લે.

પંડિત પરન્તપ પ્રેમશંકર (સિદ્ધપુર)

॥ કૃષ્ણં લંદે જગદ્ગુરૂભ્ ॥

- ઩ંડડત ઩યન્ત઩ પ્રેભળંકય (સવદ્ધ઩ુય)

ભૂલ્મ – ચિન્તન....
 પ્રાથથના
स्वकर्मफऱनिर्दषम ्टां यटां यटां योनिां व्रजटम्यहर्् ।
तस्यटां तस्यटां हृषीकेश त्वनय भक्ततर्दमढटऽस्तु र्े ॥
की्े षु पक्ऺषु र्ृगेषु सरीसृपषे ु
रऺःपपशटचर्िुजेषवपप यत्र यत्र ।
जटतस्य र्े भवतु केशव त्वत्रसटदटत्
त्वय्येव भक्ततरचऱटऽव्यनभचटररणी च ॥
શે ઩યભાત્ભા, ભાયા વાયાં-નયવાં કભોને અનુરૂ઩, ભને બરે કીટ-કૃમભ, ઩ષી,
મૃગ-઩ળુ, વ઩પ જ ેલાં વયીસૃ઩વ કે મ઩ળાચાડદ મોડનભાં બરે જન્ભ થામ,
઩યંતુ આ દયેક મોડનભાં ભને તારૂં સ્ભયણ, તાયી અમલયત બક્તત યશે એટરી
ભાયી પ્રાથપના સ્લીકાયજ ે...
चातुर्र्ण्व यं मया सृष्टं गुणकमविर्भागशः।
तस्य कतावरमिि मां िर्द्ध्यकतावरमव्ययम्॥
ગીતાભાં બગલાન શ્રીકૃષ્ણ દ્રાયા કશેરી અને બગલાન લેદવ્માવ દ્રાયા આરેખામેરી, આ
ડદવ્મોક્તતનો ઘણાં ફશુ શ્રુત મલચાયકો, રેખકો, કથાકાયો અને વ્માખાનકાયો અનેક સ્થાને
વંદબપ આ઩ે છે.

ભાયી અન્મ ઩ુસ્તકોભાં ળાસ્ત્ર વંદબપ રખાણની લચ્ચે જ જરૂરયમાત પ્રભાણે ભૂકેરાં છે.
઩યંતુ જ ેને વંસ્કૃતનું ઩ુરૂં સાન ન શોમ તેભનું લાંચન વાતત્મ તૂટે અને તેથી જ આ
઩ુક્સ્તકાભાં ળાસ્ત્રવંદબો રખાણની લચ્ચે ન યાખતાં, જ ે તે ઩ાનની પુટનોટભાં ભૂકેરાં છે.

આ ડદવ્મ ઉક્તતની, શ્રુમત-સ્મૃમત-઩ુયાણ-તકપના, વંદબપ, વંગમત અને આશ્રમ કયી,

આયાધના કયી અને તેભાંથી જ ે કંઈ આત્ભવાત્ થમુ, તેની અસબવ્મક્તત ને આકૃત
કયલાનો વનમ્ર પ્રમાવ કમો છે.

આ ઩ુડનત કામપભાં અથપ વશમોગ કયનાયાં, વલેનો હૃદમ઩ૂલપક ઋણ સ્લીકાય કરૂ છું. આ
બાલ઩ુષ્઩ ભાતા-મ઩તા અને ગુરૂજનોને વાદય વભમ઩પત કયતાં કૃતકૃત્મતા અનુબલું છું.
઩ંડડત ઩યન્ત઩ પ્રેભળંકય (સવદ્ધ઩ુય). ppp.sidhpur@gmail.com
 અનુક્રભસણકા

પ્રસ્તાલના અને પ્રમોજન ..... ...................... 1

જન્ભ કે મોડન ચલ઴ે ................................. 21
ભાનલજન્ભ ......................................... 23
લણથ-વ્મલસ્થા જન્ભનો આધાય ................... 25
ગીતાની લાત ગીતાનાં આધાયે .................... 44
જન્ભમોડન ઉત્કક્રાંચત ................................. 54
લણાથશ્રભોચિત કભથ ................................. 57
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
પ્રસ્તાલના અને પ્રમોજન – चातुर्वर्ण्यवम् આ ળબ્દનો
પ્રાદુ બાપલ વનાનત લૈડદક મલચાયભાં થમેર છે , તેથી તેનો મલચાય વનાતન
લૈડદક વભ્મતાનુવાય થામ તો જ, તે મથાથપ યીતે વભજી ળકામ. જ ે તે
વંપ્રદામના ડનમભો, તેનાં અનુમામીઓને સ્લીકામપ શોમ છે . જ ેલી યીતે, કોઈ
દેળ કે પ્રદેળના ફંધાયણ, જ ે તે દેળ કે પ્રદેળની પ્રાકૃમતક ક્સ્થમત વમશત અનેક
ફાફતોનાં આધાયે વલપજનમશતામ ફનાલલાભાં આલે છે. બાયતનું ફંધાયણ
કદામ, કોઈ ચીન કે યમળમાનાં નાગયીક ને ભાન્મ ન શોમ, તો કોઈ પયક ન ઩ડે,
઩યંતુ તે દયેક બાયતીમને ફાધ્મ-ભાન્મ યાખલું જ ઩ડે.

ફીજી લાત એ, કે જ ે મલ઴મની ચચાપ શોમ, તે મલ઴મને રગતાં ઩ુસ્તકો,

સવદ્ધાન્તો, ઩માપમો અને ઩રયબા઴ાઓની વાથે જ, તેને વભજી ળકામ.
યવામણ મલસાનની લાતો યવામણ ળાસ્ત્રની મલચાયધાયાથી જ મલચાયામ, તેભાં
ઈમતશાવ કે ખગો઱ળાસ્ત્રની મલચાય ઩દ્ધમત કાભ ન રાગે.

આ રેખનું ભુખ્મ પ્રમોજન, લણાપશ્રભની મલચાયધાયાને ળાસ્ત્ર, તકપ અને

મલસાનથી વભજલાનો પ્રમત્ન છે. કાયણ, બગલાન શ્રી કૃષ્ણની ઉક્તતનાં
વલાાંગીદળપન લગય, મલચાયકોએ ઘણાં ભોટા ભતબેદ અને ગોટા઱ાં ઉબાં કમાપ
છે અને પરત્ જામતગત વાભંજસ્મ લધલાને ફદરે લૈભનસ્મનું ઝેય લધ્મું છે.

આ મલચાયધાયા ઩ય, આગ઱ લધતાં ઩શેરાં એક ભશત્ત્લનો ખુરાવો કયી

રઈએ કે આ રેખનો ઉદ્દેશ્મ કોઈ જામત-લણપ પ્રત્મે યાગ-દ્રે઴ની રાગણીઓ
઩ય પ્રશાય કયલાનો નથી અને આ રેખનાં અંતે તેની ખાત્રી ચોક્કવ થઈ જળે.

આ઩ણે ત્માં લેદને સ્લમં ઩યભાત્ભા કે ઩યભાત્ભાની ડદવ્મ લાણી તયીકે

સ્લીકામો છે. ઩યભાત્ભા વભગ્ર બ્રહ્માણ્ડનાં મ઩તા છે એટરે કરૂણાભૂમતપ છે.
તેભને કોઈ જીલ પ્રત્મ યાગ-દ્રે઴ ન શોમ તે સ્લાબામલક છે.

1
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
વનાતન મલચાય ધાયાભાં ચાય લણપ - બ્રાહ્મણ, ષડત્રમ, લૈશ્મ અને ળૂદ્રની
ઉત્઩મિ અનુક્રભે ઩યભાત્ભાનાં ભુખ, બુજા, વાથ઱ અને ઩ગભાંથી1 ભાનલાભાં
આલી છે અને ઩ૂણપ ઩યભાત્ભાનાં કોઈ ઩ણ અંગની ઉ઩ેષા ન થઈ ળકે.

એક ડક્રકેટય, ડક્રકેટનાં ભેદાનભાં, જ્માયે કોઈ ફોરયનો વાભનો કયતો શોમ

ત્માયે, ફોર આવ્મા ઩શેરાં તે નજય પેયલી ચકાવે છે , કે તમાં ગે઩ ફનાલી,
સ્રાઈક રઈ ળકામ. ફોર આવ્મા ઩છી જો ફાઉન્વય, પાસ્ટ, સ્઩ીન કે ગુગરી
છે, તેને ધ્માનભાં યાખી, આ ફોરને કેલી યીતે યભલો જોઈએ એટરે કે
ઓપેન્વીલ યભલો કે ડડપેન્વીલ તે નક્કી કયળે. આ ઩છી ઩ગથી પોયલડપ કે
ફેકલડપ યભલાં ભાટે, ભુલભેનન્ટ કયળે અને કાંડાઓની કયાભતથી, એ સ્રોક
યભળે અને આ દયમ્માન તેની વાથ઱ વામશત તેનાં ફધા અંગો ળારયયીક
વંતુરભાં ભદદ કયળે. આભાં જો પુટલકપ ફયોફય નશી ં શોમ, ડનણપમ ખોટો
શોમ, તો આઉટ થઈ જલામ. ટૂ ંકભાં ફધા જ અંગો ભશત્ત્લનાં છે.

ફીજુ , એક ઉદાશયણ મલચાયીએ કે આ઩ણને કેદાય દળપનનો મલચાય આલે,

એટરે ઩શેરાં કેલી યીતે જલું, કેલું આમોજન કયલું, વાભાન બેગો કયી રેનભાં
ફેવલુ અને ઩છી ઩ગથી ચારીને ભંદીય વુધી જલું. આભ, એક મલચાયનાં
અભરી કયણભાં ફધાં જ અંગોની વશામ રેલી ઩ડે છે. કોઈ અંગની ઉ઩ેષા ન
કયી ળકામ. લાગલાની ઩ીડા તો ભાથા થી ઩ગ વુધી ફધે જ થામ છે. જમાં
આલી પ્રાકૃમતક લણપવ્મલસ્થા નથી તેભને લૈકક્પ઩ક વ્મલસ્થા ળોધલી ઩ડે, જ ેભ
કે કોઈ ડદવ્માંગ ને, અળતત અંગ ભાટે ફીજા અંગોથી તે કાભ કયલું ઩ડે છે.
઩ગ ન શોમ તો શાથથી વામકરનાં ઩ેડર ભાયલાં ઩ડે છે. આ઩ણે ત્માં
પ્રાકૃમતક વ્મલસ્થા છે.

ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीद्वाहू राजन्य: कृ त:। ईरू तदस्य यद्वैश्य: िद्धभयां शू ो

1

ऄजायत, ऊग्र्ेद, यजुर्ेद ॥

2
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
શ્રેમ કે ધ્મેમ પ્રાપ્તતભાં અફાધકતા - આ વાથે એક ફીજો મલચાય
઩ણ કયી રઈએ. ભાનલજીલનનું અંમતભ ધ્મેમ, ઩યભાત્ભા પ્રાક્તત કે ઈશ્લય
વાષાત્કાયનું છે. જ ે કોઈ ઩ણ લણપ ભાટે ફાધ્મ કે અનમધકૃત નથી. ત્માં દયેક
ભાટે દ્રાય ખુપરા છે.

આ઩ણે ત્માં ખૂફજ વુંદય લાત કયી, ममैर्ांशो जीर्लोके जीर्भूत

सनातन, कीटादद ब्रह्म....इश्वर संििता. આ વચયાચય બ્રહ્માંડભાં જીલ
ભાત્રભાં ઩યભાત્ભાનો અંળ જીલબાલથી યશેરો છે. અને આ દયેક ને ઩યભાત્ભા
પ્રાક્તતનો ઩ૂણપ અમધકાય છે. ભાનલ જ નશી ં, ઩ળુ, ઩ષી, વૃષાડદ વલેએ
઩યભાત્ભાની પ્રાક્તત કયી છે . ગજ ેન્દ્રભોષ2 કે મભરાજુ પનની કથા
શ્રીભદ્ભાગલતભાં અમત ગલપથી ગાલાભાં આલે છે. અયે.. તેથી મ આગ઱ સ્લમં
઩યભાત્ભા ઩ણ ઩ળુ-઩ષી-જ઱ચય રૂ઩ે પ્રટગ થમાં છે.

આભ દુ જ પનભાં દુ જ પન3, દાનલ કે ભાનલ, મ઩ળાચ, લેશ્મા કે અમત઩ા઩ાચારય

વદન કવાઈ જ ેલાં, ઩ણ ઉિભ ગમતનાં અમધકાયી છે. કંવ, ળીળુ઩ાર,
મશયણ્મસષ઩ુ, વફયી, ઩ૂતના, ગીધ, શાથી, લાનય, ભગય, કીટ, ઩તંગ કે
મભરાજુ પન જ ેલા વૃષને ઩ણ ઉિભ પ્રાતત થમાનાં ડકસ્વા, આ઩ણાં બવ્મ અને

2
व्याघ्रस्याचरणं ध्रुर्स्य च र्यो िर्द्या गजेन् स्य का, का जाितर्वर्दुरस्य
यादर्ितेरुग्रस्य कक िौरुषम् । कु ब्जाया कमनीय रूि मिधकम ककतत
सुदाम्नो धन, भक्त्या तुष्यित के र्लं न तु गुणैः भिििियो माधर्ः ॥
3
ऄििचे्सुदराचारोभजन्ते माननन्यभाक् । साधुरेर् स मन्तव्यः
सम्यग्व्यर्िसतो िह सः - गीता ॥ सबरीगीधसुसेर्कािन सुगित दीिन्ह
रघुनाथ - गीध देह तिज धरर हरर रूिा-गीध ऄधम खग अिमष भोगी।
गित दीन्ही जो जाचत जोगी - रा.च.मा.
3
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
ડદવ્મ ઩ુયાણોભાં વુલણાપષયોથી અંકીત થમેરાં છે, એટરું જ નશી ં ઩ણ આલાં,
ગજ ેન્દ્રભોષ જ ેલાં ચરયત્રોનાં ઩ાઠ કયનાયને ઩ણ ભુક્તત ભ઱ે છે .

મલશ્લની વલોત્કૃષ્ટ મલચાયધાયાભાં, લણાપશ્રભની ઩ણ લાત છે, તો તેને ભાટે

અભ્માવની જરૂય ઩ડે. ભાટે, આ઩ણે તકપ, ળાસ્ત્રડદનાં વશામ થી આગ઱
લધીએ.

અશી ં ઩શેરો ગુંચલાડો લણપ અને જામતનો છે . આ ગુંચલાડો યાજકાયણીઓ

અને કથાકાયો કે લતતાઓએ જ ભશદં ળે કયેરો છે.

઩યભાત્ભાને આત્ભવાત્ કયલાભાં, ન તો લણપ કે જામત ફાધક છે , ન તો મોડન4.

આભાં તો ભાનલ જ નશી ં, પ્રાણીભાત્રનો અમધકાય વભાન છે અને ઩ુયાણોભાં
તેલાં ઘણાં ઉદાશયણ છે.

કેટરાંક ભુઝલતાં પ્રશ્નો – અશી ં થોડાં, ડનમ્નાનુવાય પ્રશ્નો ઉદ્ભલે છે

અને તેનંુ વભાધાન કયતાં-કયતાં જ, આ ડદવ્મ મલચાયધાયા આ઩ણને વુસ્઩ષ્ટ
થામ, તેલો એક પ્રમત્ન કયીએ. લણાપશ્રભને મલકૃત અને તરુડ઴ત કયનાય, દેળ
અને વભાજનાં ભોટા અ઩યાધી છે.

(૧) ળું લણપ અને જામત ભાં કોઈ પ્રસ્થામ઩ત કે ઩યસ્઩ય વંફધ
ં ખયો ?

(૨) લણપ અને જામતની યચના કે ળરૂઆત કોને કયી ?

4.दकरातहूणा िुिलन्दिुक्तशा िामीरशुला िर्नाः खसादयः । येऽन्ये च िाि

यदुिायाश्रयाः शुद्ध्यिन्त तस्मै िभिर्ष्णर्े नमः॥ भाग.२.४.१८
िियोर्ैश्यास्तथा शू ास्तेऽिि यािन्त िरां गितम् - गी.९.३२ नािस्त तेषु
जाितर्ाद्यारूिकु लधनदियाददभेदः - ना.भ.सू ७२ । सन्मुख होआ जीर्
मोही जबहीं जन्मकोरट ऄघनासहह तबही रा.च.मा.सु.का.४३.१
4
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
(૩) એક ઩રયલાયભાં, આજ ે, ફા઱કનો જન્ભ થમો, તો તેની જામત કે લણપ
કમો ગણલો ? કાયણ કે બ્રાહ્મણ-ષડત્રમ-લૈશ્મ-ળૂદ્ર સવલામ ઩ાંચભાં લણપની,
લાત કે વ્મલસ્થા વનાતન ધભપભાં નથી.

(૪) એક વદ્ગૃમશણી વલાયે, વુંદય બજનગાતાં ગાતાં ઉભયાની ઩ૂજા કયે,

યંગો઱ી ઩ૂયે, દીલાફિી કયે, વાક્ત્ત્લક બોજન ફનાલે, વૃદ્ધોની વેલા કયે,
ફજાયભાંથી, કયકવયમુતત બાલથી ળાકબાજી જ ેલી જીલન જરૂયીમાતની
લસ્તુઓ રાલે, ઘયભાં લાવણ, ક઩ડાં, કચયા-઩ોતાં કયે, ફા઱કોને બણાલે
અને નાનાં યભતાં બા઱કોની યષા કયે, ત્માયે તેને કમા લણપભાં ભૂકલી ?

(૫) એક વ્મક્તત વલાયે બગલાનની વેલા કયે. ઘય કાભભાં ભદદ કયે, દુ કાને
જઈ વ્મા઩ાય કયે, ફા઱કોને બણાલે ત્માયે તેને કમા લણપભાં ભૂકળો ?

(૬) એક ભાનસવક અક્સ્થય વ્મક્તત કે કૉભાભાં ફેળુદ્ધ ઩ડેરો વ્મક્તત, કોઈ

ડનમત કામપ નથી કયતો, તો તેભને કમા લણપભાં ભૂકળો ?

(૭) એક બ્રાહ્મણ-ષડત્રમ-લૈશ્મ મુલાન ખયાફ વોફતને રીધે, ડનંદ્ય કભપ કયે

છે, ઩યંતુ કોઈ વંત કે મલદ્રાનનાં ઉ઩દે ળ પ્રબાલથી, ઩ુન્ સ્લધભપ ઩ારન કયે
છે, તો તેનાં કભપભ્રષ્ટ લખતે અને તે ઩છી તેની જામત અને લણપ કમો ગણલો ?

(૮) કભપથી લણપ નક્કી થતો શોમ તો, શ્રીભદ્ભાગલત ગીતા અનુવાય ગામો
ચયાલલાનું કામપ કયનાય શ્રીકૃષ્ણ ષડત્રમ નશી ં, લૈશ્મ ગણામ, વરાશ વૂચન
આ઩નાય મલદૂ ય અને વંજમ બ્રાહ્મણ ગણામ અને ષડત્રમોને મુદ્ધથી દં ડડત
કયનાય ઩યળુયાભ બ્રાહ્મણ નશી ં, ષડત્રમ ગણાલા જોઈએ.

जन्मना जायते जाित કે जिन िादुभावर्े ભુજફ જન્ભના આધાયે જામત તો

નક્કી થઈ ળકળે, ઩ણ લણપ નક્કી થામ કે ન થામ? અને આલાં તો ઘણાં ફધા

5
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
પ્રશ્નો ઉદ્ભલે ત્માયે, લણપ નક્કી કયલાં ળાસ્ત્રનો આધાય અડનલામપ ફની જામ
છે. ભાટે જ ળાસ્ત્રનાં ભતની જરૂયીમાત ઉબી થામ છે.

દસષણ બાયતનાં તામભરનાડુ ંભાં, કોઈને મલચાય આવ્મો કે નાભની ઩ાછ઱

અટક રગાલલાની ફંધ કયીએ તો, જામતમલગ્રશ ફંધ થઈ જળે અને આ
ડનણપમને કેટરાંક થોડાં લ઴ોથી અભરભાં ભૂકલાભાં આવ્મો છે. તો ત્માં
જામતગત બેદબાલ ભટી ળતમા કે તેઓ ઩યસ્઩ય એક ફીજી જામતભાં યોટી-
ફેટીનો વંફંધ પ્રસ્થામ઩ત કયી ળતમા ખયાં ? આ ભાટે એક પ્રસવદ્ધ કશેલત
માદ આલે છે, અંધેયી નગયી બરે ગંડુ યાજા, ટકે ળેય બાજી ટકે ળેય ખાજાં.

જાચતને ડનભૂ઱
થ કયલાનો ચલિાય વદામ અને વલથત્ર વાલ ઩ાંગ઱ો છે , કાયણ
કે િંડી઩ાઠભાં જાચત ને ભશાળપ્તત ભાની ત્રણ-ત્રણ લખત લંદન કમાથ છે . या
देर्ी सर्वभूतेषू जाित रूिेण संिस्थता। नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो
नमः॥ આભ બૂભંડ઱નાં કોઈ ઩ણ બાગભાં, તે કોઈ ને કોઈ રૂ઩ે મલદ્યભાન છે ,
઩છી બરેને અભેરયકા શોમ કે જા઩ાન, ઈંગ્રેંડ શોમ કે આડકા કા શોમ. તમાંક
ધની-ગયીફ, તમાંક નાગા, શબ્રુ, લેન્ડા, ભુંડા, કચ્છી, મફશાયી, તમભર કે
ઉડડમા લગેયે લગેયે. ઉંચા-ઠી ંગણા, જાડા-઩ાત઱ા, કા઱ાં-ગોયા જ ેલાં યંગબેદ,
તો તમાંક યાજકીમ, પ્રાદેમળક, બા઴ાકીમ કે વાભાજીક અવભાનતાએ જામતને
જન્ભ આતમો છે.

પતત ભાનલની લાત જ નથી, જરચય, સ્થરચય, નબચય જીલોને ઩ણ જામત

શોમ છે. બૂમભ, જ઱ કે આફોશલાભાં ઩ણ જામતગત સબન્નતાઓ લતાપમ છે.
પ્રાણીઓભાં ગામને ઉચ્ચમોડન ગણી, તો બૂંડાડદને અધભ, વૃષોભાં તુરવી,
઩ી઩઱ો, અળોક, લટને ઩ૂજ્મ ગણ્મા, તો અન્મને ઉતયતી કષાભાં, શંવ-

6
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
઩ો઩ટ-ભોયની કષાએ, અન્મ ઩ષીઓની અ઩ેષાએ ઉંચી જ છે. જભીનભાં
઩ણ કા઱ી, ગેરૂઆ, વપેદ તો, શલાભાં ઩ણ આલાં બેદ છે. ભાટે જ દયેક
જભીન અને આફોશલાને અનુરૂ઩ ઩ાક રેલાંભાં આલે છે . કણાપટકભાં કેવય ન
થામ કે ભશેવાણા ભાં ચંદનનાં વૃષ ન થામ, એ સ્લીકાયલું જ ઩ડે. સવભરા
જ ેલાં વપયજન તમાયેમ ભણીનગયભાં ન થામ. જ ે કાભ ફ઱દથી રઈ ળકામ, તે
ઘોડાથી ન રઈ ળકામ, કૂ તયાની જ ેભ કે મફરાડી ચોકી ન કયી ળકે. આભ
જન્ભજાત ગુણોને અલગણી ન ળકામ.

અનુવૂમચત જામત કે જન જામતનાં પ્રભાણ ઩ત્ર ઩ણ જન્ભગત જામતને આધાયે

જ અ઩ામ છે. જો તે કભપના આધાયે અ઩ામ, તો ઘણી ફધી ભુશ્કેરીઓ
વજાપમ, એક જ ઩રયલાયભાં કોઈ મળષક શોમ, કોઈ દુ કાન ચરાલતો શોમ,
કોઈ ઩ોરીવ ખાતાભાં શોમ અને કોઈ ચ઩યાવી કે વપાઈ કાભદાય શોમ, તો
એક જ ઩રયલાયભાં ચાય પ્રભાણ ઩ત્ર આ઩લાં ઩ડે. લ઱ી, પ્રવૃમિ ફદરામ
અને મળષક નોકયી છોડી, દુ કાને ફેવતો થામ, તો લ઱ી ઩ાછો બ્રાહ્મણભાંથી
લૈશ્મ થામ. અયે.. એક જ ડદલવભાં કેટરાં લણપ કે જામત ફદરાઈ જામ.

આનો અથપ એલો નથી કે કોઈ વ્મક્તત કે જામત પ્રત્મે દ્રે઴ છે કાયણ ऄमन्रमक्षरं
नािस्त, नािस्त मूलमनौषधं । ऄयोग्य िुरुषः नािस्त, योजकस्तर दुलवभः॥ આભ
કોઈ વ્મક્તત અમોગ્મ નથી, કોઈ઩ણ વૃષ, એલું નથી કે જ ેભાં ઔ઴મધમ ગુણ ન
શોમ. વભગ્ર બ્રહ્માંડનું ઉદ્ગભ ઩યભાત્ભા છે અને તે આ઩ણો અંગી-મ઩તા છે.
આ઩ણે તેનાં અંગ છીએ. કોઈ અંગ ડનયથપક કેભ શોઈ ળકે ?

