DWUMIAN NEWTONA I ZASADA INDUKCJI MATEMATYCZNEJ

WYKŁAD 1.

1. Dwumian Newtona
Definicja 1.1. Niech liczby całkowite k, l będą nieujemne oraz niech spełniają nierówność l < n.
n
P
Sumę al + al+1 + ... + an zapisujemy w postaci ak . Zmienną k nazywamy indeksem sumy, a liczby
k=l
l, n zakresami sumowania.
Uwaga 1.1. Własności symbolu
P

n
X n
X
(cak ) = c ak ,
k=1 k=1
n
X n
X n
X
(ak + bk ) = ak + bk .
k=1 k=1 k=1

Definicja 1.2. Silnią liczby naturalnej n ⩾ 2 nazywamy iloczyn n kolejnych liczb naturalnych od 1
do n i oznaczamy go symbolem n!. Mamy zatem
n! = 1 · 2 · ... · n.
Dodatkowo przyjmujemy, że 1! = 1 oraz 0! = 1.
Uwaga 1.2. Silnia ma następującą interpretację kombinatoryczną. Liczba wszystkich ustawień (per-
mutacji) liczb 1, 2, ..., n w ciąg jest równa n!. Dla dużych liczb naturalnych n prawdziwy jest nastę-
pujący wzór przybliżony Stirlinga
√  n
n
n! ≈ 2πn , gdzie e ≈ 2, 72.
e
Do krótkiego zapisywania iloczynów liczb nieparzystych lub parzystych stosuje się symbol podwój-
nej silni
(2n − 1)!! = 1 · 3 · ... · (2n − 1), (2n)!! = 2 · 4 · ... · (2n).
Przykład. Uprościmy wyrażenia
a)
[(n + 1)!]2 [n!(n + 1)]2 (n!)2 (n + 1)2
2
= 2
= 2
= (n + 1)2 ,
(n!) (n!) (n!)
b)
(2n)! (2n)! (2n)! 1
= = = .
[2(n + 1)]! (2n + 2)! (2n)!(2n + 1)(2n + 2) (2n + 1)(2n + 2)

2. Symbol Newtona
Definicja 2.1. Niech liczby całkowite n i k będą nieujemne oraz niech spełniają warunek k ⩽ n.
Symbolem Newtona nazywamy liczbę określoną wzorem
!
n n!
= .
k k!(n − k)!
Symbol Newtona jest zawsze liczbą naturalną.
Uwaga 2.1. Symbol Newtona ma następującą interpretację kombinatoryczną. Liczba wszystkich
  k-
elementowych podzbiorów (kombinacji) zbioru n-elementowego, gdzie 0 ⩽ k ⩽ n, jest równa nk .
1
2 WYKŁAD 1.

Fakt 1. Z określenia symbolu Newtona wynika, że

! !
n n
= 1, = n.
0 1
Ponadto, zachodzą następujące wzory
! ! ! ! !
n n n−1 n−1 n
= , + =
k n−k k−1 k k
dla 0 < k < n.
Dowód. Niech 0 < k < n. Wówczas z definicji symbolu Newtona mamy
! !
n n! n n!
= oraz = ,
k k!(n − k)! n−k (n − k)!k!
więc istotnie równość jest spełniona. Podobnie,
! !
n−1 n−1 (n − 1)! (n − 1)!
+ = +
k−1 k (n − k)!(k − 1)! k!(n − 1 − k)!
(n − 1)! 1 1
 
= +
(n − k − 1)!(k − 1)! n − k k
(n − 1)! n
= ·
(n − k − 1)!(k − 1)! (n − k)k
!
n! n
= = .
(n − k)!k! k
□
Fakt 2. Dla n ⩾ 3 prawdziwy jest wzór
! !
2 n+2 n
n = − .
n−1 n−3
Dowód. Niech n ⩾ 3. Wówczas
! !
n+2 n (n + 2)! n!
− = −
n−1 n−3 (n − 1)!(n + 2 − n + 1)! (n − 3)!(n − n + 3)!
n(n + 1)(n + 2) (n − 2)(n − 1)n
= −
3! 3!
2
=n .
□
Fakt 3. Dla 0 ⩽ k ⩽ n prawdziwy jest wzór
! !
n n−1
k=n .
k k−1
Dowód. Korzystając z definicji symbolu Newtona mamy
!
n n! (n − 1)!
k= k=n
k (n − k)!k! (n − k)!(k − 1)!
!
(n − 1)! n−1
=n =n .
(n − 1 − (k − 1))!(k − 1)! k−1
□
Fakt 4. Dla 0 ⩽ k ⩽ m ⩽ n prawdziwy jest wzór
! ! ! !
n m n n−k
= .
m k k m−k
 WYKŁAD 1. 3

