Column

Twijfel is de
basis van
nieuwe kennis,
stelt Cecile
Janssens
 COLUMN
Cecile Janssens
Wetenschap is ook maar
mensenwerk
N
u het kabinet alle corona-
maatregelen versoepelt
en de aandacht richt op
de lange termijn gaan
talkshows vast uitgebreid
het voorbije coronabeleid
evalueren. En daarbij komt ongetwijfeld
de vraag op tafel of het wel zo verstandig
was om het beleid zo te laten leunen op
de wetenschap. Want had het OMT er
niet vaak naast gezeten? Met de versprei-
ding van het coronavirus, die ging eerst
via de druppeltjes, toen wellicht ook
door aerosolen, toen weer niet, en weer
wel. En de mondkapjes, die waren nut-
tig, toen weer niet, toen wel, niet, dan
toch in ieder geval grotendeels. Konden
we wel vertrouwen op de wetenschap?
Jammer dat ze voor de talkshows Tho-
mas Kuhn niet meer kunnen uitnodigen.
De Amerikaanse natuurkundige en we-
tenschapsfilosoof legt in The Structure of
Scientific Revolutions uit hoe weten-
schap werkt. Hoe vooruitgang in de we-
tenschap vaak geleidelijk gaat, maar
soms in sprongen. Die sprongen noemt
hij paradigmaverschuivingen.
Paradigma’s zijn de modellen of theo-
rieën waarvan wetenschappers uitgaan
bij hun onderzoeken. De grote lijnen, dat
de aarde rond is en de zon heet, en de de-
tails, bijvoorbeeld dat virussen infecties
kunnen veroorzaken. Deze paradigma’s
zijn niet vaststaand, maar ze worden al-
gemeen aanvaard totdat nieuwe obser-
vaties en nieuwe onderzoeken ze onder
druk zetten. De wetenschappelijke ‘re-
voluties’, groot en klein, zijn de momen-
ten waarop wetenschappers erkennen
dat een theorie niet meer houdbaar is en
er een nieuwe tegenover wordt gesteld.
M
aar, zo betoogt Kuhn, zo’n theo-
rie gaat niet meteen overboord.
Tegenstrijdige observaties en
onderzoek trekken een theorie niet on-
middellijk in twijfel. Deze zijn namelijk
op hun beurt zelden perfect en daardoor
makkelijk te weerleggen en te negeren.
Het bewijs moet zich opstapelen en de
wetenschappelijke discussie overleven.
En dat kost tijd.
Daarbij is wetenschap ook gewoon
mensenwerk. Het is een sociaal proces in
een sociale omgeving. Onderzoekers wer-
ken vaak samen aan dezelfde uitdagingen
en baseren zich op dezelfde paradigma’s.
Op die paradigma’s worden onderzoeks-
lijnen gebouwd en carrières gemaakt. Dat
maakt het persoonlijk. Het erkennen van
nieuwe paradigma’s betekent vaak ook
realiseren dat je het in je eerdere werk bij
het verkeerde eind had. De een heeft daar
wat meer tijd voor nodig dan de ander.
Daar gaat veel discussie overheen.
Tijdens de coronacrisis was goed te
zien hoe bestaande consensus over de
verspreiding en preventie van het coro-
navirus herhaaldelijk onder druk stond.
Denk aan de discussie over de druppels
en de aerosolen. De pandemie begon
met de veronderstelling dat het corona-
virus zich verspreidt via druppels. Deze
veronderstelling heeft implicaties voor
onderzoek naar de verspreiding van het
virus, voor de modellering van het ver-
loop van de pandemie, het beleid en de
maatregelen voor de preventie. Als je er-
van uitgaat dat de verspreiding via drup-
pels verloopt, dan pleit dat voor de an-
derhalvemetermaatregel en het dragen
van mondkapjes. Helpen die maatrege-
len dan onderschrijft dat de theorie. Hel-
pen ze niet, dan worden de maatregelen
niet goed genoeg nageleefd.
D
ie druppeltheorie begon te wan-
kelen toen zich besmettingen
voordeden die hiermee niet te
verklaren waren: in verpleeghuizen waar
bewoners in aparte kamers verbleven en
in restaurants waar mensen aan verschil-
lende tafels dineerden. Deze observaties
zetten de deur open naar mogelijke an-
dere manieren van verspreiding, zoals de
aerosolen, en daarmee naar andere con-
sequenties voor onderzoek en beleid. Als
je veronderstelt dat de verspreiding via
aerosolen verloopt, dan heeft afstand
houden weinig zin, maar wordt ventila-
tie belangrijk en kun je thuis beter niet te
veel bezoekers ontvangen.
Dat het lang duurde voordat de drup-
peltheorie werd uitgebreid met aerosolen
mag geen verrassing zijn. Een bestaand
paradigma heeft draagvlak, een funda-
ment, dat veeg je niet meteen van tafel na
een paar onverklaarbare besmettingen.
Die tegenstrijdige observaties moesten
onderzocht en onderbouwd worden
voordat ze de theorie over de verspreiding
van het virus kunnen herzien. Zo werkt de
wetenschap. Dat was niets nieuws.
Wel nieuw was dat de wetenschappe-
lijke discussie veel aandacht kreeg in de
kranten, praatprogramma’s en op de so-
ciale media. Terecht, uiteraard, maar de
discussie werd niet zozeer gevolgd en
verslagen, maar vooral gevoerd en
nieuwswaardig gemaakt. We zagen geen
inhoudelijk en analytisch wikken en we-
gen van wetenschappers, maar vooral
discussies tussen experts met kennis en
‘experts’ die met hun eigen theorieën
twijfelen aan de onderbouwing van het
coronabeleid. Daarmee deden de media
de wetenschap geen recht. Het sugge-
reert ten onrechte dat wetenschappers
zelf die twijfel niet hebben, dat weten-
schappelijke kennis gaat om vaststaande
feiten, maar niets is minder waar. Twijfel
is de basis van nieuwe kennis. Het hoort
bij de wetenschap. Maar die twijfel moet
je niet zomaar uitkramen, die moet je
onderbouwen, hard maken. Dan voer je
een echte wetenschappelijke discussie.
Anders blijft het borrelpraat.
Cecile Janssens is hoogleraar translatio-
nele epidemiologie aan Emory University in
Atlanta.