🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼

े
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

हे कु अजुना !
"जो य करीत नाही याला (अ प
सुखिविश ) मनु यलोक सु दा सुखदायक नाही ,मग अ य (पर)
लोक व पुढील जीवन कसे सुखदायक असतील (मनु याला िन य
“गीता पाठ” ानय आिण “हरे कृ ण” जपय अव य के ला
पािहजे) ।।भगव ीता।।4:31।।”
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

“िन य “हरे कृ ण” मं िलहा व “ ीगीतापाठ” करा धन, संपि

आिण मो िमळवा”
भि योग
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

“हरे कृ ण हरे कृ ण ,कृ ण कृ ण हरे हरे ।

हरे राम हरे राम, राम राम हरे हरे ।।”---िनरंतर जप व वण करा
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

“ॐ नमो भगवते वासुदेवाय।।”

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼🌼
 ।। ीम गवद गीता ।।
**************** ॐ नमो परमा मने नम: ****************

(The secret knowledge)

🌿(मराठी)🌿
---------------------संदभ-------------------------
१. ीम गवद गीता मराठी (Android app)
----------------------------------------------------
“ ीकृ ण : परंतु दुसरी एक सनातन , अनािद अशी कृित आहे ,जी
या य ( थूल) आिण अ य (सु म) पदाथा या पलीकडची आहे,
ती े आहे. सपं ण
ू जगाचा नाश झाले जरी ,ती (िद य) कृती कधीच
न होत नाही ।।8:20।। ”

चला जाऊया भगवंता ये घरी

( ीकृ ण धाम, अ र ,वैकु ठ धाम)
 🐘 िवषयानु म🐘
* ीम गवद् गीता महा मय (भाग १-२)............................................................1
१. अ याय-अजुनिवषादयोग...............................................................................................7
२. अ याय- सां ययोग........................................................................................................12
३. अ याय- कमयोग............................................................................................................22
४. अ याय- ानयोग.........................................................................................................................28
५. अ याय- कमसं यासयोग..............................................................................................34
६. अ याय- (ॐ) यानयोग...............................................................................................39
७. अ याय- ानिव ानयोग.............................................................................................44
८. अ याय- अ र योग................................................................................................47
९. अ याय- राज योग...................................................................................................52
१०.अ याय-िवभूितयोग...................................................................................................................57
११.अ याय- िव पदशनयोग....................................................................................................62
१२.अ याय- भि योग....................................................................................................................70
१३.अ याय- े े िवभागयोग...................................................................................73
१४.अ याय- गणु यिवभागयोग.......................................................................................78
१५.अ याय- पु षो मयोग...............................................................................................82
१६.अ याय- दैवीसूरसंपदिवभागयोग..............................................................................85
१७.अ याय- दा यिवभागयोग....................................................................................88
१८.अ याय- मो सं यासयोग...........................................................................................92
 🌞 ीम गवद् गीता महा मय 🌞 1

(भाग-१)
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ीप ृ वी देवी हणाली
हे भगवान ! हे परमे रा ! हे भो ! ारं ध (भा य अनुसार) कमाला
भोगत असता मनु यला एकिन भि कसे िमळू शकते ।।1।।
ीिव णु हणाले
ारं धकमाला भोगत असता जो माणूस नेहमी ीगीताचे अ यासात
(पाठात) आस आहे ,तोच या संसारात मु व सुखी आहे आिण सव
कमात (व कमफलात) आस रिहत आहे ।।2।। या कारे कमलाची पाने
पा याला पश क शकत नाही, याच कारे जो माणूस ीगीताचे यान
करतो याला महापापािद पाप कधीिहं पश करीत नाही ।।3।। िजकडे
ीगीताचे ंथ आहे आिण िजकडे ीगीतेचा िन य पाठ होतो, िततेच
यागािद सव तीथ िनवास करीतात ।।4।। सव देव, ऋिष ,योगीगण, नाग
आिण गोपालबाल ीकृ ण ,नारद , ुव आिण सव पाषदान सोबत
लवकरच सहायक होतात ,िजकडे ीगीता (सदैव) वतमान आहे ।।5।।
िजकडे ीगीतेचा िवचार, पाठ, पठन आिण वण होतो ,हे पृ वी
(देवी) ! ितकडे मी िनि तच ( ील मी सोबत) िनवास करतो ।।6।। मी
ीगीताचे आ यात राहतो, ीगीता माझे उ म घर आहे आिण ीगीतेचा
आ य घेवूनच मी हे ित ही लोकांचे पालन-पोषण करतो ।।7।। ीगीता
अित अवणीय पदावली ,अिवनाशी, (स पुण वेद) अथमा आिण अ र
व प , िन य , व पीनी, परम े माझी िव ा आहे या यात
काही शंका नाही ।।8।। ीगीता िचदानंद ीकृ ण यां या मुखातून
अजुनाला सांिगतले गेलेले आिण ित ही वेद (फल) व प , परमानंद
 व प आिण (सत-् असत)् त व व प पदाथा या ानानी यु आहे
।।9।। जो माणूस मनाला ि थर करणारा होऊन िन य ीगीताचे १८
अ ययांचा जप पाठ करतो ,तो ान थ िस ीला ा करतो आिण नतं र
परम पदाला (वैकु ठ धामाला) ा करतो ।।10।। जो सपं ण ू ीगीताचे
पाठ कर यात असमथ असेल, अध पाठ के ले तरी गायला दान के याणे
जो पु य ा होतो , याला तो ा करतो, यात काही शंका नाही ।।11।।
जो तीस या भागाचा पाठ करतो तो गंगा नानाचा फल ा करतो आिण
जो सहावे भागाचा पाठ करतो तो सोमयागचा फल लाभतो ।।12।। जो
माणस ू भि यु होऊन िन य एक अ यायाचा जरी पाठ करीत असेल तरी
तो लोकाला ा होतो आिण िशवगण बनून िचरकाल (महा लय)
पयत िनवास करतो ।।13।। हे पृ वी ! जो ने ी एक अ याय एक ोक व
एक चरणाचा जरी पाठ करीत असतो, तो म वतं र पयत मनु य (त व)
ज म ा करतो ।।14।। जो माणूस ीगीताचे दाह, सात ,पाच, तीन,दोन
आिण एक व अधा े काचा िन य पाठ करतो तो िनि त दाह हजार वष
पयत च लोकाला ा होतो आिण गीते या पाठात रत माणसाचा मृ यु
झाला तर तो (पशु-प ी या योनीत न जाता) पुन: मनु य ज म ा करतो
।।15।। गीताचे पनु : पु हा अ यास क न उ म मुि ा करतो आिण
“गीता” असे उ चारण करत जो मरण पावतो तो सदगित (कृ ण धाम)
िमळवतो ।।16।। गीताचे अथाचे वणात आस असलेला महापापी
असला तरी तो वैकु ठ लोकाला ा होतो आिण िव णु सोबत
(कायमचा) परम आनंद िमळवतो ।।7।। सव कम करीत िन य ीगीताचे
अथाचा जो िवचार करतो, याला जीवंतच मु समझ . मृ यु नंतर तो
(कृ ण धाम) परम पदला ा करतो ।।18।। गीताचे आ य घे त (सीता
माते ये वडील राजा) जनक आिण िकतऐक राजा पापमु होऊन या
भलु ोकात यश वी झालेत आिण परम पदालाही ा के ले आहेत ।।19।।
ीगीताचे पाठ क न जो महा मयचा पाठ करत नाही , याचा पाठ िन फल
होतो. असे पाठाला म प हटले गेले आहे ।।20।। जो या गीताचे
महा मय सोबत ीगीताचे पाठ करतो ,तो याच ं े फल ा करतो आिण
नंतर दूलभ गितची ा ी करतो ।।21।।
सूत हणाले
ीगीताचे महा मयेला मी सािं गतला, गीता पाठाचे शेवटी (महा मये ला)
याला जो पाठ करतो तो वर सांिगतलेले फल ा करतो ।।22।।

***************************************************
 🌞 ीम गवद् गीता महा मय 🌞 3
(भाग-२)
शौनक ऋिष हणाले
------------------------------------------------------------------------------------------------

हे सूता ! अित पूवकालातले मुिन ीवेद यासानी सांिगतलेले ृितम ये

विणत ीगीता माहा य ते मला कसेिह कारे सांगा ।।1।।
सूत हणाले
आपण जे ाचीन आिण उ म ीगीता माहा य िवचारले आह, ते
अितशय गु आह। हणजे ते सांगायला कोणीिह समथ नाह ।।2।। गीताचे
माहा य ीकृ णलाच सपं ण ू मािहत आह, थोडा अजुनाला मािहत आह
तसेच शुकदेव, या व य , जनकािदला थोडाफार मािहत आह ।।3।।
अ य लोक दुस यांकडून वण क न लोकां या संगितत याचे क तन
करतात । हणून ीवेद यासां या मुखातून मी जे काही ऐकले आह ते
आता मी तूला सांगतो ।।4।। जी ओपओप ीिव णु भगवंता या मुखातून
बाहेर पडली ,ती गीता (माणसाला) चागं या कारे क ठ थ कले पािहजे
। अ य शा ांचे सं ह क न कुठले लाभ होणार आह? ।।5।। गीता
धममय, सव ानाचे परमल य आिण सव शा ांनी प रपूण आह, हणून
ीगीता े (व िवशेष) आह ।।6।। जो माणूस या घोर (दुख पी) संसार
सागराला पार क ं इ छीतो , याला गीता पी नावेत चडून सुखपूवक पार
के ला पािहजे ।।7।। जो माणस
ू या पिव गीताशा ाचे सावध राहन िन य
पाठ करतो, तो िनि त भय, शोक आिद पासून रिहत होऊन
ीिव णुपदाची (कृ ण धामाची) ाि करतो ।।8।। जो सदैव योग-
अ यासात रत आहे, गीताचे ान ऐकले नाह आिण तरी तो मो ा ीची
इ छा ठे वतो, तो मूढा मा, बाल माणे हा याचे पा होतो ।।9।। जो
रा न-िदवस गीता शा ाचे पाठ करतो व वण करतो, तो मनु य नाह ,
याला तू देवच समझ, ा यात काही शंका नाह ।।10।। ितिदन मनु य
पा याने नान क न व छ होत अलेस, परंतु जर एखाघाने एकदा सु ा
पिव जल पी भगव ीतेम ये थान के ले, तर याची भौितक जीवनाची
मिलनता पण ू पणे न होऊन जातात ।।11।। जो माणस ू वत:हन गीताचे
पाठ व वण करण हे जाणत नाह . याने दुस याकडून वण सु ा के ला
नाह । याला गीताचे ान नाह , ा नाह व भावना ही नाह ।।12।। तो
मनु य लोकात भटकट राहणारे डुकरा (शुकर ाणी) सारखा आह.
या यापे ा अधम (नीच) दुसरा कोणी माणूस नाह , कारण तो
ीगीताचे ानाला जाणत नाह ।।13।। जो गीताचे अथाचे पाठ करत
नाह . याचे ानाला, आचाराला, ताला, चे ाला, तपाला आिण
यशाला िध कार आह । या यापे ा अधम (पापी) अ य कोणी मनु य
नाह ।।14।। जो ान गीताम ये गायलेला नाह , तो ान वेद आिण
वेदांतात िनंदनीय आह हणुन तो ान िन फल, धमरिहत आिण आसूरीक
आह असे तू जाण ।।15।। जो माणस ू रा ण-िदवस, झोपेत, चालता,
बोलता आिण ऊभे राहता गीताचे यथाथ सतत यान करतो, तो सनातन
मो ाची ा ी करतो ।।16।। योगीयांचे थानी, िस दगणांचे थानी, े
पु षांचे समोर, सतं सभेत, य थानी आिण िव णभ ु ांचे समोर गीताचे
पाठ करणारा यि परम गतीची ( ीकृ ण चे िनवास थान) ा ी करतो
।।17।। जो रोज गीताचे पाठ आिण वण करतो, यानीच दि णा सोबत
अ मेध आिद सव य के ले आहेत ,असे हटल जाते ।।18।। यांनी
भ भावानी एका िच क न गीताचे अ ययन के ले आहे, यानीच सव
वेदांचे, शा ांचे आिण परु ाणांचे अ यास के ले आहे ,असे हटल जाते
।।19।। जो माणसू वतः गीताचे अथाचे वण करतो, गातो व परोपकार
हेतु (लोकांना) सांगतो तो परम पदाची ा ी करतो ।।20।। यां या घरात
ीगीताचे पूजन होते, तीथे च (आ याि मक, आिधदैिवक आिण
अिधभौितक) तीन तापा (रोगा) पासनू उ प न होणारी पीडा व याधी येत
नाही ।।21।। िजकडे सतत गीताचे अिभनंदन होते , ितकडेच ीभगवान
(िव णु) परमे रा म ये एकिन भ उ प न होते ।।23।। आघं ोल के ली ,
नाही के ली, पिव अस क अपिव असो, पण जो य परमे राचे
आिण िव पाचे (अ याय 11 चे) िन य मरण (पाठ) करतो , तो सवदा
पिव आह ।।24।। सव थानी जेवन करणारा आिण सव कारे दान हण
करणारा जरी गीताचे पाठ करत असला, तरी तो कधीच (कमफलांनी)
िल होत नाही ।।25।। याचे िच ने ी ीगीताम ये रमण करीत असते,
तोच स पूण अ नीहो इ यािद य , िन य जप करणारा, (वैिदक) ि या
करणारा आिण पि डत आहे ।।26।। तोच दशन करण यो य, धनी, योगी,
ानी ,याि क, यान करणारा आिण सव वेदांचे अथ जाणणारा आहे
।।27।। िजकडे गीता ंथाचे िन य पाठ होत असते , ितथे च पृ वीवरचे
यागािद सव तीथ िनवास करतात ।।28।। तसेच याच ं े घरात व देह पी
देशात सव देवगण, ऋिषगण, योगीजणांचे आिण सपाचे िन य िनवास
असते ।।29।। गीता, गंगा, गाय ी, सीता, स या, सर वती, िव ा,
व ली, ि सं या, मु गेिहनी ।।30।। अथमा ा ,िचदानदं , भव नी,
भयनािशनी, वेद यी, परा, अनंता आिण त वाथ ानमंजरी (त व पी
अथाचे व ानाचे भडं ार) ।।31।। या कारे (गीताचे गण ु पी) अठरा
नावांचे जो ि थर मनाचे ारा िन य जप करतो, तो लवकरच ानिसि द
आिण मृ युनंतर परम पदाला ( ीकृ ण धाम) ा करतो ।।32।। माणूस
जसै कसै कम करीत असतो, जर तो यासोबत गीतापाठ चालू ठे वतो, तर
तो सव कम िनद िषतापणे पण ु क न याचे फल ा करतो ।।33।। जो
माणूस ा म ये िपतरांना ल य क न गीताचे पाठ करतो, याचे िपतृ
संतु होऊण नरकातून सदगित िमळवतात ।।34।। गीतापाठ क न स न
व ा क न तृ झालेले िपतगृ ण नतं र आप या पु ाला आशीवाद देणे
ृ ोकात जातात ।।35।। जो माणूस गीताचे िलखान ग यात ,
हेतू िपतल
हाताथ, व म तकावर धा ण करतो. याचे सव िव न प दा ण
उप वांचे नाश होते ।।36।। भरतख डात जो चार ( कारचे) मनु य वगाचे
( ा ण, ि य, वै य ( यािण य , यापारी, ेतकरी), ु
(नौकरशाही) देह ा क न, जो अमतृ व प गीताचे पाठ करत नाही व
वण सु ा करत नाही ।।37।। तो हाथात आलेले अमृत (कलश) सोडूण
क क न िवषच खात असतो, पण जो माणूस ीगीताचे िन य पाठ ,
वण करतो, तो ा लोकात गीता पी अमृताचे पान क न नंतर तो मो
ा क न (कायमचा) सुखी होतो ।।38।। संसाराचे दुखांनी त झालेले
या माणसानी (गीताचे) ान ऐ ले आहे, यानीच अमतृ ा के ला आहे
आिण यानीच ीह र धामाची ाि के ली आहे ।।39।। ा लोकात
जनकािद सारखे िकती राजा या ीगीताचे आ य घेऊन आिण पापरिहत
होऊन परम पदाची ाि के ली आहे ।।40।। गीताम ये उ च आिण नीच
(दजचे) माणसा यात िवषया बदल काहीच भेद नाही आहे, कारण गीता
व प आहे, हणनू याचे ान सवासाठी सारखे आहे ।।41।। गीता ये
अथाला परम आदरभावानी ऐकूण जो आनंिदत होत नाही, तो माणूस
माद या कारण व प ा लोकात तो (आ याि मक कम) फल ा
करत नाही ,तर तो यथ म करीत (जगत) असतो ।।42।। गीताचे पाठ
क न जो माहा य ये पाठ करत नाही, याचे गीतापाठ यथ होते आिण
याचे पाठ के वल म पच राहण जाते ।।43।। वर सािं गतलेले माहा य
सोबत जो गीताचे पाठ करतो, व ापवू क ऐकतो तो दुलभ गितची
( ीकृ ण धामाची) ा ी करतो ।।44।। गीताचे सनातन (शा त)
माहा य मी सांिगतला आहे, जो गीतापाठाचे शे वटी माहा यचा जो पाठ
करतो तो वर सािं गतलेले फल ा करतो ।।45।।

--------------------------------------------------------
“ ील मी भगवान िव णु या िनयं णा खाली काय करीत
असते, अ ानी ,मुढ लोक ल मी माझी व मा या िनयं णात
आहे असे हणतात , तरी ते दख ु ी असतात।।”
--------------------------------------------------------
ाने री गीता महा मय
गीताकथा ती सुंदर । कटली रणभूमीवर । कर या जगाचा उ दार ।।32।।
अजून ऐका गो एक । गीता परम ान साि वक । आ मत वाचा सुवास ।
गीते कारणे संपता म अ ान । होतसे बोधाचे कटन । संपतसे ते
ज ममरण ।।35।। कलांना येते कौश यता । पु य ते वाढता । घडली ऋिष
जनमेजयाचे दोषांशी मु ता ।।37।। जसे सयू िबबं च कटले । ैलो य पहा
उजळले । तैसे यासानी कटिवले । गीता त व सुपीक जिमनीत बी पेरता
। कटते ती धनधा यता । तैसे फुलली ही गीता ।।39।।
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

े ाय ।। मं िलहा
“ िन य ॐ नमो भगवते वासदु व
धंन,संपि आिण मो िमळवा ”
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
 अ याय १ 7
अजनिवषाद
ु योग
(राजा) घत ृ रा हणाला
------------------------------------------------------------------------------------------