Dowód. Korzystając z definicji symbolu Newtona mamy

! !
n m n! m! n!
= · =
m k (n − m)!m! k!(m − k)! k!(n − m)!(m − k)!
! !
n! (n − k)! n n−k
= · =
k!(n − k)! (n − m)!(m − k)! k m−k
□
Gdy k ⩽ n2 , to do obliczania wartości symbolu Newtona można stosować wzór
!
n n · (n − 1) · (n − 2) · ... · (n − k + 1)
= .
k k!
Natomiast, gdy k > n2 , to wygodnie jest najpierw zastosować tożsamość
! !
n n
= ,
k n−k
a dopiero potem powyższy wzór.
Przykład. Obliczymy
a)
!
7 7·6·5
= = 35,
3 1·2·3
b)
! !
13 13 13 · 12 · 11 · 10
= = = 715.
9 4 1·2·3·4

Dwumian Newtona
Niech a, b będą liczbami rzeczywistymi, a n nieujemną liczbą całkowitą. Wyznaczymy rozwiniętą
postać wyrażenia (a + b)n dla kilku początkowych wartości n. Mamy
(a + b)0 = 1,
(a + b)1 = a + b,
(a + b)2 = a2 + 2ab + b2 ,
(a + b)3 = a3 + 3a2 b + 3ab2 + b3 ,
(a + b)4 = a4 + 4a3 b + 6a2 b2 + 4ab3 + b4 .
Zapiszmy w formie „trójkata” współczynniki przy wyrażeniach ak bl . Wówczas otrzymamy fragment
konfiguracji liczb naturalnych zwanej trójkatem Pascala:
n = 0: 1
n = 1: 1 1
n = 2: 1 2 1
n = 3: 1 3 3 1
n = 4: 1 4 6 4 1
Zauważmy, że w tym trójkącie lewy i prawy bok składają się z „jedynek”. Ponadto, suma każdych
dwóch sąsiednich liczb jest równa wyrazowi stojącemu w środku pod nimi (taką samą własność ma
symbol Newtona).
Obserwacje te pozwalają na wysunięcie hipotezy o ogólnej postaci rozwinięcia
! ! ! ! !
n n n n n−1 n n−2 2 n n n
(a + b) = a + a b+ a b + ... + abn−1 + b .
0 1 2 n−1 n
4 WYKŁAD 1.

Powyższą równość nazywamy wzorem dwumianowym Newtona. Używając symbolu sumy wzór zapi-
sujemy
n
!
n
X n n−k k
(a + b) = a b .
k=0 k

Uwaga 2.2. W oparciu o wzór dwumianowy Newtona potrafimy napisać także wzór
n n
! !
n n−k n
(a − b)n = (a + (−b))n = a (−b)k = (−1)k an−k bk .
X X

k=0 k k=0 k
Fakt 5. W każdym rzędzie trójkąta Pascala, suma liczb pierwszej, trzeciej, piątej, ... (nieparzystych)
jest równa sumie liczb drugiej, czwartej, szóstej,... (parzystych), co zapisujemy
! ! ! ! ! !
n n n n n n
+ + + ... = + + + ...
0 2 4 1 3 5
lub
n n
! !
X n X n
= .
k=0, k k=1, k
k−parzyste k−nieparzyste

n  
n
Dowód. Zastosujemy wzór dwumianowy Newtona (a+b)n = an−k bk . Niech a = 1 oraz b = −1.
P
k
k=0
Wówczas
! ! ! ! ! !
n n nn n n n
0 = (1 − 1) = − + − + ... + ...(−1)n−1 + (−1)n ,
0 1 2 3 n−1 n
co kończy dowód. □
Przykład. Zastosujemy wzór dwumianowy Newtona do wyrażeń
a)
5 5 k
!
1 5 5−k 1 10 10 5 1
 
