara Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi, Sayka İnş. Mim. Müh. Ltd. Şti. tarafından hazırlanan proje.

14
 Filiz Karakuş

Şekil 7. Kubbede uygulanacak kasnak ve gergi sistemi.13

Ayrıca kubbenin etek kısmından itibaren 30 mm kalın- Proje aşamasında çatlağın temele uzandığı kısımda
lığında karbon lifli elyaf ile sarım yapılmasının çelik kasnak gözlem çukuru açılmış olmasına rağmen, cami cephelerin-
ile beraber kubbenin tüm stabilite sorununu çözeceği öngö- de uygulanacak mini kazıkların hangi kota kadar boş foraj
rülmüş ve bu doğrultuda projelendirme yapılmıştır. (sadece kazı yapılıp, herhangi bir betonarme imalatı olma-
Proje hazırlama aşamasında, öncelikle; 30 cm çapında yan kazık) olacağının ve temel derinliğinin uniform olup
50 cm aks aralığında doğu, güney ve batı duvarları boyunca olmadığının tespiti için güney doğu, güney batı ve kuzey
olacak şekilde mini kazık projesi hazırlanmıştır. Cami yük- batı köşe noktalarında 3 adet yeni gözlem çukuru açılarak
lerinin mini kazıklara başlık kirişleri aracılığı ile aktarılma- temel derinliği tespit edilmiştir.
sının; başlık kirişlerinin temel altına yeteri kadar girememe- Daha sonra mini kazık uygulaması kapsamında cami
sinden dolayı yeterli olmayacağı endişesiyle mevcut projede çevresindeki asfalt tabakaları kaldırıldı ve mini kazık uygu-
değişikliğe gidilerek paslanmaz çelik ankrajlar ve betonarme lamasının yapılacağı noktalar işaretlenerek delme işlemine
perdeyi kapsayan yeni bir çözüm düşünülmüştür. başlandı. Yapılan delme işleminde, zeminin yapısına ilişkin
Temel kısmına belli aralıklarla ankre edilmiş pas- hazırlanan sondaj sonuç grafiklerine genelde uygun derin-
lanmaz çelik çubuklar vasıtasıyla perde betonuna akta-
rılan yükün başlık kirişi vasıtasıyla mini kazıklara trans-
feri sağlanmasının uygun olacağına karar verilmiştir.
Bu çözümde Makedonya Üsküp’te Koca Mustafa Paşa
Camii’nde Predrag Gabrilovic tarafından hazırlanan pro-
je doğrultusunda yapılan temel güçlendirme çalışması-
nın yerinde incelenmesi sonrasında, her iki caminin ge-
rek taşıyıcı sistem benzerlikleri gerekse temel problemle-
ri arasındaki benzerlikler göz önüne alınarak benzer bir
projenin Cenab-ı Ahmet Paşa Camii’nde uygulanabilece-
ği kanaatine varılmıştır.
Kubbe kasnak ve etek kısmında ise 10 sıra karbon elyaf
sarılacak şekilde projelendirme yapılmıştır. Fotoğraf 8. Açılan gözlem çukuru, 2009.
13
Ankara Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi

15
 Ankara Altındağ Cenab-ı Ahmet Paşa Camii Restorasyon Uygulaması
Restoration of The Ankara Altindağ Cenabi Ahmet Paşa Mosque

Fotoğraf 9. Kazı yapan makine, 2009. Fotoğraf 10. Delme işlemi yapılan kazık yerleri, 2009.

Fotoğraf 11. Mini kazık donatısının yerleştirilişi ve beton imalatı, 2009.

liklerde andezit tabakasıyla karşılaşıldı, sağlam zeminin
daha derinlerde olduğu durumlarda sağlam zemine ulaşın-
caya kadar delme işlemine devam edildi.
Kazıkların donatı ve beton imalatları yapılarak mini
kazık imalatı tamamlanmıştır. Caminin yükünün kazıkla-
ra sağlıklı bir şekilde aktarılabilmesi için delme işleminin,
delme makinesinin camiye yaklaşabildiği en yakın noktada
yapılmasına dikkat edilmiştir.
Projesine uygun başlık kirişi imalatı yapılabilmesi için
gerekli kota kadar kazı çalışmalarına başlandı. Başlık ki-
rişinin temel altına kadar uzanarak temel yükünü alması
için yatayda temel altı kotunda 20-30 cm kontrollü kazı
yapılmıştır.
Yapılan çalışmalar sırasında mini kazık yapılan alanlar
boyunca caminin temelinin altında ahşap kazıklar tespit
edildi. Bu kazıkların caminin ilk inşası sırasında şu anda
yapılan mini kazık imalatıyla amaçlanan işleve hizmet et-
mek için yapıldığı düşünülmektedir. Ancak bu kazıkların
tamamına yakınının çürüdüğü ve işlev göremez durumda
olduğu tespit edilmiştir. Bu ahşap kazıklar tek sıra halinde,
ortalama 70-80 cm yüksekliğinde, 30-40 cm aks aralığında
yerleştirilmiştir. Kazı çalışmaları, ahşap kazıklarla karşıla-
şıldığı noktada bırakıldı.
Sonraki aşamada başlık kirişinin kalıp ve donatısı hazır-
landı, perde duvarının filizleri bırakılarak, başlık kirişinin
betonu atıldı.

Fotoğraf 12. Kazı çalışmaları ve bu sırada ortaya çıkan ahşap kazıklar ve yeni imalatı yapılan mini kazıklar, 2010.

16
 Filiz Karakuş

Fotoğraf 13. Başlık kirişi kalıp ve donatı ve beton imalatı, 2010.

Fotoğraf 14. Açılan enjeksiyon delikleri, hortumlar ve enjeksiyonun basıldığı makine, 2010.
Daha sonra ilk olarak cami temel kısmında yapılacak
kimyasal enjeksiyon işlemine geçildi. Çatlakların ve boşluk-
ların doldurularak temel mukavemetinin arttırılması ama-
cıyla cami temel duvarlarında açılan enjeksiyon delikleri-
ne yerleştirilen pnömatik hortumlar aracılığıyla kontrollü
basınç altında, poliüretan ve silikat esaslı enjeksiyon reçine
harcı enjekte edildi. Zemin enjeksiyonu ile eş zamanlı ola-
rak ankraj çalışmalarına başlandı. Bu çalışmalarda öncelikle
projesinde belirtildiği gibi düşeyde üç sıra, yaklaşık 50 cm
aralıklarla 267 adet olmak üzere ankraj delikleri açıldı. De-
liklerin son noktalarına kadar girebilen hava tabancası ucu
ile tazyikli hava tutularak, içeride bulunan serbest parçacık-
ların ve tozların dışarı atılması sağlandı. Plastik hortum va-
sıtasıyla açılan deliklerin en dip noktasından dışa doğru çift
kompenantlı epoksi harcı basıldıktan sonra paslanmaz çelik
ankraj çubukları deliklere yerleştirildi, yeteri kadar epoksi
basılmasına dikkat edildi (delik çapı 22 mm, ankraj çubuk-
ları 16 mm olduğu dikkate alınarak, her bir delik için epoksi
miktarı tespit edildi).
Yapılacak perde duvar imalatında kullanılacak çimento-
nun, caminin temel ve beden duvarları ile temas etmemesi
için caminin temelinde horosan sıva ve likit membran uy-
gulaması yapıldı.
Daha sonra perde duvarın kalıp ve donatı imalatlarını
müteakip beton dökülerek, perde duvar imalatı tamam-
lanmıştır.

Fotoğraf 15. Ankraj imalatı, 2010.

17
 Ankara Altındağ Cenab-ı Ahmet Paşa Camii Restorasyon Uygulaması
Restoration of The Ankara Altindağ Cenabi Ahmet Paşa Mosque
Fotoğraf 16. Temelde horosan sıva ve likit membran
uygulaması, 2010.
Çevre suyunun betonarme ve temel kısmına zarar ver-
memesi ve tamamen irtibatını kesmek için perde beton
üzerine plastomer esaslı 3 mm camtülü taşıyıcılı polimer
bitümlü örtü ile 2 kat su yalıtımı yapılmış, su yalıtımını ko-
rumak için de fondaline malzeme kullanılmıştır.
Daha sonra cami temelinin hemen altında başlık kirişi
kotunda drenaj çalışması yapılarak, cami temeli kapatılmıştır.
Caminin beden duvarlarındaki yapısal çatlakların içi
temizlendikten sonra hidrolik kireç esaslı malzeme ile en-
jeksiyon yapılmıştır.
Kubbenin kurşun kaplaması ve çamur sıvası kaldırıldık-
tan sonra yapısal çatlaklarda hava kompresörü ile temizlik
yapılıp, parçacıklar temizlenmiş; ardından hidrolik kireç
Fotoğraf 18. Paslanmaz gergi ve silis kum ile kumlama.
Fotoğraf 20. Kurşun örtü yapılması, 2011.
18
Fotoğraf 17. Drenaj çalışmaları, 2010.
esaslı malzeme ile enjeksiyon yapılmıştır.
Bunu müteakip yapılacak kubbe güçlendirmesine ze-
min teşkil etmek ve uygulanacak epoksi malzemenin, kub-
benin özgün tuğlaları ile irtibatını kesmek amacıyla horo-
san sıva yapılmıştır.
Daha sonra güçlendirme projesi doğrultusunda kubbe
eteğinden itibaren toplam 9 sıra (2*2+5) karbon lifli elyaf
malzeme ile sarım uygulaması yapıldı. Bu uygulamada 60
cm bindirme ve 4 adet ankraj ile sabitleme yapıldı. Uygula-
ma öncesi, sarımda kullanılacak epoksi ile ortalama 3 mm
kalınlığında yüzey düzeltme ve sağlamlaştırma; uygulama
sonrasında ise tüm yüzeylerin sıva tutması için silis kumu
ile kumlanma yapılmıştır.
Fotoğraf 19. Birleşim yeri bulonları

Sonraki aşamada ise paslanmaz çelik malzeme ile kubbe
kasnağında gergi uygulaması yapıldı. Karbon lifli elyaf mal-
zeme ile sarım yapılmasına rağmen paslanmaz çelik gergiye
ihtiyaç duyulmasının nedeni; karbon lifli elyaf malzemede
ön gerilme olmamasına rağmen paslanmaz çelik malzeme-
nin birleşim noktalarındaki bulonlar vasıtasıyla bir ön geril-
me uygulanabilmesidir.
Paslanmaz çelik gerginin geometrisinin kubbe ile
uyumlu olmasına özen gösterilmiş, buna rağmen paslan-
maz çelik ile kubbe arasında kalan lokal boşluklar hidrolik
kireç esaslı horosan harcı ile doldurulmuştur. Daha sonra
çamur sıva yapılıp, kurşun örtü kaplanarak güçlendirme ta-
mamlanmıştır.
Özetleyecek olursak, yapılan uygulamada; enjeksiyon
ile sağlamlaştırılan temelin yüklerinin ankrajlar vasıtasıy-
la perde duvara, perde duvardan başlık kirişlerine, başlık
kirişlerinden mini kazıklara, mini kazıklardan da sağlam
zemine aktarılması sağlanmıştır.
Diğer uygulamalar: Cami iç duvarlarında yapılan plas-
tik boya raspasında giriş kapısının üstünde fotoğraf 22’de
görülen kitâbe ortaya çıkmıştır. Bu kitâbe 1936 yılında yapı-
Fotoğraf 21. Kitâbenin 1936 yılı Fotoğraf 22. Giriş kapısının üstünde çıkan kitâbe ve kitâbenin müdahale sonrası
öncesindeki fotoğrafı.
Fotoğraf 23. Cami iç mekânının 1936 yılı onarım öncesindeki fotoğrafları (VGM Arşivi).
Filiz Karakuş
lan restorasyondan önceki fotoğraflarda da görülmektedir
(Fotoğraf 21). Söz konusu kitâbede caminin H. 1207 (1802)
tarihinde “Zafranbolu’lu Hacı Alime Kadın” tarafından ta-
mir ettirildiği yazmaktadır. Bir belge niteliğindeki bu kitâbe
ortaya çıkarılmış, temizliği yapılmış ve boyaları tamamla-
narak, canlandırılmıştır.
1936 yılında başlayan onarımda, 19. yy’ın başlarında ya-
pılmış olduğu düşünülen ve Barok etkiler yansıtan, Fotoğraf
23 ve 24’te de görülen pencere kemerlerinin aynalık bölüm-
lerinde, pandantiflerde ve kubbedeki duvar resimleri kaldırı-
larak veya üzerleri boya ile kapatılarak, yerine 16. yy. tezyinat
anlayışını yansıtan bitkisel motifli kalemişleri yapılmıştır.
Camide yapılan raspa çalışmalarında bu üzerleri kapatılan
Barok kalemişlerinden kubbedeki motifler ortaya çıkmıştır
(Fotoğraf 25). Kubbede ortaya çıkan Barok motiflerden yola
çıkarak, söz konusu bölümlerde de Barok motiflere rastlana-
bileceği düşüncesiyle bu bölgelerde raspa çalışması yapılmış-
tır. Ancak Fotoğraf 24’e göre alt katmanında yıldız motifi bu-
lunması gereken kalemişlerinde yapılan raspa çalışmalarında
herhangi bir şey ortaya çıkmamıştır (Fotoğraf 26). Kubbenin
bir dilimlik bölümünde yapılan raspa çalışmasında da yapı-
görünümü, 2010.
19
 Ankara Altındağ Cenab-ı Ahmet Paşa Camii Restorasyon Uygulaması
Restoration of The Ankara Altindağ Cenabi Ahmet Paşa Mosque

nın diğer dönemlerine ait herhangi bir ize rastlanmadı. Bu kubbede ortaya çıkan yıldız motifleri ile kubbe göbeğinin
nedenle 02.07.2010 tarih ve 5199 sayılı Ankara Kültür ve Ta- etrafında ortaya çıkan palmetler olduğu gibi korunmuş ve
biat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Kararı doğrultusunda kubbede raspa edilen kalemişleri tamamlanmıştır (Fotoğraf

Fotoğraf 24. Cami kubbesinin 1936 Fotoğraf 25. Cami kubbesinde raspa çalışmaları sırasında çıkan motifler, 2010.
yılı onarım öncesindeki fotoğrafı
(VGM Arşivi).

Fotoğraf 26. Cami kubbesinde yapılan kalemişi raspası, 2010.

Fotoğraf 27. Kalemişi çalışmaları, 2010.

Fotoğraf 28. Kalemişi çalışmaları, 2010.

20

Fotoğraf 29. Kemerlerdeki raspa çalışması ve kemerlerin üstündeki kalemişi raspası, 2010.
27). Aynı Kurul kararı doğrultusunda orta ve üst (kasnak)
pencereler ile fil gözü penceresinin etrafındaki kalemişleri-
nin çerçevesi bırakılıp, içindeki kalemişleri (batı cephe mah-
fele yakın olan birer pencere dışında) ve pandantiflerdeki
sonradan yapılmış yazı panolar dışında bütün desenler (batı
pencerede mahfele yakın olan pencereleri takip eden dilim
dışında) kaldırılmıştır (Fotoğraf 28).
Fotoğraf 30. Kemerlerin üstündeki kalemişleri.
Fotoğraf 31. Kemerlerin üstündeki kalemişi raspası.
Fotoğraf 33. Doğu duvarında yapılan sıva raspası, 2010.
Filiz Karakuş
Kubbeyi taşıyan kemerlerde yapılan raspa çalışma-
sında 19. yy. Barok dönemde yapılmış olduğu düşünülen
motifler ortaya çıkarıldı. Ancak bu kemerlerin üzerinde
bulunan kalemişlerinin altından diğer dönemlere ait bir iz
bulunamadı (Fotoğraf 29).
Aynalıklarda, Fotoğraf 30’da görülen Barok motiflerini
ve caminin ilk dönemini ortaya çıkarmak için yapılan ras-
pa çalışmasında herhangi bir ize rastlanmamıştır (Fotoğraf
31). Bu nedenle, çeşitli dönemlerde yapılan onarımlarda iç
sıvanın yenilendiği düşünülmektedir. Yukarıda sözü edi-
len Kurul kararı doğrultusunda iç mekânda; alt pencere-
lerden kuzey cephede bulunan iki tanesinin aynalıkların-
daki mevcut kalemişleri kaldırılarak, camiye eski fotoğraf-
larda görülen 19 yy. Barok etkilerini yansıtan kalemişleri
yapılmıştır (Fotoğraf 32).
Fotoğraf 32. Kuzey cephe aynalıklarda yapılan kalemişleri, 2010.
21
 Ankara Altındağ Cenab-ı Ahmet Paşa Camii Restorasyon Uygulaması
Restoration of The Ankara Altindağ Cenabi Ahmet Paşa Mosque
Fotoğraf 34. Yeni yapılan beton dışlık ve alçı içlik.
Fotoğraf 35. Ortaya çıkan tuğla döşeme, 2010.
Fotoğraf 37. Cami döşemesinin 1936 yılı onarım
öncesindeki fotoğrafı (VGM Arşivi).
Fotoğraf 39. Minberde temizlik çalışmaları.
22
Caminin doğu duvarındaki çatlağın bulunduğu pen-
cerenin etrafında yapılan sıva raspası sonucunda beden
duvarlarının düzgün yüzeyli kesme taştan örüldüğü gö-
rülmüştür. Koruma Kurulu Kararı gereğince raspa yapılan
yerlerde özgününe uygun olarak sıva yapılmış ve iç duvar-
lardaki mevcut sıva korunmuştur. Duvarlarda kireç badana
uygulanmıştır.
Camide eksik olan bir adet beton dışlık ve alçı işlik, öz-
gün haline uygun olarak tamamlanmış, içlik ve dışlıklarda-
ki eksik olan camlar da tamamlanmıştır (Fotoğraf 34).
Onaylı proje doğrultusunda harim döşemesinde bu-
lunan şap itinalı bir biçimde sökülerek, fotoğraf 35’de
görülen tuğla döşeme ortaya çıkarılmıştır. Fotoğraf 36’da
Fotoğraf 36. Mihrap önü tuğla döşeme.
Fotoğraf 38. Mahfel korkuluklarında temizlik çalışması.
Fotoğraf 40. Sövelerde temizlik çalışmaları.
 Filiz Karakuş

Fotoğraf 41. Ahşap elemanlarda ilaçlama çalışmaları.

Fotoğraf 42. Ahşap giriş kapısının konservasyon çalışmaları.

mihrap ve minberin olduğu bölüm bir basamak boyunda
yükseltilerek, etrafının kenetli taş ile çerçevelendiği gö-
rülmektedir. 1936 yılında başlayan onarım öncesi fotoğ-
raflarından da caminin tuğla döşemesi açıkça görülmek-
tedir (Fotoğraf 37).
Ancak, fotoğraf 35 ve 36’da da görüldüğü üzere özel-
likle giriş kapısına ve doğu duvarına yakın bölümlerinde
tuğlanın oldukça zarar gördüğü, zeminde farklı oturmalar
yaptığı ve düzgün bir yüzey oluşturamadığı görülmektedir.
Bu nedenle mevcut döşeme korunarak, ahşap kadronlarla
düzgün bir döşeme kotu sağlanmış ve üzerine de ahşap dö-
şeme yapılmıştır.
Cami iç mekânında bunlara ek olarak taş söve, mihrap,
minber, mahfel kat taş korkuluklarda ve taş sütunlarda AB
57 malzemesi ile temizlik yapılmıştır.
Camiye ait ahşap elemanlarda (kepenk, giriş kapısı vb)
enjeksiyon yöntemiyle ilaçlama yapılmıştır. Ayrıca ahşap gi-
riş kapısının konservasyonu yapılmıştır.

Fotoğraf 43. Çimento imitasyonların raspası ve tuz temizliği.

Fotoğraf 44. Tuz temizleme işlemleri.

23
 Ankara Altındağ Cenab-ı Ahmet Paşa Camii Restorasyon Uygulaması
Restoration of The Ankara Altindağ Cenabi Ahmet Paşa Mosque

Fotoğraf 45. Giriş cephesinde AB-57 ile temizlik yapılması.

Fotoğraf 46. Dış cephelerde temizlik ve koruyucu uygulanması.

Fotoğraf 47. Bakır alemlerin temizlenmesi ve koruyucu sürülmesi.

Pencere demir korkuluklarında önce boya ve pas temiz-
liği yapılmıştır. Daha sonra antipas ve üzerine siyah renkli
mat boya uygulanmıştır.
Cami dış cephesinde yer alan çimento imitasyonlar iti-
nalı bir şekilde temizlenip, ardından tuz ekstraksiyonu (te-
mizliği) yapılmıştır.
Tuz temizleme işleminin ardından dış cephede sodyum
bi karbonat ile granül püskürtme yoluyla dış cephe temizliği
yapılmıştır. Ön cephede ve mermer sütunlarda ise AB 57 ile
temizlik yapılmıştır. Dış cephe temizliğini müteakip çimento
temizliği yapılan bölümlerde plastik onarım yapılmıştır. Daha
sonra ise taşları korumak amacıyla üç kat Paralodid B-72 (1.
kat %3, 2. kat % 5 ve 3. kat % 10 çözelti) uygulaması yapılmıştır.
Kubbede kurşun uygulamasının ardından ana kubbedeki
ki bakır alemin eksik olan kazan kısmı ve diğer eksik olan alem-
ler tamamlanmış, diğer yüzeylerde temizlik yapılmıştır. Bu yü-
zeylere daha sonra koruyucu olarak Paraloid B-72 sürülmüştür.
SONUÇ
Tarihi bir yapıya müdahale etmeden önce, her yapının
kendi içinde değerlendirilmesi gerektiği, her birinin mi-
mari, yapım sistemi ve malzeme özelliklerinin birbirinden
farklı olduğu unutulmamalıdır. Yanlış yapılacak bir müda-
halenin yapıyı korumak yerine daha fazla zarar getireceği
göz önünde bulundurulmalıdır.
Restorasyon uygulamalarında başarılı olunabilmesi
için disiplinlerarası çalışmalara önem verilmesi gerektiği
de unutulmamalıdır. Koruma alanında arkeolog, sanat ta-
rihçisi, mimar, mühendis, malzeme bilimcisi, kimyager vb
uzmanların ortak çalışmaları gerekmektedir.
Restorasyon çalışmalarında en uygun olanı seçmek ay-
rıntılı çalışma isteyen, özen gerektiren bir iştir. Restorasyon
ve güçlendirme sırasında çalışanların kültür varlığı değerle-
rine saygılı, tarihi eser koruma bilincine sahip, uygun eğitim
almış ve tecrübeli elemanlardan oluşması gerekmektedir.

24
 Filiz Karakuş

Böyle bir anlayışla restorasyon çalışmaları sürdü-
rülen Ankara Altındağ Cenab-ı Ahmet Paşa Camii’nde
onarım öncesi yapılan çalışmalar ve onarım aşamasında
yapıya yapılan müdahaleler ve onarın teknikleri anla-
tılmaya çalışılmıştır. Böylece yapılan çalışmaların bu
alanda çalışan uzmanlarla paylaşılması amaçlanmıştır.
Disiplinlerarası yapılan bir çalışma ile şekillenen proje-
nin titizlikle uygulanması sonucunda Ankara Altındağ
Cenab-ı Ahmet Paşa Camii’nin gelecek nesillere aktarıl-
ması sağlanmıştır.

KAYNAKLAR
Altındağ’ın Manevi Coğrafyası 1998:
Anonim, Ankara: Altındağ Belediyesi Yayınları, 126-212.
Başkan 1998: S. Başkan, Ankara Cenabı Ahmet Paşa Camii, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 41.
Canbay vd. 2008: E. Canbay/K. Ö. Çetin, Cenab-ı Ahmet Paşa Camii Temel Zeminleri Geoteknik Değerlendirme
Raporu, Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi, 2-9.
Canbay 2008: E. Canbay, Cenab-ı Ahmet Paşa Camii Değerlendirme Raporu, Ankara: Orta Doğu Teknik
Üniversitesi, Ankara Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi, 2-5.
Dağlıoğlu 1942: H. T. Dağlıoğlu, Ankara’da Cenab-ı Ahmet Paşa Camii ve Cenab-ı Ahmet Paşa, Ankara: Vakıflar
Dergisi II, 213-219.
Erken 1972: S. Erken, Türkiye’de Vakıf Abideleri ve Eski Eserler, Ankara: V.G.M. Yayınları, 400-403.
Ülgen 1942: A.S. Ülgen, Ankara’da Cenab-ı Ahmet Paşa Camii ve Türbeleri, Ankara: Vakıflar Dergisi II, 221-222.

25
 Fethiye Camii’nin Müzeye Çevrilmesi ve Kiliselerin Camiye Çevrilmeleri Üzerine
Re-use of The Fethiye Mosque As a Museum and Remarks on Convertion of Churches Into Mosques

FETHİYE CAMİİ’NİN
MÜZEYE ÇEVRİLMESİ ve KİLİSELERİN
CAMİYE ÇEVRİLMELERİ ÜZERİNE
RE-USE OF THE
FETHIYE MOSQUE AS A MUSEUM AND
REMARKS ON CONVERTION OF CHURCHES INTO MOSQUES

Ahmet Hamdi Bülbül | Sanat Tarihçi/İstanbul 6 Nolu K.V.K. Böl. Müdürü

O smanlılar, fethettikleri şehirlerde hâkimiyet işareti olarak o yerin en büyük kilisesini

camiye çevirir, diğer kiliseleri ise Hıristiyan nüfusun kullanımına bırakırdı.
Büyük kiliselerin cami haline getirilmesi II. Bayezid devrine rastlamaktadır. Bu dönem-
de devlet adamları, terk edilmiş kiliseleri cami haline dönüştürmüşlerdir. Bu yapılardan
biri olan Fethiye Camii Müzesi, İstanbul’da Fatih İlçesi’nin Çarşamba semtindedir. Doğu
Roma Dönemi’nde yapılan Pammakaristos Manastırı’nın kilisesidir. İki binadan oluşan ki-
lise, kentteki Latin egemenliğinin 1261’de son bulmasından sonra, eski kilisenin kalıntıları
üzerinde yeniden yaptırılmıştır.
Sultan III.Murat (1574-1595) döneminde, çevresi Müslüman mahalleleri ile çevrilen Pam-
makaritos Manastır Kilisesi, Gürcistan ve Azerbaycan’ın fethi anısına Fethiye adı ile ca-
miye çevrilmiştir. 1936–1938 yılları arasında Vakıflar İdaresi tarafından restore edilmiştir.
Güney yönündeki tonozların üzerine oturtulan ahşap yapı ile buraya çıkışı sağlayan ge-
niş dış merdiven kaldırılarak, yapı Müzeler Müdürlüğü’nün idaresine verilmiştir.
Anahtar Sözcükler: Cami, müze, Pammakaristos Manastır Kilisesi, Fethiye Camii.

26
 Ahmet Hamdi Bülbül

T he Ottomans used to convert the biggest church of the regions conquered in to mos-
que and leave the other churches to be used by the Christian. This habit has been
the evidence of the Ottoman conquer.
The convertion of big churches in to mosques goes back to the Era of Beyazıd II. During
his reign, the churches which were out of use had been converted in to mosques by
the officials. The Museum of Fethiye Mosque, which is an example for those buildings,
is located in Çarşamba district of Fatih, İstanbul. It is actually a church of the Pamma-
karistos Monastry from the Eastern Roman Empire Era. The church, which is consisted
of two seperate buildings, was rebuilt over the ruins of the previous church after the
conclusion of Latin rule in 1261.
The neighbourhood of building was resided by the Muslim and afterwards, the During
the reign of Sultan Mehmet III (1574-1595), it was converted into a mosque in memory
of the conquer of Georgia and Azerbaijan with the name of Fethiye. It was restored by
the Directorate General of Foundations between 1936-1938. The timber annex which
was built over the vault in South and the exterior wide staircase, which enables the
access to the timber structure were removed during the restoration. After wards the
mosque was transferred for house of the Directorate of Museums.
Keywords: Mosque, museum, the Pammakaristos Monastry, The Fethiye Mosque

27
 Fethiye Camii’nin Müzeye Çevrilmesi ve Kiliselerin Camiye Çevrilmeleri Üzerine
Re-use of The Fethiye Mosque As a Museum and Remarks on Convertion of Churches Into Mosques
Osmanlı Devletinde, gayrimüslimlere ait ibadethane-
lerin statüsü İslâm hukukuna, özellikle Hanefî mezhebinin
içtihatlarına göre düzenlenmiştir (Akman 1996: 137). Muh-
temelen kiliselerin statüsü ile hükümlerin de yer aldığı,
Fetihten sonra Ortodoks Rum Cemaati lideri Georgios
Skolarios II. Gennadios’la Fatih Sultan Mehmet arasında
yapıldığı sabit olan zimmet antlaşmasının metni günümüze
kadar ulaşamamıştır; ancak, Islahat Fermanı’nda (Karal 1988:
259) ve Tanzimat’tan sonra yayınlanan Rum Patrikhanesi
Nizamnamesi’nde (Akman 1996: 137-138) söz konusu zimmet
antlaşmasına atıfta bulunulmaktadır. Benzer hükümler
içeren ve yine fetihten hemen sonra Galata zimmîleriyle
yapılan ahidnâmede mevcut kiliselere dokunulmaya-
cağı, kiliselerin camiye çevrilmeyeceği, dîni âyin ve
erkânları ne surette ise aynen devam edeceği, buna kar-
şılık yeni kilise inşâ edilemeyeceği ve çan çalınamaya-
cağı hususları belirtilmiştir (Akgündüz 2006: 477).
Yine Fatih’in verdiği metropolit beratında, Orto-
doksların dini ayin ve ibadetlerini önceden nasıl yapı-
yorlarsa, aynen öyle devam etmeleri istenmiştir (Akgün-
düz 2006: 407).
Osmanlılar, fethettikleri şehirlerde hâkimiyet işareti
olarak o yerin en büyük kilisesini camiye çevirir, diğer
kiliseleri ise Hıristiyan nüfusun kullanımına bırakırdı.
Çizim 1. Pammakaristos Kilisesi (Fethiye Camii) eklemeleri gösteren
restitüsyon denemesi (İAMEA).
28
İstanbul’un fethi sonrasında, nasıl bir muamele göre-
ceklerini bilmedikleri için Ayasofya’ya sığınan halka, hiçbir
zarar vermeyeceğini, can ve mal güvenliklerinin kendinde
ve korumasında olduğu sözünü veren II. Mehmet (Fatih),
halkın serbest bir şekilde evlerine dönmelerini istemiştir.
Fatih’in İstanbul’un fethi sonrasındaki ilk icraatı, şehrin en
büyük kilisesi olan Aya Sofya’yı, fethin bir sembolü olarak
Ayasofya adıyla camiye çevirmesi ve kendi vakfı yapmasıdır.
Büyük kiliselerin cami haline getirilmesi II. Bayezid
devrine rastlamaktadır. Bu dönemde devlet adamları, terk
edilmiş kiliseleri cami haline getirme yarışına girmişlerdir.
Sonraki devirlerde kiliselerin camiye dönüştürülmesinin
eski hızını kaybettiği görülür. Kanuni zamanında iki küçük
kilise mescit haline getirilmiştir. İstanbul’un fethinden iti-
baren yaklaşık kırk iki kilise cami haline getirilmiştir (Eyi-
ce 1986: 10-14). Daha sonraki devirlerde de camiye çevrilen
kiliselerin, fetihten itibaren geçen zaman içinde Hıristiyan
nüfusun ihtida veya göç sebebiyle azalması veya ahalisinin
çoğunluğunun Müslüman olan mahallelerin ortasında kal-
ması nedeniyle cami haline getirildiği bilinmektedir.
Çizim 2. Pammakaristos Kilisesi ile ilgili restitüsyon denemesi
(İAMEA).
 Ahmet Hamdi Bülbül

Çizim 3. Fethiye Camii’nin Görünüşü (Jean Ebersolt, - AdolpheThiers; 1913).

Çizim 4. Fethiye Camii’nin Görünüşü (Jean Ebersolt, - AdolpheThiers; 1913).

Fethiye Camii Müzesi, İstanbul’da Fatih İlçesi’nin
Çarşamba semtindedir. Doğu Roma Dönemi’nde yapılan
Pammakaristos Manastırı’nın kilisesi olup, tarihçesi hak-
kında hemen hemen hiçbir şey bilinmemektedir (Gurlitt
1999: 34).

İki binadan oluşan kilise, kentteki Latin egemenliğinin

1261’de son bulmasından sonra, eski kilisenin kalıntıları
üzerinde yeniden yaptırılmıştır. Kuzey kilisesi, Meryem’e
adanmıştır. İmparator VIII. Mikhael Palailogos’un yeğe-
ni Protostratos Mikhael Dukas Tarkhaniotes tarafından
1292-1294 yılları arasında yaptırılmıştır. Bir süre sonra
1315’te Mikhael Dukas’ın karısı Maria, kuzey kilisesinin
sağ tarafına İsa’ya adanan küçük bir ek kilise (Parakklesi-
on) yaptırmıştır. Mezar şapeli olan bu ek kilisede Maria ve
Mikhael’in mezarları bulunmaktadır.
Komnenoslar döneminde, İoannes Komnenos ve eşi
Anna Dukaina tarafından inşa edilen (Müller-Wiener 2007: Çizim 5. Fethiye Camii kubbe çizimi (A.Choisy).

29
 Fethiye Camii’nin Müzeye Çevrilmesi ve Kiliselerin Camiye Çevrilmeleri Üzerine
Re-use of The Fethiye Mosque As a Museum and Remarks on Convertion of Churches Into Mosques

Çizim 6. Fethiye Camii’nin bir çizimi (Alexandros G. Paspatis, 1877).

132) yapının altında yer alan ama kilise ile bağı kesinlik
taşımayan sarnıcın, eski bir yapının kalıntısı olma ih-
timali yüksektir. Kilise, sarnıcın üzerine, dehlizli kili-
se olarak kubbeli bir mekân, üç tarafı beşik tonozlu ve
önündeki narteksiyle yeniden yapılır. 1290-1305 yılları
arasında kilisenin dış dekorasyonu fresklerle yenilenir
(Müller-Wiener 2007: 132). 1310-1315 yıllarında mezar ki-
lisesi olarak parakklesion, 14. yüzyılın ikinci çeyreğinde
de dış narteks ile kuzeybatı köşesindeki mezar kilisesi ile
eski kilisenin çevresi yapılır.
İstanbul’un fethinden sonra rahibeler tarafından kulla-
nılan manastır, Patrik II. Gennadios tarafından patrikhane
olarak seçilir. Yemekhane, mutfak, fırın ve hücreler, patrik-
hane olarak hizmet verdiği dönemde eklenir. Yine bu dö-
nemde çevre duvarlarının sağlamlaştırılması ve kilisenin
donanımı güçlendirilir.
Pantokrator Kilisesi’nin (Zeyrek Camii) camiye çevrilme-
sinden sonra bu kilisede yer alan kutsal rölikler, İmparator
Aleksios I. Komnenos’un kemikleri de bu patrikhaneye taşınır
ve burası asillerin mezar kilisesi olarak hizmet vermeye başlar.

Fotoğraf 1. Fethiye Camii’nin yüzyılın başındaki halini gösteren bir kartpostal.

30
 Ahmet Hamdi Bülbül

Fotoğraf 2. Fethiye Camii (İAMEA, 1937).

Fotoğraf 3. Fethiye Camii’nin genel görünüşü (İAMEA, 1940).

Yapının kıbleye yönelimini vurgulamak için yapıya
doğu tarafından verevlemesine oturtulmuş beşinci bir kub-
be eklenmiştir. İç mekânda bazı değişiklikler yapılmışsa da
binanın ana hatları bozulmadan kalmıştır (Gurlitt 1999 36).
Sultan III. Murat (1574-1595) döneminde, çevresi Müs-
lüman mahalleleri ile çevrilen Pammakaritos Manastır Kili-
sesi, Gürcistan ve Azerbaycan’ın fethi anısına Fethiye adı ile
camiye çevrilmiştir. Saray mimarlarından Dalgıç Ahmet ta-
rafından (Orgun 1941: 59-62, Esemenli 1993: 431, Afyoncu 1998: 54),
kilisenin apsis kısmı yıktırılarak, yapıya içinde mihrabın da
bulunduğu kubbeli bir mekân eklenmiş, esas ve yandaki
ek binada olan sütunlar kaldırılarak, kubbeler ve tonozlar
büyük kemerlerle desteklenmiştir. Ayrıca Sadrazam Sinan
Paşa tarafından caminin batı tarafına, avlu çevresini üç yön-
de saran bir medrese ilave edilmiştir. Avluyu “U” biçiminde
saran bu medrese ile Fethiye Camii, 16. yüzyıl mimarisinin
avlusu medreseli cami tipinin bir örneği haline gelmiştir. Fotoğraf 4. Fethiye Camii ‘nin içi (Artamonoff,1937).

31
 Fethiye Camii’nin Müzeye Çevrilmesi ve Kiliselerin Camiye Çevrilmeleri Üzerine
Re-use of The Fethiye Mosque As a Museum and Remarks on Convertion of Churches Into Mosques

Fotoğraf 5. Fethiye Camii’nin içi (İAMEA, 1937).

Cami, 1641’deki Balatkapı yangınında zarar görmüştür.
Güney cephesindeki kapısı üzerinde yer alan kitabeden
anlaşıldığı üzere 1845’te bir tamirat görmüştür ki Barok
mimari tarzındaki minaresi büyük olasılıkla bu tamiratta
yenilenmiştir.
1930’lu yılların başında İstanbul’daki diğer anıtlar gibi
uzun yıllar harap durumda olan Fethiye Camii, İstanbul
Vakıflar Başmüdürlüğü Heyet-i Fenniyesi’nin gördüğü lü-
zum üzerine, geçici olarak kapatılarak, caminin içindeki
kullanım malzemeleri Katip Muslahattin Yazıcı Camii’ne
nakledilmiştir.1 1936–1938 yılları arasında Vakıflar İdaresi
tarafından Y. Mimar Süreyya Yücel’in yönetiminde restore
edilmiştir. Güney yönündeki tonozların üzerine oturtulan
ahşap yapı ile buraya çıkışı sağlayan geniş dış merdiven kal-
dırılarak, yapı Müzeler Müdürlüğü’nün idaresine verilmiştir.
Milli Eğitim Bakanlığı’nca Müze ve Müze Deposu ola-
rak kullanılacak vakıf binalarının bakım ve onarım giderle-
rinin Devlet Bütçesi’nden ödenmek üzere adı geçen bakan-
lığın 05.08.1945 tarihli ve 3121/744-11730 sayılı mütaalası
üzerine Bakanlar Kurulu’nca 29.08.1945 tarihinde kararlaş-
tırıldığı görülmektedir. Fotoğraf 6. Fethiye Camii’nin içi (İAMEA,1937).

Adı geçen kararname Resmi Gazete’de yoktur. Kararın
bir örneği Ayasofya Müzesi Müdürlüğü’nden temin edil-
miştir. Söz konusu kararnamenin neden yayınlanmadığı
ayrıca incelenmesi gereken bir konudur. Benzer bir durum
Ayasofya’nın müzeye çevrildiği 24 Teşrin-i sani 1934 gün
ve 2/1589 sayılı kararnamede de karşımıza çıkmaktadır.
Bu kararname de yayınlanmayan mukarrerat arasında yer
almaktadır.
1
İstanbul Müzeleri Genel Direktörlüğü’nün 22.2.1939 tarihli ve 383 nolu fiş.
Vakıflar Umum Müdürlüğü, 27.08.1959 tarihin-
de Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu
Başkanlığı’na (GEEAYK) hitaplı yazısında, Vakıflar idare-
since Fethiye Camii’nin tamirine başlanıldığı, bu binanın
bir kısmının Türkler tarafından direkleri kaldırılarak geniş
kemerlerle ferahlatıldığı ve bu nedenle sıhan şekli merke-
zi plana değiştirilmiş olduğu halde Amerikalılarca yapılan
mozaik araştırmalarına müvazi olarak eskiden ve halen

32

Fotoğraf 7. Fethiye camii mihrabı
(Artamonoff 1937).
bulunmuş mozaikleri ihtiva eden kısımların Bizans devrin-
deki şekline tahvil olunarak, duvarlar bölünüp camiden ta-
mamen ayrılması Müzelerce arzu edilmekte ise de bu şekil-
de bir düzenlemenin mabedin planını bozacağı görüşüyle
gerekli kararın alınması istenmiştir.
GEEAYK, on yedi üyesinden altı üyesinin bulun-
madığı 28.08.1959 gün ve 1191 sayılı kararında Fethiye
Camii’nin bahis konusu kısmının duvarla bölünmesini
uygun görmemiştir.
Amerikan Bizans Enstitüsü Müdürlüğü, 17.09.1962 ta-
rihinde Ayasofya Müzesi Müdürlüğü’ne hitaplı yazısında
cami olan kısım ile müze olan kısmın geçici bir tahta perde
ile ayrıldığı belirtilerek, bu tahta perdenin bir duvarla örül-
mesinin hem müze ve hem cami kısımlarının menfaatine
olacağı, Fethiye Camii’nin daha da ün kazanıp, turistlerin
ziyaret ettiği bir anıt olduğu zaman buraya gelen turistlerin
seslerinin hiçbir zaman cami kısmında ibadet eden şahısları
rahatsız etmeyeceği belirtilerek, bu teklifin öncelikli olarak
Fotoğraf 8. Fethiye Camii ve çevresinin havadan görünüşü
(GKKFA1952).
Ahmet Hamdi Bülbül
dikkate alınması ve mümkün olduğu kadar çabuk cevaplan-
dırılması, bu ameliyenin hitamı Fethiye Camii’nin restoras-
yon işini bitirmeyi mümkün kılacağı belirtilmiştir.
Ayasofya Müzesi Müdürlüğü durumu Milli Eğitim Ba-
kanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü’ne bildir-
miştir. Bakanlık, Müsteşar Yardımcısı imzasıyla GEEAYK’a
iletmiş ve gereğinin yapılması istenmiştir.
GEEAYK, on sekiz üyesinden iki üyesinin katılmadığı
12.05.1963 tarihli toplantısının 2038 sayılı kararında yapı-
lan teklifte büyük kemerin kaldırılmasında ve yerine iki sü-
tun konulmasında, küçük kemerde de istenilen değişikliğin
yapılmasında sakınca görmemiştir.
1930’da özel bir vakıf olarak kurulan Amerika Birleşik
Devletleri ve Avrupa’da bilimsel çevrelerden destek gören
Amerika Bizans Enstitüsü, İstanbul’daki Bizans anıtlarının
restorasyonları ile yakından ilgilendi. Enstitünün kuru-
cusu Amerikalı arkeolog Thomas Whittemore ile Türki-
ye Cumhuriyeti’nin ilk Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal
Atatürk arasında, ABD Dışişleri Bakanlığı ve Ankara’daki
Amerikan Elçiliği’nin aktif destek verdiği müzakereler yü-
rütüldüğü ve söz konusu müzakerelerin sonucunda Ayasof-
ya cami olarak kapatılmış ve müze olarak açılmıştır (Teteri-
atnikov 2010: 44).
Amerika Bizans Enstitüsü’nün kurucusu Thomas Whit-
temore, Robert ve Mildred Bliss’a yazdığı mektupta şöyle
diyordu: Türk Hükümeti geçen yıl Studios Kilisesi (Yedikule
İlyas Bey Camii), Pammakaristos (Fethiye Camii) ve Khora’yı
(Kariye Camii) ulusal anıt ilan etti. Rus Devrimi’nin en ka-
ranlık günlerinde, Moskova’da Grezinski Bojyameter ve Steve
Nikola, Leningrad’da Aziz İshak ve Kazan katedrallerine din
karşıtı propaganda sergileri için el konulduğunda, dostlarım,
biz ceza köşesinde beklerken bu kiliselerin bu yolla kurtul-
masına ve korunmasının Tanrı’nın isteği olduğunu söyler-
lerdi. Öyleyse, bu yapıların sonunda Türkler tarafından
değerlendirildiğini görmek tatmin edici bir durum. Bizans
Enstitüsü’nün, Türk Hükümeti’nin İstanbul’da kalan Bizans
Fotoğraf 9. Fethiye Camii’nin havadan görünüşü
(Ahmet Hamdi Bülbül Arşivi,1964).
33
 Fethiye Camii’nin Müzeye Çevrilmesi ve Kiliselerin Camiye Çevrilmeleri Üzerine
Re-use of The Fethiye Mosque As a Museum and Remarks on Convertion of Churches Into Mosques

Belge 1. Fethiye Camii’nin Müzeye olarak da kullanılacağına dair bakanlar kurulu kararı.
kiliselerinin korunmasından sorumlu olduğu yönündeki uya-
rısına verilmiş bir karşılıktır bu. Geçenlerde yeni kurulan
Eski Eserler ve Anıtları Koruma Heyeti’nde bana tanınan yer,
Türkiye’de bana her zamankinden daha sağlam bir nüfuz po-
zisyonu sağlıyor (Teteriatnikov 2010: 44).
Amerika Bizans Enstitüsü’nün bir plan çerçevesinde
işleme koyduğu, İstanbul’daki kiliseden dönme camilerin
müzeye dönüştürme çabası ve buna da İstanbul fethinin
sembol yapısı Ayasofya’dan başlaması diğer küçük yapıların
dönüştürme işlemini kolaylaştırmıştır. Fetihle birlikte kul-
lanılmayan pek çok Bizans yapısı onarılıp, İslam mabedine
dönüştürülerek bir vakfa bağlanmıştır. Osmanlı’nın dağıl-
ma sürecindeki başıboşluk ve ilgisizlikten bu yapılar da na-
sibini alarak harap duruma gelmiştir. Böyle bir durumda,
Amerika Bizans Enstitüsü’nün, İstanbul’daki Bizans yapıla-
rının onarımlarıyla yakından ilgilenmeye başladığı görülür.
Enstitü, Fethiye Camii’nin onarımının çabuk bitebilmesini, Çizim 7. Fethiye Camii’nin Müze olarak ayrılacak kısmının
caminin bir kısmının müzeye çevrilmesine bile bağlar. Bizans Ar. Ens. ilk önerisi.

34
 Ahmet Hamdi Bülbül

Fotoğraf 10. Fethiye Camii Müzesi’nin Kubbe freskoları Fotoğraf 11. Fethiye Camii ve Müzesi’nin üst örtüsünün
(Ahmet Hamdi Bülbül, 2012). minareden görünüşü (Ahmet Hamdi Bülbül, 2012).

KAYNAKÇA
Afyoncu 1998: Fatma Afyoncu, XVII. Yüzyıl Hassa Mimarları Ocağı (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgelerine Göre),
M.Ü. Sosyal Bilimler Türkiyat Enstitüsü, Araştırmaları Enstitüsü Sanat Tarihi Böl. Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Akgündüz 2006: Ahmed Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yay.,
2. Baskı, İstanbul.
Akman 1996: Mehmet Akman, Kilise ve Havraların İslâm-Osmanlı Hukuk Tarihindeki Yeri, İslam Araştırma
Dergisi, C.1, S.2, (Temmuz-Aralık 1996).
Bozkurt 1989: Gülnihal Bozkurt,Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu, Ankara.
Coisy 1883: Auguste Coisy, L’art Batır ChezLes Byzantins, Paris.
Ebersolt vd.1913: JeanEbersolt/Adolphe Thiers, Les Eglises de Constantinople, Paris.
Eryılmaz 1996: Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Teb‘anın Yönetimi, 2. Baskı, İstanbul.
Esemenli 1993: Deniz Esemenli, Dalgıç Ahmet Ağa, İstanbul Ansiklopedisi, C.8, İstanbul, s.431.
Eyice 1963: Semavi Eyice, Son Devir Bizans Mimarisi, İ.Ü. Edebiyat Fak.Yay., İstanbul.
Eyice 1986: Semavi Eyice, İstanbul’un camiye çevrilen kiliseleri, Taç, C. I, S. 2 (Mayıs 1986), s. 9-18.
Eyice 1993: Semavi Eyice, Ayasofya, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi,C.1, İstanbul, s. 449-450. 449-450.
Eyice1994: Semavi Eyice, Fethiye Camii, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul, C.6 , s.300-301.
Gurlitt 1999: Cornelius Gurlitt, İstanbul’un Mimari Sanatı, Çeviren:Rezan Kızıltan, Ankara.
Hammer 1966: J.Von Hammer, Osmanlı Tarihi, İstanbul, I/124.
Janlı 1979: Cemâl Janlı, Türkiye’de yabancıların dini, ilmi, hayri kuramlarının hukukî durumu ve gayrimenkul
iktisapları, Hıfzı Timur’a Armağan, İstanbul.
Karal 1988: Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. V, Ankara.
Mango 2006: Cyril Mango, Bizans Mimarisi, Yay. Haz.: Bülent İşler, Rekmay Yay. İstanbul.
Müller-Wiener 2007: W. Müller-Wiener, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, Çev.: Ülker Sayın, İstanbul.
Orgun 1941: Zarif Orgun, Mimar Dalgıç Ahmet, Arkitekt, XI/3-4, İstanbul, s.59-62.
Öztürk 2002: Levent Öztürk, Kur’an’a Göre Hıristiyan Mabetlerine Gösterilmesi Gereken Saygı, SÜİFD, S.5,
Sakarya, s.76.
Paspatis 1877: A. G.Paspatis, Byzantinai Meletai, İstanbul.
Sezer/Özyalçıner 2010: Sennur Sezer/Adnan Özyalçıner, Öyküleriyle İstanbul Anıtları, C.1, İstanbul: Evrensel Basım Yayım.
Teteriatnikov 2010: Natalia Teteriatnikov, Thomas Whittemore, Amerika Bizans Enstitüsü ve Kariye, Bir Anıt İki Kişilik
Thedoros Metokhites’ten Thomas Whittemore’a Kariye,İstanbul: Pera Müzesi Yay., İstanbul,s.33-62.