हे सं जया ! (पिव ) धम े ात व कु े ात यु ासाठी एकि त झालेले

माझे पु ांनी आिण पा डू पु ांनी काय के ले ? ।।1।।
सं जय हणाला
हे महाराज ! पांडवांची सै याला यूह रचनांम ये अवि थत पाहन
दुय धनाने ोणाचाया या जवळ जाऊन असे वचन हणाला ।।2।। हे
आचाय ! तुम या (ि य) बु ीमान िश याने ु पदपु धृ ु नाने
यूहरचना क न उभी के लेली ही पांडु पु ांची चंड सै याला पहा ।।3।।
या सै यात मोठं मोठी धनु य घे तलेले भीम, अजुना सारखे शूरवीर,
सा यक , िवराट, महारथी ु पद ।।4।। धृ के त,ू चेिकतान, बलवान,
कािशराज, पु िजत, कुि तभोज, नर े शै य ,परा मी युधाम यू ।।5।।
तसेच अ यंत शि शाली उ मौजा, ( ीकृ ण-बलरामाची बहीण) सुभ ा
पु अिभम यू आिण ौपदीचे पाच पु हे सवच महारथी आहेत ।।6।।
परंतु हे ा ण े ा ( ोणाचाय) ! आपले जे िविश बलशाली (यो ा)
आहेत या सवाना जाणून या आिण मा या सै याचे जे सेनापित
आहेत ,ते मी तु हाला सागं तो ।।7।। आपण ोणाचाय, िपतामह, भी म,
कण, यु ात िवजयी होणारे कृपाचाय ,( ोणाचाय पु )
अ थामा ,िवकण तसेच सोमद ाचा मुलगा भू र वा ।।8।। इतरही पु कळ
शूरवीर आहेत इथे जे मा यासाठी ाण दे यास तै यार असनू . ते सवजण
िनरिनरा या श -अ ांनी सि जत असून यु कलेत पारंगत आहेत ।।9।।
भी म िपता हांनी र ण के लेले आपले हे सै यबल सव ीने अप रपण ू
िदसत आहे; तर भीमाने र ण के लेले सै यबल प रपूण (सीिमत) िदसत
आहे ।।10।। हणनू सव यूहा या वेश ारात आप-आप या जागेवर
राहन आपण सवानीच िन:संदेह भी म-िपतामहाचे च सव बाजूंनी र ण
करावे. ।।11।। असे ऐकून कौरवांतील वृ द ,महापरा मी िपतामह भी माने
या दुय धनाचे अंत-करणात आनदं िनमाण करीत मोठ्याने िसहं ासारखे
गजना क न शंख वाजिवला ।।12।। यानंतर शंख, नगारे , ढोल, मृदङग,
िशंगे इ यािद वा े एकदम वाजू लागली आिण यांचा चंड आवाज
झाला ।।13।। यानंतर पांढरे घोडे जोडले या उ म रथात बसले या
ीकृ णांनी आिण पांडुपु अजुनाने िद य शंख वाजवले
।।14।। ीकृ णानी पा ज य नावाचा आिण भयानक कृ ये (कम) करणारे
भीमाने पौ नावाचा मोठा शंख फुंक ला ।।15।। कु तीपु राजा युिध र
अनंतिवजय, नकुल आिण सहदेव यांनी सुघोस आिण मिन पु पक ।।16।।
तसेच महांधनध ु ारी, महारथी िशखडं ी आिण घृ धु न , िवराट अिजं य
सा यिक ।।17।। ु पद आिण ोपदीचे (पांच) मुलगे आिण महाबाह (कृ ण
बलरामाची भिगनी) सभ ु ापु (अिभम यु) या सवानी हे राजन घुतरा !
चोह कडे आप आपले शंख वाजिवले ।।18।। आकाश व पृ वी दणकावून
सोडणा या या तंबुल ( चंड) आवाजाने कौरवांचे काळीज फाडून टाकले
(असे ऐकून महा लय आले क काय आकाशात देवगण सु ा घाब न
गेले) ।।19।। महाराज ! यानंतर (लाल) वजावर हनुमान असणा या
रथात या अजुनाने यु दा या तयारीने उ या असले या या कौरवांना
पाहन, धनु य हातात घे ऊन यु ासाठी स ज झाला ।।20।। हे राजन
(घृतरा ) ! ते हा अजुनाने हषीके श ीकृ णाला असे हणाला . हे
अ युता ! माझे रथ दो ही सै यां या म यभागी उभा करा ।।21।। मी
रणभूमीवर यु ा या इ छे ने स ज झाले या या श ू प ांकडील यो ायांचे
मी अवलोकन करीतो, व मला रण - सं ामांत कोणाबरोबर लढा वयाचे
आहे आिण ।।22।। दुबुि द घृतरा पु ांचे (दुय धनाचे) क याण
कर या या इ छे ने जे हे येथे सव लढणारे जमले आहेत , यांना मी पाह
इ छीतो ।।23।।
संजय हणाला
हे धृतरा महाराज ! अजुनाने असे सांिगत यावर ीकृ णांनी दो ही
सै यां या म यभागी सव म रथ उभा के ला ।।24।। भी म, ोणाचाय व
इतर सव जगातील राजां या उपि थितत भगवान (अजुनला) असे हणाले
हे पाथ ! (यु ासाठी) एकि त झालेले या सव कौरवांना पहा ।।25।।
यानंतर कुंतीपु अजुनाने या दो ही सै यांम ये असले या काका, आजे-
पणजे, गु ( ोण), मामा, भाऊ, मुलगे, नात,ू िम , सासरे आिण
िहतिचंतक या सवाना पाहीले ।।26।। तेथे जमले या या सव बा धवांना
पाहन अ यंत क णे ने या झाले या कु तीपु अजुनाने शोकाकुल होऊन
हणाला ।।27।।
अजनु हणाला
हे कृ णा ! यु दा या इ छे ने (ये थे) उ या असले या या सव वजनांना
पाहन माझे अंग गळून जात आहेत ,त डाला कोरडे पडली आहे ।।28।।
शरीराला कंप सुटला आहे आिण अंगावर रोमांचही उभे राहत आहे.
हातातनू गा डीव धनु य गळून पडत आहे, अंगाचा दाह होत आहे ।।29।।
यामुळे मी उभा देखील राह शकत नाही तसेच माझे मन िम ा सारखे
झाले आहे. सव कडे फ िवपरीत (अशुभ) ल णे िदसत आहे ।।30।। हे
के शवा ! यु ात वजनांना मा न माझे क याण होईल, असे मला
िदसतही नाही. िवजयाची इ छा नाही, रा य नको आिण सुखही नको
।।31।। हे कृ णा ! हे गोिवंद ! असे रा य भोग व जग याचे तरी काय लाभ
आहे ? यां यासाठी आ ही रा य भोग आिण सुखाची इ छा करावी तेच
हे सव रणांगणावर यु ासाठी (मा या समोर) उभे राहले आहेत ।।32।। ते
सव हणजे गु जन, काका, मुलगे ,आजे ,मामा, सासरे , नातू , मे हणे ,
याच माणे इतर संबंधी वतःचे ाण आिण (कुटुंब) धनाचा याग
कर यास तै यार असून त सवजण यु ासाठी मा या समोर उभे आहेत
।।33।। हणनू हे मधस ु दू ना ! या लोकांनी माझे वध जरी कले , तरी
देखील मी यांचे ह या क इि छत नाही ।।34।। हे जनादना ! या पृ वी
बदल काय हणायचा ? ैलो या या रा यांसाठी सु ा घृतरा पु ांचा
वध क न आ हाला तरी कुठले आनंद िमळणार आहे? ।।35।। हे
जनादना ! या सव आ मणांना मा न आ हाला (पाडवं ाना) शे वटी
पापच लागणार. आप या बांधवाना धतृ रा पु ांना आ ही मारणे यो य
नाही. कारण आप या कुटुंिबयांना मा न आ ही तरी कसे सुखी होणार?
।।36।। जरी यांचे दय लोभाने या असलेले या लोकांना आप या
कुळाचा य करणार दोषांचा आिण िम ांशी वैर कर याचे पातक िदसत
नसले तरी ।।37।। हे जनादना ! कुल याचा दोष प िदसत असतानाही
आ ही या पापापासनू परावृ हो याचा िवचार का बरे क नये ? ।।38।।
कारण कुळाचा य (नाश) झाला हणजे परंपरागत कुलधम न होतो
आिण या कुळांचे धम सुटले हणजे सव कुळांवर अधमाचा पगडा बसतो
।।39।। अधम माजला हणजे हे कृ णा ! कुलातील ि या ( )
िबघडतात ; िबघड या हणजे हे वा णे या ! वण यव थे चा नाश होतो
।।40।। आिण वणसंकर झाला हणजे तो कुळ घातक आिण सव
कुटुंिबयांना िन य क न नरकात नेतो.कारण िपंड दान-तपणा इ यािद
ि या लु झा यामुळे यांचे िपतर अधोगितला हणजे नरकात जातात
।।41।। या वणसक ं र करणारे दोषामळु े परंपरागत जाित धम आिण कुळधम
उ व त होऊन जातात ।।42।। हे जनादना ! यांचे कुळधम नाहीसे झाले
आहेत, अशा माणसांना अिनि त काळापयत नरकात पडावे लागते, असे
आ ही ऐकत आलो आहे ।।43।। अरे रे ! िकती खे दाची गो आहे !
आ ही बु ीमान असून सु ा रा य आिण सुखा या लोभाने कुटुंिबयांना
मारायला तै यार झालो, हे के वढे मोठे पाप मी करायला उ ु झालो बरे !
।।44।। जर श रिहत व आ मन र णासाठी अ ितकार करीत मला हातात
श घेतले या धृतरा -पु ांनी रणात ठार जरी मारले, तरी ते मला अिधक
क याण कारक ठरे ल ।।45।।
संजय हणाला
रणभूमीवर दु:खाने उि न मन झाले या या अजुनाने एवढे बोलूण
बाणासह धनु य टाकून देऊन शोकाकुल होऊन रथा या मागे जाऊन
आसनावर बसला ।।46।।
---( समा )---
 अ याय २ 12
सा य योग
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
संजय हणाला
अशा रीतीने क णेने या , याचे डोळे आसवांनी भरलेले व याकुळ
िदसत आहेत, अशा शोक करणारा अजुनाला भगवान मधुसूदन (मधु
नावाचे दै याचा वध करणारा) असे वचन हणाला ।।1।।
ीभगवान हणाले
हे अजुना ! कोठून हा अशु (िवचार) शोक (घोर) संकटा या वेळी
तु या समोर उपि थत झाला ? कारण हे े पु षांनी ( याला जीवनाचे
मु य मािहत आहे) न आचरलेला , वग िमळून न देणारा आिण
दु क ितलाही कारणीभतू आहे ।।2।। हणनू हे पर तपा ! षढं पणा
(नपुंस व) प क नको ,हे तुला शोभत नाही, हे परंतपा ! अंत:
करणाचे तु छ दुबळे पण सोडून देऊन तू उठ (यु ाला उभा रहा)
।।3।।अजुनाचे वैरा य।।
अजन ु हणाला
हे मधुसुदना ! यु दात मी भी म िपतामह (ि य आजोबा) आिण
ोणाचाय यां या (ि य गु ) िव बाणांनी कसा लढू ? कारण हे
मधुसुदना ! ते दोघंही मा यासाठी पूजनीय आहेत, हे अ रसूदना ! ।।4।।
गु जनानं ा न मारता जे क महानभ ु वी आहेत , ा जगात िभ ा मागनू
खाणेही क याण कारक आहे ,कारण भौितक इ छे ने गु जनांना मा न
िनि त काम पी अथ व भोग भोगावे लागणार जे क यां या र ाने
माखलेले असतील ।।5।। यु ात आ ही िजक ं णार व ते आ हाला
िजंकतील या म ये काय े आहे ? मला समजत नाही. यांना मा न
आ हाला जग याची ही इ छा नाही, तेच आमचे बांधव-धृतरा पु
(यु ासाठी) समोर उभे आहेत ।।6।। अजुनाचा ीकृ ण पी गु चा
वीकार ।। क णानी या याचे मूळ ( ि य) वभाव नाहीसा झाला
आहे व धम-अधमाचा िनणय कर या िवषयी याची बु ी असमथ
आहे ,असे मी तु हाला िवचारीत आहे क , जे साधन खा ीने क याण
कारक आहे ते मला सागं ा, मी तमु चा िश य आहे तमु या शरणात आलो
आहे, कृपया मला उपदेश करा ।।7।। कारण ,पृ वी जवळ आिण धन-
धा यािद समृ रा य िमळाले िकंवा देवतांचे ( वगाचे) वािम व जरी
िमळाले तरी या शोकाला जो दूर क शके ल, असा उपाय मला िदसतही
नाही ।।8।।
संजय हणाला
हे राजन धतृ रा ! ( याने महादेव शंकराशी ही यु के ले आिण िन े वर
ताबा ठे वणारा) अजुनने अंतयामी ीकृ णाला एवढे बोलून “मी यु
करणार नाही , हे गोिवंद ” असे प पणे हणून तो ग प झाला ।।9।। हे
भरतवंशी धृतरा महाराज ! अंतयामी भगवान ीकृ ण दो ही सै यां या
म यभागी िख न होऊन बसले या या अजनास हस यासारखे त ड क न
असे वचन हणाले ।।10।।
ीभगवान हणाले
हे अजुना ! या व तुंचे (लोकचं) िवचार करणे यो य नाही, असे
व तुंसाठी तू शोक करतोस आिण िव ाना माणे बोलतोस ही. परंतु यांचे
ाण आहेत आिण यांचे ाण गेले (मृत झाले) आहेत , यां यासाठी
पि डतगण सु ा शोक (व िचतं ा) करत नाही ।।11।। मी (कृ ण)
कोण याही काळी न हतो, तू (अजुन) न हतास , ना हे राजा- जा होती व
न असे (यु ) कधी झाले होते आिण या पुढे भिव यम ये आपण सवजण
नसणार ,असेही नाही ।।12।। आ मा व शरीर (सां य ान) जसे शरीरधारी
जीवा मा या थूल शरीरात मांकाने बालपण, ता य आिण
हातारापण ये तो. याच माणे ( थूल शरीरचे मृ यु झा यावर)
आ याला सु ा दुसरे नवीन देह (व शरीर) िमळत असतात, या िवषयी
धीर य चे मनात मोह उ प न होत नाही ।।13।। हे कु तीपु ा !
इिं याच
ं े वभावात िवषयांशी सयं ोग हे शीत -उ ण, सख ु -दुःख देणारे
आहेत, ते उ प न होतात व नाहीसे ही होतात, हणून ते सव भास न
होणारी आिण अिन य (रे णारे -जाणारे ) आहेत. ते हा हे भारता ! ु ध न
होता मनु याने ते सव सहन कर यास िशकले पािहजे ।।14।। कारण हे े
पु षा ! जो िवषयांनी यिथत होत नाही, याला सुख व दुःख
सारखीच , णभगं रु व उपे णीय वाटतात, व जो धैय सोडीत नाही, तोच
खा ीने अमृत व घे यास (मो ाला) यो य होतो ।।15।। नाही “असत”
व तुची (सुख–दुःख ,भौितक शरीराची) स ा (ि थर) आहे ( याम ये
नेहमी बदल होत असते) नाही “सत”् (आ मा) चा नाश आहे. अशा
रीतीने या दो ही स य व पाला त व ानी (आ मसा ातकारी) पु षांनी
तक-िवतक क न असा िन कष काढला आहे ।।16।। पण, याने हे सपं ण ू
शरीर व जग यापले आहे, तो अिवनाशी आहे. हे ल ात ठे व, या
अिवनाशी (आ मा) त वाचा नाश कर यास कोणीही (मी सु ा) समथ
नाही ।।17।। हे अजुना ! (तू जीवा मा आहेस) हा (आ मा) नाशरिहत,
मोजता न ये णारा (अणुपे ाही सू म), िन य व प आिण सनातन हणजे
शा त आहे, जीवा माला ा होणारे सव भौितक शरीर नाशवतं
आहेत ,असे हटले गेले आहेत , हणून हे भरतवंशी अजुना ! तू यु कर
।।18।। जो हा आ मा मरणार व मारणारा असे मानतो, ते दोघंही अ ानात
आहेत. कारण आ मा वा तिवक पाहता कोणाला मारतही नाही आिण
कोणाकडून मारलाही जात नाही ।।19।। आ मगण ु व व प ।। हा आ मा
कधीही ज म घेत नाही आिण मरतही नाही, तसेच हा एकदा उ प न
झा यावर पुन: उ प न (व यात वृि ) होणारा नाही. कारण हा अज मा
(ज म नसलेला), िन य, शा त आिण ाचीन आहे .शरीर मारला गेला
तरी हा मारला जात नाही ।।20।। हे पाथ ! जो हा आ मा नाशरिहत, िन य,
अ यय (सू म, अ कट) आिण अिवनाशी जाणतो ,तो कोणाला कसा
मारणार ? िकंवा तो (आ मा) कोणाला कसा मा न घे णार ? ।।21।।
या माणे एखादा माणूस जुनी व े टाकून देऊन दुसरे नवीन व े धारण
करतो (शोक करत नाही), याच माणे जीवा मा जनु े शरीर टाकून दुसरे
नवीन (वेगळे कारचे) शरीर िनि त धारण करतो ।।22।। या आ याला
श कापू श नाही, अ नी जाळू श नाही, पाणी िभजवू शकत नाही,
आिण वारा सु ा वाळवू शकत नाही ।।23।। हा जीवा मा न तुटणारा तसेच
याला जाळणे , िभजवणे आिण (वा याने) वाळवणे ही श य नाह . हा
जीवा मा िन य (सदैव रहाणारा) ,सव यापी ,अचल ,ि थर
राहणारा ,सवात ाचीन आिण सनातन (शा त) आहे ।।24।। हा आ मा
अ य (अ कट) आहे ,अिचं य (मनानेही जाणणे अश य) आहे आिण
िवकाररिहत (कुठ याही दोषाची उपाधी नाही) व अ यंत शु द (पिव ,
पापमु ) आहे असे हटले जाते, हणून हे अजुना ! हा आ मा वर
सािं गत या माणे आहे ,हे ल ात घे ऊन तल ु ा शोक करणे यो य नाही
।।25।। अथवा हा आ मा (शरीर बरोबर) नेहमी ज मतो िकंवा नेहमी मरतो,
असे जर तू मानत अशील तरी सु ा हे महाबाहो ! मग तर शोक करणे
उिचतच नाही ।।26।। कारण जो ज म घे तो याचा मृ यू िनि त आहे आिण
याचा मृ यू झाला आहे याचा ज म िनि त आहे, हणून तु या
अप रहाय कत याबदल तल ु ा शोक करणे यो य (आव यकता) नाही
।।27।। सवभतू े (जीव) आरंभी व ज मापवू अ य (अ कट) असतात,
(ज म आिण मृ यू या) म ये कट (िदसत) असतात आिण मृ यूनंतर ते
पुन: अवय (अ य ) होतात, मग यां यासाठी शोक कशाला ?
।।28।। एखादा महापु ष या आ ये ला आ य माणे पाहतो ,तर कोणी
त वा ानाने आ य माणे वणन करतो, कोणी यां यािवषयी आ य
माणे ऐकत असतो आिण कोणी कोणी तर ऐकूनही याला जाणत
नाहीत.।।29।। हे भरतवंशी अजुना ! हा आ मा सवा या शरीरात नेहमीच
अव य (वध न होणारा) असतो , हणून कोण याही ा यां या बाबतीत
तलु ा शोक करणे यो य नाही ।।30।। तसेच वतः या धम ल ात घे ऊन तू
िभंता कामा नये. कारण ि याला , वधम यु ापे ा दुसरे कोणतेही
क याणकारक कत य कम नाही ।।31।। हे पाथ ! सहजपणे समोर आलेले
व उघडलेले वगाचे दारच असे हे यु भा यवान ि यांना लाभतो ।।32।।
परंतु जर तू हे धमयु यु के लेस नाही तर वधम (धािमक कत यकम)
आिण क ित गमावनू पापाला ा करशील ।।33।। तसेच सव लोक तझ ु ी
िचरकाल अपक ित सांगत राहतील आिण स मािनत य ला दु क ित
मरणापे ा अिधक भयंकर ( ासदायक) मरण आहे ।।34।। दुय धना सोबत
दुसरे महारथी सव तल ु ा “िभऊन यु ातनू पळून जाणारा” समजतील आिण
याचे जवळ तू आदी जा त वेळ अितशय आदरणीय होतास, आता ते
पण तुला तु छ मानतील ।।35।। तुझे श ू तु या साम याची िनंदा (थू थू)
करीत तुला नको नको ते बोलतील ,याहन अिधक दुःख दायक काय
असणार आहे? ।।36।। अरे ,रणात िवजयी झालास तर पृ वीचे रा य
भोगशील हे तर िनि तच, मरण पावलास तर वगात जाशील, अत:
िन यी होऊन तू यु ासाठी उभा हो ।।37।। जय-पराजय ,लाभ-नुकसान
आिण सुख-दु:खाला समान मानून यु कर. अशा रीतीने कत य कम
के याने तल ु ा कोणतेचं पाप लागणार नाही ।।38।। िन काम कमयोग हे
पाथ ! हा िवचार तुला सां य (सत–् असत सव गो चे) संदभात
सांगीतला आिण आता बु ीयोगा िवषयी ान ऐक. कारण या बु ीने यु
झाला असता तू सव (सस ं ार) कमबधं नातनू (कायमचा) मु होशील
।।39।। या (िन काम कम) यो यात के लेला यास कधीच िवफल होत
नाही आिण उलट के यास फल व प दोषही लागत नाही. या धम
मागाचे पु कळ आचरण के लेस जरी,तू (दुख पी संसारा या) फार मोठ्या
भयापासून मु होशील ।।40।। हे अजुना ! या योगात िन या मक बु ी
ऐकच ,परंतु अि थर असणा या, अिवचारी, कामनायु माणसां या बु ी
खा ीने पु कळ फाटे फुटले या वृ ा या असं य शाखां माणे असतात
(जे क बुि ला अिनि त करतात) ।।41।। हे अजुना ! मूख लोक वेदांचे
अथ वा य िवषय फल व प मधपु िु पत वा याला कृ वेद वा य
हणतात. असे वेद अथाम ये च रत “याहन े अ य काहीच नाही” असे
ते हणारे असतात (परमा म त वाला मानत नाही) ।।42।। अत: काम
भोगानी दूिषत यांचे मन ,व वग ा ीचे इि छत पु ष , चांगले
ज म पी कमफल देणारे या िविवध (वेद विणत य ) ि या क न ते
(इिं य सख ु प) भोग-ऐ याकडे गती करतात ।।43।। आिण जे ा
झालेले भोगता व ऐ यात जे अ यंत आस आहेत ,अशा लोकांची
िन या मक बु ी कधीही (परमा यात) समािध थ (ि थर) होत नाही
।।44।। हे अजुना ! वेदांतात (स व, रज व तम) सांिगतलेले ित ही गुणांचा
पूणपणे याग क ण िनगुण (परमा मा) त वाम ये िति त हो. तू सव
ं ांनी (मान अपमानािद) रिहत होऊन लाभ (धन-धा यािद) आिण
र णाची इ छा न ठे वता, माझे सांिगतले माणे बु ीयोगा ारा मा या
िन य व पात (भ म ये ) िति त हो ।।45।। िजतके योजन लहान
जलाशयानी िस होतात, ते सव मोठ्या जलाशयानी सहज िस होतात.
याच माणे सव वेदांतील योजन व िस ी (फल) पर ाचे ान
असणा या ा णाला (भगवद् भ ने) सहजच ा होतात ,तोच पूण
ू वेदांचे ानाला जाणणारा) आहे ।।46।। तल
ानी (सपं ण ु ा वतःचे
शा धम यु कम कर याचे अिधकार आहे. पण यांचे फलांवर कधीही
नाही, हणनू तू कमफलांची इ छा करणारा व याच ं े भोगात आस
होणारा होऊ नको ,तसेच कम न कर याचाही आ ह ध नको ।।47।। हे
धंन जया ! तू आसि सोडून तसेच िस ी-अिस ी म ये समान भाव
ठे वनू आिण योगात ि थर होऊन कत य कम कर , यालाच समत व
योग असे हटले आहे ।।48।। या समत व बु ी योगापे ा सकाम (इ छा
ठे वनू के लेले) कम अ यंत तु छ (पनु : ज म देणारे) आहेत, हणनू हे
धनंजया ! तू समबु ी या र णाचा उपाय शोध (बु ी योग व िन काम
कमयोगाच आ य घे ) ,कारण फलांची इ छा बाळगणारे लोक अ यंत
दीन लाल या पायरीचे ) होतात ।।49।। कारण समबु दीयु य ाच
जगात पाप व पु य या दाह पासून अिल राहतो, हणुन तू या
(समत व प) योगाचे आ य घे कारण तोच कम कर याचा कौशल आहे
(व यालाच कमयोग असे हणतात) ।।50।। कारण समबु दीने यु
असलेले ानी कमापासून उ प न होणारे फळांचा याग क न ज म पी
बध ं नापासनू मु होऊन (जर फळच नाही तर ते भोगाला पनु : ज म न घेत)
िनिवकार ,दु:खरिहत अशा परमा ये या िन य पदाला (िद य थानाला)
जाऊन पोहचतो ।।51।। जे हा तुझी बु ी मोह पी िचखलाला पूणपणे पार
क न जाईल, ते हा तू ऐकले या व ऐक यासारखे (इह-परलोकातील
सव भोगांिद) सव िवषयांपासून तू िवर (उदासीन) होशील ।।52।। तेच
तेच वैिदक वचने ऐकून िवचिलत झालेली तझ ु ी बु ी जे हा समाधीत
(परमा यात) अचलपणे िन ल (शांत) आिण ि थर होईल ,ते हा तू
योगफल ा करशील (परमा याशी िन य संयोग होईल) ।।53।।
ि थरबु दी मनु यांची ल णे
अजनाने
ु िवचारले
हे के शवा ! समाधीत राहणारे ि थर बु ी पु षांचे काय ल ण आहेत ?
तो ि थरबु ी असलेला य कसा बसतो, कसा बोलतो, आिण कसा
चालतो ? ।।54।।
ीभगवान हणाले
हे अजना ु ! यावेळी एखादा य मनातले सव कामना पूणपणे टाकून
देतो आिण िन ह के ले या (संयिमत) मनाने आनंद व प वतःचे
आ यातच संतु राहतो , यालाच ि थत हटला जातो ।।55।।
दुख:दायक संगी यांचे मनाला खे द वाटत नाही ,सुखां या ा ी िवषयी
याला मुळीच इ छा नाही. तसेच याच ं े ीित (आवडी-िनवडी),भय व
ोध नाहीसे झाले आहेत ,असे मुनीला ि थरबु दीचा हटला जातो ।।56।।
जो सव बाततीत (पदाथात) मोहशु य आहे ,शुभ-अशुभ गो ी ा
झा या असता स न होत नाही िकंवा यांचा ेष सु ा करत नाही,
यांचीच बु ी ि थर झाली आहे असे समजावे ।।57।। या माणे कासव
सव बाजनूं ी आपले अ यय इ छे माणे आत ओढून घे तो. याच माणे
जे हा पु ष इिं यां या िवषयांपासून आपले इिं यांना सव कारे आव न
घे तो ,ते हा याची बु ी ि थर (समािध थ) झाली, असे समजावे ।।58।।
इिं यापं ासनू िवषयभोग घेणारे जीवा याचे के वळ िवषयच दूर
होतात ,परंतु या या िवषयांबदल जे आवड व राग आहेत ते नहीशी होत
नाही, परंतु उपभोगाची आवड सोडून िद याने याचे सव गोडी
परमा याचे (उ च तरीय) िद य आनंदाचे अनुभव झा यावर पूणपणे
िनवृ (न ) होतात ।।59।। हे अजुना ! आसि नाहीशी न झा यामुळे ही
 ोभ उ प न करणारी इि या य न करीत असले या बु ीमान य चे
मनाला सु ा ते बल-जबरी ने आप याकडे िहरावून घेतात ।।60।। हणून
साधकाने या सव इिं यांना तांबेत ठे वून, वर माणे िच ि थर क न,
मनाला माझेच ( ानाचेचं) आधार देऊन (परमा मा िचतं न) यानात
बसावे. कारण याचे इिं या ता यात असतात, याचीच बु ी ि थर होते
।।61।। िवषयांचे िनरंतर िचंतन करणारे माणसांचे या िवषयात आसि
िनमाण होते. आस मुळे या िवषयांबदल कामना उ प न होतात आिण
कामना (इ छा) पूण झा या नाही क ोध ये तो ।।62।। ोधामुळे मूढता
उ प न होते. मूढतेत मुळे मरणश होते. मरणश झाली क
बु ीचा ( ान शि चा) नाश होतो आिण बु ीचा नाश झाले क या
माणसाचा अध:पात (पापी) होतो ।।63।। परंतु अंत:करणाला मा या