= x5 + 5x +
X
x+ 3 = x + + + ,
x k=0 k x3 x3 x7 x11 x15
b)
√ √ 8
8 √ 8−k √ √ √
!
8 k
v = u4 + 8 u7 4 v
X
4 4
u+ v = ( u)
k=0 k
√ √ √
4
√ √
4
√
+ 28u3 v + 56 u5 v 3 + 70u2 v + 56 u3 v 5 + 28u v 3
√ √4
+ 8 u v7 + v2.
Przykład. Korzystając ze wzoru dwumianowego Newtona udowodnimy, że
n  
n
a) (−1)k = 0
P
k
k=0

zastosujmy wzór dwumianowy do wyrażenia

n n
! !
n n n−k n
1 (−1)k = (−1)k ;
X X
0 = (1 + (−1)) =
k=0 k k=0 k
n  
n
b) 2k = 3n
P
k
k=0

zastosujmy wzór dwumianowy do wyrażenia

n n
! !
n n
X n n−k k X n k
3 = (1 + 2) = 1 2 = 2 ;
k=0 k k=0 k
n  
n
c) = n2n−1
P
k k
k=1
 WYKŁAD 1. 5

korzystając ze wzoru Newtona mamy

n n n
!
X n X n! X n(n − 1)!
k = k =
k=1 k k=1 k!(n − k)! k=1 (n − k)!(k − 1)!
n
!
n−1
= n2n−1 ;
X
=n
k=1 k−1
n  
n
d) 2k = 3n − 1
P
k
k=1

korzystając ze wzoru Newtona mamy

n n
! !
k n n n−k k
1 2 − 1 = (1 + 2)n − 1 = 3n − 1.
X X
2 =
k=1 k k=0 k
 15
1
Przykład. W rozwinięciu dwumianowym wyrażenia a3 + a2
znajdziemy współczynnik stojący
przy a5 .

Składniki w rozwinięciu dwumianowym wyrażenia mają postać

! k !
15 1 15 45−5k

(a3 )15−k 2 = a , gdzie 0 ⩽ k ⩽ 15.
k a k
Zatem, aby otrzymać a5 musi być
  spełnione równanie 45 − 5k = 5. Stąd otrzymujemy k = 8.
5 15
Współczynnik przy a jest równy 8 = 6435.
 n
Przykład. Współczynnik przy x−1 w rozwinięciu dwumianowym wyrażenia 1 − 3
x
wynosi (−36).
Wyznacz n.

Zauważmy, że korzystając ze wzoru Newtona mamy

n n k n
! !
3 n 3 n

(−3)k x( − k).
X X
1− = − =
x k=0 k x k=0 k
Zatem dla k = 1 otrzymujemy
!
n n!
(−3) = −3 = −3n = −36,
1 (n − 1)!
więc n = 12.

3. Indukcja matematyczna
Twierdzenie 3.1. Niech T (n) oznacza zdanie logiczne o liczbie naturalnej n oraz niech n0 będzie
ustaloną liczbą naturalną. Wówczas, jeżeli
1. zdanie T (n0 ) jest prawdziwe,
2. dla każdej liczby naturalnej n ⩾ n0 prawdziwa jest implikacja
T (n) =⇒ T (n + 1),
to zdanie T (n) jest prawdziwe dla każdej liczby naturalnej n ⩾ n0 .
Przykład. Pokażemy, że dla dowolnej liczby naturalnej n zachodzi równość
n2 (n + 1)2
13 + 23 + ... + n3 = .
4
12 (1+1)2
Dla n = 1 równość jest spełniona, gdyż mamy 13 = 4
. Załóżmy, że równość zachodzi dla liczby
naturalnej n, to znaczy
n2 (n + 1)2
13 + 23 + ... + n3 = .
4
6 WYKŁAD 1.

Pokażemy, że zachodzi ona także dla n + 1. Mamy

n2 (n + 1)2
zał. ind.
13 + 23 + ... + n3 + (n + 1)3 = + (n + 1)3
4
(n + 1)2 [n2 + 4(n + 1)] (n + 1)2 (n + 2)2
= = .
4 4
Zatem równość jest prawdziwa dla n + 1. Z zasady indukcji matematycznej wynika, że równość
zachodzi dla każdego naturalnego n.
Przykład. Pokażemy, że dla dowolnego naturalnego n liczba 13n + 11 jest podzielna przez 12.