35
 Safranbolu-Konarı Köyü Geleneksel Mimarisi ve Koruma Sorunları
Traditioanal House Arhitecture and Relating Conservation Difficulties of Konarı Village in Safranbolu

36
 Derya Yıldız Kaya, Prof. Dr. Oğuz Ceylan

SAFRANBOLU-KONARI KÖYÜ
GELENEKSEL MİMARİSİ ve
KORUMA SORUNLARI
TRADITIOANAL HOUSE ARHITECTURE AND RELATING CONSERVATION
DIFFICULTIES OF KONARI VILLAGE IN SAFRANBOLU

Derya Yıldız Kaya | Koruma Uzm. Y. Mimar, İstanbul Vakıflar 1. Bölge Müdürlüğü
Prof. Dr. Oğuz Ceylan | M.S.G.S.Ü. Mimarlık Fakültesi

K arabük İli, Safranbolu İlçesine bağlı Konarı Köyü’nün bulunduğu çevre doğası, kültürü
ve mimarisi ile özellikli bir yaşam alanıdır. Bu özellikli coğrafyaya ait geleneksel mimari
miras, koruma çalışmalarının yetersizliği, koruma bilincinin yeterince oluşmamış olması ve
değişen yaşam koşulları karşısında hızla yitirilmektedir. Konarı Köyü’ndeki evler, yapım tek-
niği ve mimari özellikleriyle Batı Karadeniz mimarisinin tipik bir örneğidir. Bu çalışma, köyün
sahip olduğu ahşap mimari mirasın zaman içerisinde geçirdiği dönüşümün ortaya konul-
masını, özgün mimari değerlerin korunmuşluk durumlarının tespitini ve alandaki koruma
sorunlarını belirleyerek çözümler bulmayı hedeflemektedir. Bu çerçevede öncelikle Ko-
narı Köyü’nün geleneksel mimari dokusu yerleşim ölçeğinde analiz çalışmaları yapılarak
ayrıntılı olarak çözümlenmiştir. Devamında yapı ölçeğinde, geleneksel mimarinin plan,
cephe, malzeme ve yapım sistemi özellikleri incelenmiştir. Tüm bu veriler doğrultusunda
köyün bütüncül korunmasına yönelik değerlendirmeler yapılarak, bölgenin karşı karşıya
kaldığı sorunların çözüm yolları üzerinde durulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Konarı Köyü, Geleneksel Mimari, Geleneksel Evleri, Geleneksel Konut Dokusu, Geleneksel
Mimaride Yapısal ve Biçimsel Bozulma, Kırsal Mimari.

T he natural environment of Konarı Village of Safranbolu in Karabük is a special habitat

in terms of nature, culture and architecture. The traditional architectural heritage of
this habitat is being losed rapidly because of insufficient conservation efforts, immature
conservation consciousness and the changing life conditions. The houses of Konarı are
typical of West Black Sea Region Architecture in terms of conservation techniques and
architectural features. This study aims to reveal the modification of the timber architec-
tural heritage over time, to determine the conservation statues of authentic architectural
values and to state the conservation problems of the area in order to propose solutions.
In this context, first of all, analysis on traditional architectural features of Konarı Village
has been made in detail. In addition to that; the plan, facade, material and construction
system features are examined in building base. Considering all those data, interpreta-
tions has been made on total conservation of the village and the possible solutions on
the problems the village face.
Keywords: Konarı Village, Traditional Architectural, Traditional Houses, Traditional House Pattern, Construc-
tional and Formal Deterioration in Traditional Architecture, Rural Architecture

37
 Safranbolu-Konarı Köyü Geleneksel Mimarisi ve Koruma Sorunları
Traditioanal House Arhitecture and Relating Conservation Difficulties of Konarı Village in Safranbolu

1.GİRİŞ yitirmeden belgelenmesi ve koruma altına alınabilmesi için

Konarı Köyü, Batı Karadeniz Bölgesi’nde Karabük
İli, Safranbolu İlçesine bağlı merkez 55 köyden biridir.
Safranbolu’ya 11 km uzaklıkta olan köye, Karabük- Kasta-
monu Karayolu’ndan 1 km’lik tali bir yol ile ulaşılmaktadır.
Köy, engebeli bir arazi üzerine kurulmuş olup Araç çayı ve
ona kuzeyden gelen küçük dereler etrafında parçalanmış
bir plato durumundadır. Köyün doğusu ormanlarla kaplı
ve çevresinde kuzey-güney doğrultusunda uzanan üç tane
kanyon bulunmaktadır. Bölgede Karadeniz ve İç Anadolu
ikliminin karması iklim özellikleri görülmektedir.
Safranbolu ve çevre köylerle ilgili bugüne kadar aka-
demik ve bilimsel çalışmalar yapılmasına rağmen Konarı
Köyü’nün geleneksel konut dokusu ve mimarisine yönelik
bir çalışma yapılmamıştır. Köyle ilgili yapılan bu çalışma bir
başlangıç niteliğinde olup, devamında yapılacak her çalış-
ma köyün kimliğinin korunmasını ve gelecek nesillere ak-
tarılmasını sağlayacaktır1. Köyün bölgeye has özelliklerini
köyde alan ve yapı ölçeğinde çalışma yapılmış, köyün kay-
bolmaya başlayan mimari değerleri, yapılan analiz, tespit ve
gözlemlerle ortaya çıkarılmıştır. Çalışma alanında gelenek-
sel mimariyi tanımaya yönelik çalışmalar ile uygulanacak
doğru müdahale biçimleri belirlenmiş, yerleşimin mimari
kimliğinin sürdürülebilmesi için sorun teşkil eden etken-
ler tespit edilip, bozulma nedenleri araştırılmıştır. Bunlar
sonucunda mimari değerlerin ortaya çıkarılarak yeniden
canlandırılması, kültürel ve ekonomik yönden köyün kal-
kınmasına katkıda bulunulması amaçlı kuramsal ve uygula-
maya yönelik öneriler ortaya konulmuştur.
Yapılan kaynak araştırmalarında Konarı Köyü’nün
tarihi ile ilgili yazılı kaynaklara ulaşılamamıştır. Köyün,
Safranbolu’ya yakınlığı nedeniyle aynı tarihi süreçlerden
geçtiğini düşünmek mümkündür. Bölge ilk çağda “Paph-
lagonia” ismiyle anılmakta olup, akarsu kenarında bulu-
nan köyün çevresi de ilk çağdan itibaren yerleşme yeridir

Fotoğraf 1. Konarı Köyü’nün Kuzyaka’dan görünümü.

1
Bu makale, M.S.G.S.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü, Koruma ve Restorasyon programında, Y. Mimar Derya Yıldız Kaya tarafından Prof. Dr. Oğuz Ceylan
danışmanlığında hazırlanmış olan “Safranbolu- Konarı Köyü Geleneksel Mimarisinin Koruma Bağlamında İrdelenmesi” başlıklı yüksek lisans tezinden
üretilmiştir. Metinde kaynağı belirtilmeyen tüm görseller Derya Yıldız Kaya’ya aittir.

38
 Derya Yıldız Kaya, Prof. Dr. Oğuz Ceylan

(Gökoğlu 1952). Konarı Köyü içerisinde yer alan tümülüs, bölgedeki konut mimarisiyle benzer özellikler göstermek-
köy içinde kullanılan devşirme taşlar, Eflani Çayı üzerinde tedir. Günümüzde sayvanlar kullanılmayıp büyük bir kısmı
yer alan köprüler, taş kaplı yol ve çevre köylerde yer alan yıkılmaya terk edilmiştir (Fotoğraf 2).
kaya mezarları Roma ve Bizans döneminde de bölgenin Köy, somut ve somut olmayan pek çok kültürel miras
nüfus ve ticaret yönünden yoğun olduğunu göstermekte- ögesine sahiptir. Köyün sınırları dâhilinde “2. Gelenek-
dir (Tunçözgür 2002). sel Konut Mimarisi” başlığı altında ayrıntılı incelenen
Bölge, Anadolu’daki ilk Türk yerleşimlerinden itibaren konutlar dışında, kültür ve tabiat varlıklarını köy ve
yoğun Türk göçlerinin geçtiği uç bölge durumundadır (Ya- köyün çevresinde görmek mümkündür. Köyün yerle-
zıcıoğlu/Al 1982). Konarı Köyü’ne yerleşenlerin de bu toplu- şim alanı içinde kalan “Yücek” isimli tümülüs, M.Ö 1.
luklardan biri olduğu düşünülmektedir. “Konarı” isminin Bin yılın çeşitli dönemlerinde yapılan çevredeki 24 adet
topluluk adı taşıyan yer isimlerinden olması (Yazıcıoğlu/Al tümülüs’ten biridir (Gökoğlu 1952). Söz konusu tümülüs,
1982) ve köyde kullanılan dil ve gelenekler de bunu destek-
lemektedir. Yapılan kaynak taramasında, köyün tarihine
ilişkin bulunan en eski belge 1530 yılına ait Muhasebe-i
Vilayet-i Anadolu Defteri kayıtlarıdır. Bu defterde Taraklı
Borlu kazası köyleri içerisinde yer alan köy, “Koğarı” is-
miyle geçmektedir (Ersoy 2007).
Ekonomisi tarıma dayalı olan Konarı Köyü, 1800’lü
yıllardan 1990’lı yıllara kadar Safranbolu köyleri içerisinde
ekonomi ve nüfus bakımından en büyük köylerden biridir.
Günümüzde 2014 yılına ait köyün nüfusu 481’dir2. 1869-
1903 yılları arasında yayımlanan Kastamonu Vilayeti Salna-
melerinde köyün Araç Çayı kenarında yapılan sebzeciliğine
değinilmiştir. “Yazı” ismiyle geçen bu bölgede, köylülerin
gecelemesi, sebze-meyve kurutması ve tarım araç gereçle-
rini depoladığı bahçe evi anlamında kullanılan “sayvanlar”,
yöreye özgü mimari yapılardandır. Bölgede daha çok Araç
Çayı Vadisi’nde, özellikle Konarı Köyü çevresinde yaygın-
dırlar (Özdemir 1998). Bölgedeki konutların minimalize edil-
miş hali olan sayvanlar, yapım sistemi ve cephe olarak da Fotoğraf 2. Yazı’da yer alan sayvan örneği.

Çizim 1. Sayvana ait zemin kat ve 1. kat planı.

2
Bu veri, http://www.tuik.gov.tr/ Nüfus İstatistikleri web sayfasından 25.09.2015 tarihinde alınmıştır.

39
 Safranbolu-Konarı Köyü Geleneksel Mimarisi ve Koruma Sorunları
Traditioanal House Arhitecture and Relating Conservation Difficulties of Konarı Village in Safranbolu

Fotoğraf 3. Konarı Köyü’nde yer alan “Yücek” isimli tümülüs

(Gökoğlu 1952). Fotoğraf 4. Konarı Köyü’nde yer alan “Yücek” isimli tümülüs.

Fotoğraf 5. Köy içerisinde yer alan, koruma kurulunca tescil edilen üst katı kahvehane, zemin katı dükkân olan ticaret yapısı.

Fotoğraf 6. (Solda) Ferhatlar Camii restorasyon öncesi (VGM Arşivi, 2012) ve (Sağda) sonrası görünümü.

40
 Derya Yıldız Kaya, Prof. Dr. Oğuz Ceylan

Fotoğraf 7. (Üst sol) Yazı mevkiinde yer alan kitabesinden 1859-60 yılları arasında yapıldığı anlaşılan Seyyid Derviş Mehmet Ağa Camii,
(Üst orta) Dere değirmeni Köprüsü ve (Üst sağ) Taşköprü mevkiinde yer alan değirmen yapısı (Karabük KVKBK Arşivi, 2012),
(Alt sol) Roma dönemine ait yol ve (Alt sağ) Taşköprü.

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Karabük Kültür Var- dipsiz göl ve köyün kuzeyindeki kanyonların içinde bulu-
lıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun 05.12.2014 tarih ve nan mağaralar tescilsiz olup, aslında bunlar kanaatimizce
1946 sayılı kararıyla1. Derece arkeolojik sit alanı olarak korunması gerekli tabiat varlıklarıdır.
tescil edilmiştir (Fotoğraf 3,4). 1.1. Yerleşim Özellikleri
Köy içerisinde tümülüs haricinde tescil edilen iki Konarı Köyü yerleşim ölçeğinde incelendiğinde, köydeki
adet kültür varlığı daha bulunmaktadır. Bunlar; mülki- yapılar arsanın biçimine, topografyaya, manzara ve sokağa
yeti Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne ait Ferhatlar Camii ve göre konumlanarak, organik bir biçimde yerleşmiş olduğu
özel mülkiyetteki, günümüzde kullanılmayan
üst katı kahvehane, zemin katı dükkân olan
ticaret yapısıdır (Fotoğraf 5). Dikdörtgen plan-
lı caminin harime girilen kapısının üzerin-
de bulunan özgün kitabeden, caminin Hicri
1277 (Miladi 1860-1861) tarihinde yapıldığı
anlaşılmaktadır3. Caminin harim kısmı mo-
loz taş duvar tekniği ile kuzey cephesine son-
radan eklenen bölüm ise,taş dolgulu ahşap
karkas tekniğinde inşa edilmiştir. Ferhatlar
Camii’nin restorasyonu Kastamonu Vakıflar
Bölge Müdürlüğü’nce 2015 yılında tamamla-
narak, yapı ibadete açılmıştır (Fotoğraf 6).
Köyün yerleşim alanı dışında ise bir adet
değirmen yapısı,bir adet cami, roma dönemine
ait yol ve üç adet köprü olmak üzere toplamda
altı adet kültür varlığı tescil edilmiştir (Fotoğraf
7). Bunlar dışında köyün güneyinde yer alan Çizim 2. Konarı Köyü mahallelerini, ana arterlerini ve meydanlarını gösteren kroki.
3
Bu bilgiler, T.C. Başbakanlık Kastamonu Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi ve T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge
Kurulu Arşivinde yer alan proje raporundan alınmıştır.

41
 Safranbolu-Konarı Köyü Geleneksel Mimarisi ve Koruma Sorunları
Traditioanal House Arhitecture and Relating Conservation Difficulties of Konarı Village in Safranbolu

Fotoğraf 8. Konarı Köyü genel görünümü (Özbek 2012). Çizim 3. Konarı köyü’nde evlerin sokağa oturuş örnekleri.

Çizim 4. 112 ada, 3 ve 4 parselde yer alan Çerçigil Evi’nin bölünmeden önceki ve sonraki parsel durumu.

Fotoğraf 9. (Solda) 118 ada, 212 parselde yer alan samanlığın dış görünüşü ve (Sağda) 108 ada, 208 parselde yer alan samanlığın iç görünüşü.
görülmektedir. Zemin kat parselin biçimine uymasına rağ-
men üst katta yapılan üçgen çıkmalarla odalar büyüyerek,
dik kenarlı planlamalar oluşturulmuştur (Çizim 3). Köyün
geleneksel mimarisini; yerleşim alanının topografyası,
iklim özelliklerine göre kolay bulunur malzemelerin fiziksel
özellikleri şekillendirmiştir.
Köydeki konutların büyük çoğunluğunun bahçesi bu-
lunmakta olup konutlar ayrık ve bitişik nizamlı yapılmıştır.
Bitişik nizamlı konutlar genellikle köyün çekirdeğinde, ana
akslar üzerinde yer almakta ve konutların cephesi sokağa
bakmaktadır. Ayrık nizamlı konutlar ise, evlerin bir cephesi
sokağa bitişik yerleştirilebildiği gibi parselin ortasında da
yer alabilmektedir. Bahçeli evlerin bir kısmı, zamanla ço-
cuklar arasında bölüşülüp, yanlarına yeni konutlar yapılarak
bitişik nizama dönüşmüştür (Çizim 4). Köyün merkezinden
uzaklaşıldıkça parsellerin büyümesiyle birlikte evlerin bah-
çeleri de büyümüştür.
Köydeki konutlar çoğunlukla saman depolama işlevi gö-
ren samanlıklarla beraber inşa edilmişlerdir. Köy merkezinde
ev yoğunluğunun fazla ve konutların bahçeleri küçük olduğu
için samanlıklar evden çok uzak olmayan farklı parsellerde de
yapılan örnekleri görülmektedir. Samanlıkların yüksek kotta,
insan geçişine uygun olmayan bir açıklıkla samanın dökül-
düğü ve alt kotta, insan geçişine olanak sağlayan samanların
azar azar alındığı iki ayrı girişi bulunmaktadır (Çizim 5). Gü-
nümüzde köyde hayvancılık kalmadığı için samanlıklar, sa-
man yerine çeşitli eşyaların depolandığı mekânlar olarak atıl
durumda varlıklarını sürdürmektedir (Fotoğraf 9).

42

Çizim 5. 118 ada, 212 parselde yer alan samanlığın plan ve kesiti.
1.2. Kırsal Mekân Analizleri
Köyde geleneksel dokunun geçirmekte olduğu dönü-
şümün irdelenmesi ve doku bütünlüğünün korunabilmesi
için köy içerisinde yer alan yapıların envanteri yapılmış-
tır. Bu bağlamda, köy içi “işlev”, “yapım sistemi”, “sağlam-
Harita 1. Konarı Köyü yerleşim dokusunda bulunan yapıların işlevsel analizini gösteren harita.
Derya Yıldız Kaya, Prof. Dr. Oğuz Ceylan
lık durumu”, “fiziksel durumu”, “kat adedi”, “kullanım
durumu”, “korunması gerekli yapılar”, başlıkları altında
incelenmiştir. Çalışma alanı sınırları içinde 472 yapının
tespiti yapılmıştır.
Yapılan işlevsel analizle köyün genelinde %46’lık
oranla konut ve %45’lik oranla samanlık, ahır gibi depo
işlevli yapıların yer aldığı, bunların dışında %3’lük oranla
konut+ticaret fonksiyonlu yapılar, %3’lük oranla ticaret
yapıları ile %3’lük oranla ise cami, okul, sağlık ocağı ve
çeşme ve muhtarlığın olduğu diğer yapılar tespit edilmiş-
tir (Harita 1).
Yapıların yapım sistemleri incelendiğinde; yığma,
yığma+ahşap karkas, ahşap karkas ve betonarme başlık-
ları belirlenmiştir. Genellikle tek katlı samanlık gibi depo
işlevli yapıların %42’lik oranla yığma yapım sistemiyle,
iki veya üç katlı geleneksel konutların ise %38‘lik oranla
yığma+ahşap karkas sistemle yapıldığı tespit edilmiştir.
Betonarme yapım sisteminin ise %19 gibi önemli bir oran-
da bulunduğu görülmektedir (Harita 2).
Çalışma alanı sınırları içerisinde yer alan yapılar
fiziksel özgünlük durumları açısından “iyi,” orta” ve
“kötü” olarak sınıflandırılmıştır. Betonarme yapılar kap-
sam dışında tutulmuştur. Plan ve cephe özellikleri, yapı
43
 Safranbolu-Konarı Köyü Geleneksel Mimarisi ve Koruma Sorunları
Traditioanal House Arhitecture and Relating Conservation Difficulties of Konarı Village in Safranbolu

Harita 2. Konarı Köyü yerleşim dokusunda bulunan yapıların yapım sistemi analizini gösteren harita.

Harita 3. Konarı Köyü yerleşim dokusunda bulunan yapıların fiziksel durum analizini gösteren harita.

44

Harita 4. Konarı Köyü yerleşim dokusunda bulunan yapıların sağlamlık durumu analizini gösteren harita.
elemanları, yapım tekniği ve malzemeleri günümüze
kadar özgünlüğünü koruyarak gelebilmiş yapılar “iyi”;
plan ve cephe düzeninde kısmi müdahaleler yapılmış,
kapı pencere doğramalarının bir kısmı değiştirilen veya
bozulan yapılar “orta”; özgün mimari karakteri okuna-
mayan, plan ve cephe düzeni, yapı elemanları, detayları
yok olan veya değişen yapılar “kötü“ olarak tanımlan-
mıştır (Binan 2013). Çalışma alanında yapıların genel
olarak özgünlüğünü koruduğu, fakat kısmi müdahaleler
gördüğü anlaşılmıştır. “İyi” sınıfına giren yapıların ora-
nı %34, “orta” sınıfına giren yapıların oranı ise %37’dir.
Fiziksel özgünlüğü kötü olarak sınıflandırılan yapıların
cephelerinde geleneksellik hiçbir şekilde anlaşılmayıp,
oranı %29’dur (Harita 3).
Benzer şekilde yapıların sağlamlık durum analizi ya-
pılırken, sağlamlık derecesi ve bozulmanın boyutuna göre
iyi, orta, kötü ve harap olarak sınıflandırma yapılmıştır.
Taşıyıcı sisteme ulaşmayan malzeme bozulmaları ve ka-
yıpları “iyi”; pencere, çıkma, kapı, gibi yapı elemanları
bozulmuş veya kısmen yok olmuş yapılar “orta”; taşıyıcı
sisteminin taşıyıcılık özellikleri azalmış ya da yok olmuş
yapılar “kötü” ve tanımlanması zor olan ya da tanımlana-
mayacak nitelikte kalıntılar ise harap olarak nitelendiril-
Derya Yıldız Kaya, Prof. Dr. Oğuz Ceylan
miştir (Binan 2013). Çalışma alanında yapı genelinin sağ-
lam olduğu görülmüş ve %53’lük oran ile sağlamlık duru-
mu iyi, %35’lik oran ile sağlamlık durumunun orta olduğu
tespit edilmiştir. Geleneksel yapılar incelendiğinde, cephe-
leri sıvalı yapıların daha az bozulduğu, cepheleri sıvasız ve
kullanılmayan boş yapıların ise ahşap karkasının taşıyıcı
özelliğinin kalmadığı ve karkasların arasındaki dolguların
boşaldığı gözlemlenmiştir. Yapılan sınıflandırmaya göre
kötü olarak nitelendirebileceğimiz yapıların oranı %11,
harap vaziyetteki yapıların oranı ise %1’dir. Sağlamlık du-
rumu kötü ya da harap olan yapıların terk edilmiş olduğu
dikkat çekmektedir (Harita 4).
Kullanım durumu analizinde yapılar; “özgün işlevini
sürdürüyor”, “işlevi değişmiş” ve “kullanılmıyor” başlıkla-
rıyla sınıflandırılmıştır. Köyde yer alan konutlar %71’lik
en büyük oran ile özgün işlevinde kullanılmaya devam
etmektedir. Bu konutların büyük çoğunluğu yaz aylarında
veya bayramlarda kullanılmaktadır. Köyde sürekli oturu-
lan az sayıda konut bulunmaktadır. % 26 ile ikinci sırada
yer alan kullanılmayan yapılar ise; çoğunlukla yapı sahip-
lerinin öldükten sonra mirasçılarının köyle hiçbir bağının
bulunmaması sebebiyle harap vaziyette olan konutlar ve
samanlıklardır. İşlevi değişmiş yapılar ise ticaret işlevli
45
 Safranbolu-Konarı Köyü Geleneksel Mimarisi ve Koruma Sorunları
Traditioanal House Arhitecture and Relating Conservation Difficulties of Konarı Village in Safranbolu

Harita 5. Konarı Köyü yerleşim dokusunda bulunan yapıların kullanım durumu analizini gösteren harita.

Harita 6. Konarı Köyü yerleşim dokusunda bulunan yapıların kat adetleri analizini gösteren harita.

46

Harita 7. Konarı Köyü yerleşim dokusunda bulunan korunması gerekli yapıların analizini gösteren harita.
yapıların depo amaçlı kullanılmasıyla meydana gelmekte
olup oranı %3’tür (Harita 5).
Çalışma alanında, kat adetleri analizinde yapılar, “1 kat-
lı”, “2 katlı”, “3 katlı”, “4 katlı” başlıkları altında incelenmiştir.
Köy genelinde yerleşim dokusuna bakıldığında, köyün bir ve
iki katlı yapılarla homojen bir şekilde varlığını sürdürdüğü
görülmektedir. Köyde yer alan tek katlı yapılar çoğunlukla
samanlık, ahır, garaj vb. depo işlevli yapılar olup köy içinde-
ki oranı %49’dur. İki katlı konutlar %40, üç katlı, geleneksel
konutlar ise %10’luk bir orana tekabül etmektedir. %1 ‘lik en
küçük oranla dört katlı yapılar bulunmaktadır. Dört katlı ya-
pıların beş tanesi betonarme sistemle, iki tanesi ise gelenek-
sel beşik çatılı konutların “tüstavan4” larının yükselmesiyle
ayrı bir kat olmuştur. “Tüstavan” cephe şekillenmesinde
önemli bir yere sahip olup, tespiti yapılabilenler haritada T
sembolü ile işaretlenmiştir (Harita 6).
Çalışma alanında yapılan tespit çalışmalarında 192
adet korunması gerekli yapı belirlenmiştir. Bu bağlamda
yapıların yapım sistemi, cephe düzeni ve malzeme vb. özgün
mimari niteliklere sahip olmaları göz önüne alınmıştır. Sa-
4
Konarı Köyü’nde tavan arası “Tüstavan” olarak isimlendirilmektedir.
5
Safranbolu ve çevre köylerde “ivo” sözcüğü kullanılmamaktadır. Yörük Köyü’nde bu mekâna “eyvön” denilmekte olup kelimenin kökenine ilişkin yapılan
araştırmalarda Rumca ivoyu çağrıştıran bir kelime bulunmamıştır.
Derya Yıldız Kaya, Prof. Dr. Oğuz Ceylan
manlıklar, konutlarla mimari ve işlevsel anlamda bir arada
tasarlandığı için bir bütün içinde ele alınarak değerlendi-
rilmiştir. Ayrıca yapıların sokakta oluşturduğu perspektifler
birbiriyle olan uyumları da korunması gerekli yapıların be-
lirlenmesinde ölçüt olarak yer almıştır (Harita 7).
2. GELENEKSEL KONUT MİMARİSİ
2.1. Plan Özellikleri
Konarı Köyü’nde yer alan mevcut geleneksel konutla-
rın; 19. yy sonu, 20. yy başından günümüze ulaştığı düşü-
nülmektedir. İki veya üç katlı olan konutlarda inşa tarihini
gösteren bilgi ya da belge olmadığı için kesin tarih verile-
memektedir. Köyde yer alan konutların zemin katlarında
sokak kapısından girilen “ivo5” olarak adlandırılan taşlık
ve “dam” olarak adlandırılan ahır mekânı yer almaktadır.
Özgün zemin kaplaması taş ya da toprak olan ivolarda
çeşme ve ocaklar bulunabilmektedir. İvolar genellikle pen-
ceresiz olup, bu mekanlarda ahşap kafeslerin veya ahşap
parmaklıkların bulunduğu bir duvarla aydınlanma ve ha-
valandırma sağlanmaktadır (Fotoğraf 10). İvodan bir kapıyla
dama ve merdivenle üst katlara ulaşılmaktadır. Üst kattaki
47
 Safranbolu-Konarı Köyü Geleneksel Mimarisi ve Koruma Sorunları
Traditioanal House Arhitecture and Relating Conservation Difficulties of Konarı Village in Safranbolu

Fotoğraf 10. 129 ada, 9 parselde yer alan konutun zemin kat duvarın- Fotoğraf 11. 131 ada 4 parselde yer alan
daki ahşap kafesler. konutun damı.

Fotoğraf 12. (Solda) 131 ada, 4 parsel ve (Sağda) 108 ada, 209 parsel-
deki konutların ivosundan üst kata çıkan merdivenleri. Fotoğraf 13. 126 ada, 8 parselde yer alan konuta ait çardak.
odaların ısınmasını sağlayan dam, “tömek” denilen camsız
mazgal pencereler ile hava ve ışık almaktadır (Fotoğraf 11).
Üretimle ilgili işlevlerin çözüldüğü zemin katlar mimari
açıdan zengin değildir.
Zemin kattan tek kollu bir merdivenle üst kata çıkıl-
dığında ise “Çardak” olarak isimlendirilen sofalara ula-
şılır. Çardaklar, bütün odaların açıldığı oturma, yemek
yeme, çalışma, uyuma gibi eylemlerin gerçekleştiği ortak
mekânlardır. Çardaktan, odalar dışında abdestlik-hela,
kiler ve tavan arasına çıkan merdivenle bağlantı kurulur
(Fotoğraf 13). Bazı örneklerde çardağın uzantısı olarak oda
aralarında, genellikle çıkma yapan dış yüzeye cephe veren
“sofa6” bulunmaktadır (Fotoğraf 14).
Konutlarda yapılan tespitlerde odaların özellikleri bir-
birine benzer olup geleneksel Türk evine uygun biçimde
oturma, yatma, yemek yeme, çalışma, temizlenme gibi çok
amaçlı olarak kullanıldıkları görülmüştür. Odanın bir du-
varı ocak, yüklük ve dolaplara ayrılmıştır (Çizim 6, Fotoğraf
15). Ancak aralarında konum, boyut ve mimari eleman çe-
şitliliği açısından bazı farklılaşmalar izlenmiştir. Evlerdeki
oda sayısı ve şekilleri evin büyüklüğünde ve plan tipinin
oluşmasında belirleyici olmuştur.
Köyde yer alan konutların tamamının üst katlarında ab-
destlik ve hela bulunmaktadır. Çardak üzerinden ulaşılan
abdestlik-helalar kendi bahçesine yönlenmiş olup dışarıya
çıkma yapmaktadır. Abdestlik ve helaların ilk dönemde “da- Fotoğraf 14. 105 ada, 34 parselde yer alan konutun sofası.
6
Eyvan, Konarı Köyü’nde“Sofa” olarak isimlendirilmektedir.

48
 Derya Yıldız Kaya, Prof. Dr. Oğuz Ceylan

raba” isimli tahta perde ile çevrelendiği fakat kanalizasyon
tesisatının kurulmasıyla birlikte, konutların bir kısmında
içeriye alındığı, bir kısmında ise “daraba” kaldırılıp, duvar
örülmüş olduğu görülmektedir (Fotoğraf 16). Bu durum plan
ve cephelerde değişikliklere sebep olmuştur.
Köydeki geleneksel konutların tamamında “tüstavan”
denilen tavan arası bulunmaktadır. Erzakları depolama,
sebze, erişte vb. kurutma amacıyla kullanılan tüstavanlara,
üst kata çıkan esas merdivenden daha dar ve yüksek rıhtlı
sabit bir merdivenle ulaşılmaktadır (Fotoğraf 17). Günümüz-
de konutların çoğunluğunda tüstavan kullanılmamakta,
bazı konutların tüstavana çıkan merdivenleri sökülmüş
ve kapatılmış olduğu görülmektedir. Ayrıca tüstavan
yüksekliği, cephe karakterinde önemli bir unsurdur.
Plan tipolojilerinin sınıflandırılmasında geçerliliğini
koruyan en önemli gruplandırma Sedad Hakkı Eldem ta-

Çizim 6. 105 ada 34 parselde yer alan konuta ait Fotoğraf 15. 126 ada 8 parselde yer alan konuta ait
yüklük ocak ve dolap detayı. ocak, yüklük ve dolap.

Fotoğraf 16. (Solda) 105 ada, 34 parselde yer alan konuta ait abdestlik ve helanın iç görünüşü, (ortada) 111 ada, 6 parsel ve
(sağda) 129 ada, 6 parselde yer alan konutların abdestlik vehela bulunan cepheleri.

Fotoğraf 17. (Solda) 108 ada, 218 parseldeki konutun tüstavanı ve (Sağda) 108 ada, 209 parselde yer alan konutuntüstavana çıkan merdiveni.

49
 Safranbolu-Konarı Köyü Geleneksel Mimarisi ve Koruma Sorunları
Traditioanal House Arhitecture and Relating Conservation Difficulties of Konarı Village in Safranbolu
Çizim 7. Konarı Köyü’nde yer alan konutların plan tipolojisi.
rafından yapılmış tipoloji çalışmasıdır. Eldem (1968) tara-
fından yapılmış olan gruplandırma baz alındığında, Kona-
rı Köyü’nde yer alan geleneksel konutlarda, dış sofalı ve iç
sofalı plan tipleri tespit edilmiştir. Sofalar, köyde önemini
kaybetmeden varlığını sürdürmüş olup genellikle konutla-
rın büyük çoğunluğunu dış sofalı plan tipinin oluşturduğu
görülmektedir. Köyde yer alan iç ve dış sofalı evlerin plan
şeması, (Eldem 1968)’de yer alan örneklerle aynı ya da ben-
zerdir. Ancak köydeki plan şeması olarak dış sofalı konutlar,
literatürdeki klasik Türk Evi dış sofalı plan şemalarına göre
daha kapalıdır. İklimsel ve yaşam seviyesinin yükselmesiyle
birlikte açık sofa kapalı hale gelmiştir. Bu durum plana tesir
etmediğinden tipolojide dikkate alınmamıştır. Konarı Köyü
konutlarının plan tipolojisi, sofa mekânının yapı içindeki
konumu göz önüne alınarak, oda-sofa ilişkisi doğrultusun-
da oluşturulmuştur (Çizim 7).
2.2. Cephe Özellikleri
Köydeki konutlar çoğunlukla iki katlı olup, az sayıda üç
katlı örnekler mevcuttur. Cephe biçimlenişinde zemin kat,
parsele göre şekillenmiş, üst katlar ise oda planını rasyonel
biçime getirmek, mekân kazanmak, sokağa yönelmek, ışık
almak için çıkmalarla desteklenmiştir (Evren 1959). Cephe
karakterinin oluşmasındaki en önemli eleman, çıkmadır.
Çıkmalar köyde yaygın kullanılmış olup dikdörtgen, üçgen
formda ve bina aksına göre ortada, kenarda ve bütün cephe
genişliğinde yer alan örnekler mevcuttur. Köydeki konut-
ların cephe tipolojisi, kat adetleri ve çıkma şekilleri doğ-
50
rultusunda oluşturulmuştur (Fotoğraf 18). Köydeki çıkmalar
konsol şeklinde çalışabildiği gibi çıkma mesafesine göre eli
böğründe ile alttan desteklenerek de çalışabilmektedir.
Cephelerin farklılaşmasındaki diğer bir unsur ise tavan
arası yüksekliğidir. Tüstavan, kırma çatılı yapılara göre beşik
çatılı yapılarda cephede daha çok algılandığı, beşik çatılı ko-
nutların tavan arası daha da yükseltilerek cepheye “gün çar-
dak” denilen balkon eklendiği görülmüştür (Çizim 8). Gün
çardağın yapılma amacı yiyecek kurutmak olup kurutulan
yiyecekler güneşi doğrudan alır ve yüksekte oldu,ğu için toz
toprak ve bazı hayvanlardan korunmuş olur (Fotoğraf 20).
Köyde yer alan geleneksel konutların doluluk boşluk oran-
ları değerlendirildiğinde ise zemin katın taş veya kerpiç mal-
zeme yığma yapım sistemiyle dışa kapalı olarak yapıldığı gö-
rülmektedir. Zemin katta yer alan ivo, sokağa açılan çift kanatlı
ahşap kapının üzerinde yer alan diagonal veya düşey ahşap par-
maklıklar ile dam ise “tömek” denilen dışarıdan içeriye doğru
genişleyen uzun boşluklar vasıtası ile hava ve ışık alır (Fotoğraf
22). Konutların giriş kapıları ahşap, çift kanatlıdır. Çakma kapı
kanatların arka yüzeyleri üç yatay kuşakla, büyük başlı çiviler
yardımıyla sabitlenmiştir. Bahçe ve konutların giriş kapıları,
büyük metal kilitler ve bunların arkasındaki ahşap elemanlı
düzeneklerle açılması ve kilitlenmesi ile sağlanır (Çizim 9).
Üst katlar ise ahşap karkas sistem arası dolgu olup, pen-
cere boşlukları genelde 1/2 oranında çift kanatlı veya giyo-
tindir. Pencerelerin dışında yapıyı dış etkenlerden korumak
için kara kapaklar kullanılmıştır. Pencere önlerinde genel-
 Derya Yıldız Kaya, Prof. Dr. Oğuz Ceylan

Fotoğraf 18. Konarı Köyü’nde yer alan konutların cephe tipolojisi.

Fotoğraf 19. (Solda) 123 Ada, 35 parsel, (Ortada) 123 ada, 10 parsel ve
(Sağda) 108 ada, 208 parseldeki konutların çıkmaları.

Çizim 8. Tüstavanın cepheye Fotoğraf 20. 124 Ada, 6 parselde yer alan
yansıması. konutun günçardağı.

51
 Safranbolu-Konarı Köyü Geleneksel Mimarisi ve Koruma Sorunları
Traditioanal House Arhitecture and Relating Conservation Difficulties of Konarı Village in Safranbolu

Çizim 9. 108 ada, 208 parselde yer alan konutun giriş kapısı detayı. Fotoğraf 21. Konarı Köyü’nde yer alan dış kapı örnekleri.

Fotoğraf 22. 113 ada, 6 parseldeki konuta ait tömekiç görünüşü ve detayı.
likle tornalanarak yapılmış ahşap korkuluklar bulunmakta-
dır. Bu korkuluklar güvenliği sağlayıp kara kapakları metal
elemanlar yardımıyla sabitlemektedir. Bazı konutlarda ise
elle yontulmuş ahşap lokmalı parmaklıklara veya muşabak
denilen kafeslere rastlanılmıştır. Köydeki konutlarda bulu-
nan bir diğer pencere türü ise geleneksel yöntemle yapılan
1/2 oranındaki pencerelerin bozularak geniş camlı pence-
reye dönüşen “asri pencere” dir. Asri pencerelerin, karkas
sistemin sürekliliğini bozduğu için yapıya zarar vermiş ol-
masına karşın cephe ile uyumlu olduğu görülmektedir.
Köyde yer alan konutlarda çatılar yalın tutulmuş olup
kırma, beşik veya bunların birleşiminden oluşan çatı
formaları görülmektedir (Çizim 11). Bazı yapılarda üst kat-
taki çıkmalarla sağlanan hareketlilik çatı biçimini etkileme-
miş, bazı yapıların çıkmaları ise üçgen alınlıklı, iki yüzeyli
küçük bir çatı olarak ana çatıya saplanarak çatı formunu
etkilemiştir (Fotoğraf 25). Hela ve abdestliklerin çıkmaları ise
normal çatı eğiminin içine gizlenmiştir.

52
 Derya Yıldız Kaya, Prof. Dr. Oğuz Ceylan

Çizim10. 105 ada 34 parselde yer alan konuta ait çift kanatlı pencere detayı.

53
 Safranbolu-Konarı Köyü Geleneksel Mimarisi ve Koruma Sorunları
Traditioanal House Arhitecture and Relating Conservation Difficulties of Konarı Village in Safranbolu

Fotoğraf 24. Konarı Köyü’nde yer alan pencere örnekleri.

Fotoğraf 25. (Üstte) 114 ada 5 parsel ve

Çizim 11. Konarı Köyü konutlarının çatı biçimlenişleri. (Altta) 123 ada 3 parselde yer alan konutların çatı biçimlenişi.

54
 Derya Yıldız Kaya, Prof. Dr. Oğuz Ceylan

Fotoğraf 26. (Solda) 111 ada, 6 parsel, (Sağda) 129 ada, 37 parseldeki konutların cepheleri.

Fotoğraf 27. (Solda) 121 Ada, 5 parsel (Ortada) 123 ada, 21 parsel ve (Sağda) 110 ada 4 parselde yer alan konutların köşe çalıkları.
Konarı Köyü’nde konutların cepheleri sıvalı ya da sıvasız
olabilmektedir. Genellikle konutların kerpiç dolgulu üst kat
duvarlarının sıvalı, taş dolgulu duvarların ise sıvasız bırakıldı-
ğı tespit edilmiştir. Ayrıca konutların cephelerinin sıvanması
ekonomik olup, cepheleri sıvasız olan konutlar atmosferik et-
kilere maruz kalarak daha çabuk bozulmuşlardır (Fotoğraf 26).
Köşe parseldeki yapıların sokak cephelerindeki duvarın
köşesi, sokak dönüşünü rahatlatmak amacıyla, zemin kat
yüksekliğinde 45° açıyla pahlanarak, köşe çalığı yapılmıştır.
Kerpiç veya taş duvara yapılan köşe çalıkları büyük boyutlu
taşlar üst üste şaşırtmalı olarak, zemin kat duvar örgüsün-
den farklı biçimde yerleştirilmiştir. Köyde nitelikli örnekle-
re rastlamak mümkündür (Fotoğraf 27).
2.3. Yapım Sistemi ve Malzeme Özellikleri
Köyde kullanılan belli başlı geleneksel malzemeler; taş,
kerpiç ve ahşaptır. Köydeki yapıların tamamı temelden ze-
min katta belirli bir seviyeye kadar taş ile örülmüştür. Deva-
mında 1. kat döşeme kirişlerine kadar taş, kerpiç veya her iki

Fotoğraf 28. Köyde yer alan taş ve kerpiç malzemenin birlikte Fotoğraf 29. 123 ada, 14 parselde yer alan konutun zemin kat
kullanıldığı zemin kat duvarı. duvarındaki sar.

55
 Safranbolu-Konarı Köyü Geleneksel Mimarisi ve Koruma Sorunları
Traditioanal House Arhitecture and Relating Conservation Difficulties of Konarı Village in Safranbolu

Çizim 12. 126 ada 8 parselde yer alan konuta ait sistem detayı.

56

Fotoğraf 30. (Solda) 126 ada 15 parsel, (Sağda) 108 ada, 218 parselde yer alan konutların ahşap karkas sistemi.
Fotoğraf 31. 105 ada 9 parselde yer alan
konutun pedavra kaplı çatı örtüsü.
malzeme ile yığma yapım sisteminde duvar inşa edilmiştir.
Yapıda kerpiç malzeme kullanılma sebebi döküm işçiliğinin
az ve ucuz olması, kısa zamanda kullanılabilir hale gelme-
sidir (Kaya 1996). Yığma duvarların bir kısmında hatıl olarak
yaklaşık 60-70 cm uzunluğunda, 15 cm eninde, 3 cm kalınlı-
ğında “sar” kullanılmıştır (Fotoğraf 28). Sar; kızılçamın kabuk
altındaki en genç tabakasıdır (Günay 1999).
Üst kat, yığma dış duvarlar ve ivo ile dam arasındaki bel
duvarına oturmaktadır. Evlerin üst katları taş, tuğla veya
kerpiç malzeme dolgulu “yeğdane” denilen ahşap çatkı ile
kurulmuştur (Fotoğraf 30). Ahşap malzeme; bölgede orman-
ların fazla olması nedeniyle kolay bulunması ve taşa göre
daha kolay işlendiği için köyde çokça kullanılmıştır. Köy-
deki yapılarda genellikle kolay işlenebilmesi, düz oluşu,
Derya Yıldız Kaya, Prof. Dr. Oğuz Ceylan
Fotoğraf 32. 113 ada 4 parseldeki konutun
çatı konstrüksiyonu.
çevrede fazla bulunması sebebiyle köknar ve çam ağacı ter-
cih edilmiş, reçineli ağaç oldukları için yapıların dış kısım-
larında kullanılmıştır (Kaya 1996).
Konarı köyü geleneksel yapılarında kullanılan çatı örtü
malzemesi ise alaturka kiremittir. Çatı örtüsü olarak ala-
turka kiremit kullanılmadan önce 4-6 mm kalınlığında,
10-20 cm eninde, 60-100 cm boylarında pedavra denilen
tahtalarla çatı örtüsü kaplanmaktadır (Günay 1999). Köyde
pedavra kaplı çatıların üzerine oluklu kiremit döşendiği
örnekler görülmektedir (Fotoğraf 31). Kiremitler veya pe-
davralar çatıya kiremit altı tahtası yapılmadan yerleştiril-
miştir (Fotoğraf 32). Son dönemlerde tamir edilen çatılara
kaplama tahtası konularak, üzerine marsilya kiremitler
yerleştirilmiştir.
57
 Safranbolu-Konarı Köyü Geleneksel Mimarisi ve Koruma Sorunları
Traditioanal House Arhitecture and Relating Conservation Difficulties of Konarı Village in Safranbolu

3. KORUMA SORUNLARI ve Konarı Köyü’nde, sosyo-ekonomik düzenin değişimi,

DEĞERLENDİRME
Günümüzde şehirlerde olduğu gibi köy ve kasabalar da
sosyo-ekonomik değişimlerle sürekli dönüşüm halindedir.
Köyün plato düzlüğünde kurulmuş olması, yükselti, iklim ve
Karabük-Kastamonu karayoluna yakın bir konumda yer al-
ması, köyün ekonomisinin gelişmesinde etkilidir. Ancak ge-
çim kaynağı tarıma dayalı olan Konarı Köyü’nde, 1990’lı yıl-
lardan itibaren tarımsal girdilerin fazla olması, buna karşılık
yetiştirilen ürünlerin gelirinin düşmesi, yaşam koşullarının
zor olması, eğitim, sağlık olanaklarının kısıtlı olması nedeniy-
le köy halkı kırsal yaşamdan uzaklaşmış ve göçler başlamıştır.
Terk edilen geleneksel konutlarda bakımsızlık nedeniyle
önemli yapısal bozulmalar meydana gelmiştir (Fotoğraf 33).
Köyde yer alan konutların bakımının zor ve onarım
masraflarının yüksek olması nedeniyle konut sahipleri
evlerini onarmak yerine köyün birkaç km uzağına, daha
konforlu betonarme konut yapmayı tercih etmektedir. Köy
içinde geleneksel konutlarını onarmak isteyenler ise mali
açıdan ucuz ve işçiliği kolay bulunan briket, tuğla vb. do-
kuyla uyumsuz malzemelerle yapılarında tamamlamalar
yapmışlardır (Fotoğraf 34).
halkın yaşamında yeni talepler oluşmasında etkili olmuştur.
Konarı Köyü’nün geleneksel dokusuna yapılan yanlış mü-
dahaleler, kasıtlı tahrip olmayıp ihtiyaçtan kaynaklanan, o
günün şartlarının gerektirdiği müdahalelerdir. Köydeki gele-
neksel konutların işlevlerinin ve kullanıcılarının değişmemiş
olması önemlidir. Kullanıcılar, eskiden beri aynı konutlarda
yaşamlarını sürdürmekte ve değişen yaşam koşullarıyla bir-
likte ihtiyaçları doğrultusunda konutlarına müdahalelerde
bulunmaktadır. Bu müdahaleler, yerel malzemeyle yapının
özgün haline uyum sağlayabildiği gibi endüstrileşmenin köye
girmesiyle birlikte yapıyla uyumsuz da olabilmektedir.
Köydeki konutların zemin kat planları büyük oranda iş-
levleri değişerek bozulmasına rağmen üst katlar müdahale
görmeden özgünlüğünü korumaktadır. Zemin katta yer alan
ivo ve dam, geçim kaynaklarının ve yaşam şeklinin değişme-
siyle yatma ve oturma mekânlarına dönüştürülmüş, mekânlar
bölünerek mutfak ve ıslak hacim eklenmiştir (Çizim 13).
Mimari planlamadaki diğer önemli değişim ise ıslak
hacimlerde gerçekleşmiştir. Banyo birimi için gusülhaneler
yerine konutlarda ayrı bir banyo hacmi oluşturulmuştur. Bu
hacimler yapıya bitişik muhdes kısımlarda ya da var olan
mekânların içine yerleştirilerek çözümlenmiştir (Fotoğraf 35).

Fotoğraf 33. (Solda) 123 ada, 34 parsel ve (Sağda) 124 ada, 8 parselde yer alan konutların fiziki durumları.

Fotoğraf 34. (Sağda) 113 ada, 7 parselde yer alan konutun ahşap iskelet sisteminin bozulması ve dokuyla uyumsuz dolgu malzemesi kullanılması;
(Sağda) 110 ada, 4 parselde yer alan konutun zemin kat kerpiç yığma duvarının üzerine betonarme sistemle birinci kat inşa edilmesi.

58
 Derya Yıldız Kaya, Prof. Dr. Oğuz Ceylan

Eski dönemde “daraba” denilen ahşaplarla kapatılan helalar, yönlendirici olmaması sebebiyle istememektedir. Halka eko-
günümüzde tuğla briket gibi yeni yapı malzemeleriyle çev- nomik ve teknik yol gösterilerek koruma için halkın deste-
relenmiştir. Bunların dışında yaşam şartlarının değişmesiyle ği sağlanmalıdır. Köyde yer alan korunması gerekli yapılar,
odalarda bulunan ocak, sedir, gusülhane vb. mimari eleman- yeterli alt yapı oluşturulduktan sonra tescile önerilmelidir.
lar kullanılmamaya başlanmıştır (Fotoğraf 36). Köyde uygulanacak olan koruma yaklaşımları, kullanı-
İhtiyaç doğrultusunda mimari planlamada yapılan cıların yaşama biçimleri, gereksinimleri, sosyo-ekonomik
değişiklikler, cephe düzeninde de bozulmaları beraberinde gelişimlerine göre belirlenmelidir. Geleneksel yapıların
getirmiştir. Cephelerdeki en büyük değişim pencere ve kapı yaşatılması, sürekli kullanımla mümkündür. Bu sebeple,
oranlarının bozulmasıdır. Sağır olan zemin katın işlev de- korumaya yönelik alınan kararların kullanıcı ihtiyaçlarını
ğiştirmesiyle, zemin kat duvarına pencereler açılmış, giriş karşılaması gerekmektedir.
kapısının yeri, malzemesi ve boyutları değiştirilmiştir. Üst
katlarda yer alan 1/2 oranındaki ahşap pencereler, yak-
laşık 1/1 oranındaki asri pencerelere dönüştürülmüştür.
Asri pencereler,yapıların cephe oranlarını bozup strüktür
düzeninde aşırı yükleme veya süreksizliklere neden olmak-
tadır (Ahunbay 2004). Geleneksel konutların pencere ve kapı
oranlarının değiştirilmesiyle cephe düzeninin kütlesel etkisi
farklılaşmıştır (Fotoğraf 37).
Koruma yöntemlerinin oluşturulabilmesi için öncelikle
yerleşimin sürdürebilirliği ile ilgili sorunlar tespit edilmeli,
bozulma türleri ve nedenleri belirlenmelidir. İlk aşamada
bozulmanın önlenmesi ve mevcut durumun korunmaya
alınması amaçlanmalıdır. Köyün geleneksel mimari dokusu
için koruma yöntemleri oluşturulurken, köy bir bütün olarak
ele alınmalı, devamında her yapı için kendine özgü koruma
yöntemleri geliştirilmelidir. Konarı Köyü’nde halk, evlerinin Çizim 13. 105 ada, 34 parselde yer alan konutun
tescil edilmesini, koruma yasalarının ve yaptırımların kişileri 1950 ve 2015 yıllarına ait zemin kat planı.

Fotoğraf 35. (Solda) 112 ada, 4 parselde yer alan konuttaki yüklüğün iptal edilerek wc yapılması.

Fotoğraf 36. (Solda) 108 ada, 209 parselde yer alan konutun kapatılan ocakları, (Ortada) 112 ada, 4 parselde yer alan konutta sedirin kaldırılması
ve (Solda) 113 ada, 4 parselde yer alan konuttaki yüklüklerin kaldırılması.

