‫بسم اهلل الرحمن الرحیم‬

‫تاریخ تحلیلی‬
‫جنگ ایران و عراق‬

‫نوشته‪ :‬حسین عالیی‬

‫‪8811‬‬

‫‪1‬‬
 ‫پیشگفتار‬
‫جنگ‪ ،‬يكي از پديده ها و موضوعات مخوفي است كه به درازاي تاريخ حيات بشر‪ ،‬وجود داشته و همواره از‬
‫دغدغه هاي اصلي همه انسان ها و دولتها بوده است‪ .‬اگرچه نوع ‪،‬شيوه ‪ ،‬چهره و شكل جنگ ها در دوره هاي‬
‫مختلف تاريخ ملت ها ‪ ،‬تغيير كرده است‪،‬ولي جنگ همچنان به عنوان يك پديده انساني پيچيده براي جوامع‬
‫مختلف بشري مطرح است زيرا كه داراي پيامدهاي اجتماعي‪،‬سياسي‪،‬فرهنگي واقتصادي است‪ .‬جنگها از يك‬
‫سو‪ ،‬موجب آسيب ها و رنجهاي فراوان و تخريبهاي گسترده براي بشر شده اند و از سوي ديگر باعث توسعه‬
‫توان و ظرفيت علمي‪،‬آموزشي و فكري انسان ها گرديده اند‪ .‬جنگ ها يك منبع بزرگ تجربه‪،‬عبرت و‬
‫يادگيري براي همه كشورها و همه ملت ها بشمار مي آيند‪ .‬بر همين اساس‪ ،‬بررسي منازعات و جنگ هاي هر‬
‫ملت به منظور بهره گيري از آنها‪ ،‬جهت جلوگيري از بروز چنين حوادث دردناک‪ ،‬مناقشات خونين و جنگ‬
‫هايي خانمان برانداز در آينده است‪ .‬گرچه اغلب جنگ ها را دولت ها و ارتش هاي هر كشور انجام مي دهند‬
‫ولي معموالً بيشترين آسيب ها‪ ،‬رنج ها و مصيبت ها را مردم و غير نظامياني كه در تصميم گيري ها و انجام‬
‫چنين جنگ هايي نقش و دخالتي ندارند متحمل مي شوند‪ .‬در طول تاريخ ايران ‪،‬مردم اين سرزمين بيشترين‬
‫درگيري ها و جنگها را با همسايگان غربي خود داشته اند و يكي از عظيم ترين رخدادهاي تاريخ معاصر ايران‬
‫و يكي از مهم ترين وقايع و حوادث پس از پيروزي انقالب اسالمي نيز‪ ،‬جنگ پر ماجرايي است كه صدام‬
‫حسين رئيس رژيم عراق‪ ،‬حدود نوزده ماه پس از سقوط نظام شاهنشاهي‪ ،‬بر ايران تحميل نمود‪ .‬داستان اين‬
‫جنگ در خاطره نسل ما به "حماسه اي ماندگار" تبديل شده است‪.‬اين جنگ براي مردم ما نه صرفا يك حديث‬
‫تاريخي كه يك مقاومت ملي و يك دوره پر از فداكاري وشجاعت هاي بي نظير جوانان اين مرز و بوم‬
‫است‪.‬جنگ رژيم بعثي عراق با جمهوري اسالمي ايران يكي از مهم ترين جنگ هاي دوره معاصر در خاورميانه‬
‫بوده است‪ .‬ماهيت بين المللي اين جنگ‪ ،‬به مراتب از بسياري از جنگ هاي كشورهاي جهان سوم بيشتر بوده‬
‫است‪ .‬از روز هاي آغازين جنگ‪ ،‬رژيم بعثي عراق مستظهر به پشتيباني قدرت هاي بزرگ و برخي از رژيم‬
‫هاي عربي منطقه خليج فارس بود‪ .‬اين جنگ كه به مدت هشت سال به طول انجاميد‪ ،‬يكي از كم سابقه ترين و‬
‫استثنايي ترين جنگ ها در عصر جهان دو قطبي و دوران جنگ سرد بوده است‪ .‬در اين جنگ‪ ،‬دو ابر قدرت‬
‫وقت دنيا‪ ،‬عمالً در يك جبهه واحد و به صورت همگرا از رژيم بعثي عراق‪ ،‬حمايت كردند‪ .‬البته نوع همكاري‬
‫و ميزان كمك آنها به رژيم صدام‪ ،‬متفاوت و در طول سال هاي دوران جنگ‪ ،‬متغير بوده است‪ .‬اكثر‬
‫كشورهاي عربي منطقه خليج فارس نيز با كمك هاي وسيع مالي‪ ،‬رژيم بعثي عراق را حمايت كرده و همچنين‬
‫كشورهايي مانند مصر و اردن در كنار صدام حسين قرارگرفتند‪.‬‬
‫ارتش رژيم بعثي عراق‪ ،‬روز جمعه ‪ 13‬شهريور سال ‪ 3131‬هجري شمسي‪ ،‬حمله سراسري خود به خاک ايران را‬
‫آغاز كرد‪.‬نيروي زميني ارتش عراق به كمك بمبارانهاي هوايي توانست با تهاجم غافلگيرانة خود‪ ،‬پنج استان‬
‫مرزي ايران را درگير مستقيم جنگ نموده و در نهايت‪ ،‬در چهار ماه اول جنگ‪ ،‬بيش از‪ 33‬هزار كيلومتر مربع‬
‫از خاک ايران را به تصرف و اشغال خود در آورد‪ .‬در اين شرايط يكي از آزمون هاي سخت ملت ايران به‬
‫‪2‬‬
‫وقوع پيوست كه با مقاومتي بي نظير و پس از يك سلسله عمليات پي در پي‪ ،‬نيروهاي مسلح ايران‪ ،‬توانستند‬
‫دشمن را از دسترسي به اهداف خود باز دارند‪ .‬درادامه اين جنگ‪ ،‬عالوه بر نبردهاي گسترده زميني و بمباران‬
‫هاي هوايي‪،‬عراق از موشك هاي زمين به زمين و سالح هاي شيميايي نيز استفاده كرد و در سال هاي پاياني‬
‫جنگ‪ ،‬حمله به نفتكش ها و پايانه هاي نفتي در خليج فارس راگسترش داد‪ .‬حمله به مناطق مسكوني و مردم‬
‫غير نظامي تحت عنوان "جنگ شهرها" هم خسارات زيادي را به غير نظاميان وارد كرد‪ .‬طي دوران جنگ‪،‬‬
‫ايران موفق شد با قدرت نظامي خود و نيز با حمايت گسترده مردم و با انجام حدود يكصد عمليات بزرگ‪،‬‬
‫متوسط و محدود‪ ،‬تمام قوا و نيروهاي ارتش متجاوز بعثي را از خاک ايران بيرون رانده‪،‬مانع دستيابي عراق از‬
‫نيل به مقاصد و اهداف خود‪ ،‬گردد‪ .‬گرچه رژيم بعثي عراق‪ ،‬ابتكار عمل آغاز جنگ را در دست داشت ولي‬
‫نتوانست جنگ را آنچنان كه مي خواست ادامه دهد و به پايان برساند‪ .‬صدام در دام جنگي كه خود آغاز كرده‬
‫بود‪ ،‬گرفتار شد و سالهاي طوالني براي رهايي از آن تالش كرد‪ .‬سرانجام جنگ تحميلي‪ ،‬با پذيرش قطعنامه‬
‫‪ 315‬سازمان ملل متحد از سوي جمهوري اسالمي ايران در تاريخ ‪ 3132/4/72‬رو به پايان نهاد‪.‬اما ديري نپاييدكه‬
‫رژيم بعثي عراق دوباره يك جنگ حدوداً يك ماهه را آغاز نمود كه به شكست مجدد نظامي آن كشور منتهي‬
‫شد‪ .‬سرانجام با پذيرش قطعنامه ‪ 315‬از سوي عراق‪ ،‬در تاريخ ‪ ،3132/3/71‬با نظارت سازمان ملل متحد آتش‬
‫بس بين دو كشور برقرارشد و بدين ترتيب جنگ ‪ ،‬يك ماه قبل از هشتمين سالروز آغازش خاتمه يافت‪ .‬اين‬
‫جنگ خونين‪ ،‬جان صدها هزار نفر از مردم ايران و عراق را گرفت‪ ،‬هزاران خانه و كاشانه را ويران كرد‬
‫وصدها ميلياردها دالر خسارت به دو كشور وارد كرد و براي حدود يك دهه تحوالت سياسي خاور ميانه را‬
‫تحت تاثير خود قرار داد‪ .‬با وجود اين‪ ،‬پس از گذشت نزديك به ‪ 133‬سال‪ ،‬جنگ تحميلي‪ ،‬تنها جنگي است‬
‫كه ايران توانسته تمام سرزمين هاي خود را با تكيه بر ملت و قواي مسلح خود و در شرايط تحريم نسبي‬
‫تسليحاتي از دشمن بازپس بگيرد و حيثيت و بقاي ملي خود را حفظ نمايد‪ .‬صدام حسين كه هيچ دستاوردي از‬
‫اين جنگ نداشت‪ ،‬پس از گذشت حدود دو سال از آتش بس و پايان جنگ‪ ،‬طي يك نامه رسمي به رئيس‬
‫جمهور وقت ايران دوباره معاهده مرزي ‪ 3123‬الجزاير را بعنوان مبناي مذاكرات دو كشور تأييد كرده و‬
‫پذيرفت‪،‬معاهده اي كه خود آنرا در آستانه جنگ بي اعتبار خوانده بود‪ .‬حال كه نزديك به ربع قرن از سپري‬
‫شدن دوران جنگ عراق با ايران مي گذرد و جنگ هشت ساله به يك موضوع تاريخي تبديل شده ‪ ،‬فرصت‬
‫مناسبي است تا ضمن ارائه روايتي صحيح و يكپارچه از جنگ به منطق موجود دردوره هاي مختلف‬
‫آن‪،‬راهبردها وشيوه هاي جنگي سالهاي دفاع‪،‬مسائل مربوط به معادله وتوازن قوا ونقاط قوت و ضعف طرفين‬
‫جنگ پرداخته شودوبرخي از كمتر گفته ها و كمتر شنفته ها درباره مسائل جنگ از جمله ناكامي ها بيان‬
‫گرديده و اين پديده تاريخي از ابعاد گوناگون مورد ارزيابي و تجزيه و تحليل قرار گيرد‪.‬در اين كتاب سعي‬
‫مي شود بيشترحوادث مهم دوران جنگ تحميلي كه تركيبي از منطق وتدبير ‪،‬حماسه آفريني و معنويت وعاطفه‬
‫ومهرباني بود‪،‬مورد مطالعه قرار گيرد‪ .‬در اين بررسي ضمن بحث پيرامون پيروزي ها‪ ،‬رشادت ها‪ ،‬شجاعت ها و‬
‫فداكاري هايي كه بسيار مهم و غرور آفرين بوده است‪ ،‬به مسائل و مشكالت مربوط به هر دوره از جنگ‪،‬‬