7
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
઩યભાત્ભાનું કોઈ વજ પન ડનયથપક ન શોઈ ળકે. કોઈ઩ણ અંગ નકાભનું ન શોઈ
ળકે, તેથી જ ગુણનો મલચાય ઩ણ કયલાભાં આલે છે, નશી ં કે ભાત્ર કભપનો.

ગુણોનાં આધાય ઩ય લણાપશ્રભ ની વ્મલસ્થા મલચાયામેરી છે. ઘોડો અને ફ઱દ

લન્ને ચો઩ગા પ્રાણી છે. ઩યંતુ જ ે કાભ ઘોડો કયી ળકળે તે ફ઱દ ન કયી ળકે
અને જ ે કાભ ફ઱દ કયળે તે ઘોડો તમાયે ઩ણ ન કયી ળકે.

ભાત્ર કભપના આધાયે લણપ વ્મલસ્થા, એ એક લૈકક્પ઩ક વ્મલસ્થા કે મલચાય

ગણામ અને જ્માં ભૂ઱ વ્મલસ્થા ન શોમ, ત્માં જ લૈકક્પ઩ક મલચાયને સ્થાન
શોમ. આ઩ણે ત્માં તો ઩યં઩યાગત વ્મલસ્થા છે, તો તે મલ઴ે કેભ ન મલચાયી,
વુદૃઢ કેભ ન ફનાલી ળકામ.

આ ડદળાભાં, શલે અલાપચીન મલસાન ઩ણ, જીનેટીક વામન્વનાં ભાધ્મભ થી,

ડીએનએ(યંગવૂત્રો)ની લંળ ઩યં઩યાગત કે આનુલંળીમ ગુણોની, લાતને
સ્લીકૃમત આ઩લાની ડદળાભાં આગ઱ લધી યહ્ું છે. આ઩ણે તો, વાયી ખેતીભાં
઩ણ વાયા મફમાયણનો મલચાય કયીએ જ છીએ. નસ્રનો મલચાય તો ઩ારતું
઩ળુઓ ભાટે ઩ણ કયીએ જ છીએ.

જામતને તમાયે ઩ણ, ડનભૂપ઱ કયી ળતમાં નથી અને કયી ળકાળે ઩ણ નશી. આ
વનાતન વત્મને સ્લીકાયી, આ઩ણાં આ઴પ ગ્રંથોભાં (સ્લમં ઩યભાત્ભા) ભશાન
ઋડ઴ઓએ, આજ ળક્તતનો વદુ ઩મોગ કયી, વંદય અને વુચારૂં રૂ઩ે, વભાજ-
દેળ વ્મલસ્થાને ધ્માનભાં યાખી, લણપવ્મલસ્થા કે લણાપશ્રભનો ઉદાિ આદળપ
ભૂતમો છે. આ વત્મને વભજલા આગ઱ ળાસ્ત્રનો આધાય રઈળુ.

8
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
તકથ-ચલતકથ - આ઩ણે વત્મને ઩ાભલા તકપ નો ઉ઩મોગ કયીએ છીએ. તકો
લૈ ઋડ઴્ એલી આ઩ણે ત્માં ભાન્મતા છે. આભ છતાં, તકપથી વલપથા વત્મ જ
ભ઱ળે તે જરૂયી નથી.

કોટપભાં, લાદી-પ્રમતલાદી (પરયમાદી અને આયો઩ી) ફે લકીરો, ઩યસ્઩ય

દરીરો કયે અને જ ેનો તકપ લધુ પ્રફ઱, તેની તયપેણભાં ચૂકાદો આલે. આ
ચૂકાદો ખોટો ઩ણ શોમ, છતાં વત્મ નથી ફદરાતું. વત્મને બરે ફીજા ન
જાણે ઩યંતુ આયો઩ી અને પરયમાડદ તો, જાણે જ છે કે ખૂન કોણે કમુપ છે. કભપ
પ઱ આતમા લગય નથી યશેલાનું. આની ચચાપ વમલસ્તય આગ઱ કયીળું.

થોડાં લ઴ો ઩શેરાંની લાત છે. ભાયી ઩ાવે કેટરાંક મભત્રો રૂદ્રી મળખલાં આલતાં.
તેભાં એક સ્લ.શ્રી બાસ્કયબાઈ બટ્ટ શતાં. ઉંભયભાં ભાયાથી લીવેક લ઴પ ભોટાં
અને એક ભેટર કં઩નીભાં જનયર ભેનેજય તયીકે વેલાં આ઩તાં. એક ડદલવ
અનધ્મામ મતમથ શોલાથી ભાત્ર સ્લાધ્મામ કયી ફેઠેરાં, ત્માયે તેભણે એક વુંદય
પ્રશ્ન કમો.

઩ંડડતજી, આ લણપવ્મલસ્થા કેભ કયલી ઩ડી ? બગલાને દયેકને વભાન ળયીય-

ફે શાથ-ફે ઩ગ, ઩ેટ, ભાથુ,ં શ્લવનતંત્ર, રૂમધયાસબ઴યણ તંત્ર-ઉત્વજ પન,
પેપવાં-઩ેટ વયખાં આતમા છે. દયેકનું રોશી રાર છે અને યતતકણો-
શ્લેતકણો-મ઩તકણો જ ેલાં રોશીનાં ઘટકો વભાન, તો બેદબાલ કેભ ? કભોનાં
અમધકાયભાં કેભ બેદબાલ, સ્઩ળાપસ્઩ળપ કેભ ?

9
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
આનો પ્રત્મુિય આ઩તાં ભેં કશેરું – આ઩ની લાત વાલ વાચી. પ્રાણીભાત્રને
જન્ભ-ભયણ-ફુઢા઩ો, આશાય-ડનદ્રા-બમ-પ્રજનન ઩ણ ભાણવની જ ેભ શોમ
છે 5 આભ, ધણું વામ્મ શોમ છે . એયે.. ભાનલની તમાં લાત, ગામ કે બેંવ કે
કૂ તયાં ઩ણ, આ઩ણાં જ ેલાં જ ફધે મલશ્લભાં શોમ છે. ચીનનું કૂ તરૂં મ બવે ને
અભેરયકાનું ઩ણ. બાયતની બેંવ ઘાવ ખાઈ, દુ ધ આ઩ે અને જભપનીભાં ઩ણ.

શ્લવન તંત્ર, પ્રજનનતંત્ર, રૂમધયાસબયણ તંત્ર તો ભાનલની જ ેભ કૂ તયા, બૂંડ,

મફરાડીભાં ઩ણ છે જ. તેભનું ઩ણ રોશી રાર છે. તો આ઩ણે રોશી ની જરૂય
઩ડે તો, તેભનું રોશી ઩ણ રઈ ળકામ કે નશી?ં અયે! ઩ળુનંુ જ કેભ, કોઈ ઩ણ
ભાણવનું રોશી, કોઈ ઩ણ ગભે તે ભાણવને, આ઩ી ળકામ કે ભ઱તું રોશી જ
આ઩ી ળકામ ?

શલે ફીજીલાત, કભપબેદની, તો ભાનલની ઉત્઩મિ લેદાનુવાય ઩યભાત્ભાનાં

મલસબન્ન અંગોભાંથી થઈ છે અને આ પ્રકપ઩ના ઩ૂણપ તકપવંગત છે . દયેક અંગનું
કામપ સબન્ન છે. શાથનું કાભ ઩ગ ન કયી ળકે કે શાથથી ચારી માત્રા ન થામ.
આભ છતાં દયેક અંગ એકફીજાનાં વશામક અને અલરંફી તો ખયાજ,
નશી ંતો ભાનલ અ઩ંગ ગણામ. ટૂ ંકભાં કોઈ ઩ણ અંગની ઉ઩ેષા નથી કયી
ળકાતી.

થોડી સ્઩ળાપસ્઩ળપ ની લાત ઩ણ વભજી રઈએ, આ઩ણાં ળયીયભાં ગુદા-

ઉ઩સ્થાનાડદ અંગોને અકાયણ સ્઩ળપ નથી કયતાં અને કયએ, તો ઩ણ, તયત

5
जरामरणधमावधामावददसम्यदशवनत् ।
10
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
શાથ-઩ગને જ઱થી ઩મલત્ર કયીએ છીએ6. આભાં કોઈ અંગ પ્રત્મે ધૃણા નથી કે
આ ઉ઩સ્થાનાડદ અંગ ઉ઩ેષણીમ ઩ણ નથી. તે ઩ણ ઘણાં ભશત્ત્લના છે. તેભાં
઩ણ ધામભપક અનુષ્ઠાનભાં, ફીજ-ન્માવ કયલાભાં આલે છે.

ઘણી ફધી કં઩નીઓભાં કેટરાંક ષેત્ર પ્રમતફંમધત છે. ત્માં અનમધકૃત પ્રલેળ
઩ય પ્રમતફંધ શોમ છે. શોસ્઩ીટરનાં સ્ટયીરાઈઝ કયેરાં ઑ઩યેળન
મથએટયભાં શયકોઈ ન જઈ ળકે. કોયોનાની ફીજી રશેય લખતે ફશાય
ળાકબાજી રેલાં જતાં, તો ઩ણ કોઈને અડકતાં, ડયતાં શતાં અને ધયે આલી
વચેર (ક઩ડાં ઩રા઱ી) સ્નાન કયતાં અને આભાં તમાંમ, કોઈને કોઈના પ્રત્મે
દ્રે઴બાલ નશતો, ઩યંતુ, વલપનાં કપમાણ અને વુયષાની લાત શતી. આભાં તમાંમ
યાગ-દ્રે઴ની બાલના નથી શોતી.

લાઈયર વંક્રભણનાં વત્મને આ઩ણે સ્લીકાયેર જ છે.7 આલો જ એક

લૈસાડનક અસબગભ, દ્રે઴ યમશત અત્રે સ્લીકૃત થમેરો છે, જ ે આગ઱ વભજાળે.

આ઩ણે ત્માં, આમુલદ

ે , ઩ુયાણો અને સ્મૃમતઓભાં સ્઩ળાપસ્઩ળપનો વાચો
અસબગભ વભજાલેર છે. સ્઩ળપ, લાતાપરા઩, વશાધ્મામ, વશ ડનલાવાડદ,

6
रोमािण च रहस्यािन सर्ावर्ण्येर् िर्र्जवयेत् ॥ मनु.स्मृ ४.१४, स्र्ािन
खािन न संस्िृशेत् कू .िु.ई.१६.५८ ि.िु स्र्गव.५५.५८, बीजाय नमः गुह्ये॥
7
संलािस्िशविनःश्वास सहयानासनाशनात् । याजना्यािनाद्यौना्िािं
संिमतेनृणाम् - दे.स्मृ ३३॥ अलािाद्गारसंिकाविनःश्वासो्सहभोजनात् । िािं
संिमते यस्कमात्तस्मात्तान्िररर्जवयेत् - स्कं द.ऄर्न्ती(रे र्ा) १३२.५॥
िद्मिरिस्थतं तोयं धत्ते मुिाफलिश्रयम् ॥ संगतेः सदसदफलािन ॥
11
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
મજન-બજનથી ઩ણ વંક્રભણ પેરામ છે. આલું વંક્રભણ ભાત્ર ફેતટોરયમર કે
લામયર જ શોમ તે જરૂયી નથી. લૈચારયક, વાંસ્કારયક વંક્રભણને ઩ણ આ઩ણે
સ્થાન આ઩ેર છે. આ઩ણાં મલચાયો અને વ્મલશાય ઩ય વંગતની અવય
અલશ્મ ઩ડતી શોમ છે 8.

આભ સ્઩ળાપસ્઩ળપની લૈસાડનકતાને તટસ્થતાથી મલચાયલાની જરૂયીમાત છે.

પુરલા઱ાની દુ કાને કરાક ફેવીને આલીએ તો ક઩ડાંભાંથી ઩ણ વુગધ

ં આલે
અને તમાજ રશવુનનાં લે઩ાયીને ત્કમાં કરાકેક ફવીએ, તો ક઩ડાભાં થી
દુ ગધ
ં આલે. વત્કવંગભાં, કથાભાં ભન શ઱લું થામ તો, ક્રોધી-ચલકૃત, વ્મવની
કે દુ યાિાયીનાં વંઘની અવય ઩ણ થમા લગય ન યશે. અને ભાટે જ,
સ્઩ળાથસ્઩ળથ, વૂતક અને આશાય-ચલશાય કે વ્મલશાયને ધભથભાં ડનમંત્રણ
રાદલાભાં આવ્મું છે .

આ઩ણાં આધ્માત્ભ મલસાનની સષમતજો ખૂફ જ મલકસવત છે, કદાચ

અલાપચીન મલસાન, ત્માં વુધી, શજાયો લ઴ે ઩ણ ન ઩શોંચી ળકે કાયણ કે
અલાપચીન મલસાનનો ઩ામો ભાત્ર બૌમતક છે , આધ્માત્ભને સ્થાન નથી.

ળાસ્ત્ર, પ્રાભાસણક વાચશત્કમ અને ભાન્મતાક્રભ - આ઩ણે ત્માં

ળાસ્ત્રોને ઩ણ ઩ુરૂ઴ ગણ્મા છે . તેભની Legal Entityનો સ્લીકાય થમો છે અને
ભાટે જ આ઩ણે કશીએ છીએ, र्ेद िुरूषाय नमः, िुराण िुरूषोत्तमाय नमः
ઈત્માડદ. આજ લાત, આજનાં મુગભાં વાભાન્મ પ્રમુક્તતભાં છે જ. આ઩ણે

8
हीयते िह मितस्तात हीनैः सह समागमात् ।
समैश्च समतामेित िर्िशष्टैश्च िर्िशष्टताम् – िहतोिदेश-२८॥
12
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
ઘણીલાય લાત-લાતભાં કશીએ છીએ – ગુજયાત આલું નશી ં વાંખી રે,
એફીવી કં઩નીએ યેકોડપ પ્રોપીટ કમો, અભુક કં઩ની જાશેયમશતભાં ઩દા઩પણ
કમુ,પ તો કોઈ કં઩નીના વીઈઓ કશે છે કે અભાયી કં઩ની તભને ઉિભ વેલાની
અને નાણાંકીમ લ઱તયની ખાત્રી આ઩ે છે, લગેયે લગેયે. આભ પ્રદેળ, કં઩ની,
વંસ્થા એક વ્મક્તત શોમ તેભ ફાશેંધયી, ખાત્રી કે ચેતલણી આ઩લાનું કાભ કયે
છે. આને ફંધાયણીમ કે કામદાકીમ વ્મક્તતત્લ કશી ળકામ, શલે ભૂ઱ લાત ઩ય
આલીએ.

જ ેભ દયેક દેળનું, દયેક વંસ્થાનુ, દયેક વંપ્રદામ કે ધભપનં,ુ તેને અનુરૂ઩ ફંધાયણ
ફને છે. અને તે દેળ,વંસ્થા, ધભપ કે વંપ્રદામને ભાન્મ અને ફાધ્મ શોમ છે.
ચાતુલપણ્મપભ્ નો મલચાય, વનાતન લૈડદક વભ્મતાનો છે તેથી તેને આ઩ણાં
ળાસ્ત્રોથી વભજીએ.

શલે ળાસ્ત્ર કોને કશેલાં, તે મલચાયીએ. વનાતન લૈડદક વભ્મતાનાં ફંધાયણ ને

આ઩ણે ળાસ્ત્ર કશીળુ.

ળાસ્ત્ર, ભાત્ર ગ્રંથો જ નથી, તેભાં ગૂઢ યશસ્મો અને લેદાન્તની વભજણ છે
મલસાનરૂ઩ી ચષુ છે . કપમાણનાં ભાગપ ઩ય ચારલાની ઩થદમળપકા છે, ભાટે
ળાસ્ત્રોનું અનુળીરન કયલું , તે પ્રભાણે લતપલું તેભાં ભાનલ ભાત્રનું કપમાણ છે.
આભ શ્રુમત-સ્મૃમત ઩ુયાણાડદને આ઩ણાં નેત્ર અને હૃદમ ભાન્મા છે 9.

9
श्रुितस्मृित लक्षणमूर्वतते शासनमस्येित उर्वजत शासनः (शां.भाष्य.
िर्.स.११०), ऄर्तीणो जगनाथः शािरूिेण र्ै िभुः (शांिड.स्मृ.
४.११३), शासना्शािम् । िारार्याविर््सु तु खलु र्ेददतृषु भूयोिर्द्यः
िशस्यो भर्ित (िनरूि १.१६) शाििूर्वके ियोगेऽभयुदयः॥ श्रुितस्मृती
ईभे नेरे ब्राह्मणस्य िकीर्वत्तते। एकया रिहत: काणो द्वाभयामंध ईदाहृत:॥
ऄन्यर श्रुित स्मृित ईभे नेरे, िुराणं हृदयं स्मृतम् ॥ ऄनेकसंशयोच्छेदद
13
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
લૈક્શ્લક ગ્રંથ ની ભાન્મતાલા઱ી ગીતા ઩ણ ળાસ્ત્રાનુળીરન કયલાનું કશે છે 10.

ળાસ્ત્રને ઩યભાત્ભાનો અલતાય ભાન્મો છે. ઩યભાત્ભાની ભાનલ કપમાણ ભાટેની

કરૂણાવબય આસા છે . ઩યભાત્ભાની લાણી છે . ળાસ્ત્ર મલરૂદ્ધાચાયણથી વદૈ લ
અધોગમત જ થામ છે. ળાસ્ત્રનું અનુળીરન એ જ ધભપ તેનાથી અમતરયતત કોઈ
ધભપ ન શોઈ ળકે. અશી ં જ્માયે આ઩ણે ધભપની લાત કયીએ, એટરે વનાતન
ધભપ વભજલાનો અને આ ધભપની વય઱ વ્માખ્મા આલે, ત્માયફાદ સ્મૃમત,
વદાચાય, આત્ભસાનથી વલપમશતકય આચયણ એભ ચાય લાત થામ11. ટૂ ંકભાં
જ ેભાં જનવાભાન્મના કપમાણની લાત કયલાભાં આલી છે તેને ળાસ્ત્ર કશેલામ.

શલે ળાસ્ત્રની લાત કયી તો, આ ળાસ્ત્ર કોને ગણલા કમા ગ્રંથોને ળાસ્ત્ર તયીકે
ભાન્મતા પ્રાતત થઈ છે તે ઩ણ નક્કી કયી રઈએ.

બગલાન શ્રી ળંકયાચામપના ભતે લેદ અને તેભાંથી પ્રગટેરું વભસ્ત લાઙ્ગભમ
ળાસ્ત્રની ઩રયબા઴ાભાં આલી જામ છે 12.

िरोक्षाथवस्य दशवकम् । सर्वस्य लोचनं शािं यस्य नास््यन्ध एर् सः॥

श्रुितस्स्मृित: ममैर्ािा यस्तामुल्लङ्घ्य र्तवते । अिाच्छेदी मम ोही
मद्भिोऽिि न र्ैष्णर्:॥(िर्ष्णुधमव) शािोददित िह िनयमो व्रतं तच्च तिो
मतम् । शाियोिन्र्ात् र्ेदान्त १.१.३ श्रुितस्मृित ममैर्ािे र्ाधूल.स्मृ॥
10
यः शाििर्िधमु्सृज्य र्तवते कामकारतः। न स िसििमर्ाप्नोित न सुखं न
िरां गितम् ॥ तस्माच्छारं िमाणंते कायावकायव व्यर्िस्थतौ िा्र्ा
शाििर्धानोिं कमव कतुविमहाहविस ॥
र्ेद: स्मृित: सदाचार: स्र्स्य च िियं अ्मन: । एतच्चतुर्वर्धं िाहः
11

साक्षािमवस्य लक्षणम् ॥
12
र्ेदस्तादुिजीिर् स्मृितिुराणादद च ।
14
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
વનાતન લૈડદક વભ્મતાનું લાઙ્ભમ ઘણું મલળા઱ છે. ભાત્ર એક લખત ઩ણ જો
તેને લાંચલું શોમ તો, ૭૦ લ઴પનંુ જીલન નાનું ઩ડે. અને આ ઉ઩યાન્ત આ દયેક
ભૂ઱ ગ્રંથો ઉ઩ય તેભનાં બાષ્મો અને ટીકાઓ જો ગણીએ તો એક જીલનભાં
઩ાભલું અવંબલ ગણામ.

વાભાન્મ યીતે, જ્માયે ધભપળાસ્ત્રની લાત કયીએ ત્માયે ચાય લેદ13 - ઋગ્લેદ,
મજુ લેદ, વાભલેદ, અથલપલેદ ઉ઩યાન્ત લેદનાં છ અંગો14, ઉ઩લેદ, ન્મામ
મભભાંવા, સ્મૃમતઓ, વૂત્રગ્રંથો, ઩ુયાણોનો વભાલેળ થામ છે, તદુ ઩યાન્ત તેનાં
઩યનાં બાષ્મોને પ્રાધાન્મ આલયી રેલાભાં આલે છે .15. લેદોને આ઩ણે ત્માં,

13
एतस्य र्ा महतो भूतस्य िनश्विसतमेतत् । यत्ऊग्र्ेदो यजुर्ेद:
सामर्ेदोઽथर्वर्ेद: - र्ृह०४.५.११॥, तस्मादूच: सामयजुंिष दीक्षा:-मु०
२.१.७, स(िजािित:) श्रान्तस्तेिानो ब्रह्मैर् िथममसृजत रयीमेर् िर्द्याम्
- शतिथ ब्राह्मण॥ र्ेदो नारायणः साक्षात् स्र्यंभूः आित शुश्रुम - भाग.,
ऄस्य महतो भूतस्यिनश्विसततमतद्यतृग्र्ेदो यजुर्ेदः सामर्ेदोथर्ाविङ्घगरसः
बृह. २-४-१० यो र्ै र्ेदांश्च ििहणोित तस्मै. - श्वे.६-४.॥ तंरशाि –
र्ेदांकूरो तंर बीजस्य,मम िंचमुखेभयश्च िंचाम्नायसमुद्गताः.. सद्योजातास्तु
ऊग्र्ेदो, र्ामदेर्ोयजुस्मृतः । ऄघोरःसामर्ेदस्तु िुरूषोथवर् ईच्यते ।
इशानश्च सुरश्रेष्ठ सर्विर्द्या्मकः स्मृतः - स्र्च्छन्द िटल ११।
र्ेदांग માં छन्द:िादौ तु र्ेदस्य हस्तौकल्िोथ ियतेते ज्योितषामयनं
14

चक्षुर्वनरुक्ततं श्रोरमुच्यते । िशक्षाघ्राणं तु र्ेदस्य मुखंव्याकरणंस्मृतम् - मनु ॥

15
श्रुितस्तु र्ेदो िर्िेयो धमवशािं तु र्ै स्मृित, ऄंगािन र्ेदाश्च्र्ारो मीमांसा
न्यायिर्स्तरः। िुराणं धमवशािं च िर्द्या एताश्चतुदश व ।। ऄंगािन
र्ेदाश्च्र्ारो मीमांसा न्यािर्स्तर:। धमवशािं िुराणं च िर्द्या
ह्येताचतुर्द्वश:॥अयुर्ेदो धनुर्द े ो गान्धर्वश्चेित ते रय:। ऄथवशाि चतुथव तु
िर्द्या ह्यष्टदशैर् ता:- िर्ष्णु िुराणम्॥ िुराण न्याय िममांसा धमवशािाङ्घग
िमिश्रताः । र्ेदाः स्थानािन िर्द्यानां धमवस्य चतुदश व ॥ याि. स्मृित १.३ ।
15
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
અ઩ૌરૂ઴ેમ ભાન્મા છે અને તેનાં ફે બાગ છે, ભંત્ર મલબાગ અને બ્રાહ્મણ
મલબાગ16. લેદ, બ્રાહ્મણ ગ્રંથો, સ્મૃમત, ભીભાંવા, ઩ુયાણ, ન્મામાડદ દળપન,
ભશાબાયતાડદ ઈમતશાવભાં ળાસ્ત્રનાં પ્રભાણ તયીકે અને લેદને અંમતભ પ્રભાણ
સ્લીકાયેરો છે 17. આભ ળાસ્ત્રડનણપમ ભાટે લેદોની વલો઩રયતા વલપ ક્સ્લકૃત છે
અને તેથી જ તેને ળબ્દપ્રભાણ તરયકે ગણ્મો છે. લેદનાં લચનો આ઴પલચન છે.