59
 Safranbolu-Konarı Köyü Geleneksel Mimarisi ve Koruma Sorunları
Traditioanal House Arhitecture and Relating Conservation Difficulties of Konarı Village in Safranbolu
Fotoğraf 37. (Solda) 131 ada, 8 parselde yer alan konutun pencere ve kapı oranlarının değişmesi ve
(Sağda) 122 ada, 6 parselde yer alan konutun zemin kat cephesinin bozulması.
Köyün yaşaması ve korunması için maddi desteğe ihti-
yaç vardır. Konarı Köyü bünyesinde kurulacak bir vakıf ile
ulusal ve uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapılarak UNES-
CO, Dünya Bankası, Avrupa Birliği gibi uluslararası yardım
kuruluşlarının koruma amacıyla oluşturduğu fonlardan
yararlanılabilir. Koruma ilke ve yaklaşımların belirlenmesi
ve doğru bir şekilde hayata geçirilmesi için köylülere koru-
ma bilincini geliştirme amaçlı yerel yönetim ve sivil toplum
kuruluşlarıyla birlikte iş birliği yapılarak eğitim çalışmaları
başlatılmalıdır. Bölgenin geleneksel mimari mirasının yaşa-
tılması için yapı ustaları yetiştiren teknik lise ve ön lisans
programları oluşturulmalıdır (ICOMOS 1999).
Yerleşimin sürdürülebilirliği için, köyde uzun vadeli ve
kapsamlı çözüm önerileri geliştirilmesi gerekmektedir. Koru-
manın sağlanması için ekonomik gelir getiren bir potansiyel
olarak planlama yapılmalıdır. Köyün konumu, iklimi ve coğ-
rafi özellikleriyle nedeniyle, Osmanlı Devleti’nden itibaren
tarıma dayalı olarak gelişen köyün ekonomisi göz önünde bu-
lundurularak köyde tarımsal turizm yapılabilir. Bunun dışın-
da köyün çevresinde kanyonların ve içinden geçen derelerin
olması, uygun yükseklik, eğim, iklim, erişilebilirlik gibi se-
beplerden dolayı bölge, doğa turizmi açısından da önemli bir
potansiyeldir (Kiper, 2006). Bu sebeplerle köyde, kültürel, doğal
ve tarımsal değerlerin bir arada tutulduğu alternatif turizm
modelleri birbirini destekleyecek şekilde geliştirilerek köy
cazibe merkezi haline getirilebilir. Düzenlenecek fuar ve fes-
tivaller, ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmayı beraberinde
getirecektir. Köyde terk edilmiş geleneksel yapıların mirasçı-
ları bulunup evler satın alınarak, bu kapsamda yapılara yeni
işlevler verilerek yapıların yaşatılmaları sağlanabilir.
Köylerde göçü durdurmak ve şehirden köye göçü özen-
dirmek için devlet teşviki önemlidir. Örneğin Gıda Tarım
ve Hayvancılık Bakanlığı kırsal kalkınma destekleri kapsa-
7
Bu bilgi, “www.resmigazete.gov.tr” web sayfasındaki 5 Nisan 2016 tarih ve 29675 sayılı Resmî Gazete sayfasından 07.05.2016 tarihinde alınmıştır.
60
mında 18-40 yaş arasında çiftçilere bitkisel, hayvansal ve
yöresel tarım projelerinde hibe vermektedir7. Bunun gibi
benzer uygulamalarla köydeki genç nüfus artabilir ve köy-
den kente göç engellenebilir.
Dünyada ve Türkiye’de son yıllarda kırsal mimarlık mi-
rasına yönelik daha duyarlı bir koruma yaklaşımı ön plana
çıkmasına rağmen halen yeterli düzeyde değildir. Yasada
kırsal mimarlığa ilişkin tanımlamalar açık bir biçimde yer
almamakta olup, yasanın uygulamaya esas olan ilke karar-
ları ve yönetmelikler kentsel sitlerin sorunları ve gereksi-
nimleri göz önüne alınarak oluşturulmuştur. Kırsal alana
yönelik koruma amaçlı imar planlarının doğru ve yeterli
düzeyde hazırlanabilmesi için kırsal sitin tanımlamasının
yapılması gerekmektedir. Geleneksel kırsal mimari sadece
bir estetik değer olmayıp, kırsal yaşam kültürüyle ilgili tüm
somut ve soyut kültür varlıklarını içermektedir. Bu açıdan
bakıldığında, Konarı Köyü’nde geleneksel konutların ha-
ricinde samanlık gibi yardımcı yapılar, tarımsal üretimle
ilişkili sayvanlar, doğal peyzaj ve yerel halkın kullandığı dil
bölgenin önemli bileşenleridir.
Konarı Köyü’nün bulunduğu çevre doğası, kültürü ve
mimarisi ile özellikli bir yaşam çevresidir. Bu özellikli coğ-
rafyaya ait geleneksel mimari miras, koruma çalışmalarının
yetersizliği, koruma bilincinin yeterince oluşmamış olması
ve değişen yaşam koşulları karşısında hızla yitirilmektedir.
Konarı Köyü’ndeki evler, yapım tekniği ve mimari özellikle-
riyle Batı Karadeniz mimarisinin tipik bir örneğidir. Köyün
bütüncül olarak korunmaya alınması için bölgedeki doğal
çevre, geleneksel yaşam, konuşulan dil ve mimari miras böl-
genin bütünlüğünü oluşturan vazgeçilmez parçalar olarak
değerlendirilmelidir. Bu sayede somut ve somut olmayan
kültürel miras gelecek kuşaklara aktarılarak sürdürülebilir-
lik sağlanacaktır.
 Derya Yıldız Kaya, Prof. Dr. Oğuz Ceylan

Fotoğraf 38a. Safranbolu ve Konarı Köyü çevresinde kullanılan mimarlık terimleri örneklerinin resimli anlatımı.

61
 Safranbolu-Konarı Köyü Geleneksel Mimarisi ve Koruma Sorunları
Traditioanal House Arhitecture and Relating Conservation Difficulties of Konarı Village in Safranbolu

Fotoğraf 38b. Safranbolu ve Konarı Köyü çevresinde kullanılan mimarlık terimleri örneklerinin resimli anlatımı.

62
 Derya Yıldız Kaya, Prof. Dr. Oğuz Ceylan

KAYNAKÇA
Ahunbay 2004: Zeynep Ahunbay, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları.
Binan 2013: Demet Binan, Türkiye’de Çok Katmanlı Yerleşimlerde Tanımlama-Koruma Yaklaşımı ve Öneriler:
Bergama Örneği, Tasarım+Kuram Dergisi, s.16, İstanbul.
Eldem1968: Sedat Hakkı Eldem, Türk Evi Plan Tipleri, İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi Baskı Atölyesi.
Ersoy 2007: Hüseyin Lütfi Ersoy, 1530 Yılı Muhasebe-İ Vilayet-İ Anadolu Defterinde Taraklı Borlu Kazası Köyleri
ve Vakıfları, İstanbul: Atak Matbaası.
Gökoğlu1952: Ahmet Gökoğlu, Paphlagonia Gayri Menkul Eski Eserleri Ve Arkeolojisi, Kastamonu: Doğrusöz
Matbaası.
Günay 1999: Reha Günay, Türk Ev Geleneği Ve Safranbolu Evleri, İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
ICOMOS 1999: Mimari Miras Tüzüğü, ICOMOS 12. Genel Kurulu, Meksika.
Kaya 1996: Şeref Kaya, Geleneksel Safranbolu Evlerinde Strüktür, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri
Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi,Trabzon.
Kiper 2006: Tuğba Kiper, Safranbolu Yörük Köyü Peyzaj Potansiyelinin Kırsal Turizm Açısından Değerlendirilmesi,
Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara.
Özdemir 1998: Ünal Özdemir, Beşeri ve İktisadi Coğrafya Açısından Bir Araştırma: Safranbolu Platosu, Atatürk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalı Doktora Tezi, Erzurum.
T.C. Başbakanlık Kastamonu Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivi.
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Karabük Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi.
Tunçözgür 2002: Ünsal Tunçözgür, Dünü ve Bugünü ile Safranbolu, Safranbolu: Işıl Yayıncılık.
Yazıcıoğlu /Al 1982: Hulusi Yazıcıoğlu ve Mustafa Al,Safranbolu, Karabük, Ulus, Eflani, Karabük: Özer Matbaası.

63
 Vakıf Restorasyonları Med-Art ve Assorestauro
The Foundation Restorations Med-Art and Assorestauro

Vakıf Restorasyonları
MED-ART ve ASSORESTAURO

The Foundation Restorations

MED-ART and ASSORESTAURO

Prof. Dr. Orhan Cezmi Tuncer | Emekli Öğretim Üyesi, Retired Lecturer

V akıflar Genel Müdürlüğü’nün kendi restorasyonlarında,

Avrupa’nın en ileri ülkesi olan İtalyanlarla Med-Art Eğitim
Projesi kapsamında anlaşması önemli bir atılımdır.1 Türkiye ve
İtalya Restorasyon Uygulamalarında, eğitim ve onarımlarda
uzman mimarlar, mühendisler, tasarımcılar, gereç, donanım
ve teknoloji öncelik kazanır. 07.08.2013’te Assorestauro ile söz-
leşme yapılır. İstanbul – Fatih’te bulunan Şeyh Süleyman Mes-
cidi örneği ele alınır. 28 Eylül 2013’te İstanbul’da açılış kokteyli
yapılır. 30 Eylül – 11 Ekim 2013 tarihleri arasında ilk eğitim prog-
ramını diğerleri izler2 ve bu konuda bir yayın gerçekleştirilir. Ça-
lışmamız bu yayının değerlendirilmesi ve bir sonuç çıkarılması-
na yöneliktir.
Anahtar Kelimeler. Med-Art, Assorestauro.

I t is an important advance of Directorate General of Foun-

dations that the Institution had a cooperation with Italians,
the most advanced country of Europe, on its own restorations
within the scope of Med-Art Education Project. In restoration
applications of Turkey and Italy, in education and repairs, ex-
pert architects, engineers, designers, equipment, device, and
technology are of top priority. A contract was signed with As-
sorestauro in August 7, 2013. Şeyh Süleyman Masjid in Fatih,
Istanbul, has been chosen as an example. Opening coctail
was held in September 28, 2013. The fisrt education program
held between September 30-October 11, 2013, was followed
with others and a publication was issued. This research was
intended for an evaluation and to draw a conclusion on the
mentioned publication.
Keywords: Med-Art, Assorestauro.

1
Med-Art Eğitim ve Uygulama Projesi Eğitim Çalışmaları (Med-Art Education and Applicaiton Project Education Studies), Vakıf Restosasyon Yıllığı, Sayı:
10, Yıl: 2015, S. 142-149.
2
Dr. Adnan Ertem, Vakıflar Genel Müdürü. İTA – Assorestauro, İPKB (T.C. İstanbul Valiliği Proje Koordinasyon Birimi, Ankara 2016 (24x29 cm
boyutlarında, 317 sayfa, kuşe kâğıt).

64

30 Eylül – 4 Ekim 2013 tarihleri arasında İstanbul’da
geniş katılımlı bir sempozyum düzenlenir. İstanbul – Zey-
rek’teki Şeyh Süleyman Mescidi3, Ravenna Ortodoks Vaf-
tizhanesi, İstanbul Fatih, Nuru Osmaniye, Süleymaniye
Camileri ile Mısır Çarşısı, Ankara Augustus Tapınağı resto-
rasyonlarında farklı yöntemler, harç, yeni ürünler, deprem
gibi konular anlatılır. Bu arada eğitimler de sürmektedir.
Böylece güçlü mimarlık mirasımız uluslararasına taşınır ve
ortak çalışmalarla desteklenir.
Değerlendirmeye çalışılan yapılar kitaptaki sırasıyla
şunlardır:
Ravenna’daki Ortodoks Vaftizhanesi
yapı alanı, araştırmalar, yeni belgeler, kentin tarihçesi,
5-6. yy’daki zengin bezemeleri yanında, o dönemin önem-
li başkenti olan Constantinopolis’ten getirilen mozaiklerle
öyküsü belgelenir. O dönemde önem kazanan iç-içe sekiz-
gen plan Sergüs – Bacchus ve Sn Vitale Bazilikası, merkez-
deki kubbelerin benzerliği vurgulanır.4
Bu yapı ile İstanbul – Fatih, Zeyrek’teki Şeyh Süleyman
Mescidi bağı kurulur. Yapıyı 5. y’da Piskopos Orsa yaptır-
mıştır. Vaftizhane’ye kısa süre sonra mozaik kaplı bölüm
eklenir. Kubbede Hz. İsa ve onu çevreleyen azizler betim-
lenmiştir. Kubbede küp kullanılması yeni değildir.5
Şeyh Süleyman Mescidi’nin erken Hristiyan yapısı olu-
şunun, onu ele almada etkin olduğu görülüyor. İtalyanların
gözetiminde, Vakıflar geleneklerine uygun olarak sağlık-
laştırılmış olur. Onarım için bilim kurulu, danışma kurulu,
Assorestouro teknik elemanları, İstanbul Vakıflar 1. Bölge
Müdürlüğü biklikte çalışırlar. Analiz çalışmaları a.y. s. 176-
190 arasında sunulmuştur.
3
Daha geniş bilgi için bakınız: a.y. s. 12, 16, 174.
4
Daha geniş bilgi için bakınız: a.y. s. 12, 16, 174.
5
Hasankeyf Sarayı’nda vardır. Artuklu yapısı Mardin – Kızıltepe Ulu Camisi’nde boşluklar, aynı amaçla, ancak farklı yöntemle doldurulmuştur.
Prof. Dr. Orhan Cezmi Tuncer
İstanbul Süleymaniye Camisi
Osmanlı Klasik Döneminde, büyük mimar Sinan’ın olup,
kapsamlı bir biçimde ele alınır. İç-dış sıvalar, bezeme, ahşap
ve kurşun kaplama dikkatle izlenir. Kubbe çatlakları derinli-
ğine yeni yapıştırıcı gereçlerle birleştirilir. Buradaki 232 çöm-
lek ve özgün süslemeye özen gösterilir. Yine bu yapıda da bir
danışma kurulu vardır. Restorasyon, uluslararası düzey ve
düzende yürütülür. Arşiv bilgilerinden de yararlanılır.
Diğer bazı uygulamalar
– İstanbul Haseki Hürrem Sultan Yapı Topluluğu’nda
a.y. s. 20, figür 3’te kırmızı boyalı yüzeylerde, altta iki pen-
cere, sağ ve solundakiler örnek alınarak eklenir. A.y. s. 21’de
alt kat pencereler, s. 22’de yenilenen diğer pencereler kendi
örnekleri kaynaklıdır.
– Aynı yayın s. 71’de Süleymaniye ve Zeyrek Bölgesin-
de iki katlı ahşap bazı konutlar, kendilerinden yola çıkarak
onarılır.
– Aynı yayın s. 126, resim 3 ve 4’te, Ağustos 1992 Luco
Porsaliano, İstanbul Teodisian Surları, yer yer onarılırken ör-
günün kendinden yola çıkarak, benzer şekilde bütünleştirilir.
SONUÇ
“Türkiye ve İtalya’dan Restorasyon Uygulamaları” adlı
yayındaki bildirilerde bize göre restorasyon anlayışı açısın-
dan yepyeni bir anlayış olmayıp, paylaşım ilim kurulları,
yeni yöntem (teknik) ve yapı gereçleri sunumu vardır.
Batıya açıldıkça, aradaki fark azalmakta, bu arada ta-
nınmamız sağlanmış olmaktadır. Uzmanlaşmak ve kurum-
laşmak gerekir. Paylaşım ve dayanışma esastır. Batı’nın da
yaptığı budur.
65
 Vakıf Restorasyonları Med-Art ve Assorestauro
The Foundation Restorations Med-Art and Assorestauro

Figür 1. İstanbul’da bulunan Theodosian Figür 2. İstanbul’da bulunan Theodosian surları,

surları, rekonstrüksiyon çalışması rekonstrüksiyon çalışması
(1992, Luca Rinaldi). (Ağustos 1992, Luca Rinaldi).

Figür 5. Çatıdaki amforalar.

66
 Prof. Dr. Orhan Cezmi Tuncer

Figür 3. Darüşşifa, güney batı cephesi rölövesi (üstte) ve restorasyon önerisi (altta) (Koruma Projesi).

Figür 4. İmaret, güney doğu cephesi rölöve (üstte) ve restorasyon önerisi (altta) (Koruma Projesi).

67
 Mehmed Ağa Türbesi’nde Kullanılan Yapı Malzemelerinin Karakterizasyonu
The Characterization of Building Materials Used in Mehmed Agha Tomb

68
 Doç. Dr. Sedat Kurugöl, Uzm. Dr. Özden Ormancı Öztürk, Deniz Ayık, Prof. Drç Meriç Bakiler

B u çalışmada, İstanbul Fatih’te bulunan

Mehmed Ağa Türbesi’nin inşasında kulla-
nılmış olan özgün yapı malzemeleri, onarım
çalışmalarına yönelik olarak incelenmiştir.
Bu amaçla, yapının çeşitli yerlerinden alınan
harç, tuğla ve taş örneklerinin temel fiziksel,
kimyasal ve petrografik analizleri yapılmış-
tır. X-Işını Difraktometresi (XRD) kullanılarak
malzemelerin faz analizleri gerçekleştirilmiş,
Taramalı Elektron Mikroskobu-Enerji Dağılım
Spektrometresi (SEM-EDS) ile mikroyapı özel-
likleri değerlendirilmiştir. Yapılan analizler so-
nucunda, türbede kullanılan Horasan özel-
MEHMED AĞA likli ve hidrolik karakterdeki özgün harçların,
TÜRBESİ’NDE bu özelliklerini içlerine katılan puzolanik ya-
pıdaki pişmiş kil esaslı malzemeler sayesinde
KULLANILAN YAPI kazandığı tespit edilmiştir. Tuğlaların kuvars,
albit ve hematit minerallerinden oluştuğu
MALZEMELERİNİN ve düşük sıcaklıklarda üretildiği belirlenmiştir.
KARAKTERİZASYONU Yapıda kullanılan taşların ise kalsit mineralin-
den oluştuğu tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler. Mehmed Ağa Türbesi, koruma-

THE CHARACTERIZATION OF onarım, ileri analiz yöntemleri, XRD, SEM-EDS

BUILDING MATERIALS USED IN

MEHMED AGHA TOMB
I n this study, original building materials used
in the construction of Mehmed Ağa Mauso-
leum, which is located in Istanbul Fatih, were
investigated in terms of restoration works. For
this purpose, basic physical, chemical and
Doç. Dr. Sedat Kurugöl petrographic analysis of the mortar, brick
Uzm. Dr. Özden Ormancı Öztürk and stone samples, which weretaken from
Deniz Ayık the different parts of the building, were eval-
Prof. Drç Meriç Bakiler uated. The phase analysis were performed
M.S.G.S.Ü. Kültür Varlıkları ve Sanat Eserleri by using X-ray diffractometer (XRD) and the
Malzeme Uygulama ve Araştırma Merkezi micro structural observations were done by
using Scanning Electron Microscopy-Energy
Dispersive X-ray Spectroscopy (SEM-EDS). As
a result of the analysis, it is concluded that
the mortars used in the mausoleum have
puzzolanic properties and Khorasan mortar
characteristic, which is originated from the
additional fired clay-base puzzolanic ma-
terials. The bricks are consist of quartz, al-
bite and hematite minerals and expected
to produced at low temperatures. Further-
more, it is determined that the stones used in
the building were composed of micro crys-
talline calcite mineral.
Keywords: Mehmed Ağa Mausoleum, restoration-
conservation, advanced characterization tech-
niques, XRD, SEM-EDS

69
 Mehmed Ağa Türbesi’nde Kullanılan Yapı Malzemelerinin Karakterizasyonu
The Characterization of Building Materials Used in Mehmed Agha Tomb

1. GİRİŞ
Fatih’in Çarşamba semtindeki Mehmed Ağa Külliyesi,
Darüssaade Ağası Habeşi Mehmed Ağa tarafından Mimar
Davud Ağa’ya yaptırılmıştır (Aslanapa 1994). Cami, tekke, tür-
be, çifte hamam, medrese ve iki çeşmeden oluşan külliye,
caminin doğu avlu kapısı üzerindeki kitâbeye göre 1585 yı-
lında inşa edilmiştir (Fotoğraf 1). Mehmed Ağa Külliyesi’nin
bir parçası olan ve banisinin gömülü olduğu türbe, caminin
güneydoğusunda yer almaktadır (Fotoğraf 2). Kare planlı
türbe, sekizgen kasnak üzerine oturan bir kubbeyle örtülü-
dür ve yapının köşeleri yuvarlak sütunlarla yumuşatılmış-
tır. Kesme taşla inşa edilmiş olan yapının iki sıra penceresi
olup, üstte sivri kemerli ve revzenli, alt sırada ise söveli ve
demir parmaklıklıdır (Gündüz 2003).
Mehmed Ağa Külliyesi, külliyeyi oluşturan yapıların
camiden kopup medrese etrafında bir yapı topluluğu
oluşturmaya başladığı akıma öncülük ettiğinden, mimarlık
tarihimiz açısından önem taşımaktadır. Selçuklular’da tek
başına veya türbe ve çeşme gibi küçük birimlerle beraber

Fotoğraf 1. Mehmed Ağa Camii’nin kitabesi.

Fotoğraf 2. Mehmed Ağa Türbesi.

70
 Doç. Dr. Sedat Kurugöl, Uzm. Dr. Özden Ormancı Öztürk, Deniz Ayık, Prof. Drç Meriç Bakiler

görülen medrese, Osmanlı İmparatorluğu’nda sosyal merkez
niteliğindeki en önemli yapılardan biri haline gelmiştir. Meh-
med Ağa Külliyesi’nde medrese yeniden camiden ayrılmış,
çeşme, sebil, sıbyan mektebi gibi küçük yapılarla bir bütün
oluşturan düzene dönülmüştür (Bahçekapılı 1990).
2013 yılında gerçekleştirilen bu çalışmada, yapının ge-
rek dış cephe taş örgülerinde gerek iç mekân duvar ve kubbe
sisteminde çeşitli mekanik hasarlar olduğu tespit edilmiş-
tir. Türbede zaman zaman kısmi onarım uygulamalarının
yapıldığı ve bu uygulamalarda yapının özgün malzemele-
ri ile uyumlu olmayan çağdaş malzemelerin kullanıldığı
gözlenmiştir. Yapının birçok bölgesinde tuğla ve derzlerde
ortaya çıkan malzeme sorunları, onarım çalışmalarının ge-
rekliliğini ortaya koymuştur. Yapının inşasında kullanılan
orijinal malzeme özelliklerinin incelendiği bu çalışmanın,
üretilecek yeni onarım malzemeleri için bir referans oluş-
turması amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda, değerli
kültür varlıklarımızdan biri olan Mehmed Ağa Türbesi’ne
ait özgün malzemeler kimyasal, fiziksel, petrografik ve ileri
analiz yöntemleri ile karakterize edilmiştir.

2. YÖNTEM
Mehmed Ağa Türbesi’nde kullanılan özgün Fiziksel analizler kapsamında Quanta chrome Poremas-
malzemelerin niteliklerini belirlemek için, malzemelerin ter civalı porozimetre kullanılarak örneklerin porozite de-
karakteristik özelliklerini yansıtan bölgelerden (Fotoğraf 3) 3 ğerleri belirlenmiştir. Kuru ağırlığı alınan örnekler 48 saat
adet taş, 3 adet harç ve 1 adet tuğla örneği alınmış ve örnek- suda bekletildikten sonra su emme kapasiteleri ve birim
ler Tablo 1’de görüldüğü şekilde numaralandırılmıştır. hacim ağırlık değerleri hesaplanmıştır.
Malzemedeki nem, organik madde ve kalsiyum karbo-
nat (CaCO3) yüzdelerini belirlemek amacıyla toz haline ge-
tirilmiş örneklere kalsinasyon (kızdırma kaybı) analizi ya-
pılmıştır. Örnekler nem kaybı için 105°C’de, organik madde
kaybı için 550°C’de ve kalsiyum karbonat miktarını belir-
lemek için 1050°C’de bekletilmiş ve her aşamada ağırlık
değerleri belirlenerek örnekte meydana gelen yüzde ağırlık
kaybı hesaplanmıştır.
Harç örneklerinin ince ve kaba agregalarını ayırmak ve
kireç miktarını hesaplamak için hidroklorik asit (HCl) ile
işleme sokulan örneklerdeki bağlayıcılar asitte çözülürken,
asit ile reaksiyona girmeyen silikatlı agregalar üzerinde elek
analizi yapılarak agregaların granülometrik dağılımları tes-
pit edilmiştir.
Petrografik analizler NİKON marka SMZ 1000 model
stereo mikroskop ve NİKON marka 500iPOL model po-
larizan mikroskop kullanılarak yapılmıştır. Kesit analizleri
için malzemenin petrografik özelliklerini temsil edecek bir
miktar örneğe epoksi polimer emdirilerek, örneklerin kalın
kesitleri hazırlanmıştır. Kalın kesitler stereo mikroskop al-
tında incelenerek doku, bağlayıcı-agrega oranları, bağlayıcı
fazları, agrega tür, şekil ve boyutları belirlenmiştir. İnce ke-
sit cihazı kullanılarak 30 µm’ye inceltilen örneklerin pola-
rizan mikroskop altında mineral tanımlaması yapılmış ve
Fotoğraf 3. Mehmed Ağa Türbesi’nin örneklerinin alındığı bölgeler. dokusal özellikleri incelenmiştir.
Örnek 1 Taş-1 Yapının kuzeydoğu cephesi dış duvarının köşesindeki sütundan alınan taş örneği
Örnek 2 Taş-2 Yapının kuzeydoğu cephesi dış duvarından alınan taş örneği
Örnek 3 Taş-3 Yapının kuzeybatı cephesi dış duvarından alınan taş örneği
Örnek 4 T-1 Yapının kuzeybatı cephesindeki kemerden alınan tuğla örneği
Örnek 5 H-1 Yapının kuzeybatı cephesindeki kemerden alınan harç örneği
Örnek 6 H-2 Yapının kuzeydoğu cephesi dış duvarından alınan harç örneği
Örnek 7 H-3 Yapının güneydoğu cephesi iç duvarından alınan harç örneği
Tablo 1. Mehmed Ağa Türbesi’nden alının örneklerin alındığı bölgeler ve kodları.

71
 Mehmed Ağa Türbesi’nde Kullanılan Yapı Malzemelerinin Karakterizasyonu
The Characterization of Building Materials Used in Mehmed Agha Tomb

Malzemelerin faz analizleri Bruker marka, D8 Dis-
cover model XRD cihazı ile 40 kV, 40 mANi filtreli
CuKα radyasyonu ölçüm şartlarında, Vantec 500 dedek-
törü kullanılarak elde edilmiştir. Örnekler, FEI marka
Quanta FEG 650 model taramalı elektron mikroskobu
kullanılarak değişen basınç değerleri altında elektron
bombardımanına tutulmuş ve geri saçılan elektron (BSE)
görüntüleri alınmıştır. EDAX marka Apollo CCD ile ör-
neklerin EDS analizi yapılarak, malzemelerin element
içerikleri belirlenmiştir.

3. SONUÇLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ
3.1. Fiziksel ve kimyasal özellik analizleri
Mehmed Ağa Türbesi’nden alınan örneklerin fiziksel
özelliklerini belirlemek için yapılan analizlerin sonuçları
Tablo 2’de verilmiştir. Buna göre, T-1 kodlu tuğla örneğinin
porozite değerinin %43 ve su emme kapasitesinin %19,1
olması tuğlanın boşluklu bir yapıya sahip olduğunu belir-
lediği gibi bu değerler tarihi harman tuğlalarının fiziksel
özellikleriyle benzerlik göstermektedir.
H-1 ve H-2 kodlu Horasan özellikli harç örnekleri gö-
zenekli yapılara sahipken, H-3 kodlu harç daha düşük po-
rozite değeri sergilemektedir. Ağırlıkça su emme değerleri
ise H-1 ve H-2’de %32,7 ve %33,0 iken, H-3’te %6,2 olarak
belirlenmiştir. Bu değerler H-3 örneğinin daha kompakt bir
Ağırlıkça Hacimce Birim Hacim
Örnek
Su Emme Su Emme Ağırlık (g/
Kodu
(%) (%) cm3)
içyapı özelliğine sahip olduğunu göstermektedir. H-3 kodlu
harcın birim hacim ağırlığının da diğer iki örneğe göre daha
yüksek (1,81 gr/cm3) olduğu tespit edilmiştir. Birim hacim
ağırlıkları 2,21 ile 2,33 g/cm3 arasında değişen taş örnekle-
rinin ağırlıkça su emme değerleri ise 0,7 ile 2,1 arasındadır.
Fiziksel değerler, tüm taş örneklerinin rijit bir içyapıya sa-
hip olduklarını göstermektedir. Ayrıca, elde edilen sonuçlar
DIN 52109 standardında kireçtaşları için belirtilen sınır de-
ğerlerin içerisindedir.
Su, sıvı halden katı hale geçtiğinde hacmi %9 oranında
artmakta ve çevresine basınç uygulamaktadır. Bu nedenle
por miktarının artması, donma etkisini arttırarak malze-
mede bozulmalara sebep olmaktadır (Cabrera Garrido, 1979),
Özgül Gerçek
Ortalama Por Por Çapı
Ağırlık Porozite
Çapı (µm) Aralığı (µm)
(g/cm3) (%)

192,871460-
Taş-1 1,9 3,03 2,29 2,52 9,19 1.952E-01
0,006532

214,480820
Taş-2 2,1 3,52 2,21 2,51 12,17 6.178E+00
-0,006521
211,126694-
Taş-3 0,7 1,15 2,33 2,50 6,98 5.104E+00
0,006507
193,891907 –
H-1 32,7 56,14 1,09 2,22 50,88 1.240E+00
0,006492
208,213470 –
H-2 33,0 56,28 1,10 2,20 50,19 1.223E+00
0,006530
177,767746 –
H-3 6,2 11,13 1,81 2,05 11,76 4.456E-01
0,006494
204,560669 –
T-1 19,1 31,09 1,52 2,35 35,35 9.058E-01
0,006532
Tablo 2. Mehmed Ağa Türbesi’nden alının harç, tuğla ve taş örneklerine ait fiziksel özellikler.

Kızdırma Kaybı (%) Asitte (%)

Örnek Kodu CO2/H2O
105°C 550°C 1050°C %CaCO3 Kayıp Kalan
Oranı (%)
Taş-1 0,56 0,77 41,97 - 94,66 69,46 30,54
Taş-2 0,64 0,92 41,53 - 93,52 81,90 18,10
Taş-3 0,45 0,69 42,04 - 94,89 72,51 27,49
H-1 0,91 4,10 24,72 6,03 53,87 54,18 45,82
H-2 1,40 6,16 22,45 3,64 47,88 73,65 26,35
H-3 1,84 5,27 15,64 2,97 33,68 42,80 57,20
Tablo 3. Mehmed Ağa Türbesi’nden alının harç ve taş örneklerine ait kalsinasyon ve asitle muamele test sonuçları.

72
 Doç. Dr. Sedat Kurugöl, Uzm. Dr. Özden Ormancı Öztürk, Deniz Ayık, Prof. Drç Meriç Bakiler

Şekil 1. Harç agregalarının granülomletrik dağılımı.

Mehmed Ağa Türbesi’nin dış cephelerinden alınan örnekle- olduğu belirlenmiştir. Ayrıca siyah cüruf parçaları ve pla-
rin porozite değerlerinin yüksek olması, donma etkisine karşı jiyoklas mineralleri içerdiği de görülmüştür. Kalan %20’lik
hassas olduklarını göstermektedir. kısım ise köşeli ve yarı köşeli formlardaki tuğla kırıkların-
özellik taşımayan kireç harçları genellikle %30’un üze- dan oluşmaktadır. H-2 kodlu harç örneği, bağlayıcı alanı,
rinde karbon dioksit ve %3’ün altında nem içerirler. Hidro- agrega alanı, agrega tipi, agrega oranı ve mineralojik bileşi-
lik harçlarda ise karbon dioksit %30’un altında, nem oranı da mi itibariyle H-1 kodlu örnek ile benzerlik göstermektedir.
%3’ün üzerindedir. Bu değerlerden hareketle harçların hid- Siyah cüruf parçacıkları içeren H-3 kodlu örneğin bağlayıcı
rolik özellikleri hakkında ön değerlendirme yapılabilmekte- alanı %25-30’dur. %75-80’lik agrega alanı %5-10 oranında
dir. CO2/H2O oranının %1 ile 10 arasında olması harçların karbonatlı agregadan, %5 oranında kayaç parçasından ve
hidrolik özellik gösterdiğini, 10 ile 35 arasında olması hidro- kalan kısım ise kuvars minerallerinden oluşmaktadır. H-3
lik özellik taşımadığını ifade etmektedir (Moropoulou vd. 2000,
Moropoulou vd. 2004). Buna göre, Mehmed Ağa Türbesi’nden
alının harç örneklerine ait kalsinasyon ve asitle muamele test
sonuçları incelendiğinde, tüm harçların hidrolik karakter
taşıdığı, H-3 örneğinde bu özelliğinin diğerlerine göre daha
yüksek olduğu görülmektedir (Tablo 3).
Harçların agrega tane dağılım oranlarını yansıtan gra-
nülometri eğrileri (Şekil 1) incelendiğinde, H-1 ve H-2 kodlu
örneklerin granülometri eğrilerinin birbirine benzer oldu-
ğu görülmektedir. Dolayısıyla her iki harcın üretiminde
benzer oranlarda agrega tane gurupları kullanıldığı söy-
lenebilir. H-3’e ait granülometri eğrisi ise H-1 ve H-2’den
farklı karakterde olup, bu örneğin üretimin tekniğinin fark-
lı olduğunu ortaya koymaktadır.

3.2. Petrografik analizler

Mehmed Ağa Türbesi’nden alınan örneklerin ince kesit
görüntüleri Şekil 2’de verilmiştir.
H-1 kodlu harç örneğinin bağlayıcı alanının %30-35 ol-
duğu ve geriye kalan % 65-70’lik agrega alanının ise %20
-25 oranında kireçtaşı parçası şeklinde karbonatlı agrega,
%10-15 oranında sedimenter kökenli kayaç parçaları (kum- Şekil 2. Mehmed Ağa Türbesi’nden alının harç, tuğla ve taş örnekleri-
taşı), %5-10 oranında kuvars, %3-5 oranında kireç topağı ne ait polarizan mikroskop görüntüleri.

73
 Mehmed Ağa Türbesi’nde Kullanılan Yapı Malzemelerinin Karakterizasyonu
The Characterization of Building Materials Used in Mehmed Agha Tomb

Bağlayıcı- Toplam Karbonatlı Tuğla

Örnek Diğer Toplam Silikatlı Malzeme (%)
Agrega Kısım (%) kırıkları
Kodu Katkılar
Oranı (%) Tip (%) (%) Tip (%)
%30-35 Kireçtaşı, Kuvars, feldspat, kumtaşı,
H-1 %27 %20 Lifli malzeme %21
%65-70 Kireç topağı siyah cüruf
%30-35 Kireçtaşı, Kuvars, mika, kumtaşı, siyah
H-2 %27 %28 - %13
%65-70 Kireç topağı cüruf
Kuvars, feldspat, kumtaşı,
%25-30 Kireçtaşı,
H-3 %8 - - bazalt, kuvarsit, meta kumtaşı, %65
%70-75 Kavkı
çört
Tablo 4. Mehmed Ağa Türbesi’nden alınan harç örneklerine ait petrografik analiz sonuçları.
kodlu örneğin üzerinde aynı nitelikte ancak daha ince agre- Mehmed Ağa Türbesi’nden alınan taş örneklerine
galı, %3-5 oranında kayaç parçası içeren ve kalan kısmı ku- ait petrografik analiz sonuçları Tablo 5’te verilmiştir.
varstan oluşan bir harç tabakası bulunmaktadır. Petrografik Petrografik analizler, tüm taş örneklerinin rekristalize biyo-
analizler H-3 örneğinin diğer iki örneğe göre daha farklı bir mikritik kireçtaşı (kalker) olduğunu göstermektedir. Tüm
agrega yapısı ve morfolojisine sahip olduğunu göstermek- taş örneklerinin geneli mikrokristalin kalsitlerden meydana
tedir. Petrografik analizler sonucunda elde edilen veriler gelmiş olup, yer yer sparitik kalsit, erime ve kavkı boşlukları
Tablo 4 ve Tablo 5’te verilmiştir. görülmektedir. Kayacın bazı bölümlerinde alterasyon olu-
Örnek şumu da gözlenmektedir.
Bileşenler Tür
Kodu T-1 kodlu tuğla örneğinin %3-5 oranında karbonatlı ag-
Rekristalize Biyomikritik rega ve %30-35 oranında kuvars içerdiği,ayrıca geneli 0,4
Taş-1 Kalsit, kavkı mm boyutlarında olan yuvarlak şekilli gözeneklere sahip
Kireçtaşı
olduğu gözlenmiştir.
Rekristalize Biyomikritik
Taş-2 Kalsit, kavkı 3.3. XRD analizleri
Kireçtaşı
Rekristalize Biyomikritik Harçların hazırlanmasında kullanılan bağlayıcı-
Taş-3 Kalsit, kavkı nın türünü karakterize etmek ve hidrolik özelliklerini
Kireçtaşı
Tablo 5. Mehmed Ağa Türbesi’nden alınan taş örneklerine ait değerlendirmek için harçların dokusunda bulunan
petrografik analiz sonuçları. karbonatlaşmış saf kireç topakları ve toz haline getirilmiş

Şekil 3. Mehmed Ağa Türbesi’nden alınan harç örneklerinin 63 mikron elek altı tozlarının XRD difraktogramları.

74
 Doç. Dr. Sedat Kurugöl, Uzm. Dr. Özden Ormancı Öztürk, Deniz Ayık, Prof. Drç Meriç Bakiler

63 mikron elek altı toz örnekleri üzerinde XRD analizleri
gerçekleştirilmiştir.H-1 ve H-2 kodlu örneklerin karışıma
girmeden karbonatlaşmış kireç topaklarının XRD analiz-
lerinde sadece kalsit minerali tanımlanmıştır. Bu durum,
harçların yağlı kireç bağlayıcısı ile hazırlandığını göster-
mektedir. Bilindiği gibi yağlı kireç yada hava kireci uzun
süreçte su etkilerine karşı dayanıklı olmadığından, harçlara
hidrolik karakter kazandıran etkenin bağlayıcının kendi-
sinden kaynaklanmadığı ortaya çıkmaktadır. Bu durumda
puzolanik bir reaksiyonun varlığı gündeme gelmekte ve ag-
rega tiplerinin karakterize edilmesini gerektirmektedir.
Toz haline getirilmiş ve 63 mikron incelikteki elekten
geçirilmiş H-1 ve H-2 örneklerinde temel fazın magnezyan
kalsit olması, kullanılan bağlayıcının dolomitik karakterde
olduğunu göstermektedir. H-3 örneğinde ise temel fazın
kalsit olduğu belirlenmiştir. Harçların kuvars ve plajiyoklas
fazlar (albit/anortit) da içerdiği tespit edilmiştir. H-3 ve H-2
kodlu harç örneklerinde ise ayrıca jips tuzu belirlenmiştir.
H-3 örneğinde kuvars mineralinin piki diğerlerine göre
daha şiddetlidir (Şekil 3).
H-1 ile H-2 kodlu harç örneklerinde tanımlanan plaji-
oklas ile kuvars, tuğladan gelen puzolanik aktiviteye sahip
minerallerdir ve kireçle meydana gelen puzolanik reaksi-
yonlarla harçların hidrolik özellik kazanmalarında rol oy-
namışlardır. H-3 örneğinde jips ile kuvarsın XRD piklerinin
belirgin olması, bu harcın çimento bağlayıcısı ile hazırlan-
mış olduğunu işaret etmektedir. Kalsitin baskın piki ise aynı
zamanda üretiminde kireç de kullanıldığını ve melez bir
harç türü olduğunu ortaya koymaktadır.
Taş örnekleri üzerinde yapılan XRD analizlerinde ise
kalsit mineraline ait karakteristik pikler tespit edilmiştir
(Şekil 4). Bu tespitler taşların kalker (kireçtaşı) olduğunun
bir diğer göstergesidir.
T-1 kodlu tuğla örneğine ait XRD analizi sonucunda
kuvars, albit ve hematit minerallerine ait karakteristik pik-
ler tespit edilmiştir (Şekil 5). Albit fazının 1000°C üzerin-
de dönüşüme uğradığı bilindiğinden, tuğla örneğinin bu
sıcaklığın altında pişirildiği söylenebilir (Mitchell vd. 1989,
Chakchouk vd. 2006).

Şekil 4. Mehmed Ağa Türbesi’nden alınan taş örneklerinin XRD difraktogramları.

Şekil 5. Mehmed Ağa Türbesi’nden alınan tuğla örneğinin XRD difraktogramı.

75
 Mehmed Ağa Türbesi’nde Kullanılan Yapı Malzemelerinin Karakterizasyonu
The Characterization of Building Materials Used in Mehmed Agha Tomb
3.4. SEM-EDS analizleri
Harç örneklerine ait mikroyapı görüntüleri Şekil 6’da ve
EDS spektrumları Şekil 7’de verilmiştir.
H-1 koldu örneğin 1 numaralı bölgesine ait EDS
spektrumunda Ca pikinin çok şiddetli olması, bu bölge-
nin kalsit mineralinden oluştuğunu göstermektedir. 2 nu-
maralı bölgede tespit edilen Ca, Si, Al ve Mg elementleri,
kil mineralleri ile kireç arasındaki puzolanik reaksiyonla
meydana gelen alümina silikat bileşiklerinin varlığına da
işaret edebilir. Diğer yandan bu elementlerin XRD analizi
ile tespit edilen plajiyoklas ve magnezyan kalsit mineralle-
riyle de ilişkili olduğu düşünülebilir. 3 numaralı bölgede
tespit edilen baskın Si elementinin piki ise kuvars minera-
linden kaynaklanmaktadır.
H-2 kodlu harç örneğinin 1 numaralı bölgesine ait EDS
spektrumunda Ca elementinin yanı sıra Al ve Si elementleri
de görülmektedir. 2 numaralı bölgede tespit edilen Si kuvars
mineralinden kaynaklanmakta olup, 3 numaralı bölgede Si
ve Al piklerinin çok daha şiddetli olması plajiyoklas fazın
varlığından ileri gelmektedir.
H-3 kodlu örneğin 1 numaralı bölgesinde Ca elemen-
tinin yanı sıra Al ve Si elementleri de görülmektedir. 2
numaralı bölgede ise Si elementinin piki şiddetli olup,
bu durum XRD ile tespit edilen kuvars mineralinden
kaynaklanmaktadır. Ayrıca her iki bölgedeki Si ve Ca
elementlerinin pik şiddetleri CSH faz oluşumlarına da
işaret etmektedir.
Şekil 6. Mehmed Ağa Türbesi’nden alınan harç örneklerinin SEM görüntüleri.
76
H-3 kodlu örneğin mikro yapısı incelendiğinde bak-
teri oluşumlarına rastlanmıştır (Şekil 6). Kolonileşmenin
olduğu bölgede jips minerallerinin kristalleştiği EDS
analizleri ile belirlenmiştir (Şekil 7)(H3-3)). Mikrobiyal
toplulukların, mineral içerikli malzemeler ile birçok
yoldan etkileşime girebildiği ve bu etkileşimin biyolojik
bozunmaları hızlandırdığı bilinmektedir. Sülfat indirge-
yici bakteriler sülfatlı bileşenleri hidrojen sülfüre (H2S)
indirgerler. H2S, ortamdaki oksijenle reaksiyona girerek
yoğunlaşır ve oksitleyici bakteriler için bir altlık oluştu-
rur. Bu bakteriler sülfürü, malzemede korozyona sebep
olan sülfürik asite çevirir ve sülfirik asit, hidratasyonla
meydana gelen kalsiyum hidroksit (CH) ile reaksiyona
girerek jips oluşumuna sebep olur (Attiogbe vd. 1988, Sand
vd. 1987). Dolayısıyla, H-3 örneğine ait SEM görüntüsü-
nün 3 numaralı bölgesinde gözlenen jips kristallerinin,
bakteri etkisinden kaynaklandığı düşünülebilir. Jips,
ilerleyen zamanlarda yapıda genleşmelere yol açarak
bozulmalara sebep olabilen etrenjit oluşumuna da yol
açabilmektedir.
Tuğla örneğinin mikroyapısı incelendiğinde, sinterlen-
menin tamamen gerçekleşmediğini gösteren, birbirinden
ayrı taneler gözlenmiştir (Şekil 8). Bu davranış, tuğlaların
800-1000°C aralığında pişirildiğini göstermektedir (Johari
vd. 2010). Tuğlanın SEM görüntüsündeki iç yapı karakte-
ristiği XRD analizinde tespit edilen mineralojik verilerle
de uyumludur.
 Doç. Dr. Sedat Kurugöl, Uzm. Dr. Özden Ormancı Öztürk, Deniz Ayık, Prof. Drç Meriç Bakiler

Şekil 7. Mehmed Ağa Türbesi’nden alınan harç örneklerinin farklı bölgelerine ait EDS spektrumları.

77
 Mehmed Ağa Türbesi’nde Kullanılan Yapı Malzemelerinin Karakterizasyonu
The Characterization of Building Materials Used in Mehmed Agha Tomb

Şekil 8. Mehmed Ağa Türbesi’nden alınan tuğla örneğinin mikroyapı görüntüsü.

4. SONUÇLAR
Tarihi yapıların koruma-onarım çalışmaları sırasın-
da, eserde bozulmalara yol açan problemlerin ve uygun
müdahale tekniklerinin tespit edilmesi ve özgün malze-
me ile uyumlu yeni malzemelerin geliştirilmesi son dere-
ce önemlidir. Bu nedenle, yapıda kullanılmış olan özgün
malzemelerin karakterizasyonu yapılarak üretim teknolo-
jileri belirlenmeli ve onarım malzemeleri bu sonuçlar ışı-
ğında geliştirilmelidir.
Bu çalışmada, Mehmed Ağa Türbesi’nin inşasında
kullanılan, harç, taş, tuğla gibi temel yapı malzemeleri
karakterize edilerek, onarım çalışmalarında kullanılacak
malzemeler için referans sonuçlar ortaya koyulmuştur.
Türbede yapı taşı olarak küfeki olarak bilinen kireçtaşları-
nın kullanıldığı ve tuğlaların düşük sıcaklıklarda pişirildiği
belirlenmiştir. Tuğla örgüler arasında yer alan açık pembe
renkteki harçların hidrolik özellikteki Horasan karakter-
li bağlayıcılar olduğu tespit edilmiştir. Harçların hidrolik
özellikte olmaları, yapıda kullanılan tuğlaların aynı zaman-
da agrega olarak harçlara katılmış olabileceğini düşündür-
mektedir. Türbede Horasan harçlarının yanı sıraçimento
bağlayıcılı onarım malzemelerininde kullanıldığıve bu harç-
ların problem yapıcı etkilerinin olduğu belirlenmiştir.

KAYNAKÇA
Aslanapa O. (1992): Mimar Sinan, Ankara: Kültür Bakanlığı
Attiogbe E.K., Rizkalla S.H. (1988):
“Response of Concrete to Sulfuric Acid Attac”, Cement and Concrete Reserach, 481-488.
Bahçekapılı M. 1990: Mehmed Ağa Külliyesi Restorasyon Projesi. İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü,
Yüksek Lisans Tezi.
Cabrera Garrido J.M. 1979: “Causas de alteracio´ n y me´todos de conservacio´n aplicables a los monumentos hechos con la
piedra”, Mater. Constr, 174, 5 – 42.
Chakchouk A., Samet B., Mnif T. 2006:
Study on the potentialuse of Tunisian clays as pozzolanic materials, Applied Clay Science, 33, 69-88.
Gündüz F. 2003: Mehmed Ağa Külliyesi. İslam Ansiklopedisi, (28), 431-432.
JohariI., Said S., Hisham B., Bakar A., Ahmad Z.A. 2010:
“Effect of the change of firing temperature on microstructure and physical properties of clay bricks
from beruas (Malaysia),” Science of Sintering, 42, 245–254.
Mitchell R.S., Hart S.C. 1989: Heated Mineral Mixtures Relatedto Ancient Ceramic Pastes X-ray Diffraction Study, Archaeological
Chemistry IV, 145-155, Washington, DC: ACS Publications.

78
 Doç. Dr. Sedat Kurugöl, Uzm. Dr. Özden Ormancı Öztürk, Deniz Ayık, Prof. Drç Meriç Bakiler

Moropoulou A.,Bakolas A., Bisbikou K. 2000:

“Physico-chemical adhesion and cohesion bonds in joint mortars imparting durability to the
historic structures”, Construction and Building Materials, 14, 35-46.
Moropoulou A.,Bakolas A., Anagnostopoulou S. 2004:
“Compositematerials in ancient structures”, Cementand Concrete Composites.
Sand W., Bock E., White C. 1987:
“Biotest for rapid Evaluation of Concrete Resistance to Sulfur-Oxidizing Bacteria”, Materials
Performance, 26, 14-17.

79
 III. Ahmed (Lale) Devrinde İstanbul Çeşmeleri
Fountains of Istanbul in Reign of Ahmet III ( Tulip Era)

80
 Seda Coşkun

III. AHMED
(LALE) DEVRİNDE
İSTANBUL ÇEŞMELERİ
Fountains of Istanbul in Reign of
Ahmet III (Tulip Era)
Seda Coşkun | Y.Mimar, Üsküdar Belediyesi

İnsanoğlu; temizlik ve su içme ihtiyacını karşılamak amacıyla

ayrıca tüm dinlerin de özellikle temizlik gereksinimine önem
vermesi nedeniyle, tarihin her döneminde çeşitli su yapıları
yapmıştır. Bunlar kuyu, bend, sarnıç, su kemeri, maksem, su te-
razisi, köprü, havuz, kanallar ve çeşme gibi yapılardır. Türkler
de gerek Anadolu öncesi bulundukları topraklarda gerekse
Anadolu’da çeşitli su yapıları ve özellikle hayır eseri olarak çeş-
meler yaptırmışlardır. Anadolu’da antik medeniyetlerle baş-
layan çeşme yapım faaliyetleri Selçuklu ve özellikle Osmanlı
Dönemi’nde daha da fazlalaşmış, gelişen teknoloji ile birlikte
her dönemde farklılaşan örnekler meydana gelmiştir. III. Ah-
med Dönemi ile özdeşleşen Lale Devri’nde ise, klasik dönem
özellikleri gösteren çeşmelerin yanı sıra kendinden sonra gelen
Barok Döneme geçişi teşkil eden örnekler de görülmüştür. Ayrı-
ca bu dönemde yeni bir unsur olarak anıtsal meydan çeşme-
leri olgusu ortaya çıkmıştır.
Anahtar Sözcükler: Çeşmeler, Lale Devri, III. Ahmed, Mimari, 18. yüzyılda Osmanlı.

H umankind have made various water constructions in every

period of history in order to satisfy the need for cleanliness
and drinking water, furthermore for their religion to pay par-
ticular attention to the need for cleaning. These costructions
are such as wells, dikes, cisterns, aqueducts, water gauges,
bridges, pools, canals and fountains. The Turks have also built
a variety of water structures in Anatolia, especially in the lands
pre-Anatolia, and especially fountains as charity event. The
fountain construction activities that started with ancient civi-
lizations in Anatolia became more and more common in the
Seljuk period and especially in the Ottoman period and with
the developing technology. In addition, examples of distingus-
hing had occured with developing technology in per period.
In the Tulip Era identified with the Ahmed III. Period, there are
also fountains showing the characteristics of the classical peri-
od, as well as examples of the subsequent Baroque transition.
In addition, monumental square fountains emerged as a new
element in this period.
Keywords: Fountains, Tulip Era, Ahmed III, Ottoman in 18th century.