‫‪3‬‬
‫وضعيت و شرايط دشمن‪ ،‬فشارهاي وارده بر رزمندگان اسالم و مردم كشور نيز پرداخته مي شود و نظام تصميم‬
‫گيري آن‪ ،‬موردارزيابي و تحليل قرارمي گيرد‪ .‬به هر عمليات يا به صورت جداگانه ويا در قالب مجموعه‬
‫نبردها در كنار يكديگر‪ ،‬پرداخته مي شود تا رويدادها و حوادث جنگ‪ ،‬بهتر و واضح تر براي همگان و‬
‫عالقمندان روشن شود‪ .‬تاكنون‪ ،‬در اكثر مطالب و كتابهاي انتشار يافته در مورد دفاع مقدس‪ ،‬بيشتر به بعد‬
‫عاطفي و حماسيِ جنگ پرداخته شده است و كمتر ابعاد گوناگون و مؤلفه هاي مختلف جنگ در سطح كالن و‬
‫هر عمليات به شكل تحليلي و عميق مورد بررسي‪ ،‬ارزيابي و تجزيه و تحليل قرار گرفته است‪،‬لذا در اين كتاب‬
‫سعي شده است از اين منظر به نقاط قوت و ضعف كشور و قواي مسلح و همچنين شرايط تصميم گيري در‬
‫مورد دوره هاي مختلف جنگ نگريسته شود و برخي از موانع و مشكالت در پيشبرد جنگ‪ ،‬مورد اشاره قرار‬
‫گيرد‪ .‬متأسفانه در اين مطالعه به منابع طرف عراقي دسترسي كمتري بوده است‪.‬گرچه اسناد محرمانه مربوط به‬
‫جنگ پس از سقوط حزب بعث در عراق‪ ،‬هنوز انتشار نيافته و امكان استفاده از مدارک دولت بعث عراق‬
‫وجود نداشته است ولي ازكتابهاي عراقي هم درتدوين اين كتاب استفاده شده است‪ .‬به هرحال از انگيزه ها و‬
‫چگونگي تصميم گيري طرف عراقي اطالعات كمي در دسترس است‪ .‬با اين همه‪ ،‬مي توان از تجربيات و‬
‫درس هاي اين مقطع مهم تاريخ انقالب اسالمي و ايران در حوزه هاي راهبردي‪،‬سياسي‪،‬اجتماعي‪،‬‬
‫مديريتي‪،‬نظامي‪ ،‬تاكتيك هاي جنگي و فرماندهي و كنترل براي آينده كشور بهره هاي زيادي را برد‪ .‬بسياري‬
‫از دانشجويان دانشگاه ها به خصوص دانشجويان رشته هاي علوم دفاعي‪ ،‬علوم راهبردي و علوم انساني به ويژه‬
‫رشته تاريخ‪ ،‬عالقمند به آشنايي با و مقطع تاريخي جنگ و تجزيه و تحليل مسائل مربوط به آن مي باشند‪.‬‬
‫بنابراين انگيزه تدوين چنين كتابي‪ ،‬پاسخ گويي به اين نيازها و ضرورت تدريس آن در رشته هاي مختلف‬
‫دانشگاهي است‪ .‬با توجه به تحصيالت و مطالعاتم در رشته هاي علوم راهبردي و دفاعي و نيز حضور در متن‬
‫حوادث جنگ ‪ ،‬سعي شده است با استفاده از مدارک معتبر و منابع دست اول ‪ ،‬روايتي صحيح و تحليلي واقع‬
‫بينانه و بي طرفانه از اين واقعه بزرگ تاريخي ارائه گردد‪ .‬بديهي است چنانچه روزي دسترسي به همه اسناد و‬
‫مدارک رژيم بعثي عراق امكان پذير شود‪،‬آنگاه بهتر و دقيق تر مي توان به ارزيابي و تحليل حادثه بزرگ‬
‫جنگ هشت ساله پرداخت‪.‬اين كتاب در ده فصل تدوين گرديده است و ضمن آشنا نمودن خواننده با وضعيت‬
‫وتاريخ ايران در دوران جنگ تحميلي ‪،‬هر مقطع از جنگ را به صورت فشرده و موجز مورد بررسي قرار مي‬
‫دهد‪ .‬اميد آنكه با اين اقدام‪ ،‬گامي در مسير راه پر افتخار شهيدان سرفراز پيموده شود‪ .‬انشاءاهلل‬

‫حسين عاليي‬
‫اسفند ماه سال‪3155‬‬

‫‪4‬‬
 ‫فصل اول‬

‫وضعیت و شرایط ایران و عراق‬

‫ازپیروزي انقالب اسالمی تا آغاز جنگ‬

‫‪5‬‬
 ‫انقالب اسالمی و تغییر ساختار حکومتی در ایران‬
‫با فروپاشي نظام پادشاهي در بهمن ماه سال ‪ 3132‬هجري شمسي و پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬تحولي اساسي در‬
‫همه ساختارهاي حكومتي و نيز روابط خارجي ايران‪ ،‬بوجود آمد‪ .‬حكومت شاهنشاهي كه متكي بر قدرت‬
‫موروثي خانواده سلطنتي بود و مردم نقش چنداني در تشكيل و تعيين پادشاهان و رؤساي كشور نداشتند‪ ،‬تبديل‬
‫به حكومتي جمهوري متكي بر آراء مردم و با محتوايي اسالمي گرديد‪ .‬نوع ارتباط و تعامل جمهوري اسالمي با‬
‫جهان سلطه و نيز ساير دولت ها‪ ،‬متفاوت از دوران رژيم شاهنشاهي گرديد و "استقالل" به عنوان يكي از‬
‫شعارهاي ملت ايران در دستور كار سياست خارجي كشور قرار گرفت‪ .‬ايران از حوزه حمايت و پشتيباني‬
‫آمريكا و همسويي و همراهي با اين كشور خارج و به عنوان كشور و قدرتي مستقل در صحنه سياسي‬
‫خاورميانه كه نظريه جديدي را براي حكومت تجربه مي كرد‪ ،‬پا به عرصه وجود گذاشت‪ .‬تغيير حكومت در‬
‫ايران ‪ ،‬موجب تحول ساختاري در تمام اركان حاكميت ايران‪ ،‬گرديد‪ .‬بافت و اركان قدرت به طور اساسي در‬
‫ايران تغيير نمود و تكيه بر قدرت هاي خارجي‪ ،‬سازمان هاي امنيتي و توانمنديهاي نظامي تبديل به تكيه بر‬
‫ظرفيت هاي فرهنگي و ملي و همچنين روابط متعادل با ساير كشورها گرديد‪ .‬باپيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬مسئله‬
‫تشكيل دولت جديد و برپايي نظامي مبتني بر خواسته هاي مردم‪ ،‬از مهم ترين موضوعات سياسي كشور بود‪ .‬در‬
‫ماه هاي پاياني عمر رژيم شاهنشاهي‪ ،‬از سوي امام خميني‪ ،‬شوراي انقالب از شخصيت هاي سياسي مورد اعتماد‬
‫مردم‪ ،‬از جمله آيت اهلل مطهري‪ ،‬آيت اهلل دكتر سيدمحمدحسين بهشتي‪ ،‬حجت االسالم هاشمي رفسنجاني‪ ،‬آيت‬
‫اهلل عبدالكريم موسوي اردبيلي و حجت االسالم دكترباهنر‪ ،‬به عنوان هسته اوليه تعيين گرديد و اجازه داده شد تا‬
‫افراد ديگري با اتفاق نظر اين پنج نفر به اعضاي شورا اضافه شوند‪ .‬در اولين جلسات شورا افراد ديگري از جمله‬
‫آيت اهلل سيدمحمود طالقاني‪ ،‬حجت االسالم مهدوي كني‪ ،‬حجت االسالم سيدعلي خامنه اي و آقايان دكتر يداهلل‬
‫سحابي‪ ،‬مهندس بازرگان‪ ،‬احمدصدر حاج سيدجوادي‪ ،‬مهندس كتيرايي‪ ،‬سرلشكر قرني و سرتيپ مسعودي به‬
‫اعضاي شورا اضافه گرديدند‪ 3.‬وظيفه اصلي اين شورا برنامه ريزي جهت فراهم آوردن مقدمات انتقال قدرت از‬
‫رژيم شاهنشاهي به نظام جديد با ساختار جمهوري بود‪ .‬اين شورا در اولين اقدام خود‪ ،‬طرح تشكيل دولت موقت‬
‫انتقالي را تهيه و به تصويت رهبر انقالب رسانيد‪ .‬بر اين اساس درست حدود يك هفته قبل از فروپاشي رژيم‬
‫شاهنشاهي‪ ،‬طي حكمي از سوي رهبر انقالب در تاريخ ‪ 3132/33/33‬آقاي مهندس مهدي بازرگان به عنوان‬
‫نخست وزير دولت موقت معرفي و آغاز به كار نمود‪ 7.‬پس از سرنگوني رژيم شاهنشاهي‪ ،‬به دليل نگراني ها‬
‫از دوران طوالني استبداد‪ ،‬ساختار سياسي در قانون اساسي جمهوري اسالمي‪ ،‬به گونه اي طرح ريزي شد كه با‬
‫توزيع قدرت در نهادهاي گوناگون‪ ،‬از تمركز قدرت تا حد زيادي جلوگيري شود‪ .‬در راس هرم قدرت‪ ،‬عالوه‬
‫بر رهبري و رئيس جمهور‪ ،‬پست نخست وزيري نيز تعبيه شده بود كه قدرت اجرايي كشور را در اختيار‬
‫داشت‪ .‬فرماندهي و اداره نيروهاي مسلح نيز در اختيار رهبري قرار داشت‪ .‬از سوي ديگر مجلس شوراي اسالمي‬
‫با آرا مردم تشكيل مي شد كه اختيارات وسيعي از نظر قانون گذاري و نظارت بر فعاليت هاي دولت داشت‪.‬‬
‫امام خميني‪ ،‬مجلس را عصاره ملت و در رأس امور مي دانستند و مي خواستند تا مجلس سهم و نقش عمده اي‬

‫‪6‬‬
‫در اداره كشور داشته باشد‪ .‬بنابراين مي توان گفت كه ساختار سياسي ايران‪ ،‬از حالت تمركز خارج و تا حد‬
‫زيادي قدرت در بين دستگاه هاي مختلف توزيع شده بود‪ .‬طبيعي است كه اين ساختار‪ ،‬از قدرت كمتري نسبت‬
‫به ساختار سياسي عراق براي اداره يك جنگ‪ ،‬برخوردار بود‪ .‬البته نفوذ معنوي و شخصيت عظيم امام خميني تا‬
‫حد زيادي‪ ،‬توانست اين نقيصه را در دوران جنگ‪ ،‬جبران نمايد‪.‬‬
‫دوران دولت موقت‬
‫با فرار شاه از ايران و اوج گيري تظاهرات مردم در دوران دولت بختيار و بازگشت پيروزمندانه امام خميني از‬
‫تبعيد چهارده ساله در روز ‪ 37‬بهمن ‪ ،3132‬ايشان بالفاصله براي تغيير دولت اقدام نمودند‪ .‬از آنجا كه قبالً‬
‫شوراي انقالب به صورت محرمانه تشكيل شده بود تا به مثابه مجلس شوراي ملي‪ ،‬عمل نمايد‪ ،‬با پيشنهاد اين‬
‫شورا و بر حسب حق شرعي و حق قانوني ناشي از آراي اكثريت قاطع قريب به اتفاق ملت ايران كه طي‬
‫اجتماعات عظيم و تظاهرات وسيع و متعدد در سراسر ايران نسبت به رهبري امام خميني‪ ،‬ايشان آقاي مهندس‬
‫مهدي بازرگان را مأمور تشكيل دولت موقت نمودند‪ .‬بر طبق حكم امام خميني‪ ،‬دولت موقت مأمور ترتيب‬
‫اداره امور مملكت و خصوصاً انجام رفراندوم و رجوع به آراي عمومي ملت درباره تغيير نظام سياسي كشور به‬
‫جمهوري اسالمي و تشكيل مجلس مؤسسان از منتخبين مردم جهت تصويب قانون اساسي نظام جديد و انتخاب‬
‫مجلس نمايندگان ملت بر طبق قانون اساسي جديد بود‪ 1.‬همچنين امام خميني در جمع بيش از ‪ 433‬تن از‬
‫خبرنگاران داخلي و خارجي در ‪ 3132/33/33‬در مدرسه علويه تهران اعالم فرمودند‪ " :‬چون ما مجلس را غير‬
‫قانوني مي دانيم و دولت (بختيار) را هم غير قانوني مي دانيم و اوضاع كشور را آشفته مي بينيم‪ ،‬براي اينكه‬
‫خاتمه بدهيم به وضع آشفته كشور‪ ،‬ما به واسطه اتكا به اين آراء عمومي ـ كه شما االن مي بينيد و ديديد تا‬
‫كنون كه آراء عمومي با ماست و ما را به عنوان وكالت يا بفرماييد به عنوان رهبري‪ ،‬همه قبول دارند ـ از اين‬
‫جهت ما يك دولتي را معرفي مي كنيم‪ ،‬رئيس دولتي را معرفي مي كنيم تا موقتاً دولتي تشكيل بدهد كه هم به‬
‫اين آشفتگي ها خاتمه بدهد و هم يك مسئله مهمي كه مجلس مؤسسان است‪ ،‬انتخابات مجلس مؤسسان را‬
‫درست كند و مقدمات آن را درست كند و مجلس مؤسسان تأسيس بشود و همين طور انتخابات هم درست‬
‫بشود و آنها دولت دائمي را انتخاب بكنند و مجلس مؤسسان جمهوري اسالمي را به رفراندوم (همه پرسي)‬
‫بگذارد‪ 4 .‬عالوه بر آن به طور طبيعي پس از فرار بختيار و پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬وظيفه دولت موقت‪ ،‬راه‬
‫اندازي اد ارات دولتي‪ ،‬سرو سامان دادن به اقتصاد كشور‪ ،‬فعال كردن كارخانجات و هر آن چيزي بود كه به‬
‫دليل اعتصابات چند ماهه مي بايستي از نو فعاليت خود را آغاز نمايند‪ .‬همچنين به دليل فرار برخي از وابستگان‬
‫به رژيم گذشته نياز به تعيين تكليف موسساتي بود كه صاحبان آن از كشور گريخته و اداره آنها دچار‬
‫نابساماني و آشفتگي گرديده بود‪.‬‬
‫ايران در زمان تشكيل و مسئوليت دولت موقت‪ ،‬دچار آشفتگي هاي ناشي از تغيير رژيم بود‪ .‬تمام دانشگاه ها‪،‬‬
‫مؤسسات آموزشي‪ ،‬مدارس‪ ،‬دستگاه هاي دولتي و مراكز اقتصادي در حال اعتصاب و تعطيل بوده و نياز به راه‬
‫اندازي مجدد داشتند‪ .‬از سوي ديگر در همان دو ماهه اول پس از سقوط نظام شاهنشاهي‪ ،‬كشور درگير همه‬