લૈડદક વામશત્મ (ઉ઩ડન઴દ અને બ્રાહ્મણગ્રંથો વમશત) ઩છી સ્મૃમત, ઩ુયાણો,

વૂત્રગ્રંથો, ઈમતશાવ અને બાષ્મગ્રંથોને ઩ણ ળાસ્ત્ર ડનણપમભાટે ભાન્મ ગણ્મા
છે 18. સ્મૃમતઓની વંખ્મા ૧૦૦ જ ેટરી ભાનલાંભાં આલી છે. ઩યંતુ ભનુ,
માસલપતમ સ્મૃમત, આ઩સ્તંબ, ળંખ, સરક્ખત આડદની ચચાપ લધુ થામ છે તો
઩ુયાણોભાં ૧૮ ભુખ્મ઩ુયાણ, ૧૮ ઉ઩઩ુયાણ તથા અન્મ છ ઩ુયાણો છે ઩યંતુ
લધુ ઩ડતાં આધાય ટાંકલાં શ્રીભદ્ભાગલત, મળલ઩ુયાણ, દેલીબાગલત,
16
न िौरुषेय्र्ं त्कतुवः िुरुषस्याभार्ात् - सांख्य ५/४६ ॥ - र्ेदो िह
मन्रब्राह्मणभेदने िद्विर्ध: । िर्द्यन्ते धमावदय: िुरुषाथव: यैस्ते र्ेदा: -
र्ह्र्ृच्िाितशाख्ये ॥ ऄिौरुषेयर्ाक्तयं र्ेद: - सायणाचायव ॥
17
ि्यक्षेणानुिम्या र्ा यस्तूिायो न बु्यते ! एनं िर्दंित र्ेदन े तस्माद
र्ेदस्य र्ेदता - महाभाष्य १.१.१॥ धमं िजिासमानानां िमाणं िरमं
श्रुितः.-मनु र्ेद ही ऄंितम िमाण है । र्ेदो नारायणो साक्षात् ॥
शाियोिन्र्ात्- र्ेदान्त १.१.३ मन्रायुर्द
े िामाणयर्च्च
त्िामार्ण्यमाप्तिामार्ण्यात्-न्याय २.१.६७, तद्वचनादाम्नायस्य िामार्ण्यम् ।
कणाद् र्ै.द.१.१.३॥ िनज शक्त्यिभव्यिे ः स्र्तःिामार्ण्यम् - सां.द.५.५१॥
िरमाथावय शािीतम्॥
18
र्ेदाः िणाणं स्मृ्योिरािण तकावदद शािािणतथा आितहासाः । स्यािभधं
ज्योितषशािमेतज्िानं समस्तािन समाश्रयिन्त । र्ैददकै ः कमविभः
िुर्ण्यैर्वनषेकाददर्वद्वजन्मनाम् । कायवः शरीरसंस्कारः िार्नः िे्यचेह च –
र्िशष्ठ॥
16
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
મલષ્ણુ઩ુયાણ, અક્ગ્ન, બ્રહ્મ, લામુ આડદ ઩ુયાણ વમશત શરયલંળ નો ઉ઩મોગ
થામ છે. યાભામણ અને ભશાબાયતભાં અનેક ઉદાશયણો વમશત ભાનલ
કપમાણની લાતો છે . દળપન અને વૂત્ર ગ્રંથોભાં બ્રહ્મવૂત્ર (લેદાંત), વાંખ્મ,
મોગ, ભીભાંવા, ન્મામ (તકપ) વમશત ગીતાનો ઩ણ ળાસ્ત્રીમ ગ્રંથોભાં, વભાલેળ
કયલાભાં આવ્મો છે. ઘણી ફધી જટીર ફાફતોને બાષ્મગ્રંથોભાં અને
યાભચરયત ભાનવભાં ઩ણ અમત વય઱તાથી વભજાલેર છે .

લેદને શ્રુમત કશે છે . તે ઩યભાત્ભા દ્રાયા શ્રલણ થમેરું સાન છે અને આ સાનને
વુરભ્મ અને વય઱ ફનાલલાં ભાટે સ્મૃમત-઩ુયાણોની યચના ભશાન્ ઋડ઴મો
દ્રાયા કયલાભાં આલી છે. જ ે લેદોનાં આ઴પદૃષ્ટા ઋડ઴ઓ શતા તેભણે જ સ્મૃમત,
઩ુયાણાડદની યચના કયી છે. આભછતાં, લેદ અને સ્મૃમત ભાં તલમચત્
મલયોધાબાવ થામ તો લેદ લચનોને જ ભાન્મ ગણલાભાં આલે છે . આભ
સ્મૃમતઓભાં ઩ણ ભનુસ્મૃમત ને લેદતુપમ અને વલપગ્રાહ્ ગણી છે19.

કેટરાંક મલદ્રાનોનાં ભતે તેને લેદકારીન ગણી છે અને આ સ્મૃમત લેદ તુપમ છે
એલી ચચાપ તો અનેક જગાએ પ્રાતત છે. ભાનલ ધભપની વલો઩રય અને વલોચ્ચ
આચાય વંમશતા કે આધાય વંમશતા એટરે ભનુ સ્મૃમત.

આ પ્રત્મેક ને તેભના પ્રાભાણ્મના આધાયે અગ્રતા ક્રભ છે , જ ેભાં લેદ અને

ભનુસ્મૃમત વલો઩રય ગણ્મો છે.

19
श्रुितस्तु र्ेदो िर्िेयो॥ य एर्ं मन्रब्राह्मणस्य ष्टार:िर्िारश्च ते
खिल्र्ितहासिुराणस्य धमवशािस्यचेित-र्ा्सायन। श्रुितस्मृितिुराणानां
िर्रोधो यर दृश्यते। तर श्रौतं िमाणन्तु तयोद्वैधे स्मृित्र्वरा - महाभा. ॥
सर्वधमवमयो मनु:- र्ेदाथोििनबित्त्र्ात् िाधान्यं िह मनोः स्मृतेः, यद् र्ै
दकञ्च मनुरर्दत्तद् भेषजम् (तैित्तरीय सं०२/२/१०/२), मनुं र्ै यत्
दकञ्चार्दत् तत् भेषज्यायै (तार्ण्य-म. ब्रा०२३/१६/१७)
17
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
ભનુસ્મૃમતથી મલ઩યીત ભતનાં વંદબપભાં, ભનુસ્ભમતને વલો઩રય ભાન્મતા છે 20.
ભનુ સ્મૃમતને ભાનલજીલની આચાય વંમશતા કે આધાયળીરા કશીએ તો
અમતળમોક્તત નથી.

આભ, સ્મૃમતઓની જ ેભ, ઈમતશાવ અને ઩ુયાણોનું ઩ણ ળાસ્ત્ર ડનણપમભાં

ભશત્ત્લ ઘણું છે. ઩ુયાણોને ઩ણ લેદ વભકારીન ગણ્મા છે, તેને ઩ાંચભો લેદ
઩ણ ભાન્મો છે 21. ઩ુયાણોનો આધાય, લેદ અને ઉ઩ડન઴દો શોલાથી તેભની
ભાન્મતા ઩ણ લેદતુપમ ગણી છે. ભનુનો દ્રોશ કે દ્રે઴ કયનાયા અપ઩સ છે.

20
मनुस्मृित िर्रुिा या सा स्मृितनव िशस्यते । र्ेदाथोििनबित्त्र्ात्
िाधान्यं िह मनोः स्मृतेः॥ यद् र्ै दकञ्च मनुरर्दत् तद् भेषजम् (तैित्त.
सं०२/२/१०/२)। मनु र्ै यत् दकञ्चार्दत् तत् भेषज्यायै - तार्ण्य-
महाब्रा०२३/१६/१७॥
21
ऊच: सामािन छन्दांिस िुराणं यजुषा सह – ऄथर्वर्ेद ११.७.२ । िुराणो
िञ्चमो र्ेद ॥ आितहास िुराणं िंचम र्ेदानांर्ेदम् छां.ईि.७.१.२, शतिथ
ब्रा.॥ आितहास िुराणाभयां र्ेदाथवमि
ु बृंहयेत् – बृ.ईर, महाभारत, अभूत
संप्लर्ात्ते स्र्गविजतः। िुनः सगे बीजीथाव भर्तीित भिर्ष्य्िुराणे।
अि.ध.सू. भिर्ष्य िुराण॥ श्रीमद्भागर्तं नाम िुराणं र्ेद सिम्मतम् ॥
ऊच: सामािन छन्दांिस िुराणयजुषा सह। ईिच्छष्टाज्जििरे सर्े ददिर् देर्ा
ददिर्िश्वता: - ऄथर्व, ११/७/२४॥ आितहासस्य च र्ै स िुराणस्य च
गाथानां च नाराशंसीनाज्च िियं धाम भर्ित य एर्ं र्ेद॥ ं
ऄथर्व,१५.१.६.१२, आितहासस्य च र्ै स िुराणस्य च गाथानां च
नाराशंसीनाज्च िियंधाम भर्ित य एर्ं र्ेद-ं ऄथर्व. १५.१.६.१२॥
एर्िममे सर्े र्ेदा िनर्वमतास्सकल्िा:... आ्यादद-गोिथ. िूर्वभा. २ ि.।
आितहासिुराणमिि िौरुषेय्र्ा्िमाणान्तरमूलतामाकांक्षते॥ य एर्
मन्रब्राह्मणस्य ष्टार: ते खिल्र्ितहासिुराणस्य धमवशािस्यचेित
18
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
ળાસ્ત્ર મલ઴ે ઩માપતત ચચાપ થઈ ગઈ. તલમચત ચચાપ લધુ રાગી શળે ઩યંતુ ભાયા
ભતે, આ જરૂયી શતી. કોઈ઩ણ વભ્મતા, વંસ્કૃમત કે વંપ્રદામનુ ફંધાયણનો
આધાય, જ ે તે વંપ્રદામનાં આધાયબૂત ગ્રંથો ઩ય છે જ ેને આ઩ણે ળાસ્ત્ર
કશીએ છીએ. ટૂ ંકભાં ળાસ્ત્ર એટરે ધભપનંુ ફંધાયણ અને આચાય વંમશતા.

કોઈ઩ણ દેળનાં ફંધાયણને મથોમચત વભજલાં ભાટે તેનો ઈમતશાવ, ભશત્ત્લ,

વભમ અને પ્રાદેમળક ઩રયફ઱ો વભજલાં જરૂયી ફને છે. વાભાન્મ વંજોગોને
(પ્રાકૃમતકન્મામ) ફાદ કયતાં, બૌગોસરક અને વાભાજીક ઩રયક્સ્થમતઓનો
આધાય ભાનલજીલન ઩ય શોમ છે , જ ેભાં ભાનલ કપમાણ ડનમશત શોમ છે.

ભૂ઱ મલ઴મનાં વંદબપભાં, જન્ભ, જામત, મોડન, લણપ, ઩ુનજ પન્ભનો આધાય
ધભપળાસ્ત્ર, મલસાન અને તકપથી વભજલા પ્રમત્ન કયીળું.

ળાસ્ત્રશ્રદ્ધા - આભછતાંમ, તમાંક સ્઩ષ્ટતા ન થતી શોમ, ત્માયે

સ્લમચન્તનનો આશ્રમ રેલો, કાયણ ફધી જ લાત તયત સ્઩ષ્ટ ન ઩ણ થામ,
ફૌમદ્ધક ઩તલતાં પ્રાતત થતા કે કારાન્તયે અલશ્મ વભજાળે22. ળાસ્ત્રોને મથાથપ
વભજલા ભાટે, શ્રદ્ધા અત્માલશ્મ છે. શ્રદ્ધાને ગીતાભાં ખૂફ વુંદયયીતે
વભજાલી છે. લેદાડદ ળાસ્ત્રો, મલદ્રજ્જનો અને ગુરૂલાતમ ઩ય મલશ્લાવ
યાખલાને શ્રદ્ધા કશેલામ, તેથી મલ઩રયત અશ્રદ્ધા ભનભાન્મા આચાય-મલચાય-
વ્મલશાયને અંધશ્રદ્ધા કશેલામ.

िर्षयव्यर्स्थािनाच्च यथािर्षयं िामार्ण्यम् - र्ा्सायन-ऐत.भा.। िुराणं

सर्वशािाणां िथम बह्मणा स्मृतम् । िन्यशब्दमयं िुर्ण्यं
शतकोरटििर्िर्स्तरम्।। ऄनन्तरञ्च र्क्तरेभयो र्ेदास्तस्य िर्िन:स्मृता:।
मीमांसा-न्याय-िर्द्याश्य िमाणं तकव संयुक्त्म्।।
अचायावत् िादम् अधत्ते िादं िशष्यः स्र्मेधया । िादं सब्रह्मचाररभयः
22

िादं कालिमेण च ॥
19
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
ળાસ્ત્રોની અલગણના કયી, ભન-ભાન્મા મલમધ-મલધાન એટરે અંધશ્રદ્ધા23.
શ્રદ્ધાનાં ભશત્ત્લને રીધે, તેને જગદં ફાનુ સ્લરૂ઩ કહ્ું છે 24. જ ે વત્મની પ્રાક્તત
કયાલે તે શ્રદ્ધા25. લેદ-ઉ઩ડન઴દ કે બ્રાહ્મણગ્રંથોભાં તેનંુ ભશત્ત્લ ઘણું લણપવ્મુ છે.

આ઩ણે કોમ્તમુટય કે ભોફાઈર અથલા ઘણાં ઈરેતરોડનક ઉ઩કયણો લા઩યીએ

છીએ. લૉમળંગ ભળીન કેલી યીતે ચારે છે. કેલીયીતે સ્લત્ ડ્રેન થામ છે, કેલી
યીતે ક઩ડા વૂકામ છે , તેની ટતનીક આ઩ણને ખફય નથી. આ ફધાની
ટેતનોરૉજી કે ઈન્ટનપર વકીટ્વ આ઩ણને નથી વભજાતી, છતાંમ આ
ઉ઩કયણોનો પામદો તો, આ઩ણે રઈએ જ છીએ ને! ટૂ ંકભાં એકલાય
ળાસ્ત્ર઩ય શ્રદ્ધા યાખીળું તો, અલશ્મ આધ્માક્ત્ભક મલસાનની સષમતજોને આં ફી
ળકીળુ. અને તેભાં યશેરા વત્મ આત્ભવાત્ થળે.

કોટપભાં, જ ેના ઩ય વોગંદ રેલામ છે તે ગીતા કે કુ યાન ઩ય તમાંમ બગલાન

શ્રીલેદવ્માવે વશી નથી કયી અને કુ યાન ઩ય ભશોમ્ભદ ઩મગંફય વાશેફે ઩ણ

23
ऄश्रिा श्रुितशािदैिशकगीरां - िनगमाचायवर्ाक्तयेषु भििः श्रिेित
िर्श्रुता ।श्रुितमाररसाः सूक्षमाः िधानिुरुषेश्वराः ।
श्रिामारेण गृह्यन्ते न करे ण न चक्षुषा ॥ िर्िधहीनं भर्ेद्धदुष्टं कृ तमश्रिया
च तत् । तिरन््यसुरास्तस्य मूढस्य दुष्कृ ता्मनः-यािर्ल्क्तय ॥
भर्ानीशंकरौ र्न्दे श्रिािर्श्वासरूििणौ। या देर्ी सर्वभूतष
24
े ु श्रिारूिेण
संिस्थता ।
25
श्रियास्यमाप्यते – श्रत्, स्यं ददातीित श्रिा । ततो र्ै स
श्रिामुिहर्मिर्न्दत । ईिजीिर्न आर् िह देर्ा असुस्ति एर्
श्रिामन्र्ायत्ताः । ये र्ा ऄिस्मिँ ल्लोके ऽििहोरं जुह्र्तो नैर्ंिर्दोऽश्रर्द्धाना
यजन्ते तदश्रिांगच्छित यच्रर्द्धानास्तच्रिाम् । तस्मैर्ै मे श्रिांकुरुतेित ।
तस्मै श्रोिधये्येर् श्रिामकु र्वन् । ततो र्ै तस्य श्रिानीया ब्रह्मर्चविसनी
िजाभर्त् ।
20
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
શસ્તાષય નથી કયી, તેભ છતાં તેનાં ઩ય શ્રદ્ધા છે . શ્રદ્ધાકા વલાર શૈ, ઩ુયાલોં કી
જરૂયત નશી ં, મૂં તો ઩ૂયે કુ યાનભેં ખુદા કે દસ્તખત નશી ં.

જન્ભ કે મોડન ચલ઴ે – આ વચયાચય મલશ્લભાં અનેક મોડનઓ છે.

઩ુયાણોભાં આ મલ઴ે અમત મલસ્ૃત ચચાપ અને વભજણ છે. જન્ભમોડન મલ઴ે
આ઩ણાં ળાસ્ત્રોનો અસબગભ મલચાયીએ26.

ઐતેયેમો઩ડન઴દાનુવાય બ્રહ્મેન્દ્રાડદ દેલતા બૂમભ-જ઱-અક્ગ્ન-લામુ અને

આકાળભાં ફીજરૂ઩ે પ્રલેળી અનેક મોડનઓનું વજ પન કયે છે, જ ેભ કે અંડજ
– જ ેલાં કે ઩ષીઓનાં ઈંડા, સ્લેદજ – ભ઱ભૂત્ર અને પ્રશ્લેદાડદભાંથી નીક઱તાં
કૃમભ-કીટાણું, ઉમદ્ભજ – જભીનભાંથી અંકૂરયત થતાં ઘાવ, છોડ, લનસ્઩મત,
મોડનજ – ભાનલ, લાનય, ચો઩ગાં પ્રાણીઓ ઈત્માડદ. આજ લાત અનેક
઩ુયાણોભાં ઩ણ વુંદયયીતે લણપલી છે. - ૯ રાખ સ્થાલય, ૯ રાખ જ઱ચય,
૧૧ રાખ કૃમભ-કીટાડદ, ૧૦ રાખ ઩ષી, ૩૦ રાખ ઩ળુ, ૪ રાખ
ભાનલતુપમ. વાભાન્મ યીતે, જીલાત્ભાની ઩ળુમોડન કે નીચ મોડનથી ઉિયોિય
ઉિભમોની તયપ ગમત શોમ છે 27. બગલાન કમ઩ર ભાતાને ઉ઩દેળ આ઩તાં કશે

26
एष ब्रह्मैष आन् एष िजािितरे ते सर्े देर्ा आमािन च िञ्चमहाभूतािन
िृिथर्ी र्ायुराकाश अिो ज्योतींषी्येतानीमािन च क्तशु िमश्राणीर्।
बीजानीतरािण चेतरािण चार्ण्डजािन च जारुजािन च स्र्ेदजािन
चोिद्भज्जािन चाश्वा गार्ः िुरुषा हिस्तनो यि्कञ्चेदं िािण जङ्घगमं च
ितिर च यच्च स्थार्रं सर्ं त्ििानेरं ििाने िितिष्ठतं ििानेरो लोकः ििा
िितष्ठा ििानं ब्रह्म – ऐत.ई.३.१.३॥
27
चतुरशीितलक्षािण चतुभेदाश्च जन्तर्ः । ऄर्ण्डजाः स्र्ेदजाश्चैर्
ईिद्भज्जाश्चजरायुजाः॥ सव्र्ेषामेर्जन्तूनां मानुष्र्ं सुदलु वभम् ग.िु.
जलजा नर् लक्षािण स्थार्रा लक्षहर्शितः । कृ मयो रु सङ्घख्याकाः ििक्षणां
21
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
છે, કે ભાનલ જન્ભ ભ઱તાં ઩ૂલપ, અનેક માતનાભમ મોડનમોંભાં (બૂંડ-લરૂ-
ગીધાડદ) કષ્ટબોગલી ઩ા઩ષમ થતાં ઉિભ ભાનલમોડન પ્રાતત થામ છે.
કભપનો સવદ્ધાન્ત નાભની ઩ુક્સ્તકાભાં આને વયવ યીતે વભજાલી છે . ભાણવના
કભો તેના આગાભી જન્ભ-મોડન, વુખ-દુ ્ખ ભાટે કાયણબૂત ફને છે. જ ેને
લેદાન્તીઓ ળયીયત્રમ ભાંનો, કાયણ ળયીય કે લાવનાભમ દેશ ઩ણ કશે છે.

઩ૂલપ કભાપનવ
ુ ાય નીચ કે ઉિભમોડન પ્રાતત થામ છે
28
. ઩ૂલનપ ાં કભપગત વંસ્કાયો
પ્રભાણે તેનાં પરસ્લરૂ઩ ઉંચ-નીચ બોગમોડનભાં જન્ભ રેલો ઩ડે છે.

ભાનલ ભ઱તાં ઩ૂલપ અનેક મોડનઓભાં ષણજીલી, ડદનજીલી કે લ઴પ કે લ઴ો વુધી
઩ા઩કભોને બોગલી, ઩રયળુદ્ધ થમા ઩છી, અમત દુ રબ
પ એલો, ભાનલ જન્ભ
પ્રાતત થામ છે 29.

दशलक्षकम् ॥ हरशल्लक्षािण िशर्श्चतुलवक्षािण मानुषाः । सव्र्वयोहन

िरर्यज्य ब्रह्मयोहन ततोऽभयगात् ॥ बृहिद्वष्णुिुराणम् आित चरके ऽिि ॥
स्थार्राः कृ मयोऽिाश्च ििक्षणः िशर्ोनराः । धार्वम्मकाििद
शास्तद्वन्मोिक्षणश्च यथा िमम् ॥ सहस्रभागिथमा िद्वतीयानुिमास्तथा ।
सव्र्े ह्येते महाभाग यार्न्मुििसमाश्रयाः ॥ आित िर्ष्णुिुराणे २ ऄंशे ५
ऄ्यायः ॥
28
ऄधस्यानरलोकस्य यार्तीयावतनादय: । िमश: समनुिम्य
िुनरराव्रजेच्छु िच:-भाग.३.३०.३४॥ भूतानांिािणन: श्रेष्ठा: िािणनां
बुििजीिर्न:। बुििम्सु नरा:श्रेष्ठा नरे षु ब्राह्मणा: स्मृता: - मनु १.९७॥
29
र्णावनामाश्रमाणां च जन्मभूम्यनुसाररणीः॥ असान्िकृ तयो नृणां
नीचैनीचोत्तमोत्तमा॥ सर्ावश्रमियुिोऽयं िनयमः कु लनंदन । मद्धभार्ः
सर्वभूतेषु मनोर्ाक्कायसंयमः भाग. ११.१७.१५,३५ ॥ ऄर जन्म सहस्राणां
22
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
આભ પ્રથભ ભાનલ જન્ભ ભ઱ે ત્માયે મ્રેચ્ચ, ચાંડારાડદ અધભ જામતભાં આલે
છે ઩છી ક્રભળ્ ઊધ્લપ ગમત કયતાં કયતાં, બ્રાહ્મણાડદ મોડન પ્રાતત થામ છે 30.

ભાનલજન્ભ - ચોમાપવી રાખ મોડનઓભાં વલપશ્રષ્ે ઠ ભાનલમોડન ભાનલાભાં

આલી છે અને ભાટે જ કશેલામ છે કે ફડો બાગ્મ ભાનલ તન ઩ામો. તો શલે
ભાનલ જન્ભની મલળે઴તા ઩ય એક દૃક્ષ્ટ કયીએ. આ ફધી જ મોડનમોભાં
જન્ભનું કાયણ કભપ અને પરબોગ છે . આભ મોગ વમશત, જગાએ આ
સવદ્ધાન્તનો સ્લીકાય કયલાભાં આવ્મો છે 31. આભ કભપ, કયણ અને ળબ્દાડદ
મલ઴મો દ્રાયા થતી, વુખદુ ્ખની અનુબૂમત એટરે બોગ.

આ કભપમલ઩ાક નો આશ્રમ મચિભાં યશેરા વંસ્કાયો ઩ણ શોમ છે. આ લાતને

આગ઱ વમલસ્તય ચચીળું. આગણ વંસ્કાય, ગુણ, સ્લબાલ આડદનું લણપન
કયીળું જ ેથી ઩ુનજ પન્ભનો સવદ્ધાન્ત વય઱તાથી વભજી ળકામ.

઩દ્મ઩ુયાણ, ગરૂડ઩ુયાણ વમશત શ્રીભદ્ભાગલતના ત્રીજાસ્કંધનાં કમ઩રો઩દેળભાં

તથા અમગમાયભાં સ્કંધભાં આની મલસ્ૃત ચચાપ જોલાં ભ઱ે છે . અન્મ સ્કંધોભાં
઩ણ આલી ભામશતી છે.

सहस्रैरििसत्तम । कदािचल्लभते जन्तुमावनुष्यं िुर्ण्यसञ्चयात्

िश्वष्णिुराण.३. २. २३॥
30
यस्योिदेशतः िुर्ण्यंिािं र्ा कु रूते नरः । स तद्भागी भर्ेन्म्यव आित
शािेषु िनणवय - स्कन्द िुराण ॥ ितयवग्योिनगतः सर्ो मानुष्यं यदद गच्छित।
स जायते िुल्कसो र्ा चार्ण्डालो र्ाऽप्यसंशयः॥
31
सितमूले तिद्विाको जा्यायुभोगाः यो.सू. २.१३। जाितदेश
कालव्यर्िहतामप्यानन्तयं स्मृित संस्कारयोरे करूि्र्ात् यो.सू.४.९॥
भुज्यन्त आित भुज्यतेऽनेनेित भुििर्ेितः-भोगः॥
23
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
ઉિભ કે અધભમોડન તથા જન્ભનાં વંસ્કાય, સ્લબાલ ઉ઩ય ઩ૂલપજન્ભ ના
કભોની અવય અલશ્મ જોલાં ભ઱ે છે 32.

઩ૂલપ જન્ભનાં કભપથી, જન્ભમોડન અને જામત નક્કી થામ છે. આ જન્ભનાં કભોના
આધાયે તમાયે ઩ણ જામત નક્કી ન થઈ ળકે. અન્મથા દયેક નલજાત મળળુને
વભાન વુખ, અંગ, ફુમદ્ધ, કૌળપમાડદ જન્ભજાત ભળમું શોત.