81
 III. Ahmed (Lale) Devrinde İstanbul Çeşmeleri
Fountains of Istanbul in Reign of Ahmet III ( Tulip Era)
1.GİRİŞ
Çeşmelerin kısaca tarihçesini incelediğimizde antik
dönemdeki ilk örnek Korinthos’ta (Yunanistan) görül-
müştür (Eyice 1993: 277). Ancak Anadolu’nun ilk tipik antik
dönem çeşmeleri M.Ö III. ve II. yüzyıllarda Bergama ve
Efes gibi Helenistik şehirlerinde karşımıza çıkmaktadır
(Önge 1997:3). Roma Dönemi çeşmeleri; umumi çeşmeler,
lüks evlerin bahçelerindekiçeşmeler ve abidevi çeşmeler
olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. Anadolu’da en çok
görülen tip, abidevi çeşmeleri oluşturan nymphaeum-
lardır. Bu yapılar cephe nişleri içerisinde tanrı, tanrıça,
kahraman veya şehrin önemli şahsiyetlerinin heykelleri
bulunan ve iki ile üç katlı cepheye sahip önünde havuz
yer alan çeşmelerdir (Kılıçoğlu vd. 1978:202). Efes’te Trajan
Çeşmesi (bkz. EK.1), Miletos ve Side’deki çeşmeler Ana-
dolu’daki nymphaeum örnekleridir. İstanbul’un nympha-
eumu ise Bayezit Meydanı’nda bulunmaktaydı (Eyice
1993:277).
Bizans Dönemi’nde Anadolu’da hıristiyanlığa ait öge-
lerle bezenmiş daha küçük ölçekli çeşmeler yapılmıştır.
Efes ve Side’deki mermer çeşmeler bu dönemin örnekle-
ridir (Eyice 1993:277).
İslam medeniyetleri de Peygamberin “Sadakanın en
faziletlisi su teminidir” sözünden dolayı su yapılarına çok
önem vermişlerdir. 10. yüzyılda Endülüs Emevileri’ne ait
Abdurrahman Nâsır’ın yaptırdığı Kurtuba Sarayı’ndaki
Aslanlı Çeşme ilk İslam çeşmesidir. Bundan sonra Tunus,
Fas (bkz. EK.2), Cezayir ve Mısır’da da çeşmeler yapılmıştır
(Eyice 1993:277-278).
Türkler de çeşmeler hayır veya hayrat yapısı olarak
inşa edilmiştir. Türkçe’deki “çeşme” kelimesi Farsça’da göz
(su kaynağı) anlamına gelen “çeşm” sözcüğünden türe-
miştir. Tanım olarak çeşme, kaynaktan çıkan suyun bir
depoda toplanarak veya borularla getirilerek verildiği lü-
leli ve musluklu hazne şeklinde taştan, mermerden ya da
herhangi bir malzemeden yapılmış umumi su alma yeridir
(Arseven 1950:386). 13. ve 14. yüzyılarda Türkler’de çeşme
kelimesinin yerine Arapça “sıkaye, meska, ayn”, Anadolu
82
öncesi Türk medeniyetlerinde de “alış, pınar, suvat” söz-
cükleri kullanılmıştır (Önge 1997:5). Genel olarak İslam
çeşmelerinde olduğu gibi, Anadolu’da Türk çeşmelerinde
kemer, kemerin oluşturduğu niş, kitabe, köşelik, hazne,
ayna taşı, lüle, musluk, yalak kısmı ve bunun iki yanında
dinlenme yerleri olan sekiler, saçaklar ile bazı örneklerde
mevcut olan maşrapalık kısımlarından oluşmaktadır (Ay-
nur vd. 1995:66)
Anadolu’da ilk Türk çeşmeleri 12. yüzyıldan itibaren
görülmeye başlayan Anadolu Selçuklu öncesi Beylikler
Dönemi örnekleridir (Önge 1997:37). Bunlardan Mardin
Artukluları’ndan Necmeddin İlgazi’nin 1108-1122 yılları
arasında yaptırdığı külliyede bulunan moloz taştan inşa
edilmiş sade çeşme (bkz. EK.3) ile Saltuklu Beyliği zamanın-
da 12. yüzyıl sonu 13. yüzyıl başı tarihli kesme taştan ya-
pılmış mukarnaslı Tercan Mama Hatun Kümbeti Çeşmesi
(bkz. EK.4-5) başlıca iki su yapısıdır (Önge 1997:43).
Anadolu Selçuklu çeşmeleri genellikle medrese, han,
cami gibi yapıların ana yola bakan ön cephelerine ya da iç
avlularına açılan, taç kapılarına yakın eyvanlar içerisine
yapılmışlardır (Önge 1997:11). Selçuklu çeşmeleri yuvar-
lak, sivri ya da üç dilimli kemerli fazla süslemesi olmayan
kesme taştan yapılmış, sade yapılardır. Kitabeleri Arapça
yazılmıştır. Çeşme cephesinin arkasında su haznesi bu-
lunması ve duvarların taşıyıcı olması sebebiyle Selçuklu
çeşmelerinin fazla derin nişi yoktur. Çeşme yüzeyi çoğu
zaman duvardan sade silme profillerle ayrılmıştır (Önge
1997:13). 1204 tarihli Kızılören duvar çeşmesi ile 1238-1239
yılları arasında yapılan Amasya-Tokat yolu üzerindeki Ha-
tun Hanı’nın üç köşeli yıldız kemerli çeşmesi bu dönemin
tipik örnekleridir (bkz. EK.6).
Selçuklu sonrası Beylikler Dönemi (14.-15. yüzyıl)
çeşmeleri yapım teknikleri, biçimleri ve bezemeleriyle Sel-
çuklu örneklerine benzemekle beraber sonraki dönemler-
de kullanılacak birtakım yenilikleri de içermektedir. Bey-
likler Dönemi’nde yapılan Gedik Ahmet Paşa Medresesi
Çeşmesi’nde olduğu gibi, yapıyı çevreleyen sade profilli sil-

meler (bkz. EK.7) Osmanlı Beyliği’ne ait 15. yüzyıl örneği olan
Muradiye Külliyesi Çeşmesi’ndeki (bkz. EK.8) su içilecek tas-
ların konulduğu nişler ile yine 15. yüzyılda İsfendiyaroğulla-
rı tarafından Sinop’ta yaptırılan Şehabettin Ağa Çeşmesi’nin
köşelik kısımlarındaki rozetler, gelecek dönemlerdeki ör-
neklere temel teşkil etmektedir (Önge 1989:202-203).
Osmanlı Dönemi’nde de çeşme, Selçuklularda oldu-
ğu gibi, hayır için inşa edilmiş birer vakıf yapısıdır (Eyice
1993:283). Kitabelerinde Arapça ve Farsça karışımı deyiş-
ler görülmektedir (Önge 1997:5). Bu dönemde çeşmeler te-
razi, maksem, su yolları vb. bir alt yapı esas alınarak inşa
edilmişlerdir (Barışta 2002:244). 1400-1500 yılları arasını
kapsayan zaman dilimi içerisinde yapılan karakteristik
Erken Dönem Osmanlı çeşmeleri, Beylikler dönemine
benzer nitelikte tuğla ya da taş-tuğla karışımından olu-
şan sivri kemere ve gövdeye sahip Bursa tipi örnekle-
riyle, onlarla aynı kurguda olan ancak kesme taş mal-
zemesiyle gelecek dönemlere temel oluşturan İstanbul
örneklerinden meydana gelmektedir. Bunlar çoğunlukla
sade cepheli, derin nişli ve tek yüzlü duvar çeşmesi tü-
ründedir. Bursa tipi erken dönem karakteristik Osmanlı
çeşmelerine 15. yüzyıl başına ait olan İnebey Medresesi
Çeşmesi (bkz. EK.9) ile sonraki dönemlerdeki hazneli tek
yüzlü meydan çeşmelerine temel teşkil edecek 1459 ta-
rihli Kanberli Camisi Çeşmesi (bkz. EK.10) örnek göste-
rilebilmektedir. En eski kitabeli Erken Dönem Osmanlı
İstanbul çeşmesi ise 1495 tarihli Davutpaşa Çeşmesi’dir
(Pilehvarian vd. 2000:31)(bkz.EK.11).
16. yüzyıl Klasik Dönem İstanbul örnekleri tek yüzlü
duvar ve köşe çeşmelerinden oluşmaktadır. Genel olarak
sade cepheli (Ödekan 1992: 281), derin nişli, sivri kemerli,
kitabeli, küfeki taşından yapılmış, ayna taşlarının üstünde
iki yanda maşrapalık nişlerinin de bulunduğu 15. yüzyıl
örnekleri ile benzeşen çeşmelerdir. 16. yüzyılın ikinci
yarısından itibaren ayna taşlarına servi, palmet, karanfil
ve lale motifleri gelmiştir. 1551 tarihli Eyüp Şah Sultan
Çeşmesi dönemin tipik örneğidir (bkz. EK.12). Bu yüzyıl-
dan itibaren çeşmelerde ortaya çıkan bir diğer yenilik de
suluklardır. Sonraki dönemlerdeki çeşmelerde de kendini
gösteren suluklar, 1667 tarihli Merzifonlu Kara Mustafa
Paşa Çeşmesi’nde (bkz. EK.13) olduğu gibi, ana çeşme dı-
şında bir kurna, aynataşı, lüle ve musluktan oluşan küçük
çeşmeciklerdir (Önge 1997:15).
17. yüzyıl İstanbul çeşmeleri de 16. yüzyıl örneklerinin
özelliklerini taşımaktadır. Yalnız bu dönemde klasik devir
oranlarının yükselmesi ile daha anıtsal nitelikli örnekler
inşa edilmiştir (Pilehvarian vd. 2000:50). Saray erkanı ve dev-
letin ileri gelenlerinin yaptırdığı 17. yüzyıl çeşmelerinde
malzeme ve tasarım açısından farklılıklar göze çarpmak-
tadır. Bu çeşmelerde malzeme olarak küfeki taşının yeri-
ni mermer, tek renk kemerin yerini iki renkli taşlardan
oluşan sivri (şam kemeri) ya da istiridye kabuğu biçimli
Seda Coşkun
kemer almıştır. Ayna taşlarında bitkisel süslemeler, saçak-
larda ise mukarnaslı bitişler görülmektedir. Bu dönemin
özellikleri açık bir biçimde 1603 tarihli Ayşe Sultan Çeş-
mesi (bkz. EK.14) ve 1661 tarihli Divanyolu Köprülü Meh-
med Paşa Çeşmesi’nde (bkz. EK.15) karşımıza çıkmaktadır.
Bunlar Lale Devri’nin başlangıcını gösteren öncü örnek-
lerdir (Pilehvarian vd. 2000:50).
III. Ahmed Dönemi’nde yapılan örnekler göz önün-
de bulundurulduğunda, bu dönem çeşmeler devridir.
Özellikle İstanbul’da bu dönemde çok sayıda çeşme ya-
pılmıştır. III. Ahmed Devri’ni de içine alan 18. yüzyıl,
Osmanlı Mimarisi’nde bilhassa çeşmelerde klasik dönem
şemalarından yavaş yavaş çözülmelerin başladığı (Ödekan
1992:283) Barok Dönem’e geçiş aşamasını oluşturan deği-
şimlerin yaşandığı bir zaman dilimidir. Dönem mimarlı-
ğının çeşmelerle açık bir şekilde bize sunduğu yenilikler
ve çeşitlilik en çok III. Ahmed Devri İstanbul çeşmele-
rinde görülmektedir. Bu döneme ait çeşmeler kökenleri
coğrafi yakınlık ile kültürelilişki açısından Anadolu’daki
eski medeniyetler, İslam ülkeleri, erken ve özellikle klasik
dönem Osmanlı örneklerine dayanmasının yanı sıra on-
lardan malzeme, tasarım ve bezeme açısından farklılaşan
bir özelliğe sahiptir.
2. III. AHMED (LALE) DEVRİ
İSTANBUL ÇEŞMELERİ
Lale Devri adı verilen zaman dilimini içine alan 18.
yüzyıl ile birlikte Osmanlı çeşme mimarlığında batı etkile-
rine açılmanın da etkisiyle yeni bir dönem başlamıştır. Bu
yeni dönemde çeşme sayısında önemli bir artış olmuş ve
İstanbul’da iki yüz elliye yakın sayıda yeni çeşme yapılmış-
tır (Aynur vd. 1995: 89-224). Bunun nedeni nüfusu artan kent
halkını su ihtiyaçlarını karşılayarak memnun etmektir ve
banilerin kendi ad ile statülerini taşıyan çeşmeler yaptır-
mak suretiyle dua almak istemeleridir. Dönem çeşmele-
rinin banilerini hanım sultanlar, padişah, devletin ileri
gelenleri, ağalar ile az sayıda askeri kökenli kişiler oluştur-
muştur (Şahin 2009: 205-206).
Lale devri adıyla özdeşleşen III. Ahmed Dönemi’nde
mevcut suyollarının onarılmasına ve yenilerinin yapıl-
masına da çalışılmıştır. Bu dönemde inşa edilen sahil
sarayları ve evlerle kalabalıklaşan Kasımpaşa, Galata,
Beyoğlu, Fındıklı ve Ortaköy gibi yerlerin artan su ihti-
yacını karşılamak için Bahçeköy’den su getirme faali-
yetlerine girişilmiş,bir de bend yapılmıştır. III. Ahmed
Dönemi’nde yapılan bir diğer su hattı ise, Üsküdar Yeni
Valide Külliyesi’ne su sağlayan Valide-i Cedit Suyolu’dur
(Pilehvarian vd. 2000:68). Üsküdar Damad İbrahim Paşa su-
yolu da bu dönemde yapılmıştır (Çeçen 1991:78). İstanbul’da
yapılmış bu alt yapılar doğrultusunda dönem çeşmeleri
de Sur içi, Galata, Üsküdar, Boğaziçi Sahilleri ve mesire
yerlerinde yapılmıştır (Pilehvarian vd. 2000:69).
83
 III. Ahmed (Lale) Devrinde İstanbul Çeşmeleri
Fountains of Istanbul in Reign of Ahmet III ( Tulip Era)
2.1 . III. Ahmed (Lale) Devri Duvar Çeşmeleri
III. Ahmed Dönemi çeşmeleri incelendiğinde en yay-
gın örneklerin duvar çeşmeleri olduğu görülmektedir. Bu
çeşmeler genellikle cami, medrese, kütüphane vb. yapıla-
rın cephelerinde ya da çevre duvarları üzerinde yer alan
tek yüzlü yapılardır. Dönem duvar çeşmelerini; klasik dö-
nem özelliklerini devam ettiren sivri kemerli örneklerle
bunlardan farklılaşan eski doğu uygarlıklarından beri do-
ğurganlık-bereket anlamında kullanılan (Turan 2013:8; Kuru,
2008:112) istiridye biçimli niş kavsarası, dilimli kemerli ya
da mukarnas kavsaralı örnekler oluşturmaktadır.
Sivri kemerli duvar çeşmeleri genelde klasik dönem
özelliklerini sürdüren aynı zamanda üstünde yer alan bir-
takım bezemelerle az da olsa farklılaşan örneklerdir. Kesme
taş ya da mermerden oluşan bu çeşmeler sivri kemer (tek
veya iki renkli taşlı), kemer üstü kitabe,derin niş, kaş kemer-
li ayna taşından oluşmaktadır. Bazı örneklerde ayna taşının
yanında maşrapa yuvaları da görülmektedir. Bu çeşmelerde
bezeme olarak ayna taşında, köşeliklerde, kemer kilit taşla-
rında ve kitabe yanlarında rozetler yine ayna taşında kaş ke-
mer, servi ağacı motifleri ile yapıyı üç tarafından çevreleyen
sade profilli silmeler mevcuttur. Dönemin örneklerinden
olan 1704-1705 tarihli Hacı Ahmed Paşa Duvar Çeşmesi
(Fotoğraf 1), Pervititch Haritası’nda görüldüğü gibi, Fenai Ali
Efendi Camii karşısında kendisiyle aynı adı taşıyan sıbyan
mektebi duvarı üzerinde yer almaktadır (Harita 1). Çeşmede
daha çok klasik dönem tipik özelliklerden başka niş içeri-
sinde on iki kollu yıldızla bezeli altıgen madalyon ile ke-
merinin üzerinde bitkisel motifler görülmektedir (Karakuş
vd. 2006:37). Şehzadebaşı’nda Lale Devri’ne damgasını vuran
vezir-i azam Nevşehirli Damad İbrahim Paşa tarafından
yaptırılan bir diğer çeşme Vezneciler’de Şehzade Camii
yanında banisinin adıyla inşa edilenkülliyenin duvarında
bulunmaktadır (Harita 2). Bugün tadilat aşamasındadır. Yapı
malzemesi mermer olan duvar çeşmesinin inşa yılı 1720’dir
(Fotoğraf 2-3). Bu çeşme iki renkli (şam tipi) sivri kemeri,niş
kenarındaki kum saati figürlü burma sütunları, niş içindeki
palmet motifleri ve saçağındaki geometrik kornişiyle farklı
bir özelliğe sahiptir (Karakuş vd. 2006:92).
Dönemin istiridye kabuğu biçimli niş kavsaralı duvar
çeşmelerinde sade az derin niş, süslü kaş kemer ve çiçek ör-
geli rozetli ayna taşı ile kemer üstünde kitabe görülmektedir.
Ayrıca bu yapıların anıtsal örneklerinde yüzeyin üç ta-
rafını oymalı ince bir silme çevrelemekte, niş kenarlarında
sütunceler ve en üstte ise palmet motifli ya da istiridye
kabartmalı tepelik bulunmaktadır. Bu genel özelliklerin yanı
sıra niş kavsarası istiridye kabuklu anıtsal duvar çeşmeleri-
ne, kemer başlangıç ve bitiş noktalarını birleştiren mukar-
naslı silme, üstünde Türk Mimarisi’nde bereket anlamlarını
1
Tam adı Emetullah Rabia Gülnuş Valide Sultan olan bu hanım padişah II. Mustafa ile III. Ahmed’in annesi IV. Mehmed’in başkadınıdır. Girit doğumludur.
Oğlu III. Ahmed’in adına yaptırdığı külliyenin bahçesinde sebilin yanındaki türbeye defnedilmiştir (İpşirli 1996:248). III. Ahmed cami, sebil, çeşme,
türbe, sıbyan mektebi ve imarethaneden oluşan Cedit Valide Külliyesi’ni annesi adına Üsküdar’da inşa ettirmiştir (Aktepe 1989: 38).
84
taşıyan kase içinde meyve kabartmaları (Gültekin 2008:9-31),
naturalist bir biçimde ele alınan vazo içinde çiçek motifle-
rinin yer aldığı niş ve köşeliklerde simetrik kabaralar bulu-
nan 1709 tarihli Gülnuş Valide Sultan Çeşmesi (Fotoğraf 4-5)
ile 1721 tarihli Ahmediye Çeşmesi (Fotoğraf 6) örnek gös-
terilebilir (Karakuş 2006:88). Gülnuş Valide Sultan1 Çeşmesi
Üsküdar’da Cedit Valide Külliyesi duvarında sebilin yanında
bulunmaktadır (Harita 3). Bu çeşme Cedit Valide Suyolu’ndan
beslenmektedir (Çeçen 1991:68) Ahmediye Çeşmesi ise Üskü-
dar Gündoğumu Caddesi ile Esvapçı Sokağın kesiştiği nok-
tada yer alan Ahmediye Külliyesi’nin tekke giriş kapısı ya-
nındadır (Kılınçer 2007:82), (Harita 4). Ahmediye Külliyesi’nin
inşaası Lale Devri’nin baş (hassa) mimarı Kayserili Mehmed
Ağa’ya aittir (Eyice 2003: 430). Banisi ise Tersane Emini Ahmed
Ağa’dır (Aynur vd. 1995:149). Ahmediye Ceşmesi, Yeni Valide
isale hattından beslenmiştir (Çeçen, 1991:125).
Mukarnas kavsaralı geçişlerden oluşan duvar çeşmeleri
III. Ahmed Dönemi’nin ilginç örneklerindendir. Dönemde
bu türde iki adet çeşme ile karşılaşılmaktadır. Bu çeşmeler
mukarnas kavsaralı geçişleri dışında bezemeleri ve genel
yapısı açısından birbirinden farklı özelliktedir. İlk örneği
üç üniteli yapısı, ana çeşmesi mukarnas kavsaralı geçişli, ke-
narları sütunceli, üç tarafı yaldızlı silme ile çevrili, az derin
nişli, yan sulukları hafif sivri kemerli, ayna taşları, kemer
nişleri ve tepelik kısmı renkli palmet örgeli 1720 tarihli III.
Ahmed Kütüphanesi önündeki çeşme (Harita 5) oluşturmak-
tadır (Fotoğraf 7). Bu çeşmenin önünde ender görülen tarzda
eğrisel ve dilimli bir yalağı mevcuttur. Suluk adı verilen çeş-
meciklerinin önünde ise stalaktitli kurnalar bulunmaktadır.
Ayrıca tepelik kısmında iki sıra halinde kitabe yer almakta-
dır (Aynur vd.1995:132) Dönemdeki aynı tür ikinci çeşme de
tek üniteli ayna taşındaki istiridye kabuğu ve saçağındaki
mukarnaslı kornişin üzerinde yer alan orijinal soğansı kub-
besi ile diğer örnekten ayrılan 1724 tarihli Eyüp’teki Nakkaş
Hasan Paşa Türbesi Duvar Çeşmesi’dir (Fotoğraf 8-9). Çeşme,
Zal Mahmut Paşa Camii’nin arka giriş kapısı açıldığı sokak-
ta yer alan Nakkaş Hasan Paşa Türbesi duvarı üzerindedir.
Duvar çeşmelerinin bir diğer türü de mermer malzeme-
den yapılmış dilimli kemere sahip örneklerdir. Bu biçimdeki
çeşmelere 1725 tarihli Beyoğlu Fındıklılı Silahdar Mehmed
Ağa Çeşmesi örnek olarak gösterilebilir (Fotoğraf 10). Banisi
olan Fındıklılı Silahdar Mehmed Ağa 17. ve 18. yüzyılı içe-
ren iki ciltlik “silahtar tarihi” adlı kitabın yazarıdır (Artuk
1973:130). Konum itibariyle Kazancı Yokuşu üzerinde yer al-
maktadır (Harita 6). Fındıklılı Silahdar Mehmed Ağa Çeşmesi
Fındıklı isale hattının Kazancı Yokuşu kolundan beslenmiş-
tir (Çeçen 1999: 295). Çeşmenin en üst noktası palmet örgeli
kemeri dantel şeklinde yapılmıştır. Bezeme sanatı açısından
çeşmenin köşelik kısımlarında dairesel biçimli ve kaş kemerli

ayna taşında da çiçek motifli rozet bulunmaktadır. Ayrıca de-
rin nişli olan çeşme bitkisel motifli silme ile çevrilidir. Az de-
rin nişli anıtsal örneklerde ise uçları palmet kabartmalı dışarı
çıkıntılı köşelik kısımlarında rozetler, saçağında mukarnaslı
kornişler, kemer üstünde dışarı çıkıntılı dikdörtgen kitabe
panoları, ayna taşında kaş kemer ve içinde çiçek motifli ro-
zet bulunmaktadır (Aynur vd. 1995:184). En tipik örneğini 1729
tarihli Topkapı Sarayı Damad İbrahim Paşa Çeşmesi (Fotoğ-
raf 7) teşkil etmektedir. Asıl yeri Üsküdar Kara Davud Paşa
Camii’nin yakınında Hasan Ağa Mahalesi’ndedir. Üsküdar’da
bulunduğu süre boyunca Damad İbrahim Paşa Suyolu’ndan
beslenmiştir. Ancak daha sonra Topkapı Sarayı’ndaki yerine
(Harita 7) taşınmıştır (Aynur vd 1995:185).
2.2. III. Ahmed (Lale) Devri Köşe Çeşmeleri
III. Ahmed Dönemi’nde görülen çeşme türlerinden biri
de genellikle yapıların iki dış duvarının kesişiminde bulu-
nan köşe çeşmeleridir. Dönem köşe çeşmeleri genellikle
kesme taştan yapılmış olup mermer olan örnekler de gö-
rülmektedir.
Kesme taşlı köşe çeşmelerine ait sade örneklerde pahlı
köşe kısımda sivri kemerli, hazneli ana çeşme ile yan üniteler-
de suluklar görülmektedir. 1715 tarihli Rakım Paşa Çeşmesi
bu özellikte bir çeşmedir. Ancak bu çeşmelerin en dikkat
çekici örneklerinde sivri kemerin oluşturduğu ana ünite ile
istiridye kabuğu kabartmalı ayna taşı ve eğrisel dilimli kurna-
ya sahip olan suluk adı verilen yan oluşumlar görülmektedir.
Belirttiğimiz bu genel özelliklerin yanı sıra köşelik kısımla-
rında kabaraların yer aldığı, yüzeyinin üç tarafını sade profilli
silmelerin çevrelediği 1725 tarihli Saliha Sultan Köşe Çeşme-
si (Fotoğraf 12-13-14) tipin güzel bir örneğini oluşturmaktadır.
I.Mahmud’un annesi Saliha Valide Sultan yaptırılan bu çeş-
me Kocamustafapaşa’da Silivrikapı Caddesi’nde (Harita 8) Sitti
Hatun Mescidi karşısında yer almaktadır (Akyıldız 2009: 45).
Fotoğraf 1. Hacı Ahmet Paşa Çeşmesi (1704) (Coşkun,S.,2016).
Harita1. Hacı Ahmet Paşa Çeşmesi’nin Yeri (Pervititch Haritası) (İBB Harita Arşivi Demirbaş No:Hrt_000558).
Seda Coşkun
Dönemin mermer malzemeli köşe çeşmesini ise bit-
kisel örgelerden oluşturulmuş derin nişe sahip iki renkli
taşlı, başlangıç ve bitiş noktalarını mukarnaslı bir sil-
menin bağladığı sivri kemerli ve hazneli bir ana iki yan
üniteden meydana gelen 1728 tarihli Kaptan-ı Derya
Mustafa Paşa Köşe Çeşmesi teşkil etmektedir (Fotoğraf 15-
16). Bu örnekte yapının tam köşesinde suluklardan biri
bulunmaktadır. Her iki niş kavsaralarında da istiridye
kabuğu biçiminde kabartmalar ve köşelik kısımlarında
palmet örgeler yer almaktadır. Köşedeki suluğun etrafı-
nı rumi palmetlerden oluşan bordürler çevrelemektedir.
Ayrıca kaş kemerli ve rozetli ayna taşı ile eğrisel dilimli
palmet örgeli bir kurnası vardır (Karakuş 2006:78). Çeşme
III. Ahmed’in vezir-i azamı Nevşehirli İbrahim Paşa’nın
damadı Kaptan-ı Derya Kaymak Mustafa Paşa tarafından
Üsküdar’da kendi adıyla anılan caminin (Aktepe 1969:27)
karşısındaki köşede (Harita 9) yer almaktadır. Kaptan Paşa
Çeşmesi, Damad İbrahim Paşa Suyolu’ndan ayrılan kol-
dan beslenmiştir (Çeçen 1991:106).
Köşe çeşmelerinebir diğer örnek de Üsküdar Boz (Bey-
gir) Sokak ile Toptaşı Caddesi’nin kesiştiği yerde bulunan
Genç Mehmed Paşa Çeşmesi’dir (Fotoğraf 17-18). Yapı Hacı
Bedel Mustafa Efendi Camii’nin köşesinde yer almaktadır.
Çeşmenin banisi Genç Mehmed Paşa sadrazam Nevşehirli
Damad İbrahim Paşa’nın oğludur. Küçük yaşta vezir olduğu
için Genç lakabıyla anılmıştır (Haskan 2001:1069). Mermer
malzemeden oluşan çeşme İbrahim Paşa su yolundan bes-
lenmiştir (Aynur vd. 1995:206). İki ucu palmet bitişli dilimli
kemerli ve palmet tepeli kaş kemerli, rozetli aynataşı olan
Genç Mehmed Paşa Çeşmesi’nin yüzeyi sade mermer sil-
melerle çevrili bir tezyinata sahiptir. Ayrıca mukarnaslı ve
üstü palmet örgeli saçak kornişi tezyinatı tamamlar. Kurna-
sı ve sekileri sadedir.
85
 III. Ahmed (Lale) Devrinde İstanbul Çeşmeleri
Fountains of Istanbul in Reign of Ahmet III ( Tulip Era)

Fotoğraf 2-3. Damad İbrahim Paşa Çeşmesi Çeşmesi (1720)(Pilehvarian vd. 2000 ) (1720) (Coşkun, S.2016).
Harita 2. Damad İbrahim Paşa Çeşmesi’nin Yeri (Pervititch Haritası) (İBB Harita Arşivi Demirbaş No:Hrt_000619).

Fotoğraf 4-5. Gülnuş Valide Sultan Çeşmesi (1709) (Coşkun, S. 2016).(Coşkun, S.2013).
Harita 3. Gülnuş Valide Sultan Çeşmesi’nin Yeri (Pervititch Haritası) (İBB Harita Arşivi Demirbaş No:Hrt_000567).

Fotoğraf 6. Ahmediye Çeşmesi (1721) (Coşkun,S. 2016).

Harita 4. Ahmediye Çeşmesi’nin Yeri (Pervititch Haritası)(İBB Harita Arşivi Demirbaş No:Hrt_000566).

86
 Seda Coşkun

Fotoğraf 7. III. Ahmed Kütüphanesi Çeşmesi (1720) (Coşkun,S. 2016).

Harita 5.Topkapı Sarayı III. Ahmed Kütüphanesi Çeşmesi’nin Yeri (Eldem,S.H.vd.,1908-1988).

Fotoğraf 8-9. Nakkaş Hasan PaşaÇeşmesi (1724) (Coşkun,S. 2017).

Fotoğraf 10. Fındıklılı Silahdar Mehmed Ağa Çeşmesi (1725) (Coşkun, S. 2016).
Harita 6. Fındıklılı Silahdar Mehmed Ağa Çeşmesi (Pervititch Haritası) (İBB Harita Arşivi Demirbaş No:Hrt_000687).

Fotoğraf 11. Topkapı Sarayı Damad İbrahim Paşa Çeşmesi (1725) (Coşkun, S. 2016).
Harita 7. Topkapı Sarayı Damad İbrahim Paşa Çeşmesi’nin Bugünkü Yeri (Eldem,S.H.vd.,1908-1988).

87
 III. Ahmed (Lale) Devrinde İstanbul Çeşmeleri
Fountains of Istanbul in Reign of Ahmet III ( Tulip Era)

Fotoğraf 12-13. Silivrikapı Saliha Sultan Çeşmesi (1725) (Coşkun, S. 2016). (Arkeoloji Müzesi Encümen Arşivi Demirbaş No:5982).
Fotoğraf 14. Silivrikapı Saliha Sultan Çeşmesi Suluktan Detay (1725) (Coşkun, S. 2016).
Harita 8. Silivrikapı Saliha Sultan Çeşmesinin Yeri (Alman Mavileri) (İBB Harita Arşivi Demirbaş No:Hrt_0137).

Fotoğraf 15. Kaptan Paşa Çeşmesi (1728) (Coşkun, S. 2016).

Fotoğraf 16. Kaptan Paşa Çeşmesi Suluktan Detay.
Harita 9. Kaptanpaşa Çeşmesi’nin Yeri (Pervititch H.) (İBB Harita Arşivi Demirbaş No:Hrt_000571). (Coşkun, S. 2016).

Fotoğraf 18. Genç Mehmed Paşa Çeşmesi (1728) (Coşkun, S.2017).

88

2.3. III. Ahmed (Lale) Devri Tek Yüzlü ve
Dört Yüzlü Anıtsal Meydan Çeşmeleri
III. Ahmed Dönemi’nde görülen tek yüzlü meydan çeş-
meleri 15. yüzyılda öncü örnekleri olan hazneli çeşmelerin
bir devamı niteliğindedir. Ancak cephe yorumunda, malze-
mesinde ve süslemelerinde farklılıklar göze çarpmaktadır.
Bu türün dönemdeki örneklerini nispeten ve sade tek üni-
teli dilimli kemerli, üç üniteli istiridye kemerli veya teğet
sivri kemerli, süslü çeşmeler oluşturmaktadır.
Dilimli kemerli tek yüzlü meydan çeşmeleri mermer
malzemeden oluşan hazneli yapılardır. Bu çeşmelerin kö-
şeliklerinde simetrik rozet, kemer üstlerinde kitabe, saçak-
larında mukarnaslı kornişler yer almaktadır. Ayrıca dilimli
kemerli tek yüzlü meydan çeşmelerinin ön yüzeylerinin üç
tarafı sade profilli silmelerle çevrilidir ve üzeri palmet örge-
li, kaş kemerli ayna taşlarıiçinde ise rozetler bulunmaktadır.
1728 tarihli Emetullah (Başkadın) Kadın Çeşmesi (Fotoğraf 19)
ile 1728-1730 tarihli Üsküdar Damad İbrahim Paşa Çeşmesi
bu türe örnektir. Emetullah Kadın Çeşmesi Üsküdar İmra-
hor Camii önünde yer almaktadır (Harita 10). Damad İbrahim
Paşa Suyolu’ndan gelen su ile beslenmiştir (Çeçen 1991: 79).
1720 tarihli Çubuklu Camii yakınında yer alan Beykoz Da-
mad İbrahim Paşa Çeşmesi (Fotoğraf 20-21) ise köşelik kısım-
larında bitkisel süslemeler, ayna taşında ölümsüzlüğü simge-
leyen çift servi ağacı motifi ile niş içindeki palmet örgelerle
diğer örneklerden ayrılmaktadır (Karakuş vd. 2006:94). İstiridye
kabuğu veya teğet sivri kemerli hazneli meydan çeşmeleri ge-
nel olarak az derin nişlerden meydana gelen bir ana iki yan
olmak üzere üç üniteli bir yapıdadır. Bu çeşmelerin ana ke-
merinin üstünde kitabe ve saçağında mukarnaslı bir korniş
ile suluklarında istiridye kabartmalar görülmektedir. Ana
çeşmesi istiridye biçimli kemer olan örneklerde niş içinde
mukarnaslı bir silme bulunmaktadır. Kaş kemerli ayna taşla-
rında ise bir rozet ile iki yanında servi kabartması mevcuttur.
Suluklarının ayna taşlarında da yine kaş kemer ve rozetler ile
eğrisel dilimli kurnaları vardır. 1722 tarihli Sadabad III. Ah-
med Meydan Çeşmesi (Fotoğraf 22-23) ile 1723 tarihli Ortaköy
Damad İbrahim Paşa Meydan Çeşmesi (Fotoğraf 24) bu türün
örnekleridir. Ortaköy Damad İbrahim Paşa Çeşmesi Hatice
Aynur ve Hakan Karateke’nin “III. Ahmed Dönemi Çeşme-
leri” adlı eserlerinde Divanlardaki şiir başlıklarında Damad
İbrahim Paşa’nın kızı Hibetullah Hanım’ın adının geçmesin-
den dolayı yapının gerçek banisinin söz konusu sadrazamın
kızı olduğu düşünülmektedir (Aynur vd. 1995: 160). Sa’dabad III.
Ahmed Çeşmesi bugünkü Kağıthane Belediyesi’nin önünden
geçen Cetvel-i Sim’in karşı kıyısında bulunmaktadır (Harita
11). Ortaköy Damad İbrahim Paşa Çeşmesi ise Ortaköy Ca-
mii önündeki meydanda yer almaktadır (Harita 12).
III. Ahmed Dönemi’nde çeşme mimarisinde görülen en
2
Surre Alayı: Osmanlı Devleti’nde 19. yüzyıl’a kadar devam edilen hac zamanı dağıtılmak üzere Harameyn’e gönderilecek eşya ve hediyeleri götüren
önceleri Topkapı Sarayı’nda yapılan törenlerle Sirkeci’den başlayıp Üsküdar’a geçerek devam eden padişahlar Dolmabahçe ile Yıldız Sarayları’nda ikamet
ettikleri dönemlerde buralardan karşı yakaya geçilmek suretiyle yoluna devam eden alayın adıdır. Bu olay Osmanlı Devleti’nde önemli bir dini merasimdi.
Hem gidişte hem de dönüşte İstanbul halkı bu merasimlere katılırdı (Buzpınar, 2009:568).
Seda Coşkun
büyük yenilik dört yüzlü anıtsal meydan çeşmelerinin orta-
ya çıkmasıdır. Bunlar dört tarafıyla algılanan bağımsız adeta
heykelsi yapılar olup dönemde iki örnekle temsil edilmekte-
dir. Anıtsal meydan çeşmeleri imparatorluğun önemli tören
alanlarına yerleştirilmişlerdir (Şahin 2009:196). Başka bir deyiş-
le; 1728 tarihli Üsküdar III. Ahmed Meydan Çeşmesi (Harita
13) Surre Alayı’nın2 geçtiği bir alanda bulunmaktadır. Topka-
pı Sarayı Bab-ı Hümayun Kapısı önünde yer alan 1728 tarihli
III. Ahmed Meydan Çeşmesi ise (Harita 14) cuma selamlığının
gerçekleştiği bir meydanda yer alır (İgüs 2014:690). Yine Bu çeş-
meler sarayın gösteriş, ihtişam varlığını vurgulama amacını
gütmek için inşa edilmiş yapılardır.
İstanbul’un iki önemli noktasına inşa edilmiş bu anıt-
sal meydan çeşmeleri genel özellikleri itibariyle işlenme
kolaylığından dolayı mermer kaplamalı, dört yüzünde yer
alan sivri kemerli, vazo içinde çiçek buketi süslemeli derin
nişli ana çeşme ve mukarnas kavsaralı mihraplardan olu-
şan üç üniteli, ortası hazneli, tüm yüzleri cephe boyunca
kitabeli, geniş saçaklı, köşeleri pahlanarak suluk veya eğ-
risel biçim verilerek sebil yerleştirilmiş olan örneklerdir.
Üsküdar III. Ahmed Meydan Çeşmesi’nde (Fotoğraf 25-26)
belirttiğimiz genel özelliklerin dışında yapının dört pahlı
köşesinde istiridye kabuğu kabartmalı balık sırtı süslemeli
(Fotoğraf 27) iki yanı sütunceli, eğrisel dilimli kurnalı su-
luklar, orijinalinde iki kademeli çatı (Fotoğraf 28) ve iç kö-
şelerinde eğrisel dilimli konsollu, palmet motifli saçaklar
(Fotoğraf 29) vardır. Bu çeşmenin yüzeyindeki üç kasideden
kuzey cephesindeki (Fotoğraf 30) Nedim’e ait olanda yapının
III. Ahmed tarafından annesi adına yaptırıldığı anlaşıl-
maktadır (Çeçen 1991:95-96). Güney cephesindeki celli sülüs
hattıyla yazılan kitabenin altında Sultan III. Ahmed’in im-
zası vardır (Kılınçer 2007:100). Üsküdar III. Ahmed Çeşme-
si Doğancılar mahzeninden su almıştır (Kılınçer 2007:100).
1728 tarihli Topkapı Sarayı Bab-ı Hümayun Kapısı önün-
deki (Harita 14) III. Ahmed Çeşmesi’nde de (Fotoğraf 31)
belirttiğimiz genel özelliklerin yanı sıra, ana çeşme ke-
merlerinde iki renkli taşlar ve niş içinde yatayda geçen
mukarnaslı silmeler ile palmet örgeler de bulunmaktadır.
Çeşmenin ayna taşlarında kaş kemerler, çiçek desenli ro-
zetler yer almaktadır. Köşelik kısımlarında kabaralar da
görülmektedir (Fotoğraf 32). Çeşmenin saçağına doğru tüm
cephelerde devam eden mukarnaslı silmeler, pars beneği
ile kaplan çizgisi motifleriyle bezenmiş çiniler en üstte
ise Batıdan gelen bir süsleme şekli olan akantus yaprak-
larından (Fotoğraf 33) oluşan örgeler görülmektedir (Kuban
2007:511). Süslemelerinde kullanılan çiniler Tekfur Sarayı
Atölyeleri’nden getirilmiştir. Ayasofya’ya bakan cephedeki
celi sülüs kitabe bizzat Padişah III. Ahmed’e aittir (Kılın-
çer 2007:106). Çeşmenin kurşun kaplı ahşap çatısını ortada
89
 III. Ahmed (Lale) Devrinde İstanbul Çeşmeleri
Fountains of Istanbul in Reign of Ahmet III ( Tulip Era)

yüksek kasnaklı ana kubbe ve sebiller üzerinde yine yük-
sek kasnaklı küçük kubbeler (Fotoğraf 34-35) oluşturmakta-
dır. Çeşmenin banisi Sultan III. Ahmed Han olup, Mimar
Ahmet Ağa’ya yaptırılmıştır (Kılınçer 2007:106).
Üsküdar ve Bab-ı Hümayun III. Ahmed Çeşmeleri’nin
önemle değerlendirilmesi gereken ortak özellikleri sivri
kemerli kısımlarının altında vazo içinde çiçek buketleri-
nin yer almasıdır. Bu figürler başlangıçta Batıdan gelen
Barok unsurları andırsa da gerçekte Hint-Moğol Mima-
risi’ndeki çinihane olarak adlandırılan ve hem açık hem
kapalı mekanlarda karşılaşılan işlevsel küçük nişlerin boya
ile kase içinde meyve ve vazoda çiçek buketleri dekorasyo-
nuna daha yakındır (Saner 1999: 35-49). Ayrıca kase içinde
meyveler ve vazo içinde çiçeklerle Osmanlı çeşmelerinde
asıl anlatılmak istenen İslam inancındaki cennet imgesidir
(Çalış-Kural 2008:77-82).

Fotoğraf 19. Emetullah Kadın Çeşmesi (1728) (Coşkun, S. 2017).

Harita 10. Emetullah Kadın Çeşmesi’nin Yeri (Pervititch H.)(İBB Harita Arşivi Demirbaş No: Hrt_000560).

Fotoğraf 20. Beykoz Damad İbrahim Paşa Çeşmesi (1728)(Coşkun, S.2016).

Fotoğraf 21. Çubuklu Damad İbrahim Paşa Çeşmesi’nden Detay (Coşkun, S. 2016).

Fotoğraf 22-23. Sa’dâbâd III. Ahmed Çeşmesi Arka ve ön Cephesi (Coşkun, S.2016) (Coşkun, S.2016).
Harita 11. Sa’dâbâd III. Ahmed Çeşmesi’nin Yeri (Çiz:İbrahimErkoğlu)(İBB Harita Arşivi Demirbaş No: Hrt_006488).

90
 Seda Coşkun

Fotoğraf 24. Ortaköy Damad İbrahim Paşa Çeşmesi (Coşkun, S.2016).

Harita 12. Ortaköy Damat İbrahim Paşa Çeşmesi’nin Yeri (Pervititch H.) (İBB HaritaArşivi Demirbaş No:Hrt_000776).
Fotoğraf 25. Üsküdar III. Ahmed Çeşmesi (Coşkun, S.2013).

Fotoğraf 26-27. Üsküdar III. Ahmed Çeşmesi (Coşkun, S. 2017).

Harita 13.Üsküdar III. Ahmed Çeşmesi’nin Yeri (Pervititch H.)(İBB Harita Arşivi Demirbaş No:Hrt_000654).

Fotoğraf 28. Üsküdar III. Ahmed Çeşmesi’nin Orijinal Hali (Aynur vd. 1995:189).
Fotoğraf 29. Üsküdar III. Ahmed Çeşmesi’ne ait Eski Bir Fotoğraf (İstanbul Arkeoloji Müzesi Encümen Arşivi Demirbaş No:4530).
Fotoğraf 30. Üsküdar III. Ahmed Çeşmesi’nin Köşe Saçak Birleşim Detayı (İstanbul Arkeoloji Müzesi Encümen Arşivi Demirbaş No:4538).

91
 III. Ahmed (Lale) Devrinde İstanbul Çeşmeleri
Fountains of Istanbul in Reign of Ahmet III ( Tulip Era)

Fotoğraf 31. Topkapı Sarayı Bab-ı Hümayun III. Ahmed Meydan Çeşmesi (Coşkun, S. 2013).
Harita 14.Topkapı Sarayı III. Ahmed Çeşmesi’nin Konumu (Alman Mavileri) (İBB Harita Arşivi Demirbaş No:Hrt_0047).

Fotoğraf 32. Topkapı Sarayı III. Ahmed Çeşmesi Süslemelerinden Detay (Coşkun, S. 2013).
Fotoğraf 33. Topkapı Sarayı III. Ahmed Çeşmesi’nden Saçak ve Silme Detayları (Coşkun, S.2013).

Fotoğraf 34. Topkapı Sarayı Bab-ı Hümayun III. Ahmed Çeşmesi’ne Ait Eski Bir Resim (İstanbul Arkeoloji Müzesi Encümen Arşivi Demirbaş No:R 426-01).
Fotoğraf 35. Topkapı Sarayı Bab-ı Hümayun III. Ahmed Çeşmesi’ne Ait Eski Bir (İstanbul Arkeoloji Müzesi Encümen Arşivi Demirbaş No:R 426-07).

