SIMR 2013/14, Analiza 1, wykład 3, 2013-10-25

Zależności między istnieniem granicy, monotonicznością i ograniczonością ciągu

Twierdzenie: Jeżeli ciąg (an ) jest zbieżny to jest ograniczony.

Twierdzenie: Ciąg monotoniczny i ograniczony ma granicę skończoną.
Uwaga 1: Istotnym założeniem w tym twierdzeniu jest to, że wyrazy ciągu i granica są
liczbami rzeczywistymi. Dla liczb wymiernych to twierdzenie nie zachodzi.
Uwaga 2: Jeżeli ciąg jest monotoniczny i nieograniczony to ma granicę nieskończoną: ro-
snący +∞ , malejący −∞

Ciąg an = (1 + n1 )n

Ciąg an = (1 + n1 )n jest rosnący i ograniczony, ma więc granicę.

Dowód
! ! !
 1
n n 1 n 1 n 1 n 1 n(n − 1)
an = (1 + n1 )n = 1 + 1
+ 2
+ 3
+ ··· + n
= 1+ · + ·
n 2 n 3 n n n 1 n 2!
1 n(n − 1)(n − 2) 1 n(n − 1)(n − 2) . . . 1 1 1 1 1 1
   
+ · + · · · + · n
= 2 + 1 − + 1 − ·
n2 3! 3
 n   n! n 2! n 3! n
2 1 1 2 n−1
   
1− + ··· + 1− · 1− ··· 1 −
n n! n n n
Widać, że każde wyrażenie w nawiasach jest dodatnie i mniejsze od 1. Stąd
1 1 1 1 1 1 1 1 1
an < 2 + + + · · · + =2+ + + ··· + < 2 + + 2 + · · · + n−1 <
2! 3! n! 2 2·3 2 · 3···n 2 2 2
1 1 1 1
2 + + 2 + ··· = 2 + · =3
2 2 2 1 − 12
Mamy więc dowód, ze ciąg (an ) jest ograniczony od góry.
Widać, że ciąg jest rosnący. Jeśli zmienimy n na n + 1 to:
  1
1. Dojdzie jeden wyraz dodatni: n+1 n+1
(n + 1)n+1
2. Każdy składnik
  sumy zwiększy się,
 np:  
1 1 2 1 1 2
  
1− · 1− > 1− · 1−
3! n+1 n+1 3! n n
Granicę tego ciągu oznaczamy e
lim (1 + n1 )n = e
n→∞

Liczba e jest liczbą niewymierną. Nawywamy ją liczbą Eulera. Jej przybliżenie jest równe:
e = 2.71828182846 . . .
Uwaga 1: Liczba e często stosujemy jako podstawę funkcji wykładniczej ex oraz logarytmu
loge x . Logarytm przy podstawie e nazwyamy logarytmem naturalnym i oznaczamy:
ln x = loge x
Uwaga 2: Symbol log x oznacza zwykle logarytm przy podstawie 10 : log x = log10 x .
Czasami jednak, może oznaczać logarytm naturalny.
Można pokazać, że ciąg bn = (1 + n1 )n+1 jest malejący. Jego granica jest równa:
lim (1 + n1 )n+1 = lim (1 + n1 )n · (1 + n1 ) = e · 1 = e
n→∞ n→∞
Wynikają stąd następujące ważne nierówności:
an < e < bn dla każdego n ∈ N
(1 + n1 )n < e < (1 + n1 )n+1
Logarytmując
  nierówności:  
n ln 1 + n1 < 1 < (n + 1) ln 1 + n1
Czyli
1 1 1
 
< ln 1 + <
n+1 n n
Twierdzenie: Dany jest ciąg (an ) taki, że an > −1 , an 6= 0 oraz n→∞
lim an = 0 Wtedy istnieje
granica:
 
1
lim 1 + an an = e
n→∞

Uwaga: Z twierdzenia tego korzystamy często obliczając granice typu 1∞

!n2 −1
n2 + 4
Przykład: Obliczyć n→∞lim
n2 + 2
∞
Jest to granica typu 1 . Przekształcamy wyraz ciągu taj, aby skorzystać z twierdzenia:
!n2 −1 n2 −1
n2 + 4 2