કભપ તમાયે ઩ણ, પ઱ આતમા લગય યશેતું નથી. ભાનલ વમશત પ્રત્મેક મોડનભાં
પ઱ સ્લાતંત્ર્મ નથી. કભપનંુ પ઱ તો બોગલલું જ ઩ડ, આનાથી ભશાન્ ઋડ઴ઓ
વમશત યાભ, મુમધક્ષ્ઠય, કે ન઱ ઩ણ ભુતત નથી યશી ળતમા.33.

એટરે પ઱ તો દેલ-દાનલ-ભાનલ-઩ળુ-઩ષી-જરચય આડદ પ્રત્મેક મોડનભાં

બોગલલું જ ઩ડે. ફીજીલાત યશી કભપની, તો કભપ સ્લાતંત્ર્મ ઩ણ ભાત્ર
ભાનલમોડનભાં જ છે. અન્મ કોઈ મોડનભાં નથી.

કોઈ ઘોડો કે ગધેડો એભ નથી કશી ં ળકતો કે આજ ે શુ ં થાકી ગમો છું, આજ ે શુ ં

કાભ નશી ં કરૂં. કોઈ કૂ તયાં કે મફરાડી એભ નથી કશી ં ળકતાં કે અભાયે આજ ે
ખીય ઩ીલી છે કે બાજી઩ાઉં ખાલું છે. આ ફધી જ મોડન ઩ોતાની ભયજી

32
र्णावनामाश्रमाणां च जन्मभूम्यनुसाररणीः॥असान्िकृ तयो नृणां
नीचैनीचोत्तमोत्तमा, सर्ावश्रमियुिोऽयं िनयमः कु लनंदन । मद्धभार्ः
सर्वभूतेषु मनोर्ाक्कायसंयमः, ११.१७.१५,३५॥ ऄधस्यानरलोकस्य
यार्तीयावतनादय: । िमश: समनुिम्य िुनरराव्रजेच्छु िच:, कििल - कमवणा
दैर्नेरेण जन्तुदहे ोिित्तये । िियाः ििर्ष्ट ईदरं िुस ं ो रे तःकणाश्रयः,
३.३०.३४,३१.१ ॥
33
ऄर्श्यम्भार्ी भार्ानां िितकारो भर्ेत् यदद । तदा दुःखैनविलप्येरनलराम
युिधिष्ठराः । नाभुिं क्षीयते कमव कल्िकोरट शतैरिि। जन्मान्तरकृ तं िािं
व्यािधरुिेण बाधते ॥
24
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
પ્રભાણે બાલતું ખાઈ નથી ળકતાં, ગભે ત્માં વૂઈ કે મલચયી નથી ળકતાં કે ગભે
તેભ લતી નથી ળકતાં. આ ફધી ભાત્ર બોગ મોડનઓ જ છે , જ્માં તેભનાં
઩ા઩કભો બોગલાઈ ઉિયોિય ઉચ્ચતય મોડનભાં જન્ભ પ્રાતત થામ છે .

ભાલન જન્ભને, અત્મંત બાગ્મળા઱ી એટરાં ભાટે કહ્ો છે કે તેને કભપ સ્લાતંત્ર્મ
છે. આજ ે ઩ેટભાં ઠીક નથી તો ઓડપવ કે દુ કાને ન જલું શોમ તો યજા ઩ાડી
ળકે. નાનું ફા઱ક ઩ણ ઘણીલાય જીદ કયી ળા઱ાભાં યજા ઩ાડી દે. ઈચ્છા
પ્રભાણે ખાઈ ળકે, શયીપયી ળકે. લયવાદ ઩ડતો શોમ તો, ગયભાગયભ બજીમા
તે ખાઈ ળકે. આ સ્લાતંત્ર્મ કૂ તયાં-મફરાડા-બૂંડ-ઉંદય આડદ પ્રાણીઓને નથી
ભ઱તું. તેઓ તો તભારૂં આ઩ેરું જ ખાઈ ળકે.

ભોટા ળશેયોભાં અભુક-અભુક જગ્માએ ઘાવલા઱ાં ઉબા શોમ છે અને તેભની

આવ઩ાવ ૪૦-૫૦ ગામો અને આખરાં પયતાં શોમ છે. આભાંની એકાદ
ગામ ઩ણ જો શુ ભરો કયે, તો ઘાવલા઱ાને બાગલું ઩ડે. ઩યંતુ, આભ તે કયી
નથી ળકતી. તભે જ ેટરાં રૂમ઩માનું ઘાવ, ઘાવલા઱ાં ઩ાવે નંખાલો એટરાં જ
ઘાવથી ગામોને વંતો઴ ભાનલો ઩ડે છે. કોઈ મળમા઱ કે શયણા ભાણવનાં
ફંગરાભાં કફજો નથી કયી ળકતાં, ઩ણ ભાનલ, તેભનાં જગરોભાં રયવોટપ
ફનાલી ળકે છે. અયે! ગામની ગોચયબૂમભ ને ઩ણ ઩ચાલી ઩ાડે છે. દુ કા઱ભાં
઩ળુઓને પા઱લેરું ઘાવ ઩ણ ચાઊં કયી જામ છે. અને તેથીજ, ભાણવનાં કભપ
જ તેની આગાભી બોગમાડનમોનું ડનભાપણ કયે છે.

લણથ-વ્મલસ્થા જન્ભનો આધાય - આભ વાભાજીક કામપ એલં

કતપવ્મોને મલબાજીત કયલાની વ્મલસ્થા છે , જ ેનો આધાય પ્રાકૃમતક પ્રબાલ,
ગુણ, સ્લબાલાડદ ઩ય ડનધાપરયત છે. ગુણોભાં વત્ત્લ, યજ અને તભ એભ ત્રણ
ગુણોનું વંમભશ્રણ ફતાવ્મુ છે. વાભાન્મ યીતે લણપ અને જામતભાં તપાલત છે
છતાં ઩યસ્઩યાલરંમફત છે .
25
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
ઉંચ-નીચ, ઩ળુ-ભાનલાડદ મોડન અને જામતભાં જન્ભ નો આધાય ભાનલ
જન્ભભાં કયેરા વાયાં-નયવાં કભો ઩ય યશેરો છે. આ ફાફતની ચચાપ શ્રુમત,
સ્મૃમત, ઩ુયાણ, દળપનાડદભાં અનેક જગ્માએ તકપ વમશત વભજાલી છે.
ભાણવને ડનંડદત કે અધભ કભપ કે આચયણનાં પરસ્લરૂ઩, જ ે તે કભોનાં પ઱
બોગલલાં અનેક મોડનમોભાં પયલું ઩ડે છે. ઩યભાત્ભા કોઈ ડનદો઴ને દં ડ નથી
આ઩તો અને કયેરાં કભપભાંથી છટકી ઩ણ નથી ળકાતું. કભપપ઱ તો બોગલલું જ
઩ડે34. ઩યભાત્ભાની કરૂણાને રીધે અન્મ મોડનઓભાં કભપસ્લાતંત્ર્મ ન શોતા,
નલાં ઩ા઩કભો વંમચત નથી થતાં, ઩યંતુ, ભાત્ર વંમચત ઩ા઩ કભોનું પ઱
બોગલામ છે 35. આભ કભપ ફીજ36 ફની મથાલકાળે પસરત થામ છે.

આ પ્રડક્રમાને વાંખ્મ અને મોગભાં કભાપળમ, કભપફીજ કે કભપમલ઩ાક કશી છે.

આ સવદ્ધાન્તને શ્રુમતવંભત અને ઩ુયાણાડદનો આધાય રઈ વમલસ્તય વભજીએ.

વૌ પ્રથભ કભપની ગમત વભજીએ. વાભાન્મયીતે વારૂં નયવું કભપ કયીએ એટરે
તેનાં પ઱નું વજ પન થઈ જામ. કોઈનાં ભાટે વારૂં લતપન કયીએ તો, તેનાથી રાબ
થામ અને તેનાં ભાટે અ઩ભાન જનક લતપન કયીએ તો તેનાંથી નૂતળાન થામ.
શલે, આ કભપનંુ તયત પ઱ ભ઱ે, તો તેને ડક્રમભાણ કભપ, જ ે કભોનું પ઱ વંચમ

34
कदाचन शरीरिस नेन् संश्विस दाशुषे । ईिोिेनु मघर्न्भूय आनुते दानं
देर्स्य िच्यते - साम.॥
कमव बीज: कणवणा बीज भूतेन चोद्यते यद् यददिन् यम्। जायते तदहंकाराद्
35

रागययुिेन चेतसा। ऄिस्त चेददश्वरः किश्चत फलरूप्यन्यकमवणाम् । कतावरं

भजते सोऽिि न ह्यकतुवः िभर्वह सः म.भा.शां.ि.२१३.३ ॥ िूर्वजन्मकृ तं कमव
तर्द्ैर्िमित कथ्यते । तस्मा्िुरूषकारे ण यत्नं कु यावदतिन् तः ॥ िूर्वजन्मकृ तं
कमव तर्द्ैर्िमित कथ्यते । तस्मा्िुरूषकारे ण यत्नं कु यावदतिन् तः ॥
36
तद्बीजं देिहनामाहस्तद् बीजं जीर् संिितम्।
26
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
થામ, બમલષ્મ કે જન્ભાન્તયોભાં પ઱ ભ઱ે તો તેને વંમચત કે પ્રાયબ્ધ37 કભપ
કશેલામ. આ પ્રાયબ્ધને દૈલ ઩ણ કશલાભાં આલે છે.

કોઈની વાથે ભાયાભાયી કે ગા઱ાગાણી થામ અને વાભેની વ્મક્તત ભજફૂત શોમ
અને તયત જ લ઱તો પ્રશાય કયે તે તાત્કાસરક કભપપ઱. ઩યંતુ, જો તે એકરો
શોમ અને ઩શોંચી લ઱ે તેભ ન શોમ તો થોડાં વભમ ઩છી તક ભ઱તાં પ્રશાય
કયે. ઘણી લખત તો તેને આજીલન ફદરાનો અલકાળ ન ભ઱ે તો, જન્ભાન્તયે
઩ણ આલાં કભપનંુ પ઱ બોગલલુ જ ઩ડે.

શલે આલાં કભપ, જન્ભાન્તયે કેલીયીતે બોગલલાનાં થામ તે જોઈએ. ગીતા

પ્રભાણે આત્ભાનો નાળ નથી થતો. ત્માં ળયીયને લાવાંસવ જીણાથડન લસ્ત્રો વાથે
વયખાવ્મુ છે. જન્ભ ઩ૂયો થઈ ગમો, ઩યંતું તભાયાં ન બોગલેરાં – વંમચત કભપ,
પ્રાયબ્ધ ફની, ફીજો જન્ભ તમાં શળે અને આ઩ણાં કભપ આ઩ણને કેલીયીતે
ળોધળે તે એક ઉદાશયણ થી વભજીએ.

તભારૂં ખાતું કોઈ એક ફેંકભાં શોમ અને તેભાં તભે ઩ૈવા જભા કયાલતા શોલ કે
રોન બયતા શોલ તેની ભામશતી, તભાયાં ફેંક એકાઉન્ટ ભાં જણાલેર વયનાભાં
઩ય આલે. શલે તભે ઘય ફદરો તો, રોન ભાપ ન થામ કે જભાં યકભ ઩ણ ઩ડી
યશે. આગ઱થી આ ફધી ભામશતી તભાયા નલાં વયનાભે આલળે. એજ પ્રભાણે
તભાયા પ્રત્મેક કભપની છા઩ અંકીત શોમ છે. જ ે તભને ળોધી કાઢળે.

ડ્રોન કેભેયાંભાં સ્઩ષ્ટ જોઈ ળકામ છે કે તભાયાં રગ્નભાં કોણે કેલાં ક઩ડાં ઩શેમાપ
શતા, કોણ કોણ નાચતું શતું કે કોણ ભોં ચડાલીને પયતું શતું. વીવીટીલીની
ભદદથી ગુનેગાયો ઩ણ ઩કડાઈ જામ છે . આ઩ણએ ગુનો કયી બાગીએ, લેળ
37
तिः श्रुतञ्च योिनश्चे्येतद् ब्राह्मणकारणम् - महाभाष्य २.२.६॥ ऄिस्त
चेददश्वरः किश्चत फलरूप्यन्यकमवणाम् । कतावरं भजते सोऽिि न ह्यकतुवः
िभर्वह सः ।।िूर्वजन्मकृ तं कमव तर्द्ैर्िमित कथ्यते ।
27
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
અને દેળ ઩ણ ફદરીએ છતાં ઩ોસરવ ખાતું આ઩ણને ઝડ઩ી રે છે અને જ ે તે
ગુનાની વજા આ઩ી જ દે છે. શાર, તરાઉડ કોમ્તમુટી ંગ ની મથમયી જ ે જાણતાં
શળે તેભને આ લાત વય઱તાથી વભજાળે.

થોડાં મલસ્તાયથી જોઈએ. આ઩ણે વારૂં નયવું કભપ કયીએ, એટરે તેની ફે
અવયનું ડનભાપણ થામ (૧) તેનંુ પ઱ અને (૨) વંસ્કાય. આલાં કભપનો પ઱ જો
તત્કાર ન ભ઱ે અને કારાન્તયે ભ઱લાનું શોમ તો તેને વંમચત કભપ કશેલામ, લ઱ી
જો તે જન્ભાંતયે ભ઱લાનું શોમ તો, તે જ ે તે જન્ભભાં પ્રાયબ્ધ ફને.

જો, યોજ ભંડદય દળપન કયલાં કે વત્વંગભાં જલાનો ડનમભ ફનાલીએ તો,
બગલાન યીજળે કે નશી ં, તે ફાજુ ઩ય યશી જામ, ઩યંતુ ભાનસવક સ્લસ્થતા
અલશ્મ ભ઱ે અને ળારયયીક વ્મામાભ થામ. સ્લાસ્્મ વારૂં યશે અને તેટરાં
વભમ ઩ૂયતાં ઩ણ અધભ કે અ઩કૃત્મ કયતાં ફચીએ. અને, જો આલાં કૃત્મ
ડનમમભત થામ, તો મચિભાં વંસ્કાયરૂ઩ે ક્સ્થય થામ.

આ઩ણે સવગયેટ ઩ીનાયાંઓ ઩ાવેથી, ઘણી લખત વાંબળમું છે , કે સવગયેટ

઩ીધા લગય ઩ેટ વાપ નથી આલતું. ળું વ્મક્તત જન્ભતાની વાથે જ સવગયેટ
઩ીતો શળે અને ઩ેટ વાપ ન આલલાની ડક્રમા આજન્ભ શળે. વ્મવન ધીભે ધીભે
ળરૂં થામ અને ઩છી તે કુ વંસ્કાય કે કુ ટેલ સ્લરૂ઩ે મચિભાં અડ્ડો જભાલી રે.
વ્મવનીને લાયંલાય વ્મવન કયલા પ્રેયે. આભ વય઱ બા઴ાભાં , જ ે સાન મચિભાં
સ્થાન રઈ રે, તેને વંસ્કાય કશેલામ, આ઩ણાં કભપ જ આ઩ણાંભાં વાયા-
નયવા વંસ્કાયનું વજ પન કયે છે . વારૂં મચંતન-લાંચન અને ડક્રમા લાયંલાય થામ
ત્માયે જીલનનો બાગ ફને, અને તે મચિભાં વંસ્કાય ફનાલે અને જન્ભાન્તયે
઩ણ આ઩ણી વાથે જ યશે છે.

28
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
આભ દયેક કભપની, ફે અવય ડનક્શ્ચત છે . પ઱ અથલા પ્રાયબ્ધ અને વંસ્કાય
અથલા સ્પુયણાં. વાયી ટેલો વાયાં કભપની સ્પુયણા આ઩ે, કુ કભપ કે વ્મવન કુ ટેલ
કે ડનંડદત કભપની પ્રેયણા આ઩ે.

ઉ઩ડન઴દોભાં અનેક જગ્માએ, આ લાતને કભપના સવદ્ધાન્તરૂ઩ે, ઩ુનજ પન્ભના

કાયણરૂ઩ે, પ્રાયબ્ધરૂ઩ે, એભ અનેક દૃક્ષ્ટકોણની વુસ્઩ષ્ટ કયલાભાં આલી છે.

શ્રી યાભકૃષ્ણ ઩યભશંવનો એક જીસાવુ વાથે થમેર ડનમ્નાનુવાય લાતાપરા઩થી

ઘણી સ્઩ષ્ટતા થળે. આભાં ઩ૂલપજન્ભનાં ની ભાન્મતાનો આધાય છે. જ ે
આ઩ણને અનેક મોડનમોભાં જન્ભ કેલીયીતે ભ઱ે છે તે વભજલાભાં વય઱તા
઩ડળે.

જીસાવુ – આ઩ણે જ ે વુખદુ ્ખ બોગલી યહ્ા છીએ તે, ળું ઩ૂલપજન્ભના કભપ
છે ? આ લાત જયા જડટર રાગે છે. અને શ્રી યાભકૃષ્ણ ઩યભશંવ તેને, વાભે
કેટરાંક પ્રશ્ન કયી, તેનાંજ ઉિય ભાંથી, આ સવદ્ધાંત વય઱તાથી વભજાલે છે.

પ્રશ્ન – તભે કંઈ લાતને ન્મામ વંગત ભાનો છો – ઩શેરા કભપ કયલાભાં આલે
અને ઩છી પ઱ ભ઱ે કે ઩શેરા પ઱ ભ઱ે અને ઩છી કભપ કયલાભાં આલે ?

ઉિય – ઩શેરાં કભપ કયીએ અને ઩છી જ પ઱ ભ઱ે તે ન્મામ વંગત ગણામ.
(ધંધો કયીએ તો લ઴પનાં અંતે નપો નૂતળાન દેખામ અથલા એક ભાવ નોકયી
કમાપ ઩છી જ ઩ગાય ભ઱ે. લસ્તુ લેચ્મા ઩છી ડકંભત ભ઱ે).

પ્રશ્ન – ઠીક, શલે એ ફતાલો કે આ઩ને જ ે વુંદય, ગોરૂ કે શ્માભ, ભજફૂત કે

દુ ફ઱
પ ળયીય ભળમુ,ં તે એભનેભ જ ભળમું કે કોઈ આધાય ખયો કે કોઈ કભોનાં
પ઱ પ્રભાણે ભળમું?

ઉિય – ના, આ ભપતભાં નથી ભળમું કોઈ કભોનાં આધાયે ભળમુ છે.

29
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
પ્રશ્ન – ઠીક, શલે અંમતભ લાત, આ઩ે સ્લીકામુપ કે ઩શેરાં કભપ કયીએ અને
઩છી જ પ઱ ભ઱ે અને આ ળયીય ઩ણ કોઈ કભોનાં પ઱ સ્લરૂ઩ છે. તો શલે,
ફતાલો કે કમાં કભોના પ઱ સ્લરૂ઩ આ ળયીય પ્રાતત થમું અને તે કભપ તભે તમાયે
કમાપ ?

ઉિય – ઩ૂલપ જન્ભભાં. શલે જો ઩ૂલપજન્ભ કે મોડનઓને ન સ્લીકાયીએ તો કોઈ

નલજાત ફા઱કે કોઈ જ કભપ નથી કમાપ છતાં કોઈનેં વુખવં઩ન્ન ઩રયલાયભાં
જન્ભ ભ઱ે છે તો કોઈને વડક ઩ય આળયો ઩ણ ભુશ્કેરીથી ભ઱ે છે. ભાનલ
જન્ભભાં ઩ણ તભાયાં વાયાં નયવા કભપ (બોગલલાં ભાટે) આગાભી જન્ભ ભાટે
કાયણબૂત ફને છે, જ ેને લેદાન્તીઓ કાયણ ળયીય કશે છે 38.

કભપના ફીજરૂ઩ે, આત્ભા અનેક મોડનમોંભાં જન્ભ રઈ, પ઱ બોગલે છે આ જ

કભાપળમ, કભપમલ઩ાક કે કભપફીજ. અને આ કભપનંુ ફીજ ઉમચતાલકાળ ભ઱તાં
અંકૂરયત થઈ પ઱બોગ કયાલે છે . જ ેભ લડનાં ફીજભાં અનેક નાનાં-નાનાં કણ
શોમ, તેભાં ળાખા, ઩ણપ, થડ અને ફીજ ઩ણ શોમ છે, પ્રત્મેક ફીજભાં
ગૂઢરૂ઩ે લડ શોમ જ છે 39, જ ે બૂમભ-જ઱નાં વંમોગથી લડનું ઝાડ ફને છે.

38
िायिश्चत िर्हीनानां महािातदकनां नृणाम् । नरकान्ते भर्ेज्जन्म
िचन्हांदकत शरीररणाम् । शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽिभजायते –
गी.६.४१॥ िभर्: िलय स्थानं िनधानं बीजमव्ययम् - गी.९.८॥ स्थूलािन
सूक्षमािण बहूिन चैर् रूिािण देही स्र्गुणैर्ृवणोित । दियागुणैरा्मगुणैश्च
तेषां संयोगहेतुरिरोऽिि दृष्टः- श्वेता.ईि. ५-१२ ॥ कारणं गुणसंगोऽस्य
सदसद्योिनजन्मसु- गी.१३.२१।
39
रे तोर्टकणीकायां घृतिाकािधर्ासनम् । जाित:स्मृितरयस्कांत:
सूयवकांतोऽम्बु भक्षणम्, म.भा.॥ यच्चाििसर्वभूतानां बीजंतदहमजुवन- गी.
१०.३९॥
30
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
આભ (કભપ) ફીજ, મચિનાં વંસ્કાયરૂ઩ે વૂક્ષ્ભ ળયીય વાથે, (જેમ વાયુ સાથે
ગંધ જાય તેમ), પ્રમાણ કયે છે 40. ફીજ ઩ણ ઉમચત બૂમભનાં વંમોગ થી ઩ુન્
વૃષ ડનભાપણ કયે છે 41. પ્રત્મેક દેશધાયીઓભાં આત્ભા શોમ છે, જ ે અમલદ્યાનાં
આલયણ અને ગુણોનાં વંગને રીધે જીલાત્ભા કશેલામ છે 42. જ ેલું ફીજ શોમ
તેલું વૃષ થામ. રીભડાંનાં ફીજ થી કેયી ન ફને કે ભયચાં નાં ફીજ થી ળેયડી ન
થામ, તેલું આ કભપફીજ ઉચનીચ મોડનઓની ગમતનું કાયણ ફને છે 43.

શલે, આ વંદબપભાં શ્રુમત લચનોનો વાય જોઈએ.આનો વંદબપ જ ૈનાગભોભાં

઩ણ ફતાલેરો છે.

કઠો઩ડન઴દનાં મભ નમચકેતાનાં વંલાદભાં કભોનાં આધાયે સ્લબાલ અને

લાવનાઓ ફને છે 44, જ ે આ જન્ભભાં ન બોગલામ તો, તેને બોગલલાં
જીલાત્ભાને અનેક મોડનમોભાં જન્ભ રેલો ઩ડે છે . આ જ લાતની શ્લેતાશ્લતય
ઉ઩ડન઴દભાં ઩ણ વંગમત ભ઱ે છે. જીલાત્ભા ઩ોતાના ડક્રમભાણ કભોનાથી

40
शरीरं यदर्ाप्नोित यच्चाप्यु्िामतीश्वरः। गृही्र्ैतािन संयाित र्ायुगवन्धािन
र्ाशयात्-गी.१५.८॥
41
तिोबीजिभार्ैस्तु ते गच्छिन्त युगेयुगे । ई्कषव चािकषवञ्च मनुष्येिष्र्ह
जन्मतः। बीजमेके िशसिन्त चषेरमन्ये मनीिषणः । बीजक्षेरे तथैर्ान्ये
तरेयं तु व्यर्िस्थितः॥ ऄक्षेरे बीजमु्सृष्टमन्तरे र् िर्नश्यित -
मनु.१०.४२.७०-७१॥
42
तद्बीजं देिहनामाहस्तद्बीजं जीर् संिितम्, महाभारत॥
43
भूिम संस्थान योगेन र्स्तु संस्थान योगत:। रसभेदा यथा तोये
िकृ ्यामा्मनस्तथा - महाभारत॥
योिनमन्ये ििद्यन्ते शरीर्र्ाय देिहनः। स्थाणुमन्येऽनुसंयिन्त यथाकमव
44

यथाश्रुतम्, य एष सुप्तेषु जागर्वत कामंकामं िुरूषो िनर्वममाणः- कठ.२.७-८

31
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
વંસ્કાય, પ઱ અને વત્લ-યજ-તભવ ગુણોને મચિભાં સ્થા઩ે છે. અને તે કભપ,
વંસ્કાય, પ઱ અને ગુણોનાં આધાયે વંમચત પ઱બોગ ભાટે, આગાભી જન્ભ
ભાટે મોડન નક્કી કયે છે , જ ે તે જન્ભભાં ડનમમત, પ્રાયબ્ધ કે દૈલ ફને છે 45.