‫‪7‬‬
‫پرسي به منظور تعيين شكل و ماهيت نظام جديد و همچنين استقرار نهادهاي جمهوري اسالمي و نيز تثبيت نظام‬
‫برآمده از انقالب اسالمي بود‪ .‬در دورۀ دولت موقت‪ ،‬مجلس خبرگان تشكيل شد تا قانون اساسي جديد كشور‬
‫را بر اساس ساختار جمهوري اسالمي تدوين نمايد تا پس از نظر خواهي از مردم از طريق آراء عمومي به‬
‫تصويب ملت برسد‪ .‬همچنين ايران در ماه هاي پس از پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬در حال بازنگري در سياست‬
‫هاي خارجي و داخلي خود بود‪ .‬به دليل ظهور آزادي هاي گسترده ناشي از پيروزي جنبش ملت ايران‪ ،‬تمام‬
‫احزاب و گروه هاي سياسي قديمي فعال شده و احزاب جديدي نيز متولد گرديد كه هركدام به دنبال اهداف و‬
‫برنامه هاي خود بودند‪ .‬با توسعه فعاليت جريانات مختلف‪ ،‬بين گروه هاي سياسي قديمي مانند جبهه ملي و‬
‫نهضت آزادي و نيز افراد سياسي بازگشته از خارج و همچنين مبارزين موجود در داخل كشور‪ ،‬اختالفات‬
‫زيادي در مسائل گوناگون كشوري پديد آمد‪ .‬گرچه عمر دولت موقت بيش از ‪ 1‬ماه نبود ولي به هر حال اين‬
‫دوران با التهابات سياسي و مشكالت فراواني همراه بود‪ .‬از يك سو مسئولين جديد كشور‪ ،‬نگران اجراي طرح‬
‫كودتا توسط بازماندگان رژيم شاهنشاهي در ارتش و باز گرداندن شاه از سوي امريكا به ايران بودند و از سوي‬
‫ديگر‪ ،‬ظهور گروه هاي سياسي متعدد با تبليغات گسترده و انديشه هاي غير همسو با اكثريت مردم‪ ،‬اين نگراني‬
‫را پديد آورده بود كه ممكن است شعار "استقالل" ‪" ،‬آزادي" ‪ "،‬جمهوري اسالمي" در مرحله عمل با چالش‬
‫هاي مهم و جديدي مواجه شود‪.‬سياست گام به گام دولت موقت هم موجب مخالفت بسياري از انقالبيوني قرار‬
‫گرفته بود كه ظرفيت و استعداد پديد آمده از انقالب را بيشتر از شيوه هاي دولت موقت ارزيابي مي كردند و‬
‫به آن اعتراض داشتند‪.‬‬
‫وضعیت نظامی ایران‬
‫قدرت دفاعي ايران در دوره شاه‪ ،‬متكي بر ارتش و پشتيباني مستمر آمريكا بود‪ .‬در روز‪ 77‬بهمن ‪ 3132‬وقتي‬
‫ارتش از مقابله با مردم و امكان بقاي نظام سلطنتي نااميد شد و سران ارتش‪ ،‬فرماندهي و كنترل خود را بر‬
‫واحدهاي ارتش در نقاط مختلف كشور از دست دادند‪،‬تسليم شرايط گشته و ارتش طي بيانيه اي اعالم بيطرفي‬
‫نمود‪.‬درچنين وضعيتي نياز به گذشت زمان بود تا مجموعه ارتش درخدمت مردم قرار گيرد‪ .‬با فروپاشي نظام‬
‫شاهنشاهي و تشكيل نظام جمهوري اسالمي در ايران‪ ،‬مباني‪ ،‬ساختارها و مؤلفه هاي قدرت نظامي در كشور‬
‫دچار تغيير و دگرگوني عميق شد‪ .‬در دهه آخر دوران سلطنت محمدرضا پهلوي‪ ،‬تجهيز و توسعة ارتش ايران‬
‫در دستور كار ارتش امريكا قرار داشت‪ .‬اياالت متحده درصدد بود تا مأموريت هاي تأمين امنيت و حفظ منافع‬
‫خود از فلسطين اشغالي تا ژاپن را با كمك ارتش ايران انجام دهد‪ .‬در آن دوران‪ ،‬مستشاران امريكايي به‬
‫همكاران ايراني خود مي گفتند‪ ،‬با برنامه ريزي انجام شده‪ ،‬ايران مركز اصلي پشتيباني از نيروهاي امريكايي‬
‫مستقر بين ‪3 T T T‬خواهد شد‪ .‬منظور آنها از اين عبارت اين بود كه‪ ،‬مناطق مأموريتي تعريف شده براي ارتش‬
‫امريكا و هم پيمانان وي از تل آ ويو تا تهران و تا توكيو با سرمايه گذاري نظامي امريكا در ايران پوشش داده‬
‫خواهد شد‪ 3.‬از آنجا كه در آن زمان‪ ،‬راهبرد كالن قدرت نظامي امريكا بر اساس استراتژي "هوا پايه" قرار‬
‫گرفته بود‪ ،‬بنابراين راهبرد تشكيل قدرت نظامي جديد در ايران كه از سال‪ 3133‬هجري شمسي از سوي شاه‬

‫‪8‬‬
‫دنبال مي شد‪ ،‬بر اساس "راهبرد هواپايه" قرار گرفته بود‪ .‬رژيم شاهنشاهي قصد داشت تا قدرت اصلي نظامي‬
‫كشور را بر پايه توسعه نيروي هوايي و تشكيل هوانيروز‪ 2‬براي پشتيباني از يگانهاي زميني شكل دهد‪ 5.‬ساختار‪،‬‬
‫سازماندهي‪ ،‬آموزش و تجهيز اين ارتش و محل استقرار پايگاه هاي هوايي و دريايي و يگان هاي زميني ‪،‬عمدتا‬
‫براساس برنامه و نظر ارتش امريكا و در چارچوب راهبرد پيمان سنتو تعيين مي شد‪ .‬پايگاه هاي اصلي و مهم‬
‫دريايي در تنگه هرمز‪ ،‬خليج فارس و در ساحل درياي عمان تعيين شده بود تا ايران بتواند در همكاري با‬
‫امريكا بعنوان تأمين كننده امنيت كشتيراني و خطوط انتقال انرژي از خليج فارس به ساير كشورها باشد‪ .‬پايگاه‬
‫هاي هوائي نيز بر اساس همين مأموريت و با فرض تهديد عراق گسترش يافته بود‪ .‬اما پادگان ها و پايگاه هاي‬
‫نيروي زميني‪ ،‬عمدتاً در غرب كشور و با فرض تهديد عراق و كشورهاي عربي‪ ،‬سازماندهي گرديده بود‪ .‬اصول‬
‫و قواعد اساسي رزم ارتش و تمام آيين نامه هاي نظامي و كتاب هاي آموزشي و متون مرجع نظامي‪ ،‬ترجمه‬
‫شدۀ آيين نامه ها و كتاب هاي ارتش اياالت متحده بود و از آنجا كه شيوه هاي جنگي ارتش ايران بر اساس‬
‫آموزه هاي ارتش امريكا‪ ،‬پيش بيني شده بود‪ ،‬بنابراين مدارک آموزشي روز در اختيار ارتش ايران قرار مي‬
‫گرفت‪ .‬حدود ‪ 33‬هزار مستشار امريكايي كه مسئوليت هاي فكري و فني و كمكهاي آموزشي را در سطوح‬
‫مختلف بر عهده داشتند‪ ،‬عمالً ارتش ايران را اداره مي كردند‪ .‬در صنايع نظامي ايران نيز حدود ‪ 3‬هزار مستشار‬
‫امريكايي مشغول به كار بودند‪ .‬در واقع مغز و قواي فكري و فني ارتش ايران در اختيار امريكا و هيكل و اندام‬
‫آن در اختيار رژيم شاهنشاهي قرار داشت‪ .‬مأموريت هاي اصلي و اساسي اين ارتش بر اساس راهبرد امنيت ملي‬
‫ايران كه در همراهي و هماهنگي با سياستهاي امريكا در خاورميانه بود تعيين مي گرديد‪ .‬در آن زمان از ارتش‬
‫ايران براي اجراي سياست " سدّ نفوذ " در برابر شوروي و نيز " ژاندارم منطقه خليج فارس " به منظور‬
‫حفاظت و تأمين جريان انرژي از خليج فارس به سوي دنياي صنعتي‪ ،‬استفاده مي شد‪ .‬همچنين قواي ارتش ايران‬
‫براي مقابله با جريانات كمونيستي و جنبش هاي ماركسيستي در خارج از مرزهاي ايران‪ ،‬بنا به دستور امريكا‬
‫بكار مي رفتند‪ .‬نمونه مشخص آن ورود ارتش ايران به ظفار در كشور عمان در سال ‪ 3131‬هجري شمسي بود‬
‫كه عليه چريك هاي كمونيستي كه از سوي دولت چپ گراي يمن حمايت مي شد‪ ،‬وارد عمل گرديد‪ .‬در آن‬
‫زمان تيپ ‪ 33‬هوابرد شيراز و يك تيپ از مشهد به كشور عمان اعزام و تحت فرماندهي انگليسي ها دست به‬
‫اقدام زده و منطقه را از مخالفين رژيم سلطنتي عمان‪ ،‬باز پس گرفتند‪ .‬بنابراين ارتش ايران ضمن حفاظت از‬
‫تماميت ازضي ايران ‪،‬مأموريت حفاظت از امنيت رژيم هاي طرفدار امريكا در برابر مخالفين خود را نيز برعهده‬
‫داشت‪ .‬ارتش ايران به جز عمليات فوق‪ ،‬هيچ تجربه جنگي ديگري نداشت و مشخص نبود كه بدون پشتيباني‬
‫امريكا چگونه به تنهايي مي تواند در يك جنگ منظم وارد عمل شود‪ .‬همچنين ارتش در قالب نيروهاي حافظ‬
‫صلح سازمان ملل در برخي از نقاط درگير جهان نيز مأموريت مي يافت‪ .‬براي مثال زماني كه انقالب به‬
‫پيروزي رسيد يك گردان از لشكر ‪ 75‬كردستان در حال اجراي مأموريت در منطقه حائل بين سوريه و اسرائيل‬
‫در بلنديهاي جوالن بود كه پس از گذشت يك ماه از پيروزي انقالب در ‪ 3132/37/74‬به تهران بازگشت‪ 1.‬به‬
‫هر حال ارتش ايران‪ ،‬همچنان در حال توسعه سازماني و افزايش جنگ افزارها و تجهيزات نظامي بود كه‬