(भ त) ता यात ठे वले या (संयमी) य आप या राग- ेषािद रिहत
व वाधीन इिं यांचे ारा िवषयांचा उपभोग घे त असूनही तो ( वतःचे)
अंत: कर याची स नता ा क न घे तो ।।64।। अंत:करण स न
अस यामळ ु े याची सव दु:खे नाहीशी होतात आिण या स न िच
असले या कमयो याची बु ी त काल सव गो ीतून िनवृ होऊन
परमा या या ा ी म ये उ म कारे ि थर होते ।।65।। मन आिण
इिं यानं ा न िजक ं णार अयु पु षां या िठकाणी िन या मक बु ी
(एका ) नसते .असे अि थर मन असले या माणसाला शाि त सु ा
िमळत नाही. मग शाि त नसले या माणसाला सुख (आ मानंद) कोठून
िमळणार ? ।।66।। कारण या माणे पा यात चालणारे नौके ला वारा
आपले िदशेने वाहन घे तो. तसेच िवषय सुखात राहणारी इिं या िववेक
(मो इि छत) पु षांची बु ीला –सु ा जबरद तीने (इिं य सख ु पी
िवचारात व यां या भोगात) िहरावून घे तात ।।67।। हणून हे महाबाहो
अजुना ! याची सव इिं या सव कारे इिं यां या (भोग) िवषयापं ासनू
आव न घेतलेली आहेत यांचीच बु ी (परमा यात) ि थर होते ।।68।।
सव ा यां या दु ाने जी (परमा मा िचंतन) रा ीसारखी असते ,अशा
िन य, ान व प आ मसयं मी मुनीला जा तीची वेळ असते आिण या
नाशवंत सांसा रक (िवषय) सुखा या ा ीत सव ाणी जागे असतात,
ती परमा मत व (उ म कारे ) जाणणारे व आ मिनरी ण करणा या
मुनीला ती वेळ रा ीसारखी असते ।।69।। या माणे िनरिनरा या न ांचे
पाणी ि थर असले या समु ाला िवचिलत न करता समावून जातात.
याच माणे सव भोग ि थत य त कोण याही कारे िवकार उ प न
न करता समावून जातात. यालाच परम शाि त ा होते ,(काम) िवषय
भोगांची इ छा ठे वणारा व झगड़णारे न हे ।।70।। जो सव काम व
आसि सोडून, ममता ( वािम व) , अंहकार आिण इ छा टाकून राहत
असतो, तोच (मनाची) पूण शाि त ा करतो ।।71।। हे अजुना !
ि थती ा झाले या पु षांची सु ा हीच (शाि त) ि थती आहे. ही
ि थती ा झा यानंतर योगी कधीही मोिहत होत नाही आिण अंत
(मृ यू या) वेळी (एकत वा) म ये ि थर होऊन तो िनवाण
( पी मुि ) हणजे भगवद् धाम िमळवतो ।।72।।
 अ याय ३ 22
कमयोग
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
अजन ु हणाला
हे जनादना ! जर तु हाला सकाम कमापे ा बु ी (भि ) े वाटत
आहे, तर मग हे के शव ! मला या भयंकर कम (यु ) कर यास का वृ
करीत आहात ?।।1।। आप या िम ीत भाषणाने मा या बु ीला जणू
मोिहत करीत आहात. हणनू अशी एकच गो िनि त क न मला सागं ा
क , यामुळे माझे क याण होईल ।।2।।
ीभगवान हणाले
हे िन पाप अजुना ! या जगात (आ मसा ातकार कर यास) दोन कारचे
िन ा मी पूव च सांिगतले आहे. यातील सां यांची िन ा ानयोगाने तर
यो यांची िन ा (भ पी य ) कम योगाने होते ।।3।। (शा ो ) कम
अनु ान के यािशवाय मनु य (सस ं ार) कमबध
ं नातनू मु होत नाही आिण
(अशु दिच असले या) फ कमाचा (सं यास) याग के याने कोणीही
िस ी ा क श नाही ।।4।। िन:सयं तपणे कोणीही मनु य कोण याही
वेळी , णभर सु ा कम के यािशवाय राह शकत नाही. कारण सव मनु य
समुदाय कृती पासून उ प न झाले या (राग- ेषा िद) गुणांमुळेचं
पराधीन (मोहवश ं ) अस यामळ ु े (शरीरासाठी) कम करायला भाग पाडला
जातो ।।5।। जो मूख मनु य आप या सव इिं ये आव न ( यान थ) मनाने
इिं याचं े िवषयांचे िचतं न करीत राहतो, तो िम याचारी हणजे दांिभक
(ढ गी) हटला जातो ।।6।। परंतु हे अजुना ! जो मनु य मनाने वत:चे
इिं यांना ता यात ठे वून आस न होता सव इिं यांचे ारा (शा ो )
कमयोगाचे आचरण करतो, तोच य े होय ।।7।। हणनू तू
शा िविहत (य ,उपासणािद) िन य कत य कम कर. कारण कम न
कर यापे ा तर तझ ु े कम करणेचं े आहे. तसेच कम न कर याने तर तझ ु े
शरीर िनवाही िस होणार नाही ।।8।। िविहत कम हेच य ।। य ािनिम
( ीिव णु ी यथ) के या जाणारा िन काम (इ छा न ठे वून) कम सोडून
दुसरे सव सकाम कम मनु याला बध ं नकारक (पनु : दुख पी ज म देणारे)
आहेत . हणून हे अजुना ! तू फलांची इ छा सोडून य ासाठी (िन य
“गीता पाठ” ानय इ यािद आिण “हरे कृ ण” जपय ) उ म कारे
कत य कम करीत रहा ।।9।। सृि च ।। जापती (िव णुने) सृि या
आरंभी य ासह जा उ प न क न यांना हणाले क , तु ही या वेद
विणत य ांनी उ कष क न या हणजे हे य कामधेनु (गाय) माणे
तुमचे सव इि छत मनोरथ पूण करतील आिण तु ही समृ हाल ।।10।।
तु ही या य ांने देवताचं ी पृ ी ( स न) करा आिण या देवतानं ी तु हाला
पु (फल दानं) करावे. अशा कारे िन: वाथ सहयोगाने एकमेकांची
उ नती करीत तु ही वरदान व परम क याणाची ा ी कराल ।।11।। य ाने
पु झाले या देवता तु हाला न मागते इि छत भोग खा ीने देत राहतील.
अशा रीतीने या देवतांनी िदलेले भोग यांना अपण न करता जो वत:
खातो, तो चोरच होय ।।12।। य क न िश लक राहलेले अ न खाणारे
लोक सव पापापासून मु होतात. पण जे पापी लोक वत: या शरीर
पोषणासाठी अ न िशजवतात ,ते तर पापच खात असतात ।।13।। यागी व
भोगी ।। सव ाणी अ नापासनू उ प न होतात, अ न िनिमती पावसापासनू
श य होते.पाऊस य ामुळे पडतो आिण य िविहत कमामुळे ( हणजे
वैिदक ि यायांमुळे) घडतो ।।14।। य इ यािद कम समदु ाय वेदांपासनू
आिण वेद अिवनाशी परमा मा पासून उ प न झाले आहेत असे
समज .याव न हेच िस होते क ,सव यापी परम अ र परमा मा
( ीिव णु) नेहमी य ात िति त (ि थत) असतात ।।15।। हे पाथ ! जो
 य या जगात अशा कारे परंपरे ने चालत असले या सृि च ाचा
अनुसरण करत नाही, व कत य कम करीत नाही. तो इिं यतृ ी म ये च
समाधानी राहणारा , पापमय व अ प आयु य असलेला य ा
जगाम ये यथच जगत असतो ।।16।। ानवतं ाने कम सोडू नये परंतु जो
आ यातच (रत) तृ आहे आिण आ यातच पूणपणे संतु असतो,
याला ( ा जगात) कोणतेही कत य कम नाही ।।17।। या माणसाला ा
जगात कम कर याचे काही योजन असत नाही, तसेच कम न
कर याचेही काही योजन असत नाही आिण याला सव ि थत ाणी
मा ांचे जरा देखील आ याची गरज पडत नाही ।।18।। हणून तू नेहमी
आस न होता कत य कम चांग या कारे करीत राहा .कारण आस
सोडून कम करणारा मनु य (मृ यूनंतर) परमे रला ा करतो ।।19।।
राजिष जनकािद लोकही आसि रिहत कम क न परम िस ीची (कृ ण
धामाची) ा ी के ली आहेत. तसेच लोकसं ह (िश णा) हेतू तुला
आसि रिहत कम करणेचं उिचत आहे ।।20।। े य जसे आचरण
करतात , याच माणे इतर लोकही आचरण करतात . तो जे काही माण
हणून सांगतो , याच माणे सव मनु य समुदाय वागू लागतात ।।21।। हे
पाथ ! मा यासाठी कुठलेही कत य कम नाही, कारण या ित ही लोकात
अ ा य व ा करणे यो य असे एखादी कुठलेही व तु िमळवायाची
(इ छा) नाही. तरी सु ा, मी माझे सवकम ( ामािणकपणे) करीत
आहे।।22।। कारण हे पाथ ! जर का मी सावध राहन वेळेवर कम के ले
नाही ,तर मोठे नुकसान होईल. कारण सव मनु य सव कारे माझेच
मागाचे अनस ु रण करतील ।।23।। हणनू जर मी कत य कम के ले नाही तर
हे सव हलोक न होऊन जातील. तसेच मी अनाव यक जा उ प न
करणारा आिण या सव जे या शांततेचा नाश करणारा होईन ।।24।। हे
भारता ! कमात आस असलेले अ ानी लोक या रीतीने कम करतात,
याच रीतीने आस नसले या िव ानाने लोकसं ह (िशि त)
कर या या इ छे ने (िन काम) कम (जपय ) करावेत ।।25।। परमा मा
व पात ि थर असले या ानी य ने सकाम कमात असले या
अ ानी लोकां या बु ीत म िनमाण क नये ,उलट वत: शा
िविहत सवकम अनास मनाने उ म कारे करीत यां या कडूनही तशीच
( ीिव णु पीथाथ िन काम) कम क न यावी ।।26।। कमात अिल कसे
राहावे ? ।। वा तिवकपणे सवकम सव कारे कृती या तीन गुणांचे
भावाखाली के ली जातात. परंतु अ त:करण अंहकाराने मोिहत झालेला
आ मा “मी कता आहे” असे ( वतःला शरीर) मानतो ।।27।। पण हे
महाबाहो ! आ मगुण आिण कम िवभाग यांचे त व जाणणारे ानयोगी
जाणतो क “आ मगण ु ” आिण “कम” (त व) हे वेगळे आहेत. (ते “मी”
कतपणचा अिभमान करत नाही) ते शरीराचे इिं या वेग- वेग या कायात
वृ आहेत असे मानतात आिण कमात आस होत नाही (सवाना पासून
मी िभ न व ि थर आ मा आहे असे जाणतो) ।।28।। भौितक कृती या
गुणांनी अ यंत मोिहत झालेले अ ानी माणसं कृती या गुणात आिण
कमात आस होतात. हणनू ानी य ने असे अ ानी आिण मंद बु ी
लोकांचे मनाला िवचिलत कर याचा य न क नये ।।29।। हणून हे
अजुना ! मा या िठकाणी सव कार या कम मला समिपत
क न ,आ मभावाने आशा व ममतारिहत लाभे छारिहत होऊन या माणे
तू यु कर ।।30।। जे कोणी मानव दोष ि टाकून ायु अंत करणाने
माझे या मताचे ा आिण भ सिहत , ेषरिहत नेहमी अनस ु रण
करतात, ते सव कारचे कम करीत असले जरी ते सव (नौकरी, यवसाय
इ यािद) सकाम कमबंधनातून मु होतात ।।31।। परंतु ,जे मानव
मा यावर दोषारोपण क न मा या या आदेशानस ु ार वागत नाही, या
मूखाचे तू सव कारचे ानाम ये पूणपणे मूख असलेले आिण न (पथ
) झालेले समज ।।32।। िववेक लोक सु ा आप या वभावानुसारच
यवहार करतात. सव जीव व ाणीमा आप या वभाव अनस ु ारच कम
करतात, मग या िवषयांत सव जीव बलेच वत:चे इिं यसंयम कसे काय
क शकतील ? ।।33।। काम- ोधापासनू सावध राहा ।। येक
इिं यांच आप-आप या िवषया बदल राग आिण ेष असतो ,ते
वाभािवक आहेत. माणसाने या दो ही या आहारी जाता कामा नये.
कारण ते दो ही तु या क याण व परमे र ा ी या मागात िव न टाकणारे
मोठे श ू आहेत ।।34।। चांग या कारे आचरणात आणले या दुसरे
धमाहन दोषरिहत वधमच े आहे. तरी आप या ( ि य) धमात तर
मरणेही क याण कारक आहे.पण दुस या ये (वै य व यवसायी,शू ांचे व
नौकरशाही) धम तर (मोठे ) भय देणारे आहेत ।।35।। मग मनु य पाप पी
आचरण का करतो ।।
अजन ु हणाला
हे कृ णा ! तर हा मनु य वत:ची इ छा नसताना जबरद तीने कर यास
लावणारा कोणा या ेरणे ने पापांचे (अधम, िहस ं ा,िनदं ा आिदचे)
आचरण करतो ? ।।36।। काम व ोध हे एकच याला कारण ।।
ीकृ ण हणाले
हे अजुना ! रजोगण ु ापासनू उ प न झालेला हेच “काम” (िवषय
भाग याची इ छा) ोधाम ये पांत रत होते .अितशय उ , सव भ ण
करणारा ,भोगांनी कधीही तृ प (संतु ) न होणारा व मोठा पापी
आहे .तोच या िवषयातील वैरी (राजा) आिण या जगात सव
ाणीमा ाचा धान श ूही तोच आहे ,हे तू जाण ।।37।। जसे धूराने अ नी,
धळ ु ीने आरसा आिण वायुने गभ झाकलेला असतो , याच माणे हा जीव
कामाने (भोग-इ छा ारा ) सदैव आ छादलेला (झाकलेला) असतो
।।38।। आिण हे अजुना ! यानेच (आ मा-परमा माचे) ान
झाकलेला , ानी (िववेक ) माणसांचा िन य श ू आहे, तो काम कधीही
तृ प न होणारा सतत हा (काम) अ नी माणे जळत असतो ।।39।।
काम ोध कसे िजंकावे ? ।। पाच इिं ये , मन आिण बु ी हे यांचे
िनवास थान हटले जातात. हा कामच मन, बु ी आिण इिं यां या ारा
(परमा मा या) ानाला झाकून देहधारी जीवा माला मोिहत करतो
(परमे राची िव मृित क न न र भोग ाि या मागावर नेतो) ।।40।।
हणनू हे अजुना ! तू सव थम इिं यावं र ताबा ठे वनू ान िव ान (आ म
सा ा काराचे ान) यांचा नाश करणारे मोठ्या पापी कामाला अव य
बळे च मा न टाक ।।41।। इिं या थल ू शरीरापे ा े , बलवान आिण
सू म आहे. या इिं याहन मन े आहे, मनाहन े बु ी आहे आिण
बु ीहन अ यंत पर व े ,तो आ मा आहे ।।42।। मनाला सतत परमा मा
ानात ठे वावे ।। अशा कारे जीवा मा (आ मा) बु ीहन े आहे हे असे
जाणून आिण बु ी (भ ) ारा मनाला आ यात वाधीन क न हे
महाबाह ! तू या काम पी दु कर श ल ू ा ( ीकृ ण भ ने , वणाने)
कायमचाच मा न टाक ।।43।।
 अ याय ४ 28
ानयोग
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----
संजय धत ृ रा ाला हणाला
“हे राजा धतु रा ! ीकृ ण अजुनाला जे काही गज ु सागं त आहे ते
अजुनचे के वढे भा य वसुदेवाला सांिगतले नाही सनकािदकांना ,देवक ला
सांिगतले नाही, ील मीला सु ा हा योग सांिगतले नाही ! अजुनावर
याचे अलोट ेम आहे” ।।( ी ाने री)।।
ीभगवान हणाले
मी हा अिवनाशी योग (सव थम) सूय देवाला सांगीतला होता ,
सयु देवाने (मानव जातीचा जनक वयंभू) मनल ु ा सािं गतले आिण मननू े
आप या पु राजा इ वाकूला सांगीतला ।।1।। हे परंतप अजूना ! अशा
कारे परंपरे ने ा हा योग राजिषनी (इ वाकू वश ं ानी) जाणले. परंतु
यानंतर पु कळ काळापासून हा योग या पृ वीवर (देहबु ी व लोभ
वाढ याने) न ाय (दूिषत) होऊन गेला ।।2।। तू माझा भ आिण ि य
सखा आहेस. हणनू तोच परु ातन योग आज मी तल ु ा सागं ीतला
आहे .कारण हा (योग) अितशय उ म आिण रह य मय आहे ।।3।।
अजुनाचा ।।
अजन ु हणाला
आपला ज म तर अलीकडचा आिण सूयाचा ज म फार पूव चा .तर मग
आपणच आरंभी सयू ाला हा योग सागं ीतला होता, हे कसे समजू ? ।।4।।
ीभगवान हणाले
हे अजुना ! माझे आिण तुझे पु कळ ज म होऊन गेलेत ( यतीत झालेत).
ते मी सव जाणतो पण ते तू जाणू शकत नाही ।।5।। मी ज मरिहत (ज मम
नसलेला),अिवनाशी असणारा व सव ा याच ं ा ई र (मालक) असनू ही
मा या (योगमायीक) अंतरंग शि ने मी मा या मूळ (सि चदांनद)
व पात कट होत असतो ।।6।। हे भारता ! जे हा जे हा धमाचा नाश
आिण अधमाची वाढ होत असते, ते हा ते हा मी िनि त वत:चे
िद य ,िन य देह प रचतो हणजे आकार घे ऊन लोकांसमोर (मानव
पात) कट होतो ।।7।। मा या एकातं भ ां या उ ारासाठी ,दु ांचा
िवनाश आिण धमाची उ म कारे पुन: थापना कर यासाठी मी युग
युगात कट होतो ।।8।।
भगवंताचे व प व याचे भ
हे अजुना ! माझे ज म (अवतार), कम िद य व अ कृत (ि गुणा मक
कृती पासून वेगळे ) आहेत .असे जो मनु य त वत: जाणतो, तो ( य )
शरीरा या याग के यानतं र पु हा ज मास ये त नाही, तर तो (कायमचा)
मलाच ा होतो ।।9।। पूव यांचे आस , भय आिण ोध पूणपणे
नाहीसे झाले होते आिण जे माझे आि त राहलेले ते सव भ (परमा मा)
अनेकानेक ान पी तपाने पिव होऊन मा या िद य ेम पी भ ला
ा झाले आहेत ।।10।। हे अजुना ! जे भ मला या कारे भजतात
मीही यानं ा याच माणेचं भजतो (फल) देतो. कारण ते (सव भ गण)
सव कारे माझेच मागाचे ( ीगीताचे) अनुसरण करतात ।।11।। या
भौितक जगतात कम फलाची इ छा करणारे लोक देवतांची (वेद पी)
य ा ारा पज ू ा अचना करतात .कारण या मनु य-लोकात सकाम
कमापासून िस ी व फल लौकरच िमळतात ।।12।। [ ा ण, ि य, वै य
(शे तकरी, यवसायी) आिण शू (नौकरशाही)] चार (मनु य) वणसमहू
आिण यां या कम िवभागाने मी सृि रचना के ली आहे . या कमाचे मी
कता असूनही मला अिवनाशी परमा याला तू वा तिवक अकताच समज
।।13।। कम फलांची मला इ छा नाही. यामळ ु े चं कमाचे मला बधं न होत
नाही. अशा कारे जो मला त वत: जाणतो याला सु ा कमबंधन करीत
नाही ।।14।। पूव या (राजिष जनकािद) मुमु ांनी सु ा असे जाणूनच सव
कम के ली आहेत. हणनू तू पण पवू जांकडून नेहमीच के ली जाणारी कमच
कर ।।15।। कम काय ? व (अशुभ) अकम काय यां या िवषयी बु ीमान
लोक सु ा सं मात पडतात. हणनू ते कमाचे त व मी तल ु ा नीट
समजावून सांगतो. ते कळले क तू अशुभ (दुख पी) संसारातून
(कायमचा) मु होशील ।।16।। कमाचे व प आिण अकमाचे व पही
जाणले पािहजे. तसेच (भि कम) िवकमाचे व पही जाणले पािहजे.
कारण ताि वक व प समज यास कठीण आहे ।।17।। ानी मनु यांचे
कम ।। जो कमात अकम आिण अकमात कम पाहील, तोच मनु यामं ये
बु ीमान होय आिण तो सव कम करीत असला तरी िद य तरावर ि थत
आहे ।।18।। याचे सव शा िविहत कम कामनाशू य व संक परिहत होत
असतात, तसेच याचे सव (शुभ-अशुभ) कम ान पी अ नीने पण ू पणे
जाळून गेली आहेत, असे य ला ानी लोकही “पंिडत“ हणतात
।।19।। जो सवकम आिण कमफलात आसि पूणपणे टाकून ,तसेच
सांसा रक आ य (ममता) सोडून परमा यात (भि म ये ) िन य तृ
राहतो, तोच (सव कारचे) कमात उ म कारे वावरत असूनही
वा तिवकपणे काहीच करत नसतो ।।20।। जो कामनाशू य आहे, याचा
अंत:करण, िच व इिं या संयिमत (वश म ये ) आहेत आिण यांनी सव
भोग साम ीवर वािम वाचा याग के ला आहे. असे (मन) वशीभूत
माणसं के वळ शरीर सबं धं ी कम करीत असला तरी तो कधीही पाप त
होत नाही ।।21।। जो सहज िमळाले या पदाथात नेहमी संतु
असतो ,म सर मुळीच करत नाही. जो सख ु –दुःख इ यािद ं ांम ये
सहनशील, िस ीत व िस ीत समभाव ठे वणारा कमयोगी सव (भौितक
आिण आ याि मक) कम करत असूनही याला कुठलेिह कम बंधनकारक
होत नाही ।।22।। जे (कम फलात) आस रिहत आहेत, (सांसा रक
ं ापासनू ) मु झाले आहेत आिण याचे िच नेहमी (परमा मा या)
ानात ि थत आहे ,असा के वल य ासाठी कम करणारे माणसाची सव
कम पण ू पणे न होऊन जातात ।।23।। या य ात अपण अथात वु ा
आिद आहे, हवन म ये लागणारी य सु ा आहे. प कता
ारा प अ नीम ये आहतही दे याची ि या सु ा आहे ,तसेच
कमात पण ू पणे त लीन झालेला य ला फ च (परमे राला)
ा करणे यो य आहे ।।24।। य ांचे कार ।। काही योगी देवांची
पज ू ा पी य ाचे उपासना उ म कारे अनु ान करतात ,तर इतर काही
पी अ नीत (वेदांतील) य ां या ारा य ातच (ि यांची) आहतही
देतात ।।25।। दुसरे काही योगी “कान,नाक” इ यािद इिं ये संयम पी
अि नत हवन करतात ,तर इतर अ य (गहृ तगण) इिं य पी अ नीत
श दािद-िवषयांचे हवन करतात ।।26।। अ य योगीजन सव इिं या या
ि यानं ा व ाणांचे (दो ही नाकाचे व ाण-अपान वायुचे) ि यानं ा
ानाने कािशत आ मसंयम योग पी अ नीत हवन करतात ।।27।। हे
अजुना ! काही लोक य िवषय पी (धन,अ न दाना िद) य करतात,
काही लोक तप या पी य आिण काही योग-अ यास पी य करतात.
इतर काही लोक वेदांचे वा याय (अ ययन) व यांचे ान (अथ) पी
य करतात, ते सव य न शील कडक ( ास दायक) ते करणारे आहेत
।।28।। तसेच काही योगी (नाडी शुि ,) ाणात अपान वायुचे व
अपमानाम ये ाणवायुची आहतही देतात ,कोणी कोणी तर (योग-
अ यासाने) दो ही वायुचे गती थांबवनू ाणायाम परायण होतात आिण
िकतीतरी अ प आहार (उपवास) क न ाणांचे ाणातच हवन करीत
असतात ।।29।। ते सव साधक य ांना जाणणारे आहेत. ते य ांचे ारा
पापाच नाश क न य ां या अविश अमृत फलांचा (भोग-ऐ य-िस ी)
भोग घेतात यामळ ु े ते (आनदं ानी) अिवनाशी त वाची ा ी करतात
।।30।। हे कु े अजुना ! जो (शा ात सांिगतलेले) य करीत नाही
याला (अ प सख ु िविश ) मनु यलोक सु ा (सख ु दायक) नाही ,मग
अ य (पर) लोक व पुढील जीवन कसे सुखदायक असतील ।।31।। असे
कारे , अनेक कारचे य जापतीचे ( ीिव णु या) मुखातून िव ततृ
पात वणन झाले आहेत. यानं ा तू सव “कम जिनत” (वाणी-मन-
शरीरािद ि या इिं यांपासून उ प न) जाण, असे कारे तू मो ा
करशील ।।32।। हे परंतप अजुना ! ानय यमय य ा पासनू े
आहे .कारण सव कम ान पी (अि नत) अथाम ये समा (हवन) होतात
।।33।। ते सव य तू त व ानी लोकांकडे जाऊन समजून घे , यांना सां ांग
नम कार कर, सेवा कर आिण िन कपटपणे सरळ यानं ा िवचार याने,
(आ मा-परमा मा) तव उ म कारे जाणणारे ते ानी
(आ मसा ा कारी) तल ु ा या त व ानाचा उपदेश देतील ।।34।। ते
जाण याने पु हा तू अशा कार या मोहात कधीच पडणार नाही. तसेच हे
अजुना ! या ानामुळे तू सव ािणमा ाला आ यात (आ म व पात)
नतं र मा यात हणजे मा ये च अंश आहेत हे तू पाहशील ।।35।। ानामुळे
काय घडेल?।। जरी तू इतर सव पाप यांहनही अिधक पाप करणारा
(दुराचारी) अस यास , तरी (परमा मा) ान पी नौके ने तू खा ीने या
संपूण (दुःख व) पाप पी संसार समु ाला चांग या कारे त न जाशील
।।36।। कारण हे अजुना ! या माणे पेटलेला अ नी इधं नाचा राख करतो,
याच माणे ान पी अ नी सव (शुभ-अशुभ) कमबध ं ने भ मसात (न )
करतो ।।37।। कारण ानासारखे पिव (पापांचे नाश) करणारे खा ीने या
जगात दुसरे अि त वात काहीच नाही. ते (परमे रीय पी) ान
भि योगात िस झालेले य सहजच यो य वेळी वत: या आ यात
( दयात) आ वादन ( ा ) करतो ।।38।। ालु , िजति य (इिं य
संयम), साधना म ये त पर राहणारा य ान िमळिवतो आिण ान
ा झा यावर तो त काल भगव ा ी व प परम (िद य) शांती
(परमा मा नंद) लौकरच िमळवतो ।।39।। हे आ म ान कोणाला िमळते ?
।। अिववेक आिण ा नसलेला ,संशयी (मनात ठे वणारा) मनु य
परमाथ पासनू िनि त खा ीने होतो .(मनात परमे रा बदल) सश ं य
ठे वणारे माणस ना ा (मनु य) लोकात नाही परलोकात (व पुढील
जीवनात) सख ु ा क शकतो ।।40।। हे धनज ं या ! याने (भ व
य यु ) कम योगा या आधारे सव कम फलांचा याग के ला आहे आिण
ानाने सव संशयाचा नाश के ला आहे ,असे आ म ानात ि थत
माणसाला (भौितक आिण आ याि मक) कम कधीच बध ं न कारक होत
नाही ।।41।। हे भारत ! तू आप या दयात ि थत अ ान ारा उ प न या
सश ं याला ान (आ म ान) पी तलवारीने नाश क न (जय-पराजय
सोडून) समत व योगाचे आ य घे ऊन तू यु ाला उभा हो ।।42।।
Note: भगव ीता, पुराणांचे ,रामायण पिव ंथांचे िन य पाठाला
ानय आिण “हरे कृ ण” कृ ण मं ांचे िनरंतर जपाला जपय असे
हणतात ।।
 अ याय ५ 34
कमसं यास योग
अजन ु हणाला
------------------------------------------------------------------------------------------------