92

SONUÇ
Lale ya da diğer adıyla III. Ahmed Devri İstanbul
çeşmeleri kendilerinden önceki dönemlerin özellikleri-
ni taşıyan örnekler içermekle beraber bezeme ve tasa-
rım açısından yeniliklerin de görüldüğü yapılardır. Bu
dönem 15. yüzyıl’daki hazneli çeşmelerle ortaya çıkan
meydan çeşmesi kavramının Ortaköy Damad İbrahim
Paşa, Üsküdar Başkadın Meydan Çeşmesi, Sadabad III.
Ahmed Çeşmesi ve Beykoz Damad İbrahim Paşa Çeş-
mesi gibi örneklerle bezeme ve tasarım anlamında ge-
liştirildiği, Topkapı Sarayı Bab-ı Hümayun ve Üsküdar
III. Ahmed çeşmeleriyle zirveye ulaşıp anıtsal ölçekte
gerçekleştirildiği bir zaman dilimidir. Anıtsal meydan
çeşmeleri bu dönemde padişah III. Ahmed tarafından
İstanbul’un önemli tören alanlarında yaptırılmış iti-
bar yapıları ve su köşkleridir. Bu yapılar aynı zamanda
Batı toplumlarında ve Roma forumlarında gördüğümüz
meydanları çeşme ya da heykelle vurgulama anlayışının
18. yüzyılda değişmeye başlayan Osmanlı Sarayı ve çev-
resinin bakış açısıyla gelenekselliğe aykırı düşmeyecek
yorumunun bir sonucudur. Anıtsal meydan çeşmeleri
etraflarında aynı zamanda birer kamusal mekan oluştur-
muşlardır. Yalnızca saray ve erkanını tatmin etmekle kal-
mamış halkın da karşılıklı insan ilişkilerinde bulunduğu
yerler olmuşlardır. Dönemde ayrıca genelde örnekleri
çok sayıda olmakla beraber 1704 tarihli Hacı Ahmed
Paşa, 1725 tarihli Silahdar Mehmed Ağa Çeşmeleri gibi
mahalli ya da 1709 tarihli Üsküdar Gülnuş Emetullah
Valide Sultan, 1720 tarihli Topkapı Sarayı III. Ahmed
Kütüphanesi, 1728 tarihli Topkapı Sarayı Damad İbra-
him Paşa,1725 tarihli Saliha Sultan Çeşmesi ile 1728 ta-
rihli Üsküdar Kaptan Mustafa Paşa Çeşmeleri gibi duvar
ve köşe çeşmeleri de yapılmıştır.Genel olarak dönemin
orijinal özelliklerini içeren çeşmelerde stilize motiflerin
dışında 1709 tarihli Üsküdar Gülnuş Valide Sultan,1728
tarihli Üsküdar ve Topkapı Sarayı Bab-ı Hümayun III.
Ahmed Çeşmeleri’nde olduğu gibi natüralist anlayış-
la yapılmış ve daha önceden de İslam Mimarisi’nde
kullanılmış olan tabakta meyve ile vazo içindeki çiçek
motifleri yer almıştır. Bunlar İslam Mimarisi’nde cen-
net bahçesi ve bereket anlamlarını içeren örgeler olup
çeşmelerde kullanılması taşıdıkları anlam itibariyle dik-
kat çekicidir. Dönem çeşmelerinde özellikle Safevi İran
(doğu) kaynaklı yoğun bitkisel motifler ile antik dönem
kaynaklı doğurganlık-bereket anlamlarına gelen istirid-
ye kabuğu formunda niş kavsarası ve bezemeler kulla-
nılmıştır. Mukarnas kavsaralı geçişlerden oluşan 1720
tarihli Topkapı Sarayı III. Ahmed Kütüphanesi Çeşmesi
ile 1724 tarihli Nakkaş Hasan Paşa Çeşmesi dönemin
ilgi çekici örneklerindendir. Beykoz Damad İbrahim
Paşa, Beyoğlu Silahdar Mehmed Ağa, Topkapı Sarayı
Seda Coşkun
Damad İbrahim Paşa, Başkadın Meydan Çeşmesi gibi
sadece 1720-1730 tarihleri arasındaki örneklerde gör-
düğümüz dilimli kemerli çeşmeler dönemin diğer ilginç
örneklerini oluşturmaktadır. III. Ahmed Dönemi sosyo-
lojik açıdan değişimlerin görüldüğü kadar mimaride de
çeşitli kırılmaların yavaş yavaş belirmeye başladığı bir
geçiş devrini oluşturmaktadır. Bu dönemde Osmanlı
toplumu (daha çok elit kesim) Elçi Yirmisekiz Mehmed
Çelebi’nin Fransa gezisinin getirdiği rüzgârla kendisini
hiç bilmediği bir kültürle yani batı toplumu adetleriyle
karşı karşıya bulmuştur. Ancak Doğu toplumlarından
İran ile de yakın ilişkiler kurmuştur. Bu iki kültürün
etkisi Osmanlı Mimarisi’nde geleneksel olan kurallara
aykırı düşmeyecek unsurları alması suretiyle kendini
göstermiştir. Mimarideki bu gelişmeler devirde en çok
inşa edilen yapılar olarak çeşmelerde kendini göstermiş-
tir. Örneğin batılılaşma devrine geçişin belirtisi olan
Barok etki en belirgin şekilde Üsküdar ve Topkapı Sarayı
Bab-ı Hümayun önü Anıtsal Meydan Çeşmeleri’nde sa-
çaklar ve çeşme kurnalarının biçimi ile akantus yaprağı
şeklindeki bezemelerde kendini göstermiştir. Ama hem
anıtsal meydan hem de duvar ile köşe çeşmelerinde süs-
lemelerin doğulu toplumlarda bolluk bereket anlamına
gelen kase içinde meyve motifleri ve cennet simgesi çi-
çek buketleri gibi unsurları içermesi hala Doğu etkisinin
de devam ettiğinin bir göstergesidir.
Özetle Lale Devri ve dolayısıyla III. Ahmed Dönemi
İstanbul Çeşmeleri Osmanlı Mimarisi’nde klasik gele-
neksel Doğulu ögelerden Batılı Barok unsurlara yavaş
yavaş geçişin hissedildiği ve bu esnadaki değişimi gös-
termesi açısından önemle değerlendirilmesi gereken ya-
pılardır. Bu dönemde Osmanlı Mimarisi Batı ve Doğu
kültürlerinin bir sentezini yaparak kendi kurgusunu or-
taya çıkarmıştır. Başka bir deyişle ortaya çıkan çeşmeler
ne tam Barok’tur ne de tam Doğulu ögeler içerir. Yalnız-
ca yerel unsurların Doğu ve Batı kültürleriyle harman-
lanmasının bir sonucudur.
Üzerinde durulması gereken bir diğer konu da ince-
lemelerimiz sonucunda birer vakıf eseri olan çeşmeleri-
mizin tahrip edilmiş ve kullanılmaz olduğu gerçeğidir.
Oysa ki bu eserler gerek III. Ahmed Dönemi gerekse ta-
rihimizin çeşitli dönemlerinin kültürel ve sanatsal özel-
liklerini yansıtması açısından değer görmesi gereken ya-
pılardır. Bu nedenle gerekli restorasyon uygulamalarının
ivedilikle yapılması hatta çeşmelerin lülelerinin çalışır
duruma getirilmesi işlevlerini tam olarak yapmaları açı-
sından son derece önemlidir. Halkımıza koruma bilin-
cinin aşılanması da üzerinde önemle durulması gereken
bir konudur. Böylece bu narin ve nadide eserler gelecek
kuşaklara da aktarılabilme imkanına kavuşacaktır.
93
 III. Ahmed (Lale) Devrinde İstanbul Çeşmeleri
Fountains of Istanbul in Reign of Ahmet III ( Tulip Era)

KAYNAKLAR
Kitap, Makale ve Bildiri Kaynakları
Aktepe 1969: M. Aktepe, XVIII . Yüzyıl Vezirlerinden Kaptan-ı Derya Kaymak Mustafa Paşa’ya ait Vakfiyeler,
Vakıflar Dergisi, S.8, İstanbul, s.27.
Akyıldız 2009: A. Akyıldız, Sâliha Sultan, DİA, C. 36, İstanbul, s.45.
Arseven1950: C. E. Arseven, Çeşme, Sanat Ansiklopedisi, C.1, İstanbul, s.386.
Artuk 1973: İ. Artuk, Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Tarih Dergisi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Yayınları, S. 27, İstanbul, s.130.
Aynur ve Karateke 1995: H. Aynur ve H. T. Karateke, III. Ahmed Devri İstanbul Çeşmeleri (1703-1730) , İstanbul, İBB
Yayınları, s.66-89,224.
Barışta 2002: H.Ö. Barışta, Başkent İstanbul’dan Örnekleriyle Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Çeşmeleri,Türkler,
C.12, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s.242-246.
Barışta 1992: H.Ö.Barışta, İstanbul çeşmeleri: Ortaköy Damat İbrahim Paşa Çeşmesi, Hacı Mehmet Ağa Çeşmesi,
Taksim Maksemindeki I. Mahmut Çeşmesi, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, s.1,19.
Buzpınar 2009: Ş.T. Buzpınar, Surre, DİA, C.37, İstanbul, s.567-568.
Çeçen 1991: K. Çeçen, İstanbul’un Vakıf Sularından Üsküdar Suları,İstanbul, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi
yayınları, s.68-78-79-95-96-106-125.
Çeçen 1999: K. Çeçen, İstanbul’un Osmanlı Dönemi Suyolları, İstanbul, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi
yayınları, s.295.
Eyice 1993: S. Eyice, Çeşme, DİA, C.8, İstanbul, s. 277-278-283.
Eyice 2003: S. Eyice, Kayserili Mehmed Ağa, DİA, C. 28, İstanbul, s.430.
Gültekin2008: R.S. Gültekin, Türklerde bereket sembolü olarak kullanılan meyve motifleri ve mimaride
değerlendirilmesi, Turkish Studies Dergisi, S.3/5, İstanbul, s.9-31.
Hamadeh 2010: S. Hamadeh, Şehr-i Sefa 18. yüzyılda İstanbul, İstanbul, İletişim Yayınları, s.131,191.
Haskan 2001: M.N. Haskan, Genç Mehmed Paşa Çeşmesi, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, C.3, s.1069.
İgüs 2014: E. İgüs, XVIII. yüzyıl İstanbulu’nda Fiziki Çevre Meydan Çeşmeleri ve Çeşme Meydanlarının
etrafında oluşan İstanbul Meydanları, Uluslararası Osmanlı Sempozyumu 2 (27 Mayıs-29 Mayıs
2014), İstanbul, 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, s.690.
İpşirli 1996: M. İpşirli,Gülnuş Emetullah Sultan, DİA, C.14, İstanbul, s.248.
Karakuş, Kızıltoprak, Aykut, Önuçak, Turgut ve Doğan 2006a:
R. Karakuş, S. Kızıltoprak, H. Aykut, A. Önuçak, N. Turgutv e S. Doğan, Hacı Ahmet Paşa Çeşmesi,
Vezneciler Damad İbrahim Paşa Çeşmesi, İstanbul’un Tarihi Çeşmeler Külliyatı, C.2, s.37-92.
Karakuş; Kızıltoprak; Aykut; Önuçak ; Turgut ve Doğan 2006b:
R.Karakuş; S.Kızıltoprak; H.Aykut; A. Önuçak; N. Turgut ve S. Doğan: Ahmediye Çeşmesi, Kaptan
Mustafa Paşa Çeşmesi, Beykoz Damad İbrahim Paşa Çeşmesi, İstanbul’un Tarihi Çeşmeler Külliyatı,
C.2, s.88-78-94.
Kılıçoğlu, Araz ve Devrim 1978: S. Kılıçoğlu, N. Araz, H. Devrim, Çeşme, Meydan Larousse, C.3, İstanbul, s.202.
Kılınçer 2007: G. Kılınçer, Kaybolan Çeşmeler, İstanbul, Kuveyt Türk Yayınları Tarih ve Kültür Serisi, s.82-100-106.
Kuban 2007: D. Kuban,Osmanlı Mimarisi, İstanbul, Yem Yayınları, s.511.
Kural-Çalış 2008 D. Kural-Çalış, Osmanlı Görsel Kültüründe Meyve Teması: Geleneksel Natürmort Resimler
Bağlamında Bir Değerlendirme, Turkish Studies Dergisi, S.3/5, İstanbul, s.77-82.
Çakmakoğlu-Kuru 2008: A. Çakmakoğlu-Kuru, İkonografik Açıdan Orta Çağ Türk Mimarisinde Yer Alan İstiridye Motifi,
Erdem Dergisi, S.52, Ankara, AKM Yayınları, s.112.
Ödekan 1992: A. Ödekan, Kentiçi Çeşme Tasarımında Tipolojik Çözümleme, Semavi Eyice Armağan-İstanbul
Yazıları, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları, İstanbul, s. 281-297.
Ödekan 1993: A. Ödekan, Damad İbrahim Paşa Çeşmesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.2, İstanbul,
s.546.
Ödekan 1993: A. Ödekan, Ahmed III Çeşmesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.1, İstanbul, s.116.
Ödekan 1993: A. Ödekan, Ahmed III Çeşmesi ve Sebili, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.1, İstanbul,
s.117.

94
 Seda Coşkun

Önge 1989: Y. Önge, Anadolu ve Beylikler Döneminin Çeşme,Sebil ve Şadırvanları,Uluslararası Osmanlı Öncesi
Türk Kültürü Kongresi, Ankara,s.202-203.
Önge 1997: Y. Önge Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, İstanbul, TTK Yayınları,
s.3-5-11-13-15-37-43.
Pilehvarian, Urfalıoğlu ve Yazıcıoğlu 2000:
N. Pilehvarian; N. Urfalıoğlu; L. Yazıcıoğlu, Osmanlı Başkenti İstanbul’da Çeşmele, İstanbul, YEM
Yayınları, s.31-50-68-69.
Saner 1999: T. Saner Lale Devri Mimarlığında Hint Esinleri: Çinihane, Sanat Tarihi Defterleri, S.3, İstanbul,
35–49.
Şahin 2009: S. Şahin, Değişim Sürecinde Osmanlı Mimarlığı III. Ahmed ve I.Mahmud Dönemi (1703-1754),
İstanbul: İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, s.196-205-206.
Turan2013: B. Turan, Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisinde Kullanılan İstiridye Motifi, İstanbul: Y.T.Ü. Fen
Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, s.8.
Fotoğraf Kaynakları
Aynur ve Karateke 1995: H. Aynur ve H. T. Karateke, III. Ahmed Devri İstanbul Çeşmeleri (1703-1730) , İstanbul, İBB
Yayınları, s.43-189.
Dostoğlu 2011: N.T.Dostoğlu, Bursa Kültür Envanteri: Anıt Eserler, Bursa :Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları,
s.385-425-427.
Karademir 2008: M. Karademir, Edirne Çeşmeleri, Edirne, Edirne Valiliği Yayınları, s.151.
Karakuş, Kızıltoprak, Aykut; Önuçak, Turgut ve Doğan 2006a:
R.Karakuş, S.Kızıltoprak, H.Aykut, A. Önuçak, N. Turgut ve S. Doğan: Davud Paşa Çeşmesi,
İstanbul’un Tarihi Çeşmeler Külliyatı, C.1, s.161.
Konyar 2007: H. Konyar ve S. Konyar, Bergama’dan Efes’e İzmir, İstanbul, TÜRSAB Yayınları, s.344.
Önge 1997: Y. ÖngeTürk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, İstanbul, TTK Yayınları.
Pilehvarian, Urfalıoğlu ve Yazıcıoğlu 2000:
N.Pilehvarian, N. Urfalıoğlu; L. Yazıcıoğlu, Osmanlı Başkenti İstanbul’da Çeşmeler, İstanbul, YEM
Yayınları, s.88.
Yıldız 2010: İ. Yıldız, Tarihi Mardin Çeşmeleri, Mardin, Mardin Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları, s.22.
İstanbul Arkeoloji Müzesi Encümen Arşivi Demirbaş No:5982.
İstanbul Arkeoloji Müzesi Encümen Arşivi Demirbaş No:4530.
İstanbul Arkeoloji Müzesi Encümen Arşivi Demirbaş No:4538.
İstanbul Arkeoloji Müzesi Encümen Arşivi Demirbaş No:R 426-01.
İstanbul Arkeoloji Müzesi Encümen Arşivi Demirbaş No:R 426-07.

Harita Kaynakları
Eldem ve Akozan 1982: S.H. Eldem ve F. Akozan, Topkapı Sarayı: Bir Mimari Araştırma, 1908-1988, Ankara, Kültür ve
Turizm Bakanlığı Yayınları.
İBB Harita Arşivi Demirbaş No: Hrt_0047.
İBB Harita Arşivi Demirbaş No: Hrt_0137.
İBB Harita Arşivi Demirbaş No: Hrt_000558.
İBB Harita Arşivi Demirbaş No: Hrt_000560.
İBB Harita Arşivi Demirbaş No: Hrt_000566.
İBB Harita Arşivi Demirbaş No: Hrt_000567.
İBB Harita Arşivi Demirbaş No: Hrt_000571.
İBB Harita Arşivi Demirbaş No: Hrt_000619.
İBB Harita Arşivi Demirbaş No: Hrt_000654.
İBB Harita Arşivi Demirbaş No: Hrt_000687.
İBB Harita Arşivi Demirbaş No: Hrt_000776.
İBB Harita Arşivi Demirbaş No: Hrt_006488.

95
 III. Ahmed (Lale) Devrinde İstanbul Çeşmeleri
Fountains of Istanbul in Reign of Ahmet III ( Tulip Era)

EKLER

EK. 1. Efes Trajan Çeşmesi (Konyar, R. 2007).

EK. 2. Fas Meknes’te bir çeşme (Aynur, H. vd. 1995: 43).

EK. 3. Mardin Necmeddin İlgazi Maristanı Çeşmesi (Yıldız, İ. 2010: 22).

96
 Seda Coşkun

EK. 4-5. Tercan Mama Hatun Çeşmesi (Önge,Y. 1997) (Önge,Y. 1997).

EK. 6. Tokat Hatun Hanı Çeşmesi (Önge,Y. 1997).

EK. 7. Afyon Gedik Ahmet Paşa Medresesi Çeşmesi (Önge,Y. 1997).

97
 III. Ahmed (Lale) Devrinde İstanbul Çeşmeleri
Fountains of Istanbul in Reign of Ahmet III ( Tulip Era)

EK. 8. Bursa Muradiye Külliyesi Çeşmesi (Dostoğlu, N.T. 2011: 385).

EK. 9. Bursa İnebey Medresesi Çeşmesi (Dostoğlu,N.T. 2011: 425).

EK. 10. Bursa Kanberli Camii Çeşmesi (Dostoğlu, N.T. 2011: 427).

98
 Seda Coşkun

EK. 11. İstanbul Davud Paşa Çeşmesi (Karakuş vd. 2006a: 161).
EK. 12. Eyüp Şah Sultan Çeşmesi (Coşkun, S. 2017).

EK. 13. Edirne Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Çeşmesi (Ka-

rademir, M. 2008:151).

EK. 14. Ayşe Sultan Çeşmesi (Coşkun, S. 2017).

EK. 15. Köprülü Mehmed Paşa Çeşmesi (Coşkun, S. 2017).

99
 Vakıflar’a Emeği Geçenler: Ertuğrul Eğilmez, Tahsin Öz ve İsmail Fazıl Ayanoğlu
Volunteers of The Foundatıons: Ertuğrul Eğilmez, Tahsin Öz and İsmail Fazıl Ayanoğlu

100
 Erdem Yücel

Vakıflar’a Emeği Geçenler:

ERTUĞRUL EĞİLMEZ, TAHSİN ÖZ
ve İSMAİL FAZIL AYANOĞLU
Volunteers of the foundatıons:
ERTUĞRUL EĞİLMEZ, TAHSİN ÖZ
and İSMAİL FAZIL AYANOĞLU

Erdem Yücel | Emekli Öğretim Görevlisi

T ürk kültürünün önemli bir bölümünü oluşturan Vakıflar’ın geçmişi çok eski yıllara inmek-
tedir ve tanımı da değişik şekillerde yapılmıştır. En basit tanımıyla vakıf, bir hizmetin
yerine getirilmesi amacıyla, kişinin veya kurumun belirli koşullar ve yasal yollarla parasını,
mülkünü vakfetmesidir. Sosyal olarak bağışlanan mal, mülk ve para bir amaç için oluştu-
rulan kuruluşa vakıf ismi verilmiş; bunun için de vakfiyeler düzenlenmiştir.
Vakıflar camiasında bugüne kadar görev yapmış çeşitli eski eserciler olmuştur. İstanbul
Vakıflar Başmüdürlüğü’nde anıtların restorasyonlarını yürüten Fen Heyet mimarlarından
Ertuğrul Eğilmez de bunlardan biridir. Vakıflar’ın yurt çapındaki onarımlarından bazılarını
yapan Eğilmez’in ayrıca bazı yeni cami projeleri de olmuştur.
Cumhuriyet dönemi Türk müzeciliğinin kuruluşunda emeği olan, müzeciliğin piri sayılan
bir diğer eski eser uzmanı ise, Tahsin Öz’dür. Yaşamındaki son görevini İstanbul Vakıflar
Başmüdürlüğü’nde Eski Eserler Müşaviri olarak yapmıştır.
Eski eser konusunda bilgili, bazı konuları aydınlatan kişilerden birisi de bir zamanlar İs-
tanbul Vakıflar Başmüdürlüğü’nün restore ettiği külliye ve cami hazirelerinin düzenlenme-
sinde büyük payı olan İsmail Fazıl Ayanoğlu’dur.
Anahtar Kelimeler. Eski eserciler, Vakıflar Müdürlüğü, anıt, restorasyon.

T he past of the Foundations go back to long years ago and the definition is described
in different ways. Basically, the foundation means donating money or property legally,
in order to present a service according to some conditions. Foundation is called for the
establishment to save the property or money donated and foundation records were
used to prepare with regard to the foundations.
There have been many restoration experts who worked for the Foundations (Main
Directorate of Foundations). Ertuğrul Eğilmez, who is an architect, is one of them who
worked for monument restoration in Directorate of Foundations. Mr.Eğilmez has some
mosque designs of his own as well.
Another restoration expert is Tahsiz Öz, who supported the establisment of museum
concept in Turkey and who is an authority on museum establisment. He worked as a
Consultant of Historical Monuments in the Main Directorate of Foundation in terms of his
latest duty.
Another restoration expert on historical buildings is İsmail Fazıl Ayanoğlu, who had
important support on clarifying some issues and on architectural arrangement of some
complexes (külliye) and hazire areas of mosques.
Keywords: Restorators, Directorate of Foundations, monument, restoration

101
 Vakıflar’a Emeği Geçenler: Ertuğrul Eğilmez, Tahsin Öz ve İsmail Fazıl Ayanoğlu
Volunteers of The Foundatıons: Ertuğrul Eğilmez, Tahsin Öz and İsmail Fazıl Ayanoğlu

Türk kültürünün önemli bir bölümünü oluşturan
Vakıflar’ın geçmişi çok eski yıllara inmektedir ve tanımı
da değişik şekillerde yapılmıştır. En basit tanımıyla vakıf,
bir hizmetin yerine getirilmesi amacıyla, kişinin veya ku-
rumun belirli koşullar ve yasal yollarla parasını, mülkünü
vakfetmesidir. Sosyal olarak bağışlanan mal, mülk ve para
bir amaç için oluşturulan kuruluşa vakıf ismi verilmiş;
bunun için de vakıfnameler veya vakfiyeler düzenlenmiş-
tir. Türk-İslam toplumlarında vakıf konusunda hukuk ve
sosyal yönden birçok eser yazılmış ve vakfın açıklaması
ayrıntılı biçimde yapılmıştır1 (Kazıcı 1985, Berki 1966).
İslam hukukunun bir bölümünü oluşturan vakıf mü-
essesi, bilimsel yönden incelenmiş olup, günümüzde de
önemini korumaktadır. Sosyal dayanışmayı ortaya koyan
ve geliştiren vakıf müessesi, Osmanlı Devleti’nde di-
ğer kuruluşlardan çok farklı özellikler göstermiş, başta
padişahlar, sultanlar ve devleti yönetenler olmak üzere
halktan zengin olanlar da çeşitli vakıflar meydana getir-
mişlerdir. Bunun için de 24 Eylül 1826’da Evkaf Nezareti
kurulmuş ve büyük vakıflar başta olmak üzere pek çok
vakıf mazbut duruma getirilmiştir.2 Cumhuriyetin ila-
nından sonra yeniden düzenlenen devlet kurumları ara-
sında Evkaf Nezareti de Vakıflar Umum Müdürlüğü’ne
dönüştürülmüştür.
Vakıflar Genel Müdürlüğü’nde restoratör mimar olan
babam Süreyya Yücel’in isteği üzerine Vakıflar’da bir süre
görev almış (Yücel 2015: 105-118) ve bu süre içerisinde mi-
marlar başta olmak üzere çoğu bilimsel nitelikli kişileri
tanımıştım. Onların zaman içerisinde yapmış oldukları
hizmetlerin unutulmamaları için çeşitli yayınlar yapmış,
sempozyumlarda kendilerini tanıtmaya çalışmıştım (Yücel
1980: 474-476, Yücel 1998: 231-240, Yücel 2005: 730-749). Bu ya-
zımda onların dışında, Vakıflar’a hizmeti olan diğer bilim-
sel kişilerden söz etmek istiyorum.

Fotoğraf 1. Sol başta Ertuğrul Eğilmez’in yer aldığı kare, Vakıflar heyetinin Roma’daki bir eğitim semineri sırasında çekilmiştir (1958).
1
Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün yayınladığı Vakıflar dergilerinde bu konuda geniş bilgiler bulunmaktadır.
2
Bu konuda bkz. İbnülemin Mahmuü Kemal-Hüseyin Hüzameddin, Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti, Tarihçe-i Teşkilâtı ve Nüzzârın Terâcim-i Ahvâli, İstanbul
1935 (1916); Seyit Ali Kahraman, Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti, Kitabevi, İstanbul 2006.

102

Y. MİMAR ERTUĞRUL EĞİLMEZ
(1919-1971)
İstanbul Vakıflar Başmüdürlüğü’nde anıtların restoras-
yonlarını yürüten Heyet-i Fenniye mimarlarından Ertuğrul
Eğilmez’i, Y. Mimar Süreyya Yücel ile birlikte çalıştıkları sı-
rada tanımıştım. O yıllarda İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi’nin Arkeoloji ve Sanat Tarihi bölümlerine devam
ediyordum. Küçük yaşlarımdan itibaren aile bireyleri içeri-
sinde mimari başta olmak üzere kültürel konulara yatkın kişi-
ler olduğundan bu konular bana hiç de yabancı gelmiyordu.
Çoğu kez mimarların restore ettikleri İstanbul ve dışındaki
yapıları yerinde görebilmek için onların seyahatlerine katıl-
mıştım. Babamdan daha önce yalnızca ismini duyduğum Y.
Mimar Ertuğrul Eğilmez’i de o seyahatlerde yakından tanıma
olanağını bulmuştum. Bilgili, hoş sohbet ve cana yakın kişi-
liği olduğunu, aradan geçen yıllar sonra şimdi çok daha iyi
anlıyorum. Sanıyorum Eğilmez’in Vakıflar’a girdiği yıllarda
babamla su yüzüne çıkmayan bazı anlaşmazlıkları da olmuş-
tu. Buna rağmen yaşça kendisinden daha büyük olan baba-
ma karşı çok saygılı olduğunu o seyahatlerde anlamıştım. O
yıllarda ileride kendileri hakkında monografiler yazacağımı
düşünmeden onların biyografilerini topluyordum. Ertuğrul
Eğilmez’den de biyografisini istediğimde beni kırmamış, kısa
da olsa bazı notlar vermişti. Yıllar sonra, 1971’deki vefatından
sonra mimari dergilerde hakkında yeterince yazılar çıkma-
yınca; neden daha geniş biyografisini almadığıma bugün ol-
duğu gibi üzülmüştüm.
Ertuğrul Eğilmez, Yarbay Tahsin Bey ile Münevver
Hanım’ın oğlu olarak 1919 yılında, babasının görevli oldu-
ğu Isparta’da dünyaya gelmiştir. Ailesinin kökenini tam ola-
rak bilemiyorum; ancak, İstanbullu olduklarını sanıyorum.
Babasının askerliğinden ötürü küçük yaşından itibaren
Anadolu’nun birçok ilini dolaşmış; ilk-orta eğitimini birbi-
rinden farklı yerlerde yapmıştır. İstanbul’a geldikten sonra
Kabataş Erkek Lisesi’ni 1938 yılında bitirdikten sonra ailevi
ve sağlık nedenlerinden ötürü eğitimine iki yıl ara vermek
zorunda kalmıştır. Bundan sonra Güzel Sanatlar Akademi-
si Y. Mimarlık bölümüne, 1940 yılında girmiş ve 1945’te de
mezun olmuştur.
O yıllarda Güzel Sanatlar Akademisi’nde mimari çizim
derslerini veren Y. Mimar Ali Saim Ülgen onun eski eserle-
re olan ilgisini görmüştü. Bu yüzden de hocasının ısrarıyla
Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nde görev alarak,
İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nin mimarı olmuştur. İlk defa
Edirne Ali Paşa Çarşısı’nın 1946-1947 yıllarında restorasyo-
nunu yapmıştır. Bunun hemen ardından askere çağrılmış,
1948 yılında İzmit Müstahkem Mevki Kumandanlığı İnşaat
Dairesi’nde askerlik görevini tamamlamıştır.
Ertuğrul Eğilmez, terhis olduğu sırada Y. Mimar Ali
Saim Ülgen Vakıflar Genel Müdürlüğü Mütehassıs Müşavir
Mimarlığı görevini yürütüyor, aynı zamanda Vakıflar’ın yurt
Erdem Yücel
çapındaki onarımlarından bazılarını yapıyordu.
İstanbul Vakıflar Fen Heyet-i Mimarı Vasfi Egeli’nin
emekliye ayrılmasından sonra yeniden düzenlenme yapılma-
sı kaçınılmaz olmuştu. İstanbul Vakıflar Başmüdürlüğü’nde
Süreyya Yücel, Mustafa Rona ve Salim Gülşen dışında baş-
ka bir mimar bulunmuyordu. A. Saim Ülgen’in isteği üzeri-
ne Ertuğrul Eğilmez’in yanı sıra genç mimarlardan Cahide
Tamer, Hüsrev Tayla, Fatin Uluengin ve Hasan Ergezen’den
oluşan yeni bir mimari ekip oluşturulmuştu. Süreyya Yücel,
Aydın başta olmak üzere çevresindeki illerin onarımlarıyla
görevlendirilince, Ertuğrul Eğilmez de bu ekibin başına geç-
miştir. İstanbul’daki Vakıf eserlerinin onarımının yanı sıra
Edirne’deki restorasyonların büyük bir kısmını üstlenmiştir.
Edirne’deki çalışmalarında ötürü Edirne Eski Eserleri Seven-
ler Kurumu’nca kendisine şeref üyeliği verilmesinin yanı sıra
altın bir madalya ile ödüllendirilmiştir.
Bu arada tanınmış ressam, yazar, müzeci ve gazeteci Elif
Naci’nin kızı Pelin Elif ile evlenmişse de bir süre sonra ge-
çimsizlik nedeniyle ayrılmışlardır. İşin garibi de Elif Naci
boşanma davasında damadı lehinde şahitlik yapmıştır.
Maltepe’de yıkılmış olan Rum Ortodoks Kilisesi’nin bu-
lunduğu yere Kazasker Feyzullah Efendi’nin 1728 yılında
yaptırdığı cami 1935 yılında yanmıştı. Maltepe Camii İnşa
ve Mezarlıkları Koruma Cemiyeti de yanan caminin yerine
yenisini yaptırmak istemiş, tasdik edilmemiş bir proje ile işe
başlamışlar, temelleri atmışlarsa da ortaya çıkan bir takım
aksaklıklar nedeniyle çalışmalar durdurulmuştur. Böyle
olunca da caminin yapımı Ertuğrul Eğilmez’den istenmiştir.
Onun hazırladığı projeye göre önceden atılmış olan temel-
lere gereken takviyeler yapılmış, daha önce kubbeli düşünü-
len caminin çatılı olmasının daha uygun olacağını Eğilmez
ileri sürmüştür. Bunun üzerine klasik ölçüler dikkate alın-
mış, altı sütunlu son cemaat yerinin arkasında, kare planlı,
üzeri çatılı cami tamamlanmıştır. Giriş kapısının ekseninde
mihraba, yanlarda da makrure ve revaklara yer vermiştir.
Son cemaat yerinin üzerine ise kadınlar mahfiline yer ver-
miştir (Eğilmez 1957: 113-116, Öz 1987: 45).
Maltepe’deki camisinin beğenilmesi üzerine Gökçeada
Camisi ile Pendik Çarşı Camisi de onun tarafından yapılmış-
tır. Pendik’te terk edilmiş bir kilise uzun yıllar tütün deposu
olarak kullanılmıştı. Ertuğrul Eğilmez aynı yere klasik üs-
lupta geniş bir ibadet mekânı olan Çarşı Camisi’ni yapmıştır.
Ayrıca Gökçeada Çınarlı Mahallesi’nde XIX. yüzyılda yapılan
ve 1907 yılında yenilenen caminin restorasyonunu, mimari
dokuya uygun olarak ortaya koymuştur.
Ertuğrul Eğilmez vakıf camilerinin restorasyonunu sürdü-
rürken, Y. Mimar Hüsrev Tayla ile Edirne Kervan Oteli’ni (Eğil-
mez/Tayla 1959: 141-144), çeşitli iş hanlarını ve bazı özel konutla-
rın da mimarlığını üstlenmiştir. Ayrıca Y. Mimar Fatin Uluen-
gin ile beraber, Sultanahmet’te bugün Türk ve İslam Eserleri
Müzesi olan İbrahim Paşa Sarayı’nın da rölövelerini çizmiştir.
103
 Vakıflar’a Emeği Geçenler: Ertuğrul Eğilmez, Tahsin Öz ve İsmail Fazıl Ayanoğlu
Volunteers of The Foundatıons: Ertuğrul Eğilmez, Tahsin Öz and İsmail Fazıl Ayanoğlu
TAHSİN ÖZ (1887-1973)
Cumhuriyet dönemi Türk müzeciliğinin kuruluşunda
emeği olan, müzeciliğin piri sayılan Tahsin Öz, yaşamın-
daki son görevini İstanbul Vakıflar Başmüdürlüğü’nde Eski
Eserler Müşaviri olarak yapmıştır.
İstanbul Üniversitesi’nden mezun olduğum 1965 yılın-
da birkaç ay Bursa Müzesi’nde görev yapmış, ancak aldığım
maaş orada yaşamama olanak sağlamayınca İstanbul Va-
kıflar Başmüdürlüğü’ne başvurarak, Eski Eserler Müşaviri
Tahsin Öz’ün yanında göreve başlamış, iki yıl onunla aynı
odayı paylaşmıştım. Müzeciliği, İstanbul’un eski eserlerini
çok iyi bilen, bu konuda engin tecrübesi olan Tahsin Öz’ün
yanında çalışmak benim için büyük bir şanstı. Bu süre be-
nim için bilgilenme ve İstanbul camilerini tanımam için
büyük bir fırsattı. Tahsin Öz , “Hayatım” ismini verdiği
basılmamış anılarını bana vermiş, yıllar sonra da onları ya-
yınlama olanağı bulmuştum (Yücel 2006).
İstanbul Vakıflar Başmüdürlüğü’nde İnşaat Dairesin-
den veya Emlak Müdürlüğü’nden görüşümüz isteniyordu.
Tahsin Öz’ün ilerlemiş yaşından ötürü bazı gayrimenkulleri
yerinde görmesi olanaksızdı. Bu yüzden konu olan yerleri
yerinde inceliyor ve sonra raporum doğrultusunda gelen ya-
zıları cevaplandırıyordu. Öğleye kadar üzerinde “Eski Eser-
ler Müşaviri” tabelası olan odamızda onunla birlikte oluyor,
öğleden sonraları da raporumuz istenilen yerlere gidiyor-
dum. Bu görev benim için çok yararlı oluyordu. Bilmediğim
eserleri yerinde görüyor ve öğreniyordum. Tahsin Öz gibi
müzeciliğin duayeni bir kişinin yanında olmak ve bilgilen-
mek benim için en azından ikinci bir üniversite gibiydi…
Fotoğraf 2. Mustafa Kemal Atatürk Topkapı Sarayı ziyaretinde Tahsin Öz’den bilgi alırken, 1933.
104
Kadıoğlu ailesinden gelen Mehmet Şükrü Bey ile Çerkez
kökenli Hüsniye Hanım’ın oğlu olan Tahsin Öz, İstanbul’un
mistik semtlerinden Fatih-Çarşamba’da 30 Mart 1887’de
dünyaya gelmişti. Çocukluk yıllarını Çarşamba’da, Hirami
Ahmet Paşa Mescidi’nin bulunduğu mahallede geçirmiştir.
Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu Başka-
nı olduğu yıllarda da Hirami Ahmet Paşa Mescidi’nin ona-
rımını sağlamıştır.
Benlizâde Sıbyan Mektebi’nde ilköğrenimini gördükten
sonra Vefa’da bulunan Mülkiye İdadisi’ne 1317’de (1899)
devam etmiştir. Tıp öğrenimi yapmayı arzu etmiş, ancak
babasının isteği üzerine 1328’de (1910) Hukuk öğrenimine
başlamıştır. Bu arada Arapça ve Farsçayı özel hocalardan,
Kadıköy’deki Kolej Francis’ de Fransızca’yı öğrenmiştir.
Darülfünun’a devam ederken Maarif Nezareti Evrak
Kalemi’nde 1903’te memur olarak çalışmaya başlamıştır.
Bir süre sonra Osman Hamdi Bey’in isteği üzerine İstan-
bul Asar-ı Atika Müzeleri’ne muhasebe memuru olarak
atanmıştır.
Halil Edhem Bey’in yönetimindeki İstanbul Asar-ı Atika
Müzeleri’nde müzeciliğe yönelmiş, Cumhuriyetin ilanından
sonra, Atatürk’ün isteği ve 3 Nisan 1340 (Nisan 1924) tarihli
Heyet-i Vekile (Bakanlar Kurulu) kararıyla müzeye dönüş-
türülen Topkapı Sarayı’na atanmıştır. Topkapı Sarayı’nda
Hazine Kethüdası Mehmet Refik Bey 1928 yılında emek-
liye ayrılınca Topkapı Sarayı’nın yönetimini üstlenmiştir.
O sırada Topkapı Sarayı tamamen terk edilmiş, harap bir
durumdaymış. Öncelikle kısmen de olsa sarayın onarımını
yaptırmaya başlamış, eserleri envanterlemiş, Kubbealtı, Arz

Fotoğraf 3. Tahsin Öz, Topkapı Sarayı’nı ziyaret eden İsmet İnönü ile birlikte.
Odası ve Çin Porselenler bölümü başta olmak üzere sarayın
bazı bölümlerini ziyarete açmıştır. Ardından sarayın diğer
bölümlerini de düzenleyerek, onları da halka açmıştır.
Müzecilik çalışmalarının yanı sıra çeşitli gazete ve der-
gilerde Türk kültürünü içeren yazılar yazmış, sanatsal ki-
taplar yayınlanmıştır. Bugün onun yazdıklarının çoğu sanat
tarihinin ana kaynaklarını oluşturmaktadır.
Tahsin Öz, yaşamında büyük yeri olan Topkapı
Sarayı’ndan yaş haddi nedeniyle Nisan 1952’de emekliye
ayrılmıştır. Milli Eğitim Bakanı Tevfik İleri onun sarayda
müşavir olarak kalmasını istemiş, ancak o halefimin kim
olduğunu bilmeden böyle bir karar veremem demiştir. Ken-
disine, Bu teklifi neden kabul etmediniz? diye sorduğumda:
Erdem Yücel
Ardımdan Topkapı Sarayı’na kimin geleceğini bilmiyo-
rum. Gelenle uyuşamayıp, çekişeceğime bana teklif edilen
Vakıflar’a gitmemin daha doğru olacağını, söylemişti.
Tahsin Öz’ü Vakıflar’da daha da güç işler bekliyordu.
Onun bu göreve başlamasından önce vakfın kuruluşunda
Eski Eserler Müşavirliği, uzmanlığı ve sonradan kurulacak
olan müze gibi konular düşünülmemişti. Mimari ve sanat
tarihi başta olmak üzere eğitim, bilgi ve birikim isteyen ko-
nular gündeme geldiğinde, Mimarlar bu işi bilir, deniyor ve
onlardan alınan mütalaalara göre hareket ediliyordu.
Tahsin Öz, Vakıflar’da öncelikle vakıf gayrimenkul-
lerin satışını veya kiralanmasını belirli bir düzeye bağla-
makla işe başlamıştır. Ayrıca tekke ve dergâhların kapatıl
105
 Vakıflar’a Emeği Geçenler: Ertuğrul Eğilmez, Tahsin Öz ve İsmail Fazıl Ayanoğlu
Volunteers of The Foundatıons: Ertuğrul Eğilmez, Tahsin Öz and İsmail Fazıl Ayanoğlu
masından sonra onlardan getirilen teberrükât eşya-
larının korunmaya çalışıldığı depoları incelemeye alarak,
onların kayıtlarının yapılmasını sağlamıştır. Restore edi-
lecek dini yapılar konusunda görüşlerini dile getiriyor ve
Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu Baş-
kanı olduğundan oradaki Vakıflarla ilgili konuların kolay-
ca kuruldan çıkmasını sağlıyordu.
Birlikte çalışmalarımızda anlayabildiğim kadarıy-
la eski eserler konusundaki düşüncelerinin pek azını
Vakıflar’a uygulatabilmişti. Bununla beraber yine de ko-
nuyla ilgili düşüncelerinden hiçbir zaman ödün verme-
miştir. Eski Eserler Müşaviri olarak görev yaptığı süre
içerisinde Vakıflar’ı kültür varlığı yönünden olumlu yönde
etkilediğini düşünüyorum.
Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu
Başkanlığı’na 19 Nisan 1956’da seçilmiş ve bunu 13 Eylül
1969 yılına kadar sürdürmüştür. Kurulun yeniden yapı-
lanmasını düzenleyen 1741 sayılı yasaya göre üyelere yaş
haddi getirilince, kuruldaki görevinden ayrılmak zorunda
kalmıştır.
Tahsin Öz’ü, genç yaşta atıldığı mücadele yormuş, yaşı
da ilerlemişti. İki kez ameliyat geçirmiş, yakın dostlarına,
artık ölümü bekliyorum dediğini duymuştum. Nitekim bir
gün bana, Rahat’ül fid dünya demiş, ardından açıklamasını
yapmıştı: Bu dünyada rahat yok…
Prof. Dr. Bedi Şehsuvaroğlu, O’nun için yaşlılık çağı
problemleri, o dinamik insana güç geldi, demişti. Sonunda,
20 Eylül’ü 21 Eylül’e bağlayan gece hayata gözlerini yum-
muştur.
İSMAİL FAZIL AYANOĞLU (1893-1975)
Bazı insanlar vardır; toplumda önemli işler yapmışlar,
tarihin karanlık noktalarını aydınlatmışlar, ancak yaşamla-
rında önemsenmemiş, ölümlerinden sonra da pek az kişi
tarafından hatırlanmışlardır. Belki de bunun nedeni görev
yaptığı kurumlarda kendilerini fazlaca tanıtamamış veya iç-
lerine kapanık olmalarından kaynaklanmıştır. Eski eser ko-
nusunda bilgili, bazı konuları aydınlatan kişilerden birisi de
bir zamanlar İstanbul Vakıflar Başmüdürlüğü’nün restore
ettiği külliye ve cami hazirelerinin düzenlenmesinde büyük
payı olan İsmail Fazıl Ayanoğlu’dur.
İstanbul Vakıflar Başmüdürlüğü’nde göreve başladığım
günlerde arkeoloji ve sanat tarihi konularında eğitim almış
uzmanlar yoktu. Tahsin Öz’ün dışında eski eserci! Olarak ta-
nınan birkaç kişi vardı ama onların da bu yönde diplomaları
yoktu. Ne var ki, bizlere üniversitede okutulmamış konu-
larda bilgi sahibiydiler. Hepsinden öte tecrübeliydiler. Eski
eser konularında bildiklerini ima ediyorlar, bilmediklerini
de bilmeyenlere pek âlâ yutturuyorlardı. Böyle bir ortam-
da onların arasındaki Edip Bedestenligil ile yakın dostluk
kurmuştum. Alman imparatoru Wilhelm gibi bıyıkları olan
Bedestenligil, Kapalıçarşı Bedesteni’nden yetişmiş birisiydi.
106
Kendisinden Bedestende alınıp-satılan küçük sanatlarla ilgi-
li pek çok şeyi öğrenmiştim. Böylesine ilginç bir ortamda bir
de İsmail Fazıl Ayanoğlu vardı; ancak, O’nun görevi ekibiyle
birlikte mezarlıkları tanzim etmekti. Restorasyonları yapan
mimarlar ona mezarcı (!) diyorlar ve biraz da aşağılayarak,
söylediklerini pek umursamıyorlardı. Belki de kendi içeri-
sine kapanarak, görevi dışında kimseye bilgi vermemesi de
bundan kaynaklanıyordu. Vakıflar’da göreve başlamamdan
bir süre sonra Tahsin Öz ile aralarının açık olduğunu, hiç
konuşmadıklarını fark etmiştim. Vakıflar’daki memurlar-
dan her ikisi arasındaki soğukluğun nedenini biraz olsun
öğrenmiştim. Tahsin Öz müşavir olduktan sonra o zamana
kadar eski eserci! olarak geçinen Ayanoğlu kenara itilmiş-
ti. Tahsin Öz’ün Hadikat’ül Cevami’den derlenen İstanbul
Camileri isimli iki ciltlik kitabının yayınlanması aralarının
açılmasının bir başka nedeniydi (Öz 1964, Öz 1987). Ne derece
doğrudur, bilemiyorum ama Ayanoğlu, kendisinin düzenle-
diği fişlerden yararlanarak Tahsin Öz’ün bu kitabı yazdığını
söylüyordu. Oysa ortada Hüseyin Ayvansarayi’nin bugün
de ana kaynak olan Hadikat’ül Cevami (Hüseyin Ayvansarayi
1281/1864) isimli kitabı vardı. O da başka bir konu…
Fazıl İsmail Ayanoğlu, Tahsin Öz’e olduğu kadar mi-
marlara, sanat tarihçilerine de mesafeli bir tutum izliyor,
onlardan uzak duruyordu. Uzun süre benimle de konuşma-
mıştı; bunda Tahsin Öz ile birlikte çalışmamın veya diplo-
malı olmamın payı olduğunu sanıyorum. O zamanlar IV.
Vakıf Han’da bulunan İstanbul Vakıflar Başmüdürlüğü’nde
Tahsin Öz ve benim odamın arasında aydınlatma boşluğu
ve karşıda da O’nun odası vardı. Pencereden, ben O’nun
tarafına bakıyordum ama o bizim pencereye bakmamaya
özen gösteriyordu! Sonunda aramızdaki buzlar çözüldü.
Cemal Kutay’ın yayınladığı Tarih Konuşuyor dergisinde bir-
likte yazdığımız Cemaleddin Server Revnakoğlu (Yücel 1978:
77-82, İşli 1994: 321, Yücel 2000: 284-297) bir gece beni alarak,
Ayanoğlu’nun yaşadığı Şehzade Camisi İmareti’ne götürdü.
O gece her ikisinin sohbeti tarih ve eski eser yönünden son
derece ilginçti... Adeta birbirlerini sınıyorlardı. Sen şunu
biliyor musun, sen bunu okudun mu? diye saatlerce tartış-
mışlardı. Bu arada ben de etrafı gözlemliyordum; gerçek-
ten Ayanoğlu mezar taşları başta olmak üzere sanat tarihi
yönünden son derece önemli malzemeyi toplamıştı. Basit
fotoğraf makinesiyle binlerce mezar taşının fotoğrafını çek-
mişti. Gerçekte pek çok bilimsel kişinin yararlanacağı bir
arşivi vardı. Ne yazık ki, onların çoğunu dillendiremedi.
O geceden sonra fırsat buldukça konuşmaya başladım-
sa da odasına hiçbir zaman gitmedim; O da Tahsin Öz ile
karşılaşmamak için bizim odamıza gelmedi. Ayanoğlu’nu
tedirgin etmemek için odasına gitmiyordum. Kendisiyle
yakınlık kurduğum günlerde bazen üst makamları, ba-
zen de bilimsel kişileri şikâyet eder: Çocuğum sen onları
bilmezsin, derdi. Ölümünden sonra varisi olmadığından
O’nu tanıyan kişi olarak mahkeme kanalıyla bilirkişi ta-

yin edilmiş ve yaşamı boyunca topladıklarından hiçbir şey
kalmadığını görmüştüm.
Ayanoğlu’nun özel arşivi dışında Vakıflar’daki odasında
da mimari ve sanat tarihi yönünden son derece değerli bel-
gelerin olduğunu kendisinin emekliye ayrılışından sonra öğ-
renmiştim. O sırada Amcazade Hüseyin Paşa Külliyesi’nde
Türk İnşaat ve Sanat Eserleri Müzesi’ni kurmakla görevlen-
dirilmiştim. Ayanoğlu’nun odasındaki malzemeyi bir gün
çuvallar içerisinde müzeye getirmişlerdi. Onları tasnif et-
meye çalışırken mimari ve sanat tarihi yönünden son de-
rece önemli malzemelerle karşılaşmıştım. XIX. Yüzyıl Neo-
Klasik mimarisini öncülerinden Mimar Ali Talat Bey’in,
Mimar Kemaleddin Bey’in çizimleri, eskizlerinin yanı sıra
değerli belgeler ve fotoğraflar vardı. O sırada Mimar Ke-
maleddin Bey üzerinde doktora çalışmasını yapan Prof. Dr.
Yıldırım Yavuz (Yavuz 1981) ve ben onlardan yararlanarak
bazı yayınlar yapmış, kongrelerde tebliğler vermiştik (Yücel
1972: 219-228, Yücel 1980: 467-481, Yücel 1998: 231-240).
İsmail Fazıl Ayanoğlu’nu yakından tanıdığım günlerde
Vakıflar İnşaat Dairesi’nin onarımını yaptığı camilerin ha-
zirelerinin tanzimiyle görevlendirilmişti. Mezar taşları ve
kitâbelerin okunmasının yanı sıra onları tarihle bağdaştı-
rıyordu. Kısacası konusunda uzmanlaşmıştı. Bütün zama-
nını mezarlıkları araştırmaya vakfetmişti; keyifli bir anında
şöyle demişti;
Mevcut yüksek sanat abidelerimiz ortada olmasaydı bile
mezarlıklarımızda bulunan nihayetsiz eserler, bu milleti me-
deniyet göklerine çıkarmaya kâfi gelirdi.
Mezarlıkları tanzim ederken şüphe duyduğu yerleri
kazdırır ve kazılan yerlerde ortaya çıkan, zamanla toprağın
altında kalmış mezar taşlarının fotoğraflarını çeker, üzer-
lerindeki yazıları not eder ve sonra yine gömermiş! Göm-
düğü taşları başkalarının görmesini istemediği söylenirdi;
belki de onların herhangi bir şekilde kırılıp, yok olmalarını
önlemek için de bunu yapardı.
Ayanoğlu’nun ölümünden sonra onunla ilgili yeterli bir
bilgi basında yer almamıştır. Yalnızca Ayanoğlu’nun son za-
manlarında yakınlık kurduğu Necdet İşli Dünden Bugüne
İstanbul Ansiklopedisi’nde onunla ilgili kısa bir biyografisi-
3
Anonim, İstanbul Yeni Cami ve Hünkar Kasrı, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara (tarihsiz).
Erdem Yücel
ni yazmıştır (İşli 1993: 445).
Kültür tarihimizde onun gibi iz bırakan, ancak kendi-
lerinin edindiği bilgileri başkalarına vermekten kaçınan
kişiler vardır. Bu yüzden de öldükten bir süre sonra onla-
rın unutulmaları kaçınılmaz olur. Bir zamanlar birlikte ça-
lıştığım, Ayasofya Müzesi’nin ikona uzmanlarından Şinasi
Akbatu’dan biyografisini kendisinden istediğimde, Benim
öleceğimi mi bekliyorsun? diye garip bir yanıt almıştım. Ne
yazık ki, ikona konusunda geniş bilgisi olan Şinasi’nin ölü-
münden sonra ardından bir şey yazamadığım gibi başkaları
da ondan söz edememişlerdi.
H. Necdet İşli’den öğrendiğim kadarıyla Ayanoğlu
Bursa’da doğmuş, özel öğrenim görmüş, sonra da Bursa
İdadisi’nden mezun olmuştur. Üniversite öğrenimi görme-
miş, kendisini yetiştirerek, Bursa ve 1921’den itibaren de
İstanbul’da bazı okullarda tarih ve coğrafya öğretmenliği
yapmıştır. Vakıflar’a ne şekilde girdiği konusunda yeterli bir
bilgiye sahip değilim; Necdet İşli’ye göre sanatsal yönden
değerli pek çok mezar taşının cami hazirelerinde bulunma-
sından ötürü Vakıflar’da görev almıştır.
İsmail Fazıl Ayanoğlu, Evkaf-ı İslamiye Müzesi (Türk ve
İslam Eserleri Müzesi) Müdür Yardımcısı Abdülkadir Erdo-
ğan ile Arkeoloji Müzeleri Müdürü Halil Edhem Eldem’den
yardım görmüş ve büyük olasılıkla onların yardımıyla
mezar taşları konusunda uzmanlaşmıştır. Araştırmalarını
Vakıflar Dergisi, Tarih Dünyası, Tarih Hazinesi, İstanbul
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası isimli dergilerde
yayınlamıştır (Ayanoğlu 1942: 399-400, a.y. 1951, a.y. 1952, a.y. 1958:
193-208, a.y. 1963: 1-2, a.y. 1968: 145-148, a.y. 1969: 329-333, a.y. 1971:
261-264).
İstanbul, Bursa, Edirne Kitabeleri, İstanbul Namaz-
gâhları, Şeyhülislam Mezartaşları ve Kitabeleri, İstanbul
Tekkeleri isimli kitapları basılmadığı gibi ne oldukları
da bugün için bilinmiyor. Okmeydanı ve Okçuluk Tarihi
isimli kitabı ölümünden sonra Vakıflar Genel Müdür-
lüğü tarafından 1976 yılında basılmıştır. Vakıflar Genel
Müdürlüğü’nün yayınladığı İstanbul Yeni Cami ve Hünkâr
Kasrı isimli, yazarı belli olmayan kitabın O’nun tarafından
yazıldığını sanıyorum.3
107
 Vakıflar’a Emeği Geçenler: Ertuğrul Eğilmez, Tahsin Öz ve İsmail Fazıl Ayanoğlu
Volunteers of The Foundatıons: Ertuğrul Eğilmez, Tahsin Öz and İsmail Fazıl Ayanoğlu

KAYNAKLAR
Anonim (tarihsiz): İstanbul Yeni Cami ve Hünkâr Kasrı, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
Ayanoğlu 1942: İsmail Fazıl Ayanoğlu, Vakıflar İdaresince Tanzim Ettirilen Makbereler, Vakıflar Dergisi, Ankara,
S.II, s.399-400.
Ayanoğlu 1951: İsmail Fazıl Ayanoğlu, Eşsiz Mezartaşları, Tarih Hazinesi, İstanbul, S.12.
Ayanoğlu 1952: İsmail Fazıl Ayanoğlu, Bekri Mustafa Nerede Gömüldü?, Tarih Dünyası, İstanbul, S.23.
Ayanoğlu 1958: İsmail Fazıl Ayanoğlu, Fatih Devri Ricali Mezartaşları ve Kitabeleri, Vakıflar Dergisi, Ankara 1958,
S.IV, s.193-208.
Ayanoğlu 1963: İsmail Fazıl Ayanoğlu, Vakıf Yapan Türk Kadınları, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası,
İstanbul3, S.XXIX, s.1-2
Ayanoğlu 1968: İsmail Fazıl Ayanoğlu, Ferhad Paşa ve Gizli kalan Vakıfları, Vakıflar Dergisi, İstanbul, S.VII, s.145-
148.
Ayanoğlu 1969: İsmail Fazıl Ayanoğlu, İstanbul’da yola Kalbedilen Cami Vesaire, Vakıflar Dergisi, Ankara, S.VIII,
s.329-333.
Ayanoğlu 1971: İsmail Fazıl Ayanoğlu, Tahrip Edilen Eski Eserler Serisi Lutfû Efendinin Mezarı, Vakıflar Dergisi,
Ankara, S.IX, s261-264.
Berki 1966: Ali Himmet Berki, Vakfa dair yazılan eserlerle vakfiye ve benzeri vesikalarda geçen ıstılah ve tabirler,
Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
Eğilmez 1957: Ertuğrul Eğilmez, Maltepe Camii, Arkitekt, İstanbul, S.288, s.113-116.
Eğilmez/Tayla 1959: Ertuğrul Eğilmez/Hüsrev Tayla, Kervan Oteli-Edirne, Arkitekt, İstanbul, S.297, s.141-144.
Hüseyin Ayvansarayi, Hadikat-ül Cevami, İstanbul1281(1864).
İbnülemin Mahmut Kemal-Hüseyin Hüzameddin,
Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti, Tarihçe-i Teşkilâtı ve Nüzzârın Terâcim-i Ahvâli, İstanbul 1935 (1916).
İşli 1993: H. Necdet İşli, “Ayanoğlu, İsmail Fazıl” mad., Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Tarih
Vakfı-Kültür Bakanlığı, C.1, s.445.
İşli 1994: Necdet İşli, “Cemaleddin Server” mad, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Tarih
Vakfı-Kültür Bakanlığı, C.6, s.321.
Kahraman 2006: Seyit Ali Kahraman, Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti, İstanbul.
Kazıcı 1985: Ziya Kazıcı, İslami ve Sosyal Açıdan Vakıflar, İstanbul: Marifet Yayınları.
Öz 1987: Tahsin Öz, İstanbul Camileri, Ankara: Türk Tarih Kurumu, , C.I-II; İstanbul Camileri, Turizm ve
Tanıtma Bakanlığı, Ankara 1964.
Yavuz 1981: Yıldırım Yavuz, Mimar Kemalettin ve Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi, Ankara: ODTÜ Mimarlık
Fakültesi, Ankara.
Yücel 1972: Erdem Yücel, Ayasofya Onarımı ve Vakıf Arşivinde bulunan Bazı Belgeler, Vakıflar Dergisi, Ankara,
S.X, s.219-228.
Yücel 1978: Erdem Yücel, Üstad Cemaleddin Server Revnakoğlu, Hayat Tarih ve Edebiyat Mecmuası, İstanbul,
S.7, s.77-82.
Yücel 1980: Erdem Yücel, Mimar Kemaleddin ve Mimar Vedat Beylerin Üslubunu Sürdüren Restoratör Mimarlar,
Birinci Milli Türkoloji Kongresi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Enstitüsü, s.467-
481.
Yücel 1998: Erdem Yücel, Vakıflarda Onarım Çalışmalarını Yürüten Mimarlar, Vakıflar Dergisi, Ankara,
S.XXVII, s.231-240
Yücel 2000: Erdem Yücel, Cemaleddin Server Revnakoğlu’nun Eyüp Çalışmaları, IV. Eyüpsultan Sempozyumu,
Tebliğler, İstanbul: Eyüp Belediyesi, İstanbul, s.284-297.
Yücel 2005: Erdem Yücel, Cumhuriyetten Günümüze Restoratör Mimarlar, 60 Yaşında Sinan Genim’e Armağan
Makaleler, İstanbul5, s.730-749.
Yücel 2006: Erdem Yücel, Anılarıyla Tahsin Öz, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Yücel 2015: Erdem Yücel, Vakıflardaki Çalışmalarım, Vakıf Restorasyon Yıllığı, İstanbul Vakıflar I.Bölge
Müdürlüğü Yayını, S.11, s.105-118.