‫‪9‬‬
‫مخالفت هاي مردم با نظام شاهنشاهي به صورت گسترده اي ظهور و بروز نمود‪ .‬با عدم توانايي ساواک‪،‬‬
‫شهرباني و ژاندارمري براي مقابله با نارضايتي هاي رو به توسعه مردم ايران و با اوج گيري تظاهرات مردم در‬
‫جريان نهضت اسالمي در سال هاي ‪ 3133‬و ‪ ،3132‬رژيم شاه در بسياري از شهرهاي ايران‪ ،‬از تاريخ‬
‫‪3132/3/73‬به بعد حكومت نظامي برقرار نمود و نيروهاي ارتش را به خيابان ها در مقابله با مردم كشانيد‪ .‬امام‬
‫خميني رهبر نهضت اسالمي‪ ،‬در واكنش به اين اقدام شاه‪ ،‬از سربازان خواست تا از پادگان ها فرار كرده و در‬
‫مقابل مردم قرار نگرفته و ارتش شاه را تنها بگذارند‪ .‬بكارگيري ارتش براي مقابله با اعتراضات خياباني و‬
‫تظاهرات مردم‪ ،‬موجب تضعيف تدريجي ارتش گرديد‪ ،‬زيرا در افكار عمومي ملت‪ ،‬سازمان ارتش‪ ،‬اعضاء و‬
‫نيروهاي آن به عنوان پاسداران سلطنت و شاه و نه حافظان كشور و ملت‪ ،‬تلقي مي گرديدند‪ ،‬بنابراين ارتش‬
‫وضعيت نابسامان تري پيدا كرد‪ .‬اين مسئله باعث شد تا هم قابليت و قدرت ارتش كاهش يابد و هم روحيه‬
‫نيروهاي آن‪ ،‬تضعيف گردد‪ .‬از سوي ديگر درگير نگهداشتن ارتش در طول بيش از شش ماه حكومت نظامي‬
‫در شه رهاي مختلف و در مقابله با مردم‪ ،‬باعث شد تا يگان هاي ارتش از تمرين و آموزش نظامي بازمانده و‬
‫قادر به حفظ آمادگي رزمي خود در برابر يك دشمن خارجي نباشند‪ .‬از سوي ديگر با توجه به اينكه بكارگيري‬
‫ارتش در خيابان ها‪ ،‬نيازي به تجهيزات سنگين مانند هواپيما‪ ،‬توپخانه‪ ،‬موشك‪ ،‬انواع خمپاره انداز ها و ساير‬
‫جنگ افزارهاي جنگي نداشت‪ ،‬بنابراين نيروهاي ارتش‪ ،‬درگيرمسائل ديگري شدند و نتوانستند به نگهداري‬
‫سالح ها و تجهيزات خود پرداخته و در نتيجه بسياري از سالح هاي ارتش در آن زمان‪ ،‬آماده به جنگ نبود‪.‬‬
‫همچنين بكارگيري برخي از سران و مسئولين ارتش مانند ارتشبد غالمرضا ازهاري به عنوان رئيس دولت‬
‫نظامي در زمان شاه‪ ،‬نيز موجب شد تا برخي از فرماندهان ارتش عالقمند به حضور در پست هاي سياسي گردند‬
‫و در نتيجه حرفه نظامي گري و دفاع از كشور به عنوان موضوع ثانوي براي آنها تلقي شد‪.‬‬
‫تحریم تسلیحاتی ایران از سوي آمریکا‬
‫با مشخص شدن عالئم پيروزي انقالب اسالمي و با فرار شاه و خانواده اش در تاريخ ‪ 73‬دي ماه ‪ 3132‬از‬
‫كشور‪ ،‬امريكا با فرستادن ژنرال هايزر به ايران در تالش بود تا ارتش را مديريت و وادار به انجام يك كودتا‬
‫عليه مردم نموده و سركوبي خونين تر از سالهاي گذشته به راه اندازد‪ .‬با مشخص شدن ناتواني ارتش در انجام‬
‫يك اقدام خونين ‪،‬هايزر بدنبال بررسي سرنوشت ارتش در نظام جديد بود‪.‬نهضت اسالمي مردم ‪،‬توانست در‬
‫درون ارتش نيز شكاف بيندازد‪ ،‬به گونه اي كه همافرها در نيروي هوايي آرام آرام به مردم گرايش پيدا كرده‬
‫و با اقدام تاريخي خود در نوزده بهمن ‪ 3132‬عمالً با حضور در محل اقامت امام خميني در مدرسه علوي به‬
‫انقالب اسالمي پيوستند‪ .‬اين اقدام باعث شد تا طرح كودتا با حمله لشكر گارد به پادگان نيروي هوايي در روز‬
‫‪ 3132/33/73‬آغاز گردد و در همين روز حكومت نظامي اعالم شود‪ .‬با اقدام به موقع امام خميني و درخواست‬
‫ايشان از مردم براي ناديده گرفتن حكومت نظامي و آمدن به خيابان ها و كمك به همافران و نظاميان پيوسته‬
‫به انقالب‪ ،‬كودتاي برنامه ريزي شده به شكست انجاميد و ارتش در ‪ 3132/33/77‬اعالم بي طرفي نمود‪.‬‬
‫بنابراين اياالت متحده با مالحظه عدم امكان اجراي كودتا از طريق ارتش و با مشاهده پيروزي مردم در‬

‫‪11‬‬
‫مقاومت هاي خياباني و سرنگوني رژيم شاهنشاهي‪ ،‬اكثر ارتباطات خود با ارتش ايران را قطع نمود‪ .‬امريكا‬
‫سعي داشت تا با قطع روابط تجهيزاتي و آموزشي و مستشاري خود با ارتش‪ ،‬توان نظامي نيروهاي مسلح در‬
‫داخل كشور را بي خاصيت گرداند‪ .‬از اين زمان‪ ،‬عمالً تحريم تسليحاتي ايران از سوي آمريكا آغاز و ادامه‬
‫ارسال انواع سالح و جنگ افزار به ايران پس از شاه متوقف گرديد‪.‬با ورود امام خميني به ايران و چند روز قبل‬
‫از پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬دولت امريكا‪ ،‬شاپور بختيار آخرين نخست وزير شاه را‪ ،‬وادار كرد تا قراردادهايي‬
‫كه بر اساس پيمان ‪ F.M.S33‬با ايران داشتند لغو نمايد‪ .‬بر اين اساس قرارداد فروش ‪ 333‬فروند هواپيماي ‪،F16‬‬
‫موشكهاي فونيكس با برد حدود ‪ 733‬مايل‪ ،‬زير دريايي ها و ساير سالح هاي پيشرفته از سوي دولت امريكا‬
‫لغو گرديد در حالي كه امريكا پول آنها را نيز تحويل گرفته بود‪ 33.‬برخي از كشورهاي اروپايي نيز با پيروزي‬
‫انقالب اسالمي از واگذاري تجهيزات خريداري شده از سوي ايران‪ ،‬به جمهوري اسالمي خودداري نمودند‪ .‬از‬
‫جمله دولت انگليس اجازه انتقال تانكهاي چيفتن خريداري شده از اين كشور را نداد‪.‬ايران ‪ 3333‬تانك سنگين‬
‫چيفتتن و تانك سبك اسكورپين را از انگليس خريداري كرده بود كه با پيروزي انقالب اسالمي حدود ‪3333‬‬
‫‪37‬‬
‫ايتاليا هم از واگذاري بالگردهاي بزرگ نيرو بر به نام شينوک كه تعداد‬ ‫تاي آنها به ايران واگذار نشد‪.‬‬
‫زيادي از آنها قبالً وارد ايران شده بود خودداري نمود‪ .‬ايتاليا پس از آغاز جنگ نيز به بهانه حفظ بي طرفي‪،‬‬
‫همچنان از انتقال اين بالگردها به ايران جلوگيري نمود و تاكنون نيز آنها را تحويل كشور نداده است‪ .‬الزم به‬
‫ذكر است كه برخي از افسران نيروي دريايي ايران در دوران رژيم شاهنشاهي در كشورايتاليا ‪ ،‬آموزش مي‬
‫ديدند‪.‬‬
‫آشفتگی در ارتش‬
‫ناكامي واحدهاي لشكر گارد شاهنشاهي در سركوب همافرهاي نيروي هوايي‪ ،‬در روز ‪ 73‬بهمن سال ‪،3132‬‬
‫موجب شكست كودتاي نظامي و تسليم سران ارتش شاهنشاهي در برابر امام خميني و مردم و همچنين باعث‬
‫پيروزي نهايي نهضت اسالمي گرديد‪ .‬در چنين شرايطي ارتش دچار بحران هويت و بحران موجوديت گرديد‪.‬‬
‫از سويي بين بدنه ارتش و سران آن كه بشدت از رژيم شاهنشاهي تا آخرين لحظه حمايت مي كردند شكاف‬
‫ايجاد شد و از سويي ديگر ارتش نمي دانست كه چگونه و با چه هويتي مي تواند موجوديت خود را حفظ‬
‫نمايد‪ .‬روحيات انقالبي به بخشي از بدنه ارتش وارد شده بود و نياز به تغيير ساختارها و طرز تفكر و تلقي ها را‬
‫در آن بوجود آورده بود‪ .‬به هر حال از فرداي پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬به دليل روشن نبودن وضعيت كاري و‬
‫خدمتي‪ ،‬بسياري از اعضاي ارتش به پادگانهاي خود نرفتند‪ .‬براي مردم هم مهمترين مسئله اطمينان از بي طرف‬
‫باقيماندن ارتش و پيوستن كامل آنها به حركت انقالبي ملت بود‪ .‬به هر حال حدود سه هفته تقريباً همه مراكز‬
‫ارتش تعطيل بود‪ .‬از روز ‪ 33‬اسفند سال ‪ 3132‬با پيام امام خميني بازگشت تدريجي ارتشي ها به پادگانها‪ ،‬آغاز‬
‫گرديد‪ .‬البته بسياري از آنها با لباسهاي شخصي به سر كار خود برگشتند‪ .‬در چنين شرايطي در پادگانها و‬
‫پايگاه هاي نظامي‪ ،‬عمالً نظام فرماندهي‪ ،‬سلسله مراتب و انضباط وجود نداشت‪ .‬براي مديريت پادگان ها‪ ،‬از‬
‫سوي ارتشي هاي وفادارتر به انقالب‪ ،‬شوراهاي اسالمي در هر پادگان و مركز نظامي تشكيل شد و آنها افرادي‬