हे कृ णा ! तु ही सं यासा बदल सांगता आिण आता परत या (य )

भि पण ू कमयोगाची शंसा ही करत आहात ! ते हा या दो ही पैक
मा यासाठी अगदी िनि त क याणकारक जे एक साधन असेल ते कृपा
क न मला सांगा ।।1।।
ीकृ ण हणाले
कमसं याय आिण कमयोग हे दो ही परम क याण करणारे च आहेत, पण
या दो हीम ये सं यासाहन (भ , जपय पी) कमयोग साध यास
सोपा अस याने े आहे ।।2।। हे अजुना ! जो ेषरिहत आिण अपे ा
(इ छा) रिहत आहे ,तो कमयोगी नेहमी सं यासी आहे हे तू जाणून घे .
कारण तो राग- ेष इ यािद सव ं ांनीरिहत असलेला योगी सुखाने या
संसार (दुख) पी बंधनातून पुणपणे (कायमचा) मु होतो ।।3।। अ ानी
लोकच सां य (सत-असत व तुंचे सं या करणारे शा ) आिण
(भि पी य ) कमयोग वेग-वेगळे आहेत असे सागं तात ,पिं डत न हे.
फ एकाचे उ म कारे आ य घे तले या य ला दोघांचे एकसारखे
फल (परमा याला) ा करतो ।।4।। सा ययोगाने जो परम धाम ा
होतो, तोच (भ व य ) कमयोगाने सु ा (सहज) ा होतो. जो
मनु य दो ही योग ऐकच फल देणारे आहेत ,असे पाहतो तोच खरे अथाने
(त व ीने) पाहतो ।।5।। पर तु हे अजुना ! िन काम कमयोग सोडून
सं यास घे णे दुःख कारक आहे, कारण भ म ये योगयु मुनी त काळ
(एक त व पी) ाची ा ी करतो ।।6।।
कम घडताना अकतपण
जो भ योगयु आहे व िवशु आ मा , आ मसयं मी, मन व सव
इिं यांवर िवजय ा के लेला आहे आिण जो सव ाणीमा ांचे ित
आ मभूती आहे ,असा कमयोगी सव कारचे कम करीत असला तरी तो
कधीच (शुभ-अशुभ) कमफलांनी बांधला जात नाही ।।7।। आ मभावना
यु योगी त ववृित ने पाहत असला, ऐकत असला, पश ,वास ,
भोजन, िन ा, ास इ यािद घे त असला ।।8।। व कथन, याग , हण
तसेच डो यांची उघडझांप (सव शरीराचे यवहार) करीत असला तरी तो
बु ीने िन य क न मानतो क सव इिं ये आप-आप या िवषयात वावरत
आहे ,पण मी (आ मा) काहीच करत नाही ।।9।। जो परमे राला समिपत
आहे आिण जो सव सांसा रक कमाम ये आस चा याग क न आपले
िनयत (धमयु ) कम करतो, तोच पा यातील कमलप माणे पापाने
िल होत नाही ।।10।। भि यु योगी आसि चा याग क न के वल
इिं ये काय, मन, बु ी आिण शरीरा ारा फ अंत: करणा या शु ीसाठी
(पापमु हो यास) कम करतात ।।11।। भि यु योगी कमफलात
आस चा याग क न िन ा व शांितला (मो ाला) ा करतात आिण
कामनां या ेरणे मुळे कम करणारा य कमफलात आस होऊन
सस ं ा पी बधं नालाच ा (भोग िमळव यात आस ) होतात ।।12।।
िजति य (इिं यांवर िवजय िमळवणारा) जीव मनाचे ारा सव कमाचा
याग क न वत: काही न करता व करिवता तो देहधारी जीव या नव ार
(नाक, कान इ यािद) असले या नगरात (भौितक शरीरात) सखपुवक
(आनंदानी) राहतो ।।13।। परमे र, नाही मनु यांचे कतपण
( वािम व) ,नाही याच ं े कमाची िनिमती करतो , नाही याचे कमफलात
संयोग उ प न करतो. तर याचा वभाव (लोभ, मोह, ोध इ यािद) या
जीवाला कमाम ये वृ करतो (करायला लावतो) ।।14।। सव यापी
परमे र कोणाचेही पापकम िकंवा पु यकम वत: कडे घे त नाही .परंतु
अ ानाने (भोग इ छांने) ान झाकलेले आहे . यामुळे सव लोक मोिहत
होत आहे ( वत:ला शरीर समजून शरीराची इ छा पूण कर यासाठी
जगभर धावपळ करीत आहेत) ।।15।। परंतु जे हा या जीवाचे अ ान
(परमा मा या) ानाने पूणपणे नाहीसे होते ,ते हा यांचे ते ान
सयू ा माणे या सि चदानदं परम भाव ( ीकृ ण पी ान) त वाला
कािशत ( कट) करतो ।।16।। याचे मन, बु ी फ परमा यात ि थत
व परमा या या ित िन ावान आहे, जो िन य वण िकतन करणारा
(आि त) आहे आिण याचे सव दोष (मोह) ानानी धऊ ु न गेली आहेत,
ते सव योगी पापरिहत होऊन पुन: ज मास ये त नाहीत ।।17।। जो ानी
(परमा मा पी) िव ा व िवनय यानं ी यु असलेला ा ण य गाय ,
ह ी, कु ा आिण चांडाळ या सवाना सम ि ने पाहत असतो ।।18।।
याचेच मन समभाव त वात ि थर झालेला आहे आिण यांनीच
(दुख पी) ज म–मृ यूवर पण ू पणे िवजय ा के ला आहे कारण
सि चदानदं परमा मा िनद ष आिण समभावानी यु आहे, हणून तो
सदैव म ये (एकत वात) ि थत असतो ।।19।। जो ि य व तु िमळाली
असता आनदं ी होत नाही आिण अि य व तु ा झाली असता उि न
होत नाही ,तोच ि थरबु ी असलेला संशयरिहत वेता (परमे राला
जाणणारा) पण ू पणे पर म ये (परमा यात) िन य ि थत असतो ।।20।।
व यांचे अत:करणाला बाहेरची िवषयाची आसि नसते ,असा साधक
आ मा म ये जो (साि वक) सुख आहे, याला तो ा करतो. असे
योग (परामा मा ानाने) यु योगी नतं र अ य (अिवनाशी) सख ु ाचा
उपभोग घे तो ।।21।। जे इिं या आिण िवषयां या संयोगाने उ प न होणारे जे
भोग आहेत , ते सव भोग सख ु प असले तरी ते सव दु:खांचे कारण,
आिद-अंत होणारे , न र व अिन य आहेत. असे जाणनू बु ीमान ानी
लोकं यात रमत नाही (व भोगांचे िवचार सु ा करीत नाही) ।।22।। जो
साधक व मनु य शरीर न होना या अगोदर काम आिण ोधामुळे उ प न
होणारे आवेगाला सहन कर यास समथ होतो ,तोच यु योगी व तोच
सुखी होय ।।23।। जो आ यातच सुखी आहे, आ मा म ये च (संतु )
राहणारा आहे आिण आ मा म ये च ी टाकणारा आहे, तोच योगी
आ मसा ातकारी आपले मनाला म ये (एकत वात) ि थर क न
िनवाण हणजे म ये च मु (ि गुण िवकारातून मु भगवदधाम)
िमळवतो ।।24।। िन पाप, िन:सश ं य (सशं य नसले या), सयं त िच
असले या आिण सव ाणी मा ांचे िहत कर यात त पर ऋिषगण
िनवाणं ( पी मु ) िनि त ा करतात ।।25।। जे संत (इ छा)
काम- ोधानी मु आहेत आिण या लोकाने वत:चे मन (िनयंि त)
िजंकले आहेत , यांची िनकट भिव यम ये िनवान (मु ) िनि त
असते, तेच आ मसा ातकारी आहेत ।।26।। बाहेर या श द- पश इ यािद
िवषयांचा मनात बिह कार (िवरोध) क न, ी भुंवयां या म यभागी
ि थर क न तसेच नाकातून ाण व अपान वायुला सम क न ।।27।।
इिं ये , मन व बु ी यानं ी िजक
ं ली (व ता यात) आहेत ,असा मो
(इि छत) परायण मुनी इ छा ,भय आिण ोध यांनी रिहत (िनगुण)
झाला क ,तो सव मु च असतो ।।28।। माझे सव भ मला सव य ाचे
आिण तपाचा भो ा, सव हलोकांचा व देवांचा महे र (महान
ई र,परमे र) ,सव ाणीमां ाचा सु द (अथात वाथ रिहत ेम
देणारा) ,असे त वत: जाणनू ते परम शाि त (मो ) ा करतात ।।29।।
*********************************************************************
“ भोगी सतत इं ि यभोग िवषयांचे िवचारात व िमळव याचा
य न करीत असतात हणून ते पन ु : ज म घेतात ”
 अ याय ६ 39
(ॐ) यान योग
ीभगवान हणाले
------------------------------------------------------------------------------------------------

जो कम फलांचा आ य न घेता कत य कम करतो, तोच सं यासी आिण

तोच योगी होय. के वल अि नहो ीच (य , हवनाचा, उपासनािदचा)
याग करणारा व कत यहीन असणारा य “सं यासी” न हे आिण तो
“योगी” ही न हे ।।1।। हे अजुना ! याला सं यास असे हणतात,
यालाच तू योग समज, कारण काम संक पांचा (िवषय भोगांची इ छा)
याग न कर यात असमथ कोणीही पु ष योगी होत नाही ।।2।। योगा ढ
मननशील असले या मुनीला योगाची ा ी म ये िन काम कम करणे हेच
साधन आहे आिण योगा ढ झा यावर या (संयमी) मुनीचे िव ेप हणजे
सव कमाचा (मन चच ं ल करणारे कमाचे) याग (शमन) करणे यालाच
साधन (योग) असे हणतात ।।3।। कारण या वेळी इिं यां या िवषय
भोगातं िकंवा कमा या ठायी य वृ (आस ) होत नाही आिण सव
संक पांचा हणजे (कम) फलांची इ छा याग करणारे या य ला
योगा ढ (मन एक वात ि थर झाले) असे हटले जाते ।।4।। माणसानी
अनास मना या ारा वत:चे आ याचा या सस ं ारातनू उ ार क न
यावे, आ याची ( वत:ची) अधोगतही होऊ देऊ नये. कारण आ मा
हणजे मनच वत:चा बांधव आिण श हू ी तोच आहे ।।5।। याने आपले
मन पूणपणे िजंकले (वंश के ले) आहेत, याचा मन िम आहे आिण
यांनी वतःचे मन िजंकले नाही याचे श ु पी मन वतःशीच श ू माणे
वागत असतो ( हणजे वतःच आपले वाईट क न घेतो) ।।6।। शीत-
उ ण, सुख-दुख, इ यािद तसेच मान अपमानात यांचे अंत:करण पूणपणे
शांत व वाधीन असले या योगी सि चदांनद परमा यात समािध थ
असतो ( हणजे यांचे ान पी बु ीत परमा याला सोडून दुसरे काहीच
नसते) ।।7।। यांचे अंत:करण ान व (परमा मा) िव ानाने तृ झाले
आहेत आिण याने वतःचे (सव) इिं ये पूणपणे िजंकले (िनयंि त के ले)
आहेत. तोच एक ( ) त वात हणजे याला माती ,दगड आिण सोने
समान आहेत , यालाच यु योगी ( हणजे तो ला ा झालेला
आहे), असे हणतात ।।8।। जो सु द िम , श ू, उदासीन, म य थ,
ेष ,बांधव ,स जन आिण पापी या सवा िवषयी समान भाव ठे वतो तो
सव साधूंम ये िवशेष आहे ।।9।।
योगा यास ( थान व आसन)
(कम) योगीने एकट्यानेच एकातं ात बसनू मन व इिं यासह शरीर ता यात
क न आिण काहीही ( वािम व) सं ह न करता आ याला (मनाला)
नेहमी मा यात (परमा मा ॐ यानात) लावले पािहजे ।।10।। योग-
अ यासासाठी शु (तीथ थानी, पिव ) जिमनीवर माने दभ ,मृग चम
आिण मृदू व अंथ न तै यार के लेले, जे फार उंच आिण सखलही नाही,
असे आपले आसन ि थर मांडून ।।11।। या आसनावर बसनू िच व
इिं यां या ि या ता यात ठे वून तसेच मन एका क न अंत:करणा या
शु ीसाठी योग यास करावा ।।12।। शरीर ,ठोके आिण मान सरळ रे षेत
अचल ठे वून ि थर हावे. नंतर आप या नाका या शेडावर दु ी ठे वून अ य
िदशांकडे न पाहता ।।13।। योगीला चय त पाळून, िनभय तसेच
आपले शांत अंत:करण िच ाला मा या (ॐ) िठकाणी लावनू , मला
परम ल य क न यानात बसावे ।।14।।
(ॐ) यानाचा अ यास
मन ता यात ठे वलेले योगी अशा कारे आ याला नेहमी मज परमे र
व पा या िठकाणी लावून मा यात असणारी परमानंदाची पराका ा पी
शाि त िमळवतो आिण नंतर मा या ( ीकृ ण थान) धामाची ा ी करतो
।।15।। हे अजुना ! या त आहार करणारा, अिजबात आहार न करणारा,
फार झोपाळू तसेच नेहमी जा ण करणारे य ला हा ( यान) योग सा य
होत नाही ।।16।। यथायो य आहार िवहार करणारा, कमाम ये यथायो य
यवहार करणारा आिण यथायो य झोपने व जा ण करणारे योगीला हा
योग सांसा रक दु:खांचा नाश व हरण करणारा असतो ।।17।। पूणपणे
ता यात आणलेले िच जे हा अ या माम ये पूणपणे ि थर होतो ते हा
सव भोगाच ं ी इ छा नाहीशी झाले या अशा य ला योगयु हटला
जातो ।।18।। या माणे वारा नसले या जागी िद याची योत हालत
नाही, तीच उपमा परमा मे या (ॐ) यानात िनरंतर यु (म न)
झाले या योगी या िजंकले या िच ाला िदली गेली आहे ।।19।। या
अव थेत योगा या अ यासाने िनयमन के लेले िच सव (ऐिहक)
िवषयांपासनू दूर जातात आिण या ि थतीत िवशु झाले या िच
आ याचे दशन क न क न आ माम ये च संतु राहतो ।।20।। या वेळी
फ बु ीने ा होणारे इिं या िन य (परम आनंद) सुखाचा अनुभव
घे तात आिण याम ये ि थत राहन व ा क न ते आ म व पापासनू
कधीच (िवचिलत) होत नाही।।21।।जे (आनंद) लाभ ा झा यामुळे
याहन अिधक दुसरे कोणतेही (भौितक) लाभ ते मानत नाही आिण या
अव थेत असलेला योगी फार मोठ्या (सांसा रक) दु:खाने सु ा िवचिलत
होत नाही ।।22।। आिण जो संसारा या (व शरीर) संसग (उ प न) आिण
िवनाश पी दुखा:ने सु ा रिहत आहे , यालाच “योग” व वा तिवक
मु हटले जाते ।।23।। ते योग-अ यास न कंटाळता अथात धैय व
उ साह यु िच ाने िन याने अव य के ला पािहजे .नंतर मानिसक
सक ं पाने उ प न होणारे सव कामना पण
ू पणे टाकून देऊन आिण मनानेच
इिं य समुदायाला सव बाजूनी पूणतया आव न ।।24।। माने अ यास
करीत उपरत हावे ,तसेच धैययु आिण बु ीयु मनाला परमा यात
ि थर क न दुसरे कोणतेही िवचार मनात ये ऊ देऊ नये ।।25।। हे ि थर न
राहणारे चंचल मन या या श दािद व सांसा रक िवषयांत भरकट असते,
या या िवषयांपासनू मनाला िनि त आव न वारंवार परमा यात ि थर
करावे ।।26।। कारण याचे मन पूण शांत आहे ,जो पापरिहत आहे आिण
याचे रजोगुण शांत (मन लोभ व इ छारिहत) झालेला आहे, अशा या
सि चदानदं ाशी ऐ य पावले या योगीला उ म (आ म) आनंद ा
होतो ।।27।।
समबु दी
तोच िन पाप योगी िनरंतर आप या आ याला परमा याशी जोडून
सहजपणे पर अशे अपार आनंदाचा अनुभव घे तो ।।28।। तोच योगयु
य सव (जीव) ाणीमा ांम ये ि थत मला पाहतो आिण नतं र तसेच
सव ाणीमा ांना मा यात (परमा यात) ि थत असलेला पाहतो. तोच
आ मसा ातकारी मला सव सम ीने पाहणारा आहे ।।29।। जो सव
ा यात आ मा असले या पाहातो आिण सव ा यानं ा मज वासदु ेवात
पाहतो, असे माणसाला मी अ य असत नाही आिण तो सु ा मला
अ य असत नाही ।।30।। जो सव ाणीमा ाम ये ि थत
परमा याला ,एक प त वाम ये ि थत असलेला मला (सि चदानदं
वासुदेवाला) िनरंतर भजतो, तो सव कारे (प रि थतीत) ि थत होऊन,
तो योगी सदैव मा यातच राहत असतो ।।31।। हे अजुना ! जो आप या
वत:चे तुलनेने सव ाण मा ांना सम ि ने पाहतो, तसेच सव जीव
मा ांचे सुख आिण दु:खालाही सम ि ने सव पाहत असतो ,तोच योगी
मा या मता माणे े आहे ।।32।। मनाची चंचलता-अजुनाचा ।।
अजन ु हणाला
हे मधुसुधना ! जो योगप दती माग तु ही सांगीतला आहे ,तो मन चंचल
अस यामळ ु े िन य ि थर राहेल ,असे मला वाटत नाही ।।33।। हे
ीकृ णा ! कारण हे मन चंचल , ोभ देणारे, मोठे ढ आिण बलवान
आहे. यामुळे याला वश करणे मी वायुला अडव या माणे अ यंत
कठीण समजतो ।।34।।
ी( े ) भगवान हणाले
हे महाबाहो ! यात संशय नाही क हे मन चंचल आिण कठीणानी वंश
म ये होणारा आहे , परंतु हे कु तीपु ा ! अ यास आिण वैरा याने सु ा
मनाला वश करणे श य आहे ।।35।। असंयत मन असणारे माणसाला योग
साधने कंठीन आहे ,िकंतु मन वंशम ये ठे वणारा अशा य नशील
माणसाला साधनेने ते (परमा माचे यान) ा होणे श य आहे, असे
माझे मत आहे ।।36।।अजुनाची िज ासा वाढली ।।
अजन ु हणाला
हे कृ णा ! जो योगावर दा ठे वणारा आहे पर तु संयमी नस यामुळे व
याचे मन अंतकाळी योगापासून िवचिलत झाले आहे, असा साधक
योगिसि दला (भगवद सा ा काराला) ा न होता कोण या गतीला
जातो? ।।37।। हे महाबाहो ! (आ मसा ातकार) ा ी या मागात
मोिहत आिण आ यरिहत असलेला योगी िछ न िभ न ढगा माणे
दो हीकडून न - होऊन नाश (नरक) तर नाही ना पावत ? ।।38।। हे
कृ णा ! हा माझा संशय तु हीच पूणपणे नाहीसा के ला पािहजे. कारण
तुम यावाचून दुसरा हा संशय दुर करणारा ा जगात कोणीही िमळणे
श य नाही ।।39।।
ी( े ) भगवान हणाले
हे पाथ ! या माणसाचा ना इहलोकात नाश होतो व ना परलोकात.
कारण हे तात! क याणकारी कम करणारा कोणीही मनु य अधोगतीला
जात नाही ।।40।। योग योगी पु यवान लोकांना िमळणारे (उ च)
लोक अथात वगािद उ म लोकात जाऊन तेथे पु कळ वष राहन नंतर
शु द आचरण असणारे ीमंत लोकांचे घरात ज म घेतात ।।41।। िकंवा
वैरा यशील य या लोकात न जाता ानी यो यांचे घरात ज म घेतात,
या कारचे ज म या जगात िन:सदं ेह अ यंत दुिमळ आहे ।।42।। हे
कु तीनंदन ! ते योगभ पूवज मात सं ह के ले या बु ी संयोग व सं कार
सहजच ा करतो आिण या या भावाने तो पुन: परमा मा ाि प
िस ीसाठी पूव पे ा अिधक य न करतो ।।43।। तो ीमंत घरात ज म
घे णारा योगभ पराधीन असला तरी तो आप या पूव ज मा या
अ यासामुळे िन:शंकपणे भगवतं ाकडे आकिषत होतो आिण पनु :
योगां या िवषयात पुण िज ासा झा यावर तो वेदांतात सांिगतले या
सकाम कमफलांना ओलांडून जातो ।।44।। परंतु अ यास करणारा योगी
तर मागील अनेक ज मा या सं कारा या जोरावर ाच ज मात पण ू िस ी
िमळवून आिण सव पापानी मु होऊन त काल परम गतीची ाि करतो
।।45।। तप वी , ानी आिण कम पे ा योगी (भगवद् उपासक) अिधक
े आहेत . हणनू हे अजुना ! तू सव परि थितत योगी हो ।।46।। सव
यो यांत जो ावान योगी मा या िठकाणी (भ योगे ारा) वत:चे
अंतरा याला थापन क न मला िन य िनरंतर अखंड भजतो ,तोच योगी
मला सवात े वाटतो ।।47।।

( हरे कृ ण हरे कृ ण ,कृ ण कृ ण हरे हरे । हरे राम हरे

***********************************************************************

राम ,राम राम हरे हरे ।। ) िनरं तर जप करा , क तन डाऊनलोड

करा http://srikrsnaknowledge.wordpress.com
 अ याय ७ 44
ानिव ान योग
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ी( े ) भगवान हणाले
हे पाथ ! अन य ेमाने मनाला पुणपणे मा या िठकाणी आस
क न ,तसेच योग-अ यास करीत आिण माझेच आ य घे त सपं ण ू पणे
(माझे ऐ य, सवाचा आ मा असे) िन:शंयपणे मला कसे जाणून घे शील,
ते आता ऐक ।।1।। ते ान मी तुला (िद य) िव ानासह संपूण सांगेन ,जे
जाणले असता या जगात पु हा दुसरे काहीही जाण यायो य िश लक राहत
नाही ।।2।। हजारो मनु यांपैक एखादाच कोणी िस ीसाठी य न ( य न)
करतो आिण या िस ी ा करणा यांपैक एखादा कोणी तरी (मत्
परायण होऊन) मला त वत: (मा या खरे व पाला) जाणतो ।।3।।
ई र व याची कृती
पृ वी, पाणी ,अ नी, वायू, आकाश, मन, बु ी आिण अहंकार या माणे
अशी ही आठ कारने िवभागलेली िनि त के लेली माझी अशी “ कृती”
(श ) आहे ।।4।। हे महाबाहो ! िह याहन दुसरी, िज यात सव जीवांचा
समावेश आहे. ते जीव (आप या इिं यानं े) या भौितक (जग) कृतीचा
उपभोग घे तात, ती माझी परा कृती (माया शि ) समज ।।5।। सव
(जीव) भूतमा ा मा या या दोन कृती पासून उ प न झालेले आहेत.
मीच ा सपं ण ू सिृ चे उ पि आिण लयकता आहे ।।6।। हे धनज ं या !
मा यापे ा े दुसरे कोणतेही परम त व (कारण) अि त वात नाही
आहे .दोरात अनेक मनी ओवलेले असतात ,तसेच मा यात हे सपं ण ू जग
ओवलेले आहेत ।।7।। हे अजुना ! मी पा यातील रस आहे, च -सूयाचा
काश आहे, तसचे सव वेदांतील एका र (ॐ) ओकार, ं आकाशातील
श द आिण मनु यांमधील पु ष व मीच आहे ।।8।। मी पृ वीचा पिव
गधं आहे आिण अि नचा तेज आहे. तसेच सव भतू ांची (चेतना) जीवन
शि आिण तप यांचे तप आहे ।।9।। हे पाथ ! तू सव (जर-अचर)
ाणीमा ांचे बीज (उ पि चे थान) ,सनातन (शा त) मलाच समज. मी
बिु मानांची बिु आिण तेज वी लोकांचे (महापु षांचे) तेज आहे
।।10।। हे भरत े ा ! मी बलवानांचे आसि रिहत व कामनारिहत बल
आहे आिण धम व िव नसणारा सव ा यातं ील (सतं ती उ प न
करणायाची इ छा) कामही मीच आहे ।।11।।
कृती व प
जे काही साि वक भाव समूह आहेत, राजस आिण तामसी भाव समूह
आहेत ते सव कृतीचे गुण-काय (दया, ोध,िहंसा) आहेत. ते सव
मा यापासून उ प न झाले आहेत ,वा तिवक पाहता यां यात
( वभावात) मी राहत नाही, तर ते सव भावसमूह मा यात ,अधीन
(िनयं णात) आहेत ।।12।। वर सांिगतले या ि िवध गुणयु भाव ारा हे
सव जीव (मी राजा, धनी, पु ष, मी सुंदरी आहे असे) मोिहत झाले
आहेत यामळ ु े ि गण
ु ा मक कृतीपे ाही े माझे अशे परम अिवनाशी
व पाला (परमा याला) ते जाणीत नाही ।।13।। कारण जीवा याला
(िवमोिहनी) माझी ि गण ु ा मक माया (श ) पार हो यास दु त आहे,
परंतु जे के वल माझेच ( ीकृ णचे ) शरणागत होतात ते या (दुख पी)
मायेला सहज त न जातात ।।14।। मायेने यांचे ान िहरावून घे तले
आहेत, (अंहकारी) असे आसरू ी वभावाचे व मनु यातं नीच असणारे ,दु
कम करणारे मूखलोक मा या शरणात ये त नाही ।।15।।
भ ांचे कार
हे भरतवश ं ी यामं ये े अजुना ! उ म कम करणारे अथाथ ,आत,
िज ासु आिण ानी असे चार कारचे पु या मा भ माझी भ करता
।।16।। यापैक िन य मा यात एका िच आिण एकमा भावनेने
मा यात ि थत असले या ानी भ े आहेत .कारण या ानी
माणसाला मी अ यंत ि य आहे आिण तेही मला अ यंत ि य आहेत
।।17।। ते सवच उदार आहेत परंतु ानी (मला जाणणारे ) तर सा ात माझे
आ म व पच आहेत. असे माझे मत आहे. कारण ते िनि त होऊन
सव म गती व प माझेच (सव कारे ) आ य घेतात ।।18।। “सव
काही वासुदेवमय आहे” - या कारे ानस प न होऊन य अनेकानेक
पुन: पु हा ज म-मृ यू घेत या नंतर माझे आ य वीकारतात ,असे महा मे
( ा जगात) खरच दुलभ आहेत ।।19।। या कामाने (भोग इ छाने)
याचं े ान िहरावलेले आहे. असे लोक देवताच ं ी िनरिनराळे िनयम पाळून
आप या कृतीने ( वभावाने) े रत व वंश झालेले िविधिवधानांचे
पालन करतात ।।20।। तो या देवतांचे ापूवक पूजन क
इि छतो ,िनि तपणे मी अंतयामी पात या या देवी-देवतांचे ित
यांची दाला ढ करतो ।।21।। तो ेने या देवतांचे पूजन करतो
आिण या देवते कडून के वल मीच ठरिवलेले इि छत भोग यानं ा (देवी-
देवतांकडून) मी िनि त दान करतो ।।22।। पण या मंद बु ी लोकांचे ते
फल नािशवंत व अिन य असतात. देवतांची पूजा करणारे देव लोकात
जातात परंतु माझे भ गण तर (कायमचे) मा या िन य परम धामाला
जातात आिण मलाही िमळवतात ।।23।। मूढ लोक मा या सव े ,
अिवनाशी अशा परम भावाला न जाणता मन-इिं यां या ( कृती या)
पलीकडे असणारे (सि चदानदं परमा म व प) मला मनु य माणे ज म
घे ऊन कट झालेला मानतात ।।24।। कारण वतः या योग-मायेत
लपले या मी सवाना य िदसत नाही. हणून ते अ ानी लोक ज म
नसले या ,अिवनाशी मला परमे राला ते जाणू शकत नाही. (अथात
मनु या माणे मला ज म घे णारा व मरणारा समजतात) ।।25।। हे अजुना !
पवू होऊन गेले या, वतमान काळात असलेले आिण भिव यकाळात
घडणारे व सव ाणीमा ाना सु ा मी जाणतो. पण मला कोणीही
(देवगण सु ा पूणपणे) जाणत नाही ।।26।। हे परंतपा अजुना ! सृि त
इ छा आिण ेष यामळ ु े उ प न झाले या (सख ु -दु:ख प) ं ां या
मोहामुळे हे भारत ! सव जीव (दुःख प संसारात पुन: पु हा) मोहाम ये च
ज म घेतात आिण जातात ।।27।। परंतु याचे सव पाप (परमा मा या
ानाने) न झाले आहेत आिण या लोकांनी पूवज मी पु यकम के ली
आहेत, ते राग ेषाने उ प न होणारे ं व प आिण मोहापासून मु
झालेले भ गण मला ढ-िन ेने सव कारे माझीच भ करीत असतात
।।28।। जे वाध य व मरण (ज म-मृ यू) यापासून मु हो याक रता माझे
आ य घे तात, तेच आहेत. कारण तेच सव काही आ याि मक
(िद य) ान आिण संपूण कम जाणतात ।।29।। जे सव मला
अिधभुतांचे संचालक ,अिधदैवांचे (देवी-देवतांचे) िनयं क, सव य ांचे
अिध ाता (य हेच िव णु) असे जाणतात आिण िन य मा यात
(नाम मरणात, ानात) आस िचत अस यामुळे ते मला अंतकळाही
जाणतात (व तोच मृ यू या वेळी मला मरण क शकतात) ।।30।।

*****************************************************
" कृित, ील मी ीकृ ण या िनयं णा खाली काय करत
असते, मा या व मनु य या िनयं णात आहे बोलने अ ान व
दुखकारक आहे"
 अ याय ८ 47
अ र योग
अजन ु हणाला
------------------------------------------------------------------------------------------------