108
Erdem Yücel

109
 İstanbul’da Bektaşi Tekkeleri
Bektaşi (Bektashi) Tekke Buildings in Istanbul

B ektaşilik, 13. Yüzyılda kurulmuş bir tarikat olup, Türkmenler tarafından ortaya konulmuş-
tur. Bünyesinde ahiliğin de izlerini taşıyan Bektaşilik, çeşitli tarikatlardan da ilham al-
mıştır. Toplumsal bir kurum olarak, dinsel inançlardan ve duygulardan yararlanan Bektaşi
dergâhları, güzel sanatların ve kültürün de merkezi olmuştur. Bektaşi tekkeleri, genellikle
bulundukları yerin veya kurucularının adıyla anılır. İlk dönemdeki şehir merkezlerinde kuru-
lan Bektaşi tekkeleri, son yüzyıllarda ise şehir merkezlerinden uzak yerlere inşa edilmişlerdir.
II. Bayezid dönemi teşkilat yapılanmasının sonucunda kurulmuş ve İstanbul’daki Bektaşi
tekkelerinin en önemlilerini oluşturmuş bu tekkeler, coğrafi konumları itibarıyla oldukça stra-
tejik noktalardadır. Yarımca Baba Tekkesi, Boğaz’ı kontrol eden bir konuma sahiptir. Yediku-
le’deki Mehmed Efendi Tekkesi, Yeniçeriler’in aktif görevde bulundukları Yedikule Hisarı’nın
yakınındadır. Karaağaç Tekkesi, birçok sultanın göç ettiği Karaağaç bahçesinin yakınında-
dır ve Rumelihisarı’ndaki Şehitlik Tekkesi de Boğaz kontrolü açısından önemli bir noktadadır.
Anahtar Sözcükler: Bektaşi, Tekke, inanç, yapılan

110
 Ahmet Hamdi Bülbül

İSTANBUL’DA
BEKTAŞİ TEKKELERİ
BEKTAŞİ (BEKTASHI) TEKKE BUILDINGS
IN ISTANBUL

Ahmet Hamdi Bülbül | Sanat Tarihçi/İstanbul 6 Nolu K.V.K. Böl. Müdürü

T he Bektaşi (Bektashi) Order was founded in the 13th century by the Turkmens. It was inspired
from some other orders and has some similar features of Akhism as well. The Bektaşi centers,
as a sort of social centers as well, has been integrated with religious beliefs and emotions and
has functioned as center of fine arts and culture. The Bektaşi tekke is usually mentioned with the
name of the location place or the founders. The tekke buildings were used to be founded in the
centers at the beginning. However the location has been transferred far from the centers laterly.
The establishment of those tekke branches depends on the foundation concept of Beyazid
II Reign and as they are among the most important ones in İstanbul, they have quite strate-
gical significance because of their geographical locations. The Yarımca Baba Tekke has a
location which has a control point of view towards the Bosphorus. The Mehmet Efendi Tekke is
located close to the Yedikule City Walls where there had continued intense janissary mission.
In additon to this, the Karaağaç Tekke is close to the Karaağaç Garden which is
Keywords: Bektashi, tekke, belif, formation and organization

111
 İstanbul’da Bektaşi Tekkeleri
Bektaşi (Bektashi) Tekke Buildings in Istanbul
13. yüzyılda Türk tarikatlardan biri olarak kurulan Bek-
taşilik, Türkmenler’in melamet anlayışıyla ortaya çıkmıştır.
Bünyesinde ahiliğin de izlerini taşıyan Bektaşilik, Kalende-
rilik, Haydarilik, Abdallık ve Hurufilik gibi tarikatları da
potasında eritmiştir (Hançerlioğlu 1993: 8). Bektaşilik, tıpkı
Nakşilik gibi Yesevilikten kaynaklanan bir tasavvufi ekoldür
(Öztürk 2013: 56). Bektaşiliğin Nakşilik ile birleşen silsilesinde,
Hz. Peygamber’e bağlayan halkanın Hz. Ali veya Hz. Ebu-
bekir olması meselesi konusunda Bektaşilerin tamamına
yakın bölümü bu silsileye Hz. Ebubekir’i sokmazlar; bazı-
ları da Bektaşiliğin sırri bir tarikat olduğunu belirterek, Hz.
Peygamber’e Ebubekir vasıtasıyla ulaştığını söyler (Ahmet
Rıfat 2013: 40). Tarikatlar içinde yalnız Nakşilik Hz.Ebubekir’i
Hz. Peygamber’den sonra halka saymakta, diğer bütün ta-
rikatlar Hz. Ali’yi esas almaktadır. Bu bakımdan Nakşilikle
bir yerde silsilesi birleşen Bektaşilik, Bekri bir tarikat sayıla-
bilir (Öztürk 2013: 57). Bektaşilik, Hacı Bektaş’ın ölümünden
sonra kurulmuş olduğundan, gelenekçe ona bağlı; ancak,
tarikat silsilesi, Şiilerin 8. İmamı Ali er-Rıza yoluyla Ali’ye,
hatta daha da ileriye dört büyük meleğe ulaşır (Köprülü 1966:
44, Mélikoff 2011: 157).
Bektaşilik, Moğol istilası döneminde, bütün insanlığı
kucaklama heves ve niyeti taşıyan fikri-ruhsal oluşlarından
biri, belki de birincisidir. Bu oluş için ilahi irade, tarihe ma-
lolacak büyük bir ruhu seçecekti; bu ruh, Horasanlı Türk,
Hacı Bektaş idi (Öztürk 2013: 44).
İlk Bektaşi babalarının müritlerinin Türkmen ve Moğol
göçebeleri arasında bulunduğu bilinmektedir. Orta Asya
Türkleri ile olan bu bağlantı, Anadolu’nun İslâmlaşması dö-
nemindeki diğer evliyalar gibi Bektaşi evliyasını da İslâm-
Türk heterodoksisinin önemli bir damarı haline getirmiştir.
İlk dönem Bektaşilerinin Babai isyanı ile yakından ilişkili
olduğu günümüzde kabul görmüş (Ocak 2000: 215-17) olsa
bile Öztürk, Elvan Çelebi’ye dayanarak Hacı Bektaş’ın, Baba
İlyas’ın halifesi olduğunun söylenemeyeceğini, gerekçeleri
ile birlikte belirtir (Öztürk 2013: 54).
112
Anadolu Türkmenleri ve özellikle de göçebe kabileler
arasında büyük taraftar kitlesi bulmuş, 15 ve 16.yy.’da Ye-
niçeri Ocağı’nda resmi kült halini aldıktan sonra büyük
güç kazanarak, devletin himayesi altına alınmıştır (Koşay
1967: 20).
Osmanlı sultanlarının iskâna açtıkları Balkanlarda,
Bektaşi dervişlerizaviyeler kurup, yeni fethedilmiş bölgele-
rin Türkleşmesi ve İslâmlaşması için faaliyette bulunmuş-
lardır (Barkan 1942: 279-386).
Bektaşi kültünün Osmanlı Devletine girmesini ve ya-
yılmasını sağlayan Abdal Musa Sulucakarahöyük zaviye-
sinde yetişmiştir (Ocak 1992: 92). Abdal Musa, XV. yüzyılda
Bektaşîliğin kurulması ile birlikte, tarikat içinde önemli bir
yere sahip olmuştur ve adı cem ibadeti sırasında sıkça anıl-
mıştır. Ayrıca kendisini konu alan bir menakıbnâme yazıl-
mıştır (Ocak 1992: 89).
Balım Sultan’la (öl. 922/1516) başlayan dönem, esas kuru-
luş devresidir. Bu devrenin ikinci bir kuruluş kabul edilmesi
Bektaşi ananesinde Balım Sultan’ın ikinci pir kabul edilmesiyle
onay kazanmış bir olgudur. Balım Sultan, 1501’de II. Bayezid
tarafından Dimetoka’dan getirtilerek, Hacı Bektaş Zaviyesi’nin
başına geçirilmiş, dolayısıyla tarikatın şeyhi olmuştur (Birge
1994: 56-57, Mélikoff 2010: 220-224, Ocak 1992: 373-74).
Balım Sultan döneminde teşkilat, doktrin, ayin ve
erkânın ne derece değişikliğe uğradığı tam bilinme-
mektedir. Fakat tarikat Kalenderilik, Rum Abdalları ve
diğer din dışı hareketlerle daha iç içe bir görünüm ser-
gilemekteyken, bu dönemde ayrı bir örgütlenmeye geçiş
yaşanmıştır (Ocak 1992: 373-74). Bektaşilikte kısmen veya
tamamen İslam dışı görülen unsurların ismi etrafında
toplandığı hemen hemen ilk şahıs olan Balım Sultan,
Bektaşiliği dejenere eden Hurûfi-Hıristiyan unsurların
tam ortasında durmakta ve bu iki bozucu unsuru benli-
ğinde toplayıcı ve temsil edici bir şahsiyet olarak dikkat
çekmektedir (Ocak 1992: 373-74).
 Ahmet Hamdi Bülbül

Bektaşilerin cemaat dışı ögeleri, 16. yüzyıldan başla-
yarak Hurûfi öğretilerin eklenmesi, Hz. Ali’nin tanrısal-
lığında Kızılbaş inançların katılmasıyla tarikat topluluğu
oluştuğu zaman genişlemiştir.
Bu zamandan başlayarak, Kızılbaş öğelerle dolan Bek-
taşilik, cemaat dışılığa kaymıştır. Böylece Ahmed Yesevi
geleneğinden doğan ve kökleri Orta Asya’ya ulaşan bir
akım, Anadolu toprağı üzerinde yalnız cemaat dışı değil,
aynı zamanda açıkça başkaldırıcı görünecek şekilde çığı-
rından çıkmıştır (Mélikoff 2011: 153).
II. Bayezid döneminde tüm Osmanlı topraklarında
Hacı Bektaş Zaviyesi’nde Balım Sultan’ın şekillendirdi-
ği âdap ve erkân doğrultusunda örgütlenen Bektaşilik,
İstanbul’da nasıl bir yapılanma sürecinden geçmiştir?
İstanbul’daki Bektaşi tekkelerinin ne zaman vakıf haline
geldiğine dair net veriler oldukça azdır (Yılmaz 2015: 105).
II. Bayezid dönemi teşkilat yapılanmasının sonu-
cunda kurulmuş ve İstanbul’daki Bektaşi tekkelerinin en
önemlilerini oluşturmuş bu tekkeler, coğrafi konumları
itibarıyla oldukça stratejik noktalardadır. Yarımca Baba
Tekkesi, Boğaz’ı kontrol eden bir konuma sahiptir. Ye-
dikule’deki Mehmed Efendi Tekkesi, Yeniçeriler’in aktif
görevde bulundukları Yedikule Hisarı’nın yakınındadır.
Karaağaç Tekkesi,birçok sultanın göç ettiği Karaağaç
bahçesinin yakınındadır ve Rumelihisarı’ndaki Şehitlik
Tekkesi de Boğaz kontrolü açısından önemli bir noktada-
dır. Söz konusu tekkelerin, yeniçerilerin yoğun olarak ko-
nuşlandırıldığı bölgelerde bulunmaları, Ocak ile İstanbul
Bektaşi tekkeleri arasındaki ilişkinin bir başka göstergesi
olarak yorumlanabilir (Yılmaz 2015: 105).
Toplumsal bir kurum olarak, dinsel inançlardan ve
duygulardan yararlanan Bektaşi dergâhları, güzel sanat-
ların ve kültürün de merkezi olmuştur.
Bektaşi tekkeleri, genellikle bulundukları yerin veya
kurucularının adıyla anılır. İlk dönemdeki şehir merkez-
lerinde kurulan Bektaşi tekkeleri, son yüzyıllarda ise şehir
merkezlerinden uzak yerlere inşa edilmişlerdir.
1826 yılında Bektaşilikle ilgili çok sert tedbirler alın-
mıştır. Yeniçeri Ocağı ile Bektaşilik tarikatının etle tırnak
gibi olması, devletin her iki kuruma da aynı gözle bakma-
sına sebep olmuş ve her ikisinin de lağvedilmesine neden
olmuştur. Belli başlı Bektaşi Tekkeleri yerle bir edilirken
bazı meşhur Bektaşi babaları da sürgüne gönderilmiştir
(Kara 2010: 281-295).
Yeniçerileri isyan edecek duruma getirip, ocağı bozmuş
olmaları gösterilir.
Bektaşi Tekkelerinin bir kısmı cami ve medreseye tah-
sis edilmiş, büyük bir kısmı da birer ehl-i sünnet türbedar
atanmak suretiyle, başta Nakşibendilik olmak üzere Ka-
dirilik ve Sa’dilikgibi tarikatların kullanımına verilmiş; bir
kısmı da satılmıştır.
Birçoğu Anadolu topraklarında örgütlenip, faaliyet
gösteren tarikat ve tekkelerin 1974 yılında yapılan tespit-
lere göre toplam sayısının 392 olduğu görülür (Massignon
1974: 1-17). Bu sayının 1840 yılında 258 (Kara 1990: 424-
435),1908 yılında 3061 olduğu, bu tekkelerden İstanbul’da
olanların sayısınınRehber-i Tekaya’da 122, Mezhepler ve
Tarikatlar Tarihi’nde 14 (Şapolyo 1964: 460-472, Karaosmanoğ-
lu 1977: 280) olarak verildiği görülmektedir. Yapılan arşiv
ve kaynak incelemesinde ise İstanbul’da 21 Bektaşi tekke-
sinin varlığına ulaşılmıştır.
ANADOLU YAKASI
1- Merdivenköy–Şahkulu Sultan Dergâhı: Mer-
divenköy, Emin Bey Caddesi, İmam Ramiz ve Tekkeal-
tı Sokaklarında, 737 ada, 11 parselde yer alan dergâh,
İstanbul’un fethine veya öncesinde kuşatmalarına geldi-
ği söylenen Horasan Erlerinden Şah Sultan’a (sonra da
Şahkulu Sultan adı verilmiş) ait olduğu rivayet edilen
türbenin yanında yapılmış olup, bu dergah II. Mahmud
döneminde muhdes kabul edilerek, yıktırılması kararlaş-
tırılan Bektaşi tekkeleri sınıfında değerlendirilerek, yık-
tırılmıştır.
Bu dergâh, 1839’dan sonra Seyyid Nizam Türbesi kar-
şısında gömülü olan Halil Revnâki Baba’nın gayretiyle
ayağa kaldırılır. 6 Zilhicce 1328 tarihli ilamda dergâhın
civarında iki kıta bağ ve iki bahçeli ev, tarla, bahçe ve 25

Osmanlı’nın Bektaşi Tarikatı’nı yasaklamasının ne-

denleri olarak; Bektaşilerin ehl-i sünnet inancının takip-
çisi olmayışları, caiz olmayan eylemlerde bulunmaları,
tarikatın Hacı Bektaş’ın yolundan çıktığı ve Bektaşilerin 1- Merdivenköy Şahkulu Sultan Dergâhının
İslam ile bağdaşmayan davranışlar sergilemeleri sebebiyle İstanbul Boğazı ve Civarı Haritasında yeri.

1
Üsküdarlı Münib Ahmed Bey, Mecmua-i Tekaya, İstanbul H.1307 M. 1889-1890 adlı on altı sayfalık risalesi.
2
Erzurumlu Yeşilzade Mehmed Salih, Rehber-i Tekaya, Süleymaniye Kütüphanesi (Tırnovalı Bölümü), no. 1035, (Mükerrer IV. cilt), ss. 1-56.

113
 İstanbul’da Bektaşi Tekkeleri
Bektaşi (Bektashi) Tekke Buildings in Istanbul

2- Merdivenköy Şahkulu Sultan Dergâhının genel görünüşü (İ.A.M.E.A.1944).

3- Merdivenköy Şahkulu Sultan Dergâhının

görünüşü (İst. 5 N.K.V.K.B.K.M. Arşivi).

dönüm dutluk vakfedilmiştir (İ.A.M.E.A.Dosya

No: 581).

Kadıköy Vakıflar Müdürlüğü, 15.07.1942

tarihinde1726 sayılı yazısıyla harap durum-
daki bu dergahı satın almak isteyen birile-
rinin olduğunu belirterek, satılmasında bir
sakınca olup olmadığını İstanbul Arkeoloji
Müzeleri Umum Müdürlüğü’ne sorar. Ancak
Arkeoloji Müzeleri Müdürlüğü dergâhın sa-
tılamayacağını belirtir. 4- Merdivenköy Şahkulu Sultan Dergâhının giriş kısmı (İ.A.M.E.A.1944).

114
 Ahmet Hamdi Bülbül

2- Daver Baba Tekkesi: Maltepe, Başıbüyük Köyü’nde,

Tekke Caddesi’nde yer alan ve fetihten önce kurulan tek-
kenin olduğu yerde bir ayazmanın olması, tekkenin bir
Hıristiyan yapıtı üzerine kurulmuş olabileceği fikrini akla
getirir. Orhan Gazi zamanında ahilerin kurduğu bu tekke,
sonradan Bektaşi tekkesine dönüşmüştür (Koçu 1966: 4275,
Dedebaba 2002: 140).

Meyilli bir arazi üzerine tek katlı olarak yapılan tekke-

nin ön kısmından bir parçası iki direk üzerine oturtulmuş,
alt tarafta da kısmi bodrum yer alır. Güney duvarının or-
tasında yarım altıgen planlı, dışa taşkın bir mihrabı vardır.
1826’dan sonra, Abdülaziz döneminde Nakşibendi kisvesi
5- Daver Baba Tekkesi (İst. 5N.K.V.K.B.K.M. Arşivi).
altında yine de Bektaşi tekkesi olarak açılmıştı (Koçu 1966:
4276). Tekkelerin kapatılmasıyla yapı özel mülkiyete geç-
miştir (Dedebaba 2002: 140) .
3- Akbaba Dergâhı: Beykoz, Akbaba Köyü’ndedir. Ku-
rucusu, Akbaba lakaplı, Şeyh Mehmed Efendi’dir ki, kabri
adı geçen caminin yakınında, büyükçe bir kabir olup, me-
zar taşında tarih yoktur. Rivayete göre bu zat, Fatih Sultan
Mehmed’le gelen gazilerdendir (Hadika: 150).
Bu köyde bir de hamam vardır. Köyün bu adla anıl-
masına sebep, Akbaba Bektaşi Dergâhı olup, yapı da cami
ile birlikte, Canfeda Hatun’un vakfı kapsamına alınmış-
tır. Bu Bektaşi dergâhı 1826’da II. Mahmud’un fermanı 6- Daver Baba Tekkesi’nin bulunduğu yerde yer alan ayazma kapısı
(İst. 5N.K.V.K.B.K.M. Arşivi).
mucibinde Bektaşilere kapatılarak, Nakşibendilere veril-
miştir. O tarihten 1925’te tekkeler kapatılıncaya kadar,
Nakşi dergâhı olarak devam etmiştir. Akbaba Türbesi’nin
az ilerisinde vaktiyle yer alandergâh binası özel mülkiye-
te geçip,bir müddet ev olarak kullanılmıştır (Hadika: 150).
Dergâh binası günümüze ulaşmamıştır.
4- Öküz Limanı Tekkesi/Ataullah Efendi Yarım-
ca Dede Dergâhı: Üsküdar ilçesi, Paşa Limanı (Öküz
Limanı’nda), Kuzguncuk yolu üzerinde, bugün Hüseyin
Avni Paşa Çeşmesi’nin (H.1291/M.1874) üst tarafında,
1310 ada, 79 parselde bulunmaktaydı. Dergâhın ilk yapılı-
şının tarihi bilinmemekteyse de, Yarımca Baba tarafından
inşa edildiği sanılmaktadır.
1826’da, Öküz Limanı’ndaki Yarımca Dede Dergâhı yık- 7- Akbaba Dergâhı (Beykoz Akbaba ve Dereseki Karyelerindeki
tırılır ve dergâh postnişini, Ahmed Baba ile birlikte Hadim’e Emlak-i Mahsusa Haritası Ö.1:5000 B.O.A).

8- Öküz Limanı Tekkesi’nin havadan görünüşü 9- Öküz Limanı Tekkesi’nin vaziyet planı
(İ.Ü.Tıp. Tar. Arşivi 1933). (S.H.E. İstanbul Anıları, s.227).

115
 İstanbul’da Bektaşi Tekkeleri
Bektaşi (Bektashi) Tekke Buildings in Istanbul

(Konya’nın İlçesi) sürgün edilip, zorunlu ikamete tabi tutu-

lur (Birge: 77). Dergâh, II. Sultan Mahmud’un 1839’da vefa-
tından sonra, Kadiri tarikatına mensup şeyh Şerif Ahmed
tarafından yeniden ihya edilir. Tekkenin kapısının üzerinde
talik yazı ile;
Yaptı bu dergâh-ı yeniden babını
Kaşif-i kenz hakikat Şerif Ahmed yazılıydı (Konyalı 1976: 434).
Tekkenin, sonradan Kadiri olmasına karşın Bektaşi
usulünü de devam ettirdiği anlaşılmaktadır.
Mütareke yıllarında Dolmabahçe Sarayı önlerinde ya-
tan Yunanistan’ın kalkış zırhlısı bu tekkeyi top ateşine tu-
tarak, hasara uğratmıştır (Konyalı 1976: 434). 10- Çamlıca Nur Baba Tekkesi (İ.A.M.E.A. 1935).
İki katlı, 5 odalı ve ahşap olup, 1980’li yıllara kadar
ayakta duran tekke binası, bu yıllarda yıkılarak, yerine
apartman yapılmıştır.
5- Çamlıca Dergâhı/Tahir Baba Dergâhı/Nur Baba
Dergâhı: Üsküdar Kısıklı’da, Nur Baba Sokağı’nda, Sul-
tan III. Selim’in annesi Mihrişah Sultan’ın sarayının
yanındaki Tophanelioğlu Çeşmesi’nin karşısında idi ve
Sultan Selim devrinde, Tahir Baba tarafından inşa ettiril-
mişti (Hadika: 665). Dergâh, on dönümlük bir arazi üzerin-
de yer alıyordu (Özdamar 2007: 332). Son postnişinleri Nuri
Baba ve onun oğlu Ali Nutki Baba (Nur Baba) idi. Bu
dergâhta İvaz Fakih adında bir de yatır vardı. Bu yüzden
dergâh, adı geçen kişilerin adıyla da anılmakta ve çoğu 11- Nur Baba.

zaman birbirleriyle karıştırılmaktadır. H.1241/M.1826

senesi sonlarında diğer Bektaşi zaviyelerinin yıkılması
esnasında bu yapı da yıktırılmıştır. Dergâh, daha sonra
yeniden ihya edilir ve Nakşi dergâhı adı altında açılarak,
Tahir Baba Dergâhı adını alır. Ancak içinde Bektaşi ayini
yapılırdı (Dedebaba 2002: 188).
6- Karaca Ahmed Sultan Dergâhı: Üsküdar sınırları
içindeki Gündoğumu Caddesi ile Nuhkuyusu Caddesi’nin
kesiştiği köşede yer alan dergâha adını veren Karaca
Ahmed’in, Sultan’ın Orhan Bey zamanında yaşamış, Ho-
rasan erenlerinden olduğu kabul edilmektedir (Dedebaba
2007: 189). Keramet düzeyinde hekimliği ile Anadolu hal-
kına şifa dağıtmıştır. Hem hekim hem akıncı hem de göz-
cü olarak görev yapmıştır. Merdivenköy’e yerleşmiş, günü- 12- Karacaahmet Sultan Dergâhının vaziyet planı
müzde türbesinin bulunduğu yerde tekkesini kurmuştur. (Pervititch Pafta 53, 1930).
Tekke, bir tedavi merkezi haline gelerek, özellikle ruh has-
talarına şifa dağıtan bir mekân haline gelmiştir (Özdamar
2007: 392). Tekke, tamamen yenilenmiş, betonarme olarak
inşa edilmiştir.
7- Mürüvvet Baba Tekkesi: Üsküdar’daki önemli Bek-
taşi tekkelerinden biri de, Kasım Ağa Mahallesi’nde bu-
lunan Mürüvvet Baba Tekkesi’dir. Ne zaman kurulduğuna
dair hiçbir veriye ulaşamadığımız bu tekkenin kapatılışı
hakkında daha fazla bilgiye sahibiz. Tekke, 1826’da, birçok
tekke gibi kapatılmış; Şeyh Mustafa Baba ise, Tire’ye sürül- 13- Karacaahmet Dergâhı ve Türbenin görünüşü
müştür. Kapatıldığı esnada arazi olarak büyüklüğü, 3368 (İst. 6N.K.V.K.B.K.M.Arşivi).

116

14- Mürüvvet Baba Tekkesinin konumu.
15- Kıncı Baba Tekkesinin bulunduğu yer (Pervititch Pafta 55, 1935).
16- Durmuş Dede Dergâhı (İ.A.M.E.A. 1935).
Ahmet Hamdi Bülbül
zirâ (yaklaşık 2 dönüm idi), (BOA, MAD 9731-H.1242/1826).
Derviş Mustafa Baba’nın Üsküdar’da, Eski Valide’deki Ara-
kiyeci el-Hac Mehmed Mahallesi’nde bir kapı ağası bostanı
gediği vardır ve yıkım esnasında bu bostana ve içindeki eş-
yalara da el konulmuştur. Bostandaki meyvesi ve bir bar-
girinin Seyyid Halil Efendi’ye devredildiği, belgede belirtil-
miştir. Bu ürünün değeri, 500 kuruştur. Dolayısıyla çok da
büyük bir bostan olduğunu düşünmemek gerekir (BOA, EV.
D 38565, no. 836-H.1257/1842).
8- Kıncı Baba Tekkesi: Üsküdar, Zeynep Kamil Mahal-
lesi, Dr. Fahri Atabey Caddesi üzerinde, 204 ada, 40 parsel-
de bulunmaktaydı.Vaktiyle ayakta olan tekke, daha sonrala-
rı Cevri Kalfa Camii’ne dâhil edilmiştir. Son cemaat yerinde
bulunan üç mezardan biri, tekkenin son şeyhlerinden Fethi
Baba (Ö.1228)’ya aittir.
Kıncı Baba Tekkesi, Feyzullah Baba b. İsmail b. el-
Hac Mehmed Efendi tarafından kurulmuş olup, vakfiyesi,
1217/1803 senesinde hazırlanmıştır. Feyzullah Baba’nın ve-
fatıyla Salih Dede, Zaviyedarlığa atanmıştır. Bunun üzerine,
açılan bir dava ile Salih Baba’nın tarikattan ihraç gerektiren
kusuru olduğu, vakfiyeye uyulmadığı ve aslen el-Hac Meh-
med Şarcı Baba’nın bu mevkide olması gerektiği kesinleşti-
rilmiştir (BOA, EV.MKT 1177, no. 199).
Yeniçeri Ocağı’nın kapatılması esnasında Feyzullah
Baba’dan sonra gelen şeyhi idam edilmiştir; ancak, tekke-
nin kapatılmadığı anlaşılmaktadır. Kapatılma esnasında ise
şeyhin evinin bulunduğu arsa, 287 zirâ olarak vurgulanmış,
bunun hulefasına vakfedildiği belirtilmiştir (Yılmaz 2015: 126).
9- Haşim Baba Dergâhı/İnadiye Dergâhı/Bandırmalı
Dergâhı: Üsküdar ilçesi, Tevaşi Hasan Ağa Mahallesi’nde,
İnadiye Yokuşu, Gündoğumu Caddesi’nde yer almaktaydı.
Bir zamanlar ayakta olan tekkenin son postnişini, Yusuf Fahir
Ataer Baba (D.:H.1301/M.1884) idi. Ahmed Münip Efendi’nin
oğlu, Bandırmalı Şeyh Yusuf Efendi’nin torunu olup, Üs-
küdarlı Haşim Baba da dedelerindendir. Asıl adı, Yusuf Ni-
zamettin olup, dergâhların kapatıldığı sırada bu dergâhta
postnişin idi (Dedebaba 2010: 187). H.1145/M.1732 tarihinde
yapılan bu dergâh, 1930’larda yıkılmıştır (Özdamar 2007: 390).
RUMELİ YAKASI
1- Durmuş Dede Tekkesi: Rumelihisarı’nda denizciler
tarafından Akkirman’dan getirilmiş ve pek çok kerametle-
ri zuhur etmiş Durmuş Dede’nin türbesi ve tekkesi vardı.
Bu büyük tekke zamanla, çerağları ve kudümleri ile Bektaşi
türbedar ve dervişlerinin ikamet ettiği büyük bir tekke ha-
lini almıştı (Evliya Çelebi Seyahatname: 194-196). Daha sonraki
dönemlerde de Durmuş Dede Tekkesi’nin faaliyetlerini sür-
dürdüğü görülmektedir. XVIII. yüzyılın başlarında bu tek-
kenin şeyhliğine haksız bir müdahale yapılmıştı. Buna göre,
vefat eden tekke şeyhi Şeyh İsmail b. Ali Dede’nin yerine
Şeyh Mehmed Efendi geçmiş, ancak Süleyman isimli bir
şahıs şeyhliği zorla zapt etmişti. Vaki olan şikâyet üzerine
117
 İstanbul’da Bektaşi Tekkeleri
Bektaşi (Bektashi) Tekke Buildings in Istanbul
17- Rumeli Hisarı Durmuş Dede Tekkesi
(1880 Berggren, Guillaume, A.H.Bülbül Arşivi).
18- Nafi Baba Dergâhı (A.H.Bülbül Arşivi, 1920).
19- Ağlamış Baba Türbesi (İ.K.Ans.1982).
20- Ağlamış Baba Tekkesinin bulunduğu yer
(Erkan-ı Harbiye Haritası, Osmanlı Bank.Arşivi, 1910-18).
118
bu kişi tekkeden uzaklaştırılarak, şeyhlik tekrar Mehmed
Efendi’ye iade edilmişti (Yılmaz 2015: 116). Tekkelerin kapa-
tılmasından sonra kısmen mesken olarak kullanılan tekke,
1938’den sonra Bebek-Rumelihisarı yolunun genişletilmesi
sırasında Hasan Zarifi Efendi Türbesi ile birlikte yıktırıl-
mıştır (Köse: 113).
2- Rumeli Hisarı Şehitliği veya Nafi Baba Tekkesi:
Rumeli Hisarı, Zincirlikuyu, Bebek Caddesi, Nafi Baba So-
kağı, 39. Ada 1,2,16,17 parsellerde yer alan dergâh, fetihten
hemen sonra Fatih Sultan Mehmed’in isteğiyle kurulur. İs-
tanbul’daki en eski Bektaşi tekkesi olarak kabul edilen tek-
ke, Avrupa yakasında kurulan ilk tekke olarak kabul görür.
Bulunduğu yer, İstanbul’un fetih şehitlerinin bulunduğu
yer olması nedeniyle Şüheda Kuyusu (Nime’l-ceyş), adıyla
da anılmaktaydı. Keza bu tekkeye kurucusuna izafeten, Sey-
yid Bedreddin Baba Veli (Yirminci ‘Asırda Zekâ, 1328: 245) ile Üç
Şehitler Tekkesi, Boğazkesen Tekkesi ve Deniz Abdal Tekkesi
gibi isimler de verilmiştir (Koca 2005: 45). Mecmua-i Tekaya’da
dergâh, Şehitler Nakşibendi Tekkesi olarak geçmekte ve tek-
ke şeyhi olarak Nafi Baba’nın adı yer almaktadır.
Bu tekkenin İstanbul’un fethinden önce, Rumelihisarı
yapılırken kurulmuş olduğuna dair bir görüş vardır. Belge-
lerle desteklenmiş olmamasına rağmen tekke mezarlığında
bulunan altı mezar taşı Fatih dönemi ve öncesi tarihleri işa-
ret eder ki, bunlardan bir tanesi de 855/1451’de vefat etmiş
Şeyh Bedreddin isimli bir dervişe aittir. Bu dervişin, meşhur
Akşemseddin’in müridlerinden ve İstanbul’un alınması için
Fatih Sultan Mehmed’e eşlik edenlerden olduğu düşünül-
mektedir. Eldem, bu taşın XIX. yüzyılda yapılmış olduğunu
ve Şeyh Bedreddin için böyle bir mezar taşının yaptırılmış
olmasını, bir geleneği icat etme çabası olarak yorumlar (El-
dem 2005, Kut/Eldem: 25-30).
3- Ağlamış Baba Tekkesi/Ağlamalı Ahmet Baba Tek-
kesi/Istıranca Dergâhı: Kilyos ile Uskumru Köyü sapağı
arasında, Belgrad ormanları yolu üzerindedir. Evliya Çelebi
de bu tekkeden bahsederken; Bununla birlikte Istranca Dağ-
larında, bir odasında Yeniçeri avcılarının ikamet ettiği büyük
bir Bektaşi tekkesi vardı. Burası aynı zamanda bir mesire yeri
ve mandıra idi. Buradaki dervişler her türlü işe canla baş-
la hizmet ederler, avcılar burada kaldıkları altı ay boyunca
padişah için sığın ve karaca avlarlar, Karadeniz boğazının
güvenliğini sağlarlardı (Seyahatname VI: 87). Ağlamış Ahmed
Baba, H.1240 Muharreminde vefat etmiştir. 1826’da Bektaşi
Tekkelerinin yıkılmasından nasibini almış, günümüze sade-
ce kare planlı türbesi gelebilmiştir (Ekicigil 1982: 329-330).
4- Karaağaç Bektaşi Tekkesi: İstanbul’daki en önem-
li Bektaşi tekkelerindendir. Tekkenin yerinde, Sultan III.
Mustafa Han devrinin sonlarında fukaradan bir kimse, bir
kulübe ihdas etmişti. Zamanla gelişerek, büyük bir tekke
haline gelmiştir (Hadika: 387). Bu dergâhın tarihinin II. Ba-
yezid dönemine kadar gittiği söylenmektedir. 1199/1784
 Ahmet Hamdi Bülbül

tarihli müfredat defterinden öğrendiğimize göre bu tekke,

Bektaşi Ali Baba Zaviyesi olarak da bilinmektedir (Çetin
1981: 589). Ne zaman kurulduğu ve postnişinlerinin kimler
olduğu hakkında net bir bilgi yoktur. Fakat bahsedildiği
üzere tekke, II. Bayezid döneminde yeniden örgütlenen ta-
rikat yapısı içerisinde kurulmuş veya evkafı tescillenmiştir.
Hacı Bektaş Pir Evi’nin vekili bu tekkede bulunduğu gibi
Yeniçeri Ocağı’nın Bektaşi babaları da bu tekkeden gelmiş-
tir. Dolayısıyla, kuruluşu 16. yüzyıl başlarına kadar çekile-
bilir (Yılmaz 2015: 115).
1826’da yıkılan tekkeler arasında yer alan Karaağaç Bek-
taşi tekkesi, 1870 yılında Hasib Baba tarafından yeniden 21- Karaağaç Tekkesi (Fr. Kauffer 1776-1819, Osm. Bank. Arş.).
ihya edilir. Bu yüzden dergâh ikinci banisi, Hasib Baba’nın
adıyla anılır. 1307/1890 tarihli Mecmua-i Tekaya’da dergâh,
II. Mahmud’un fermanının geçerliliği dolayısıyla sureta
nakşî dergâhları arasında zikredilir ve dergâh şeyhi olarak
Hasib Efendi’nin adı verilir. Daha sonraki kayıtlarda ise
dergâh şeyhi olarak Hüseyin Zeki Baba’nın adı geçer (Ahmet
Rıfkı 2014: 124).

5- Sütlüce, Münir Baba veya Bademli Bektaşi Tekkesi:

Sütlüce, Karaağaç Caddesi, Salaş Sokak, 1876 ada, 10 par-
selde yer alan dergâh, ilkin Şeyhülislam Damadzâde Fey-
zullah Efendi tarafından inşa ettirilmiştir.
Şeyhülislam tarafından yaptırılan dergâh, torunu ta-
rafından bir Bektaşi babasına verilmiş, ancak 1826’da bu 22- Sütlüce Bademli Tekkesi (İ.Ü. Tıp Tar. Arşivi, 1933).
dergâh da diğer Bektaşi dergâhları meyanında yıktırılarak,
söz konusu baba sürgüne gönderilmiştir. Dergâhı bu babaya
veren şeyhülislamın torunu da (kendisi de Anadolu payeli
kadı imiş) bu olaydan dolayı cezalandırılarak, Güzelhisar’a
sürgün gönderilmiştir (Hadika: 389).
1826’da yıktırılan Sütlüce–Bademli Bektaşi Dergâhı’nın
daha sonra ne zaman tekrar ihya edildiği bilinmemekle
birlikte, Münir Baba tarafından ihya edildiği tahmin edil-
mektedir. Tekke kaynaklarda, Bademli Nakşi Dergâhı olarak
yer alır. Dergâh şeyhi olarak da Münir Baba’nın adı geçer
(Münib Ahmed Bey: 12).

İstanbul Belediyesi Mezarlıklar Müdürlüğü, 17.7.1937

gün ve 458 sayılı yazısıyla tekkenin harimindeki efradı aile-
sine ait mezar taşlarının kaldırılması ve mezkûr mezarlığın
23- Sütlüce Bademli Tekkesinin vaziyet planı
feshinde sakınca olup olmadığını İstanbul Müzeleri Umum (İstanbul II N.K.V.K.B.K.M. Arşivi).
Müdürlüğü’ne sormuştur. Müzeler Umum Müdürlüğü,
02.08.1939 gün ve 487 sayılı yazısıyla Hukuk Müşavirli-
ğinden gelen olumsuz görüş sonucu mezar taşlarının satıl-
masına veya başka bir yere kaldırılmasına izin vermemiştir
(İ.A.M.E.A. Dosya No:557).

6- Karyağdı Baba ve Hafız Baba Dergâhı: Eyüp sırt-

larında, İdris Köşkü (İdris-i Bitlisi) mevkiinde, Karyağdı
Sokağı ile Ballı Baba Sokağı (eski adı Balî Baba) birleştiği
yerde olup, etrafı duvarlarla çevrilmiştir.
Tekkeye adını veren Karyağdı Baba, Horasan erenlerinden
olup, İstanbul’un fethinde bulunduğu rivayet edilen Karyağdı 24- Eyüp Karyağdı Baba Tekkesi’nin 1920 yılındaki hali
Baba lakaplı, Es-Seyyid Mehmed Ali Baba’dır (Hadika: 348). (A.H.Bülbül Arşivi).

119
 İstanbul’da Bektaşi Tekkeleri
Bektaşi (Bektashi) Tekke Buildings in Istanbul
25- Karyağdı Baba Tekkesi kuyu bileziği
(İstanbul 1 N.K.V.K.B.K.M. Arşivi).
27- Takkeci Tekkesi
(Mühendishane Haritası 1876, Atatürk Kitap. No 487).
28- Kuyubaşı Emin Tekkesi ,1900 (A.H.Bülbül Arş.).
29- Kuyubaşı Emin Tekkesi (İ.Ü.Tıp. T.Arş. 1933).
120
26- Karyağdı Baba Tekkesi vaziyet planı
(İst. 1N.K.V.K.B.K.M.Arşivi).
Karyağdı Baba’nın kabri tekke haziresinde olup, etra-
fı parmaklıklı ve baş tarafındaki şahide elifi sikkeli, kalın
ve silindiriktir. Tekkenin etrafının setlerle düzenlenmiş
olması, arazinin meyilli olmasından kaynaklanmaktadır
(Haskan 1993: 125).
Dergâh daha sonra Sultan Abdülmecid zamanında,
Nakşibendi Dergâhı adıyla yine açılmış olup, gizlice Bektaşi
ayinleri yeniden yapılagelmiştir (Dedebaba 2010: 191).
Tekke binasının bir bölümü yanmış olup, diğer bir bö-
lümü de yıkılmıştır. Semahanenin sadece üç duvarı ve ocağı
kalmıştır. Yanında da tek katlı ahşap bir ev mevcuttur.
7- Abdullah Baba Tekkesi/Şeyh (Büyük) Abdullah
Efendi Tekkesi: Topkapı Sur dışında, Maltepe Mahalle-
si, Fazlı Paşa Caddesi’nde vaktiyle var olan dergâh, Ge-
neral Elektrik’in fabrikasının yapılmasıyla yıktırılmıştır.
Banisi olan El-Hacc Abdullah Baba Vakfı’na bağlı dergâh,
1338/1920 tarihli vakfiyesine göre iki bab dükkân, on oda,
iki sofa ve bir matbahı müştemilat ve bir de babhaneden
meydana gelmekteydi. Hacı Abdullah Baba’nın mezarının,
1949 yılındaki kayıtlarda dilimli ve sarıklı, Bektaşi kavuk-
lu olduğu, üzerinde yedi beyitlik kitabesinin bulunduğu,
kitabede baninin Abdullah Baba olduğu, tamir ettirenin
ise Vehbi olduğu yazılıdır (İAMEA, Dosya No: 530). İstanbul
Belediyesi Mezarlıklar Müdürlüğü, 1949 yılında mezarlığın
kaldırılması ile ilgili İstanbul Arkeoloji Müzelerinden görüş
almıştır.
8- Emin Baba/Kuyubaşı/Valide Sultan Tekkesi: Eyüp
Defterdar Mahallesi’nde, sur dışında yer almaktadır. Tekke,
Kuyubaşı Emin Baba ve Valide Sultan (Münib Ahmed Bey:13)
adlarıyla da bilinmektedir. Abdülaziz’in annesi Pertevniyal
Valide Sultan Vakfı’na bağlı dergâh, 1284/1867 yılında Per-
tevniyal Valide Sultan tarafından Bektaşi Emin Baba için
yaptırılmıştır.
Edirnekapı’daki surların karşısında yer alan büyük kuyu
münasebetiyle, Kuyubaşı adıyla ünlenen mevkide, bu tek-
ke yapılmadan önce mezarlık, bir kır kahvesi, namazgâh ve
Emin Baba’nın yaşadığı kulübe vardı. Tekke, buradaki Der-
 Ahmet Hamdi Bülbül

viş Mehmet ve Derviş İbrahim namazgâhı sofasında tesis

edilmiştir (Maden: 475). Vaktiyle Bektaşi dergâhı iken, daha
sonraları Nakşibendiliğin Halidiye kolundan bir kişiye ve-
rilmiştir (Ahmet Rıfkı: 125). Son şeyhi Halim Efendi (Münib
Ahmed Bey: 13) olan tekke, uzun süre harap ve yıkık vaziyette
kalmış, 1997 yılı içinde tamir edilmiştir.
9- Kazlıçeşme Eryek Baba/Erikli Baba/Perişan Baba/
Zakirbaşı Tekkesi: Eryek Baba’nın, İstanbul’un fethine ka-
tılmış olan Ahi, Kalenderi veya Abdalan zümrelerinden ol-
duğunu kabul edilerek, kış günü erik bulmasından dolayı
bu adla anıldığına inanılmaktadır (Vatin/Zarcone 1997: 80).
30- Kuyubaşı Emin Tekkesi (İ.1 NKVKBKM Arşivi).
Yedikule karşısında, Kazlıçeşme Mahallesi, Demirhane
Caddesi, Zakirbaşı Sokak, 2578 ada, 31 parselde yer alan
dergâh, Perişan Baba Dergâhı olarak ta bilinir. İlk kurann,
1239/1823’te vefat eden Bektaşi tarikatından Şem’i Ebubekir
Ağa olup, ilk postnişini 1214/1799-1800’de ölen, Es-Seyyid
Mehmed Baba’dır. 1826’da yıktırılan dergâh, daha sonra
yeniden İşkodralı Arnavut Perişan Mehmed Baba tarafın-
dan ihya edilir (Ö.H.1283/M.1875). Dergâhın son postnişini,
1339/1921’de vefat eden Şeyh (Küçük) Abdullah Efendi’dir
(Tanman 1994: 242).

10- Ciğerci Baba Tekkesi: Fatih Melek Hatun Mahal-

lesi, Hatib Sokak, 1505 ada, 15 parselde yer alan tekke, sur
duvarına bitişik olarak inşa edilmişti. Tekkeden günümüze
sadece türbe gelebilmiştir (Komisyon 1991: 274). 31- Kazlıçeşme Zakirbaşı Tekkesi 1939 (Pervititch paftası no:29.
11- Erdi Baba Tekkesi/Erdek Baba/Ördek Baba Tek-
kesi: Davutpaşa Mahallesi, Hekimoğlu Ali Paşa Caddesi’nde
yer alan dergâhın banisinin kim olduğu kesin olarak bilin-
memekle birlikte, hazirede yer alan H.870/M.1465 tarihli
bir mezar taşının Erdi Baba’ya ait olması muhtemeldir. Bu
dergâh, Erdik Baba Ördek Baba, Erdek Baba, Örük Baba
adlarıyla da anılmaktadır. Dergâhın kurucusunun Şeyh
Zeynelabidin olduğu; 1199/1784 tarihli Mecmua-i Tekaya
defterinde dergâhın adının, Davutpaşa’da Ördek Baba Tekk-
yesi olarak geçtiği ve tekke şeyhinin Agâh Efendi olduğu be-
lirtilmektedir (Münib Ahmet Bey: 124, Çetin 1981: 586). İstanbul
Tekkeleri Nüfus ve Vukuat Defteri’nde postnişinin, es-Seyid
Ahmed Efendi bin Hâfız Ca’fer olduğu yazılıdır.3 Kaynak- 32- Ciğerci Baba Tekkesi (Necip Bey Har. 1922).

33- Erdi Baba Tekkesi (Alm. Mav. Pafta no: L.6, 1913-14). 34- Silivri Said Baba Tekkesi.
3
İstanbul Tekkeleri Nüfus Vukuatı Defteri, B.O.A. Kamil Kepeci Tasnifi No:6290/1, 1837.

121
 İstanbul’da Bektaşi Tekkeleri
Bektaşi (Bektashi) Tekke Buildings in Istanbul

lardan, önceleri Bektaşi dergâhı olduğu, sonradan Nakşi ve
Kadiri olduğunu öğrendiğimiz (Komisyon 1991: 276) dergâh,
tuğla ve kesme taştan kubbeli olarak yapılmıştır.
12- Silivri Sadi Baba Zaviyesi: Silivri’de, vaktiyle Ali
Çetinkaya Caddesi’nin kenarında, küçük bir köprünün yakı-
nında yer almaktaydı. Osmanlı Arşivlerindeki 1 Eylül 1794
tarihli bir belgede; Hacıbektaş-ı Veli tarikatı zaviyelerinden
olan ve Silivri’de bulunan Sadi Baba Zaviyesi’nin tekke nişi-
ni olan Derviş Mehmet Halife bin Süleyman’ın kendi iste-
ğiyle görevini bırakması üzerine Derviş Mehmet bin Hasan
Baba’nın tayin edildiği (B.O.A. C.EV 44/2197 H. 1209/M.1795) be-
lirtilir. Evliya Çelebi ise, Ali Çetinkaya Caddesi’nin yanında-
ki küçük bir köprüden bahisle, …bu köprünün başında Sadi
Baba ziyareti var. Bektaşi Tekkesi içinde gömülü olup kendileri
de Bektaşi fukaralarındandır, der (Seyahatname V: 181).
Sonuç olarak; Anadolu’da kurulan tarikatlardan biri olan
Bektaşilik, İstanbul’da Balım Sultan’la birlikte, özellikle Yeni-
çeri Ocağı’nın kuruluşundaki rolü nedeniyle yayılma olanağı
bulmuştur. İlk zamanlarda şehir merkezlerinde kurulmuş
olan tekkelerin, sonraki yüzyıllarda şehrin dışında, hâkim
tepelerde kurulmaya başlandığı görülür. 1826 yılında Yeni-
çeri Ocağı’nın kaldırılmasıyla Bektaşi Tarikatı’nın faaliyetleri
yasaklanmıştır. Tekkelerin kapatıldığı 1925 yılına kadar Os-
manlı yöneticileri, Bektaşi tekkelerinin açılmasına ve faali-
yetlerine devam etmesine esnek davranmışlardır.
Yapılan incelemede, kaynaklarda en fazla on dört olarak
gösterilen İstanbul Bektaşi tekkelerinin sayısının yirmi bir
olduğu görülmüştür.
İstanbul’daki Bektaşi tekkelerinin çoğunun II. Bayezid
döneminde yapıldığı, tekkelerden Karaağaç tekkesi gibi Ye-
dikule’deki Mehmed Efendi Tekkesi ve Rumelihisarı’ndaki
Nafi Baba Tekkesi’nin II. Bayezid vakfına kayıtlı tekkeler
olduğu görülmüştür. Erdi Baba Tekkesi de II. Beyazıt dö-
nemine tarihlenir.
Merdivenköy’deki Şahkulu Sultan ve günümüze gele-
meyen Üsküdar’da Karaca Ahmed Sultan, Paşalimanı’nda
Yarımca Baba ve Rumelihisarı’nda Durmuş Dede tekkele-
ri, 17. yüzyılın başlarına tarihlenir. Karyağdı Baba Tekkesi,
Haşim Baba Tekkesi, Nur Baba Tekkesi, Nur Baba ve Tahir
Baba Tekkelerinin de, 18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl başla-
rında yapıldığı görülürken, bunların çoğunun günümüze
ulaşamadıkları görülmektedir.