योिनमन्ये ििद्यन्ते शरीर्र्ाय देिहनाम् । स्थाणु मन्येनस

ु य
ं िन्त
यथाकमव यथाश्रुतम् - कठ.२.२.७। कमावनस
ु ारे ण जन्म ििद्यन्ते
जीर्ाः - िुर्ण्यकमविभः ईत्तमं िािकमविभः नीचं जन्म, िुर्ण्यिाि
िमश्रणा्मनुष्यजन्म च िाप्यते। तद्य आह रमणीयचरणा ऄभयाशोह
यते रमणीयां योिनमािद्योरन्ब्राह्मण योहन र्ा क्षिरय योहन र्ा
र्ैश्ययोहन र्ाथ.. छां.ईि.५.१०.७। (स) यथाकारी यथाचारी (स)
तथा भर्ित साधुकारी साधुभर्
व ित िािकारी िािो भर्ित । िुर्ण्यः
िुर्ण्येन कमवणा भर्ित िािः िािेन, य्कमव कु रुते तदिभसंिद्यते-
बृह.ईि.४-४-५। ितुमयःिुरुषों यथा ितुरिस्मल्लोके िुरुषो भर्ित
तथेतः िे्य भर्ित छां.ई.१४.१ ॥ ऄथो खल्र्ाहः काममय एर्ायं
िुरुष आित ॥ આભ ઉ઩યોતત ફધાં જ ઉ઩ડન઴દોનો વાય નમ્નાનુવાય કયી
ળકામ. આને લેદાન્ત દળપન નો ભત ગણી ળકામ. જ ે જ ેલાં કભપ કયે છે, તેનાં
પ઱સ્લરૂ઩, તેને તે, તે, કભપપ઱ બોગલલાં કભોને, અનુરૂ઩ મોડનમોભાં પયલું ઩ડે
છે. વાયાં-નયવાં કે ઩ા઩-઩ુણ્મ વભાન શોમ તો ઩ુન્ ભાનલ જન્ભ ઩ણ ભ઱ે
છે. ઩યભાત્ભા દયેકને વુધયલાની અને વત્કભપનો અલવય આ઩ે છે. ઩યંતુ

45
गुणांश्च सर्ावन् िर्िनयोजयेद ् यः॥ गुणान्र्यो यः फलकमवकताव कृ तस्य
तस्यैर् स चोिभोिा।स िर्श्वरूिििगुणििर््माव िाणािधिः संचरित
स्र्कमविभः॥ स्थूलािन सूक्षमािण बहूिन चैर् रूिािण देही स्र्गुणैर्ृवणोित ।
दियागुणैरा्म गुणश्च ै तेषां संयोगहेतुरिरोऽिि दृष्टः॥श्वे.५.५,७,१२॥
32
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
કભપપ઱ તમાયે ઩ણ છુટતું નથી. ઩ુયાણ, વાંખ્મ-મોગ, ઈમતશાવાડદભાં ઩ણ
આનાં ઘણાં વંદબપ અને વંગમત ભ઱ે છે 46. સ્થાલય-જ ંગભ, ઩ળુ-઩ષી,

46
यादृशं कु रुतेकमव तादृशंफलमश्नुत-े र्ा.रा.,ई.का.१५.२५, कृ िषकारो यथा
देिर्! क्षेरेबीजं सुसंिस्थतः। यादृशं तु र्ि्येर् तादृशं फलमश्नुते -िद्म.िु.
भु.ख.ऄ-७॥ तिः श्रुतञ्च योिनश्चे्येतद् ब्राह्मणकारणम् - महाभाष्य
२.२.६॥ ऄिस्त चेददश्वरः किश्चत फलरूप्यन्यकमवणाम् । कतावरं भजते
सोऽिि न ह्यकतुवः िभर्वह सः॥ िूर्वजन्मकृ तं कमव तर्द्ैर्िमित कथ्यते । िाििनां
नरकभोगानन्तरं स्थार्राददयोिनिािप्तयवथा - स्थार्राः कृ मयोऽिाश्च
ििक्षणःिशर्ो नराः । धार्वम्मकाििदशास्तद्वन्मोिक्षणश्च यथािमम् ॥
सहस्रभागिथमा िद्वतीयानुिमास्तथा । सव्र्े ह्येते महाभाग यार्न्मुिि
समाश्रयाः , िर्ष्णुिुराणे २ ऄंशे ५ ऄ्यायः ॥ िाििनां नरक भोगानन्तरं
स्थार्राद्यासूत्तरोत्तरमु्कृ ष्टासु नर्धा िभनासु योिनषु जन्मिममाह ।
स्थार्रा आित । ऄिा म्स्यादयः । धार्वम्मका नरे ष्र्ेर् िुर्ण्यिर्शेषेण
के िचन्मोिक्षणश्च मुमुक्षर्श्च यथािमं भर्न्तीित शेषः । तेषाञ्च
िूब्बवबाहल्यमुत्तरोत्तराल्ि्र्ञ्चाह सहस्रेित । िद्बतीयानुिमाः िद्बतीयोऽनुिम
ईर्द्ेशो येषां िद्बतीयस्थानेऽनुिान्ता ये िमयस्ते सहस्रभागिथमाः
सहस्रभागाः सहस्रगुणाः िथमाः िथमिनर्द्दर्द्ष्टाः स्थार्रा येषां ते । कृ िमभयः
सहस्रगुणमिधकाः स्थार्राः । त्सहस्रतमभागाः कृ मयः आ्यथवः ।
िञ्चम्यन्तिाठे ऽिि िद्वतीयस्थानेऽनुिान्तात् कृ िमर्गावत् सहस्रगुणाः स्थार्रा
आ्येर्ाथवः । तथा सव्र्े ह्येत आित । यथा स्थार्राः स्थानान्तरिनर्द्दर्द्ष्टेभयः
कृ िमभयः सहस्रगुणमिधकाः । तथा कृ मयः स्थानान्तरिनर्द्दर्द्ष्टेभयोऽिेभयः
सहस्रगुणमिधकाः । एर्ं िक्षयाददष्र्िि ष्टव्यम् । मोक्षं सम्यगाश्रयन्ते आित
मोक्षसमाश्रया मुमुक्षर्ो िानिनष्ठास्त्िर्ययवन्तमेर्ं िूब्बविूब्बावदत्त
ु रोत्तर
न्यून्र्ेन जन्मिमः । ततः िरं मुििः । एतञ्च संसाररजीर्बाहल्यकथनं
33
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
જરચય, ખેચય, મતમપક, વયી વ઩પ, ભૂખપ, ઩ંડડત, સાની, ચાણ્ડાર, યાજા,
ષડત્રમ, બ્રાહ્મણ, કીટ-઩તંગાડદ અનેક મોડનમોભાં જન્ભ આ઩ણાં કભપના પ઱ને
બોગલલા ભાટે જ થામ છે. આભ ભત્મુથ
ં ી આ઩ણાં અક્સ્તત્લનો ઩ૂણમપ લયાભ
નથી થમો. ગીતા ઩ણ આ ત્મને, જીણાથડન લસ્ત્રાસણ મથા ચલશામ જૂ નાં
લસ્ત્રો ઉતાયી નલાં લસ્ત્ર ઩શેયી જીલાત્ભાનું ઩ુનયાગભન થામ છે અને આ
પ્રડક્રમા પ્રાકૃમતક અને સ્લવંચાસરત છે. તેનાં ડનણાપમક વાયાં-નયવાં કભો કે
અજીત ઩ા઩-઩ુણ્મ આગાભી મોડનનાં કાયક ફને છે. મલચાય-લતપનની લાયંલાય
઩ુનયાવૃમિ ઩ાભતા કભપ અને પ્રભાણે કભપ-કભપની ઩ુનયાવૃમિ ફનતી આદત-
પ્રકૃમત-સ્લબાલભાં ઩રયણીત થામ છે અને-તદનુવાય ચરયત્ર અને બાગ્મ કે
પ્રાયબ્ધ ડનભાપણ થામ છે.

ભાણવની લાત ભૂકી દઈએ, ઩યભાત્ભાને ઩ણ કામપને અનુરૂ઩ સ્લરૂ઩ કે

મોડનઓભાં અલતાય રેલો ઩ડે છે. જ઱ ભશાપ્રરમભાંથી વજ્જનોને ઉગાયલાં
ભત્સ્મ, વભુદ્રભંથન લખત ભંદયાચરને આધાય આ઩લાં કૂ ભપ, લેદોને
઩ાતા઱ભાંથી રાલલાં લયાશ ના રૂ઩ ધાયણ કયલા ઩ડ્યા છે. તપાલત ભાત્ર
એટરો જ કે ઩યભાત્ભા સ્લરૂ઩ સ્લેચ્છાએ રે છે કાયણ કે તે કભોનાં કતાપ-
બોતતા઩ણાથી દૂ ય છે. આ઩ણે કતાપ-બોતતા઩ણાને આધીન છીએ.

मोक्षस्य दुलवभतासूचनाथवम् । ऄयञ्च नर्धा िनर्द्दर्द्ष्टो जन्मिमः िाियक एर् ।

तदुिमादद्यिुराणे । व्यु्िमेणािि मानुष्यं िाप्यन्ते िुर्ण्यगौरर्ात् ।
िर्िचरा गतयः िुस
ं ां कम्मवणां गुरुलाघर्ैः ॥ िाििुर्ण्यफलं ऄधमोत्तमयोिन
िािप्तयवथा – िाि िुर्ण्य फलं लोके ि्यक्षं खलु दृश्यते । देर्दानर्
मानुष्यितर्ययवक्त्र्ं कृ िमयोिनता ॥ नाना योिनषु जन्मािन नाना व्यािध
ििीिडताः । मरणं बालर्ृिानामन्ध्र्ं कु ब्जता तथा ॥ ऐश्वर्ययं सुदरर ्र्ं
िािर्ण्ड्यं मूखवतातथा । एताश्चराचरे लोके भर्िन्त कथमन्यथा ॥
34
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
આનાં, અવંખ્મ પ્રભાણ, આ઩ણે ત્માં ઩ુયાણોભાં ઉ઩રબ્ધ છે અને ખૂફ
તાડકપક છણાલટ ઩ણ છે. ગૂંચલાડો તો ઩ાખંડી ગુરૂઓ, કથાકાયો અને
તકવાધુ, ભ્રષ્ટ યાજકાયણીઓએ જ ઉબો કમો છે. જ ેઓ ળાસ્ત્ર બણ્મા નથી,
જીલનભાં ત઩ કે ઉ઩ાવના નથી, ળાસ્ત્રમલરૂદ્ધ આચયણ કયે છે, તેભનાં ભાટે
ળાસ્ત્રભાં ઩ાખંડી47 ળબ્દ લ઩યામો છે. આ કોઈની ડનંદા નથી ઩ણ,
઩ાખંડીઓને ખૂપરા ન ઩ાડલા, એ ઩ણ અ઩યાધ છે. દ્રો઩દીનાં ચીયશયણભાં
ભશાનુબાલોનાં ભૌનનું કરંક ઈમતશાવભાં અંડકત છે. ખોટુ ં જાણ્મા છતાં તેનો
મલયોધ ન કયનાય, ખોટાનો ઩યોષ બાગીદાય ગણામ છે 48. ખોટુ ં જાણલાં
છતાંમ જ ે મલદ્રાન તેનો મલયોધ કે ડનંદા નથી કયતો, તે ઩યોષતમા આલાં ખોટા
મલધાનો ભાટે જલાફદાય ગણામ. આને ડનંદા ન ગણામ. વત્મનો વાથ
આ઩ી, ખોટાઓની મલરૂદ્ધ અલાજ ઉઠાલલો જ જોઈએ, ભૌન ન યખામ.

ટૂ ંકભાં, લણપવ્મલસ્થાનો આધાય ભાત્ર ડક્રમભાણ કભો નથી, એ લાત અનેકયીતે

સવદ્ધ થામ છે અને ભાત્ર કભપનો આધાય ગણલો એ અસાનતા છે.

47
र्ेदिनन्दां िकु र्विन्त ब्रह्मतारस्य कु ्सनम् । महािाकमेर्ािि िातव्य िान
िंिडतैः ॥ श्रुितस्मृ्युि कमाविण नाितिमे्बुििमान् ॥ श्रुितस्मृ्युिमाचारं
यो न सेर्त े र्ैष्णर्ः। स च िाखंडमािनो रौरर्े नरके र्सेत् श्रुितस्मृ्युददतो
धमोऽनुष्ठय े ो नािरःवचििचत् - िश.िु.कै .सं.८.३१॥ र्ेदबाह्यव्रताचाराः
श्रौतस्मात्तवबिहष्कृ ताः । िाशिर्ण्डन आित ख्याता न सम्भाष्यािद्वजाितिभः,
हल.िु.िू.१०.२१॥ नस्िृष्टव्या न दृष्टव्या दृष््र्ा भानुं समीक्षते॥२२॥ यस्य
यिद्विहतं कम्मव र्ेदश े ािे च र्ैददकै ः। तस्यतेन समाचारःसदाचारो न चेतरः,
र्ा.सं.ई.१२१५७॥

ऄधं हरित र्ै श्रेष्ठः, िादो भर्ित कतुवषु । िादश्चैर् सभास्सु ये न िनन्दित
48

िनिन्दतम् ॥यस्योिदेशतः िुर्ण्यं िािं र्ा कु रूते नरः । स तद्भागी भर्ेन्म्यव

आित शािेषु िनणवय - स्कन्द िुराण
35
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
કોઈ઩ણ ળાસ્ત્રીમ ડનણપમ અન્મ ગ્રંથોના વંદબપ તકપમુતત અને મલચામાપ લગય
કયીએ, તો ડનણપમ બૂર બયેરો જ યશે.

જાશેયભાં લતતવ્મ આ઩તાં ઩ૂલે અનેક ગ્રંથો, ગુરૂ઩વદન અને લેદાંતાડદને

ગુરૂભુખ કયલાં જરૂયી ગણ્મા છે , ગભે તેટરું વાભ્મપ કેભ ન શોમ, ળાસ્ત્ર
મલ઩યીત બા઴ણની, શ્રુમત કે ગીતા આસા49 નથી આ઩તાં.

આલાં લતતાઓને, આ઩ણાં કપમાણભાં, કોઈ યવ નથી, આતો

ચળષ્મચલત્તે઩શાયકાાઃ ભાત્ર ડનજી સ્લાથપ ભાટે, કયલાભાં આલતાં લાણી-
મલરાવ કે સ્લચ્છં દતાને ળાસ્ત્રભાં ઩ાખંડાચાય ગણ્મો છે, આલાં રોકો
અનુકયણળીર જનવાભાન્મના મચિભાં ભ્રભ બયે છે. આલાં લતતાઓને
જાણ્મા ઩છી, તેભનો મલયોધ ન કયનાયાઓ ને ઩ણ બોગલલું જ ઩ડે છે50.

તેથીજ, ળાસ્ત્ર મલદ્રાન-કમભપષ્ઠ બ્રાહ્મણો51 ઩ાવે શ્રલણ કયલાની લાત કયે છે.

આભ, ઘણી ફધી જગ્માએ, જામત આધારયત લણપવ્મલસ્થાને જ પ્રાધાન્મ

આતમું છે. આનો અથપ એલો નથી થતો, કે કભોને વાલ નગણ્મ યાખલાં, વાયી

न बुििभेदं जनयेदिानां कमवसिङ्घगनाम् । जोषये्सर्वकमाविण िर्द्वान्युिः

49

समाचरन् ॥ ३.२६ ॥ शाििोऽिि स्र्ातंरेण ब्रह्मिानान्र्ेषणं न कु यावत्,

मु.ईि ॥

यस्योिदेशतः िुर्ण्यं िािं र्ा कु रूते नरः । स तद्भागी भर्ेन्म्यव आित

50

शािेषु िनणवय - स्कन्द िुराण ॥ ऄधं हरित र्ै श्रेष्ठः िादो भर्ित कतुवषु ।
िादश्चैर् सभास्सु ये न िनन्दिन्त िनिन्दतं - कश्यि ॥ ब्राह्मणा यािन
भाषन्ते मन्यते तािन देर्ता - ब्रह्मर्ाक्तयं जनादवनम् ॥
51
यार्िद्विगतंशािं शाि्र्ंतार्देर् िह । िर्िेतर गतंशािं ऄशाि्र्ं
िर्दुबुवधाः, कौ.सं॥
36
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
મોડન ભળમા ઩છી ઩ણ, આચયણ વારૂં નશી ં શોમ તો, આગાભી જન્ભભાં વૃષ,
઩ળુ, કીટાડદ મોડનમોભાં ઩ણ બટકલું ઩ડે છે અને આનાં, અવંખ્મ ઉદાશયણો
઩ણ, ઩ુયાણોભાં લણપલેરાં છે.

઩ા઩ કભોનો બોગ, અન્મ અધભ મોડનમોભાં, ઩ૂયો થતાં કે ષમ થતાં, ઉિયોિય
ઉિભ મોડનની પ્રાક્તત ઩ણ થામ છે. આ લાતની ચચાપ આ઩ણે જન્ભમોડન
ઉત્ક્રભણ ના મળ઴પક શેઠ઱ આગ઱, વમલસ્તય ચચપલાનાં છીએ.

ુ ાય, જામત જન્ભથી ગણામ52 અને

છતાંમ, અત્માય વુધીનાં પ્રસ્તુત તકાપનવ
લણપ તથા જામત ઩યસ્઩યાલરંમફત છે તથા ઩ૂલપનાં વંસ્કાયો ઩ણ વાથે આલે
છે 53 તે સવદ્ધ થઈ જામ છે.

આ઩ણે જ ેને પ્રાયબ્ધાધીન ગણીએ છીએ, તે ઩ૂલપજન્ભના ન બોગલામેરાં,

વંમચત કભપ જ છે. िूर्वजन्मकृ तं कमव तर्द्ैर्िमित कथ्यते આભ પ્રાયબ્ધ એટરે
પ્રકૃષ્ટેન આયબ્ધ. આભ પ્રાયબ્ધ એટરે દૈલ કે ડનમમત. જ ે આ઩ણાં શાથભાં
નથી ઩યંતું કયેરા કભોનો પ઱ બોગ ભાત્ર છે.

આભ કેલાં કુ ઱ભાં, રૂ઩-યંગ, ળારયયીક ફાંધો ઈત્માડદ, આ઩ણાં શાથભાં નથી

઩યંતુ, જન્ભ઩ૂલે જ આ઩ણા કભોનાં આધાયે, આ઩ણી ઈચ્છા અનીચ્છાએ
નક્કી થઈ જામ છે. નશી ં તો કોઈને દુ ્ખી થલાની ઈચ્છા થોડી શોમ. વાભુડદ્રક
ળાસ્ત્રનાં જાણકાય આ મચન્શો દ્રાયા તભાયો ઩ૂલપજન્ભ જાણી ળકે છે.

52
ब्राह्मणोजन्मना श्रेयान्सर्ेषां िािणनािमह, बालयोरनयोनॄवणां जन्मना
ब्राह्मणोगुरुः-भाग.॥ जन्मनैर्महाभागो ब्राह्मणोनामजायते । नमस्यः
सर्वभूतानामितिथः िसृताग्रभुक्-म.भा.॥ जन्मना लब्ध जाितस्तु - दे,भा ॥
53
तिच्छ ष
े ु ि्ययाराणािण संसकारे भयः। कारणं गुणसङ्घगोऽस्य सदसद्योिन
जन्मसु - गी.१३.२१॥
37
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
આ઩ણે તો, એભ ઩ણ નથી ઈચ્છતા કે આ઩ણને, કોઈ યોગ થામ. કોઈ
આ઩ણને ભાનસવક ઩રયતા઩ ન આ઩ે, આ઩ણે વદૈલ સ્લસ્થ યશીએ, ઩ણ
પ્રાયબ્ધાનુવાય બોગલલું જ ઩ડે છે 54.

ળાસ્ત્રીમ યીતે મલચાયતાં, મલષ્ણુ વશસ્રનાભ જ ેલાં ઘણાં પ્રચસરત સ્તોત્રોની

પરશ્રુમતભાં લણપવ્મુ છે, આ ઩ાઠ કયનાય, (શજી તેણે ઩ાઠ કયલાનું કભપ કમુપ
નથી) છતાંમ, બ્રાહ્મણ લેદાંત સાતા, ષડત્રમો મલજમી, લેશ્મો વમૃદ્ધ ફને અને
ળૂદ્રો અનેક પ્રકાયનાં વુખ બોગલે. આલી પ઱શ્રુમત ઘણી જગાએ ભ઱ે છે. આ
ળું વૂચલે છે.એક જ કભપના મલ઩રયત પ઱ભાં જામત પ્રાધાન્મ દેખામ છે. આભ
ભાત્ર કભપનાં ફ઱થી બ્રાહ્મણ નથી ફની ળકાતું55.

઩યંતુ, ઈશ્લય દળપન કે આત્ભાનુબૂમત દયેકને થઈ ળકે, જ ે આગ઱ ઩ણ કહ્ું

છે. બ્રાહ્મણ ફનલા ભાટે, જોકે વ્રાત્મસ્તોભની પ્રડક્રમા છે, જ ે વલપવુરબ નથી.
ઘણાં ફધા મસો અને મલમધઓ કસરમુગભાં ભાનલ ભમાપદોઓને રઈને લજ્મપ
ઘણી છે. તે કયલાનો ઩ણ ડન઴ેધ ફતાલેર છે.

શ્રુમત લચનો, સ્મૃમતઓ કે લેદોભાં જ્માં વંસ્કાય, પ઱બોગાડદની લાત આલી છે

ત્માં, વલપત્ર જન્ભગત, જામતની જ લાત કયલાભાં આલી છે. તમાંમ ઩ણ વત્કભપ
કે બ્રાહ્મણ જ ેલાં કભપ કયનાય, એલો ઉપરેખ નથી ભ઱તો.

ऄर्श्यमेर् भोिव्यं कृ तं कमव शुभाशुभं। ना भुिं क्षीयते कमव कल्ि कोरट

54

शतैरिि ॥ सुनह भरत भार्ी िबल िबलिख कहेई मुिननाथ। हािन लाभु
जीर्नु जस ऄिजस िबिध हाथ, रा.च.मा॥

55
क्षिरयोर्ाथ र्ैश्यो र्ा कल्िकोरटशतेन च, तिसा ब्राह्मण्र्ं च न िाप्नोित
श्रुतौ श्रुतम् - श्रीमर्द्ेर्ीभाग. ब्रह्मर्ैर्तव िुराण॥

38
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
જ ેભકે, વલપપ્રથભ ડદ્રજત્લ ભાટે મસો઩મલતની લાત કયીએ તો, તેની
મલમધલાધાન, શ્રુમત-ગૃહ્વૂત્ર ભાં ભ઱ે છે, કે બ્રાહ્મણને જન્ભથી આઠ લ઴ે,
ષડત્રમને અગીમાય લ઴ે અને લૈશ્મને ૧૨ લ઴ે આ વંસ્કાય કયલો. બ્રાહ્મણે
ગામત્રીભંત્ર ભાં ત્રણ પ્રણલ રેલાં અને ષડત્રમ તથા લૈશ્મને ફે પ્રણલ થી જ઩
કયલો. બ્રાહ્મણોની ઉત્઩મિ ગામત્રી છન્દથી, ષડત્રમોની ડત્રષ્ટુ ઩્ અને લૈશ્મોની
જગમત છન્દથી ભાનલાભાં આલી છે . જન્ભજામત ને ન ગણીએ તો આ લાત
રખલાની જરૂન નશતી. આ ડનમભ જન્ભ-કુ ઱ કે જામત આધારયત છે.

આથી ઩ણ આગ઱, શ્રીભદ્ભાગલત વમશત અનેક ઩ુયાણો અને ભનુસ્મૃમત

વમશત અનેક સ્મૃમતઓભાં, આન્તજાપતીમ મલલાશથી આગ઱ લધતાં લંળને,
અનુરોભજ કે પ્રમતરોભજ લંળ તયીકે લણપવ્મો છે. ભનુસ્ભમત તથા
શ્રીભદ્ભાગલતભાં લધુ મલગત ભ઱ળે. ઉચ્ચલણપનાં ઩ુરૂ઴ અને તેનાથી નીચી
લણપની કન્મા દ્રાયા જ ે વંતમત થામ, તેને અનુરોભજ અને તેથી મલ઩યીત
ઉચ્ચલણપની કન્મા અને તેનાથી નીચી મોડનની કન્મા દ્રાયા થતી વંતમતને,
પ્રમતરોભજ ગણલાભાં આલે છે. આલી જામતઓને વંકય કે લણપવંકય જામત
કશેલાભાં આલે છે. શારભાં ખેતીભાં ઩ણ વંકયફીજ ભ઱ે છે તેભ. શલે જો કભપ
પ્રભાણે લણપવ્મલસ્થા નક્કી કયલાની શોમ તો, આ લાત, ભનુ ભશાયાજ ે કે
લેદવ્માવે કયલાની યશેતી જ નથી.

લણપ વ્મલસ્થાભાં કુ ઱નાં ભશત્ત્લને કદામ઩ નકાયી ન ળકામ. ગીતાભાં ઩ણ,

જન્ભનાં કુ ઱ અને જામતનું વભથપન છે જ56.