हे पु षो मा ! काय आहे ? अ या म हणजे काय ? अिधदैव

(देवता) कोण आहेत आिण अिधभतू (भौितक सिृ ) कसे आहे ?
(सकाम) कम काय व कसे आहे ? ।।1।। हे मधुसूदना ! या शरीराम ये
राहणारा अिधय कोण आहे ? अंत व मृ यू या वेळी आ मसयं मी (योगी)
आप याला कसे काय जाणू (व ा क ) शकतात ? ।।2।।
ीभगवान हणाले
िद य अ र (अिवनाशी) परम त व “ ” (जीव) आहे आिण िन य
(शा त) वभावाला “अ या म” असे हणतात, तसेच जीवांचे शरीराची
उ पि व वृि ला कारणीभूत जो िवसग (सृि यापार) आहे , याला
सकाम “कम” असे हणतात ।।3।। सव नाशवतं शरीर व पदाथ ”
अिधभूत” आहे, तसेच या िवराट पु षाला ( यात सव देवांचे समावेश
आहे) “अिधदैव” व देवताच ं े अिधपित असे हणतात आिण हे अजुना !
िन यी मी सवा या शरीरात राहणारा व देहधारी जीवा यात े
“अिधय ” (सव य ांचा वामी) हणजे परमा मा या पाने अिधि त
आहे ।।4।। जो अंतकाळी माझेच मरण करीत शरीराचा याग क न जातो
व देह याण करतो, तो सा ात माझी (िद य) कृतीची (वैकु ठ
धामाची) ा ी करतो ,यात मुळीच संशय नाही ।।5।।
अंतकाळची मन:ि थित व गित
हे कौ तेय ! जो मृ यू या वेळी कोण या (आवड या) भावाचे तो मरण
करतो. सवदा याच भावेचे मरण करीत अस याने ते भाव (व
या कारचे शरीर व देह) याला िनि त (मृ यूनंतर) ा होते ।।6।। हणून
हे अजुना ! तू सवकाळही िनरंतर माझेच मरण कर आिण यु ही कर.
अशा कारे मा या िठकाणी मन ,बु दी अपण के यामुळे तू िन:संशय
(यु ात मारला गेलास तरी) मलाच ा होशील ।।7।। हे पाथ ! असा
िनयम आहे क ,परमे रा या याना या अ यास पी योगाने यु , अ य
दुसरीकडे न जाणारा िच िनरंतर या िद य परम (सव े ) पु षांचे िचंतन
करीत करीत यालाच (परमे राला) ा करतो ।।8।। जो
सव ,सनातन ,अनादी, सवाचा िनयामक, सू म हन अित सू म, सवाचे
धारण पोषण करणारा, सूया माणे ( वयं) कािशत आिण
(ि गण ु ा मक) भौितक कृती या पलीकडे असले या या परम पु षाचे
िन ल अशा सि चदानदं परमे राचे िन य मरण करतो ।।9।। तसेच जो
मृ यु या वेळी एका मनाने आिण भ यु होऊन आप या योगबलाने
दो ही भुंवयां या म यभागी (ॐ) ाण चांग या रीतीने थापना क न
मग िन ल मनाने या परम पु षाचे जो मरण करतो ,तो िनि त या परम
िद य पु षाची (भगवतं ाची) ा ी करतो ।।10।।
पर ाचा िवचार
वेदांत ानी याला अिवनाशी ॐ कार व प असे हणतात,
वासनारिहत सं यासा मी महष यात वेश करतात आिण याला ा
कर यासाठी चारी लोक चय पी कठोर ताचा पालन
करतात , या ा य व तु बदल थोड यात मी तुला सांगतो ।।11।। सव
इिं याचं े वेश ारा बदं क न, दयांत मन एका क न, ाणवायुला
ूम ये (दो ही भुवनांचे म ये ) ि थर क न ।।12।। नंतर योग अ यासात
मन ि थर झा यावर ,परम पिव अशा ओम “ॐ” या श दाचा उ चारण
करत आिण भगवतं ाचे यान करत करत आपले शरीर सोडले क तो
िनि तच परम (ल य) गतीची (अ र धामाची) ा ी करतो ।।13।। हे
पृथापु ा ! जो योगी अ य भावना (कामना) शू य होऊन दररोज, िनरंतर
माझे मरण करतो ,असे िन य यु योगीला मी सहजच ा होतो ।।14।।
असे महा मे एकदा मला ा के यानंतर पु हा कधीच असे िन य दु:खांचे
थान असले या णभंगुर आिण अिन य (शरीरात) ज म घे त नाही.
कारण ते महा मा लोक परम िस ीला (मा या िन य धामाला) ा
झालेत ।।15।। लोक (उ चतम लोक) पासून ते सवात खाल या
लोकापयत (पाताळ लोक) जेवढे हलोक आहेत यात जीव वारंवार
ज म- मृ यूलाच ा होतात. परंतु जो एकदा मला ा करतो तो
(संसाराम ये ) पुन: ज म घे त नाही ।।16।।
देवाचा कालावधी
मनु य लोकांतील िहशोबा माणे, एक हजार चतुयुगाचे काळ संप यावर
देवाचा एक िदवस होतो आिण तसेच एक हजार चतुयुगाचे काळ हे
देवाची एक रा असते ।।17।। जे हा देवाचा एक िदवस कट होतो
ते हा हे सव जीवसमुदाय अ य कारण व प (बीज) पासून कट
होतात आिण जे हा देवाची रा ारंभ होते ते हा ते सव जीव
याच कारे अ य कारण व पात लीन होतात ।।18।। हे पथ ृ ापु ा !
वारंवार िदवस होतो आिण हे सव जीव समुदाय अि त वात ये तात आिण
नंतर पु हा रा होते आिण मग हे सव जीव आपोआप िन:सहाय होऊन
नाश पावतात ।।19।। परंतु याहन दुसरी एक सनातन (शा त) अशी
कृती आहे जी या य ( य) आिण अ य (अ य) पदाथा या
पलीकडची आहे, ती े आहे. सपं ण ु जगाचा नाश झाले तरी ती (िद य)
कृती कधीही न होत नाही ।।20।। या परम धामाला अ य
(अ कट), अिवनाशी (िन य) आिण परम गती ( े वास) असे हटले
आहे. जीवा मा जे हा तेथे जाऊन पोहोचतो ते हा तो कधीच ( ा
दुःख पी जगात) परत येत नाही .असे माझे परम िद य (कृ ण) धाम
(िनवास थान) आहे ।।21।।
उ रायण व दि णायन माग
हे पाथ ! या परमा मा या िठकाणी सव भतू े (जीव) राहतात आिण या
सि चदानदं परमा याने हे संपूण जग (सु म पाने) यापनू राहले
आहे ,तो सनातन (शा त), परम पु ष फ अन य भ नेच ा होणारा
आहे ।।22।। हे अजुना ! या काळी (मागात) देहाचा याग के ला क ,
योगी सस ं ारात पनु : ज म व परम गतीला (मो ) ा करतो, ते काळ
अथात असे दोन माग मी तुला सांगतो ।।23।। या मागात अ नी, योित
(िदवसा), शुभिदवस, शु ल प या सहा मिह यात, उ रायणा या वेळी
या मागात मे यावर (व देहाचा याग के ला क ) तो (जीव) ानी
वरील देवतांकडून माने नेले जाऊन पर ला ा करतो ।।24।। या
मागात धमू ,रा ी ,कृ ण प या सहा मिह यात दि णायना या वेळी व
मागात मे यावर कमयोगी चं लोक व योित व प वग ा क न
परत येतो (मनु य लोकात पुन: ज म घे तो) ।।25।। शु ल ( काश) आिण
कृ ण (अंध:कार) िनि त भौितक जगाचे असे दोन सनातन माग (यजरु )
वेदांतात सांिगतले ,एका मागाने मो ा होतो तर दुसरे मागात मे यावर
सस ं ारात पनु : ज म (व दुख) होतो ।।26।। हे पाथ ! या दो ही मागाचे त व
जाणून कोणीही योगी मोह पावत नाही . हणून हे अजुना ,तू सवदा
समत वयु योगपरायण हो ।।27।। (भ ) योगीलोक हे रह याला
त वत: जाणनू ,वेदांचे पाठ, य , तप, दान इ यािद (वैिदक)
कमशा ाम ये जे ( वग ा पी) पु यफल सांिगतले आहेत ,ते सव
कमफलांना तो िन:सश ं य ओलांडून (सोडून) जातो आिण सनातन
(शा त) परम ,अ कृत (सहा िवकारातून मु ), िन य अशा िद य
थानाला (कृ ण धामाला) तो ा करतो ।।28।।
****************************************************************************

"ॐ चा यान व उ चारण पिव म हणजे पापातून

मु करणारा आहे"
 अ याय ९ 52
राजिव ाराजग ृ योग
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ीभगवान हणाले
हे अजुना ! दोष ि रिहत ,अितशय गोपनीय ान (परमे रीय) िव ान
सिहत (के वला शु भ यु असे ान) तुला पु हा मी नीटपणे सांगतो.
ते जाण याने तू या दुख: पी ससं ारातनू (कायमचा) मु होशील ।।1।। ते
(परमे र ा ीचे ान) िव ान सिहत ान सव िव ाचा राजा, सव गु
गो चा राजा, अितशय पिव (पापातून मु करणारा) ,अितशय
उ म , य शी फल देणारे, धमयु ,साधन कर यास फार सोपे
आिण अिवनाशी आहे ।।2।। हे परंतपा ! या भ व प धमावर ा
नसलेले लोक मला ा न करता ते लोक पनु : मृ यू (दुख) पी सस ं ार
(ज म-मृ यू या) मागावर परत ये तात ।।3।। मी िनरंकार परमा याने हे
समपूण जग अ य (सु म) पाने यापले आहे आिण सवभूत (जीव)
मा याम ये फ (शि ) सक ं पा या आधारावर राहलेले आहेत. परंतु
वा तिवकपणे मी यां यात (िनयं णा खाली, वभावात) राहत नाही
।।4।। परंतु माझी ई री योगश पहा, भतु ांना (जीवांना) उ प न करणारा
व यांचे धारण –पोषण करणारा असून सु ा वा तिवकपणे मी या
भुतां या िठकाणी (अधीन व अिनयं णा) राहत नाही, कारण मीच सव
सृ ीचा (व जीवांचे) उगम (परम) थान आहे ।।5।। जसे सू म वायु
आकाशा पासून उ प न होऊन सव िफरणारा नेहमी आकाशातच
(वेगळा) राहतो , याच माणे मा या संक पाने उ प न झालेले सव भतु े
(जीव) मा यातच ि थत आहेत असे तू समज ।।6।।
कृतीत सिृ चा िवलय
हे अजुना ! लय काळी सव भुते मा या कृतीम ये िवलीन होतात
आिण पनु : सृि काळी (आरंभी) मी याच ं े िवशेष भावानी पनु : थापना
करतो ।।7।। आप या माये या अंगीकार क न कृती या ता यात
अस यामुळे पराधीन झाले या या सवभूत (जीव) समुदायाला मी
वारंवार यां या (पवू ज मी के लेले) कमा अनस ु ार उ प न करतो ।।8।। हे
धनंजया (अजुना) ! या कमात आसि नसले या व उदासीन (तट थ)
माणे ि थत मला (परमा याला) ते कम बध ं नकारक होत नाहीत ।।9।। हे
कौ तेया ! मा या अ य तेत खाली ही भौितक कृतीसह चराचर हे
संपूण जग कट होते आिण ाच कारणामुळे हे जग पुन: पु हा उ प न
होत (व काय करीत) आहे ।।10।। मा या परम भावाला न जाणणारे मूख
लोक व माियक मनु य शरीर धारण करणारा मला सामा य मनु य
समजतात. ते लोक िद य आिण सव भूतांचा (मालक) महे र (परमे र)
मा या असे अिवनाशी व पाला जाणत नाहीत ।।11।। यांची आशा
यथ ,कम िनरथक आिण िन फल व ान फुटके असे मोिहत ,िवि
नाि तकवादी मतांकडे िच असलेले अ ानी लोक रा सी, असरु ी
(अंहकार) आिण मोिहनी कृतीचे आ य क न राहतात ।।12।। परंतु हे
कु तीपु ा ! दैवी कृती या आ य घे तलेले महा मे मला सव भुतांचे
सनातन कारण आिण अिवनाशी अशे अ र व प जाणनु अन य
(इ छारिहत) िच ाने यु होऊन ते िनरंतर मलाच भजतात ।।13।। ते ढ
िन यी भ िनरंतर मा या नामांचे व गुणांचे क तन करीत मा या
ा ीसाठी य न करीत नेहमी मा या यानात म न होऊन अन य ेमाने
माझी उपासना (व नाम मरण) कर याम ये म न असतात ।।14।। अ य
काही जण (वेद,गीता, परु ाण, तो पाठ) ानय ा ारा य करतात,
कोणी अभेद भावनेने ,पृथक वान, नाना (देवतांचे) पांनी आिण
(िवराट) सवतोमुख या पानी (माझी) उपासना करतात ।।15।। हे
अजुना ! ौत (अि न ोमािद) य मी आहे, मा ( मृित िविहत)
वै देवािद य मी आहे, िपतयृ मी आहे, वन पती, अ न व औषधी मी,
मं मी , तूप मी अ नी मी ,होम मीच आहे ।।16।। मीच या जगाचे आई-
वडील धाता आिण आजोबा आहे, मीच ेय (जाण या यो य), पिव
करणारा ( हणजे सव पापांचे नाश करणारा) ॐ कार (एका र) आहे,
तसेच ऋ वेद, सामवेद आिण यजवु दही मीच आहे ।।17।। ा
हो यासारखे परम धाम, भरण पोषण करणारा, सवाचा वामी, शुभाशुभ
पाहणारा, सवाचे िनवास थान , शरण देणारा, युपकाराची इ छा न
करता िहत करणारा, सवा या उ पि , लयाचे कारण , ि थती,
आधार, िनधान आिण अ यय बीज (उ पि चे थान) मीच आहे ।।18।।
मीच सयू ा या पाने उ णता देतो, पाणी आकषण क न घेतो व वषाव
करतो. हे अजुना ! मीच अमृत आिण मृ यू आहे. सत् (स य) आिण
असत् (अशुभ, िम या) व तुही मीच आहे ।।19।।
वग ा ी व पन ु ज म
ित ही वेदांतात सांिगतलेले सकाम (भोग-इ छे साठी) कम
करणारे ,सोमरस िपणारे , पापमु लोक माझे ( व प) य ांचे पूजन
क न वग ा ीची इ छा करतात. ते इ लोक ( वग) पु यफल ा
क न िद य आनंद देणारे भोगांचे ते उपभोग घे तात ।।20।। ते या िवशाल
वग लोकांच उपभोग घे त पु य संप यावर ते मृ यू लोकात (संसारात)
पुन: येतात. अशा रीतीने ( वग ा ीचे साधन असणारे ) ित ही वेदांम ये
सांिगतले या सकाम –कमाचे व धमाचे (य ांचे) अनु ान क न ते इिं य
िवषय पी भोगाच ं ी इ छा करणारे लोकं पनु : पु हा: ा (दुख पी)
संसाराम ये ज म आिण मृ यूलाच ा होतात ।।21।। पण जे अन य
कामनारिहत भ मज परमे राला िन य िनरंतर िचंतन करीत सव त
भावनेने भजतात , या एकिन भ ांचा योग हणजे धन-धा यािद सव
गरजा मी वतः यांना वाहन ( ा क न) देतो आिण ेम हणजे ा
झाले या व तुंचा र ण करतो ।।22।। हे अजुना ! जे सकाम भ े देने
दुसरे देवताचं ी पज
ू ा करतात ,तेही माझीच (अंशाची) पज
ू ा करतात .परंतु
यांचे ते पूजन अिविधपूवक (अशा ीय मागानी) चुक चे असते ।।23।।
कारण सव य ांचा (फलांचा) भो ा आिण वामी मीच आहे. पण ते
मला परमे राला त वत: जाणत नाहीत: हणून ते पुन: (दुख व प) ज म
घे तात ।।24।। देवतांची पूजा करणारे देवतांकडे ( वगािद लोकात)
जातात. िपतरांची पज ू ा करणारे िपतरलोकात जातात, भतू ांची पजू ा
करणारे भूत- ेतांन या योनीत जातात आिण माझी पूजा करणारे भ
मलाच ा करतात ( हणनू मा या भ ांना पनु :ज म नाही) ।।25।। जो
कोणी भ मला ेमाने पान ,फुल ,फल, पाणी इ यािद (साि वक पदाथ)
अपण करतो, या शु द बु ी या िन काम भ ांने अपन कलेले सव पदाथ
मी हण (भ ण) करतो ।।26।। हे अजुना ! तू जे कम करतोस, जे
खातोस, जे हवन (य ) करतोस, जे दान देतोस आिण जे तप करतोस ,ते
सव कम मला समिपत (मा या ा ीसाठी) कर ।।27।। अशा कारे तू
शुभ व अशुभ फल व प कमबंधनातून मु होशील आिण अशा सं यास
योगानेयु िच असलेला तू मु झालेले (शुभ-अशुभ कमफल न
भोगता) योगीसारखे (मृ यूनतं र) मलाच ये ऊन िमळशील ।।28।। मी सव
ाणीमा ाला समभावाने यापून राहलो आहे .मला ना कोणी अि य न
ि य आहे. परंतु जे भ मला ेमाने भजतात, ते मा यात आस असतात
आिण मीही यां यात याच कारे आस (िनभर) असतो ।।29।। जर
एखादा अ यंत दुराचारी (वाईट) माणसाने जर सु ा अन य भावनेने माझा
भ होऊन मला भजला, तर याला साधच ु (स जनच) समजावा. कारण
मा यात भ यु (परमा मा िशवाय दुसरे काहीच नाही) िन यी बु ी
याची झालेली असते ।।30।। तो त काळ धमा मा होऊन परम शांती ा
करतो, हे कौ तेया ! तू असे घोषणा कर (सवाना सांगून टाक) क माझे
भ कधीही नाश पावत नाही ।।31।। हे अजुना ! नीच (अधम) कुळातली
ि या, वै य ( यापारी,शे तकरी), शू (नौकरशाही), (तसेच मांस
खाणारा अथात) चा डालादी कोणीही असो, ते सु ा माझे आ य घे ऊन
(सुखानी) परम गती (सव े धाम) ा क शकतात ।।32।। मग
पु यशील ा ण तसेच राजिष भ गण जे माझे आ य घे तात ते परम
गती ा करतील, यात कसली शंका आहे ? हणनु दुख: पी व नाशवतं
या मनु य शरीराला ा , तू नेहमी माझेच भजन (नाम मरण) कर ।।33।।
मा यात ( ानात) मन ठे व, माझा भ हो, माझी पूजा (नाम मरण) कर,
मला नम कार कर ,अशा रीतीने तू वत: या आ याला मा यात रममाण
आिण मत् परायण होऊन तू (मृ यू या वेळी) िनि त मलाच ा करशील
।।34।।

" देवाची पज
ु ा करणारे देवलोकात जातात आिण या
*************************************************************************************

म ृ यल
ु ोकात पन ु ः येतात, पण जे ीकृ ण धामाची ा ी
करतात यांचा पन ु ः ज म होत नाही"
 अ याय १० 57
िवभूित योग
ी( े ) भगवान हणाले
------------------------------------------------------------------------------------------------