= 1+ 2
n2 + 2 n +2
2
Stosujemy twierdzenie biorąc an = 2
n +2
2
Widać, że lim 2 =0
n→∞ n + 2
1 n2 + 2
Przekształcamy wykładnik, aby uzyskać w nim =
an 2
2
2 2 · (n2 − 1)
n +2 2 n +2 n2
 
+2
n2 −1
  · 2 · (n2 − 1)  

2 2  2 n +2 
 2  2 
1+ = 1+ = 1 + 
n2 +2 n2 +2 
 n2 +2 


Obliczmy granice:
 
n2 + 2
2  2
lim 1 + = e : korzystamy z twierdzenia
n→∞ n2 +2
2
2 2 2n2 − 2 n2 (2 − n2
)
lim · (n − 1) = lim = lim 2 =2
n→∞ n2 + 2 n→∞ n2 + 2 n→∞ n2 (1 + )
n2
Stąd:
!n2 −1
n2 + 4
lim = e2
n→∞ n2 + 2

Elementy topologii

Własności topologiczne zbiorów można analizować korzystając z pojęcia granicy ciągu lub z
otoczeń punktu. Są to podejścia równoważne.
Poniżej zakładamy, że zbiory A, B ⊂ R
Definicja: Niech x ∈ R będzie dowolnym punktem. Wtedy otoczeniem punktu x nazywamy
przedział Oε = (x − ε , x + ε) dla ε > 0
Definicja: Punkt x ∈ R nazywamy punktem wewnętrznym zbioru A wtedy i tylko wtedy,
gdy istnieje otoczenie Oε punktu x zawarte w A : Oε ⊂ A
Definicja: Punkt x ∈ R nazywamy punktem zewnętrznym zbioru A wtedy i tylko wtedy,
gdy istnieje otoczenie Oε punktu x rozłączne z A : Oε ∩ A = ∅
Definicja: Punkt x ∈ R nazywamy punktem brzegowym zbioru A wtedy i tylko wtedy, gdy
x nie jest ani punktem wewnętrznym zbioru A , ani punktem zewnętrznym zbioru A.
Uwaga: Punkt x ∈ R jest punktem brzegowym zbioru A wtedy i tylko wtedy, gdy każde
otoczenie punktu x zawiera punkty zbioru A oraz punkty nie należące do A.
Definicja: Wnętrzem zbioru A nazywamy zbiór wszystkich punktów wewnętrznych zbioru
A. Wnętrzne A oznaczamy int A (interior).
Definicja: Brzegiem zbioru A nazywamy zbiór wszystkich punktów brzegowych zbioru A.
Brzeg A oznaczamy ∂A .
Definicja: Domknięciem zbioru A nazywamy A = A ∪ ∂A .
Uwaga: Każdy zbiór A dzieli zbiór R na trzy rozłączne części: int A , ∂A i zbiór punktów
zewnętrznych.
Przykład 1: Dla A =< 0, 1 >
int A = (0, 1) , ∂A = {0, 1} , A =< 0, 1 >
Przykład 2: Dla A =< 0, 1)
int A = (0, 1) , ∂A = {0, 1} , A =< 0, 1 >
Przykład 3: Dla A =< 0, ∞)
int A = (0, ∞) , ∂A = {0} , A =< 0, ∞ >
Przykład 4: Dla A - zbiór liczb wymiernych
int A = ∅ , ∂A = R , A = R
Przykład 4: Dla A = {2, 3}
int A = ∅ , ∂A = {2, 3} , A = {2, 3}
Pewne własności: ( Oznaczamy: A0 = R \ A)
int A ⊂ A ⊂ A
(int A)0 = A0
∂A = A \ int A
∂A = A ∩ A0
Definicja: Zbióru A nazywamy zbiorem otwartym wtedy i tylko wtedy, gdy A = int A
Definicja: Zbióru A nazywamy zbiorem domkniętym wtedy i tylko wtedy, gdy A = A
Przykład 1: Poniższe zbiory są otwarte:
A = (0, 1) , A = R , A = ∅ , A = (1, 3) ∪ (5, 6) , A = (0, ∞)
Przykład 2: Poniższe zbiory są domknięte:
A =< 0, 1 > , A = R , A = ∅ , A =< 1, 3 > ∪ < 5, 6 > , A = N , A =< 0, ∞)
Przykład 3: Poniższe zbiory nie są otwarte ani domknięte:
A =< 0, 1) , A = (1, 3) ∪ < 5, 6 > , A = Q
Pewne własności:
S
Jeśli zbiory Oα są otwarte to zbiór Oα jest otwarty
α T
Jeśli zbiory Dα są domknięte to zbiór Dα jest domknięty
α
Jeśli zbiory O1 , O2 są otwarte to zbiór O1 ∩ O2 jest otwarty
Jeśli zbiory D1 , D2 są domknięte to zbiór D1 ∪ D2 jest domknięty
Uwaga: Suma dowolnej ilości zbiorów otwartych jest otwarta. Iloczyn dwóch zbiorów otwar-
tych jest otwarty. Wynika stąd, że iloczyn skończonej ilości zbiorów otwartych jest otwarty.
Dla nieskończonej ilości zbiorów otwrtych tak już być nie musi, o czym świadczy poniższy
przykład:
1 1
On = {0} nie jest otwarty
T
Przykład: On = (− , ) - zbiory otwarte. Zbiór
n n n∈N