‫‪11‬‬
‫را به عنوان فرمانده در هر رده مشخص مي كردند‪ 31.‬پس از پيروزي انقالب‪ ،‬تمام امراي ارتش به دليل‬
‫وابستگي به نظام شاهنشاهي‪ ،‬بازنشسته و يا با روش هاي ديگر از ارتش جدا شدند‪ .‬غيبت و فرار از خدمت تا‬
‫مدت ها ادامه داشت‪ .‬استعداد نيروي انساني ارتش‪ ،‬كاهش يافت‪ .‬تالش هاي گروه هاي سياسي به منظور تأثير‬
‫گذاري ب ر اعضاي ارتش افزايش يافت و شعار ارتش بي طبقه توحيدي از سوي منافقين براي بر هم زدن سلسله‬
‫مراتب در ارتش‪ ،‬مطرح گرديد‪ .‬همچنين برخي از گروه هاي سياسي چپ گرا از طريق بعضي سربازان‪ ،‬سعي‬
‫در بي انضباطي و برهم زدن سيستم فرماندهي و كنترل در ارتش داشتند‪ .‬آنها‪ ،‬شعار انحالل ارتش را سرداده و‬
‫بر فروپاشي ارتش گذشته‪ ،‬تأكيد داشتند‪ .‬عالوه بر اين گروه ها برخي از سران جبهه ملي مانند دكتر شايگان‬
‫نيز كه با فاصله چند روز پس از پيروزي انقالب از امريكا وارد تهران شد‪ ،‬معتقد بودند كه ارتش بايد منحل‬
‫شده و نيروي جديدي به وجود آيد‪ 34.‬از سوي ديگر وزير دفاع دولت موقت‪ ،‬در ‪ 37‬اسفند ‪ 3132‬با طرحي‪،‬‬
‫خدمت سربازي را از دو سال به يك سال كاهش داد‪ .‬اين اقدام موجب شد تا بسياري از سربازان واحدهاي خود‬
‫را ترک كرده و ارتش دچار كسري نيروي انساني در سازمان خود شود‪ .‬البته رفتن سربازان موجب شد تا‬
‫سربازان وابسته ب ه گروه هاي سياسي و چپ گرا هم‪ ،‬پادگان ها را ترک كرده و از اين جهت براي كاهش‬
‫تنش در بين كاركنان ارتش‪ ،‬بد نبود‪ 33.‬با يك ساله شدن مدت خدمت سربازي و با توجه به اينكه هر سرباز‬
‫معموالً چهار ماه از خدمت خود را در آموزش سپري مي كرد‪ ،‬بنابراين عمالً هر سرباز فقط به مدت ‪ 5‬ماه در‬
‫يگانهاي مأموريتي مي توانست به سر برده و خدمت نمايد‪ .‬همچنين دولت موقت اجازه داد كه اعضاي ثابت‬
‫ارتش به يگان هاي شهرهاي خود‪ ،‬منتقل گردند‪ .‬بنابراين افراد از حوزه تخصصي خود جدا و به واحدهايي‬
‫بدون توجه به تخصص خويش‪ ،‬ملحق شدند‪ .‬براين اساس به ساختار و سازمان ارتش يك لطمه اساسي وارد شد‪.‬‬
‫با اين تصميم برخي از واحدهاي ارتش از جمله لشكر ‪ 17‬زرهي كه كنترل مرز عراق در خوزستان را بر عهده‬
‫داشت‪ ،‬به شدت دچار كمبود نيروهاي متخصص گرديد‪.‬از سوي ديگر دخالت در نظام مديريتي ارتش افزايش‬
‫يافت وسلسله مراتب فرماندهي در آن تضعيف گرديد‪.‬‬
‫استعفاي اولین رئیس ستاد ارتش‬
‫با شروع فعاليت مسلحانه حزب دموكرات در آذربايجان غربي و كردستان‪ ،‬عمالً ارتش درگير دفاع از خود در‬
‫اين منطقه گرديد‪ .‬گرچه سرلشكر قرني با پيشنهاد مهندس بازرگان به رياست ستاد ارتش برگزيده شده بود‬
‫ولي ديدگاه دولت موقت و عالي ترين مقام ارتش درباره چگونگي برخورد با حزب دموكرات و ساير احزاب‬
‫مسلح در كردستان و آذربايجان غربي كه به پادگانهاي ارتش و مراكز دولتي حمله مي كردند متفاوت بود‪.‬‬
‫درحاليكه وزير كشور دولت موقت آقاي صدر حاج سيد جوادي در روز‪ 7‬فروردين ‪ 3135‬در حال مذاكره با‬
‫گروههاي كرد در سنندج بود‪ ،‬طي نامه اي به رئيس ستاد ارتش‪ ،‬خواهان توقف عمليات نظامي جهت رفع‬
‫محاصره پادگان سنندج از سوي ارتش گرديد‪ .‬در همين روز سرلشكر قرني طي پاسخي به وي نوشت‪ ":‬تا‬
‫زماني كه متجاوزين گمراه‪ ،‬شهر را به وضع آرام برنگردانند و تا زمانيكه ايستگاه راديو و تلويزيون و‬
‫ساختمانهاي ستاد لشكر و فرودگاه‪ ،‬مجدداً به مسئولين تعيين شده واگذار نگردد و ‪ ......‬با وجود تمام ارادتي كه‬

‫‪12‬‬
‫به شخص حضرت آيت اهلل طالقاني و جنابعالي دارم‪ ،‬در مقابل خواست تعدادي مأمور اجنبي تسليم نخواهم شد‪".‬‬
‫الزم به ذكر است كه شهر سنندج عمدتاً در كنترل حزب دموكرات باقي ماند و نيروهاي دولتي فقط در پادگان‬
‫لشكر ‪ 75‬و فرودگاه شهر حضور داشتند‪ .‬از اوايل سال ‪ 3131‬بتدريج تعداد ‪ 333‬نفر از پاسداران و بسيجيان از‬
‫شهرهاي مختلف كشور بويژه از استان اصفهان وارد فرودگاه سنندج شدند‪ .‬اين نيروها توانستند در روز ‪71‬‬
‫ارديبهشت سال ‪ 3131‬با انجام عملياتي كه توسط سپاه پاسداران انقالب اسالمي طرح ريزي و با همكاري لشكر‬
‫‪ 75‬سنندج‪ ،‬به اجرا در آمد شهر سنندج را بطور كامل از دست حزب دموكرات خارج نمايند‪ .‬بدين ترتيب‬
‫حاكميت دولت بطور كامل در اين شهر برقرار شد‪33 .‬به هر حال‪ ،‬اختالف نظر بين دولت موقت و رئيس ستاد‬
‫ارتش‪ ،‬موجب استعفاي سرلشكر قرني شد‪ .‬ايشان در استعفاء نامه خود كه در روز ‪ 3‬فروردين ‪ 3135‬خطاب به‬
‫حضرت امام خميني نوشته شده است‪ ،‬نكات ذيل را انگيزه تحرير اين استعفاء نامه مي داند‪:‬‬
‫الف‪ -‬صدور دستوراتي از سوي معاون نخست وزير بدون مشورت با رئيس ستاد ارتش كه موجب لطمه بر‬
‫روحيه افسران و افتادن مقداري سالح و مهمات بدست افراد ناصالح مي گردد‪.‬‬
‫ب‪ -‬اعالم مرخصي سربازان در فروردين ماه از سوي وزير دفاع( احمد مدني ) بدون مشورت و نظرخواهي از‬
‫رئيس ستاد ارتش از طريق رسانه ها و در نتيجه رها كردن سرباز خانه ها از سوي سربازان در حالي كه ارتش‬
‫به دنبال جمع آوري آنان براي حفاظت از پادگانها بوده است‪.‬‬
‫ج‪ -‬اعزام نمايندگان دولت به كردستان بدون مشورت با ارتش كه موجب تشويق مردم براي حمله به پادگانها‬
‫و طرح مسئله خود مختاري مي گردد‪.‬‬
‫د‪ -‬تقليل خدمت سربازي به يك سال از سوي وزير دفاع كه موجب متفرق شدن معدود سربازان باقي مانده و‬
‫تالش آنان براي گرفتن گواهي پايان خدمت و توقيف و آزار فرماندهان مي گردد‪.‬‬
‫ه‪ -‬عدم مشورت هيأت دولت با متخصصين و مسئولين امور ارتش در تصميم گيري هاي مربوط به ارتش‪.‬‬
‫و‪ -‬انحالل سازمان ساواک و عدم تعيين تكليف كاركنان آنها كه موجب به خاک و خون كشيده شدن جوانان‬
‫برومند انقالب‪ ،‬از سوي آنها شده است‪.‬‬
‫ز‪ -‬اقدامات مزدورانه و مأيوس كننده وابسته به آن دولت و ضربه هاي ويران كننده از طرف به ظاهر دوست‬
‫داران وطن بر ارتش‪.‬‬
‫ح‪ -‬بي نظمي روز افزون در ارتش كه ناشي از تداخل امور و تجاوز از حدود همكاران دولت مي باشد‪ 32.‬به هر‬
‫حال‪ ،‬سرلشكر قرني در اعتراض به عدم موافقت نخست وزير دولت موقت‪ ،‬براي برخورد قاطعانه با گروه هاي‬
‫مسلح ضد انقالب در كردستان‪ ،‬استعفاء كرد‪ .‬استعفاي رئيس ستاد ارتش‪ ،‬موجب شد تا تالشها براي بازسازي‬
‫مجدد و انسجام ارتش‪ ،‬دچار كندي شده و برخورد قاطع با گروههاي مسلح در كردستان‪ ،‬تضعيف گردد‪ . .‬از‬
‫اين زمان بر مشكالت مديريتي ارتش افزوده شد و نظام فرماندهي در ارتش دچار تضعيف بيشتري شد‪ .‬با‬
‫گذشت كمتر از يك ماه از استعفا ‪ ،‬سرلشكر قرني توسط گروه فرقان در سوم ارديبهشت سال ‪ 3135‬در منزل‬
‫خود ترور و به شهادت رسيد‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫تالش براي حفظ و انسجام ارتش‬
‫اقدام اساسي براي بازسازي سازمان ارتش در روز ‪ 73‬فروردين سال ‪ 3135‬از سوي امام خميني صورت گرفت‪.‬‬
‫در اين روز امام خميني طي پيامي به ملت شريف و مبارز ايران و سپاس از مجاهدات خستگي ناپذير ملت‬
‫شجاع كه اهداف مقدس اسالم را تا آستانه پيروزي رساندند‪ ،‬روز چهارشنبه ‪ 71‬فروردين را روز ارتش اعالم‬
‫فرمودند تا ارتش محترم در اين روز در شهرستان هاي بزرگ با ساز و برگ به رژه بپردازند و پشتيباني خود را‬
‫از جمهوري اسالمي و ملت بزرگ ايران و حضور خود را براي فداكاري در راه استقالل و حفظ مرزهاي كشور‬
‫اعالم نمايند‪ .‬بنابراين با گذشت بيش از ‪ 7‬ماه از پيروزي انقالب اسالمي با اعالم روز ‪ 71‬فروردين از سوي امام‬
‫خميني به عنوان روز ارتش‪ ،‬تالش شد تا مجموعه افراد ارتش‪ ،‬خود را جدا شده از رژيم شاهنشاهي و در خدمت‬
‫مردم كشور احساس نمايند‪ .‬ايشان در پيام خود فرمودند‪ :‬اكنون ارتش در خدمت ملت و اسالم است و ارتش‬
‫اسالمي است و ملت شريف الزم است آنرا به اين سِمَت رسماً بشناسند و پشتيباني خود را از آن اعالم نمايند‪.‬‬
‫اكنون مخالفت با ارتش اسالمي كه حافظ استقالل و نگهبان مرزهاي آن است جايز نيست‪ ....‬افراد ارتش‬
‫موضفند در داخل ارتش‪ ،‬حفظ نظم و سلسله مراتب و ضوابط را بكنند‪....‬افراد خارج از ارتش حق ندارند در امر‬
‫ارتش دخال ت كنند و ارتشي را در داخل ارتش يا خارج بدون مجوز دستگير كنند‪ ...‬دخالت بيجا در داخل‬
‫ارتش‪ ،‬موجب ضعف آنان مي شود و مخالف انقالب اسالمي است‪ ....‬اين قشر از ارتش كه در خدمت اسالم و‬
‫ملت هستند و وفاداري خود را از جمهوري اسالمي اعالم نمودند‪ ،‬اگر خداي نخواسته در رژيم طاغوتي خالف و‬
‫گناه صغيره كرده اند با برگشت به سوي خداي تعالي و جمهوري اسالمي مورد عفو خداوند رحمان و عفو ملت‬
‫شريف و اينجانب نيز آنان را عفو كردم‪ .‬اميد است آنان با دلگرمي و اعتماد به خدا و ملت شريف به خدمت‬
‫خود صادقانه و با قدرت در پادگان هاي خود مستقر شوند‪ 35.‬مسئله چگونگي سلسله مراتب در ارتش پس از‬
‫انقالب‪ ،‬يكي از مسائل مهم و اساسي بود‪ .‬برخي بر اين تصور بودند كه نظام فرماندهي و فرمانبري يك شيوه‬
‫طاغوتي است كه بايستي بكلي دگرگون گردد‪ .‬بر همين اساس در ماه هاي اوليه پس از پيروزي انقالب‬
‫اسالمي امام خميني تالش داشتند تا ضمن باز تعريف وظايف ارتش‪ ،‬اين مسئله را براي اقشار مختلف ارتش‬
‫تبيين نمايند‪.‬امام خميني در سخنراني خود در جمع فرماندهان و دانشجويان دانشكده افسري ارتش در ‪3135/5/3‬‬
‫مي فرمايند‪ " :‬شما مي دانيد كه سابق بنا‪ ،‬بر اين بود كه ارتش را در مقابل ملت قرار بدهند و اين‪ ،‬نكته اش اين‬
‫بود كه چون سران باال خيانت كار بودند و از ملت ها مي ترسيدند‪ ،‬چون از ملت مي ترسيدند عالج را اين مي‬
‫ديدند كه بايد با ملت مقابله كنند‪ .‬از اين جهت قواي انتظامي را و باالتر قواي ساواک را در مقابل ملت قرار‬
‫داده بودند براي ايجاد رعب‪ .‬مردم وقتي كه اين لباس را مي ديدند به وحشت مي افتادند‪ .‬وقتي اسم ساواک را‬
‫مي شنيدند وحشت مي كردند‪ .‬اگر يك مشكلي براي كشور پيش مي آمد مردم اگر دامن نمي زدند به آن‬
‫مشكل‪ ،‬همراهي هم نمي كردند‪ .‬بي تفاوت بودند‪ ....‬بحمد اهلل آن طرز فكر رفت و به جاي او طرز فكر ديگر‬
‫آمد‪ ....‬البته مراتب بايد محفوظ باشد‪ ،‬اطاعت بايد بشود‪ ،‬اما برادري هم بايد باشد‪31 ".‬همچنين ايشان در پيامي‬
‫در ‪ 33‬مهر ‪ 3135‬خطاب به سربازان فداكار و عزيز و درجه داران و افسران محترم مي نويسند‪" ....‬الزم است به‬