हे महाबाहो अजुना ! आणखी िनि तपणे माझे े (परम रह यमय

भावयु ) हणने ( ान) पु हा एकदा तू ऐक ,जेक तू अितशय मला
ि य असे तु या िहतासाठी सागं तो ।।1।। माझी उ पि (लीला व
योगमाया ारा कट होणे), ऐ य ना देव जाणतात ना महष गण ही
जाणतात.कारण सव कारे देवांचे व महिषचे मीच आिदकारण
(उ पि कता) आहे ।।2।। जे मला वा तिवक ज मरिहत ,अनािद आिण
सव लोकांचा महे र (महान ई र, परमे र , सव जीवांचा मालक) असे
त वत: जाणतात, तेच ानी भ जन मनु यात मोहशू य होऊन सव
पापातून मु होतात ।।3।।
िवभूितयोग
िनणय शि , यथाथ ान ,असमूढता, मा ,स य इि यिन ह,
मनोिन ह, सुख , दुःख उ पि , लय, भय, अभय ।।4।।
अिहसं ा ,समता, सतं ोष, तप, दान, क ित-अपक ित इ यािद ा याच ं े
अनेक कारचे सव भाव मा यापासूनच उ प न होतात ।।5।। सात
महिषगण, यां याही पूव असणारे सनकािदक चार कुमार तसेच वयंभू
इ यािद चौदा मनु असे मा या िठकाणी असलेले सव काही भाव मा या
संक पाने (िहर यगभ) उ प न झाले आहेत .या जगात ा णािद सव
जा यांचीच पु -पौ ािद (वंशज) आहेत ।।6।। जो माणूस माझे या
परमे रय पी िवभूतीला (ऐ य) आिण योग शि ला त वत जाणतो तो
ि थर भ योगाने यु होतो, यात मुळीच शंका नाही ।।7।। मी
“वासदु ेवच” सव जगा या उ पि चे मुळ कारण आहे आिण मा यामळु ेच
हे सव जग ि याशील होत आहे. असे जाणनू बु ीमान लोक मज
परमे राला भ भावानी यु होऊन यानपूवक नेहमी मलाच भजत
असतात ।।8।। मा या िठकाणी आप या मन आिण ाण अपण करणारे
माझे भ जन, एकमेकामं ये (पर पर) माझे गण ु त व सागं त आिण नाम,
व पांचे इ यािद चे क तन करत मा यात िनरंतर संतु व आनंदाचा
अनुभव घे त असतात ।।9।। या िनरंतर ेमपूवक माझे यानात ,क तनात
वगैरे म ये (भ योगात) म न झाले या मा या भ ांना मी बु ीयोग
( ान) दान करतो यामुळे ते (मृ यूनंतर) मलाच ा होतात ।।10।। हे
अजुना ! यां यावर कृपा कर यासाठी यां या आ यात (व बु ीत)
ि थत असलेला मी वत: यां यात अ ानाने उ प न झाले या (संसार
दुख पी) अंध:काराला काशमय त व ान पी दीपका ारा नाहीसा
करतो ।।11।।
अजन ु हणाला
(हे के शव!) आपणच परम (सवाचे े आ मा) ,परम धाम आिण
परम पिव आहात. कारण आप याला सव ऋिषगण सनातन, िद य
पु ष ।।12।। तसेच आप याला देवांचेही आिददेव आिण सव यापी असे
हणतात. देवष नारद, अिसत, देवल व महष वेद यासही तसेच
सांगतात आिण आपणही मला तेच सांगत आहे ।।13।। हे के शव ! जे
काही मला आपण सांगत आहात, ते सव मी स य मानतो, कारण हे
भगवान ! आपले य व (लीला मय व पाला) ना दानव जाणू
शकतात ना देव ।।14।। हे भुतांना उ प न करणारे ! हे भुतांचे ई रा ! हे
देवांचे देव ! हे जगाचे वामी ! हे पु षो मा ! तु ही वत:च आप याला
पूणपणे जाणत आहात ।।15।। हणून आपण िवभूित या योगाने या सव
जीवांना यापून राहले आहात आिण आप या या सव िद य (ऐ य)
िवभतू ना सपं ण ू पणे सागं ायला आपणच समथ आहात ।।16।। हे
योगे रा ! मी कशा कारे िनरंतर िचंतन करीत आप याला जाणावे ?
आिण हे भगवान ! आपण कोण-कोण या भावात मा याकडून िचंतन
कर यास यो य आहात ? ।।17।। हे जनादना ! आपली योगश आिण
िवभूती (ऐ य) मला पु हा िव ताराने सांगा. कारण आपली अमृतमय
वचने ऐकता माझी तृ ी होत नाही ।।18।। भगवतं ाचे मु य िवभतू ी ।।
ी( े ) भगवान हणाले
हे कु े ा ! आता मी या मा या मुख िद य िवभूती (ऐ य)
आहेत , या मु य अशा तल ु ा सागं तो. कारण मा या िव ताराचा तर अंतच
नाही ।।19।। हे अजुना ! मी सव भतू ां या दयात असणारा आ मा हणजे
परमा मा आहे . तसेच सव भुतांचे आिद, म य आिण अंतही मीच आहे
।।20।। आिदती या बारा पु ापैक मुख आिद य िव णु मी आहे आिण
योतीम ये िकरणांणी यु सूय मी आहे ,म णांम ये (एकोण प नास
वायुदेवतांचे तेज) मरीची आिण न ांचे अिधपती चं मी आहे ।।21।।
वेदांम ये सामवेद मी आहे ,देवांम ये ( वगलोकचा राजा) इ ,
इिं यांम ये मन आिण सव जीवांम ये चेतना (जीवन शि ) मी आहे
।।22।। अकरा ांम ये शंकर मी आहे ,य -रा सांम ये धनाचा वामी
कुबेर, आठ वसूतील अ नी आिण िशखरे असणारे पवतातील सुमे पवत
मी आहे ।।23।। परु ोिहतां म ये (देवताच ं े गु ) बहृ पित मला समज, हे
पाथ ! सेनापित मधला कंद ( पु काितके य) आिण सव
जला यांतील समु मी आहे ।।24।। मी महष म ये ( ापु ) भृगु आिण
श दांम ये एक अ र (ॐ) अथात ओकार ं मी आहे .सव कार या
य ांम ये जपय आिण ि थर व तूंतील िहमालय पवत मी आहे ।।25।।
सव वृ ांम ये िपपळ, देवष म ये नारद मुनी ,ग धवाम ये िच रथ आिण
िस ी मुनीम ये किपल मुनी मी आहे ।।26।। घोड्यामं ये अमृत-मंथना
बरोबर उ प न झालेला उ चे: वा नावाचा घोडा , े ह म ये ऐरावत
नावाचा ह ी आिण मनु यांत नरपित मला समज ।।27।। मी श ांम ये
व ,गाई म ये कामधेनू, सपाम ये वासक ु आिण सतं ान-उ पि चे कारण
असणारे काम अथात मदन मी आहे ।।28।। मी नागांम ये शे षनाग आिण
जलचरांचा अिधपित व णदेव ,िपतरांम ये अयमा नावाचा िपतर आिण
शासन कर यांम ये यमराज मी आहे ।।29।। मी दै यांम ये
हाद ,वशीकारांम ये काल, पशुम ये मृगराज िसंह आिण प यांम ये
ग ड मी आहे ।।30।। मी पिव करणारा वायू ,श धारण कर यात
ीराम ,माशांत मगर आिण न ांत ीभागीरथी गंगा मी आहे ।।31।। हे
अजुना ! सृि चा आिद ,अंत तसेच म य सु ा मीच आहे ,िव ातील
आ मिव ा ( ान) आिण पर पर त व िनणयांम ये होणारा वाद मी आहे
।।32।। मी अ रांतील “अ”-कार , संमासापैक ं समास, संहार
कर यातील महाकाल आिण सिृ कताम ये चतमु ुख ा सु ा मीच
आहे ।।33।। मी सवाचा आहारी जाणारा “मृ यू” आहे ,सहा भाव
िवकारातून पिहला िवकार “ज म” मी आहे तसेच ि यांम ये क ित,
ल मी, वाणी , मृित ,मे धा (लाव य), धृती आिण मा सु ा मीच आहे
।।34।। मी साम वेदात बृहत–साम (इ तुित प), छंदांम ये गाय ी छंद,
मिह यातं ील मागशीष आिण (चार) ऋततुं ील वसतं (ऋतु) मी आहे
।।35।। मी कपटी खे ळांम ये जुगार आहे ,तेज वी महापु षांचे तेज,
िवजयातील जय आहे उघमी ( यवसायी) पु षांचे यवसाय व साहस
आिण बलवान पु षांचे बल मी आहे ।।36।। मी वृि ण (यदु) कुळात
वासुदेव ,पाडवांतील अजुन, मुिनंम ये वेद यास आिण कव म ये (दै यांचे
गु ) शु ाचाय कवी सु ा मीच आहे ।।37।। दमन कर याची शि म ये
द डशि ,िवजय इ छा ठे वणारे याच ं ी नीित, गु ठे वणाराचं मौन (भाव)
आिण (आ मसा ातकारी, संत) ानीजनांम ये त व ान मी आहे ।।38।।
तसेच हे अजुना ! संपूण सृि चे बीज (व कारण) मीच आहे. कोणताही
चराचर ाणी मा यािवना अि त वात राहच शकत नाही ।।39।। हे
परंतपा ! मा या िद य िवभुतीचा अंत नाही ,हा िव तार तर तु यासाठी
सं ेपाम ये सागं ीतला ।।40।। जी जी (िवभिू त यु ) ऐ य यु ,
काि तयु आिण शि यु व तु आहेत ,ती ती सम त व तु तू मा या
तेजा या अंशाशी उ प न समज ।।41।। िकंवा हे अजुना ! हे फार फार
जाण याचे तलु ा काय योजन आहे ? मी या सपं ण ू जगाला के वल एका
अंशाने सव यापून व धारण क न रािहलो आहे ।।42।।
***********************************************************
 अ याय ११ 62
िव पदशन योग
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
अजनु हणाला
मा यावर कृपा कर यासाठी आपण जी अ यंत गु अ या म िवषयी जे
उपदेश मला के ला, यांने माझा मोह (अ ान) नाहीसे झाले आहे ।।1।।
कारण हे कमलदलनयना ! मी आप याकडून जीवांची उ पि आिण
लय िव तारपूवक ऐकले आहे ,तसेच आपले अिवनाशी माहा मय
( भाव) ही ऐकला आहे ।।2।। हे परमे रा ! आपण आप या िवषयी जसे
सांगत आहात, ते बरोबर आहे ,तरी पण हे पु षो मा ! मला आपले
ऐ ययु व पाला य ात पाह याची इ छा आहे ।।3।। हे भो ! जर
मला आपले प पाहणे अश य आहे, असे आप याला वाटत असेल ,
तर हे योगे रा ! या अिवनाशी (िवराट) व पाचे दशन मला घडवा
।।4।।
ी( े ) भगवान हणाले
हे पाथ ! आता तू माझे शेकडो –हजार नाना कारची, नाना रंगाची आिण
नाना आकारांची अलौिकक पांना पहा ।।5।। हे भरतवंशी अजुना !
मा याम ये अिदती या बारा पु ांना, आठ वसूला, अकरा ांना, दो ही
अि नी कुमार, एकोण प नास म ण (वासदु ेवांना) आिण पु कळ अशी
यापूव न पाहलेली आ यकारक पांना पहा ।।6।। हे अजुना ! आता या
मा या शरीरात एकि त असलेले चराचराह सपं ण ू जग पहा. तसेच इतरही
जे काही तुला पाह याची इ छा असेल, ते पण पहा ।।7।। परंतु तू मला
तु या या चमच नु ी खा ीने पाह शकणार नाही, हणून मी तुला िद य
ी देतो ित या सा ाने तू मा या ई री योग ऐ य (शि ) पाहा ।।8।।
संजय हणाला
हे महाराज! महायोगे र , सव पापाचा नाश करणारे भगवतं ानी असे
सांगून मग अजनाला आपले परम (िद य) ऐ ययु िव प दाखिवले
।।9।। अनेक त डे व डोळे असले या, अनेक आ यकारक दशने ,असं य
(गदा, च , धनषु इ यािद) अशा िद य श े हातात घे ताले या ।।10।।
िद य माळा आिण व े धारण के ले या ,तसेच िद य गंधाने िवभुिषत,
कांितयु , सव आ यानी परीपण ू आिण सव बाजनूं ी त डे असले या
िविभ न पांना या अजुनाने सव ( या ) पािहले ।।11।। आकाशात
हजार सूय एकदम उगवले असता जो काश पडेल, तो सु ा या
िव व प परमे र या काशा ईतका कदािचत सारखे होणार नाही
।।12।। पा डुपु अजुनाने यावेळी अनेक कारने िवभागलेले संपूण जग
देवािधदेव भगवान ीकृ णां या या (िवराट) शरीरात एकि त असलेले
िव ाला ( मांड) पािहले ।।13।। यानंतर तो आ यचिकत झालेला व
अंगावर रोमांच उभे रािहलेले अजुनाने ,ते काशमय (आकाशात सव
या ) िवराट (िव ) व प भगवतं ाला ा भ सह म तकाने णाम
क न हात जोडून असे वचन हणाला ।।14।।
अजन ु हणाला
हे देवा ! मी आप या िद य देहाम ये सपं णू देवांना आिण तसेच अनेक
भूतां या समुदायांना ,कमळा या आसनावर िवरजमान झाले या या
चतुमुख देवाला ,( ) शंकाराला ,सव ऋिषंना तसेच िद य सपानाही
पाहत आहे ।।15।। हे सपं ण
ू िव ाचे वामी ! मी आप या अनेक बाह
पोट, त डे आिण डोळे असलेले अन त पांना सव पाहत आहे .तसेच हे
िव पा ! मला आपले न अंत ,न म य ,न आरंभ िदसत आहे ।।16।। मी
आप याला मुकुट घातलेले, गदा व च धारण के लेले, सव बाजूंनी
काशमय तेजयु असे, विलत अ नी व सूया माणे
तेजयु ,पाह यास अितशय किठण आिण ी अमयादीत असे
आप याला सव पाहत आहे ।।17।। आपणच जाण याजागे पर
परमा मा आहात ,आपणच या जगाचे आधार आहात, आपणच अनािद
धमाचे र क आहात आिण आपणच अिवनाशी सनातन परम पु ष
आहात ,असे मला वाटत आहे ।।18।। आिद, म य आिण अंत
नसलेले ,अन त सामथयु , अन त भुजायु , च व सूयासारखे
ने यु ,पेटले या अ नीसारखे आपले मुख आहे आिण आप या तेजाने
या जगाला तापिवणारे , असे मी आप याला सव पाहत आहे ।।19।। हे
महा मना ! हे वग, पृ वी यां यामधील आकाश आिण सव िदशा फ
आपण एकट्यानेच यापून टाकले आहेत. आपले हे अलौिकक आिण
भयंकर प पाहन ित ही लोक अ यंत भयभीत झाले आहेत ।।20।। तसेच
सव देवगण आप यात िशरत आहेत आिण काही भयभीत होऊन हात
जोडून आप या नावांचे व गुणांचे वणन करीत आहेत. तसेच महिष व
िस दगण (“सवाचे क याण होवो” अशी मंगल आशा क न) मनोरम
ो े हणून आपली तुती करीत आहेत ।।21।। अकरा , बारा आिद य
तसेच आठ वसु ,सा यदेवगण, िव देवगण, दो ही अि नी कुमार,
म ण आिण िपतगृ ण, तसेच गध ं व ,य , रा स आिण िस गण
आहेत. ते सव ऐक होऊन आप याकडे आ यनी पाहत आहेत ।।22।। हे
महाबाहो ! आपले अनेक ने , असं य िवशाल डोळे , हात ,पाय
असलेले अनेक पोटे आिण अनेक दाढ्यांमुळे अितशय भयंकर असे महान
िवराट प पाहन सवजन यिथत झाले आहेत. तसेच मी सु ा यिथत
झालो आहे ।।23।। हे िव णु ! सपं णू आकाशाला यापणारे, तेजोमय,
अनेक रंगानीयु , सव पसरलेली त डे व तेज वी िवशाळ डोळे असे
आपले प पाहन भयभीत अंत:करण झाले या आता माझे धैय व शा ती
सु ा नाहीशी झाली आहे ।।24।। दाढ्यांमुळे भयंकर व लयकाळ
अ नीसारखे विलत आपले त डे पाहन मला िदशा कळे नाशा ,आता
माला सुखिहं िमळत नाही. हणुन हे देवािधदेवा ! हे जगि नवासा !
आपण कृपया स न हा ।।25।। ते घृतरा ाचे सव पु ,राजा समदु ायसह
आप यात वेश करत आहेत आिण िपतामह भी म, ोणाचाय, तसेच तो
कण आिण आम या बाजू याही मुख योधांसह ।।26।। सगळे च आप या
दाढयामुळे भयंकर िदसणारे त डात मोठ्या वेगाने धावत धावत घुसत
आहेत आिण िक ये क डोक िचरडलेली आप या दातां या फटीत
अडकलेली िदसत आहेत ।।27।। या माणे न ाचे जल वाह अित वेगाने
समु ा या िदशेने धाव घे तात अथात समु ात वेश करतात याच माणे ते
सव नरवीर आप या पेटले या त डात िशरत आहेत ।।28।। जसे पतंग
मोहाने म न जा यासाठी पेटले या अ नीत अितशय वेगाने धावत
िशरतात ,तसेच हे सवलोक सु ा वत: या नाशासाठी आप या विलत
त डात अितशय वेगाने धावत वेश करत आहेत ।।29।। आपण या सव
लोकांना विलत त डानी िगळून सव बाजनूं ी वारंवार चाटत आहात .हे
िव णु ! आप या खर काशयु तेज सव या संपूण जगाला
तापिवत आहे ।।30।। हे देव े ा ! आपणाला नम कार असो, आपण
स न हा. कृपया क न मला सांगा हे उ धारी प धारण करणारे आपण
कोण आहात ? आिदपु ष अशा आप याला मी िवशेष रीतीने जाणू
इि छतो .कारण आपली अशी करणी मला कळत नाही ।।31।।
ी( े ) भगवान हणाले
(हे अजुना !) मी संपूण जगाचा नाश करणारा महाकाल आहे. या
िठकाणी लोकां या नाशासाठी मी वृ झालो आहे. हणनू श ू प ात
सै यात जे यो ा आहेत, ते सव तु या ारा मारले गेले नाही, तरी ते िजवंत
राहणार नाही ।।32।। हणनू च तू उठ, यश िमळवं ,श नूं ा िजक
ं ू न धन-धा य
आिण सपं न रा याचा उपभोग घे , ते सव शूरवीर आधीच मा याकडून
मारले गेले आहेत. हे सर याची ! तू फ िनिम मा हो ।।33।।
ोणाचाय, भी म तसेच जय थ आिण कण याच माणे मा याकडून ते
पवू च मारले गेले आहेत आिण इतरही पु कळ शूर योधांना तू मार, िभऊ
नकोस यु ात खा ीने श ूंना िजंकशील हणून तू यु कर ।।34।।
संजय हणाला
भगवान के शवांचे हे बोलणे ऐकून िकरीटी अजुनाने थरथरत हात जोडून
नम कार के ला आिण अ यंत भयभीत होऊन णाम क न भगवान
ीकृ णला सदगिदत होऊन असे वचन हणाला ।।35।।
अजन ु हणाला
हे अ तयामी ! आपले नाव, गुण आिण भावयां या वणनाने जग
अित य आनंिदत होत आहे व तुमचे अित य ेम ा करत आहेत,
रा सगण सु ा घाब न दशिदशांत पळून जात आहेत तसेच सव
िसि दगणांचे समुदाय आप याला नम कार करीत आहे , हे यो यच होय
।।36।। हे महा मन् ! चतुमुख ापे ा े असे आिद सृि कता
आप याला हे सव नम कार का बरे करणार नाही ? कारण हे अनतं ा ! हे
देवािधदेवा ! हे जगि नवासा ! आपणच सत् (कारण) असत् (काय)
याचं े ही ाचीन अ र (अिवनाशी) त व परम (सवाचे आ मा)
आहात ।।37।। आपण आिददेव, सनातन ( ाचीनतम) पु ष ,परम
आ य थळ, ाता, ेय (जाणणे यो य) आिण (सव े ) िद य परम
धाम आहात. हे अन त पा ! आपणच हे सपं ण ू िव यापले आहे ।।38।।
आपण वायू, ,यमराज, अ नी, व ण, च , जेचे वामी देव आिण
देवाचे ही िपतामह (जनक) आहात. आप याला हजार वेळा
नम कार. नम कार असो ! आपणाला आणखीही वारंवार नम कार !
नम कार असोत ।।39।। हे सव व पा ! आप याला पुढून, मागून, सव
बाजनू ी नम कार असो. कारण अन त परा मशाली अशा आपण सव जग
यापले आहे. हणुन आपण (िवराट) सव व प आहात ।।40।। आपले
भाव न जाण यामुळे ,आपण माझे िम आहात असे मानून ेमाने िकंवा
चक ु ने मी “कृ णा ! हे यादव ! हे स या ! असे जे काही िवचार न करता
मु ाम हटले असेल ।।41।। आिण हे अ युता ! मा याकडून िवनोदासाठी
िफरताना ,झोपताना, बस या वेळी आिण भोजनाचे वेळी, एकातं ात
िकंवा िम ां या सम जो अपमान झाला असेल. या सवान साठी मी
मा मागतो ।।42।। हे अतुलनीय भावा ! आपणच या चर (माणूस, पशु,
क टक) अचर (वृ , ड गर) ,जगाचे वडील, पू य, गु ( देवाचेही
गु ) आिण े गु आहात. ैलो यात आप या सारखे दुसरे कोणीही
नाही, मग मी आप याहन े कसा असू शकतो ? ।।43।। हणनू च हे
भू ! मी आप या चरणी दडं वत णाम क न तु य अशा आपण ई राने
स न हावे. हणून ाथना करीत आहे. हे देवा ! जसे वडील पु ाचे,
िम िम ाचे आिण पती प नीचे अपराध मा करतो, तसेच आपणही
मला मा कर यास समथ आहात ।।44।। पूव न पाहीलेले आपले
आ यकारक पांना पाहन मी अ यंत आनंदी होत आहे आिण माझे मन
भीतीने याकुलही झाले आहे. हणून आपण मला ते चतुभुज िव णु प
तसेच पुन: दाखवा. हे देवेशा ! हे जगि नवासा ! स न हा ।।45।। मी
पिह यासारखे च आप याला मुकुट धारण के लेले तसेच गदा आिण च
हातात घेतलेले पाह इि छतो. हणून हे िव व पा ! हे सह बाहो !
आपण याच सौ य (शांत) चतुभुज पाने कट हा ।।46।।
ी( े )भगवान हणाले
हे अजुना ! मी तु यावर अनु ह कर यासाठी योगशि या भावाने हे
माझे परम तेजोमय, सवाचे आिद, असीम िवराट असे पे तुला
दाखवले . या कारचे िव व प तु यािशवाय दुसरे कोणीही यापवू
पाहीले न हते ।।47।। हे अजुना ! तुझा िशवाय दूसरे वेद अ ययन, य ,
दान, ि या आिण उ तप यानी या मनु य लोकात मा या अशा
कार या िव व पधारी चे दशन करणे श य नाही ।।48।। माझे या
कारचे हे भयंकर पे पाहन तू भयभीत व िमत होऊ नकोस, तू सव
भयापासनू मु होऊन ीितयु व स न िचत अंत:करणाने माझे हे शंख-
च -गदा-प धारण के लेले चतुभुज प पु हा पहा ।।49।।
संजय हणाला
भगवान वासुदेवानी अजुनाला असे सांगून पु हा तसेच आपले चतुभुज प
दाखवले आिण पु हा माहा य ीकृ णानी आपले सौ य प धारण
क न भयभीत अजुनला धीर िदला ।।50।।
अजनु हणाला
हे जनादना ! आपले हे अितशय सदुं र मनु य प पाहन आता माझे मन
शांत झाले आहे आिण मी पुन: मा या मूळ वभावाला ा झालो आहे
।।51।।
ीभगवान हणाले
माझे जे तू चतुभुज प पाहीलेस ते पाहा यास िमळणे अितशय दुलभ
आहे देवगण नेहमी असे िद य ,मधरु पाचे िन य दशनाची इ छा करीत
असतात ।।52।। तू जसे मला पाहीलेस, असे माझे चतुभुज पांचे दशन
वेदाने ,तपाने ,दानाने आिण य ाने सु ा मला पाहणे ा जगात श य
नाही ।।53।। परंतु हे परंतप अजुना ! अन य (इ छा रिहत) भ नेच या
कार या असे चतुभुज धारी पात मला य पाहणे, त वत: जाणणे
तसेच यात वेश करणे अथात मा यात एक प होणे श य आहे ।।54।।
हे पांडव (अजुना) ! जे य फ मा यासाठी सव कत य कम करणारे,
मलाच परम े आ य मानणारे ,आसि रिहत होऊन सव ाणीमा ा
िवषयी वैरभाव (राग- ेष) न ठे वणारे ,ते अन य भ शे वटी मलाच ा
होतात ।।55।।
******************************************************************************
 अ याय १२ 70
भ योग
अजन ु हणाला
------------------------------------------------------------------------------------------------------

जे अन य ेमी भ जन पवू सािं गत या माणे िनरंतर भजन यानात म न

राहन माझे सगुण प परमे राची आिण दुसरे जे के वल िनराकार अ र
(ॐ) ाची उपासना ( यान) करतात , या दो ही म ये उ म योगी
कोण आहे? ।।1।।
ी( े ) भगवान हणाले
जे आपले मन मा यावर एका क न िनरंतर माझीच भ करीत
असतात, तेच ालु िद य योगात यु असलेले भ मा या मते
सव े योगी आहेत ।।2।। परंतु जे पु ष सव इिं यांना चांग या कारे
ता यात ठे वून सव समबुि दयु होऊन सव यापी ,अविणय सव व प
आिण नेहमी एक प असणारा िन य ।।3।। अचल, िनराकार,
अिवनाशी ,सि चदानदं ाची िनरंतर एकमा माझेच (ॐ
एकअ राचे) यान करीत उपासना करतात ,तेच सव ाणीमा ाचे िहताथ
कम करणारे योगी (शे वटी) मलाच ा करतात ।।4।। पण िनिवशेष
िनराकार ात (हे परमे र) िच गुंतले या या यो यांचे (ॐ यानयोग)
साधनेत क जा त आहेत. कारण देहा या अिभमानी य ारा अ य
(सू म) ाची ा ी दु कर असते ।।5।। परंतु जे मत् परायण भ जन सव
कम मा या िठकाणी अपन क न माझे सगण ु प परमे राचीच अन य
भ योगा या ारा ितिदन िनरंतर िचंतन करीत माझी उपासना करतात
।।6।। हे अजुना ! या मा यात िच गुंतवले या भ ांचा मी त काल मृ यू
(दुख) पी सस ं ार सागरातनू उ ार करणारा होतो ।।7।। मा यातच मन
ठे व ,मा या िठकाणीच बु ीची थापना कर. हणजे तू मग मा याच
जवळ राहशील ,यात मुळीच सश ं य नाही ।।8।। जर तू मा यात मन िन ल
कर यास समथ नसशील ,तर हे अजुना ! योग-अ यास ारा मला ा
हो याची इ छा कर ।।9।। जर तू वर सांिगतले या अ यासालाही असमथ
असशील .तर के वल मा यासाठी कम कर ,मत् परायण हो. अशा रीतीने
मा यासाठी कम के यानेही (परम) िस ी तू ा करशील ।।10।। जर तू
वर सािं गतलेले साधन कर यास असमथ अशील, तर सव कम मला
समिपत क न कमसं यास योगाचा आ य घे त आिण मनाला िनयं ण
क न सव कमफलांचा याग कर ।।11।। कारण अ यासापे ा े आहे
ान आिण ानापे ा े मज परमा मा व प यान े आहे, कारण
याना के याणे सव कम फलांचा याग होतो आिण यागाने ताबडतोब
परम शाि त िमळते (परमा यात मन ि थर होते ) ।।12।। जे भ सव
ा यां या ित ेषरिहत, िम भावपण, कृपाळू, पु - ी, कुळ इ यािद
म ये ममता शू य, देह, संपि आिदम ये अंहकार शू य ,सुख-दु:खात
समभाव असलेला, मा करणारा ।।13।। सवदा स न िच ,मा यात
भ योगाम ये यु , सव इिं ये ता यात ठे वणारा, ढिन यी, मन आिण
बु ीला मा या (नाम-गुण-िकतन) म ये समिपत करणारे भ मला ि य
आहेत ।।14।। जे भ कोण याही ाणीमा ाला ास देत नाही आिण
कोणालाही या यापासून ास होत नाही .जे हष, म सर, भीती आिण
(सासं ा रक उथलपथु ल) उ ेग इ यािद पासनू अिल राहतात ,तेच भ
मला ि य आहे ।।15।। या भ ाला यवहारी कायापासून कुठलीच
अपे ा नसते , यांचा अंतबा शु द, आहे, अनास , उ ेगरिहत आिण
भ ितकूल असणारे सव कायाम ये तट थ राहणारे माझे भ मला
ि य आहेत ।।16।। जे कधीही ि य व तु ा झाली क हिषत होत नाही व
नाही िमळाली असता ेष करत नाही ,न झाली असता शोक करत नाही
व अ ा य व तच ु ी इ छा सु ा करीत नाहीत, शुभ-अशुभ कमाचा याग
करणारे, तेच भ मला ि य आहेत ।।17।। जे श ू-िम ,मान-अपमान या
िवषयी समभाव बाळगतो तसेच शीत-उ ण, सुख-दुःख इ यािद ं ात
याची वृ ी सारखीच राहते आिण याची वाणी सयं त आहे ।।18।।
याला िनंदा- तुती एकसारखे वाटते ,जे िमळे ल याम ये च तो संतु राहतो
(शरीर िनवाह करतो), याला िनवास थानात (घर-कुटुंबात) आसि
(ममता) नसते, ते ि थर बु ी असणारे भ यु भ मला ि य आहेत
।।19।। परंतु जे ाळू भ मला सव व मानून वर सांिगतले या धममय
अमतृ ाची (भगवद् गीताचे) िन य उपासना (पाठ व उपदेशांचे पालन)
करतात, ते भ मला अितशय ि य आहेत ।।20।।

******************************************************************************

" िनरं तर "ॐ नमो भगवते वासव ु ाय" मं िलहण काढणे व

जप करने, "हरे कृ ण " महामं ांचा क तन , वण वगरे
जपय करण, ीम गव ीत, रामायणाचा, परु ाणांचे िन य
वाचन , ानय करणे "
कृ णाचे मधरु क तन , ंथ डावूनलोड करा

www.srikrsnaknowledge.wordpress.com
 अ याय १३ 73
े िवभागयोग
अजनु हणाला
------------------------------------------------------------------------------------------------