56
संकरो नरकायैर् कु लघ्नानां कु लस्य च । ितिन्त िितरो ह्येषां लुप्त
ििर्ण्डोदकदियाः - गी.१.४२ ॥ गौतम धमवसूर, चतुथव ४.१५ मनु.
१०.१३ यािर्ल्क्तय स्मृित १.९५, र्िसष्ठ.१८.७॥
39
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
દયેકની મસો઩મલતનું ભાન-ભા઩-યંગ ઩ણ સબન્ન-સબન્ન ફતાવ્મા છે. જ ે જામત
પ્રધાન લણપવ્મલસ્થા ઩ય વંકેત આ઩ે છે. જામતગત લણપવ્મલસ્થાને અગ્રસ્થાન
આ઩તી, આલી ઘણી ફધી ઉક્તતઓ અને પ્રભાણ, ઩ુયાણો-સ્મૃમતઓભાં
ઉ઩રબ્ધ છે. ગીતા વમશત જ ૈનાગભનો અને આડદ઩ુયાણ, જ ેલાં ગ્રંથોભાં ઩ણ
આનું વભથપન કયતાં ઉપરેખ ભ઱ે છે57.

કભપથી જામત નક્કી થતી શોમ તો, દયેક લણપને જનોઈનો વભમ-આમુ, ભા઩
તથા યંગ, ઉત્઩મિનાં છન્દ, ગામત્રી સબન્ન-સબન્ન ફતાલી જ ન શોત. બ્રાહ્મણનાં
કભપ કયે તે બ્રાહ્મણ અને લે઩ાય કયે તે લાણીઓ કે યષા કયે તે ષડત્રમ ભાની
રઈએ તો, આલાં અરગ-અરગ, ભા઩, કા઱ ઈત્માડદ ફતાલલાની જરૂય જ
ઉબી ન થામ. ફીજુ ં શ્રીભદ્ભાગલત અને ભનુસ્મૃમત આડદભાં અનુરોભજ કે
પ્રમતરોભજ જામતઓની લાત ઩ણ ન કયી શોત.

આજ લાતને ભશાબાયત, યાભામણ, ઩દ્મ઩ુયાણ, યાભચરયત ભાનવ જ ેલાં

ગ્રથોભાં થોડે લિે અંળે વભજાલી છે.

શલે, જો મસો઩મલતાડદ વંસ્કાય શ્રુમતલચનો, ગૃહ્વૂત્રો અને સ્મૃમતલચનો

પ્રભાણે કયતાં શોઈએ, તો તેભાં ફતાલેરાં ડનમભો અને સવદ્ધાન્તો ઩ણ

57
िणर्रय संयुिा ब्राह्मणेषु िकीर्वतता । क्षरादौिरमेशािन सर्वर
िणर्द्वयम् ॥ जैनागम - संस्कारजन्मना र्ाथ सज्जाितरनुकी्यवत।े
यामासाद्य िद्वजन्म्र्ं भव्या्ममा समनिाश्नुते ॥ तदैष िरमिान
गभावतसंस्कारजन्मना । जातो भर्ेि्द्वजन्मेित अ.िु.िर्व.९३, धमव संग्रह
श्रार्काचार २११॥ गायत्र्या छन्दसा ब्राह्मणमसृजत्, िरष्टु भा राजन्यं
जग्या र्ैश्यम् – गायरी तंर॥ ऄष्टमेऽब्दे ब्राह्मणम्, गभेकादशे राजनन्यम्,
गभावद ् द्वादशे र्ैश्यम् - िा.गृ.सू॥िकृ तेः दियमाणािन गुणःै कमाविण सर्वशः।
40
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
સ્લીકાયલાં જ ઩ડે. ઓથો. વજ પનની રીટભેન્ટ ચારતી શોત તો, દલા ઩ણ તેની
વૂચનાનુવાય જ રેલી જોઈએ શોમભમો઩ેથી ન ચારે.

આ઩ણાં ઩ૂલપનાં વંસ્કાયોની અવય, આ઩ણી વૃમિ અને કભપ ઉ઩ય ઩ડે જ છે.
ડદલવ દયમ્માન કયેરાં કભોના વંસ્કાય મચિભાં વંગ્રશીત થામ છે અને સ્લતનભાં
઩ણ ઘણી લખત આ ફધા કામોની અનુબૂમત થામ છે. ઘણાં ફા઱કો ઊંઘભાં
ગણતયી, ઘડડમા કે કમલતાઓ ફોરતા શોમ છે . પામનાન્વ ઓડડટ લખતે યાત્રે,
ઊંઘભાં આં કડા ફોરતાં ભેં ભાયા મભત્રને જોમો છે. અને તેથીજ, અનેક
મોડનમોભાં સ્તન઩ાન કયી, ભાનલમોડનભાં આલેરાં જીલાત્ભાને સ્તન઩ાન
જન્ભતાની વાથે જ આલડી જામ છે. ફા઱કના સ્લબાલ વમશત લતપનાડદભાં
઩ણ ઩ૂલપવંસ્કાયોની અવય જણામ છે.

એક જ ભા-ફા઩નાં ફે ડદકયાં, વયખો ઉછેય, વયખું લાતાલયણ છતાં એક

ડૉતટય કે રેખક ફને તો, ફીજો વંગીતકાય કે લકીર ફને તો લ઱ી, ત્રીજો
કુ કભી કે વ્મવની ઩ણ ફને. ઘણીલાય એક બગત અને ફીજો ઠગ ફને છે.

અબુતત કભપ (વંમચતકભપ), પ્રાયબ્ધ ફની, જન્ભમોડનનું કાયણ ફને છે 58. આ

કભપ વંસ્કાય, સ્લબાલ, ગુણ કે પ્રકૃમતરૂ઩ે બોગમોડનનું ડનભાપણ કયે છે. કભપનો,
પ્રકૃમત, વંસ્કાય, સ્લબાલ કે ગુણ ઩ય પ્રબાલ કેલીયીતે ઩ડે છે તે મલચાયીએ.

આગ઱ એક દૃષ્ટાંતથી, આ઩ણે સ્લબાલ અને ટેલ કેલીયીતે ઩ડે છે તે જોઈ

ગમા. લાયંલાય થતી ડક્રમા અને મલચાયની છા઩ આ઩ણાં મચિભાં અંકીત થતી
જામ છે. લાયંલાય વ્મવન કયલાથી, તે મચિભાં સ્મૃમતરૂ઩ે અંકીત થામ છે અને

58
महर्वष कणाद के मत से अ्ममनसोः संयोगिर्षेशा्संस्काराच्च स्मृितः,
र्ैशे.ऄ.९॥ तथा जातीयकाः संस्कारा र्ृित्तिभरे र् दियन्ते संस्कारै श्च र्ृत्तय
आ्येर्ं र्ृित्तसंस्कार च कमविनशमार्तवते, िा. यो॥
41
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
ટેલભાં ઩રયણમ્મા ઩છી, જ ેભ, ડ્રગ્વ રેનાયને ડનમત વભમે, તેનંુ વેલન કયલાં
ભજફુય થલું ઩ડે, તેભ આ઩ણાં કભપ઩ય તેનો પ્રબાલ ઩ડે. આલી જ યીતે,
વાયાં નયવાં કભપની ઩ણ અવય આ઩ણાં મચિ઩ય અંકીત થામ છે અને ઩છી
તેને આધીન આ઩ણે ઈચ્છા-અડનચ્છાએ, કભપ કયલાં પ્રેયાઈએ છીએ.
આ઩ણાં કભપને અનુરૂ઩ આ઩ણો સ્લબાલ ફને છે.

લ઱ી, આ઩ણાં મલચાય-લતપન અને કભોની અવય ગુણો ઩ય થામ છે. વાયાં
મલચાય અને કભપથી વત્લગુણ પ્રધાન ફને, યાજસવક કભપથી યજોગુણ લધે અને
ડનંદ્ય કે અધભ કભોથી તભોગુણ લધે.

વાંખ્મનાં ભતે, આ ગુણો જ વંવાયનું ઉદ્ગભ મફન્દુ છે. વાંખ્મળાસ્ત્રના ભતે

વભગ્ર વચયાચય સૃક્ષ્ટનું કાયણ પ્રકૃમત અને ઩ુરૂ઴ છે. પ્રકૃમત એટરે વત્લ-
યજ-તભો ગુણોનું વક્મ્ભશ્રણ59.

આમુલદ
ે ભાં બૂતાસબ઴ંગ કે કભપજવ્મામધની લાત કયલાભાં આલી છે. જ ે
઩ૂલપકભોનાં પ઱ની ઩ુક્ષ્ટ કયે છે. આ઩ણાં ળયીય ઩ય ઩ૂલપનાં કભોની છા઩ ઩ણ
દેખામ છે, જ ે વાભુડદ્રક ળાસ્ત્રની ભદદથી જોઈ ળકામ છે 60.

લેદાન્તભાં ત્રણ ળયીયની લાત કયી છે 61. આત્ભા, ભામાનાં ત્રણ ળયીયોથી
ઘેયામેરો શોમ છે. તેભાં એક સ્થૂ઱ ળયીય, ફીજુ ં વૂક્ષ્ભ ળયીય અને ત્રીજુ ં

59
स्र्रजतमसा साम्यार्स्था िकृ ित, सांख्य ॥ िूर्वजन्मकृ तं कमव तर्द्ैर्िमित
कथ्यते॥ िकृ तेः दियमाणािन गुणैः कमाविण सर्वशः - गी.३.४१ ।
60
िायिश्चतिर्हीनानां महािातदकनांनृणाम् । नरकान्ते भर्ेज्जन्म
िचन्हांदकत शरीररणाम्।
42
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
કાયણ ળયીય. (૧) ઩ંચ ભશાબૂતોથી ફનેરું શાડ-ભાંવ-ત્લચાલા઱ું (શાથ-
઩ગ-઩ેટ-ભાથાલા઱ું) સ્થૂ઱ કે ઩ાંચબૌમતક ળયીય પૃ્લી,જ઱,તેજ,લામુ અને
આકાળ, (૨) વૂક્ષ્ભ કે ઈક્ન્દ્રમજન્મ ળયીય ૫ સાનેક્ન્દ્રમો, ૫ કભેક્ન્દ્રમો, ૫
પ્રાણ, ૪ અંત્કયણ, ગુણત્રમ અને (૩) કાયણ ળયીય કે લાવનાભમ દેશ. શલે
કભપજન્મ વંસ્કાય, ગુણ કે સ્લબાલ આ઩ણાં કાયણળયીય ભાં ક્સ્થમત ઩ાભે છે.
જ ે દેશમલરમ થતાં, કાયણ ળયીય અને ઈક્ન્દ્રમોની વાથે, જીલાત્ભાની વાથે
જામ છે. ગીતાભાં વુંદય લામુ વાથે જતી ગંધના ઉદાશયણથી વભજાવ્મુ છે.

કભપ અને મલચાયોથી, ફનતાં વંસ્કાય કે સ્લબાલની અવય આ઩ણાં મચિ ઩ય

સ્મૃમતરૂ઩ે અંકીત થામ છે. અને આલાં સ્ભમતભાં વંગ્રમશત થમેરાં વંસ્કાય,
ભાત્ર, લતપભાન જન્ભનાં જ શોમ તે જરૂયી થની, અનેક જન્ભનાં ઩ણ શોઈ ળકે
અને તે આ઩ણાં વૂક્ષ્ભળયીય નો બાગ ફને છે 62.

61
स्थूलशरीरं - िञ्चीकृ तिञ्चमहाभूतैः कृ तं स्कमवजन्यं
सुखदुःखाददभोगायतनं शरीरम् ऄिस्त जायते र्धवते िर्िररणमते ऄिक्षीयते
िर्नश्यतीित षिवर्कारर्देत्स्थूलशरीरम् ॥ सूक्षमशरीरं - ऄिञ्चीकृ त
िञ्चमहाभूतैः कृ तं स्कमवजन्यं सुखदुःखाददभोगसाधनं िञ्चिानेिन् यािण
िञ्चकमेिन् यािण िञ्चिाणादयः मनश्चैकं बुििश्चैका एर्ं सप्तदशाकलािभः
सह यित्तष्ठित त्सूक्षमशरीरम् (बु्याद्यिर्द्याऽिि च कामकमवणीिुर्ययवष्टकं ) ॥
कारणशरीरं - ऄिनर्ावच्यानाद्यिर्द्यारूिं शरीरद्वयस्य कारणमारं
स्स्र्रूिाऽिानं िनर्वर्कल्िकरूिं यदिस्त त्कारणशरीरम्
(कमवफलानुभार्कं )॥
62
गुणान्र्यो यः फलकमवकताव कृ तस्य तस्यैर् स चोिभोिा।स
िर्श्वरूिििगुणििर््माव िाणािधिः संचरित स्र्कमविभः॥ स्थूलािन
सूक्षमािण बहूिन चैर् रूिािण देही स्र्गुणैर्ृवणोित। दियागुणैरा्मगुणैश्च
तेषां संयोगहेतुरिरोऽिि दृष्टः- श्वे.५.७,१२॥ स्र्भार्मेके कर्यो र्दिन्त
43
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
આભ આ઩ણાં જન્ભાન્તયોનું જીલનચક્ર ચારે છે, ઩ૂલપનાં કભપના અબુતતપ઱,
નલાં જન્ભ કે આગાભી જન્ભમોડન નું કાયણ ગણામ છે. કભપ અને મલચાયોથી
મચિ પ્રબામલત થામ છે અને મચિભાં વંસ્કાય ફને છે. જ ે આ઩ણાંભાં વત્ત્લ-
યજ-તભાડદ ગુણોની લધઘટ કયે છે. લ઱ી આ જ ગુણો પ્રકૃમત ફની નલાં
કભપભાં પ્રેયે છે.

ગીતાની લાત ગીતાનાં આધાયે - શ્રુમતલચનોને વભજલાં ખૂફ

કઠીન છે, ભાટે જ વય઱ કામપ ભાટે કશેલામ છે - આમયાં કયયાં વેદ ભણવો છે .
લેદનાં ગાંસબમપને, ધ્માનભાં યાખી, તેનાં અભ્માવ ભાટે અમધકાય-અનમધકાયની
લાત કયલાભાં આલી છે. લેદ-લેદાન્તની લાતોનો, અસાન-અમલલેક કે અપ઩
ફુમદ્ધને રીધે, ખોટો અથપ ન થામ તે ભાટે, લેદોની લાતોને, વય઱તભ ઩દ્ધમતએ
વભજાલાં, ઇમતશાવ અને ઩ુયાણોની યચના કયલાભાં આલી63.

લેદનાં ડદવ્મ સાનને પ્રાતત કયલાં ઉ઩નમન, દીષા-અમધકાય, ઉ઩ાવના અને

વ્રત-અનુષ્ઠાન કયલાનો, ળાસ્ત્રોભાં આગ્રશ છે 64.

મોગ્મતા, ળૂમચતા, ડનમભાચાયનો મલચાય કમાપ લગય65, લેદનાં ળાંમત ભંત્રો યટાલે
તો તેની કોઈ અવય નથી યશેતી. ભંત્ર લૈખયી ફની, લાતાલયણભાં આલે, તો

कालं तथान्ये िररमुह्यमानाः। देर्स्यैष मिहमा तु लोके येनेदं भ्राम्यते

ब्रह्मचिम्-श्वे.६.१॥ िूर्ज
व न्मस्य संस्कारा स्र्भार्ो आह जन्मिन ॥
63
आितहासिुराणाभयां र्ेदं समुिबृह
ं येत् । िबभे्यल्िश्रुताद्वेदो मामयं
ितररष्यित,ि.िु.१.२.५२॥ तेषामेर्िहताथावय िुराणािनकृ तािन र्ै –औ.िु.
64
व्रतेन दीक्षामाप्नोित...यजु.१९.३०। नानुष्ठानं िर्नार्ेद र्ेदनं ियवस्यित ।
ब्रह्मधीस्तर्तैर्स्या्फलदेित िरामाता ॥ जीर्हीनो यथादेहः सर्वकमवसु न
क्षमः । िुरश्चरणहीनोिि तथा मन्रो न िसििदः ॥
44
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
તેને ભંત્ર જ ન ગણામ. ભનનં મલશ્લમલસાનભ્, લૈખયી ફની ફશાય આલેરો
ભંત્ર, ભંત્ર જ નથી ગણાતો66. આ મલ઴મની મલગતે ચચાપ ભાયી ભંત્રળક્તત અને
ઉ઩ાવના યશસ્મ નાભની ઩ુસ્તક ભાં છે જ, અને અત્રે અસ્થાને ગણાળે.

આભ તો, કુ રૂષેત્રભાં જ્માયે અજૂ પને ગાંડીલ નીચે ભૂકી, નત ભસ્તક શ્રી કૃષ્ણ
વાભે ફેવી ગમો, ત્માયે બગલાન શ્રીકૃષ્ણએ, આગ઱ ઩ડેરાં ગાંડીલને,
વમભત્઩ાણી વભજી, ગુરૂ઩વદન થમેરાં અજૂ પનને કારૂણ્મબાલે, જ ે ઉ઩દેળ
કમો તે ગીતા. ગીતા એટરે વભગ્ર લેદાન્તનો ડનચોડ કે વાય અને તેથી જ
આદ્ય ળંકયાચામપ ગીતાને ગાલાની લાત કયે છે 67. વંવાયની વઘ઱ી
વભસ્માઓનું જ્માં વભાધાન ભ઱ે, તેલો લૈક્શ્લક ગ્રંથ એટરે ગીતા.

ભૂ઱ મલ઴મ ઩ય મલચાયીએ. જ ેભ ખેતી કયતાં ઩શેરાં, જભીન ખેડલી, ઘાવ

કાઢલું ઈત્માડદ ઩ૂલપ ડક્રમાઓ શોમ તેભ આ મલ઴મને વભજલાંની વાથે વાથે,
શ્રુમત-સ્મૃમત-઩ુયાણોથી, ભાનસવક સ્તય ઩ય પૃષ્ટબૂમભ તૈમાય કયલાનો ઩માપતત
પ્રમત્ન કમાપ ઩છી, મૂળ શ્રોક નો મલચાય મલસ્તાય કયીએ.

चातुर्र्ण्व यंमयासृष्टं गुणकमव िर्भागशः।

तस्य कतावरमिि मां िर्द्ध्यकतावरमव्ययम् - गी.४.१३ ॥
ચાતુલપણ્માં ભમા સૃષ્ટં, ગુણકભપમલબાગળ્ ।
તસ્મ કતાપયભમ઩ ભાં મલદ્ધધ્મકતાપયભવ્મમભ્॥

65
यस्य देर्े िराभिियवथा देर्े तथा गुरौ।तस्यैते किथता ह्यथाव: िकाशन्ते
महा्मनः॥ नािशांताय दातव्यं ना िुराया िशष्याय र्ा िुनः श्वे.ई.६.२३॥
िश.िु.र्ाय.सं.५.७४
66
र्ेश्या आर् िकटा र्ेदाददिर्द्याः सर्ेषु दशवनेषु गुप्तेयं िर्द्या ।

सर्ोििनषदो गार्ो दोग्धा गोिाल नन्दनः । िाथो र््सः सुधीभोिा दुग्धं

67

गीतामृतं महत् ॥ गेयं गीता नाम सहस्रं ्येयं श्रीिित रूिमजस्रम् ।

45
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
વાભાન્મ અથપ - ચાયે લણોની ભેં (બગલાને), ગુણ અને કભપના આધાયે યચના
કયી છે. આભછતાં તુ ભને (અવ્મમને), તેનો કતાપ ન ભાન.

વાભાન્મયીતે, લણપવ્મલસ્થા કે લણાપશ્રભની લાત આલે, એટરે રોકો લગય

મલચામે, તમાંક તો, બ્રાહ્મણોને અ઩ળબ્દો ફોરે કે ઩છી બગલાન ભનુ કે
ભનુલાદ ઩ય ઘૃણાસ્઩દ લચનો ફોરે. જ ે રોકોને ભનુ ભાટે દ્રે઴ શોમ, તેભણે
વલપ પ્રથભ ઩ોતાને ભાનલી કે ભનુષ્મ ગણલતાં ફંદ કયાલી દેલું જોઈએ, કાયણ
ભાનલ કે ભનુષ્મ ળબ્દ ભનુ68 ઩યથી આવ્મો છે.

મલશ્લના આડદ મ઩તાનો દ્રોશ, ભાત્ર લૈચારયક ઩યતંત્રતા કે ભંદપ્રસા નો પ્રબાલ

ભાત્ર છે. ભનુનો મલયોધ કયનાયાઓભાંથી ૯૦ ટકાથી લધુ રોકોને તો, ભનુ મલ઴ે
કાંઈ ખફય જ નશી ં શોમ, અને કદાચ શળે તો ઩ણ અધકચયી, એટરે કશી
ળકામ કે મલયોધ કે ધૃણા કયનાયા ફૌમદ્ધક ઩યતંત્ર છે.

પૃ્લી ઩ય, ભાનલજાતનાં કપમાણ ભાટેની, પ્રથભ આચાય વંમશતા કે ફંધાયણ

ફનાલનાય ભનુ છે. અને તેથીજ ભનુસ્મૃમતને, લેદવ્માવ, યાભ, કૃષ્ણ જ ેલાં
અલતાયી ઩ુરૂ઴ોએ ઩ણ, વલો઩રય લેદતુપમ જ ગણી છે

આભ તો, મ઩તય ઩યથી પાધય, ભાતય ઩યથી ભધય, ભ્રાતય ઩યથી બ્રધય,
કૃષ્ણનીમત ઩યથી ડક્રશ્ચ્માડનટી, મભ ઩યથી થીભ, કશ્મ઩ ઩યથી કાસ્઩ી ની જ ેભ
ભનુ ઩યથી ભેન ઩ણ આવ્મો છે. અત્રે અલકાળ નથી, છતાંમ આની વત્મતા
આ઩ ઈન્ટયનેટ ઩યથી નોશાજ આકપ, ફાઈફર, શ્રીભદ્ભાગલતભાં વત્મવ્રની
કથાનાં વામ્મથી વભજી ળકળો. અત્ર એક લાત એ ઩ણ છે કે વત્મવ્રતની કથા
સૃક્ષ્ટનાં આયંબકા઱ની છે એટરે કે અંદાજ ે રાખો લ઴પ ઩ૂલપની (અલાપચીન
ઈમતશાવકાયોનાં ભતે ૧૨૦૦૦ લ઴પ ઩ૂલપની), જ્માયે ફાઈફરનો ઈમતશાવ

मनोरि्यम् मनोगोराि्यं र्ा िुमान् । मनु + ऄण् । मनोरि्यम् ।

68

मनुष्यः । आ्यमरः । २.६ .१ ॥ यथा महाभारते । १.७५.१२-१३ ।

मनोर्ंशो मानर्ानां ततोऽयं ििथतोऽभर्त् । ब्रह्मक्षरादयस्तस्मान्मनो-
जावतास्तु मानर्ाः ॥ मनुना िोिम् । मनु + ऄण् ॥
46
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
ભાત્ર ૨૦૦૦ લ઴પ જૂ નો છે. અન્મ વંપ્રદામભાં ઩ણ, નૂયની ડકક્સ્ત જ ેલી ખૂફજ
વામ્મ ધયાલતી કથાઓ છે. ઩ણ વનાતન વંસ્કૃમત વલપપ્રાચીન છે તે લાત ધીયે
ધીયે વલપસ્લીકૃત ફનતી જામ છે. આ઩ણે મલ઴માન્તય નથી કયલું.

રેખનાં મલ઴મને વમલસ્તય વભજીએ. ગીતાનાં ઉતત શ્રોકભાં ઩શેરી લાત કયી
િાતુલર્ણથ મં ભમા સૃષ્ટં , અથાપત્ ચાય લણોલા઱ી લણપ વ્મલસ્થાની યચના ભેં
(સ્લમં બગલાને) કયી છે. કોઈ બ્રાહ્મણ કે ભનુભશાયાજ ે નથી કયી, મથા ભનુ કે
બ્રાહ્મણોનો મલયોધ કયનાયાં ભાટે શ્રોકનુ પ્રથભ ઩દ જ ઩માપતત છે. અને આ
જ લાદ ઋગ્લેદ અને મજુ લેદ, શ્રીભદ્ભાગલત (જ ે ઩યભાત્ભાનુ સ્લરૂ઩ છે),
઩દ્મ઩ુયાણ વમશત અનેક ઩ુયાણો અને સ્મૃમતઓભાં પ્રમત઩ાડદત છે69.

મલચાયીએ તો, શ્રીકૃષ્ણ આજથી ૫૧૦૦ લ઴પ ઩ૂલે થમા, તેથી ઩ણ ભનુને તો,
ન ગણી ળકામ અથાપત્ લણપવ્મલસ્થા નો મળ-અ઩મળ ભનુનાં ળીયે કેભ?

ફીજી લાત, તો આ ઩શેરાં લણપ વ્મલસ્થા ળું ન શતી? કાયણ, ભનુએ તો,
પ્રત્મેક લણપ ભાટેનાં કભપ, સ્લબાલાડદની લાત ઩ણ કયી છે. અથાપત્ ભનુથી ઩ણ,
઩ૂલપકા઱થી પ્રચસરત છે.