‫‪14‬‬
‫شما طبقه عزيز و مؤثر‪ ،‬تذكر دهم كه شماها اكنون در خدمت اسالم بزرگ هستيد و خدمت شماها به كشور‪،‬‬
‫خدمت به اسالم و قرآن كريم است و خدمت سربازي از عبادات است‪ .‬الزم است اوالً افسران نسبت به ساير‬
‫قشرهاي ارتشي با كمال محبت و دوستي عمل كنند و درجه داران و سربازان از مافوق اطاعت نمايند و حفظ‬
‫سلسله مراتب را بنمايند كه با انسجام نظام‪ ،‬كارها به خوبي پيشرفت كند و سربازان عزيز براي دو ماه باقيمانده‬
‫خدمت ناراحت نشوند و به خدمت خود در اين دو ماهه ادامه دهند كه موجب رضاي خداوند تعالي و امام عصر‬
‫گرچه تالش هاي زيادي براي حفظ ارتش و تجديد سازمان و روحيه آن‬ ‫‪73‬‬
‫عجل اهلل فرجه الشريف است‪".‬‬
‫انجام شد و امام خميني در روزهاي اول پس از پيروزي انقالب اسالمي به طور مرتب با اقشار مختلف و اعضاي‬
‫رده هاي مختلف ارتش ديدار مي كردند‪ ،‬ولي به علت عدم وجود اعتماد مسئولين به ارتش و نفوذ عوامل گروه‬
‫هاي موسوم به خلقي ‪ ،‬ارتش در آستانه جنگ تحميلي درگير مسائل داخلي خود بود و سازماني پويا و آماده به‬
‫رزم نداشته و تصور درستي نيز از جنگ و احتمال بروز آن نداشت‪ .‬تهديدات را به خوبي نميشناخت و برخي‬
‫از فرماندهان ارتش نيز آنچنان معتقد به امام و انقالب نبودند‪ ،‬گرچه در ارتش جمهوري اسالمي خدمت‬
‫ميكردند‪.‬‬
‫وضعیت سپاه‬
‫با پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬سپاه پاسداران در ايران پا به عرصه وجود گذاشت‪ .‬سپاه پاسداران انقالب اسالمي‪،‬‬
‫تجربه جديدي از تشكيل يك نيروي مسلح انقالبي و مردمي براي دفاع از آرمان هاي مردم ايران در انقالب‬
‫اسالمي بود‪ .‬بنابراين سپاه‪ ،‬سازماني نوپا و تازه تأسيس بود كه هنوز مأموريت هاي آن به طور كامل و مشروح‪،‬‬
‫مشخص نشده بود‪ .‬تنها چيزي كه به عنوان وظيفه و مأموريت اصلي سپاه تلقي مي شد‪ ،‬پاسداري و حفاظت از‬
‫انقالب اسالمي بود‪ .‬در اين ايام سپاه سعي مي كرد تا خالء ناشي از بهم پاشيدگي سازمان هاي امنيتي‪ ،‬انتظامي و‬
‫اطالعاتي كشور را پر كرده و در حوزه هاي مورد نياز‪ ،‬وارد عمل شود‪ .‬در آستانه جنگ تحميلي‪ ،‬سپاه توانسته‬
‫بود با جذب حدود ‪ 73‬هزار نفر از جوانان مؤمن‪ ،‬خالء هاي انتظامي و امنيتي كشور را پر نمايد ولي داراي‬
‫ساختار و سازمان دهي نظامي نبود و تجهيزات و جنگ افزارهاي نيمه سنگين و سنگين از قبيل تانك‪ ،‬توپ‪،‬‬
‫هواپيما‪ ،‬بالگرد‪ ،‬موشك‪ ،‬نفربر و‪ ...‬را در اختيار نداشت‪ .‬سپاه تنها با سالح هاي انفرادي آشنا شده بود و حتي‬
‫در بسياري از مراكز سپاه‪ ،‬جنگ افزارهايي مانند‪ :‬آرپي جي ‪ 2‬و انواع خمپاره اندازها‪ ،‬يافت نمي شد‪ .‬سپاه‬
‫آمادگي شركت در يك جنگ گسترده را نداشت و نوع ساختار و سازمان دهي آن بيشتر يك سپاه شهري بود‬
‫كه براي جنگ و دفاع در برابر يك ارتش مهاجم خارجي‪ ،‬مناسب نبود‪ .‬افراد سپاه آموزش هاي جنگي و‬
‫عملياتي نديده بودند و تصوري از يك جنگ منظم را نداشتند‪ .‬از سوي ديگر بخشي از نيروهاي سپاه مشغول‬
‫فعاليت و مقابله با گروه هاي مسلح غير قانوني در داخل شهرها به ويژه در منطقه شمال غرب كشور‪ ،‬بودند‪.‬‬
‫گرچه حضور در درگيريهاي با افراد مسلح موجود در كردستان‪ ،‬بخشي از توان سپاه را قبل از جنگ به خود‬
‫مشغول كرده بود و موجب تلفات انساني شده بود ولي جنگ كردستان‪ ،‬موجب يادگيري افراد سپاه و افزايش‬
‫تجربيات تاكتيكي و درک چگونگي طرح ريزي عمليات ها و همچنين روش هاي بسيج نيرو و چگونگي‬

‫‪15‬‬
‫همكاري واحدهاي سپاه و ارتش گرديد‪ .‬براي اولين بار ستاد هماهنگي بين نيروهاي ارتش و سپاه در كردستان‬
‫ايجاد شد و نيروهاي سپاه و ارتش از نزديك در كنار يكديگر قرار گرفتند و با هم آشنا شدند و توانستند ستاد‬
‫عمليات مشترک را راه اندازي نمايند كه اين تجربه در جنگ بصورت ايجاد قرارگاه هاي مشترک خود را‬
‫نشان داد‪ .‬به هر حال تا قبل از شروع جنگ‪ ،‬گرچه ساختار سپاه در بعضي از نقاط كشور مثل كردستان به نوعي‬
‫شكل نيروي رزمي سبك پياده را به خود گرفته بود ولي سپاه ساختار نظامي نداشت و نمي توانست نقش مهمي‬
‫را در قدرت رزمي ايران به منظور دفاع مؤثر از كشور در برابر يك تهاجم نظامي گسترده‪ ،‬ايفا نمايد‪.‬‬
‫وضعیت دفاعی كشور‬
‫ارتش ايران در آستانه ظهور جمهوري اسالمي داراي ‪ 433‬هزار نيرو بعالوه ‪ 353‬هزار نيروي مرزباني ژاندارمري‬
‫بود‪ .‬نيروي زميني داراي ‪ 5‬لشكر و ‪ 3‬تيپ مستقل‪ 7533 ،‬تانك ‪ 3333،‬دستگاه نفربر و ‪233‬عراده انواع توپخانه‬
‫صحرايي بود‪ .‬نيروي هوايي هم ‪ 133‬فروند انواع هواپيماهاي پيشرفته ‪F5 ،F4‬و ‪ F14‬در اختيار داشت ‪.‬‬
‫هوانيروز هم داراي حدود ‪ 233‬فروند انواع بالگرد بود كه مهم ترين ‪،‬آنها بالگردهاي جنگي نوع كبرا بود كه از‬
‫پيشرفته ترين نوع بالگردهاي جنگي دنيا به شمار مي رفت‪.‬درآستانه جنگ‪ ،‬آمار تعداد اعضاي نيروها ي مسلح‬
‫بدليل كاهش دوره خدمت سربازي وترخيص هزاران نفر از اعضاي ارتش به ‪ 733‬هزار نفر كاهش يافت‪ 73.‬با‬
‫پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬ايران از حوزۀ پيوستگي دفاعي با دولت امريكا‪ ،‬خارج شد‪ .‬دغدغه اصلي دولتمردان‬
‫كشور پس از فروپاشي رژيم شاهنشاهي‪ ،‬چگونگي تشكيل نظام جديد بر آمده از خواست مردم در ايران بود‪.‬‬
‫مهمترين نگراني كشور چگونگي رفتار امريكا با ايران با توجه به تجربيات تاريخي و انجام واقعه ناگوار ‪75‬‬
‫مرداد سال ‪ 3117‬با برنامه امريكا و انگليس و حمايت آنها بود‪ .‬احتمال بروز تهديدي از سوي شوروي بسيار‬
‫كم بود‪ .‬نگراني از برنامه هاي امريكا براي بازگرداندن رژيم سابق و نيز سازماندهي مجدد بقاياي رژيم سلطنتي‪،‬‬
‫بيش از هر چيز ذهن رهبري انقالب اسالمي و مسئولين كشور را به خود مشغول كرده بود‪ .‬بنابراين مسائل‬
‫مربوط به حوزه دفاعي‪ ،‬در درجه اول اهميت قرار نداشت‪ .‬در آن زمان بسياري از مردم و دولتمردان بر اين‬
‫عقيده بودند كه ارتش ايران در زمان طاغوت‪ ،‬بيش از حد بزرگ شده و منابع اقتصادي كشور را مي بلعد‪.‬‬
‫بنابراين بايستي متناسب با شرايط جديد‪ ،‬مولفه هاي قدرت نظامي ايران مورد بازنگري قرار گرفته و در آن‬
‫تجديد نظر به عمل آيد‪ .‬بر اساس همين ديدگاه بود كه از سوي برخي افراد مانند دكتر ابراهيم يزدي و‬
‫دوستانشان‪ ،‬پس فرستادن هواپيماهاي ‪ F-1477‬به امريكا به دليل پر هزينه بودن مطرح و شايعه بازگرداندن آنها‬
‫از ايران‪ ،‬به گوش مي رسيد‪ 71.‬عمر ‪ 1‬ماهه دولت موقت‪ ،‬بيشتر به مسائل داخلي و چالش براي تثبيت نظام‬
‫جديدصرف شد و عمالً فرصتي براي پرداختن به حوزه هاي دفاعي وجود نداشت‪ .‬قدرت دفاعي ايران در دوران‬
‫رژيم سلطنتي‪ ،‬عمدتاً متكي بر نيروهاي ارتش و مستشاران امريكايي بود‪ .‬در دوران رياست جمهوري بني صدر‬
‫هم قرار داد خريد ‪ 3‬فروند زير دريايي از آلمان كه در دوران رژيم شاهنشاهي منعقد گرديده بود‪ ،‬لغو گرديد‪.‬‬
‫اين اقدام باعث شد تا آلمان درخواست خسارت از ايران بنمايد‪74 .‬پس مي توان گفت ظرف دو سال قبل از‬
‫آغاز جنگ‪ ،‬توان نظامي ايران نه تنها توسعه نيافت و تقويت نشد بلكه عمالً به طور مرتب از نظر تجهيزاتي و‬