हे के शव ! मला कृती ,पु ष (जीव) , े (शरीर) , े , ान आिण

ेय (उ म असे जाणणे यो य) िनि तपणे या सवाना जाणून यावयाची
इ छा आहे ।।1।। े व े ।।
ी( े ) भगवान हणाले
हे क तेया (अथात कुंतीपु अजुना), हे शरीराला े या नावाने संबोिधले
जातो आिण याला जो जाणतो याला व याचे त व जाणणारे ानी
लोकांना, े असे हणतात ॥2॥ हे भारता (अथात भरतवंशी अजुना),
तू सव े ांम ये े (संपूण शरीराला जाणणारा) मलाच समज आिण
े (शरीर) व े (परमे रा) बदल जे ान आहे तेच (सव े ) ान
आहे, असे माझे मत आहे ॥3॥ ते े जे आिण जसे आहे, तसेच या
िवकारांनी यु आहे आिण या कारणांपासनू जे झाले आहे, तसेच तो
े ही जो आिण या भावाने यु आहे, ते सव थोड यात
मा याकडून ऐक ॥4॥ हे े आिण े ाचे त व ान ऋष नी पु कळ
कार सािं गतले आहे आिण िनरिनरा या वेदमं ांनी िनि त के लेले आहेत.
तसेच पूणपणे युि यु कारण-प रणामा ारा सू ां या पदांनीही
िनि त के लेले आहेत ॥5॥ पाच महाभतू े, अहक ं ार, बु ी आिण मूळ
कृती तसेच दहा इिं या, एक मन आिण पाच इिं यांचे िवषय अथात
श द, पश, प, रस आिण गंध ॥6॥ तसेच इ छा, ेष, सुख, दुःख,
थल ू देहाचा समहू , चेतना आिण धतृ ी अशा कारे िवकारांसिहत हे े
(शरीर) थोड यात सांिगतले गेले आहेत ॥7॥ मोठे पणाचा अिभमान
नसणे, ढ ग न करणे , कोण याही सजीवाला कोण याही कारे ास न
देणे, मा करणे , मन, वाणी इ याद बाबत सरळपणा, ा व भ सह
गु ं ची सेवा, अंतबा शु ी, अंतःकरणाची ि थरता आिण मन व
इिं यांसह शरीराचा िन ह ॥8॥ इह व पर लोकांतील सव िवषयां या
उपभोगािवषयी आस नसणे आिण अहक ं ारही नसणे, ज म, मृ यू,
वृ व आिण रोग इ याद म ये दुःख व दोषांचा वारंवार िवचार न करण
॥9॥ पु , ी, घर आिण धन इ याद ची आस नसणे व ममता नसणे
तसेच आवडती आिण नावडती गो घडली असता नेहमीच िच समतोल
ठे वणे ॥10॥ मज परमे राम ये अन य योगाने अ यिभचा रणी भ ,
तसेच एका तात शु िठकाणी राह याचा वभाव आिण िवषयास
मनु यां या सहवासाची आवड नसणे ॥11॥ अ या म ानात िन य ि थती
आिण त व ानाचा अथ जो परमा मा आहे यालाच पाहणे, हे सव ान
होय, आिण याउलट जे असेल, ते अ ान होय, असे हटले आहे. ॥12॥
जे जाण याजोगे आहे आिण जे जाण यामुळे मनु याला परम आनंद
िमळतो, ते चांग या कारे सांगतो. कारण या अनादी परम ला सत्
आिण असत् ही हणता ये त नाही (फ य “आहेत” असे हणतात) ॥13॥
तो परमा मा सव बाजूंनी हात-पाय असलेले, सव बाजूंनी डोळे , डोक व
त डे असलेले, तसेच सव बाजनूं ी कान असलेले आहे. कारण तो िव ात
सव काही सव यापून रािहला आहे ॥14॥ तो सव इिं यां या िवषयांना
जाणणारे आहे. परंतु वा तिवकपणे तो सव इिं यांनीरिहत आिण
आसि रिहत असनू ही तो सवाचे धारण-पोषण करणारा आिण िनगुण
असूनही गुणांचा भोग घे णारे ( वामीही तोच) आहे. ॥15॥ तो चराचर
सव ािणमा ां या बाहेर व आत ( त वानी) प रपण ू भरले आहे.
तसेच चर आिण अचरही तोच आहे आिण तो सू म अस यामुळे याला तू
सहजपणे जाणू शकत नाही. तसेच तो अितशय जवळ आिण दूरही आहे.
॥16॥ तो परमा मा िवभागरिहत एक प असा आकाशासारखा प रपण ू
असूनही चराचर संपूण भूतांम ये वेगवेगळा अस यासारखा भासत आहे.
तसेच तो जाण यायो य परमा मा सव भूतांचे धारणपोषण करणारा, तसेच
सहं ारकता आिण सवाना उ प न करणारा ही तोच आहे ॥17॥ तो पर
सव तेज वी व तुतील काशाचा उगम थान आहे आिण अंधकार पी
माये या अ यंत पलीकडे आहे असे हटले जाते. तो परमा मा ान व प,
जाण यास यो य आिण त व ानाने ा हो याजोगा आहे. तसेच
सवा या दयात िवशेष पाने (िनराकार पाने) रािहलेला आहे ॥18॥
अशा कारे े तसेच ान आिण जाण याजोगे परमा याचे व प
थोड यात सांिगतले आहेत. माझे भ हे त वतः जाणून घे त यावर मा या
िन य वभावाला ा होतात ॥19॥ कृती आिण पु ष (जीव) हे
दो हीही अनादी आहेत, असे तू समज आिण राग- ेषादी िवकार तसेच
ि गुणा मक सव पदाथही कृतीपासूनच उ प न झालेले आहेत, असे
समज ॥20॥ काय (कम) व कारण यां या उ प ीचे मूळ कारण भौितक
कृती अस याचे हटले जाते आिण जीवा मा हाच सुखदुःख भोग याला
कारणीभूत आहे असे हटले जाते ॥21॥ कृतीम ये रािहलेला पु ष
(जीव) कृतीपासनू उ प न झाले या ि गण ु ा मक पदाथाचे उपभोग घेतो
आिण या गुणांची संगतीच या जीवा याला ब या-वाईट योन त
(पशु,प ी, िकट, देव, दानव, मनु य इ यािद योिनत) ज म घे यास
कारण आहे ॥22॥ दुसरा जो या देहात सा ी अस यामुळे उप ा आिण
खरी संमती देणारा अस याने अनुमंता, सवाचे धारण-पोषण करणारा
हणनू भता, जीव पाने भो ा, देव इ याद चाही वामी अस याने
महे र (परमे र) आिण शु सि चदानदं िव ह अस यामुळे याला
परमा मा असेही हणतात ॥23॥ अशा रीतीने पु षाला आिण गुणांसिहत
 कृतीला जो मनु य त वतः जाणतो, तो सव कारचे कम करीत असला
जरी तो पु हा ज म घे त नाही ॥24॥ या परमा याला काहीजण शु
झाले या सू म बु ीने याना या योगाने दयात पाहातात (अनुभवतात).
दुसरे काहीजण ानयोगा या ारा आिण इतर िकतीतरी लोक िन काम
कमयोगा या (य ि या) ारा जाणून हणजेच ा क न घे तात ॥25॥
परंतु यांखेरीज इतर अथात मंदबु ी पु ष आहेत, ते अशा कारे न
जाणणारे असतात. ते दुस यांकडून हणजेच त व ानी पु षांकडून (हरे
कृ ण) वण-क तना ारा माझी उपासना करतात ते पण वण िन होऊन
मृ यु प सस ं ारसागर खा ीने त न जातात ॥26॥ हे भरतषभा (अथात
भरतवंशीयांम ये े अजुना), जेवढे हणून थावर-जंगम ाणी उ प न
होतात, ते सव े व े यां या संयोगानेच उ प न होतात, असे तू
जाण ॥27॥ जे परमे रला सव समभावाने ि थत असलेला पाहतात, व
जे योगी न र देहात या परमे रला अिवनाशी पाहतात तेच खरे अथाने
पाहत असतात ॥28॥ कारण जे योगी सवाम ये सम पाने ि थत
असले या परमे राला सम ि ने पाहतात ते वतःचे नाश क न घे त नाही
आिण तर तेच नंतर परम गतीची ा ी करतात ॥29॥ आिण जे सव कम
सव कारे कृतीकडून के ली जाणारी आहेत, असे पाहतात आिण आ मा
अकता आहे, असे पाहतात, तेच खरे पाहणारे असतात ॥30॥ या णी
हा पु ष भूतांचे िनरिनराळे भाव एका थानी परमा यात असलेले आिण
या परमा यापासनू च सव भतू ांचा िव तार (व कटीकरण) झाले आहे,
असे िनि तपणे पाहतो, याच णी याला सि चदानदं घन ाची ा ी
होते ॥31॥ हे क तेया (अथात कुंतीपु अजुना), हा अिवनाशी आ मा
अनादी आिण िनगुण अस यामुळे शरीरात राहात असूनही वा तिवक तो
काही करीत नाही आिण कोणतेही कमानी सु ा िल होत नाही ॥32॥
 या माणे सव यापलेले आकाश सू म अस याकारणाने कोण याही
व तुने िल होत नाही (वेगळा राहतो) याच माणे देहात सव यापून
असलेला आ मा िनगुण अस याकारणाने देहा या गुणांनी सु ा िल होत
नाही ॥33॥ हे भारता (अथात भरतवश ं ी अजुना), या माणे एकच सयू
या संपूण ांडाला कािशत करतो, याच माणे एकच आ मा संपूण
े ाला कािशत करतो (जसै सुय काशामुळे जग काय करते तसेच
आ मामळ ु े च शरीर काय करीत असते) ॥34॥ अशा कारे े व े
यांतील भेद तसेच कायासह कृतीपासून मु हो याचा माग ान ीने जे
योगी त वतः जाणतात, तेच पर परमा याला ा होतात ॥35॥
***********************************************************

" परमे राला सोडून माणूस जे काही िवचार करतो यांना

भोगी , दख
ु ी हणतात"
 अ याय 14 78
गुण यिवभागयोग
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ी( े ) भगवान हणाले
ानांम ये अती उ म ते परम (सव े ) ान मी तुला पु हा सांगतो क , जे
जाणून सव मुिनजन या संसारातून मु होऊन परम िस ी पावले आहेत.
॥1॥ हे ान धारण क न मा या व पाला ा झालेले योगी सृ ी या
आरंभी पु हा ज माला ये त नाहीत आिण लयकाळी याकुळ ही होत
नाहीत. ॥2॥ हे भारता (अथात भरतवंशी अजुना), माझी प मूळ
कृती सपं ण
ू भतू ांची योनी हणजे गभधारणा कर याचे थान आहे आिण
मी या योनी या िठकाणीच चेतनसमुदाय प गभाची थापना करतो. या
जड-चेतन सयं ोगाने सव भतू ांची उ प ी सभ ं व होते ॥3॥ हे क तेया
(अथात कुंतीपु अजुना), नाना कार या सव जातीत िजतके शरीरधारी
ाणी उ प न होतात, या सवाचा गभ धारण करणारी व पीनी
कृती माता आहे आिण बीज (वेग-वेगळे कारचे जीव) थापन करणारा
मी िपता आहे ॥4॥ हे महाबाहो अजुना, स वगुण, रजोगुण आिण
तमोगुण हे कृतीपासून उ प न झालेले ित ही गुण अिवनाशी या
जीवा याला शरीरात बांधून ठे वतात ॥5॥ हे िन पाप अजुना, या तीन
गुणांमधील स वगुण िनमळ अस यामुळे काश ( ान) उ प न करणारा
आिण िवकाररिहत आहे. तो सख ु ासबं ध
ं ी या आिण ानासबं ध ं ी या
अिभमानाने जीवा ये ला (ज म-मृ युशी) बांधतो. ॥6॥ हे क तेया
(अथात कुंतीपु अजुना), हा राग प रजोगुण असून इ छा आिण
आस यांपासून उ प न झालेला आहे, असे समज. तो या जीवा याला
सकाम कमा या आिण यां या फळां या आस ने बांधतो ॥7॥ हे
भारता (अथात भरतवश ं ी अजुना), सव देहािभमानी पु षांना मोह
पाडणारा तमोगण ु अ ानापासनू उ प न झालेला आहे, असे समज. तो या
जीवा याला माद, आळस आिण िन ा यांनी बांधतो ॥8॥ हे भारता
(अथात भरतवंशी अजुना), स वगुण सुखाला, रजोगुण कमाला तसेच
तमोगण ु ानाला झाकून माद, िहस ं ा इ यािद कायात वृ करतो. ॥9॥
हे भारता (अथात भरतवंशी अजुना), रजोगुण आिण तमोगुण यांना दडपून
स वगण ु वाढतो. स वगण
ु आिण तमोगण ु यानं ा दडपनू रजोगण
ु वाढतो.
तसेच स वगुण आिण रजोगुण यांना दडपून तमोगुण वाढतो ॥10॥
यावेळी या देहात तसेच अंतःकरणात व सव इिं यां या दारात चैत य
आिण ान पी काश उ प न होतो, यावेळी असे समजावे क ,
स वगुण वाढला आहे. ॥11॥ हे भरतषभा (अथात भरतवंशीयांम ये े
अजुना), रजोगुण वाढ यावर लोभ, वृ ी, वाथाने े रत होऊन
फळां या इ छे ने कमाचा आरंभ, अशांती आिण िवषयभोगांची लालसा
ही सव उ प न होतात ॥12॥ हे कु नंदना (अथात कु वंशी अजुना),
तमोगण ु वाढ यावर अंतःकरण व इिं ये यातं अंधार, य पी कत य
कमात व वृ ी नसणे, यथ हालचाली आिण झोप इ यादी
अंतःकरणाला मोिहत करणा या वृ ी ही सव उ प न होतात. ॥13॥ जे हा
हा मनु य स वगुण वाढलेला असताना मरण पावतो, ते हा तो उ म कम
करणा यां या िनमळ िद य वगादी (रज व तमगुणरिहत) लोकांत जातो
॥14॥ रजोगण ु वाढलेला असता मरण पाव यास कम आस मनु य
लोकात (जात त) पु हा ज मतो. तसेच तमोगुण वाढला असता मे लेला
माणूस िकडा, पशू, प ी इ यादी मूढ व खाल या (िववेकशू य) जात त
ज मतो ॥15॥ े (साि वक) साि वक कमाचे सुख, ान आिण वैरा य
इ यादी िनमळ फळ सांिगतले आहे. राजस कमाचे फळ दुःख तसेच तामस
कमाचे फळ अ ान, मुखपणा आहे ॥16॥ स वगण ु ापासनू ान उ प न
होतो. रजोगण ु ापासनू िनःसश ं यपणे लोभ आिण तमोगण ु ापासनू माद
आिण मोहामुळे अ ानही उ प न होतो ॥17॥ स वगुणात असलेले लोक
वगादी उ च लोकात जातात. रजोगुणात असलेले पु ष म यलोकात
राहातात आिण तमोगण ु ाचे काय असले या िन ा, माद आिण आळस
इ यादीत रत असलेले तामसी पु ष अधोगतीला अथात क टक, पशू
इ यादी नीच जातीत आिण नरकात ही जातात ॥18॥ यावेळी ा ित ही
गुणांिशवाय दुसरा कोणीही कता नाही, असे पाहातो आिण ित ही
गुणां या अ यंत पलीकडे असणा या सि चदानदं घन व प मला
परमा याला त वतः जाणतो, यावेळी तो मा या व पाला ा होतो.
॥19॥ हा जीव शरीरा या उ प ीला कारण असले या या ित ही गुणांना
उ लंघून ज म, मृ यू, वाध य आिण सव कार या दुःखांपासून मु
होऊन तो परमानंदाला ा होतो ॥20॥
अजनु हणाला
या ित ही गुणां या पलीकडे गेलेला पु ष कोणकोण या ल णांनी यु
असतो? आिण याचे आचरण कशा कारचे असते ? तसेच हे भो
( ीकृ णा), मनु य कोण या उपायाने या तीन गुणां या पलीकडे जातो ?
॥21॥
ी( े )भगवान हणाले
हे पांडवा (अथात पांडुपु अजुना), जो पु ष स वगण ु ाचे काय प
काश, रजोगुणाचे काय प वृ ी आिण तमोगुणाचे काय प मोह ही
ा झाली असता यांचा िवषाद मानत ठे वत नाही आिण व तु ा
झाली नाही तरी याच ं ी इ छा सु ा करीत नाही ॥22॥ जो उदासीन माणे
राहतो ,गुणांकडून िवचिलत होत नाही आिण गुण आपले काय करत
आहेत, असे समजून जो सि चदानदं घन परमा यात एक प होऊन राहतो
व या ि थतीपासून तो कधीच ढळत नाही ॥23॥ जो िनरंतर आ मभावात
राहन दुःख-सखु ाला समान मानतो, व माती, दगड आिण सोने यानं ा
सारखेच मानतो, याला आवडती व नावडती गो सारखीच वाटते, जो
ानी आहे आिण वतःची िनंदा व तुती याला समान वाटतात ॥24॥
जो मान व अपमान सारखेच मानतो, याची वृ ी िम व श ू या
दोघांिवषयी समान असते, तसेच सव कायात याला मी करणारा असा
अिभमान नसतो, यालाच गण ु ातीत (ि गणु ा मक भावातनू मु ) असे
हणतात ॥25॥ आिण जो मला अ यिभचारी भि योगाने िनरंतर भजतो,
तोच या ित ही गुणांना पूणपणे उ लंघून सि चदानदं घन ा हो यास
यो य ठरतो ॥26॥ कारण या अिवनाशी पर ाचा, अमतृ ाचा, िन य
धमाचा आिण अखंड एकरस परम सुखाचा (आनंदाचा) आ य थान व
वामी सु ा मीच आहे ॥27॥

***********************************************************
 अ याय १५ 82
पु षो म योग
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ी( े ) भगवान हणाले
व न मूळ असलेला आिण खालनू फां ा असलेले एक अ थ वृ िवशेष
तो अिवनाशी आहे असे हटले जाते. वा य समूह (व वेदमं ) याचे पान
आहेत. जो याला (व वेदांचे उ पि कोणाकडून हे) जाणतो तोच “वेद ”
(संपूण वेदांना जाणणारा) आहे ।।1।। खाली (मनु य, पशु िन नयोनी)
आिण (देवािद उ चयोनी) वर िव तृत झाले या फांदे गुण ारा िव तृत
िवषय ( पश, प ,रस, गध ं ) या अंकुराने यु आहे. खाली जाणारे मूळ
(भोग-वासना) सव िवकिसत होत आहे, ते सकाम कमाशी बांधलेले
समाज “मनु य लोक” आहे ।।2।। न प याचा (वृ ाचा) पवु उलध
आहे ,न अंत, न आिद, व या वृ ाचे आधार कोण आहे ? कोणीही जाणू
शकत नाही. या अ था या (वृ ाचे) सु ढ असणारे मुळाला वैरा य पी
श ाणे (तरवार ने) तू कापण ू टाक ।।3।। असे के यानतं र (परम धाम)
पदांना शोधने कत य आहे, जे ा के यानंतर (संसारात) जीव कधीच
परत ये त नाही आिण नतं र या आिद (परम) पु षाचे शरणागत होतात
यापासून हा संसार वाह िव तृत (उ प न) झाला आहे,तो पु ष अ यंत
ाचीन आहे ।।4।। जो ( य ) गव न मोह, असत् संगतीपासून मु ,
ेषरिहत, आ याि मक ानात व आ म िन य त वात ि थर असलेला,
भोग-इ छारिहत आिण सुख-दुख: नामक ंदापासून मु तो या शा त
पदाला (धामाला) ा करतो ।।5।। या पदाला कोणीही कािशत क
शकत नाही, न सूय ,न च , न ही िवघुत व अ नी. याला ा क न
कोणीही (संसारात) परत कधीच ये त नाही ,ते िन य परम (सव े ) धाम
माझे आहे ।।6।। िनि त माझेच ते अंश आहेत, या जीवलोकात (जगात)
“बु द जीव” जो क सनातन (शा त) आहे. तो (जीव) भौितक
कृतीम ये राहन मन आिण सहा इिं यांसह िनरंतर धोर संघष करीत आहे
।।7।। शरीराला जो ा होतो आिण शरीरातून जो बाहेर पडतो, तो
(जीवा मा) ई र हणजे शरीराचे वामी आहे. तो (जीव) िवषय हण
क न (मृ युनंतर) सव संक पना आिण सू म (शरीर व) इिं यांसह तो
गमन करतो ,जसे वायु (सू म) गंध घे ऊन गमन करतो ।।8।। तो जीव नवीन
देह धारण क न शरीराचे कान, डोळे , वचा, िज हा व नाकाचा आ य
घेवून आिण मन िन य क न इिं य िवषय ( ाकृत भोग) समूहांचा
उपभोग घेत असतो ।।9।। शरीरात अंत, ि थती व भोग घे ताना आिण
गुणांनी यु जो जीव आहे ,तो (जीव) मूख लोकांना िदसू श
नाही ,फ िदसू शकतो तो ानच ल ु ा (िववेक लोकांना) ।।10।।
य नशील योगीजन या आ याला ओळखतात जो क शरीरात अवि थत
आहे, िक तु अिववेक लोक िकती य न व य न के ले तरी ते याला
(आ याला) ओळखू श नाही ।।11।। जो तेज सयू ाम ये ि थत आहे ,जो
तेज या सव जगाला कािशत करतो तो सव आहे ,जो च ात आिण
अ नीम ये ही आहे ते तेज तू माझेच (मा यापासून उ प न) समज ।।12।।
मी पृ वीम ये वेश क न मा या शि नेचं चर-अचर (सव)
ाणीमा ाला धारण करतो आिण यांचा पोषणही करतो. मी च होऊन
औषधांना (वन पत ना) पु (रसाळही) करतो ,जे क सव आहेत ।।13।।
मी जठर अ नी होऊन ाणां या शरीराम ये आ य घेतो , ाण-अपान
वायुचा संयोग क न अ न पचवतो ,जे क (अ न) चार कारचे आहेत
।।14।। तसेच सवा या दयात मी अंतयामी व पात अिधि त असनू
मृित- ान व दोघांचे नाश मा यापासूनच होतात. वेदांतात सव मीच
एकमा जाणणे यो य आहे, वेदांत कता (वेद यास) आिण वेद ही
 ू वेदांना जाणणारा) मीच आहे ।।15।। दोन असे जीव आहेत जे या
(सपं ण
जगात “ र” आिण “अ र” असे हटले जाते. सम त (पंचमहाभूतानी
बनलेले) भौितक जीवांना “ र” (नाशवान) आिण आ याि मक (परम
धाम) लोकात राहणारे जीवांना एकत व “अ र”(अिवनाशी) पु ष असे
हणतात ।।16।। उ म असे परम पु ष त व जो अ य “परमा मा” श दांनी
कथांत म येही हटला जातो, जो ैलो यात वेश क न सवाचे पालन-
पोषण करीत आहे, तोच ई र आहे ।।17।। कारण “ र” पासून वेगळा मी
“अ र” पे ा ही सव े आहे. हणजे मीच या संपूण जगात आिण सव
वेदांम ये ही िस द आहे .मीच (सव म पु ष) “पु षो म” आहे ।।18।।
हे भारता ! जो मला या कारे मोह न पावता मला “पु षो म”
जाणतो ,तोच सव सव कारे भजतो मलाच सवभावानं ी ।।19।। हे
भारता ! या कारे अितरह यपूण शा मा या ारा सं ेपम ये सांिगतला
गेला आहे, हे समजून मनु य (अ यंत) बुि मान होतात आिण य न
क न ते परम (धाम) िसि दही िमळवतात ।।20।।

********************************************************
 अ याय १६ 85
देव-आसूरसंपद िवभागयोग
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ी( े )भगवान हणाले
।। देवी स पि ।। अिभयंता (भय नसणे) ,मनाची शु ी ( स नता) , ान
साधनेत िन ा, दान, इिं य संयम, य , वा याय (वेद ,शा ांचे
अ ययन), तप, सरलता ।।1।। अिहस ं ा, स य (ि य) वचन , ोध शू यता,
ी-पु ािदम ये ममता नसणे, शांती, परिनंदा न करणे , दया,
लोभशू यता, कोमलता, ल जा, अचपलता (िनरथक हालचाली न
करणे ) ।।2।। तेज, धैय ,बा आिण अंत रक शुि , ोह (िहस ं ा)
शू यता ,अिभमान शू य ये सव गुण दैवी संपदा ( वभाव) शूभवेळी ज म
घे तले या मनु यामं ये िदसनू ये तात ।।3।। हे पाथ ! ढ ग ,दप (धन -
िव ािद चे गव), अिभमान (अहंकार), ोध, कठोरपणा आिण अ ान हे
आसुरी संप ीत (असत् वेळी) ज मले या अिभमुख य चे गुण आहेत
।।4।। दैवी सपं ी मो ाचे तर असरु ी सपं ी (ससं ार) बध
ं नाचा मु य कारण
आहे .परंतु हे पा डवा ! तू शोक क नको, कारण तू दैवी संप ीत
ज मलेला आहेस ।।5।। हे पाथ ! या जगात दोन कारचे मनु य समदु ाय
आहेत दैवी आिण असुरी. दैवी संप ी िव तारानी सांिगतले ,आता असूरी
संप ी ( वभाव) िवषयी मा याकडून ऐक ।।6।।
आसूरी संप ी
असुर ( वभाव) लोकांस धमात वृि आिण अधमातून िनवृि नाही
जाणत. यां या िठकाणी अंतबा (मन व शरीराची) शुि असत
नाही ,उ म आचरण आिण स य (ि य) भाषण सु ा असत नाही ।।7।। ते
जगाला खोटे , आ यरिहत, ई र शू य, “ हे जग ी-पु षांचे संयोगातून
उ प न झाले आहेत ” आिण काय “कामाखेरीज अ य कोणतेही कारण
नाही” असे हणतात ।।8।। ते आसरू ी िस ांताचा आ यक न, आ मत व
( ान) नसले या ,देहा मवाद अिभमानी, िहंसािद कायाम ये वृ
झालेले असूरगण या जगाचा वंस (नाश) कर यासाठी अिहतकारी व उ
कमात सल ं न होतात ।।9।। ते काम (भोग इ छा) याच ं े आ य घे तात जे
क कधीच पूण होणारे नाही, दभ ं (धमाचे ढ ग) ,मदाने यु होऊन ,मोह
आिदला हण क न, असत् (अिन य) िवषयांचे इ छा क न आिण
खोटे आचरण करीत अशुभ कम कर यास त थ झालेले असता
।।10।। मृ यू येई पयत असं य िचंतांचे ओझे घे ऊन,“(काम) िवषयांचा
उपभोग घेणे हेच सख ु ी ठे वणारे व जीवनाचे परम ल य आहे” असे िन य
करतात ।।11।। असे कारे असं य आशांम ये मोिहत झालेले, काम
(िवषय भोगाची इ छा) आिण ोधाचा आ य घे ऊन ते य
कामभोगासाठी अ याय पवू क अथ (धन- यािद) पदाथाचा सं ह
कर याचा य न करीत असतात ।।12।। ते असे िवचार करतात- “आज
मी हे ा के ले आहे”,“आता मी ही इ छा पण ू करीन”, “हे माझे आहे”
आिण “परत मी हे धन िमळवून घे ईन”।।13।। “मा या ारा ये श ूगण
मारले गेले आहेत” आिण “दूसरे ही मीच मारीन”. मी ई र ,भो ा (भोग
घे णारा) , िस ी, बलवान आिण सख ु ी आहे ।।14।। “मी धनी आिण
कुलीन (मोठ्या कुळात ज मलेला) आहे” ,“मा या सारखा दुसरा कोण
आहे ?”, मी य करीन, दान करीन आिण आनदं ( वग सख ु ) ा
करीन, असे हणतात. ते अ ानाने मोिहत झालेले असतात ।।15।। या
कारे अनेक िचंतांनी ांत झालेले आिण अ ानात बु झालेले आसुरी
लोक इिं यतृ ीम ये अितशय आस होऊन मृ युनतं र ते नरकात पितत
( कट) होतात ।।16।। व:ताला े हणणारे , न नसलेले, धन ारा
मान आिण मद ( या िद) यांनी यु असुरगण दभ ं (ढ ग) पूवक फ
नाममा अिविधसह य करतात ।।17।। ते अहक ं ार, बल, दप ,काम
(भोग ा ीची इ छा) आिण ोधा या आ य घे त यां या वत: या
आिण इतराचे देहांम ये अवि थत मला (परमा ये ला) आिण माझे धमाचे
दोषा रोपण करतात, ते ेष करणारे आहेत ।।18।।ते (साधु लोकांवर) ेष
करणारे, ू र आिण अशुभ कम करणारे नराधम , या सवाना मी संसारात
आसरु ी (पशु) योनीम ये वारंवार िन ेप (फकून) टाक त असतो ।।19।। हे
कौ तेय ! ज मो-ज मी ते आसुरी योनीला ा क न ते मुख लोक मला
ा न क न याहन अधम (नीच) योिनला ा करतात ।।20।। तीन
आ मनाशक ार आहेत - काम, ोध आिण (मान,घन सपं ी, ीचा)
लोभ अत: या सवाचा याग अव य के ला पािहजे ।।21।। हे कौ तेय ! या
तीन नरकाचे ार ,या पासनू मु य आ म-क याण करणा या मागाचे
आचरण करतो ,तोच ( य ) े गित (परम धाम) िमळवतो ।।22।। जो
(आसूरी य ) शाि य िविधयां या उ लघं क न वे छाचारक
(आप या मना माणे) व कामवश (भोग इ छां हेत)ु कायाम ये वृ
होतो, तो न िस ी ा करतो ,न सुख ,न ही परम गित (धाम) ा क
शकतो ।।23।। हणनू तल ु ा “कत य” आिण “अकत य” याच ं ी
यव थां या “िवषय शा ” हेच माण आहे , या कत य िवषय पी
शा िवधानात कथीत सव कम जाणून तू यास करणे यो य हो ।।24।।