Definicja: Liczbę x ∈ R nazywamy punktem skupienia zbioru A wtedy i tylko wtedy, gdy
x ∈ A \ {x}
Definicja: Liczbę x ∈ A nazywamy punktem izolowanym zbioru A wtedy i tylko wtedy, gdy
x∈/ A \ {x}
Przykład 1: A = (0, 1)
Zbiór punktów skupienia A - < 0, 1 > ; zbiór punktów izolowanych A - ∅
1
Przykład 2: A = { : n ∈ N}
n
1
Zbiór punktów skupienia A - {0} ; zbiór punktów izolowanych A - { : n ∈ N}
n
Przykład 3: A = Q
Zbiór punktów skupienia A - R ; zbiór punktów izolowanych A - ∅
Przykład własności topologicznych opisywanych za pomocą granic ciągów:
Twierdzenie:
  x ∈ R jest punktem skupienia zbioru A wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje ciąg
xn , xn ∈ A , xn 6= x taki, że n→∞
lim xn = x
n∈N

Granica funkcji

Definicja: Niech dana będzie funkcja f : D → R , D ⊂ R oraz punkt skupienia a zbioru D.

Mówimy, że b ∈ R jest granicą funkcji f w punkcie a (oznaczenie: lim = b ) wtedy i tylko
x→a
wtedy, gdy dla każdego ciągu (xn ) spełniającego warunki:
(∀n)xn ∈ D
(∀n)xn 6= a
lim xn = a
n→∞
lim f (xn ) = b
zachodzi n→∞
Uwaga 1: Równoważną definicję granicy można sformułować używając otoczeń.
Uwaga 2: Warunek a jest punktem skupienia zbioru D oznacza, że istnieje przynajmniej
jeden ciąg xn spełniający żądane warunki.
Uwaga 3: Analogicznie definiujemy granicę dla a = ±∞ oraz b = ±∞ . Dla a = +∞
należy jedynie zastąpić warunek a jest punktem skupienia zbioru D warunkiem D nie jest
ograniczony od góry. Podobnie dla a = −∞.
Przykład: Obliczyć granicę funkcji lim (4x2 − 3x)
x→2

Weźmy dowolny ciąg (xn ) : xn ∈ R , xn 6= 2 , oraz lim xn = 2

n→∞
Obliczmy granicę ciągu: lim (4x2n − 3xn ) = 16 − 6 = 10
n→∞
Widzimy, że granica ta nie zależy od wyboru ciągu (xn ) , a więc granica funkcji f istnieje i
jest równa: lim (4x2 − 3x) = 10
x→2