‫‪16‬‬
‫پشتيباني تضعيف گرديده و تحليل رفت‪ .‬وابستگي طرح ريزي هاي عملياتي‪ ،‬آموزشي‪ ،‬فني و پشتيباني ارتش‬
‫ايران به امريكا در زمان شاه‪ ،‬يكي از مشكالت اساسي قدرت دفاعي ايران بود كه در صورت قطع اين وابستگي‬
‫ها معلوم نبود كه ارتش چگونه مي تواند در برابر يك جنگ‪ ،‬از خود قابليت الزم را نشان دهد‪ .‬عالوه بر‬
‫مشكالت ساختاري دوران شاه‪ ،‬در حقيقت ارتش ايران قبل از آغاز جنگ‪ ،‬در يك حالت انتقالي از دوره‬
‫گذشته و تبديل آن به يك ارتش در كنار و همراه با مردم و مدافع كشور بوده و در وضعيت نامطمئن و‬
‫آسيب پذير قرار داشته است‪ .‬پس از تشكيل نظام جديد‪ ،‬اتفاقات ديگري مانند برنامه انجام كودتاي نقاب توسط‬
‫برخي از عناصر ارتش‪ ،‬عليه جمهوري اسالمي هم‪ ،‬موجب بدبيني بيشتر نسبت به بعضي از افراد ارتش گرديد‬
‫كه لزوم تصفيه وفاداران به رژيم شاهنشاهي در ارتش را توسعه داد‪ .‬بنابراين‪ ،‬ارتش در آستانه آغاز جنگ‬
‫تحميلي در شرايط آمادگي رزمي بسر نمي برد‪ .‬اگر چهارمؤلفه "ساختار و سازمان"‪" ،‬نيروي انساني"‪،‬‬
‫"تجهيزات" و "آموزش" را پيش نياز آمادگي رزمي بدانيم‪ ،‬مشخص مي شود كه گرچه ارتش داراي تجهيزات‪،‬‬
‫امكانات و جنگ افزارهاي فراوان و نسبتاً پيشرفته اي بود‪ ،‬اما انسجام و نظام فرماندهي خود را تا حد زيادي از‬
‫دست داده بود و داراي يك ساختار مستقل از امريكا نيز نبود‪ .‬تسليحات و تجهيزات نظامي ايران در آستانه‬
‫جنگ‪ ،‬در نيروهاي زميني ‪،‬هوايي ودريايي پيشرفته تر از تجهيزات و جنگ افزارهاي ارتش عراق بود‪،‬ولي نياز‬
‫به بازسازي روحي و فكري و همچنين كسب آمادگي هاي بيشتري داشت‪ .‬البته بنيه تجهيزاتي و سازماني‬
‫ارتش‪ ،‬با شروع جنگ‪ ،‬توانست به تدريج خود را باز يافته و آرام آرام آمادگي رزمي پيدا كند‪ .‬بنابراين ضعف‬
‫هاي ناشي از تغييرات نظام فرماندهي و كنترل‪ ،‬فقدان انگيزه كافي در ارتش براي مواجه شدن با شرايط جنگي‪،‬‬
‫وابستگي تجهيزات و جنگ افزارها به كشورهاي خارجي بويژه امريكا‪ ،‬حاكميت آموزه هاي نظامي امريكايي‬
‫بر ارتش‪ ،‬تازه تأسيس بودن سپاه پاسداران و نبود تشكيالت نظامي در اين سازمان‪ ،‬تصوير ضعيفي از توانايي‪،‬‬
‫قدرت و آمادگي دفاعي در ايران ارائه داده بود‪.‬‬
‫وضعیت سیاسی و امنیتی كشور‬
‫از روزهاي آغازين پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬ايران دچار بروز برخي از اختالفات سياسي در بين جريانات‬
‫مختلف سياسي ونيز افراد قرار گرفته در رأس حكومت شد‪ .‬در همين شرايط بعضي درگيري ها در سطح بعضي‬
‫از استانها و شهرها مشاهده گرديد و در برخي از نقاط‪ ،‬كشور دچار مشكالت امنيتي شد‪ .‬احزاب و گروه هاي‬
‫سياسي به صورت فراگير در سطح همه كشور فعاليت خود را آغاز نمودند‪ .‬عالوه بر فعال شدن برخي از احزاب‬
‫قديمي مانند جبهه ملي‪ ،‬نهضت آزادي‪ ،‬گروه فدائيان اسالم‪ ،‬حزب ملت ايران و حزب توده‪ ،‬احزاب جديدي‬
‫مانند حزب جمهوري اسالمي‪ ،‬جنبش مسلمانان مبارز و سازمان مجاهدين انقالب اسالمي نيز به راه افتاد‪ .‬در‬
‫مقابل حزب جمهوري اسالمي‪ ،‬حزب جمهوري خلق مسلمان در فروردين ماه ‪ 3135‬تشكيل شد كه موجب‬
‫واكنش تندي از سوي برخي از آذربايجاني هاي طرفدار انقالب اسالمي گشت‪ .‬زيرا اين اقدام را مخالفت با‬
‫جريان اصيل انقالب و امام تلقي مي كردند‪ .‬اين حزب موردحمايت آيه اهلل شريعتمداري قرار داشت و عمده‬
‫حوزه فعاليت خود را در مناطق آذربايجان قرار داد‪ .‬حزب خلق مسلمان ‪،‬تالش اصلي خود را مخالفت با برخي‬

‫‪17‬‬
‫از اصول قانون اساسي مورد تصويب مجلس خبرگان از جمله واليت فقيه كه جهت همه پرسي به رأي مردم‬
‫گذاشته شده بود‪ ،‬قرار داد و موجب بروز حوادثي در تبريز و قم شد‪ .‬امام خميني طي پيامي در ‪3135/1/33‬‬
‫خطاب به ملت شريف ايران فرمودند‪ " :‬هر تشنج و غائله اي امروز بر خالف مصالح اسالم و كشور است و‬
‫موافق خواستهاي دشمنان اسالم است‪ .‬من به شما دوستان اكيداً اخطار مي كنم كه هر كس عكس اينجانب را‬
‫پاره كند يا بسوزاند و به من ناسزا بگويد و اهانت كند‪ ،‬كسي حق ندارد به او تعرض كند و از من طرفداري‬
‫كند‪ .‬امروز در صددند ايجاد غائله كنند و شماها را به جان هم بيندازند‪ .‬بايد با كمال خونسردي و آرامش از‬
‫كنار آنان بگذريد و تعرض به آنان و مقابله به مثل‪ ،‬خالف رضاي خداوند و از محرمات بزرگ شرعيه است‪" .‬‬
‫‪73‬‬
‫هواداران حزب جمهوري اسالمي خلق مسلمان در اواخر آذر ماه سال ‪ 3135‬در اوج فعاليت هاي خود‪،‬‬
‫حوادثي را در تبريز به راه انداخته و براي مدت ‪ 1‬روز مركز صدا و سيماي تبريز را در اختيار خود گرفتند‪ .‬از‬
‫سوي ديگر گروه هايي مانند چريك هاي فدايي خلق در اواخر اسفند ‪ 3132‬و اوايل فروردين ‪3135‬‬
‫درگيريهايي را در گنبد كاووس به وجود آوردند و تالش داشتند تا در همه پرسي مربوط به تغيير نظام‬
‫شاهنشاهي به جمهوري اسالمي‪ ،‬اخالل اينجاد نمايند‪ .‬آنها مرتكب قتل و مشكالت زيادي براي مردم اين ناحيه‬
‫‪73‬‬
‫با گذشت زمان‪ ،‬آرام آرام اختالف بين سران احزاب سياسي در مورد محتواي قانون اساسي و نيز‬ ‫شدند‪.‬‬
‫چگونگي شكل گيري قدرت در نظام جديد‪ ،‬بروز كرد‪ .‬احزاب دموكرات و كومله در استان كردستان و شمال‬
‫غرب كشور و جريان خلق عرب نيز در استان خوزستان‪ ،‬فعال شدند‪ .‬اين احزاب و گروه ها روابط صميمانه اي‬
‫با رژيم عراق داشتند و دولت عراق از آنها براي مقاصد خود در ارتباط با ايران استفاده مي كرد‪.‬از سوي‬
‫ديگربا پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬تالش زيادي براي توسعه نگراني و ناآرامي در بعضي از شهرهاي بلوچ نشين‬
‫استان سيستان و بلوچستان نيز صورت گرفت‪ .‬امام خميني براي بررسي مسائل آن منطقه و رسيدگي به وضع‬
‫مردم‪ ،‬حجت االسالم سيدعلي خامنه اي را براي رسيدگي به كمبودها و محروميت هاي مردم بلوچ در ‪1‬‬
‫فروردين ‪ 3135‬به آن استان اعزام نمود‪ .‬ايشان در حكم خود مرقوم فرمودند‪" :‬در طول پنجاه سال رژيم سفاک‬
‫پهلوي‪ ،‬هميشه برادران و خواهران منطقه بلوچستان و سيستان مورد ظلم و جور بودند‪ .‬لذا جنابعالي به آن منطقه‬
‫رفته به خواستهاي اهالي محترم آن مناطق رسيدگي نماييد و انتظارات مردم دلير آن ديار را براي اينجانب و‬
‫اولياي امور گزارش دهيد‪ .‬خداوند به شما و اهالي شجاع آن مناطق توفيق عنايت فرمايد‪ .‬ضمناً انقالب اسالمي‬
‫را كه به خواستهاي آنان جواب مثبت داده‪ ،‬توضيح داده و آنان را به شركت در رفراندوم تشويق نماييد‪ 72 ".‬در‬
‫پي اين حكم حجه االسالم خامنه اي به منطقه اعزام گرديدند‪ .‬وقتي ايشان وارد شهر زاهدان مركز استان سيستان‬
‫و بلوچستان شدند با پارچه نوشته اي برخورد نمودند كه در آن نوشته شده بود‪ :‬به جمهوري سوسياليستي‬
‫بلوچستان خوش آمديد‪ .‬گروه هاي چپ در آن زمان تالش داشتند تا با استفاده از محروميت هاي مردم‬
‫بلوچستان در دوران شاه‪ ،‬آنها را به خود جذب نموده و پايگاهي اجتماعي براي احزاب خود در اين ناحيه از‬
‫كشور بوجود آورند‪ .‬از سوي ديگر ساختار كنترلي ايجاد شده از طريق سران قبايل بلوچ كه در دوران شاه‪،‬‬
‫وفاداري و امنيت منطقه را برقرار مي كرد بهم ريخت و بالفاصله نظام جديدي هم جايگزين آن نشد‪ .‬در چنين‬

‫‪18‬‬
‫شرايطي برخي از انقالبيون بصورت خود جوش به منطقه رفته و به منظور كنترل مشكالت منطقه‪ ،‬سپاه پاسداران‬
‫انقالب اسالمي را در آن استان تشكيل دادند‪ .‬در آن هنگام سپاه استان اصفهان بخشي از نيازمنديهاي اين منطقه‬
‫بخصوص در حوزه نيروي انساني را در سال ‪ 3135‬تأمين مي كرد‪ .‬البته مشكالت و ناآرامي ها در شهرها و‬
‫روستاهاي بلوچستان به شدت مشكالت كردستان نبود و پادگان هاي ارتش در آنجا نسبتاً در شرايط امني بسر‬
‫مي بردند‪.‬‬
‫ظهور گروه هاي تروریستی‬
‫عالوه بر ناامني هايي كه در استان هاي كردستان‪ ،‬آذربايجان غربي‪ ،‬خوزستان‪ ،‬سيستان و بلوچستان و شهرهايي‬
‫مانند گنبد از سوي عوامل وابسته به رژيم بعث عراق و يا گروه هاي چپ‪ ،‬در ماه هاي اول پيروزي انقالب‬
‫اسالمي بوجود آمد‪ ،‬گروه فرقان نيز كه به صورت مخفيانه قبل از پيروزي انقالب اسالمي تشكيل شده بود‪،‬‬
‫دست به كار ترور برخي از شخصيت هاي مهم انقالب اسالمي شد‪ .‬از جمله آيت اهلل مرتضي مطهري‪ ،‬رئيس‬
‫شوراي انقالب و از ياران نزديك امام خميني در شب ‪ 37‬ارديبهشت ماه سال ‪ 3135‬از سوي اين گروه درست‬
‫چند روز پس از ترور اولين رئيس ستاد ارتش جمهوري اسالمي‪ ،‬جلوي منزل خود در قلهك تهران مورد حمله‬
‫مسلحانه قرار گرفته و به شهادت رسيد‪ .‬همچنين حاج مهدي عراقي از ياران امام خميني و فرزندش حسام نيز در‬
‫تابستان ‪ 3135‬توسط گروه فرقان به شهادت رسيدند‪ .‬آيت اهلل سيد محمدعلي قاضي طباطبائي از علماي برجسته‬
‫آذربايجان و امام جمعه تبريز كه نقش مؤثري در پيشبرد نهضت اسالمي در آذربايجان داشت و از مخالفين‬
‫جدي رژيم شاهنشاهي در اين خطه محسوب مي شد نيز در ‪ 3135/5/33‬توسط اين گروه در تبريز به شهادت‬
‫رسيد‪ .‬گروه فرقان در اواخر دوره رژيم شاهنشاهي تشكيل و با برداشت هاي خاص خود از اسالم‪ ،‬تفاسيري‬
‫مغشوش از برخي از سوره هاي قرآن كريم را منتشر مي كرد و خط مشي خود را مقابله با زر و زور و تزوير‬
‫قرار داده بود‪ .‬اين گروه كه توسط طلبه اي به نام گودرزي و با ديدگاه هاي افراطي تشكيل شده بود‪ ،‬بالفاصله‬
‫پس از پيروزي انقالب اسالمي دست به ترور ياران نزديك امام خميني از جمله استاد مرتضي مطهري‪ ،‬حجت‬
‫االسالم دكتر محمد مفتح‪ ،‬آيت اهلل رباني شيرازي‪ ،‬حجت االسالم هاشمي رفسنجاني‪ ،‬مهدي عراقي و فرزندش و‬
‫همچنين حاجي طرخاني زد‪ .‬اكثر اعضاي اين گروه در سال ‪ 3131‬دستگير و تشكيالت آن از بين رفت‪ 75 .‬به هر‬
‫حال مي توان اين گونه جمع بندي كرد كه با پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬اقدامات ذيل براي تضعيف جريان‬
‫انقالب و جلوگيري از تشكيل نظام با ثبات جديد در ايران‪ ،‬صورت گرفت‪:‬‬
‫الف‪ -‬ترور علماي تأثير گذار و روحانيون پر نفوذ طرفدار امام خميني در سراسر كشور‬
‫ب‪ -‬فعاليت و تبليغات گسترده به منظور انحالل و نابودي ارتش‬
‫ج‪ -‬توسعه اختالفات قومي و تالش براي واگرايي اقوام ايراني از يكديگر‬
‫د‪ -‬سعي در عدم تشكيل يك حكومت مردمي مقتدر مبتني بر تفكر اسالمي و نيز مشكل آفريني در جهت ايجاد‬
‫بسترهاي قانوني و تشكيل نهادهاي موثر‬
‫طبيعي است كه اقدامات فوق مي توانست به امنيت و ثبات سياسي ايران‪ ،‬خلل وارد كرده و كشور را از‬