****************************************************
 अ याय १७ 88
ा यिवभाग योग
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
अजन ु हणाला
हे कृ णा ! जी माणसं शा ो िविधला सोडून ेने यु होऊन
देविदकांचे पूजन करतात, यांची मग िन ा (ि थती) कोणती ? स व, रज
व तामस ? ।।1।। तीन कारचे दा ।।
ी( े ) भगवान हणाले
दा तीन कारची आहेत, ते शरीरधारी जीवा येला (पुवज मांचे
सं कारानी) ा ाकृितक गण ु ांनस
ु ार असतात ती साि वक ,राजसीक
आिण तामिसक ( दा) आहेत ,ते तू आता वण कर ।।2।। हे भारता !
जीवनाचे अनु प सवाची दा असते, जो दामय पु ष आहे, यांची
या व तुत जसी ा असते , तसेच ते (व यांचे िच ) असतात ।।3।।
साि वक (गुण) असलेले (लोक) देवांची पूजा करतात, य आिण
रा साचं ी पज
ू ा करणारे “राजसी लोक” आिण भतू - ेतांची (शमशानात)
पूजा करणारे “तामसी लोक” असतात ।।4।। जे अशा ीय व
अिविधपूवक कठोर तप या करतात ,तेच तप वी लोकं आहेत. ते
दं भ ,अहंकार ,कामना ,आसि आिण ( णभंगुर) बळांचे अिभमानानी
यु असतात ।।5।। ते शरीरा या भूतसमुदायाला आिण अंत:कर यात
ि थत मला (परमा ये ला) क देणारे असतात. ते अ ानी, मूख (तप
करणारे) लोकांना तू आसूरीक धमात िन ा असलेले जाण ।।6।। आहार
पण सवाना तीन कारचे ि य आहेत, तसेच य ,दान आिण तप या ही
तीन कारचे आहेत, यांचे िनरिनराळे भेद तू मा याकडून ऐक ।।7।।
तीन कारचे आहार
आयु ,उ साह ,बल, आरो य, सुख आिण ीित वाढिवणारे , रसयु ,
ि थ ध, ि थर राहणारे वभावात: मनाला ि य वाटणारे असे भोजनाचे
पदाथ साि वक लोकांना ि य आहे ।।8।। कडू, आंबट, खारट, फार गरम,
ितखट ,कोरडे, जळजळणारे आहारसमूह राजसी लोकांना ि य आहे .ते
(आहार) दुख, शोक, आळस आिण रोग देणारे असतात ।।9।। (एक हर
पूव चे) ठंड, क चे ,रस नसलेले, दुग ध ये णारे ,िशळे , उ े (दुस यानी
खालेले) आिण अपिव भोजन तामसी लोकांना ि य आहे ।।10।।
तीन कारचे य
“य ांचा अनु ान करणे कत य आहे” या कारे मनाला एका क न
शा िवधीनुसार व फलाची कामनारिहत य ारा जो य अनुि त के ला
जातो तो य साि वक आहे ।।11।। हे भरत े ा ! जो भौितक लाभासाठी,
द भ (य ांचे) फलाना कािशत क न (िदखा यासाठी), मान क ित,
वगाची इ छा ठे वनू जो य अनिु त के ला जातो ,तो य राजस समज
।।12।। (अशा ीय) िविधहीन, अ नदानरिहत, म हीन, उपा यायांना
दि णा न देता आिण दाहीन य ाला तामस (य ) हटला जातो
।।13।।
तपाचे वणन
देव, ा ण ,गु आिण ानीजणांची पूजा करणे . तसेच शौच,
सरळपणा, चय आिण अिहंसा हे सव शरीर स ब धी तप हटले
जातात ।14।। उ ेग न देणारे ,स य ,ि य व िहतकारक श द बोलणे आिण
वेद अ ययन करण असे तपाला वािचक तप असे हणतात ।।15।। (िच )
मनाची स नता, सरलता, मौन, मनाचे संयम, यवहाराम ये कपट नसणे
आिण भावांची पूण पिव ता असणे हे मनाचे तप हटले जातात ।।16।।
तीन कारचे तप
जे तप फलांची इ छा सोडून योगी पु षांकडून अ यंत ेने के ले या (वर
सािं गतले या) ित ही कार या तपाला साि वक तप हटला जातो ।।17।।
स कार ,मान आिण पज ू नीय हो यासाठी तसेच दभ ं (शि दिशत)
करीत जो तप के ला जातो ,तो अिन य आिण अिनि त अस यामुळे
राजसी तप आहे ।।18।। मूखतापूवक, ह ाने, वत:ला (शरीराला) ास
दे यासाठी जो तप के ला जातो व दुस यांचे िवनाशासाठी के ला जाणारा
तप तामिसक हटला जातो ।।19।।
तीन काचे दान
“दान देणे कत य आहे” या भावनेने, युपकार कर यात असमथ
यि ला व देश ितथ थानी ,पु यकाल आिण यो य यि ला जो दान
िदला जातो, साि वक दान हटला जातो ।।20।। परंतु युपकारा या
हेतनू े ,फल उ े य क न व ायि त झा या नतं र सक ं ु िचत भावनाने जो
दान िदला जातो, तो राजिसक (दान) आहे ।।21।। अयो य
थानात ,अयो य वेळी व उपकारा या भावाने ,जो दान अयो य पा ाला
( यि ला) िदला जातो. ितर कार आिण अ यायपूवक के लेला तो (दान)
तामिसक हटला जातो ।।22।। ॐ, तत् (तो), सत् (स य आहे) –
“िनद क पर ाचे” नाव तीन कारे सािं गतले गेले आहेत. याच ं े ारा
ाचीनकाळात ा णगण, वेद समूह आिण य समूहांचे िनिमती झाले
आहेत ।।23।। हणनू वेद-म ांचे उ चारण करणारे वेदवािदयांचे शा ो
य , दान, तप,कम इ यािद सव ॐ श दांचे उ चारण क नच सदैव
अनुि त (आर भ) होतात ।।24।। “तत”् या नावने संबोिधत होणारे
परमा मा हेच सव आहे, या भावनेने फळाची इ छा न करता नाना
कार या य , तप व दान प सव ि या मो इि छत (क याणकारी)
य कडून के ला जातो ।।25।। हे पाथ ! पर या भावाने, भ ां या
भावाने या “सत”् श दाचा योग होतो. तसेच मंगळ करणारे कायाम ये
सु ा “तत”् या श दाचा योग के ला जातो ।।26।। तसेच य , तप व दान
याम ये जी (साि वक बु ीची) ि थती असते यात “सत”् असे उ चारला
जातो आिण परमा यासाठी के लेले जे िन य कम (य ) आहेत,
यालाही “सत”् (पर ) या नावाने िनदिशत के ला जातो ।।27।। हे
अजुना ! परमे रावर ा न ठे वण ू के लेले (य ) हवन, िदलेले दान,
के लेले तप आिण जे काही के लेले शुभ काय असत् अस याने ते मे यावर
ना ा (इह) लोक ,नाही मृ युनंतर ते (फल) लाभदायी ( यथ) आहेत
।।28।।

**********************************************************

"नौकरी व यवसाय िमळाले हे भा य आहे क दभ ु ा य हे

माहीत नाही पण परमे राला िवसरणे हे मा दभ
ु ा य आहे"
 अ याय १८ 92
मो सं यास योग
अजन ु हणाला
------------------------------------------------------------------------------------------------

हे महाबाह ! हे अंतयामी ! हे वासुदेवा ! मी “सं यास” आिण “ याग”

यांचे त व वेग-वेगळे कारे जाण याची इ छा आहे ।।1।।
ी( े ) भगवान हणाले
िक येक पि डतगण का य कमाचे व प: (संपूण) यागालाच “सं यास”
जाणतात आिण सव कम फलांचे यागाला “ याग” असे हणतात ।।2।।
कोणी कोणी मनीषी (िव ान) असे हणतात क सव कम दोष यु
असतात आिण ते यागने यो य आहेत .दुसरे िव ान असे हणतात क
य , दान आिण तप या पी कम यागने यो य नाहीत ।।3।। हे भरत े
(अजुना)! िन य वण कर मा याकडून “ याग” िवषयी, हे पु षे रा !
याग तीन कारचे हटले गेले आहेत ।।4।। य ,दान आिण तप या पी
कम पण ू पणे यागने यो य नाहीत, ते कत य कम अव य के ले पािहजेत.
य , दान आिण तप हे महा मा लोकांचे िच ाला सु ा शु द (शांत)
हणजे िनि त पापांतनू मु करणारे आहेत ।।5।। तप इ यािद ते सव कम
आसि रिहत आिण फलांचा याग क न ते अव य के ले पािहजे, असे
माझे िनि त उ म मत आहे ।।6।।
तीन कारचे याग
पंरतु िन य कमाचा व पत: (संपूण) यागने यो य नाही हणुन मोहाने
(अ ानाने) याग करणे याला “तामस याग” असे हटले आहे ।।7।। जे
काही कम आहेत “ते दु:ख पच आहे” असे समजनू जर कोणी शारी रक
ासा या भीतीने (य , दान आिण तप) कत य कम सोडून देतो, तर
याला असा “राजस याग” क न यागाचे फल कोण याही कारे
िमळत नाही ।।8।। हे अजुना ! कत य समजनू जो कम ,िन य आिण
कतपणाचा अिभमान (अहंकार) नसून फलांच याग के ला जातो ,
“साि वक याग” मानला गेला आहे ।।9।। स वगुणांनी संप न, ि थर
बिु द असणारा आिण सश ं यरिहत ( ानी) यागीगण दुख: पी
कमापासून ेष करत नाही आणी सुख पी कमात सु ा आस होत नाही
।।10।। देहधारी जीवाला संपूण कमाचा याग करणे श य नाही ,पर तु जे
सवकम फलांचे याग करणारे आहेत तेच खरे यागी आहेत, असे
हणतात ।।11।। देव व (सुख) ,नारक त व (दुख) आिण िम
(मनु यत व) तीन कारचे कमफल आहेत, जेक मृ युनतं र याग न
करणारे य ला ा होतात. पर तु सं यासीगण यां या िवषयात असे
कधीच होत नाही (कारण ते कमबंधनातुन मु होऊन मो िमळवतात)
।।12।। हे महाबाहो! पाच कारण मा यापासून वण कर, जे वेदांत
शा ात कम समा कर यास (उपाय) सांिगतले आहेत, जे के याने सव
कम िस होतात ।।13।। देह, कता, इिं या ,िविवध हाव भाव ( ास,
डोळे बंद उधड) आिण पाचवा सव ेरक अंतयामी असे पाच कारण आहेत
।।14।। माणस शरीराने, वाणी आिण मनाचे ारा जे धम-अधमानी यु
असलेले जे कम करतो ,ते (वर सािं गतलेले) पाच याच
ं े कारण आहेत
।।15।। असे जाणून सु ा जो य के वल आ याला “सव कमाचे कता
आहे”, असे िवचार करतो. असं कृत बु ी अस याने तो मूख काहीही
पाह व जाणू शकत नाही ।।16।। याला िम या अंहकार नाही , याची
बु ी सकाम कमात आस नाही . यांनी सम त ा यांची ह या के ले जरी
व ततु याच ं े ह या करीत नाहीत हणजे तो पापकम फलांनी िल होत
(बांधला जात) नाही ।।17।। ान , ेय आिण प र ाता ( ाता) हे तीन
कम वृि चे कारण आहेत, तसेच कारण, कम आिण कता हे तीन
कमाचे आ य आहेत ।।18।। गण ु ांची सं या करणारे शा “ ान”,
“कम” आिण “कता” हे गुणां या भेदाने तीन कारचे सांगीतले गेले
आहेत .ते तू मा याकडून ऐकून घे ।।19।।
तीन कारचे ान
या ानामुळे माणूस “िनरिनरा या सव भुतांम ये अिवनाशी ,
परमा मभाव िवभागरिहत, अख ड, अ यय, समभावाने भ न राहला
आहे” असे पाहतो ,तो ान साि वक आहे, असे जाण ।।20।। परंतु सव
भुतांम ये िभ न िभ न नाना कारचे भाव असणारे जीव-संबंधी ( ाकृत)
जो ान आहे, या ानाला तू राजस समज ।।21।। परंतु जो ान एका
काय पी (आंघोळ, जेवण, झोपणे आिद) , वत:ला शरीर समजून
देहीक कायाम ये पूणपणे आस करतो. तो ( ान) युि शू य असून,
ताि वक अथरिहत आिण पशु सारखे तु छ असनू ,तो ान तामस हटले
गेले आहे ।।22।।
तीन कारचे कम
जो कम शा िविधपवू क असनू अहक ं ाररिहत ,आसि शू य ,फळांची
इ छारिहत आिण राग- ेषािदरिहत असतो ,तो कम साि वक हटला जातो
।।23।। परंतु जे कम फळांची कामना क न ,अहंकारी य ारा अ यंत
लेश (अ याय) पूवक के ला जातो, तो कम राजिसक हटला जातो
।।24।। जो कम भावी लेश (परिनंदा) ,धम व ानाचे नाशासाठी,
आ मनाश व िहस ं ासाठी ,आप या सामथयाची सृ ी करत आिण
(अ ान) मोहवश के ला जातो, तो कम तामिसक हटला जातो ।।25।।
तीन कारचे कता
जो फलांची कामनारिहत, अहक ं ारशू य, धैय ,उ साह स प न ,कायाची
िसि द-अिसि द म ये िनिवकार (समभाव) यांनी यु कम
करीतो ,साि वक कता हटला जातो ।।26।। जो आसि यु , कमा या
फळांची इ छा ठे वणारा, लोभी, िहस ं ाि य, अशु आचरणा या , हष
नंतर शोक करणारा, तो कता राजस हटला जातो ।।27।। अनुिचत
कायि य , वभावनुसार हावभावनी यु , अन , शठ, दुस या या
अपमान करणारा ,आळशी, शोक करणारा आिण दीघसू ी असणारा
(असे माणसाला) तामस कता हटला जातो ।।28।। हे धनं या !
गणु ानस
ु ार “बिु द” आिण “घृितचे” ही तीन भेद आहेत. मी थोड यात
संपूण आता सांगणार आहे, ते तू आता वण कर ।।29।।
तीन कारची बिु
हे पाथ ! जो वृि -िनवृि , काय-अकाय , भय , अभय आिण बंधन-
मो जाणतो, यांचीच बुि द साि वक आहे ।।30।। हे पाथ ! जो धम-
अधम आिण काय -अकाय काय आहे ? यथाथ पानी जाणत नाही,
याची बु ी राजसी आहे ।।31।। हे पाथ ! जी बु ी अधमाला धम मानते
आिण सव धम िवषयांचे उलटे अथ (िनंदा) करते. असे तामसा मुळे
यांची बु ी झा यामुळे ,ती बु ी तामसी आहे ।।32।।
तीन कारची घिृ त
हे पाथ ! योगअ यासपूवक या अ यिभचा रणी (यम-िनयम-
ाणायामािद) घृित ारा मन, ाण आिण इिं यांचे ि यांना जे योगी
िनयिमत करतात, ती घृित साि वक आहे ।।33।। हे पाथ ! हे अजुना ! जो
पु ष धम, काम आिण अथाला धारण क न ,आस मनाने व फल-
आका ा ठे वनू घृित करतो, ती घृित राजसी आहे ।।34।।
अिववेक ,मदांनी यु होऊण या घृित ारा िन ा ,भय, शोक, िवषाद
आिण िवषय भोगपासून उ प न होणारे सुखांचा याग करीत नाहीत,
तामसी घृित आहे ।।35।। हे भरत े ा ! आता सुख िवषयी तीन कारे
मा या ारा वण कर, यांचे पुन: पुन: अ यासा ारा संसार पी दुखांचा
अंत होतो, तो सखु साि वक आहे ।।36।।
तीन करचे सख ु
जे काही सुख आरंभी िवष ( ासा) सारखे पण प रणामात (नंतर)
अमृतासारखे आहे आिण जे आ म िवषयी बु ी सादाने (भि योगाने)
उ प न होतो , या सुखाला साि वक हटला जातो ।।37।। िवषय इिं य
संयोगाने जे सुख उ प न होतात, ते शु वातीला अमृता सारखे प रणामात
िवषासारखे (दुख देणारे) आहेत ,तो सख ु राजसी आहे ।।38।। जो सख ु
आगोदर आिण नंतर आ म व पाला आवृ (मोिहत) करणारा आहे.
जो (सुख) झोप, आळस आिण माद (िहंसा) ारा उ प न होतो, तो
तामिसक सुख आहे ।।39।। पृ वीवर अथात मनु य आिद, व वगात
आिण काय देवगणात असलेले ाणी व असे पदाथही नाही जे क
कृतीपासनू उ प न झाले या या तीन गणु ापासनू मु आहे ।।40।।
चार कारचे मनु य वग
हे परंतपा ! ा ण, ि य, वै य ( यापारी, ेतकरी) आिण शू ांचे
(नौकरशाही) कम वभावत:् उ प न गण ु ांचे अनु प िनरिनराळे (मनु य)
वगात के ले आहेत ।।41।। शम (शांती) , दम (आ मसंयम) , तप, शौच
(पिव ता) , सिह णुता , सरलता, ान , िव ान (वेद शा ांचे ान)
आिण आि कता (धािमकता) हे सव ा णांचे वभावाने उ प न कम
आहेत ।।42।। शौय, तेज, धृित ,द ता ,यु ातून पलायन न करणे , दान
देने आिण लोकांचे नेतृ व आिण र ा करणे हे सव ि यांचे वाभािवक
कम आहेत ।।43।। कृिष, गोर ा ,वािण य आिद ( यवसाय करणे )
वै यांचे वाभािवक कम आहेत आिण दुस यां ये सेवा करण शु ांचे
वभािवक कम आहेत ।।44।।
वकम- ई र सेवा
आप-आप या अिधकार अनुसार कमाम ये िनपुण माणसं यो यता पी
िस ी ा क न घे तात. ते सव िनपण ु असलेले य कसे िस ी ा
करतात, ते तू आता वण कर ।।45।। यांचे ारा या सव जीवांची उ पि
होते आिण यांनी हे संपूण जग यापले आहे .मनु य आप या कमा ारा
या परमे राची उपासना क न िस ी िमळवतात ।।46।। दुस यां ये
धमापे ा उ म पाने अनुि त के लेले वधमच लोकांच क याण करणारा
आहे. कारण मानव वाभािवक (िनयिमत) कम क न पापानी िल होत
नाही ।।47।। हे कौ तेय ! कम (पशुय , यु ) दोषयु असले तरी
वाभािवक (दान, तप, य , उपासना इ यािद) कमाचा याग नाही के ला
पािहजे. कारण सव कम दोषांनी आवृ आहे ,जसे अ नी धरू ाने आवृ
आहे ।।48।।
नै कमयिसि
सव आसि रिहत बिु असलेली ,िन पहृ (कामनाशू य) आिण
अंत:करण िजंकले या मनु याला व पत कम याग क न नै कमय पी
े िसि द ा करतो ।।49।। हे कौ तेय ! िसि द ा के ले या य
या साधन ारा पर ची ा ी करतो, जो क ानाची परमगित (सव े
ल य) आहे, ते सव साधना तू आता मा याकडून आता थोड यात वण
कर ।।50।। िवशु बिु यु होऊन, घृित ारा मन सयं त क न, श दािद
िवषयां या याग क न, राग- ेषांना (आसि -िवरि ) लांब क न
।।51।। पिव िनजन (तीथ) थानी राहन , अ पआहारपूवक , काय -
मनवा य (इि य) सयं तक न सवदा परमा म (ॐ) यानयोग आिण
वैरा याचा आ य घे त ।।52।। अहंकार, बल ,दप, काम , ोध आिण
प र हा या (दान- हणाचा) याग क न ,(देह) ममता शु य आिण
उपशम (शांतता) ा के लेले योगी अनुभवाचे यो य होतात ।।53।।
म ये अवि थत, स निचत य न शोक (दुख) करतो न आकां ा
ठे वतो. ते सव ाणीमा ांबदल समभाव ठे वणारे योगी मा या ेममय
भि ला ा करतात ।।54।।
समपणाचा योग
जो माझे िवभूि संप न, जसे माझे व प आहे . याला त वत ,अन य
भि नेच जाणू शकतो. तो भ मा या ेमा भि चे बळाने मला त वत
जाणून ,मा या िन य लीला म ये (धामात) वेश करतो ।।55।। माझे
एका त भ गण सव कम करीत असले जरी. ते मा या कृपेणे िन य,
अ यय, (िद य वैकृ ठ) धामाला ा करतात ।।56।। हे अजुना ! तू
अहंकारशू य िच ारा सव कम मला समिपत क न आिण बु ी (भ )
योगाचा अवलबं न क न माझे परायण हो आिण िनरंतर मा या िठकाणी
िच यु असलेला हो ।।57।। मा या िठकाणी िच ठे व याने तू मा या
कृपेने सव सकं टातनू सहजच पार होशील आिण जर अंहकारामुळे माझे
सांगणे न ऐकशील तर संसारात नाश (दुख) पावशील ।।58।। अंहकारा या
आ य घेऊन तू असे मानतोस क “मी यु करणार नाही” ,तो िन य
यथ आहे .कारण तझ ु ा ( ि य) वभाव तल ु ा जबरद तीने यु
करावयास लावतील ।।59।। हे कौ तेय ! जे कम तू मोह वश क इि छत
नाहीसं, तेही आप या पवू वाभािवक कमाने ब अस यामळ ु े
पराधीन होऊन अव य करशील ।।60।। हे अजुना ! ई र सव ाणी
मा ां ये दयात अव थान करतात आिण आप या योग मायेने-यं
आ ढ सारखे सव जीवांना याच ं ा (पवू ज मात के लेले) कमानस
ु ार
(दुख पी) संसार च ात िफरिवतात ।।61।। हे भारता ! सव कारे तू
ई राचे च शरणात जा (आ य घे ) , यां या कृपेने तू िन य परम शांती
आिण परम, िन य धाम ा करशील ।।62।। या कारे गु ान माझा
ारा सांगीतला गेला आहे. आता तू या रह यमय ानाचा संपूणपणे
चागं ले कारे िवचार क न मग जसे तल ु ा आवडेल तसेच कर ।।63।।
सवापासून अ यंत रह य पूण माझे हे वा य पुन: वण कर, तू माझे परम
िम आहेस, अतएव तु या िहतासाठी सांगेन ।।64।। तू मला आपले िच
समिपत कर, मा यात (नाम- प-गण ु ािद िकतनात) मत् परायण होऊन
माझा भ हो, माझे पूजन करणारा हो ,मला नम कार कर अशा कारे तू
मलाच ा करशील ,मी तल ु ा स य ित ा करतो, कारण तू मला
अितशय ि य आहेस ।।65।। (वण-आ मा िद शारी रक आिण मानिसक)
सव धमाचा प र याग क न एकमा माझेच शरण हण कर, हणजे मी
तलु ा सव पापापासनू मु करीन ,तू शोक क नको ।।66।। या गीता
शा ाला तू कधीही असंयिमत ,अभ ,सेवािविहन आिण माझे ेष
करणारे लोकांना सागं ू नये ।।67।। जो मनु य या गीता शा ाचा उपदेश
मा या भ ांना देतील ते मा या ित पराभ ा क न संशय शू य
होऊन मलाच ा होतील ।।68।। मनु यांम ये “गीता” ची या या
( चार) करणारा पे ा अिधक कोणीिहं माझे ि य काय करणारा नाही
आिण या सम त जगात यां या पे ा अिधक कोणीही मला ि य नाही व
होणार ।।69।। आिण जो य आप या दोघां या या धम संवादाचा
अ ययन करतील , याचे ारा मी “ ान य ा ारा” पिू जला जाईन, असे
माझे मत आहे ।।70।। जे ावान आिण ेषरिहत लोक याचा (गीतेचा)
वण जरी करत असतील, ते पण पापमु होऊन पु य कम करणारे े
(उ चतम) ह लोकांना ा होतील ।।71।। हे पाथ ! हे गीताशा तू
एका िच ाने ऐकलेस का ? आिण हे धनंजया ! तुझे अ ानातून उ प न
झालेला हा मोह नाहीसा झाला का? ।।72।।
अजन ु हणाला
हे अ युता ! आप या कृपेणे माझे हे मोह न झाले आहे आिण मी
आ म मृि ा के ली आहे ,माझे सव सश ं य िनघून गेले आहेत आिण मी
यथा ानात अवि थत झालो आहे. हणुन मी आप या आ ांचे पालन
करीन ।।73।।
सं जय हणाला
असे कारे मी महा मा वासदु ेव आिण पाथ अजुन यां या म ये झाले या
या अ ु त रोमांचकारी संवादाला ऐकले ।।74।। ीवेद यासां या कृपेणे मी
हे सा ात वणकारी वयं सा ात योगे र ीकृ णापासनू या परम
रह यमय ानाला ऐकले आहे ।।75।। हे राजन ! ीके शव आिण
अजुनाचे या पु य अ ु त संवादाला वारंवार मरण क न मी वारंवार हिषत
होत आहे ।।76।। हे राजन ! ीहरीच या अ यंत अ ु त पांचा वारंवार
मरण क न मी अ यिधक िव मय (आनंदीत) आिण पुन: पु हा हिषतही
होत आहे ।।77।। िजकडे ीयोगे र आिण अजुन आहेत ,ितकडेच ी
(रा यल मी) आहे ,िवजय, ऐ रयवृि द ,आिण याय परायणता (धम
नीित) िवघमान आहे हेच माझे िनि त असे (उ म) मत आहे ।।78।।

**********************************************************

१८ परु ाण, भागवद परु ाण, रामायण इ यािद (िह ही भाषेत

उपल ध)
www.gitapressbookshop.in

"नारद मुनी हाच खरा कृ ण भ आहे , सदैव ीकृ ण

भावना भािवत राहण हेच परम सुख देणारा आहे"

।। नारायण नारायण ।।
१८ ीभागवद परु ाण, रामायण, ीम गव ीता (मराठी
भाषेत उपल ध)
www.indiabbt.com
 ॐ नमो परमा मने नम:
---------------------------------------------------------------------------------------

Shri Yogvashistha Maharamayana

www.ashramestore.com
Bhagavad Gita As it's (All languages)
. www.indiabbt.com
All ISKCON CENTERS INDIA
Get Krishna books direct from your nearest
iskcon center
www.centers.iskcondesiretree.com/india/

DOWNLOAD FREE KRISHNA BOOKS

SRIMADBHAGAVAD CANTO
1-18 (ENGLISH) iskcon
http://e-vedas.com/books/

E-Books , Introduction to Gita , Krishna

Mantra Ringtones & Melody bhajans
www.srikrsnaknowledge.wordpress.om