Kaynakça
Ahmet Cevdet Paşa: Tarih-i Cevdet, C. 12, İstanbul: Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1966.
Ahmet Rıfkı: Bektaşi Sırrı, C.2, (Hazırlayan: Hür Mahmut Yücer), İstanbul: Kesit Yayınları, 2014.
Akın 1989: Günkut Akın, Merdivenköy Bektaşî Tekkesi’ndeki Dünya Ağacı, STAD, s. 4 İstanbul.
Nev’izade Atâî: Hadaiku’l-Hakaik fi Tekmileti’ş Şakaik,Şakaik-i Numaniye, (Yayına Hazırlayan: Abdülkadir Özcan),
İstanbul, 1989.
Ayvansarâyî Hüseyin Efendi/Alî Sâtı Efendi/Süleymân Besîm Efendi:
Hadîkatü’l- Cevâmi, İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mi’mâri Yapılar, (Haz. Ahmed Nezih
Galitekin), İstanbul, 2001.
Baha Said: Bektaşiler, Türk Yurdu, C.5, S.28,İstanbul, 1928.
Barkan 1942: Ömer Lütfi Barkan, Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar
ve Temlikler, Vakıflar Dergisi, 5 (1942), s. 279-386.
BOA, MAD 9731 (1242/1826).
BOA, EV. D 38565, no. 836 (1257/1842).
BOA, EV.MKT 1177, no. 199.
Dedebaba 2002: Bedri Noyan Dedebaba, Bütün Yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik, İstanbul: Ardıç Yayınları, C.V.
Birge 1994: John Kingsley Birge, The Bektashi Order of Dervishes, London: Luzac Oriental.
Çetin 1981: Atillâ Çetin, İstanbul’daki Tekke, Zaviye ve Hankahlar Hakkında 1199 (17884) Bir Vesika, Vakıflar
Dergisi, S. 13, s.583-590.
Ekicigil 1982: Recep Ekicigil, Ağlamış Baba, İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi 1 Hazırlayan, İstanbul:
Tercüman Gazetesi Kültür Yay., s.329-330.
Eldem 2005: Edhem Eldem, Death in İstanbul: Death and Its Ritual in Ottoman-Islamic Culture, Ottoman Bank
Archives and Research Centre, İstanbul: 2005.
Erzurumlu Yeşilzade Mehmed Salih:
Rehber-i Tekaya, Süleymaniye Kütüphanesi (Tırnovalı Bölümü), no. 1035, (Mükerrer IV. cilt), ss.
1-56.
Evliya Çelebi: Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyonu- Dizini, (Der.:
Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı), C. 1, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
Galitekin 2003: Ahmed Nezih Galitekin, Osmanlı Kaynaklarına Göre İstanbul, İstanbul: İşaret Yayınları.
Hançerlioğlu 1993: Orhan Hançerlioğlu, Dünya İnançlar Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.

122
 Ahmet Hamdi Bülbül

Mehmet Mermi Haskan; Eyüp Tarihi, İstanbul 1993, s.125

Işın 1994: Ekrem Işın, Bektaşîlik, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.II, İstanbul,s.131-137.
İstanbul Arkeoloji Müzeleri Encümeni Arşivi, Dosya No:530.
İstanbul Tekkeleri Nüfus Vukuatı Defteri, B.O.A. Kamil Kepeci Tasnifi, No:6290/1, 1837.
Kara 1990: Mustafa Kara, Din, Hayat, Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, İstanbul: Dergâh Yayınları,
İstanbul,s.424-435.
Kara 2010: Mustafa Kara, Dervişlerin Zaviyesinden II. Mahmudhan, II.Mahmud, (Editör: Coşkun Yılmaz),
İstanbul, s.281-295.
Karaosmanoğlu 1977: Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Nur Baba, (Baskıya Haz.: Atilla Özkırımlı),İstanbul: Birikim Yay.
Koca 2000: Şevki Koca, Boğaziçi’nde Bir Bektaşi Dergâhı: Şehitlik,Cem, S. 106. İstanbul, s.45-48.
Koca 2005: Şevki Koca, Bektâşîlik ve Bektâşî Dergâhları, İstanbul: Cem Vakfı Yayınları.
Kocadağ 1998: Burhan Kocadağ, Şahkulu Sultan Dergâhı ve İstanbul Bektaşi Tekkeleri,İstanbul: Can Yayınları.
Koçu 1966: Reşat Ekrem Koçu, Daver Baba Tekkesi, İstanbul Ansiklopedisi, C.8, İstanbul, s.4275.
Komisyon 1991: Fatih Camileri ve Diğer Tarihi Eserler, İstanbul: T.D.V.Yay.
Konyalı 1976: İbrahim Hakkı Konyalı,Üsküdar Tarihi, C.1, İstanbul: Ahmet Sait Matbaası.
Koşay 1967: Zübeyir Hamit Koşay, Bektaşiliğin Tarihi,Türk Etnografya Dergisi, s.20, Ankara: T.T.Kurumu Yay.
Köprülü 1966: Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 2. Baskı, Ankara: D.İ.B.Yay.
Kut 2010: Günay Kut/Edhem Eldem, Rumelihisarı Şehidlik Dergâhı Mezar Taşları İstanbul: Boğaziçi
Üniversitesi Yayınevi.
Küçükdağ 2015: Yusuf Küçükdağ/Ayşe Değerli/Bekir Şahin, Vesaik-i Bektaşiyan’a Göre Osmanlı Devletinde Bektaşi
Tekkeleri, Konya: Çizgi Yayınları.
Maden 2013: Fahri Maden, Şehitlik Tekkesi ve Şeyh Ali Baba Vakfiyesi, Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Velî Araştırma
Dergisi , İstanbul, S.65,s. 185-210.
Maden 2016: Fahri Maden, Edirnekapı’da Bir Bektaşi Ocağı: Emin Baba Tekkesi ve Haziresi, Osmanlı İstanbul’u
Uluslararası Sempozyumu 20-22 Mayıs 2016, II,İstanbul: İBB Yay., s.471-498.
Massignon 1974: Louis Massignon, Tarikat, İslam Ansiklopedisi, C.XII/1, İstanbul: MEB Yay., s.1-17.
Mélikoff 1983: İrene Mélikoff, L’Ordre des Bektaşi après 1826, Turcica, XV, Paris, s. 166-167.
Mélikoff 2010: İrene Mélikoff, Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe, İstanbul: Cumhuriyet Yayınları.
Mélikoff 2011: İrene Mélikoff, Uyur idik Uyardılar Alevilik Bektaşilik Araştırmaları, Çeviri:Turan Alptekin, İstanbul:
Demos Yayınları.
Ocak 1992: Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sufilik: Kalenderiler (14-17. yüzyıllar),
Ankara: T.T.Kurumu Yay.
Ocak 2000: Ahmet Yaşar Ocak, Babailer İsyanı: Aleviliğin Tarihsel Altyapısı, Anadolu’da İslam-Türk
Heterodoksisinin Teşekkülü, İstanbul: Dergâh Yayınları.
Ocak 2015: Ahmet Yaşar Ocak, Bektaşiye, Türkiye’de Tarikatlar ve Kültür, Edit: Semih Ceyhan, İstanbul: İsam
Yayınları, s. 447-489.
Osmanzade Hüseyin Vassâf: Sefine-i Evliya, I-V, (Haz: Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz), İstanbul: Kitabevi Yay.
Özdamar 2007: Mustafa Özdamar, Dersaadet Dergâhları, İstanbul: Kırk Kandil Yayınları.
Öztürk 2013: Yaşar Nuri Öztürk, Tarih Boyunca Bektaşilik, İstanbul: Yeni Boyut Yayınlar, 6. Baskı.
Soyyer 2012: A. Yılmaz Soyyer,19. Yüzyılda Bektaşilik, İstanbul: Frida Yayınları.
Şapolyo 2004: Enver Behnan Şapolyo, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul.
Tanman 1992: M. Baha Tanman, İstanbul, Merdivenköyü’ndeki Bektaşi Tekkesi’nin Meydan Evi Hakkında, Semavi
Eyice Armağanı: İstanbul Yazıları, İstanbul, s. 317-342.
Tanman 1994: M. Baha Tanman, Perişan Baba Tekkesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.VI, İstanbul,
s.242-243.
Tanman 2005: M. Baha Tanman, Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları / Tekkeler, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf
ve Sufiler, (Haz. Ahmet Yaşar Ocak), Ankara, s. 326, şekil 72-74.
Üsküdarlı Münib Ahmed Bey: Mecmua-i Tekaya, İstanbul, H.1307 M. 1889-1890 adlı on altı sayfalık risalesi.
Vatin/Zarcone 1997: Nicolas Vatin/Thierry Zarcone, Le tekke bektachi de Kazlıçeşme: I. Étude historiqueet épigrahique,
Anatolia Moderna- Yeni Anadolu VII, s. 79-109.
Yılmaz 2015: Gülay Yılmaz, Bektaşilik ve İstanbul’daki Bektaşi Tekkeleri Üzerine Bir İnceleme, Osmanlı
Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies, XLV, s.105.
Yüksel 1997: Müfid Yüksel, Kazlıçeşme’de Bektaşi Tekkesi, Eryek Baba, Cem, S. 70, s.48- 55.

123
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace

124
 Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin

Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri

Construction Book of the Beylerbeyi Palace

Yrd. Doç. Dr. Selman Can | Marmara Üniversitesi

Pınar Şahin | Marmara Üniversitesi

S ultan Abdülaziz döneminde 1863-65 yılları arasında inşa edilen Beylerbeyi Sarayı geç
dönem Osmanlı sarayları arasında yer alır. Saraya ilişkin çok sayıda yayın yapılmış, bu
yayınlar arasında arşiv belgelerine dayalı inşa süreci de incelenmiştir. Ancak Başbakanlık
Osmanlı Arşivi’nde HH. 13083 numarasıyla kayıtlı yapının keşf-i evvel defteri hiçbir yayına
konu olmamıştır. Keşif defterleri Osmanlı mimarlık tarihi için önemli kaynaklardır. Yapı pla-
nına uygun olarak yapılacak harcamaların detayları bu defterlere kaydedilmiştir. İnşaat
malzemelerinin türü, boyutu ve fiyatları detaylı olarak belirtilmiştir. Bu yönüyle keşif defter-
lerinde bulunan bilgiler yapının tarihine ışık tutarken aynı zamanda restorasyon çalışmaları
için de çok önemli veriler sunar.
Anahtar Kelimeler. Beylerbeyi Sarayı, Sultan Abdülaziz, Geç Dönem Osmanlı Mimarlığı, İnşaat Malzeme-
leri, Osmanlı Sarayları.

B eylerbeyi Palace which was built between 1863-65 during the reign of Sultan Abdülaziz
is among the palaces of late period Ottoman Architecture. A large number of publi-
cations about The Palace have been written, among these publications, the construc-
tion process based on archival documents has also been examined. However, in the
Prime Ministry Ottoman Archives HH. registered with number 13083, construction book
has not been subject to any publications. Construction books are important sources for
the history of Ottoman architecture. The details of the expenditures to be made in ac-
cordance with the structure plan have been recorded in these books. The type, size and
prices of construction materials are specified in detail. In this sense, the information found
in the construction books sheds light on the history of the building, but also provides im-
portant data for restoration work.
Keywords: Palace, Sultan Abdulaziz, Late Period Ottoman Architecture, Building Materials, Ottoman Pal-
aces.

125
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace
Giriş
Batılılaşma dönemi Osmanlı mimarlığı içerisinde inşa
edilen saraylar arasında yer alan Beylerbeyi Sarayı; ilk
olarak 1826-1832 yılları arasında Sultan II. Mahmud ta-
rafından yaptırılmış ancak daha sonra Sultan Abdülaziz
döneminde 1863-1865 yılları arasında yenilenmiştir. Türk
Sanat Tarihi literatüründe Beylerbeyi Sarayı’na ilişkin ya-
pılmış pek çok yayın bulunmaktadır. Bu yayınların büyük
bir kısmını ağırlıklı olarak yapının mimari ve süsleme özel-
likleri açısından değerlendirildiği makaleler oluşturmakta-
dır1. Yapı, saraylar ve XIX. yüzyıl mimarisine ilişkin genel
araştırmalar içerisinde bölümler halinde yer alıp, Osmanlı
mimarisini anlatan kapsamlı yayınlarda kısa bilgilerle akta-
rılmıştır. (Eldem, 1974- 1979; Batur, 1985: 1038-1067; Sözen, 1990:
183-195; İrez, 1988: 66-70;Aslanapa, 2004: 608-610). Ayrıca Sarayın
süsleme, dekorasyon, bahçe tasarımı gibi belli özellikleri
üzerine yapılmış, dönem sarayları içerisindeki önemini ve
inşa süreci, teşkilat şemasının anlatan tez çalışmaları da bu-
lunmaktadır (Taş, 1988; Ekşioğlu, 2001; Tözün, 2002;Göncü, 2006;
Akyüz 2007; Dündar, 2008). Beylerbeyi Sarayı ile ilgili olarak
yapılan en kapsamlı çalışma Cengiz Göncü‘nün Beylerbeyi
Sarayı İnşa Süreci, Teşkilâtı ve Kullanımı başlıklı yüksek li-
sans tezidir. Sarayın inşa süreci, mekânlarının kullanımı ve
teşkilat şemasına ilişkin bilgileri detaylı bir şekilde Osmanlı
arşiv belgelerine dayalı olarak sunulması bakımından bü-
yük önem arz etmektedir. Çalışmaya göre Yeni Beylerbeyi
Sarayı’nın inşa tarihi ilk icmal defterinin düzenlendiği tarih
dikkate alınarak 1863-1865 olarak belirlenmiştir.
Sarayın Keşf-i Evvel Defteri
Beylerbeyi Sarayı’na ilişkin yapılan çalışmaların hiç bi-
rinde bu makaleye konu olan keşf-i evvel defteri kullanıl-
mamıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde HH. 13083 nu-
marasıyla kayıtlı olan defter 5 Ocak 1864 (25 Receb 1280)
1
(Şehsuvaroğlu 1961:2690-2699), (Sevgin 1966: 38-47) , (Anonim, 1982: 1232-1237), (Cezar, 1992: 8-29),(Sözen, 1992: 77-78), (Karahüseyin, 1992, s.122-
138),(Batur, 1994: 206-210), (Ülgen 1995: 204-205). (Göncü, 2006:1-16, 2013: 205-214).
126
tarihinde keşif memuru Hacı Tahir Efendi başkanlığında
bir heyet oluşturularak hazırlanır. Bu heyette mimar ha-
lifelerinden Hacı Ali Efendi ile birlikte inşaat işlerindeki
birikimiyle ön plana çıkan Mimaroğlu Dimitri, Baburini,
Hacı Yani ve Senekerim Kalfa yer alır. Sarayın ana bina-
sı; Mabeyn-i Hümayun, Hünkar Dairesi ve Valide Sultan
Dairesi’nin yanı sıra hamam ve çamaşırhane için yapılması
öngörülen harcamalar kayda alınmıştır. Ebru kaplı beş say-
falık defterde temelden başlayarak her birim ve katların ay-
rıntılı dökümü verilmektedir. Beylerbeyi Sarayı keşf-i evvel
defterinin transliterasyonu çalışılırken birimlerin tanımla-
malarında kullanılan terimlerin açıklamaları metni böle-
ceği düşünülerek ayrı bir liste halinde makalenin sonuna
eklenmiştir.
Başlıca Harcama Kalemleri
• Temel hafriyatı: 26844 Kuruş.
• Temellerde ortaya çıkan taşların barut ile parçala-
nıp çıkarılması: 750 Kuruş.
• Temellere Filyos kütüğünden çakılan kazıklar:
2441700 Kuruş.
• Izgaralı temelleri: 600550 Kuruş.
• Rıhtımın hafriyatı ve kazıkları: 59014 Kuruş.
• Bodrumun tuğla hatıllı taş duvarları: 352800 Ku-
ruş.
• Zeminin kurşun kenetli kesme taş beden duvarları:
445593,5 Kuruş.
• Alt ve üst katların gizli hançer ile bağlamalı küfeki
taşından beden duvarları. 2187950 Kuruş.
• Dış cephede mermer sütun ve başlıkları: 814691,5
Kuruş.
• Pencerelerdeki somaki sütunlar: 289300 Kuruş.

• Kabartmalı sütun inmeleri: 130500 Kuruş.
• Sütun inmelerin bilezik ve başlıkları: 54000 Kuruş.
• Alt ve üst kat pencere küfeki taşından pervazları:
100000 Kuruş.
• Alt ve üst kat köşeleri ile cumbalarının kabartma
süslemeleri: 4750 Kuruş.
• Alt ve üst kat pencere üzerlerinin yaprak işlemeli
silmeleri: 44550 Kuruş.
• Kurşun örtülü saçakları: 362000 Kuruş.
• Kabartma ayaklı korkuluğu: 398200 Kuruş.
• Korkuluk üzerinde somaki saksıları: 130000 Ku-
ruş.
• Saçak altlarında küfe taşından silme arkitravlar.
217200 Kuruş.
• Alt ve üst katların deniz tarafında balkonları:
107775 Kuruş.
• Arka tarafın demir kirişler ile bağlamalı kerpiç tuğ-
lasından bölme duvarları: 2558325 Kuruş.
• Kurşun örtülü çatısı: 611880 kuruş.
• Üst katta divanhane, oda ve merdiven üzerlerinin
tavanlarında şükufe işleme ve resimler: 692090,5
Kuruş.
• Alt ve üst katlarda bütün oda ve abdesthaneler ile
aralıkların döşemeleri:118560 Kuruş.
• Divanhane döşemeleri: 152447 Kuruş.
• Alt ve üst kat yaldızlı tavan tekneleri: 1676250 Ku-
ruş.
• Parmaklıklı üç sıra merdivenleri: 57690 Kuruş.
• Bodrum tavanları: 47148 Kuruş.
• Bodrum döşemeleri: 47148 Kuruş.
• Bodrum duvar sıvaları: 8827 Kuruş.
• Bodrumdaki havuzlar etrafında sütunların küfeki
ayakları: 41600 Kuruş.
• Alt ve üst katlarda gövdesi oluklu sütunlar: 300000
Kuruş.
• Bodrumdaki havuz ve Marmara mermerinden dö-
şemesi: 248630 Kuruş.
• Havuzun kurşun kenet ile bağlamalı korkulukları:
23127,5 Kuruş.
• Havuz fıskiyeleri: 98000 Kuruş.
• Havuz etrafında dökme şebeke parmaklıklar:
17280 Kuruş.
• Orta kata çıkan dökme şebeke korkuluklu merdi-
venleri: 17360 Kuruş.
• Çatıda kerpiç tuğlasından sıvalı siper duvarları:
67200 kuruş.
Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin
• Etrafının saçağı: 665 kuruş.
• Alt ve üst kat pencere çerçeveleri: 594000 kuruş.
• Çerçeve camları: 564000 Kuruş.
• Alt ve üst kat kapıları: 980000 Kuruş.
• Yük dolapları: 56000 kuruş.
• Alt ve üst katlarda abdesthane ve helaları: 113150
Kuruş.
• Hamam tolos kemeri: 18225 kuruş.
• Hamam lama demirinden kirişleri: 2400 Kuruş
• Hamam kerpiç tuğla bölmeleri: 3680 Kuruş.
• Hamam peşkun kubbesi: 36500 Kuruş.
• Hamam üzerinin kurşunu: 3220 Kuruş.
• Hamam kapı ve pencerelerinin mermer söveleri:
23450 Kuruş.
• Hamam cam ve çerçeveleri: 14000 Kuruş.
• Hamam duvar sıvaları: 1500 Kuruş.
• Hamam kurnaları: 16000 Kuruş.
• Hamam zank taşları: 10500 Kuruş.
• Hamam muslukları: 7500 Kuruş.
• Hamam pirinçten dökme havlu sırıkları: 800 Ku-
ruş.
• Hamam ıhlamurdan kapıları: 3937,5 Kuruş.
• Hamam ıhlamurdan kerevetleri: 800 Kuruş.
• Hamam külhanı: 4000 Kuruş.
• Hamam bakır kazanı: 320 Kuruş.
• Çamaşırhane: 7000 Kuruş.
• Mabeyn-i Hümayun divanhanesi altında döşeme-
leri: 97920 Kuruş.
• Daire-i Hümayun iki başında merdivenleri: 516280
Kuruş.
• Daire-i Hümayun yağlı boyası: 188000 Kuruş.
• Yağmur ve kirli sular için lağım inşası: 40000 Ku-
ruş.
• Lağımlar üzerine demir döküm ızgaralar inşası:
1800 Kuruş.
• İnşaat iskeleleri: 240000 Kuruş.
• Kiremit örtülü sundurma inşası: 60000 Kuruş.
• Zat-ı şahaneye mahsus dört odanın sıvası: 465600
Kuruş.
• Üst katta pencere üzerlerinin kuş şeklinde resimle-
ri: 157500 Kuruş.
• Alt ve üst katlarda oda ve abdesthanelerin sıva ve
boyası: 566910 Kuruş.
• Nakliye ve hamaliye: 2197514 Kuruş.
• Toplam: 22.312.656,5 Kuruş.
127
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace

Sonuç Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri 1. Sayfa

Resmi açılış tarihi 21 Nisan 1865 tarihinde Sultan Ab-
dülaziz tarafından gerçekleştirilen sarayın inşası için üç
ebniye memuru görevlendirilmiştir. Sırasıyla görev yapan
bu memurlardan Mehmed Efendi’ye 7.042.220, Mahmud
Efendi’ye 9.675.975 ve Rıfat Efendi’ye 21.789.723 kuruş
ödeme yapılmıştır. İki yıl süren Beylerbeyi Sarayı’nın
inşa maliyeti tefriş masrafları hariç 38.488.738 kuruştur.
(Göncü: 2002: 18-31). Sarayın keşf-i evvel defterinde ön
görülen 22.312.656,5 kuruş masraf inşaat tamamlandığın-
da 16.176.081,5 kuruş artmıştır. İnşaat sürecinde hesapta
olmayan birçok kalem ortaya çıkmış ve sarayın masrafları
% 60 üzerinde bir fazla ile gerçekleşmiştir. Keşif defterle-
ri Osmanlı mimarlık tarihi için önemli kaynaklardır. Yapı
planına uygun olarak yapılacak harcamaların detayları bu
defterlere kaydedilmiştir. İnşaat malzemelerinin türü, bo-
yutu ve fiyatları detaylı olarak belirtilmiştir. Bu yönüyle
keşif defterlerinde bulunan bilgile r yapının tarihine ışık
tutarken aynı zamanda restorasyon çalışmaları için de çok
önemli veriler sunar.
(BOA. H.H. 13083)
Müceddeden inşasına irade-i meâliâde-i cenâb-ı
mülûkâne müteallik buyurulan Beylerbeyi Sahilsarayı
Hümâyunu Ebniye-i Aliyesi’nin keşif ve muayanesi zım-
mında/ Saray-ı Hümâyun-u mezkûra keşif memuru Hacı
Tahir Efendi ile hulefadan Hacı Ali Efendi ve erbab-ı
vukûftan Mimaroğlu Dimitri ve Barburini / ve Hacı Yani
ve Senekerim Kalfalar irsal olunarak manzûr-u hümâyun
buyurulan resm-i musattah ve mücessemi vechile kaleme
alınan ebniyenin miktar-ı mesarifîni mübeyyin/ tanzim kı-
lan keşf-i evvel defteridir. Fî 25 Recep Sene 280
Saray-ı Humâyun-u mezkûrun atik temelleri terk ile
müceddeden etraf-ı erbaa ve bölme mahalleri hafr oluna-
rak vechinin bazı mahallerinde dökme kebir/ taşlar zuhur
edip mezkûr taşlar dahi barut ile endaht ve tesviye kılınarak
mezbûr temel derûnuna terakim eden suyu tulumbalar ile
harice/ ihracıyla Fîlyos kütüğünden birbirine 3-4 ekleme
ile şahmerdan darbıyla kazıklar rekziyle üzeri hâlis harçla
memzûc yine enkazdan ızgaralı kafa tahtasına çıkınca inşa
olunan kârgir temelleri.

Mezkûr temellerinin beher sath-ı ziraına üçer adet ola-

Hafriyesi. rak Fîlyos kütüğünden etraf bölme mahallerinin kazıkları.

Devren Arzen Umkan Kıta

Fî
adet
Par Par Par
Zira Zira Zira
mak mak mak Derya tarafının birbirine uç
1575 300
- 91 7 - 2 12 Etrafı ekleme kazıkları
Tarafeyninbirbirine iki
- 91 2 - 2 12 Budahi 2375 200
ekleme kazıkları
- 66 2 - 2 12 Budahi Zahiri tarafların bilâ
1350 100
ekleme kazıkları
1 66 2 - 2 12 Budahi
Derûn bölmelerinin iki
5 754 4 12 2 12 Budahi 4525 ekleme olan mahallerinin 200
kazıkları
Terbîan
Mezkûr bölmelerinin bilâ
4524 100
Parmak7 Zira13.422 Fî 2 ekleme kazıkları

26.744 kuruş 2.441.800 kuruş

Mezkûr temel derûnunda zuhur eden taşların barut ile endaht ve tesviyesi miktarı.
Tûlen Arzen Kadden
Zira 20 Zira 5 Zira1 Parmak12
Terbîan
Zira150 Fî 5
750 kuruş

128
 Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin

Izgara Temelleri.

Devren Arzen Umkan

Parmak Zira Zira Parmak Zira Parmak
9 90 6 - 2 12 Deniz tarafı
3 159 5 - 2 12 Tarafeyni ile zahrı
5 754 4 - 2 12 Derûn bölmeleri
9 90 5 - 2 12
Terbîan
Zira 12.011 Fî 50
600.550 kuruş
Kebir ve sağîr havuzların hafriyesi ile kazık ve ızgara rıhtımı.
Hafriyesi. Rıhtımı.

Tûlen Arzen Kadden Tûlen Arzen Umkan

Parmak Zira Zira Zira Parmak Zira Zira Parmak Zira
18 15 13 2,5 18 14 12 4 2,5
12 5 5,5 2,5 12 4 4 12 2,5
12 5 5,5 2,5 12 4 4 12 2.5
Terbîan Terbîan
Zira 663 Fî 2 Parmak 15 Zira 548 Fî 45
1.326 Kuruş 26.677 Kuruş
Beher sath-i arşınına üçer adet olarak altı arşınlık çap yenidünyasından kazıkları.

Kıta 660 Fî 50
33.000 Kuruş
Mezkûr temeller üzerine zemin mahalline çıkınca hâlis harçla tuğla hatıllı bodrum mahallinin taş duvarı.

Devren Arzen Kadden

Parmak
Zira Parmak Zira Parmak
Zira
5 754 2 14 3 6 Derûn
12 339 1 14 3 6 Etrafı
Terbîan
Zira 8.078 238 Kapı ve pencere mahallerinin nühâsı
7.840 Beher 45
352.800 Kuruş

Mezkûr temeller üzerinde som kafa tahtasına çıkınca seng-i küfekiden ince tarak ile tesviyeli kabartma ve çökertme ve taş
kesme avadanlıklı kurşun kenar ile merbût etraf-ı erbaasının som yüzleme duvarı.

Devren Arzen Kadden

Parmak Zira Zira Zira Parmak
12 339 1 3 12
Terbîan
Parmak 6 Zira 1.188 Fî 375
445.593,5 Kuruş

129
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace

Mezkûr som yüzleme mahali üzerine seng-i küfekiden kafa tahtası ile pabuç.
Devren Arzen Cismen
Parmak Zira Parmak Parmak
12 339 9 9 Fî 120
12 339 8 3 Fî 40
54.320 Kuruş

Mezkûr kafa tahtası üzerinden etraf-ı erbaasının derûnu kantarlık ve bazen biri iki kantarlık lama demirinden arzına
üç ve bazı/ mahalleri iki sıra ve kezâlik demirden köşe mahallerine gizli hançer ile bağlamalı üst kat taban mahaline çıkınca
beher katına üçer sıra hatıl makamında/ demir kirişler ile bağlamalı seng-i küfekiden gayet tesviye ve mümtezic çökertme
ve kabartama ve üzerine nevresm somakiden gömmeli zîr ve bâlâları Marmara/ mermerinden avadanlık ve cilalı kürsü ve
başlık ile köşe mahalleriyle nerdiban etrafları mezkûr mermerden ve pencere araları somaki olarak/ demir kenet ve kurşun
ile merbût kebir ve devir sütunlu pencere zîrleri kezâlik seng-i küfekiden kabartma kuşaklı mezkûr pencere tarafeynlerine
seng-i küfekiden/ kiriş ve bâlâları kezâlik som kiriş kemerli orta ve üst katın tahtı kirişli ve üzeri som saçaklı ve sekiz adet
mermerden kabartma ve üzeri/ kebir bal kovanlı bervech-i muharrer alt ve üst katlarının metin ve müstahkem olarak som
yüzleme duvarı.

Devren Arzen Kadden

Parmak Zira Parmak Zira
12 339 16 25
Terbîan
Zira8.487 2.236 Kapı ve pencere mahallerinin bâlâsı
6.251 Fî 350
2. 187.950 Kuruş
Vechiyle yan tarafları bîrûnunun mermerden som avadanlıklı kürsüleri.

Beheri
Devren Umkan Kadden
Kıta Parmak Zira Zira Parmak Zira Parmak
4 14 2 1 16 1 2
2 14 2 1 6 1 2
4 22 1 1 9 1 2
12 6 1 1 6 1 2
4 4 5 - 16 1 2
6 18 2 - 16 1 2
4 - 1 - 16 1 2
2 14 2 - 16 1 2
Terbîan
Parmak 20 Zira89 Fî 1.250
112. 291,5 Kuruş

Mezkûr som kürsü üzerinin mermerden Mermerden alt ve üst kanatların mermer devir avadanlıklı
bileziği. sütunları.

Kıta Beheri Kıta Beheri

52 Devren Kadden 52 Devren Kadden
Beheri Parmak Zira Parmak Fî Parmak Zira Zira
1.200 16 4 12 800 15 2 12
26.400 Kuruş 416. 000 Kuruş

130
 Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin

Avadanlıklı mermer başlıkları.

Kıta Beheri
52 Devren Kadden
Fî Parmak Zira Zira Parmak
45.000 6 5 1 6
234.000 Kuruş
Ulyâsında pencere sedirleri vecihlerinde kezâlik bilezik ve başlıklı somaki sütunlar
seng-i küfekiden kürsü ve üzeri mermerden bilezik ve başlıklı somaki sütunları.
Küfeki kürsüleri.
Kıta adet Beheri
48 Tûlen Arzen Kadden
Parmak Parmak Zira Parmak
Fî 350
18 18 1 6
16.700 Kuruş
Üzerinin mermer bileziği. Somaki sütunları.
Kıtat adet Devren Kadden Kıtat adet Devren Kadden
48 Parmak Zira Zira 48 Parmak Zira Parmak Zira
Fî 5000 16 2 7 Fî 5000 15 1 5 10
33.600 Kuruş 240.000 Kuruş
İşleme ve ornatolu üzerinin mermer başlığı.
Kıta adet Devren Kadden
48
Zira 3 Parmak 18
Fî 2.500
120.000 Kuruş
Ulyâ ve süflâ katlarında som yüzlemeler vechinde mermer sütunlar zahrının bilezik ve başlıklı ve bazan bilâ başlık som
kabartma sütun inmeleri.
Beheri
Devren Cismen Kadden
Kıta Parmak Zira Parmak Zira Parmak
54 Fî 1.500 21 - 10,5 7 -
66 Fî 750 12 - 6 5 12 Vechi çökertmeli
130.800 Kuruş
Mezkûr sütun inmeleri kabartma olarak bilezik ve başlıkları.
Beheri
Devren Kadden
Kıta Parmak Zira Parmak
54 8 2 12 Beheri Fî 250
54 15 2 30 Başlıkları Fî 750
54.000 Kuruş
Bîrûnu etrafının ulyâ ve süflâ katlarında pencere ve sedirleri mahalleri fevkinde sütun inme kabartma sair ayaklar üze-
rinde vasat ile kafa tahtalar üzerinin seng-i küfekiden ornatolu kirişleri ile kabartma inme pervazları.
Beheri
Tûlen Arzen Kadden
Kıta 100 Parmak 20 Parmak 12 Zira 2 Parmak 5
Fî 1.000
100.000 Kuruş

131
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace

Vecihi tarafının ulyâ ve süflâ katlarında köşe cumba mahallerinde som vechinin kabartma ve ornatolu som kabartmaları.
Kıta
Tûlen Arzen Kadden
Kıta Parmak Zira Parmak Parmak
6 12 2 16 20
2 - 2 16 12
Devren
Zira19 Fî 250
4.750 Kuruş
Mezkûr kirişler üzerinin seng-i küfekiden kabartma ornatolu takoz başlıkları.
Beheri
Tûlen Cismen Kadden
Kıta Parmak Parmak Zira Parmak
100 12 12 2 5
Fî 700
70.000 Kuruş
Mezkûr kirişler üzerinin seng-i küfekiden kabartma ornatolu takoz başlıkları.
Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri 2. Sayfa (BOA. H.H. 13083)
Ulyâ ve süflâ katlarında pencereler bâlâsının seng-i küfekiden kabartma yaprak işlemeli kabartma kiriş ve çökertmeli
devir ve düz saçak makamında kafa tahtaları.
Kabartma kiriş ve çökertmeli kapilon
Yaprak işlemeli silmeleri. şeklinde kafa tahtaları.

Beheri Beheri
Devren Arzen Cismen Devren Arzen Cismen
Kıta Zira Parmak Parmak Kıta Zira Zira Parmak
18 5,5 12 7 18 5,5 1 15
Devren Devren
Fî 450 Fî 650
Zira99 Zira99
44.550 Kuruş 64.530 Kuruş
Pencereler bâlâsının kafa tahtası üzerlerinde ornato
kabartma ve çökertmeli kitabeleri. Avadanlıklı kafa tahtaları.

Beheri
Devren Arzen Kadden
Tûlen Kaddden
Zira Parmak Parmak
Kıta Parmak Zira Parmak Zira 610 9 12
62 Devir
18 1 4 pencere Fî 120
1 bâlâsı 73.200 Kuruş
Kapiton
9 18 2 1 4
derûnları
Terbîan

Parmak 6 Zira133 Fî 350

46.637 Kuruş

132
 Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin

Üzeri kurşun puşideli ornatolu som Som kabartma ayaklı üzeri kafa tahta
saçakları. ve pabuçlu çökertne kabartma ornatolu som korkuluğu

Devren Arzen Kadden Devren Cismen Kadden

Zira Parmak Zira Parmak Zira Parmak
Zira1
724 21 326 12 2 18
Terbîan
Fî 500 Parmak 2 Zira995 Fî 400
362.000 Kuruş 398.600 Kuruş
Mezkûr korkuluk üzerinin somaki ve küfekiden yaprak açmalı saksıları

Beheri
Kutren Kadden
Parmak Zira Zira Parmak
Kıta 6 1 1 18
Somaki 68 Fî 1500
Küfeki 28 Fî 1000
130.000 Kuruş
Seng-i küfekiden saçaklar zîrinin kabartma ve çökertme ornato ve kiriş zar ve zîrlerinin kabartma silme arkitraveleri.
Zarları. Arkitraveleri.

Devren Arzen Cismen Devren Arzen Cismen

Zira Parmak Parmak Zira Parmak Parmak
720 21 5 720 11 5
Fî 120 Fî 150
86.400 Kuruş 108.000 Kuruş

Kirişleri.

Beheri
Tûlen Arzen Cismen
Kıta Zira Parmak Parmak
600 1 9 8
Fî 200
120.000 Kuruş
Ulyâ ve süflâsının derya tarafında taraça mahalleriyle mermer sütunlar bâlâlarının demir kirişler üzerine Marmara mer-
merinden tesviyeli döşeme ile/mezkûr mermer üzerine elvan somakili gömmeli ve etrafı mermerden zîr ve bâlâsı küpeşte ve
som baba ve üzeri Saksonyalı kezâlik mermerden sütun/ beyinleri kafatası korkuluklu bervech-i muharrer balkon mahalleri.
Üzeri somaki gömme mermer döşemesi. Küpeşteleri.

Beheri Devren Arzen Cismen

Tûlen Arzen Zira Parmak Parmak

Zira Zira Parmak Fî 200 15 18 8

Kıta 2
16,5 3 12
Fî 120 15 8 5
Terbîan
4.800 Kuruş
Zira 155 Fî

92.000 Kuruş

133
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace

Som babaları. Somaki saksıları.

Devren Kadden Beheri
Kıta Zira Zira Parmak Kutren Kadden
2 2 2 12 Kıta 4 Zira 1 Zira 1
Fî 500 Fî 750
1.000 Kuruş 3.000 Kuruş
Mermerden kafes korkuluğu.
Beheri
Devren Kadden
Kıta Parmak Zira Zira
3 18 3 1
3 - 4 2
Terbîan
Parmak 6 Zira 23 Fî 300
6.975 Kuruş
Mezkûr som zahrının taş temel üzerinden sakaf tahtına çıkınca derûnu kezâlik demir kirişler ile bağlamalı hâlis harçla
memzûc kerpiç tuğlasından etraf-ı erbaasının ve bölme mahallerinin tuğla duvarları.
Devren Arzen Kadden
Parmak Zira Zira Parmak Zira Parmak
12 339 1 - 12 - Birinci katın etraf-ı erbaaası
12 339 - 20 12 - İkinci katın etraf-ı erbaaası
5 754 1 4 12 - Alt katınDerûnbölmeleri
5 754 - 20 12 - Üst katın Derûn bölmeleri
Terbîan
Zira 25.569,5
Pencere ve kapı mahallerinin bahası
2.312
23.257,5 Fî 110
2.558.325 Kuruş
Mezkûr etraf tuğla duvarları bâlâsında lamba mahallerinde kanca başlı demir ile merbût ziftli yirmilik meşe kiri-
şinden taban keşidesiyle üzeri onaltı /parmak arzında ve dört parmak cisminde sürat biçmesinden mahya ve iki arşında bir
kezâlik biçmesinden mikraslı dokuz parmak arzında çam çarşı yağhaneden / baba ve altı parmak arzında çam çarşı sekizlik
karaboğa ücacından kök silmeli yedi parmak arzında beş parmak cisminde sürat biçmesinden kuşaklı ve yedi/ parmak arzın-
da üç parmak arzında ve üç parmak cisminde on arşın tûlünde Rumeli yeni çap çifte kızaklığından mertekli üzeri çatal zeytin
/ koğuşundan kaplı üzeri samanlı çamurlu beher tahtası yirmi iki vakiyye olmak üzere cedid kurşun puşideli örtülü bervech-i
muharrer mükemmel sakaf inşası.
Tûlen Arzen
Kıta Parmak Zira Zira Parmak
- 12 80 52 18
- 12 43 5 6
- 12 36 3 18
- 12 29 7 -
- 12 29 7 -
18 18 2 1 12
Terbîan
Zira 5.099 Fî 120
611.880 Kuruş

134
 Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin

On altı parmak arzında üç buçuk parmak cisminde sürat biçmesinden kirişleme ile üzeri sürat elvahından kaplı ve üzeri
bez puşideli vasat ve göbek/ mahali çökertme kitabeli ve etrafları dökme macun ve kirişli araları kartonpiyer ile tutunmalı
üzeri yağlı elvan boyalı ve efrencikari şukufe/ işemeli ve icab-ı vechile yaldızlı gayet müsanna olarak nezd-i âli-i cenâb-ı
mülûkânede rehin-i tahsin buyrulduğu resimler mucebince üst katının divanhane/ ve oda nerdiban üzerinin tavanları.

Tûlen Arzen
Kıta Parmak Zira Zira Parmak
- 18 27 27 6
- 12 15 11 18
- 12 15 11 18
- - 22 12 12
- - 23 12 12
- 12 9 12 12
- 12 12 6 12
- 12 12 8 -
3 12 6 8 6
2 12 6 13 -
1 - 3 11 -
- - 7 11 -
- - 6 10 18
- - 3 13 18
- - 7 10 18
- 18 6 7 12
- - 3 10 18
- 12 2 10 18
2 - 11 12 -
2 12 7 14 3
- 21 6 11 -
- - 3 11 -
- 18 5 11 -
2 12 6 9 -
- 18 11 6 12
- 18 8 6 12
- 18 9 6 12
- 12 6 10 18
- 18 5 10 18
2 12 4 2 12
- 12 2 2 12
- 18 1 1 18
- 6 2 4 6
Terbîan
Zira Parmak
Fî 175
3.943 9
692.090,5 Kuruş

135
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace

On iki parmak arzında üç parmak cisminde sürat biçmesinden kirişleme ile beylik kalasın biri iyi/ biçilerek kaplı ulyâ ve
süflâ katlarında bilcümle oda ve abdesthane aralıklarıyla mahall-i sairesi tahtının / bilâ tavan döşemeleri.

Tûlen Arzen

Kıta Parmak Zira Zira Parmak

4 12 6 8 6
2 12 6 13 -
1 - 3 11 -
- - 7 11 -
- - 6 10 18
- - 3 13 18
- - 7 10 18
- 18 6 7 12
- - 3 10 18
- 12 2 10 18
2 - 11 16 -
2 12 7 14 3
- 21 6 11 -
- - 3 11 -
- 18 5 11 -
2 12 6 9 -
- 18 11 6 12
- 18 8 6 12
- 18 9 6 12
- 12 6 10 18
- 18 5 10 18
- 12 4 6 12
- 2 4 6 12
- 12 2 2 12
- 8 1 1 18
- 6 2 4 12
Terbîan
Zira Parmak
3 1.976 Ulyâ katı
3 1.976 Süflâ katı
6 3.952 Fî 30
118.560 Kuruş

136
 Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin

Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri 3. Sayfa (BOA. H.H. 13083)

Yirmilik çifte kirişten tabanlı tavan kirişi misillu sürat biçmesinden kirişlemeli bir buçuk parmak cisminde sürat elvahın-
dan kaplı alt ve üst kat divanhane mahallerinin bilâ tavan döşemeleri.

Tûlen Arzen
Parmak Zira Zira Parmak
18 27 27 6
12 15 11 18
12 15 11 18
- 22 12 12
- 23 12 12
Terbîan
Parmak Zira
18 1682 Ulyâ katı
18 1682 Süflâ katı
12 3.365 Fî 45
151.447 Kuruş
Bodrum mahali zeminin moloz ve türabı-
Ulyâ katın tavanları eşkâli vechile orta katın nın on sekiz parmakhafriye deryaya nakil dahi
mevcut kiriş üzerine musanna tavanları. olunarak mahali mezburun tesviyesi
Terbîan Terbîan
Parmak Zira Zira2.357 Fî 3
9 3.943 Fî 120 7.125 Kuruş
473.205 Kuruş
Ulyâ vesüflâ kat taraflarının evsaf-ı mezkûre üzere donanma ve yaldızlı etraf tekneleri.
Devren Kadden
Zira Zira Parmak
2862 2 12
Terbîan
Zira Fî
6.705 250
1.676.250 Kuruş
Onsekiz parmak arzında dört parmak cisminde sürat biçmesinden tahtı üçer adet süratlikezâlik elvahtan bir buçuk par-
mak cisminde takoz ve kademe ve rahtlı tarafeyni dökme küpeşte ve kezâlik nevresm parmaklıklı tahta latadan binarlı çem-
berden bağdadili üzeri hâlis harç sıvalı tavanlı üç sıra nerdibanları.
Tûlen Arzen
Kıta Parmak Zira Zira Parmak
- 12 12 9 18
- 12 12 6 12
- 12 12 9 -
4 12 2 2 6
4 18 2 3 -
Terbîan
Parmak Zira Fî
3 371 80
29.690 Kuruş

137
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace

Dökme ve küpeşteli ve nevresm parmaklıkları.

Devren Kadden
Zira 150 Zira 1
Terbîan
Zira 150
Kıyye 3750 Boru 25
Fî 8 28000 Kuruş
Mezkûr bodrum mahalinin mevcut kiriş üzerine çem- Mahal-i mezkûrun yirmilik kirişten tabanlı onluk kirişten
berden bağdadi üzeri haliç harçla sıvalı tavanları. kirişlemeli beylik kalastan biri iyi biçilerek zemin döşemesi.
Tûlen Arzen Tûlen Arzen
Kıta Parmak Zira Zira Parmak Kıta Parmak Zira Zira Parmak
- - 21 10 12 - - 21 10 12
2 12 10 5 6 2 12 10 5 6
4 6 6 4 12 4 6 6 4 12
2 12 8 4 - 2 12 8 4 -
2 18 8 4 - 2 18 8 4 -
2 - 9 3 1 2 - 9 3 -
2 18 8 3 3 2 18 8 3 3
2 - 14 5 - 2 - 14 10 -
2 - 12 6 12 - 12 13 50 -
- 12 8 5 - 2 - 12 6 12
- - 5 10 - - 12 8 10 -
- - 10 3 - - - 5 3 -
2 - 7 5 - - - 10 5 -
- - 11 5 - 2 - 7 5 -
- 18 7 5 - - - 11 5 -
- 18 8 5 - - 18 7 5 -
- 12 5 8 - - 18 8 8 -
- 12 12 13 - - 12 5 13 -
- - 8 4 12 - 12 12 4 12
Terbîan - - 8 - -
Parmak Zira Fî Terbîan
10 2.357 20 Parmak Zira Fî
10 2.357 20
47. 148 Kuruş
47.148 Kuruş
Mahal-i mezkûr etrafının tuğla duvar mahali- Bodrum mahalinde havuzlar etrafında sütunlar tahtının seng-i kü-
nene çıkınca taş duvar vecihlerinin harçla sıvaları. fekiden kurşun kenet ile mer but ince tarak ile tesviyeli ayak mahalleri.

Devren Kadden Beheri

Parmak Zira Zira Parmak Devren Arzen Kadden
12 339 3 6 Kıta Parmak Zira Zira Parmak Zira Parmak
Terbîan 32 4 1 1 4 3 6
Parmak Zira Fî Terbîan
9 1.103 8 Parmak 16 Zira 138 Fî 300
8.827 Kuruş 41.600 Kuruş

138
 Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin

Mezkûrayaklar üzeri ile temel duvar üzerlerinezîr ve Mezkûr sütunlar bâlâları yirmilik kirişten iki sıra taban
bâlâları oyma başlıklı gövdesi oluk açmalı ve mücella boyalı keşidesi ile yanları latadan kuşaklı üzeri süratten kapı ve or-
alt ve üst katının anâsıratından sütun ikâmeleri. nato ve boyalı çifteleri.

Beheri Devren Arzen Kadden

Kıta Devren Kadden Zira 415 Parmak 18 Zira 2 Parmak 12
72 Alt kat Parmak Zira Zira Parmak Terbîan
78 Üst kat 15 2 9 - Zira 1.037,5 Fî 50
- 15 2 9 - 51.875 Kuruş
150 Fî 2.000
300.000 Kuruş
Bodrum mahalinde kebir ve sağîr üç adet havuzlar ertafı zemin mahaline tahtı hâlis harçla rıhtımlı üzeri Marmara mer-
merinden cilalı döşemesi.
Üzeri hâlis harçla mermer döşemesi. Rıhtımı.
Tûlen Arzen Umkan Tûlen Arzen Cismen
Zira Zira Parmak Zira Zira Parmak
27 2 18 27 27 6
12 11 18 12 11 -
16 11 18 12 11 -
Terbîan Terbîan
Parmak 18 Zira 810 Fî 40 Zira 1.081 Fî 2.000
32.430 Kuruş 216.200 Kuruş
Mezkûr havuz etrafına mermer döşeme üzerine kurşun kenet ile merbût silme küpeşteli ve etrafı avadanlıklı mücella
mermerden korkulukları.
Devren Kadden Cismen
Parmak Zira Zira Parmak
1 14 1 6 Kebir havuz
2 13 1 6 Sağîr havuz
Terbîan
Parmak 3 Zira 77 Fî 300
23.127,5 Kuruş
Mermerden ornato ve yaprak işlemeli havuzlar derûnunun fıskiyeleri.
Kutren Kadden
Kıta Parmak Zira Zira Parmak
1 - 3 5 12 Kebir havuz Fî 20.000
4 12 1 4 - Bu dahi Fî 13.000
2 12 1 4 - Sağîr havuz Fî 13.000
98.000 Kuruş
Havuzlar etrafında gezinti mahallerinde sütun aralarında dökmeden nevresm şebeke parmaklıkları.
Devren Kadden
Zira 108 Zira 1
Kıyye 2160 Boru 20
Fî 8
17. 280 Kuruş

139
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace

Havuz zemini döşemesi mahallinden orta kata mahsus olmak üzere tahtı rıhtımlı üzeri merden kademeli etrafı dökme
şebekeli korkuluklu nerdiban inşası.
Rıhtımı. Mermer kademeleri.
Tûlen Arzen Kadden Tûlen Arzen Cismen
Kıta Zira Zira Zira Kıta Zira Parmak Parmak
2 4 2,5 2,5 24 4 12 6
Terbîan Devren
Zira 50 Fî 40 Zira 96 Fî 120
2.000 Kuruş 11.520 Kuruş
Korkuluğu.
Devren Kadden
Zira 24 Zira 1
Kıyye 480 Boru 20
Fî 8
3840 Kuruş
Som yüzleme duvarların kapı ve pencere mahalleri bahaları.
Tûlen Arzen Kadden
Kıta Parmak Zira Parmak Zira Parmak
24 18 2 16 6 12 Pencereleri
10 18 2 16 5 18 Bu dahi
80 18 1 16 5 6 Bu dahi
Kapı
56 12 2 16 5 6
mahalleri
Terbîan
Zira 2.236
Etraf tuğla duvarlarından lazım gelen kapı ve pencere mahalleri bahaları.
Tûlen Arzen Kadden
Kıta Parmak Zira Zira Zira Parmak
34 18 2 1 6 12
10 18 2 1 5 18
80 18 1 1 5 6
6 12 2 1 5 6
4 6 2 1 5 6
4 15 1 1 4 18
Terbîan
Zira 2.312
Bodrum mahalinde taş duvarların lazım gelen bahaları.
Beheri
Tûlen Arzen Kadden
Kıta Zira Zira Parmak Zira
28 1,5 1,5 14 2,5
Terbîan
Zira 238

140
 Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin

Bölme duvarları üzerinden sakaftan mürtefî tarafeyni hâlis harçla sıvalı üzeri kurşun puşideli kerpiç tuğlasından siper
duvarları inşası.