Sprawdzamy, czy hipoteza o podzielności jest prawdziwa dla n = 1. Mamy 13 + 11 = 24 = 2 · 12, więc
hipoteza jest prawdziwa. Załóżmy teraz, że hipoteza ta jest prawdziwa dla dowolnej liczby naturalnej
n. Wówczas istnieje liczba całkowita p taka, że 13n + 11 = 12p. Pokażemy, że powyższa hipoteza jest
prawdziwa także dla n + 1. Mamy
13n+1 + 11 = (12 + 1)13n + 11 = 13n + 11 + 12 · 13n
zał. ind.
= 12p + 12 · 13n = 12(p + 13n ),
czyli liczba 13n+1 + 11 jest podzielna przez 12. Z zasady indukcji matematycznej wynika, że dla
każdego naturalnego n liczba 13n + 11 jest podzielna przez 12.
Przykład. Pokażemy, że dla dowolnej liczby rzeczywistej x ⩾ −1 oraz dla dowolnej liczby naturalnej
n prawdziwa jest nierówność Bernoulliego
(1 + x)n ⩾ 1 + nx.
Niech x będzie dowolną liczbą rzeczywistą z przedziału [−1, ∞). Sprawdzamy, czy dla n = 1 nierów-
ność Bernoulliego jest prawdziwa. Mamy
(1 + x)1 = 1 + x ⩾ 1 + 1x,
zatem nierówność jest prawdziwa. Załóżmy teraz, że nierówność ta zachodzi dla liczby naturalnej n.
Pokażemy, że zachodzi ona dla liczby n + 1. Z założenia indukcyjnego mamy
(1 + x)n ⩾ 1 + nx.
Mnożymy obie strony nierówności przez 1 + x ⩾ 0 i otrzymujemy
(1 + x)n+1 ⩾ (1 + nx)(1 + x) = 1 + (n + 1)x + nx2 ⩾ 1 + (n + 1)x,
gdyż nx2 ⩾ 0. Zatem nierówność Bernoulliego jest prawdziwa dla n + 1. Z zasady indukcji matema-
tycznej wynika, że nierówność Bernoulliego jest prawdziwa dla dowolnej liczby rzeczywistej x ⩾ −1
oraz dla dowolnej liczby naturalnej n.
Przykład. Pokażemy, że
| sin nx| ⩽ n| sin x| dla dowolnych n ∈ N, x ∈ R.
Dla n = 1 mamy | sin x| ⩽ | sin x|. Ustalamy n ⩾ 2 i zakładamy, że
| sin nx| ⩽ n| sin x| dla dowolnego x ∈ R.
Pokażemy, że dla n + 1 zachodzi
| sin(n + 1)x| ⩽ (n + 1)| sin x| dla dowolnego x ∈ R.
Korzystając ze wzoru na sinus sumy, własności wartości bezwzględnej i założenia indukcyjnego do-
stajemy
wzór n. trój.
| sin(n + 1)x| = | sin nx cos x + sin x cos nx| ⩽ | sin nx cos x| + | sin x cos nx|
| cos α|⩽1 zał. ind.
= | sin nx| + | sin x| ⩽ n| sin x| + | sin x| = (n + 1)| sin x|.
Z zasady indukcji matematycznej wynika, że nierówność | sin nx| ⩽ n| sin x| jest prawdziwa dla
dowolnych n ∈ N oraz x ∈ R.
 WYKŁAD 1. 7

Przykład. Udowodnimy wzór Newtona

n
!
n
X n n−k k
(a + b) = a b dla dowolnych n ∈ N, a, b ∈ R.
k=0 k
Dla n = 1 mamy a + b = a + b. Ustalamy n ⩾ 2 i zakładamy, że
n
!
n
X n n−k k
(a + b) = a b dla dowolnych a, b ∈ R.
k=0 k
Pokażemy, że dla n + 1 zachodzi równość
n+1
!
n+1
X n + 1 n+1−k k
(a + b) = a b dla dowolnych a, b ∈ R.
k=0 k
Korzystając z założenia indukcyjnego dostajemy
n n
! ! !
n+1
X n n−k k X n n+1−k k
(a + b) = (a + b) a b = a b
k=0 k k=0 k
n
!
X n n−k k+1
+ a b
k=0 k
n
n n+1−k k n+1
! !
n
an−(k−1) bk
X X
= a b +
k=0 k k=1 k − 1
n
! !!
n+1 n n
an+1−k bk + bn+1
X
=a + +
k=1 k k−1
n+1
!
X n + 1 n+1−k k
= a b ,
k=0 k
     
n n n+1
ponieważ k
+ k−1
= k
.