વાભાન્મ યીતે વનાતન લૈડદક ઩યં઩યા અને સ્મૃત્માડદભાં ચાય લણપની જ લાત
છે. અશી ં લણપનાં પ્રચસરત અથપ જોઈઓ તો લણપ એટરે યંગ, અષય, પ્રાકૃમતક
જામત એલો કયી ળકામ. થોડુ ં જડટર જણાળે અને ન વભજામ તો ઩ણ પયક
નશી ં ઩ડે, ઩ણ આ ફધા જ અથોનોં થોડેલિે અંળે, પ્રત્મષ કે ઩યોષ પ્રબાલ
઩ડે છે. મલદ્રદ્રગપ લધુ પ્રકાળ ઩ાડી ળકળે.

આ વ્મલસ્થા ભશાબાયત કા઱ભાં કે યાભામણ કા઱થી ઩ણ, અમતપ્રાચીન છે.

તેથી શ્રોકભાં સૃષ્ટં બૂતકા઱ લ઩યામો છે. અથાપત્ ભશાબાયતના શ્રીકૃષ્ણએ
આ યચના ઩ાંચશજાય લ઴પ ઩ૂલે કયેરી નથી, તેથી ઩ણ પ્રચીન છે.

ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीद्वाहू राजन्य: कृ त:। ईरू तदस्य यद्वैश्य: िद्धभयां

69

शू ो ऄजायत, यजुर्ेद ३१-११ ॥

47
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
આખી ગીતાભાં, તમાંમ ઩ણ શ્રીકૃષ્ણ ઉલાચ નથી આલતું-વલપત્ર શ્રી
બગલાનુલાચ જ આલે છે . એટરે ગીતા શ્રીકૃષ્ણના સ્લરૂભાં બગલાન
આડદનાયામણે જ કશેરી છે. શ્રીભદ્ભાગલતભાં તેથી જ કહ્ું છે, કૃષ્ણસ્તુ
બગલાન્સ્લમં સ્લમં બગલાન નાયામણ જ છે.

શલે ફીજા ઩દભાં કહ્ું ગુણકભથ ચલબાગળાઃ વીધા અથપભાં ગુણકભપ પ્રભાણે.

અશી ં કભપનંુ મલબાજન કમુાં જ ેભ કે બ્રાહ્મણોનાં કભપ, ષડત્રમોનાં કભપ, લૈશ્મોનાં

કભપ ઈત્માડદ. આનો અથપ કે કભપ કતાપને વોંતમુ અત્ કતાપ તો કભપમલબાજન
઩શેરાં શોલો જોઈએ. કોઈ વ્મક્તતની ઉ઩ક્સ્થમત શોમ જ, અને ત્માયે જ, તેને
કભપ વોં઩ામ. કભપ પ્રભાણે કતાપ કે વ્મક્તત ન ફને. કતાપ પ્રથભ અને કભપ ઩છી.
શલે જો કભાપનવ ુ ાય લણપ ગણીએ તો, કતાપ-વ્મક્તત ગૌણ થઈ જામ.

દયેક વ્મક્તતની જન્ભગત મલળે઴તાઓ કે રાષસણકતાઓ શોમ છે જ ેને આ઩ણે

ગુણ કશીએ છીએ. આ઩ણે લાસ્તલભાં જોઈએ જ છીએ કે એક મભસ્ત્રી કે
મફપડી ંગ કોન્રાતટયનાં છોકયાભાં, તેનાં ઩યં઩ાયાગત વાધનો નો ઉ઩મોગ
કયલાની જ ે વૂઝ શોમ, તે અન્મભાં ઓછી શોમ. તેનાં ઩ૂલપજન્ભ અને ગબપથી તે
મલદ્યાનું સાન રઈને જન્મ્મો શોમ છે . ખૂ ફ જ નાનાં ફા઱કો જ્માયે યભતા શોમ
ત્માયે તેભનાં શાલબાલ અને લતપન ઩ય તેભનાં ઉછેય અને જન્ભગત ગુણો
ચોક્કવ દેખાળે. અને ભાટે જ કશેલામ છે કે બ્રાહ્મણનાં છોકયાને ભંત્રો જપદી
ચડે, એ ખોટા-ખયા ઩ણ વંસ્કૃત ળબ્દોનો ઉ઩મોગ વ્મલશાયભાં કયતો શોમ
છે, જ્માયે એક વાધુવભાજનો છોકયો ચા-ખાંડના ડફરાઓ઩ય ઩ણ વાયો
તફરાનો તાર દે તાં શળે. ષડત્રમનો છોકયો કાંઈ વાંખી ન રે, તયત જ ફાંમો
ચઢાલે અને લાસણમાનો છોકયો ભીઠાફોરો અને આપતભાંથી વાલચેતીથી
વયકી જળે. આ ફધામ, એક ળેયીનાં અને એક જ ળા઱ાભાં બણનાયા
મલદ્યાથીઓ શોમ તો઩ણ, ઩યં઩યાગત રષણો દેખાઈ જામ.

લેદભાં બ્રાહ્મણ-ષડત્રમ-લૈશ્મ-ળૂદ્રને ઩યભાત્ભાએ ઩ોતાનાં અંગોભાંથી વજ્માપ

છે, જ ે મલ઴ે આગ઱ જોઈ ગમા. શલે ગાર ઩ય ભચ્છય કે જીલડુ ં ફેવે તો,

48
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
તયત જ શાથ ત્માં ઩શોચી જામ અને કંઈક રેલાની કે બાગલાનાં વંજોગોભાં
઩ૂયાં ળયીયને ઩રામન કયલાની મોજના ભગજભાં તૈમાય થામ, શાથ-વાથ઱-
઩ેટ ભાણવને ફેઠો કયે તો, ઩ગ આ ત્રણેમને રઈને દોડી જામ, આ
અમતપ્રાકૃમતક કે નૈવમગપક છે. આભાં કોઈ મળષા-દીષાની જરૂય નથી.

આજ લાતને, આ઩ણે ગીતાનાં જ આધાય રઈ વમલસ્તય વભજલાનો પ્રમાવ

કયીએ. કાયણ ગીતા ખૂફ જ વ્મલશારૂ અને તકપવંગત ગ્રંથ છે.

ટૂ ંકભાં, ગુણ એ લંળીમ છે. કદાચ ઩યં઩યાગત કે તે અનુરૂ઩ કામપ ન ઩ણ કયતાં

શોમ, છતાંમ લંળીમગુણોની અવય અલશ્મ શોમ છે, જ ે કોઈ ને કોઈ કા઱ે
ફશાય આલે છે.

એક વાભાન્મ મલચાય કયીએ કે ન્મામાધીળનો કામપબાય વંબા઱લા ભાટે

઩શેરાં, કામદા કે ન્મામળાસ્ત્રનો ઉંડો અભ્માવ કયલો ઩ડે. ત્માયફાદ
સ્઩ધાપત્ભક ઩રયષાભાં વપ઱ થલું ઩ડે અને ત્માયફાદ ન્મામધીળનું ઩દ અને
અમધકાય પ્રાતત થામ. આ જ લાત ભેડડકર, ઩ોરીળ કે અન્મષેત્રે ઩ણ રાગું
઩ડે જ છે. કોઈને કામદાનું વારૂ સાન શોમ કે કોઈ વાયાં વજ પનનાં ઘણા
ઓ઩યેળનભાં વાથ આ઩ેર કુ ળ઱ નવપ શોમ અને જાણકાય ઩ણ શોમ, તેથી
તેને ન્મામાધીળ ફની કોઈ જજભેન્ટ નથી આ઩ી ળકતાં, કે આલી નવપ વજ પન
ફની, કોઈનું ઓ઩યેળન નથી કયી ળકતી.

કોઈક લખત યોડ ઩ય ખૂફ રાડપક જાભ થઈ ગમો શોમ, અને ફે-ત્રણ મુલાનો
યોડ઩ય આલી આ રાડપકને ડામલટપ કયી, યસ્તોનો રાપીક શ઱લો કયી દે તાં
જોમા છે. આથી તેઓ આય.ટી.ઓ નથી ફની જતાં કે કોઈ લાશનચારકનું
ચારન નથી કા઩ી ળકતાં. વ્મક્તત આય.ફી.આઈ ગલનપય ફન્મા ઩છી જ
૨૦૦૦ની નોટ ઩ય વશી કયી ળકે. જ આ ભાટે અભ્માવ અને જ ે તે ષેત્રની
રાષણીકતાઓને કે઱લલી ઩ડે છે.

બ્રાહ્મણ-ષડત્રમ-લૈશ્મ કે ળૂદ્રભાં જન્ભાન્તયોંનાં કભપ વંસ્કાય, જન્ભથી જ કે

ગબપથી જ તેભની વાથે આવ્મા શોમ છે. આ જ લાત આગ઱ ઩ણ વભજાલી

49
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
છે. વ્મલાશય, આશાય, પ્રજનનાડદ નૈવમગપક ડક્રમાએ આ઩ણે સ્લત્ જ
મળખ્મા છીએ. આ઩ણને સ્તન઩ાન કોઈ મળખલતું નથી ઩ણ અવંખ્મ
મોડનમોભાં આ઩ણે તે કયતાં આવ્મા છીએ. મચિના વંસ્કાયોને સ્લીકાયલા જ
઩ડે તેની અલગણના ન કયી ળકીએ.

અસબભન્મુને ગબપથી જ કોઠામુદ્ધનું સાન શતું, તે જન્મ્મા ઩છી નશોતાં મળખ્મા.

જ ેન આ઩ણે કોઠાવુઝ કશીએ છીએ. ળુકદેલજી ગબપથી જ આત્ભસાની શતાં.

અલાપચીન મલસાનનાં ફામોરોજી અને જીનેટીક મલસાન યંગવૂત્રોથી ઉતયતી

઩યં઩યાગત અવયને પ્રમોગાત્ભક વભજાલે છે 70.

વભાજભાં ચાય પ્રકાયના ભુખ્મ કામપ છે. સાન-ભાગપદળપન, અનુળાવન અને

યષણ, વ્મલશાય-મલતયણ અને વેલાં. જગતનાં ફધાંજ કામપ આ ચાય
મલબાગભાં આલી જામ છે. આ કામોને અનુરૂ઩ ઩ાયં઩રયક રાષસણકતાઓ
અને ગુણોનાં આધાયે, વાભાજીક કામપ એલં કતપવ્મોને મલબાજીત કયલાની
વ્મલસ્થા છે, તેને ળાસ્ત્રીમ લણપવ્મલસ્થા કશીએ છીએ.

તેથી જ ગીતાભાં ગુણકભથ ચલબાગળાઃ ની લાત આલે છે. આભ ગુણકભપ

અને ગુણ અને કભપ, એભ ફે લાતોનો મલચાય કયીએ. ગુણકભપને એક ળબ્દ
અને ગુણ અને કભપ ફે ળબ્દભાં મલચાયતાં અથપભાં થોડો પયક ઩ડળે.

िकृ तेः दियमाणािन गुणैः कमाविण सर्वशः गी.३.४१, स्र्भार्जेन कौन्तेय

िनबिः स्र्ेन कमवणा गी.१८.६०, ગુણ કે મચિનાં વંસ્કાય જીલાત્ભાની વાથે
અનેક મોડનમોંભાં ભ્રભણ કયતાં યશે છે. આ મલ઴મની શ્રુમત વંભત ચચાપ આગ઱

70
Genetics is a branch of biology concerned with the study of genes. For
example, genes are why one child has blonde hair like their mother, while
their sibling has brown hair like their father. Genes are sections
of DNA (deoxyribonucleic acid) that are found inside every human cell.
Inside each cell, DNA is tightly wrapped together in structures
called chromosomes. Every normal cell has 23 pairs of chromosomes (for
a total of 46) - Ref. https://kidshealth.org/en/parents/about-genetics.html.

50
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
કયી ગમા છીએ. આનો આધાય પ્રાકૃમત, ગુણ, સ્લબાલાડદ ઩ય ડનધાપરયત છે.
ગુણોભાં વત્ત્લ, યજ અને તભ એભ ત્રણ ગુણોનું વંમભશ્રણ ફતાવ્મુ છે .

જ્માયે અજૂ પન ગાંડીલ નીચે ભૂકી, મુદ્ધથી મલભુખ થામ છે , ત્માયે ગીતાંભાં
બગલાન શ્રીકૃષ્ણ, એક વભથપ ગુરૂ ફની, તેનંુ ભાગપદળપન કયલાં, ૧૮ મોગોભાં
ઉ઩દેળ કયે છે, જ ેભાંનો મલ઴મ ઩ૂયતો વાય અત્રે યજૂ કયીએ છીએ.
મલ઴ાદભાંથી ઊબો કયલાં ફીજા અધ્મામભાં જ બગલાન કશે છે .

આ઩ૂલે અજૂ પને કુ રધભપ અને જામતધભપને સ્લત્ પ્રથભાધ્મામભાં સ્લીકામો છે .

स्र्धमवमिि चार्ेक्षय न िर्किम्ितुमहविस । धम्याविि युिारेयोऽन्य्क्षिरयस्य

न िर्द्यते - ગીતા - ૨.૩૧॥ શે અજૂ પન, તાયાં સ્લધભપ – ષાત્રધભપને ધ્માનભાં
યાખતાં તારૂં આભ ઩રામનલાદી થલું કે ષાત્રધભપથી મલભુખ થલું મોગ્મ નથી.
અશી ં જન્ભગત ષાત્રધભપનો ઉપરેખ છે. આગ઱ तत्त्र्िर्त्तु महाबाहो
गुणकमविर्भागयोः। गुणा गुणेषु र्तवन्त ... गुणकमवसु ગીતા - ૨.૨૮-૨૯॥
જીલાત્ભા પ્રાકૃમતક ગુણોથી આવતત શોમ છે. જયા મલગતે જોઈએ.

ગુણકભપનાં મલબાગાનુવાય ગુણો, ગુણી (જીલાત્ભા) નો આશ્રમ કયીને યશે છે.

જ ેભ કે વપેદ યંગ એ ગુણ છે તેને પ્રકટ થલાં આશ્રમની જરૂય ઩ડે છે, તે સ્લત્
પ્રકામળત નથી થઈ ળકતો, તેથી તે રૂ, દુ ધ, ચૂનાં ભાં દેખામ છે. આભ
જીલાત્ભાની વાથે મોડનમોભાં માત્રા કયતાં ગુણ-વંસ્કાયને પ્રકટ થલા તેને
અનુરૂ઩ મોડન-ળયીયની આલશ્મકતા ઉબી થામ છે. कायवतेह्यर्शः कमव सर्वः
िकृ ितजैगुवणैः- ગીતા- ૩.૫॥ ભનુષ્મ ઩ોતાનાં જન્ભગત સ્લબાલ પ્રભાણે કભપ
કયલાં પ્રેયામ છે. આભ પ્રાકૃમતક ગુણોનો પ્રબાલ ભાનલજીલન ઩ય યશે છે.

न कतृव्र्ं न कमाविण लोकस्य सृजित िभुः। न कमवफलसंयोगं स्र्भार्स्तु

िर्तवते - ગીતા- ૫.૧૪ ॥ ઩યભાત્ભા કોઈનાં કભપ-કતાપ઩નણ આડદનું આમોજન
નથી કયતો, ઩યંતુ પ્રાકૃમતક સ્લબાલાનુવાય જ વ્મક્તત કભપ કયલા પ્રેયામ છે .
सत्त्र्ं रजस्तम आित गुणाःिकृ ितसंभर्ाः। तर सत्त्र्ं िनमवल्र्ात्
िकाशकमनामयम् । रजो रागा्मकं िर्िि तृष्णासङ्घगसमुद्भर्म् ।

51
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
तमस््र्िानजं िर्िि मोहनं सर्वदिे हनाम् - ગીતા-૧૪.૫-૬-૭-૮॥ આભ
આગ઱ જતા ૧૪ભાં અધ્મામભાં, સ્લબાલજન્મ ગુણો ને, વાંખ્મભાં વત્ત્લ-
યજ-તભો ગુણભાં થતી લધઘટનો આધાય ભાન્મા છે. વત્ત્લગુણ પ્રાધન વ્મક્તત
ડનભપર, વદાચાયી શોમ, યજોગુણ થી બોગ-મલરાવાડદની વૃમદ્ધ ફતાલી છે, તો
તભોગુણ પ્રધાન વ્મક્તત તાભવી, પ્રભાદી અને સ્લાથપ઩યામણ શોમ. આલાં
ગુણો ઩ૂલપજન્ભકૃત કભોથી થમેરાં અને મચિભાં વંગ્રશીત થમેરાં, વંસ્કાયનાં
ભૂ઱ છે, જ ે જીલાત્ભાની વાથે અનેક મોડનમોની માત્રા કયે છે.

ભાનલીનાં કભો ની ફે અવય (૧) પ઱ અને (2) વંસ્કાય થામ કભપ અને પ઱
તથા વંસ્કાયની શ્રૃંખરા અમલયત ચાપમા કયે જ ેનાથી મચિ઩ય વત્લ-યજ-તભ
ગુણ છા઩ ઩ડે અને આ ગુણોનો આધાય રઈ નલી નલી મોડનમોભાં જીલાત્ભા
પ્રલેળ કયે છે. આ ડક્રમા ઩યભાત્ભા નથી કયતો, સ્લાબામલક સ્લત્ પ્રાકૃમતક
ડનમભાનુવાય ચાપમા જ કયે છે. તેથી બગલાને કહ્ું ભ્રાભમન્ વલપબૂતાડન
મંત્રારૂઢાડન ભામમા જ ેભ ઈરેતરીવીનાં કયન્ટ ભાત્રથી મંત્ર પમાપ કયે.
આગ઱ ચાતુલપણ્મપભ્ ભાં જ ે લણપની લાત છે, આજ લાતનો લધુ ખુરાવો
બગલાન ૧૮ભાં અધ્મામભાં કયે છે. ब्राह्मणक्षिरयिर्शां शू ाणां च िरं ति।
कमाविण ििर्भिािन स्र्भार्िभर्ैगण ुव ैः- ગીતા-૧૮.૪૧॥ આ લાત ચોથા
અધ્મામનાં શ્રોકનાં વંદબપભાં છે. બ્રાહ્મણ, ષડત્રમ, લૈશ્મ અને ળૂદ્રાડદનાં
કભોનું મલબાજન, તેભના સ્લબાલજન્મ ગુણોનાં આધાયે જ કયેરું છે.

આલાં સ્લબાલજન્મ ગુણો, જન્ભની વાથે અને જન્ભમોડનનું કાયણ ઩ણ છે.

જ ે આગણ આ઩ણે અનેક તકપ અને શ્રુમતવંભત પ્રભાણોથી મલચાયી રીધુ છે.
ટૂ ંક ભાં, જ ેલો કતાપ તે પ્રભાણે કભપની પા઱લણી. આ કભપમલબાજન ની પા઱લણી
બગલાને નથી કયી, ભાણવનાં ઩ોતાનાં કભપજન્મ, સ્લબાલ અને પ્રકૃમતને
આધાયે (યાગદ્રે઴ાડદ મુતત) થઈ છે, िकषेण अरब्धः िारब्धः, આ઩ણે તેને
પ્રાયબ્ધ કશીએ છીએ. આજ લાતને બગલાને વભજાલતાં કહ્ું - शुचीनां
श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽिभजायते - ગીતા-૬.૪૧॥ વત્કભીઓનો જો અૃતત
કભપલાવનાને રીધે જન્ભ રે, તો તેઓને વાયાં કુ ઱ભાં જન્ભ ભ઱ે છે.
52
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
અનાથાશ્રભભાં જન્ભેરાં ફા઱ક ને કોઈ શ્રીભંત દિક રેલાનાં ઘણાં દાખરાં
વાંબળમા છે.

આભ જન્ભમોડનનું કાયણ ઩ૂલપજન્ભકૃત્, કભપજન્મ સ્લબાલ ઘણી ળકામ.

स्र्भार्ोनोिदेशेन शक्तयतेकतुवमन्यथा। सुतप्तमिििानीयं िुनगवच्छित
शीतताम्॥ જ઱ તેની ળીત઱તાનો અને અક્ગ્ન દાશકતાનો ગુણ નથી છોડતાં,
ગભે તેટરું ગયભ કયલા છતાં, ઩ાણી થોડીલાયભાં ઠંડુ થઈ જ જામ છે.
સ્લબાલભાં ઩રયલતપન ઩યભાત્ભા નથી કયતો આ઩ણે સ્લત્ જ કયલું ઩ડે છે.
નશી ં તો, યાલણ કે કંવ કે મળળુ઩ારને ભાયલાં બગલાને જન્ભ ધાયણ ન કમો
શોત, તે લૈકુંઠભાં ફેઠા-ફેઠા જ સ્લબાલ ફદરી નાંખ્મો શોત.

આનો અથપ એલો નથી કે આ઩ણે સ્લત્ કંઈ કયી જ ન ળકીએ. રોકો
બગલાન ઩ય દો઴ાયો઩ણ કયી છટકલાનો પ્રમાવ કયતાં શોમ છે. દુ મોધને ઩ણ
આજ લાત કયતાં કશેરું કે, जानािम धमं न च मे िर्ृित्त जावनािम िािं
न च मे िनर्ृित्तः । के नािि देर्ने हृदद िस्थतेन यथा िनयुिोऽिस्म तथा
करोिम ॥ यन्रस्यमम दोषेण क्षम्यतां मधुसूदन । ऄहं यन्रं भर्ान्यन्री मम
दोषो न दीयताम् ॥ બગલાન શુ ં ધભપ અધભપ અને ઩ા઩ ઩ુણ્મને જાણુ છું
છતાંમ ધભાપ પ્રવૃિ અને ઩ા઩થી ડનવૃિ નથી થઈ ળકતો. કાયણ કે શુ ં તો
ફધાંજ કામપ હૃદમભાં મફયાજભાન (વલપસ્મચાશં હૃડદવડન્નમલષ્ટો) કોઈ
દેલતાની પ્રેયણા પ્રભાણે જ કરૂં છુ. શે બગલાન, આ઩ મંત્રી છો અને મંત્ર છું
અને મંત્રને ચરાલનાય તો મંત્રી જ શોમ. આ લાતને આગ઱ આ઩ણે ખુફ
ચચી ગમા છીએ કે ભાનલ એક જ એલી મોની છે જ ેભાં સ્લબાલ કે
પ્રકૃત્માનુવાય મલ઩યીત પ્રયણા ભ઱લાં છતાંમ, કભપસ્લાતંત્ર્મ છે. તેથી આ઩ણાં
દુ ષ્કભોનું દો઴ાયો઩ણ ઩યભાત્ભા ઩ય કયલું એ, કભપથી ઩રામનલાદ છે. આનો
ભીભાંવા દળપનભાં થમેરો છે. ििमात्तु िनयम्येताऽऽसम्भर्स्य दिया
िनिमत्त्र्ात् । िनयमो र्ा तिनिमत्त्र्ात् कतुवस्त्कारणं स्यात् - मीमांसा
६.२.१३,१५॥ આભ સ્લબાલ કભપની પ્રેયણા કલમચત ફને, ઩ણ કભપ કયલાં
કતાપને આધીન ન ફનાલી ળકે.
53
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
આજ કાયણે બગલાને, ચાયે લણપનંુ વજ પન કયીને કહ્ું, तस्य कतावरमिि मां
िर्द्ध्यकतावरमव्ययम् વ્મલસ્થાને પ્રાકૃમતક ફનાલી અને ભાત્ર લણાપનવ
ુ ાય કભપ
મલબાજન કહ્ાં. ઩ોતે આનો કતાપ નથી, ઩ોતે સ્લમંને અવ્મમ કહ્ાં.
઩યભાત્ભાને કોઈ કભપ રે઩ામભાન નથી કયી ળકતાં અને આનો ઉપરેખ ઩ણ
ગીતાભાં ઘણી જગ્માએ ભ઱ે જ છે. મલષ્ણુ વશસ્રનાભભાં ઩ણ, અવ્મમ્
઩ુરૂ઴્ વાષી બગલાનનાં નાભ છે.

જન્ભમોડન ઉત્કક્રાંચત – ભૂ઱ મલ઴મની ચચાપ સ્મૃમત-શ્રુમતનાં આધાયે ઘણી

કયી રીધી. જન્ભમોડનની ઉત્ક્રાંમત મલળે લાત કયીએ. થોડાં ળાસ્ત્રાધાયીત
પ્રભાણોની વાથે આગ઱ લધીએ. ભાણવે કયેરાં કભપ, તમાયે ઩ણ, બોગવ્મા
મલના છોડતાં નથી. જ ેભ લાછયડુ ં ગામને ળોધી કાઢે , તેભ કભપપ઱ ઩ણ
જીલાત્ભાને ળોધી જ કાઢે , બરે તે ગભે તે મોડનભાં શોમ. આગ઱, ફેંકના
ખાતાનું ઉદાશયણ દ્રાયા જોઈ ગમા છીએ71. પ્રભાણો મલદ્રજ્જનો ભાટે છે.