Devren Arzen Kadden

Zira160 Parmak 18 Zira 4

Terbîan

Zira480 Fî 140

67.200 Kuruş
Vasatda kebir divanhane mahalinin üzerinde fener mahalli etrafının bîrûnu pahlı kaplama ve üzeri kurşun puşidesi ile iç
tarafı kezâlik kaplama ve üzerine bez puşidesi ile yağlı boya tıla olunarak üzeri şükûfe işlemeli ve derûnu tavşankâri cam ve
çerçübeli ahşap bölmesiyle etrafının avadanlıklı silmeli saçağı.
Bölmesi Etrafının Saçağı.

Devren Kadden Devren Arzen

Zira95 Zira5 Zira95 Parmak 12 Fî 70

Terbîan 665 Kuruş

Zira 475 Fî 200

95.000 Kuruş
Ulyâ ve süflâ katların pencerelerine tavşankâri gayet mücellâ bir buçuk hat kalınlığında yekpâre İngiliz aynasından camlı
ve pervazlı, yaldızlı ve kabartmalı prinçten bükme kaytanlı, sandıklı bilâ cam çerçeveleri.
Beheri
Tûlen Kadden
Kıta Parmak Zira Zira Parmak
12 - 3 8 3
22 9 3 7 9
10 - 3 6 -
40 - 2 5 12
44 6 2 5 15
4 6 3 5 15
Fî 4.500
594.000 Kuruş
Ulyâ ve süflâ katlarda odaların Sadabad Kasr-ı Hümâyunu’nda olan
Mezkûr çerçevelerinin camları. kapı misulu musanna olarak tavşankâri oda kapıları.
Kıta Beheri
376 Fî 1.500 Tûlen Kadden
564.000 Kuruş Takım Parmak Zira Zira Parmak
56 6 3 5 15
Fî 17.500

980.000 Kuruş

141
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace

Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri 4. Sayfa (BOA. H.H. 13083)

Üst ve orta katlarda bölme odalar ile abdesthane mahallerinin
tarafeyni mücella boyalı maa müştemilat çifte kanatlı doğrama kapıları.

Beheri
Tûlen Kadden
Kıta Parmak Zira Zira Parmak
18 12 1 4 12
18 12 1 3 6
6 12 1 3 -
6 6 1 3 -
6 12 1 3 -
Terbîan
Zira 283 Parmak 18 Fî 80
22.700 Kuruş
Orta kat tahtında bulunan mahallerde vaki on
üç bab odalar derûnunda vechi tavşankârı kanatlı
derûnları ve zahrıyla yan tarafları döşemelik ka-
Bir buçuk parmak cisminde mineden avadanlıklı kebir prinç men- lastan pahlı ve yağlı somaki boyalı kaplamalı doğ-
teşeli mahali mezkûrenin doğrama cam ve çerçeveleri. rama zar bölmeli müştemilatı tekmil olarak yük
Beheri ve dolap mahalleri.

Tûlen Kadden Devren Kadden

Kıta 36 Zira 2 Zira 2 Zira 140 Zira 5
Terbîan Terbîan
Zira 216 Fî 40 Zira 700 Fî 80
8.640 Kuruş 56.000 Kuruş
Ulyâ ve süflâ katlarınayekpâre mermerden basamak ve kezâlik mermerden eteklik ve zar ve kezâlik mermerden tekne ile
ornato ve mücella zank taşlı ve yaldızlı deveboynu prinç ve musluklu abdesthane ve hela mahalleri.
Basamağı. Tekneleri
Beheri Beheri
Tûlen Arzen Tûlen Arzen Cismen
Kıta Zira Zira Parmak Kıta Zira Parmak Parmak
3 3 2 12 Fî 7.500 3 2,5 18 6 Fî 750
8 2,5 2 - Fî 4.000 8 2 18 6 Fî 500
4 2 1 18 Fî 2.000 4 1,5 18 6 Fî 350
62.500 Kuruş 7.650 Kuruş
Ornatolu zank taşları.
Beheri
Kıta Tûlen Kadden
Parmak Zira Zira Parmak
3 4 1 2 12 Fî 5.000
8 - 1 2 - Fî 3.000
4 18 - 1 18 Fî 1.000
43.000 Kuruş

142
 Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin

Hamam mahalinin orta kat duvarları üzerine birbiri üzerine battal tuğlasından ve hâlis harçla memzûc köşe ve ortaları/
başları hançer bağlamalı on altı adet lama demirinden derûnu kirişlemeli tolos kemer inşasıyla mezkûr tolos ve üzeri ve
koltuk mahalleri/ kerpiç tuğlasından rıhtım ile mezkûr rıhtım üzerine etrafı hâlis harçla sıvalı battal tuğlasından payeler
inşa olunarak mezbûr/ payeler üzerine ikisi bir kantarlık lama demirinden kirişli ve üzeri kaygan döşemesi ile Marmara mer-
merinden ek mahallari lökun ile imtizaçlı altı parmak/ cisminde perdahlı mermer döşemeli kezâlik mermerden duvar zîrleri
zar keşideli kerpiç tuğlasından ve hâlis harçla tarafeyni sıvalı/ bölmeli duvar vecihleri çarşı tuğlasından mücefli üzeri alçıdan
dökme derûnu lama demirinden kirişler ile bağlamalı billur tepe camlı üzeri/ kurşun puşideli tahtı ve derûnu alçı ve horasan
sıvalı etrafı koltuk tekne silmeli ve malakâri işlemeli peşkun kubbeli mermerden tahtı payeli/ ve ornato ve cilalı kurna ve zank
taşı ve yaldızlı çifte musluklu kezâlik mermerden vecihi silme çökertme ve kabartma ve ornato işlemeli kulleteynli/ kezâlik
mermerden avadanlıklı kapı söveli sıcak ve soğuk su hazneli tahtı cehennemlik ve külhanlı müştemilat-ı sairesi tekmil olu-
narak fevkani/ hamam ebniyesi inşası.
Tahtının tolos kemeri. Kerpiç tuğlasından rıhtımı.
Tûlen Kadden Tûlen Arzen Kadden
Zira Zira Parmak Zira Zira Parmak Zira
13 8 12 13 5 - 2
6 4 - 3 2 6 3
Terbîan Terbîan
Zira 121,5 Fî 150 Parmak 6 Zira 150 Fî 100
18.225 Kuruş 15.025 Kuruş
Etrafı sıvalı battal tuğladan payeleri. İkisi bir kantarlık lama demirinden kirişleri.
Beheri Devren
Tûlen Arzen Kadden Zira 240 Boru 4
Kıta Parmak Parmak Zira Parmak Kıyye 960 Fî 2,5
50 Fî 80 12 12 1 6 2.400 Kuruş
4.000 Kuruş
Tahtı kaygan döşemeli üzeri Marmara mermerinden altı parmak cisminde perdahlı derûnun döşemesi ile duvar zîrlerinin
kezâlik mermerden zarları.
Kaygan döşemesi. Üzerinin mermer döşemesi.
Tûlen Arzen Tûlen Arzen
Zira 12 Zira 5 Parmak 12 Zira 13 Zira5 Parmak 12
Terbîan Terbîan
Zira 66 Fî 80 Zira 71,5 Fî 300
5.280 Kuruş 21.450 Kuruş
Etrafının zarları. Kerpiç tuğlasından tarafeyni sıvalı bölmesi.
Tûlen Arzen Kadden Devren Kadden
Zira Zira48 Parmak 20
Parmak 3 Parmak 18 Zira 8
5
Terbîan
Terbîan
Parmak 16 Zira 30 Fî 120 Zira40 Fî 300
3.680 Kuruş 12.000 Kuruş
Hela mahallinin mermerden basamak ve etekliği.
Basamağı. Etekliği
Tûlen Arzen Tûlen Kadden
Zira 2,5 Zira 2 Zira 2 Parmak 20
Terbîan Terbîan
Zira 5 Fî 350 Parmak 16 Zira 1 Fî 350
1.750 Kuruş 583 Kuruş

143
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace

Evsaf-ı mezkûre üzere bilâ kurşunüzerinin peşkun kubbesi. Üzerinin kurşunu.

Tûlen Arzen Tûlen Arzen
Zira Zira Parmak Zira Zira Parmak
14 7 - 13 5 6
3 2 12 2,5 2 -
Terbîan Terbîan
Parmak 12 Zira 105 Fî 60 Zira 83 Fî 500
6.330 Kuruş 36.500 Kuruş
Kapı ve pencere ve konsolluk mahallerinin mermerden perdahı ve avadanlıklı söğeleri.
Beheri
Devren Arzen Cismen
Kıta Zira Parmak Parmak
4 10 22 6
4 5 22 5
2 8 22 5
Terbîan
Zira adet 67 Fî 350
23.450 Kuruş
Pencere konsolluk mahallerinin etrafı prinçten dökme çerçeve ile döbiye camından camlı iki kat çerçeveleri.
Beheri
Tûlen Kadden
Kıta Zira Zira
8 1 1 Fî 500
4 1,5 2,5 Fî 1.500
14.000 Kuruş
Duvarlar vecihine çarşı tuğlasından Alçı ve horasanlı üzeri rengâmiz
mücefleri. mermerli duvarlar vecihinin sıvaları.
Devren Kadden Devren Kadden
Zira 30 Zira4 Zira 45 Zira 5
Terbîan Terbîan
Zira 120 Fî 50 Zira 120 Fî 12,5
6.000 Kuruş 1.500 Kuruş
Tahtı payeli ornatolu kurnalarıyla kezâlik zank taşı ve yaldızlı çifte muslukları.
Tahtıpâyeli kurnası. Zank taşları. Muslukları.
Kıta adet 4 Beheri Kıta adet 6
Fî 4.000 Kıta adet Tûlen Kadden Fî 1.250
16.000 Kuruş 3 1 2,5 7.500 Kuruş
2 1 1,5
Fî 1.000
10. 500 Kuruş

144
 Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin

Vecihi silme çökertme ve kabartma Ihlamurdan doğramacıkâri keçe ve üzerine çuka

ornato işlemeli mücella kulleteyn mahali. kaplamasıyla üzeri yaldızlı şişeli kapıları.
Devren Kadden Beheri
Zira Zira Tûlen Kadden
2,5 1 Kıta Parmak Zira Zira Parmak
4.000 Kuruş 8 4 1 3 6
Terbîan
Parmak 6 Zira 1 Fî 150
3.937,5 Kuruş
Ihlamurdan doğramacıkâri kerevetleri. Hamam ve hela mahalline prinçten dökme havlu sırıkları vaz’ı.

Arzen Beheri
Zira Tûlen
1 Kıta 2 Zira 2
1,5 Fî 350
Terbîan
Zira 17,5 Fî 40 700 Kuruş
700 Kuruş
Hazine Derûnunun kerpiç tuğlasından bölme duvarları derûn ve tabanının hâlis harçla kalem sıvaları.
Bölme duvarları. Kalem sıvası.

Devren Arzen Kadden Devren Kadden

Zira Parmak Zira Zira Zira Parmak
16 4 12
2 12 4
4 6 -
Terbîan
Terbîan
Zira 8 Fî 110 Zira 80 Fî 25
880 Kuruş 2.000 Kuruş
Mezkûr hazinenin etrafı ve zemininin lökun ve kalayı.

Devren Kadden
Zira Zira Parmak
16 4 12
4 2 -
Terbîan
Zira adet 80 Fî 80
1.200 Kuruş
Soğukluk mahallinde kerevet üzerine duvarlar vechine demir dökmeler rabtıyla dört köşe demir kirişler vaz’ı.
Kirişleri. Dökmeleri.
Devren Kıta 8
Zira 14 Fî 10
Boru 2 80 Kuruş
Kıyye 28 Fî 3
84 Kuruş

145
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace

Etrafı seng-i ateşinden çatma söğe ve derûnu etrafı gömlek ve zemini pehle döşemeli üzeri nühâs kazğanlı vecii tarafı
tuğla kemerli üzeri kerpiç tuğlasından derûn ve bîrûnu hâlis harçla sıvalı kubur ile külhan mahalli inşası.
Külhan mahalli. Kemer üzerinin kârgir kuburu.
Tûlen Arzen Kadden Devren Kadden
Zira Zira Zira Parmak Zira Zira
2 2 1 6 4 15
4.000 Kuruş 3.000 Kuruş
Nühâs kazğanı. Tüfenklik künkleriyle çinkodan borulu fenerleri.
Kıyye 80 Kadden
Fî 40 Kıta Zira Parmak
320 Kuruş 24 1 6 Künkleri Fî 10
Borulu ve
26 6 - bağlamalı Fî 60
fenerleri
1.680 Kuruş

Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri 5. Sayfa (BOA. H.H. 13083)

Hamam tahtında çamaşurhane mahalline tahtı rıhtımlı üzeri paye ve kemer ve çift zarlı üzeri ve derûn ve bîrûnu sıvalı
tuğla kuburlu ve mezkûr kubur bâlâsına seng-i küfekiden silmeli ve püsküllü başlıklı ocak derûnu od taşından döşeme ve
bölmeli çamaşurhane ocağı inşası.
Maa rıhtım ocak mahalli. Üzeri başlıklı kârgir kuburu.
Devren Kadden Devren Arzen Kadden
Zira Zira Zira Zira Zira
4 23 5 2,5 7
3.000 Kuruş 4.000 Kuruş
Alt katta Mâbeyn-i Hümâyun divanhanesi tahtında bodrum mahaline battal tuğladan ve hâlis harçla tolos kemer ile
koltuk mahalleri rıhtım imlalı mezkûr tolos üzerine hâlis harçla derz mahalleri gayet imtizaclı ve perdahlı Marmaramerme-
rinden döşeme inşası.
Tolos kemeri. Koltuk mahallerinin rıhtımı. Üzerinin mermer döşemesi
Devren Arzen Tûlen Arzen Kadden Tûlen Arzen
Zira Zira Zira Zira Zira Zira Zira
24 12 Bilâheva 48 6 1,5 24 12
Terbîan Terbîan Terbîan
Zira 288 Fî 80 Zira 432 Fî 40 Zira 2888 Fî 200
23.040 Kuruş 17.280 Kuruş 57. 600 Kuruş
Daire-i Hümâyun’un iki başlarına hafr-ı esas ile yenidünyadan tahtı kazıklı meşe kirişinden iki kat ızgaralı vehâlis harçla
memzûc rıhtımlı üzeri Marmara mermerinden rahtı kendinden olarak kenarları avadanlıklı ve devir sahanlık döşmeli som
kadameli nerdiban inşası.
Hafriyesi. Yenidünyadan tahtının kazıkları.
Arzen Umkan Umkan Beheri
Kıta Zira Zira Zira Kıta adet Kıta
2 32 15 3 2 500
Terbîan Kıta 1.000 Fî 50
Zira 2.880 Fî 2,5 50.000 Kuruş

720 Kuruş

146
 Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin

Zemine çıkınca tahtının ızgaralı rıhtımı. Kademe ve sahanlık tahtının rıhtımı.

Beheri Beheri
Tûlen Arzen Umkan Tûlen Arzen Kadden
Kıta Zira Zira Zira Kıta Zira Zira Zira
2 30 13 3 2 29 12 1,5
Terbîan Terbîan
Ziara 2.340 Fî 45 Zira 1.044 Fî 40
105.300 Kuruş 41.760 Kuruş
Som kademeleri. Devir sahanlık döşemeleri.
Beheri Beheri
Devren Arzen Cismen Kutren Cismen
Kıta Zira Parmak Parmak
Kıta Zira Parmak Parmak
20 3 12 6
2 510 12 6 Terbîan
Devren Zira 191 Parmak 16 Fî 300
Zira 1.020 Fî 300 57.500 Kuruş
306.000 Kuruş
Daire-i Hümâyun’unbîrûnu etrafının somvechine evvel emrinde çiğ bezîr tıla olunarak üzeri sülyandan iki kat yağlı
macun ile üzerine üç kat mücella yağlı boya tılası.
Devren Kadden
Zira Zira Parmak
400 30 3 Tarafeyni maa korkuluk
Terbîan
Zira 13.200 Fî 15
198.000 Kuruş
Daire derûnlarında üzeri sargılı altı üstüne dolaştırma ve duvar vecihlerinde kurşun borular tecdidiyle çinkodan sandık
ve oluk ve boruları.
Kurşun boruları. Sandıkları Oluk ve boruları.
Kıta 350 Kıta 6 Devren Kutren
Fi 50 17500 Kuruş Fi 30 180 Kuruş Zira 140 Parmak 4
Fi 10
Müceddeden hafr-ı esası ile tarafeyni hâlis harçla memzûc kârgir duvarlı üzeri kezâlik harçla sıvalı derûnu tuğla döşemeli
üzeri kebir kapak ferşli çirkab ve yağmur sularının cereyanı için lağım inşası
Çirkab lağımı. Su lağımları.
Devren Arzen Kadden Devren Arzen Kadden
Zira Zira Parmak Zira Parmak Zira Zira Zira
Fî 100 300 1 18 1 6 Fî 50 400 1 18
20.000 Kuruş 20.000 Kuruş
Mezkûr lağımlar üzerine mermerden çerçubeli demirden dökme ızgaralar inşası.
Beheri
Tûlen
Arzen

Zira 1 Zira 1 Kıta 12

Fî 150 1800 Kuruş

147
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace

Yağmur sularının cereyanı için demir dökme sandık ve boruları.

Sandıkları. Boruları.
Beheri Kadden Kutren
Tûlen Arzen Kadden Zira 672 Parmak 7
Zira 1,5 Zira 1 Parmak 12 Kıta 14 Fî 125 84000 Kuruş
Fî 150 1800 Kuruş
Ebniyeyi mezkûrenin derûn ve bîrûnunun zîrinden bâlâsına kadar Mezkûr iskelelere çıkmak için süratten birbi-
süratten dikme ve bağlamalı kezâlik süratlarden kuşaklı yenidünyadan rine mülasık bağlamalı ve üzeri sürat biçmesin-
çelikli sürat kirişinden ariyet ve döşemeli metinve müstehkem olarak den ve latadan döşemeli üzeri latadan basamaklı
iskeleler inşası. salları.
Beheri Devren Arzen
Kadden Devren Arzen Zira Zira
Zira Zira Zira 200 5
25 360 4 Bîrûn tarafı Terbîan
25 600 2 Derûnları Zira 1.000 Fî 10
Terbîan 10. 000 Kuruş
Zira24.000 Fî 10
240.000 Kuruş
Barandan salim olmak için taşciyan amalesini- Üst katında etraf-ı sülüsesi kebir devir pencere bâlâlalarının
nişlemsine mahsus olarak üzeri cedid kiremit puşi- seng-i küfekiden gayet tesvîyeli kartal tabir olunan kuş şeklinde re-
deliariyet sundurmalar inşası. simler inşası
Devren Arzen Beheri
Zira Zira Tûlen Kadden
200 15 Parmak Zira Zira Kıta Fî
Terbîan 21 12 3 2 7500
Zira 3.000 Fî 20 157.500Kuruş
60. 000 Kuruş
Zat-ı şahaneye mahsus dört bâb Ulyâ ve süflâ katlarının bilcümle oda ve ab- Saray-ı Hümâyun-i
odanın duvarları vechiyle pencereler desthane ve mahall-i sairesinin etraf ve bölme du- mezkûr üzerinin kurşunla-
derûnunda gayet mücella olarak soma- varları vecihinin hâlis harçla per dahlı sıvalarıyla rıyla kereste ve demir ve sair
ki sıvaları. üzerine mücella yağlı boyatılası. enkazı bahası.
Devren Kadden Terbîan Terbîan
Zira Zira Zira 9.300 Fî 300
Zira Kapu mahali
194 12 Fî 30 1.860.000 Kuruş
18.897 münha olunarak
Terbîan
Zira 2.328 Fî 200 566.910 Kuruş
465.600 Kuruş

148

Nakliye ve hamaliye ve mesarif-i müteferrika (Nakli-
ye ve hamaliye ve mesarif-i mezkûre kaide-i meriyesi vec-
hile yüzde on hesabıyla vaz-u terkim olunmuş olmakla
şerh verildi).
2.197.514 Kuruş
Cem’an Yekün
24.172.656,5 Kuruş
1.860.000 Atik enkaz bahası
22.312.656,5
Kese Küsur
44.625 156,5
Beylerbeyi Sahilsarayı Hümâyunu heyet-i hâzıresine
nazaran ikmal ve itmamı mesarifinin bi’lkeşf miktarı-
nı mübeyyin defterinin tanzim ve takdimi/ mukteza-yı
emr-ü irâde-i seniyye-i cenâb-ı şehinşâhiden bulunmuş
olduğu beyân-ı vâlâsıyla icabının icrası hususu serkurenâ-
yı hazret-i şehriyâri / makam-ı âlisinden bi’lvürud mec-
lise havale buyrulan bir kıta tezkire-i aliyyede iş’ar buy-
rulmaktan nâşi keşif memuru efendi ile ebniye hulefa-
sından/ Hacı Ali Efendi ve erbab-ı vukuftan Mimaroğlu
Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defterinde Geçen Terimler
Âhen: Demir, demir kuşak (Arseven, 2017: 21).
Arkitrav: Saçakların bina duvarı ile bitiştiği alanlara ya-
pılan silmeler (Arseven, 2017: 103).
Arzan: Enine, genişliğine (Develioğlu, 1996: 40).
Ateş tuğlası: Ateşe tahammül eder. Rengi sarıca bir cins
tuğla (Arseven, 2017: 15).
Avadanlık: Silicilik, doğrama ve marangozluğa ait ima-
lata tahta direk gibi kısımları bir birine bağlayarak süslü bir
şekil vermeye silme denir. Bunun halk arsındaki ismi ava-
danlıktır (Talat, 2008: 338).
Bağdadi: Üzerine sıva örülmek üzere aralıklı olarak ka-
fes gibi birbirine bitişik olarak çakılan rendesiz tahtalardan
düzgün satıh (Arseven, 2017: 45).
Balâ: Yüksek, üst (Develioğlu, 1996: 69).
Beher: Her biri (Develioğlu, 1996: 79).
Beylik tuğla: Bir parmak kalınlığında ince tuğla (Arse-
ven, 2017: 47).
Biçme: Tomruklardan biçilerek elde edilen yarı işlen-
miş ürünleri belirten sözcük (Mazlum, 2011: 273).
Binar: Kerestenin palası yönünden diğer yönüne eşit
olarak elde edilen dört köşe kereste (Mazlum, 2011: 273).
Birun: Dış.
Cabe/Çapa: İnce uzun kalas. Orta, kebir, battal türleri
vardır (Mazlum, 2011: 273).
Cismen: Metinde kalınlık / hacim anlamında kullanıl-
mıştır.
Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin
Dimitri ve Barburini ve Hacı Yani ve Senekerim Kalfalar
irsaliyle nezd-i âli-i / hazret-i şehinşâhide rehin-i tah-
sin buyurulmuş olan resm-i musattah ve mücessemine
tevfîkan keşif ve muayene ettirilerek ol babda kaleme
alınan/ iş bu keşf-i evvel defterinde muharrer olduğu
üzere sahilsaray-ı âli-i mezkûrun mesârif-i inşaiyesi kırk
dört bin altıyüz/ yirmibeş kese küsur yüz elli altı buçuk
kuruşa bâliğ olmuş ise de tezyinâtı sur-i muharrere ile
yapılmayıp tahfîf buyrulduğu / surette mesârif-i mezbûre
tenezzül ve iş bu keşiften fazla olarak inşa olunduğu tak-
dirde kesb-i tezâyid edeceğine nazaran/ mesârif-i haki-
kiyesinin bilinmesi zikr olunan resimler idare cânebinde
hıfz olunarak ebniye-i aliyye-i mezkûrenin hîn-i inşasın-
da/ kiriş ve sair mahalleri açık olduğu halde icabına göre
muayenesine ve bimennihi teâlâ rehin-i hüsn-ü hitamda
dahi/ keşf-i sânisinin icrasına mütevakkıf bulunmuş ol-
duğu rehin-i ilmi devletleri buyruldukda ol babda emr-ü
ferman hazret-i menlehü’l emrindir.
Fî 25 Receb Sene 280 ve Fî 24 Kânunievvel Sene 279
Mühür
Meclis-i Ebniye
Çarşı tuğlası: Azami altı parmak olan geniş tuğla (Arse-
ven, 2017: 67).
Devren: Çevresi
Döşeme zarı: Hamamlarda döşeme mermerlerinin
ateşten çatlamamaları için altına tuğla veya kaygan taşın-
dan yapılan ikinci kat döşemeye denir (Arseven, 2017: 83).
Efrencikâri: Batı tarzı
Elvah: 18.yüzyıl belgelerinde, ahşap levhalar için kul-
lanılan terim. Aynı belgelerde bakır veya kurşun levhalara
genellikle ‘’tahta’’ denilmektedir (Mazlum, 2011: 274).
Fi: Fiyat, paha, kıymet (Develioğlu, 1996: 266).
Filyos biçmesi: Bolu’da kerestesiyle ünlü Filyos Çayı’nın
geçtiği bir ilçede çıkan ve Filyos kütüğü denilen ağaçtan
biçilerek çıkarılmış tahta ve kirişler (Bırakma kirişleri ve
mahyalarda kullanılır.) (Mazlum, 2011: 274).
Halis harç: Topraksız olarak kireç, kum veya kireç ile
horasandan ibaret harç (Arseven, 2017: 75).
Horasan harcı: Tuğla kırığı, kireç ve keten karışımın-
dan oluşan ince, kaba, halis gibi türleri olan harç (Mazlum,
2011: 278).
Kadd: Boy (Develioğlu, 1996: 477).
Kafa tahtası: Bir duvarın üst kotunda yer alan profilli
silme, saçak kornişi (Mazlum, 2011: 282).
Kapitone: Mobilya döşemesi üzerine yerleştirilen eş
aralıklı düğmeler aracılığıyla yapılan ve geometrik biçimler-
den oluşan kabartmalı yüzeyi niteler. (Sözen vd. 2005: 123).
149
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace
Metinde ahşap kabartma süslemeler için kullanılmıştır.
Kaval: Bir tarafı yuvarlak ve ince çubuk şeklinde tahta
veya taş silme (Arseven, 2017: 137).
Kaygan döşeme: Islak hacimlerin kaynak taşından ya-
pılmış döşemesi (Mazlum, 2011: 278).
Kerevet: Oturmak veya yatmak için tahtadan yapılmış
yüksek mahal (Arseven, 2017: 155).
Kıta: Parça, bölük, cüz (Develioğlu, 1996: 517).
Koltuk: Tavan ile duvarların birleştiği köşe (Arseven,
2017: 141).
Kutren: Çap (Develioğlu, 1996: 530).
Kulleteyn: İki kule.
Lök: Hint zamkından yapılan esmer kırmızı renkli boya
(Mazlum, 2011: 280).
Lökün: Kireç ile zeytinyağı veya bezir yağından dökü-
lerek yapılan bir nevi macun. Su borularının etrafına sarıla-
rak suyun akmasına engel olmaktadır (Arseven, 2017: 165).
Mikras: Kesecek alet, makas (Develioğlu, 1996: 647).
Misillu: Örnek, benzer.
Musanna: Sanat eseri olarak meydana getirilmiş, usta
elinden çıkmış (Develioğlu, 1996: 687).
Mücef: Hamamların duman cereyan eden duvar boş-
lukları (Arseven, 2017: 171).
Nerdiban: Merdiven
Nuhas: Bakır (Develioğlu, 1996: 844).
Od taşı: Ocak veya fırınların inşasında kullanılan ateşe
dayanıklı kumlu bir nevi taş (Arseven, 2017: 35).
Ornato: Süslü, süslenmiş (Tanış, 2004: 73).
Peşkun: Tepe camlı hamam kubbeleri (Arseven, 2017:
55)
Pehle/pehlu: Büyük yassı taş (Mazlum, 2011: 278).
Puşide: Örtü (Develioğlu, 1996: 868).
Raht: Merdiven basamaklarının basacak yerlerinin kar-
şısına gelen kısım (Yazıcı, 2012: 95).
Sakaf: Tavan, çatı (Develioğlu, 1996: 915).
Seng-i ateş: Ateş taşı.
Somaki: Muhtelif renklerde damarlı mermer cinsinden
sert taş (Arseven, 2017: 109).
Som duvar: Düzgün kesme taşların kenet ve millerle
birleştirilmesiyle oluşmuş duvar (Mazlum, 2011: 282).
Sufla kat: Alt kat
Şükûfe: Üsluplaştırılmış bitkisel öğelerden oluşan bir
150
bezeme öğesi. Kıvrık dal da denir (Sözen vd. 2005: 227).
Sülüğen boya: Sülüyan olarak da bilinmektedir. 18.
yüzyıl belgelerinden ahşaba da sürüldüğü anlaşılmaktadır
(Mazlum, 2011: 280).
Sütun inme: Dörtgen planlı ve yanından duvara bitişik
yarım sütun (Sözen vd. 2005: 190).
Taban: Büyük kiriş (Mazlum, 2011: 277).
Taban ayağı (Pabuç): Bir duvarın veya direğin kaide-
sinde taşkın olan kısım (Yazıcı, 2012: 125).
Tavşan: Kıymetli ağaçlar üstüne işler yapan ve çekmece
kutu gibi şeyler yapmakta mahir marangoz (Arseven, 2017:
115).
Tekne tavan: Tavanların etrafına yapılan silme (avadan-
lık) kabartma ile ortasında meydana gelen çökertme (Arse-
ven, 2017: 61).
Tekne taşı: Muslukların üstünde su biriktirmek için ya-
pılmış havuz şeklinde yalak (Arseven, 2017: 61).
Terbian: Kelime anlamı sözlükte kare, dört köşe olarak
anlamına gelmektedir (Develioğlu, 1996: 1083). Keşif defte-
rindeki anlamı toplam, toplamıdır.
Tolos: Birbirine bitişik iki duvar veya iki putrel üstünü
kapatan uzun kemer (Arseven, 2017: 119).
Tüfenk: Hamamların baden duvarlarında dumanın
cereyana mahsus olmak üzere kullanan künkler (Arseven,
2017: 61).
Ulya kat: Üst kat
Umkan: Derinliğine (Develioğlu, 1996: 1120).
Vakıyye/Kıyye: Okka, dört yüz dirhemlik tartı (Develi-
oğlu, 1996: 1425).
Vasat: Orta kat.
Yaprak: Taban ve döşeme için kütükten biçilen tahta
parçaları (Arseven, 2017: 185).
Yüzleme: Sıvaların yüzünü düzlemek (Arseven, 2017:
189).
Zahr: Arka, sırt (Develioğlu, 1996: 1165).
Zank taşı: Çeşme ve musluklarda teknenin üzerine di-
key olarak konan musluğun başladığı taş (Arseven, 2017:
89).
Zar: Tavan, direk ve saçak silmelerindeki her iki korniş
arasında kalan düzlük (Arseven, 2017: 89).
Zıvana: Yapı elemanlarını düşey doğrultuda birbirine
bağlayan demir mil (Mazlum, 2011: 2
Zir: Alt, aşağı (Develioğlu, 1996: 1188).

KAYNAKÇA
Akyüz, U. (2007):
Anonim. (1982):
Arseven, C.E. (2017):
Aslanapa, O. (2004):
Batur, A. (1994):
Batur. A. (1985):
Cezar, M. (1992):
Develioğlu, F.(1996):
Dündar. M. (2008):
Ekşioğlu, A. (2001):
Eldem, S. H. (1974):
Eldem, S. H. (1979):
Göncü, C.T. (2010):
Göncü, C.T. (2013):
Göncü, C.T. (2006):
İrez, F. (1988):
Karahüseyin, G. (1992):
Mazlum, D. (2011):
Sevgin , E. (1966):
Sözen, M. (1990):
Sözen, M. (1992):
Sözen, M. Tanyeli, U. (2005):
Şehsuvaroğlu, H. Y. (1961):
Şehsuvaroğlu, H.Y.( 1954):
Talat, A. (2008):
Tanış, A. (2004):
Taş, A. (1988):
Tözün, B. (2002):
Ülgen, A. (1995):
Yazıcı, N. (2012):
Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin
Beylerbeyi Sarayı, 19.Yüzyıl Osmanlı Sarayları İçindeki Yeri ve Değerlendirilmesi. Yıldız Teknik
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. İstanbul.
“Beylerbeyi Sarayı’’ İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi. (2). İstanbul. s.1232-1237.
Istılâhât-ı Mi’mâriyye. (Çeviren: Şeyda Alpay). İstanbul: Kaknüs Yayınları.
Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul: İnkılap Yayınları.
“Beylerbeyi Sarayı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. (2). İstanbul. s.206-210.
“Batılılaşma Döneminde Osmanlı Mimarlığı”.Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. (3).
İstanbul . s.1038-1090.
“Süslemeler Yönünden Dolmabahçe ve Beylerbeyi Sarayları’’. Milli Saraylar 1992, İstanbul, s.8-29.
Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi.
Beylerbeyi Sarayı. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Doktora
Tezi. Ankara.
Rönesans ve Barok Bahçe Sanatının İstanbul Saraylarındaki Etkileri Dolmabahçe ve Beylerbeyi Sarayı
Örneği. İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. İstanbul.
Köşkler ve Kasırlar. (2). İstanbul: Devlet Güzel Sanatlar Akademisi.
Boğaziçi Anıları. İstanbul: Aletaş Alarko Eğitim Tesisi.
“Beylerbeyi Sarayı’nın İnşa Süreci, Yerleşim Düzeni ve Kullanımı Üzerine İncelemeler’’. Milli
Saraylar Tarih, Kültür, Sanat, Mimarlık Dergisi. (6). İstanbul. s.1-16.
“Boğaziçi’nde Bir Sahilsaray-ı Ferahfezâ Beylerbeyi Sahilsaray-ı Hümâyunu’’ İstanbul Araştırmaları
Yıllığı.(2). İstanbul. s.205-214.
Beylerbeyi Sarayı İnşa Süreci, Teşkilâtı ve Kullanımı. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. İstanbul.
19.Yüzyıl Osmanlı Saray Mobilyası. Ankara:Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
“Beylerbeyi Sarayı ve Ünlü Konukları”, Milli Saraylar 1992, Ankara. s.122-138
1766 İstanbul Depremi Belgeler Işığında Yapı Onarımları. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü
Yayınları.
“Beylerbeyi Sarayı’’ Hayat Tarih Mecmuası. (4). İstanbul. s.38-47.
Devletin Evi Saray. İstanbul:Sandoz Yayınları.
“Beylerbeyi Sarayı’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (6). İstanbul. s.77-78.
Sanat Kavram ve Terimleri Sözclüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Beylerbeyi Sahilsarayı’’.İstanbul Ansiklopedisi. (5). İstanbul. s.2690-2698.
İstanbul Sarayları, İstanbul: Doğan Kardeş Yayınları.
Doğramacılık, Marangozculuk ve Silicilik. İstanbul.
Büyük İtalyanca- Türkçe Öğretici Sözlük. İstanbul.
Rönesans Devri Bahçe Sanatı ve Ülkemizdeki Yansıması Olarak Beylerbeyi Sarayı ve Set Bahçeleri.
İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. İstanbul.
Beylerbeyi Sarayı İç Mimari Dekorasyonu. İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü
Mimarlık Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. İstanbul.
“Beylerbeyi Sarayı”.Osmanlı Ansiklopedisi. (6). İstanbul . s. 204-205.
Güzel Sanatlar Terimleri Alanında Öncü Bir Çalışma Sanayi-i Nefîse Islahatı Mecmuası, İstanbul:
MSGÜ Yayınları.
151
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace

EKLER

Fotoğraf 1. Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri Kapak (BOA. H.H. 13083)

152
 Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin

Fotoğraf 2. Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri 1. Sayfa (BOA. H.H. 13083)

153
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace

Fotoğraf 3. Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri 2. Sayfa (BOA. H.H. 13083)

154
 Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin

Fotoğraf 4. Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri 3. Sayfa (BOA. H.H. 13083)

155
 Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri
Construction Book of the Beylerbeyi Palace

Fotoğraf 5. Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri 4. Sayfa (BOA. H.H. 13083)

156
 Yrd. Doç. Dr. Selman Can, Pınar Şahin

Fotoğraf 6. Beylerbeyi Sarayı Keşf-i Evvel Defteri 5. Sayfa (BOA. H.H. 13083)

157
 R
A
L
IŞ
IL
Ç
A

ŞAYH SÜLEYMAN MESCİDİ

RESTORASYON SONRASI MESCİDİN AÇILIŞI

Türkiye adına Vakıflar Genel Müdürlüğü, İtalya adına da Assorestauro arasında imzalanan ve hem restoras-
yon uygulama hem de eğitim işbirliğini içeren Med-Art projesi çerçevesinde, İstanbul’un Fatih ilçesinin Zeyrek
semtinde bulunan Şeyh Süleyman Mescidi’nde 2013 yılında başlayan restorasyon çalışmaları sona erdi. Bir Geç
Roma dönemi yapısı olan Şeyh Süleyman Mescidi, kare bir altyapı ve üzerinde, geçişlerin eksedralarla sağlandı-
ğı, üzeri sekiz dilimli kubbeyle örtülü bir yapı olup, alt katın ara yönlerine açılan nişler vasıtasıyla üst yapı bir
sekizgen halini almıştır. Üç katlı bir plana sahip mescidin bodrum katında sekiz nişli ve kubbeli bir arcosolium
yapısı ve onun da altında, içi ana kayaya oyulmuş, üst örtüsü kubbe tonoz olan küçük bir hacim yer almakta-
dır. Kare yapının dört yönündeki akslarda birer açıklık bulunmaktayken, bunların içleri örülerek kapatılmıştır.
Osmanlı döneminde batı girişi aynı fonksiyonla kullanılmış, bu açıklık da iki dönemde kapatılmıştır. Moloz taş
kullanılarak dolgusu yapılan açıklıklardan doğudakinin dolgusu oldukça yıpranmıştı. Mescidin altında bulunan
arcosoliumun girişi, doğu cephesinin önünden sağlanmaktadır.
İtalyan partnerlerle birlikte Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce oluşturulan Bilim ve Danışma Kurulu ve yapının
kontrolleri, uyumlu bir çalışma sonucu hem Geç Roma dönemi hem de Osmanlı izleri taşıyan yapıyı, tüm dö-
nemlerine saygı duyarak restore etmiş olup, 22 Şubat 2017 Çarşamba günü de bu değerli eserin açılışı yapılmış-
tır. Açılışa çok sayıda davetli katılmıştır: Başbakan Yardımcımız ve Vakıflar’dan sorumlu Bakanımız Sayın Veysi
Kaynak, İtalya Ekonomi Kalkınma Bakanı Sayın Carlo Calenda, Vakıflar Genel Müdürü Sayın Adnan Ertem,
İstanbul Valisi Sayın Vasip Şahin, İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı Sayın Kadir Topbaş, Fatih Belediye
Başkanı Sayın Mustafa Demirile çok sayıda basın mensubu ve halk katıldı.
 İlk konuşmayı yapan Vakıflar Genel Müdürü Sayın Adnan Ertem, Türkiye ve İtalya arasında yapılan Med-Art
projesine dikkati çekerek, Şeyh Süleyman Mescidi restorasyonunun bir örnek teşkil ettiğini, ortak çalışmanın
başka yapılarda da devam ettiğini ve bu çalışmalardan memnun olduklarını dile getirmiştir.
Başbakan Yardımcısı Sayın Veysi Kaynak ise yaptığı açılış konuşmasında, İstanbul ve Roma’nın tarihte pek
çok medeniyete ev sahipliği yaptığını bildirerek, her ikisinin de gittikleri coğrafyalarda asla bir kültür emperya-
lizmine tevessül etmediklerini, oralarda yaşayan insanların diline, dinine, ırkına, tercihlerine, kültürlerine saygı
gösterdiklerini söyleyerek; arkalarında bıraktıkları eserlerin bugün modern dünyanın, çevrecilerin, çevre bi-
lincinin ulaşmaya çalıştığı seviyede, coğrafyaya, topografyaya, çevreye uygun eserler bıraktıklarını belirtmiştir.
İtalya Ekonomi Kalkınma Bakanı Sayın Carlo Kalenda; burada olmaktan dolayı hem kendi hem de İtalyan
hükümeti adına onur duyduğunu, kendisi açısından hem çok güzel hem de sembolik bir an olduğunu, burada
müthiş güzel bir sanat eserinin bulunduğunu, doğal fonksiyonuna geri döndürüldüğünü, hem kültürel hem de
fonksiyon olarak yapının korunduğunu, restorasyonun bütün dönemleri korumaya yönelik bir konservasyonu
içerdiğini, bu armoninin, iki ülkenin birlikte çalışmasının bir armonisi olduğunu ve sadece büyük tarihlerin
birbirlerinin değerlerini bu anlamda günümüze taşıyabildiklerini belirtmiştir.
İstanbul Valisi Sayın Vasip Şahin; restorasyon çalışmasını, ihtiva ettiği anlam itibariyle çok önemli bulduğu-
nu, iki kadim medeniyet sahibi ülkenin ve milletin ortak bir eserde, ortak bir çalışmayı ve tecrübeleri paylaş-
tıklarını belirtmiştir.
 İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı Sayın Kadir Topbaş; Mescidin Osmanlılar tarafından saygı gösteri-
lerek, bugünlere taşındığını ve bir ibadethane olarak yapının insanlara hizmet vermeye devam ettiğini, buraya
gelenlerin bu katmanları izleyeceğine vurgu yapmış;mescidi, bir birlikteliğin simgesi olarak tanımlamış olup,
ortak değerimiz olan bu tip yapıları, ortak bilgilerle yaşatmak durumundayız demiştir.

Fotoğraflar: Murat Sav, İbrahim Daştan.

 EYÜP ŞAH SULTAN CAMİİ
YENİDEN İBADETE AÇILDI
Kanuni Sultan Süleyman’ın kız kardeşi Şah Sultan adına külliye dahilinde inşa edilen Şah Sultan Camii, 16.
yüzyıla ait, Klasik dönem Osmanlı yapısıdır. Caminin kuzeybatı köşesinde yapı ile çağdaş olduğu düşünülen bir
minare, güneydoğu köşesinde ise bir 19. yy türbesi yer almaktadır. Yapı 19. yüzyılda, 1953, 1970-71 ve 1990-91
yıllarında büyük onarımlar geçirmiştir. Osmanlı Dönemi onarımlarında yapıya dönemsel ekler ilave edilmiş,
sonraki onarımlarda ise son cemaat yeri, çatı, kadınlar mahfili gibi kısımlarda büyük değişikliklere gidilmiştir.
 2013-2017 yıllarını kapsayan restorasyon çalışması, Koruma Kurulu onaylı projeler dahilinde yapılarak,
cami ve çevresi elden geçirilmiştir. Cami ve diğer birimlerinin biten restorasyon çalışmasının ardından açılışı,
26 Mayıs 2017 Cuma günü yapılmıştır. Açılış için düzenlenen törene Uşak Valisi Sayın Ahmet Okur, Eyüp Be-
lediye Başkanı Sayın Remzi Aydın, Eyüp Kaymakamı Sayın Abdullah Dölek, Vakıflar İstanbul 1. Bölge Müdürü
Sayın Mürsel Sarı, Vakıflar İstanbul 2. Bölge Müdürü Sayın Saffet Ertürk katıldılar. Yapıla kısa konuşmaların
ardından kılınan Cuma namazı ile birlikte açılış gerçekleştirilmiş olup, Cuma namazından sonra açılışa katı-
lanlara helva ikram edilmiştir.
 T.C BAŞBAKANLIK
VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
İstanbul I.Bölge Müdürlüğü

VAKIF RESTORASYON YILLIĞI İÇİN YAZILACAK MAKALELERDE

HAKKINDA KISA BİLGİLER

Konular: Vakıf Mülkü ve düşüncesi baz alınarak, ağırlıklı olarak İstanbul ve yakın çevresinin maddi ve kültürel doku-
sunun ele alındığı ve bilimsellik esaslarına göre üretilmiş yazıları içermektedir. Özellikle, yeni bir basamak teşkil eden, daha
evvel yayınlanmamış veya yayınlanmış olanın üstüne yeni şeyler koyabilecek makaleler tercih konusudur. Daha evvel yayın-
lanmış veya başka bir yerde yayınlanması düşünülen makaleler kabul edilmemektedir.
Yayın Kurulu: Dergiye gelen yazılar, yayın kurulu tarafından incelenerek, derginin yayın ilkelerine uygun olup, olma-
dığına bakılır. Uygunluk bulunmadığı takdirde yazı, yazarına iade edilerek, düzeltme yapılması istenilir. Ardından, bilimsel
kriterler göz önünde tutularak, alanında uzmanlaşmış, üniversitede görevli bir veya iki hoca hakem tayin edilerek yazı ilgili
hocalara gönderilir. Hakem ve yayın kurulunun görüşü olumsuz olduğu takdirde yazı yayınlanmaz ve yazarına iade edilmez.
Düzeltilmesi istenilen yazı, yazarı tarafından belirtilen süre içerisinde düzeltilerek, dergiye gönderilir. Eğer yazarın karşı çık-
tığı bir görüş olursa, gerekçesiyle birlikte yazarın itiraz konusunu bir rapor halinde dergiye göndermesi gereklidir.

YAZIM KURALLARI
1-Başlık: Türkiye Türkçesi ve 10 kelimeyi geçmeyecek şekilde, konunun özüne uygun biçimde olmalıdır. Altına başlığın
İngilizcesi yazılmalıdır.
2-Ad-Soyad-Adres: Yazar ad-soyad-adres veya mail adresleri başlığın sağ alt kısmına yazılmalıdır.
3-Özet: Başlıktan sonra gelmek üzere önce Türkçe, en az 75; en fazla 150 kelimeden oluşan konunun özeti verilmelidir.
Özet kısmında, ele alınan hususlar kısaca tanıtılmalı ve özetin sonuna 5-8 kelime halinde anahtar kelimeler eklenmelidir.
Türkçe özet kısmından sonra özet ve anahtar kelimelerin İngilizcesini içeren kısım eklenmelidir.
4-Metin: Yazılar A4 boyutundaki Word programında, Times New Roman yazı karakteri ile 12 punto, Metin içinde vur-
gulanması gereken kısımlar, eğik harflerle yazılmalıdır. Bunun dışında özel biçimlendirmeler yapılmamalıdır.
5-Şekil ve Fotoğraflar: Baskı kalitesi göz önünde bulundurularak, yüksek çözünürlükte JPEG for-
matında hazırlanan şekil, çizim ve fotoğraflar, numaralandırılmalı ve özel bir isim verilerek, ayrı bir
klasörde makaleye eklenmelidir (Örneğin Çizim 5- N_İLHAN gibi). Bunların yerleri ve fotoğraf altı
yazıları metin içinde belirtilmelidir.
Metin uzunluğu yazarının takdirine bırakılmıştır. Makalenin dizgisi ve görsel yönü de göz önüne
alınarak; Görseller ile metin uzunluğu arasında uyumluluğa ve orana dikkat edilmeli, çok fazla sayıda
ve kendini tekrarlayan görsel kullanılmamalı, görsellerin metin içersinde belli kısımlarda birikmeleri
önlenmelidir.
Metin içinde şekil ve fotoğraflara atıfta bulunması gerekiyorsa cümle sonunda (Fotoğraf 5). gibi belirtilmeli, aşağıdaki…,
yukarıdaki… gibi terimlerden kaçınılmalıdır. Fotoğraf altı yazıları örnekteki gibi olmalıdır.

Şekil 1. Yapı planlarını gösteren çizimler.

 Fotoğraf 1. Süleymaniye Camii ana kubbesi.

8-Alıntılar ve Göndermeler: Başka bir yazardan aynen kullanılan alıntılar tırnak içinde verilmeli; Metin içinde gönder-
meler, parantez içinde aşağıdaki şekilde yazılmalıdır (Kuban 2007), (Kuban 2007: 18). Birden fazla yazarlı kaynaklarda, metin
içinde sadece ilk yazarın soyadı ve ‘vd.’ yazılmalıdır (Kuban vd. 2007).
9-Dipnotlar: Sayfa altlarındaki dipnot kullanımı en aza indirgenmeli; yalnız açıklamalar için başvurulmalı ve otomatik
numaralandırma yoluna gidilmelidir. Dipnotlarda kaynak göstermek için, metin içi kaynak gösterme yöntemleri kullanılma-
lıdır. Cümle sonuna veya paragraf sonuna dipnot eklenmelidir (Kuban 2007: 18).
Kaynaklar (Kaynakça): Makale sonuna Kaynaklar kısmı eklenmelidir. Kaynaklar kısmında, birden fazla yazarlı yayınla-
rın diğer yazarları da belirtilmelidir. Yazarların soyadına göre alfabetik olarak aşağıdaki şekillerden birinde yazılmalıdır. Kay-
naklar, bir yazarın birden fazla yayını olması halinde, yayımlanış tarihine göre sıralanmalı; bir yazara ait aynı yılda basılmış
yayınlar ise (1990a, 1990b) şeklinde gösterilmelidir.

Kitaplar İçin;
Müller Wiener: W.Müller-Wiener, İstanbul’un Tarihsel Topografyası, (Çev: Ü.Sayın),İstanbul:Yapı Kredi Yayınları.

Makaleler için;
Aytekin 1999: A. Aytekin, Eski Türklerde Toplumsal Siyaset Anlayışı, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları
Dergisi, 1999/1 (8), 81-101.

İnternet adreslerinde, kaynağa erişim tarihi belirtilmeli ve bu adresler kaynaklar arasında da verilmelidir:
www.archnet.gov.tr/osmanlı (10.01.2014)

Yazıların Gönderilmesi
Yukarıda belirtilen ilkelere uygun olarak hazırlanmış yazılar, elektronik ortamda aşağıda belirtilen adrese gönderilebilir

Adres:
Murat SAV muratsav@gmail.com
H.Murat CEYLAN hmceylan@gmail.com

Vakıflar İstanbul 1.Bölge Müdürlüğü

Sanat Eserleri ve Yapı İşleri Şube Müdürlüğü
İnönü Caddesi No:2 Kat: 5 - Taksim/İstanbul
Tel: 0 212 251 88 10 /7203