71
आह दुश्चररतैः के च््के िच्िूर्वकृतैस्तथा । िाप्नुर्िन्त दुरा्मानो नरा
रूििर्ियवयम् – मनु ॥ गुणान्र्यो यः फलकमवकताव कृ तस्य तस्यैर् स
चोिभोिा। स िर्श्वरूिििगुणििर््माव िाणािधिः संचरित स्र्कमविभः॥
स्थूलािन सूक्षमािण बहूिन चैर् रूिािण देही स्र्गुणैर्ृवणोित।
दियागुणैरा्मगुणश्च
ै तेषां संयोगहेतुरिरोऽिि दृष्टः॥ सर्व सदैर् िनयतं
भर्ित, स्र्कीय कमोदया्मरणजीिर्त दुःखसौख्यम् । ऄिानमेतदद यत्तु
िरं िरस्य कु याव्िुमान्मरण जीिर्त दुःखसौख्यम् ॥ यदाचरित कल्यािण
शुभं र्ा यददर्ाऽशुभम् । तदेर् लभते भ े कताव कमवजमा्मनः -
र्ा.रा.ऄ.स.६३॥ यदुिात्तमन्यजन्मिन शुभाशुभं र्ा स्र्कमविररण्या
तच्छक्तयमन्यथा नो कतुं देर्ासुरैरिि - सूरकृ तांगशीलांक र्ृित्तिर(२८९) ॥
यथा धेनु सहस्रेषु र््सोिर्न्दिन्त मातरम् । एर्ं िूर्वकृतंकमव
कतावरमनुगच्छित ॥ऄयोद्यमानिन यदािुष्िािण च फलािन च । त्कालं
नाितर्तवन्ते तथा कमव िुराकृ तम् - म.भा.ऄनु.७.२२-२४॥ अ्मनैर् कृ तं
कमव ह्या्मनैर्ोिभुज्यते - हरर.िु.ईग्र.ऄिभ.२५॥ आह दुश्चररतै: के िचत्,
54
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
જ ેભ ખાણભાંથી ડનક઱ેરું તાંફુ, અનેક પ્રડક્રમાઓભાં થી ઩વાય થઈ ળુદ્ધ થતાં
તે, વોનાભાં વાથે બ઱ી બગલાનનો ભુકુટ ફની ઩યભાત્ભાને ળીયે ળોબે છે. તો
તમાંક જભીનભાં તા઩(ત઩) થી ળુદ્ધ ફની ઉ઩ય આલે છે, જ ે વૃષ, ઔ઴મધઓ
ભાં બ઱ે છે. જ ે ગામ ખામ છે અને તેનાં દુ ધભાં તે તત્લ બ઱ે છે અને તે દ્રાયા
ભાનલદેશ ભાં ઩ુષ્ટીકય ફની તામ્રત્લનું વાપપમ પ્રાતત કયે છે.

तद्य आह रमणीयचरणाभयासो ह यत्ते रमणीयां योिनमािद्येरन् ब्राह्मणयोहन

र्ा क्षिरययोहन र्ा र्ैश्ययोहन र्ाथ य आह किूय चरणाभयासो ह यत्ते किूयां
योिनमािद्येरनश्वयोहन र्ा शूकरयोहन र्ा चार्ण्डालयोहन र्ा-छा.ई.
કભોનુવાય, ઩ળુ, ભાનલ, બ્રાહ્મણ, ષડત્રમ, લૈશ્મ, ળૂદ્રાડદ મોડનઓ ભ઱ે છે.
આ તથા આના જ ેલાં કેટરાંમ શ્રુમત પ્રભાણોની આગ઱ ચચાપ કયી ગમા. આ જ
લાતને ગીતાના ઉદ્ગભ એલાં ભશાબાયત નાં અનુ.઩લપના તેયભાં અધ્મામને
આધાય વભજીએ. આ જ લાત યાભામણ વમશત અનેક ઩ુયાણોભાં ઩ણ છે.

ટૂ ંકભાં આ વભગ્ર ચચાપનો વાય, એ જ છે કે પ્રથભ લણપ ભ઱ે છે , ઩છી

તદનુરૂ઩ (સ્લબાલ કે ગુણાનુવાય) કભપ.

આ઩ણે મતરૂ઩મત ફારાજીનાં દળપનની, રાઈનભાં ઊબેરાં વાત-આઠ શજાય

ભાણવોને જોઈએ છીએ. તેભાં થોડાં, ભંદીયની અંદય પ્રલેળેરાં શોમ છે,
કેટરાંક ભંદીયનાં દયલાજા ઩ાવે, કેટરાંક લચ્ચે તો કેટરાંક રાઈનભાં છેલાડે.
ભંદીયભાં પ્રલેળી ગમેરાં ઩ણ તમાયેક છેલાડે શતાં અને ઩ાંચ-વાત કરાકની

के िचत् िूर्वकृतस्तथा। िानुर्िन्त दुरा्मानो नर रूिं िर्ियवयम् -मनु.॥

जन्तुस्तु कमविमस्तैस्तै: स्र्कृ तै: िे्य दुःिखत:।तदुःख िितधाताथवमिुर्ण्यां
योिनमाप्नुते - म. भा. बनिर्व ३५॥ आह जन्म कृ त कमव िरन्मिन िाप्यते।
िूर्वजन्मकृ तं कमव भोिव्यं तु सदा नरै ः-भिर्ष्य िुराण ३१२/२४/३६ ॥
ऄर्श्य लभते कताव फलं िािस्य कमवण:। घोरं ियावगते काले म ु ः
िुष्ििमर्ातवर्म् - र्ाल्मीदक रा. ऄरर्ण्य कार्ण्ड सगव २९/८॥ कारणं
गुणसङ्घगोऽस्य सदसद्योिन जन्मसु - गी.१३.२१॥
55
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
ત઩શ્ચમાપ ઩છી ભંડદયભાં પ્રલેશ્મા છે. આભ ફધાને તમાયેક તો છેલાડે ઉબા જ
યશેલું ઩ડે છે અને ઉબો યશેરો જ ભંદીયભાં પ્રલેળી ળકે છે. આ જ સવદ્ધાન્ત
જન્ભમોડનને ઩ણ રાગુ ઩ડે છે.

ितयवग्योिनगतः सर्ो मानुष्यं यदद गच्छित। स जायते िुल्कसो र्ा चार्ण्डालो

र्ाऽप्यसंशयः॥ અનેક જન્ભોભાં ઩ા઩કભોનો ષમ કયતાં કયતાં છેલટે ભાનલ
જનભ (ભુક્તતદ્રાય) ભ઱ે છે. તેથી જ ભાનલ જન્ભ ભ઱લો એ, ઘણો ભશાન
અને સ્લમં ભાં બાગ્મલાન છે . ભાનલ જન્ભભાં, ઩ણ પ્રથભ જન્ભ
ચાણ્ડારાડદનો શોમ છે. ઩યંતુ અત્રે તે કભપસ્લાતંત્ર્મ શોલાથી વીધો જ ભુક્તત
઩ણ ભે઱લી ળકે છે અને ઊધ્લપમોડનભાં ઩ણ જઈ ળકે છે કે ઩છી દુ ષ્કભોને
રીધી ઩ુન્ ઩ળુમોડન ભાં ઩ણ જઈ ળકે છે. ऄधस्यानरलोकस्य
यार्तीयावतनादय:। िमश:समनुिम्य िुनरराव्रजेच्छु िच: ભાગ.३.३०.३४॥
ભાનલ જન્ભ ભ઱તાં ઩ૂલપ અનેક માતનાભમ મોડનમોંભાં (બૂંડ-લરૂ-ગીધાડદ)
કષ્ટબોગલી ઩ા઩ષમ થતાં ઉિભ ભાનલમોડન પ્રાતત થામ છે 72.

िुल्कसः िाियोिनर्ाव यःकिश्चददह लक्षयते । स तस्यामेर् सुिचरं मतङ्घग

िररर्तवते ॥ ततो दशशते काले लभते शू तामिि। शू योनार्िि ततो बहशः
िररर्तवते ॥ ત્માયફાદ, મ્રેચ્છાડદમોડનને પ્રાતત થામ છે, ત્માં શજાય જન્ભોના
કા઱ ફયાફય બગલી ળૂદ્રમોડનને પ્રાતત થામ છે.

ततहिशद्धगुणे काले लभते र्ैश्यतामिि। र्ैश्यतायां िचरं कालं तरैर्

िररर्तवते॥ અશી ં, લીવ જન્ભ, વ્મમતત કયી લણાપશ્રભ ધભપનંુ ઩ારન કયતાં
કયતાં લૈશ્મ મોડનભાં જન્ભ થામ.

ततः षिष्टगुणे काले राजन्यो नाम जायते । ततः षिष्टगुणे काले लभते
ब्रह्मबन्धुताम् ॥ ब्रह्मबन्धुिश्चरं कालं ततस्तु िररर्तवते । ततस्तु िद्वशते काले
लभते कार्ण्डिृष्ठताम् ॥ कार्ण्डिृष्ठिश्चरं कालं तरैर् िररर्तवते। ततस्तु िरशते
काले लभते जितामिि ॥ तं च िाप्य िचरं कालं तरैर् िररर्तवते ।

72
बहूनां जन्मनामन्ते िानर्ान्मां ििद्यते, भाग्योदयेन बहजन्म समर्वजतेन॥
56
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
ततश्चतुःशते काले श्रोिरयो नाम जायते ॥ અશી ં, વાઈઠ જન્ભ ઩છી ક્રભળ્
બ્રહ્મફંધુ અને લેદસાની બ્રાહ્મણ કુ ઱ભાં જન્ભ ર઱ે છે. અને આ જન્ભભાં જો
તે બ્રાહ્મણોમચત કભપ ન કયે તો તેને ઩ણ ઩ળુ આડદ મોડનમોભાં ઩ાછું પયલાનું
ડનક્શ્ચત જ છે. અને જન્ભના, વંસ્કાય અને લેદાધ્મમન એભ ત્રણે દ્રાયા ઩ૂણપ
બ્રાહ્મણત્લ પ્રાતત થામ છે અને અંતે ભોષપ્રાક્તત થામ છે. આભ ઩ૂણપ
બ્રાહ્મણત્લ નૌવો લ઴પના લણાપશ્રભોમચત કભાપનષ્ુ ઠાન, આચાય ઩છી ભ઱ે છે.

कु ले मुख्येऽिि जातस्य: यस्य स्याद्योिनसङ्घकरः । संश्रय्येर् तच्छीलं

नरोऽल्िमिि र्ा बह-मनु.૧૦.૬૦. શ્રેષ્ઠ કુ ઱ભાં જન્ભી લણપવંકય થમેરાંને
઩ણ ફીજગત વંસ્કાય આલે જ છે . ગભે તેટરો દુ યાચાયી બ્રાહ્મણ ઩ણ
જન્ભનાં વંસ્કાયોને રીધે તમાયેક વન્ભાગે લ઱ે જ છે. વુયદાવજી કે
તુરવીદાવ આનાં ઉદાશયણ છે. અત્રે એક લાત ડનશ્ચત થામ છે , કે લણપ
દેશામશ્રત છે, નશી ં કે કભાપમશ્રત, કભપ ફદરાતાં યશે, લણપ આજીલન એક જ યશે.
કભપ ફદરલાથી લણપ તમાયે ઩ણ ન ફદરી ળકામ. ભાટે જ ગીતાએ
સ્લલણાપમશ્રત કભપથી ઩ણ સવમદ્ધ ભ઱ે છે તેભ કહ્ું - स्र्े स्र्े कमवर्ण्यिभरतः
संिसहि लभते नरः। અને सहजं कमव कौन्तेय सदोषमिि न ्यजेत् ॥
સ્લલણાપશ્રભોતત કભપ દો઴મુતત શોત તો ઩ણ ન ત્મજલા. તે ડનમત કભપ જ
તભાયા ભાટે ઊધ્લપગાભી, ઉન્નમતપ્રદ ફનળે.

લણાથશ્રભોચિત કભથ – શલે કભપ, લણાપશ્રભાનુવાય ડનમત છે અને તે જ

કભપ ઩યભ શ્રેમનો ઩થ પ્રળસ્ત કયે છે. ઩ુયાણોનાં ઊંડાણભાં ઉતયતાં, તેનો
લૈસાડનક અબગભ વભજાળે. ગીતાનાં ૧૮ ભાં અધ્મામભાં આ લાતને
વભજાલતાં બગલાન કશે છે - स्र्भार्जेन कौन्तेय िनबिः स्र्ेन कमवणा,
िमथ्यैष व्यर्सायस्ते िकृ ितस््र्ां िनयोक्षयित વ્મક્તત ઈચ્છાએ કે
અડનચ્છાએ, ઩ોતાના સ્લાબાલજન્મ કે પ્રાકૃમતક કભપ તયપ પ્રેયાતો શોમ છે.
શ્લેતાશ્લેતયો઩ડન઴દભાં गुणान्र्यो यः फलकमवकताव कृ तस्य तस्यैर् स
चोिभोिा । स िर्श्वरूिििगुणििर््माव िाणािधिः संचरित स्र्कमविभः॥
જીલાત્ભા જ કભપપ઱નો ડનભાપતા છે . અને પ્રકૃમતના ગુણોથી મુતત કભપપ઱નો

57
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
બોગ કયે છે. स्थूलािन सूक्षमािण बहूिन चैर् रूिािण देही स्र्गुणैर्ृवणोित ।
दियागुणैरा्मगुणश्च ै तेषां संयोगहेतुरिरोऽिि दृष्टः॥ અને જીલાત્ભાં,
સ્લગુણોથી આવૃિ કભપ તયપ પ્રેયામ છે. ભાટે લણાપશ્રભોમચત કભપ જ
સ્લાબામલક અને શ્રેમષ્કય યશે છે. અને તેથી જ બગલાને આદેળાત્ભક લચન
થી કહ્ું िनयतं कु रु कमव ्र्ं ।

ટૂ ંકભાં જ ેઓભાં વત્ત્લગુણ ભુખ્મ શોમ તથા યજોગુણ ગૌણ શોમ તેઓ બ્રાહ્મણ
કશેલામા. જ ેઓભાં યજોગુણ ભુખ્મ શોમ અને વત્ત્લગુણ ગૌણ શોમ તે ષડત્રમ
કશેલામા. જ ેઓભાં યજોગુણ ભુખ્મ શોમ અને તભોગુણ ગૌણ શોમ તે લૈશ્મ
કશેલામા અને જ ેઓભાં તભોગુણ પ્રધાન શોમ અને યજોગુણ ગૌણ શોમ તે ળૂદ્ર
કશેલામા. આશ્રભોમચત કભપનાં અનુવંધાનભાં –

र्णावश्रमाश्च स्र्कमविनष्ठा: िे्य कमवफलमनुभूय तत: शेषेण िर्िशष्टदेश

जाितकु लधमावयु: श्रुितर्ृत्त िर्त्त सुखमेधसो जन्म िितिद्यन्ते-स्मृित।
स्र्र्णावश्रमधमेणतिसा हररतोषणात् । साधनं िभर्े्िुंसां र्ैराग्यादद
चतुष्टयम् – ऄिरोक्षा.३ ॥ स्र्र्णावश्रमधमेण तिसा गुरुतोषणात् ।
साधनंिभर्े्िुंसां र्ैराग्याददचतुष्टयम् - र्राहोििनषद २.२॥ स्र्र्णावश्रम
धमेण र्तवते यस्तु मानर्ः ॥ तस्यैर् भर्ित श्रिा मिय नान्यस्य कस्यिचत् -
िश.िु.७.२.१०.१८॥ यद्यज्जाितसमुदर्द्ष्टं तत्त्कमव नलङ् घयेत् । यार्र्द्ानस्य
सम्िित्तस्तार््कमव समार्हेत् - िश.िु.रू.सं.१.१२.४४ ॥ र्णावश्रमसमाचारो
मया भूयः िकिल्ितः ॥ तिस्मन्भििमतामेर् मदीयानां तु र्र्वणनाम् - २२॥
ऄिधकारो न चान्येषािम्यािा नैिष्ठकी मम - २३॥ न
कमवणामनारम्भानैष्कम्यव िुरुषोऽश्नुते।न च संन्यसनादेर् िसहि
समिधगच्छित ॥ ई्कषं चािकषं च मनुष्येिष्र्ह जन्मतः - मनु.१०.४२॥
स्र्र्णावश्रमधमेण शि िचत्तं ... या यथा र्तवते रीितस्तां तथैर्ािभमानयेत,्
स्र्र्णावश्रमधमेण र्तवते यस्तु मानर्ः, तस्यैर् भर्ितश्रिा मिय नान्यस्य
...यद्यज्जाितसमुदर्द्ष्टं तत्त्कमव न लंघयेत् । यार्र्द्ानस्य संिित्तस्तार््कमव
समार्हेत् ।। िश.िु.रू.सं. १.१२.४४ ॥ आह तार्देकैक िस्मनहोरारे

58
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
कालिञ्चकिर्भागेन ऄिभगमनोिादानेज्या-स्र्ा्याय-योगरूिभगर््सेर्नं
स्र्र्णावश्रम-जाित-गुण-िनिमत्तादद, य्धमवसिचर्ं भगर्िमविनष्ठानां सर्ेषां
समानम् । िन्यानुष्ठानस्थािनाख्यः-िाञ्चरार िशक्षा । स्र्र्णावश्रमधमेण
र्तवते यस्तु मानर्ः रु संिहतां यस्तु िश.िु.रू.सं.७.२,१०.१७,
स्र्र्णावश्रमधमेण तिसा गुरुतोषणात् । साधनं िभर्े्िुस
ं ां
र्ैराग्याददचतुष्टयम् - र्राहोििनषद॥ अदौ स्र्र्णावश्रम र्र्वणता: दिया:,
कृ ्र्ा समासाददतशुि मानस:। समाप्य त्िूर्वमुिात्त साधन:,
समाश्रये्सद्धगुरुमा्मलब्धये ॥ ऄ्या.रामा. ७।५।७, ऄव्यंगं चैर् िर्िेषु
साचारे षु सिुर्ण्यतः॥ िशर्संतोषहेतोश्च कमवस्र्ोिं समाचरे त् ४३ ॥
स्र्र्णावश्रम िर्ददतंकुरु - िश.िु.रू.सं.ि.खं.ऄ. १२, ऄन्यर र्णावश्रम
समाचारो मया भूयः िकिल्ितः ॥तिस्मन्भििमतामेर् मदीयानां तु
र्र्वणनाम् ॥ ऄिधकारो न चान्येषािम्यािा नैिष्ठकी मम ॥, न कमवणाम्
ऄनारम्भानैष्कम्यव िुरुषोऽश्नुते।न च संन्यसनादेर् िसहि समिधगच्छित ॥
स्र्र्णावश्रमधमेण शि िचत्तं िर्शेिरौ - शांिडल्य संिहता ५.२.२०॥

આલાં અવંખ્મ પ્રભાણો ઉ઩રબ્ધ છે . વાયાંળ, ળાસ્ત્રોમચત સ્લલણાપશ્રભોમચત

કભપ, કયલાથી જ આત્ભ કપમાણ અને શ્રેમની પ્રાક્તત થામ છે. આ ળાસ્ત્રલચન
એટરે ઩યભાત્ભાનો આદેળ જ નથી, ળાસ્ત્રો સ્લમં ઩યભાત્ભાનો સાનાલતાય
છે, જ ે આ઩ણે પ્રાયંબભાં જ જોઈ ગમા. શલે આલાં કભોની ચચાપ
ભનુસ્મૃમતઓ અને ગીતાનાં ચાયે લણોનાં, તેભનાં સ્લબાનના આધાયે, કભોનુ
મલબાજન જોઈએ.

ऄ्यािनं ऄ्ययनं यजनं याजनं तथा । दानं िितग्रहं चैर् ब्राह्मणानां

ऄकल्ियत् ॥मनु॥ शमो दमस्तिः शौचं क्षािन्तराजवर्मेर् च। िानं
िर्िानमािस्तक्तयं ब्रह्मकमव स्र्भार्जम् ॥गीता॥ સ્લાબામલક યીતે બ્રાહ્મણોનાં
જીલનભાં ળભ,ઈક્ન્દ્રમ દભન, ત઩, ઩મલત્રતા, વંતો઴ અને કરૂણા શોમ છે. તેથી
ળાસ્ત્રોનું અધ્મમન, અધ્મા઩ન, મસાડદ અનુષ્ઠાન, મજન, માજન,
બ્રહ્માનુવંધાન, તેભનાં સ્લાબામલક કભપ કહ્ાં છે.

59
 ॥ િાતુલર્ણ
થ મથભ્ ॥
िजानां रक्षणं दानं आज्या्ययनं एर्च । िर्षयेष्र्िसििश्च क्षिरयस्य
समासतः ॥मनु॥ शौयं तेजो धृितदावक्षयं युिे चाप्यिलायनम् ।
दानमीश्वरभार्श्च क्षारं कमव स्र्भार्जम् ॥गीता॥ ષડત્રમોભાં ળૌમપ, તેજ,
ધૃમત, ષાત્રદષતા, મુદ્ધભાંથી ઩રામન ન થલાની ડનષ્ઠા, દાન, ઈશ્લયશ્રદ્ધા અને
પ્રજાનું યષણ કયલાની વૃમિ વશજ શોમ છે.

िशूनां रक्षणं दानं आज्या्ययनं एर् च । र्िणक्तिथं कु सीदं च र्ैश्यस्य कृ हष

एर् च ॥मनु ॥ कृ िषगौरक्षयर्ािणज्यं र्ैश्यकमव स्र्भार्जम्॥गीता॥
઩ળૂ઩ારન, દાન, ખેતી, મજન, મલદ્યા, ગૌયષા અને લાસણજ્મ લૈશ્મનાં વશજ
કભપ કહ્ા છે.

एकं एर् तु शू स्य िभुः कमव समाददशत् । एतेषां एर् र्णावनां शुश्रूषां
ऄनसूयया ॥मनु॥ िररचयाव्मकं कमव शू स्यािि स्र्भार्जम् ॥गीता॥ ળૂદ્ર
ભાટે ઉ઩યોતત ત્રણએ લણપની વેલા-઩રયચમાપ તેભનાં વાશજીક કભપ કશમાં છે .

स्र्कमवणा तमभयच्यव िसहि िर्न्दित मानर्ः - सहजं कमव कौन्तेय सदोषमिि

न ्यजेत् - स्र्े स्र्े कमवर्ण्यिभरतः संिसहि लभते नरः। स्र्कमविनरतः िसहि
यथा िर्न्दित तच्छृ णु - गीता. १८॥ આભ પ્રભાણે ઩ોતાનાં સ્લલણાપશ્રભોમચત
કભપ કયલાં ભાત્રથી ભાનલભાત્ર ની વદ્ગમત-શ્રેમ વાધન થામ છે. આભ ઩ોતાનાં
વાશજીક કભોને અધભ કે તુચ્છ ન ગણતાં, તે તે કભપ ગૌયલ વાથે, પ્રબુએ
વોં઩ેરાં કભપ વભજી ડન્વંકોચ કયલાં. આભાનું કોઈ ઩ણ કભપ ડનંદ્યકભપ નથી.
લણાપશ્રભોમચત કભપ ઩ણ ળાસ્ત્રનાં આધાયે ત઩ જ ગણામ છે .

આ રખાણ કોઈ ઩ણ જામત કે લણપ પ્રત્મે દ્રે઴ યમશત, તટસ્થબાલે ગીતાનાં

ચાતુલપણ્મપભ્ નાં શ્રોકને મથાથપ વભજલાં ભાટે કયેરું છે. આ ગીતાનાં શ્રોકને
અનુષ્ઠાન ભંત્ર ફનાલી, ડનડદધ્માવન કમુપ અને તેભાંથી જ ે ડનષ્઩ન્ન થમું તે
મલદ્રજ્જનોનાં અને મલચાયકોનાં કયકભરોભાં, અધ્મપપ્રદાન કયી, વૌને શ્રીકૃષ્ણ
સ્ભયણ.... મલદ્રજ્જન ચયણાનુયાગી.... ઩ં.઩યન્ત઩ પ્રેભળંકય (સવદ્ધ઩ુય).

વં઩કથ - ppp.sidhpur@gmail.com

60
अन्य प्रकाशित पुस्तके एवं लेख....
१. सन्ध्या-गायत्री-षडकमम...... गुजराती
२. यज्ञोपवित महत्त्ि.............. गुजराती
३. ब्राह्मण एिं िणामश्रम.......... गुजराती
४. मूवतमपज ू ा नी शास्त्रीयता....... गुजराती
५. षोडश संस्कार महत्ि........ गुजराती
६. शास्त्रपर आक्रमण, भारतीय संस्कृ वत का चीरहरण.. गुजराती - हहन्धदी
७. सत्यनारायण कथायां सत्यदशमनम् गुजराती – हहन्धदी
८. यज्ञ पररचय एिं बलऱदान आिश्यकता गुजराती
९. बंदउ गुरूपद परम............ हहन्धदी
१०.मन्धत्र शक्तत एिं उपासना रहस्य हहन्धदी
११.सत्यनारायण कथा-संशय-लनिारण भाग-१ हहन्धदी
१२.सत्यनारायण कथा-संशय-लनिारण भाग-२ हहन्धदी
१३.भारतीय संस्कृ वतमां स्त्रीनुं स्थान गुजराती
१४.िेद पररचय – लऱंगमंत्रो, पोथीयात्रा (ऱेख) गुजराती
१५.चातुिमर्णयमम् गुजराती
१६.दशमन एक पररचय हहन्धदी-गुजराती(अप्रकालशत)
१७.लशिास्ते पन्धथााः हहन्धदी-गुजराती(अप्रकालशत)