‫‪19‬‬
 ‫حركت سريع به سوي پيشرفت و توسعه باز دارد‪.‬‬
‫انتقال شاه به آمریکا و بروز تنش در روابط با ایاالت متحده‬
‫در ‪ 73‬دي ماه ‪ 3132‬حدود يك ماه قبل از پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬شاه به همراه خانواده خود به كشور مصر‬
‫فرار كرد و از آنجا به مراكش رفت‪ .‬شاه درصدد بود تا به امريكا برود و در آنجا مستقر شود‪ .‬دولت امريكا‬
‫نگران واكنش مردم ايران در قبال پذيرفتن شاه بود‪ .‬البته تعداد زيادي از اقوام شاه و خاندان سلطنت و نيز‬
‫بسياري از درباري ها و سران رژيم شاهنشاهي قبل و پس از پيروزي انقالب‪ ،‬به امريكا فرار كرده و بسياري از‬
‫اموال دولت ايران را با خود برده بودند ولي پيوستن شاه به آنها به مفهوم تشكيل دولت شاهنشاهي در تبعيد و‬
‫برنامه ريزي براي بازگرداندن وي به ايران بود‪ .‬دولت امريكا در روز ‪ 71‬مهر ‪ 3135‬تصميم خود را مبني بر‬
‫پذيرش شاه به بهانه معالجات پزشكي‪ ،‬به اطالع دولت موقت رسانيد‪ .‬دولت موقت عمالً مخالفت خود را با اين‬
‫سفر ابراز نكرد‪ ،‬بلكه با درخواست تضمين امريكا مبني بر عدم اجازه فعاليت سياسي به شاه و همسرش عليه‬
‫ايران و نيز معاينه وي توسط دو پزشك ايراني‪ ،‬تلويحاً آن را پذيرفت‪ .‬به هر حال با تصميم دولت امريكا انتقال‬
‫شاه به اياالت متحده در اول آبان ‪ 3135‬صورت پذيرفت و شاه وارد نيويورک شد‪ .‬پذيرفتن شاه از سوي دولت‬
‫امريكا‪ ،‬موجب تظاهرات گسترده در شهرهاي مختلف كشور شد‪ .‬با اقدام امريكا در پذيرش شاه‪ ،‬امام خميني در‬
‫روز ‪ 33‬آبان ‪ 3135‬طي پيامي به مناسبت بزرگداشت روز ‪ 31‬آبان‪ ،‬روز هجوم وحشيانه رژيم منحوس پهلوي‬
‫به دانشگاه و كشتار دسته جمعي دانشجويان عزيز فرمودند‪ " :‬بر دانش آموزان‪ ،‬دانشگاهيان و محصلين علوم‬
‫دينيه است كه با قدرت تمام‪ ،‬حمالت خود را عليه امريكا و اسرائيل گسترش داده و امريكا را وادار به استرداد‬
‫اين شاه مخلوع جنايتكار نمايند و اين توطئه بزرگ را بار ديگر شديداً محكوم كنند‪ 71 ".‬در همين حال‪ ،‬مهدي‬
‫بازرگان نخست وزير دولت موقت به همراه آقايان دكتر مصطفي چمران و دكتر ابراهيم يزدي ضمن شركت‬
‫در مراسم سالگرد استقالل الجزاير‪ ،‬حدود يك هفته پس از سفر شاه به امريكا در تاريخ ‪ 3135/5/1‬با‬
‫برژينسكي مشاور امنيت ملي كارتر رئيس جمهور امريكا در الجزاير ديدار كردند‪ .‬اين اقدام كه گفته مي شد‬
‫بدون هماهنگي با امام خميني صورت گرفته است نيز بر نگراني مردم افزود‪ .‬از سوي ديگر بسياري از انقالبيون‬
‫با حركت گام به گام دولت موقت مهندس بازرگان‪ ،‬در طاغوت زدايي و نيز روش اداره كشور مخالف بوده و‬
‫آن را متناسب با توان و ظرفيت به وجود آمده از قدرت انقالب نمي دانستند‪.‬‬
‫اشغال سفارت امریکا‬
‫در چنين شرايطي‪ ،‬دانشجويان برخي از دانشگاه هاي تهران كه مترصد فرصتي بودند تا اعتراضات خود را نسبت‬
‫به انتقال شاه به امريكا و نيز عملكرد دولت موقت نشان دهند‪ ،‬تصميم به برپايي يك تظاهرات در دانشگاه و‬
‫حركت به سمت سفارت امريكا گرفتند‪ .‬دانشجويان نگران برنامه و توطئه امريكا عليه ايران و احتمال‬
‫بازگرداندن شاه و تكرار كودتاي ‪ 75‬مرداد سال ‪ ،3117‬بودند‪ .‬با برنامه ريزي انجام شده تعداد حدود ‪433‬‬
‫دانشجو از دانشگاه هاي تهران‪ ،‬شريف‪ ،‬اميركبير و شهيد بهشتي كه بعداً به دانشجويان پيرو خط امام معروف‬
‫شدند در ‪ 31‬آبان ماه سال ‪ 3135‬پس از برپايي يك تظاهرات اعتراض آميز‪ ،‬سفارت امريكا در تهران را به‬

‫‪21‬‬
‫اشغال خود درآورده و ‪ 37‬كارمند آن را به گروگان گرفتند‪ .‬دانشجويان پيرو خط امام كه در روزهاي پاياني‬
‫تابستان ‪ 3135‬طرح تسخير سفارت امريكا را ريخته بودند به منظور حفظ ابتكار عمل‪ ،‬اعتراضات خود را از‬
‫ساعت ‪ 33:13‬صبح به مناسبت سالگرد تبعيد امام خميني و همچنين سالروز كشتار دانش آموزان به دست‬
‫مأمورين رژيم شاه‪ ،‬آغاز نموده و در خيابان آيت اهلل طالقاني تهران تظاهرات كرده و در ادامه به سمت سفارت‬
‫امريكا حركت نموده و از ديوارهاي آن باال رفته و مركز جاسوسي اياالت متحده را تا ساعت ‪ 3:13‬بعد از ظهر‬
‫به طور كامل در اختيار گرفتند‪ .‬با اين اقدام ‪ 37‬كارمند سفارت آمريكا به گروگان درآمدند و ‪ 3‬نفر آنها با‬
‫كمك سفارت كانادا در تهران از ايران فرار كردند‪ 13.‬نيت دانشجويان از گروگان گيري اين بود كه احساس‬
‫مي كردند ايران در آستانه كودتايي مثل ‪ 75‬مرداد قرار بگيرد و همه دستاوردهاي انقالب از دست برود‪ .‬آنها‬
‫احساس مي كردند دستگاه امنيتي‪ ،‬دستگاه دولتي و نظامي ايران توان مقابله با فتنه را ندارد و از همين رو وارد‬
‫عمل شدند‪ 13.‬برنامه دانشجويان در اختيار گرفتن سفارت امريكا به مدت ‪ 7‬تا ‪ 1‬روز بود و مي خواستند تا از‬
‫اين طريق‪ ،‬امريكا را وادار به اخراج شاه از آن كشور بنمايند‪ .‬با حفظ شاه در امريكا و پشتيباني مردم از اقدام‬
‫دانشجويان‪ ،‬برنامه قبلي بهم ريخته و گروگان گيري ادامه يافت‪ .‬سفارت امريكا تا تاريخ ‪ 3135/5/31‬چندبار‬
‫ديگر مورد هجوم مردم و گروههاي سياسي قرار گرفت‪ .‬از جمله آيت اهلل خامنه اي در خطبه هاي نماز جمعه‬
‫در ‪ 73‬دي ماه ‪ 3123‬به اين مسئله به شرح ذيل اشاره مي كنند‪ " :‬وقتي انقالب پيروز شد‪ ،‬يكي از كارهايي كه‬
‫مردم كردند همان روزهاي ‪ 73‬و ‪ 77‬بهمن به سفارت آمريكا رفتند و آمريكايي ها را گرفتند‪ .‬در آن روزها‬
‫آنجايي كه ما مستقر بوديم من خودم ديدم كه چشم هاي اعضاي سفارت امريكا را بسته اند و به آنجا آوردند‪.‬‬
‫من يقين داشته ام كه امام دستور خواهند داد اينها را يا اعدام و يا مثالً زنداني كنند‪ .‬بر خالف تصور همه و بر‬
‫خالف تصور خود امريكايي ها‪ ،‬امام دستور دادند كه اينها را آزاد كردند و به سفارتشان رفتند‪ 17".‬همچنين قبل‬
‫از حادثه اشغال النه جاسوسي از سوي دانشجويان پيرو خط امام‪ ،‬يكبار ديگر از سوي چريك هاي فدايي خلق‬
‫به سفارت امريكا حمله شده بود ولي شهيد آيت اهلل بهشتي به آنجا رفته و مسئله را حل كردند‪ .‬البته اسناد بعدي‬
‫نشان داد كه سفارت امريكا‪ ،‬كانوني براي مخالفان انقالب شده است‪ 11.‬از سوي ديگر قبل از اشغال سفارت‬
‫امريكا در روز ‪ 31‬آبان‪ ،‬اطالعاتي وجود داشت مبني بر اين كه قرار است گروه هاي كمونيستي‪ ،‬سفارت‬
‫امريكا را در روز ‪ 33‬آذر به تصرف خود درآورند‪ .‬حزب توده برنامهاي طراحي كرده بود كه قبل از ‪ 33‬آذر به‬
‫سفارت امريكا حمله كرده و النه جاسوسي آمريكا را تسخير كند‪ ،‬بنابراين دانشجويان مذهبي پيشدستي كرده و‬
‫سفارت امريكا را در ‪ 31‬آبان ماه به تصرف خود درآوردند‪ .‬اگر حزب توده اين كار را انجام ميداد‪ ،‬دولت‬
‫موقت بايد يا با درگيري وارد سفارت ميشد و آنها را بيرون ميكرد كه در اين صورت ممكن بود ايران به‬
‫همكاري با آمريكا متهم شود و يا از اين اقدام حمايت ميكرد كه در اينجا حامي حزب توده ميشد‪ .‬اگر اين‬
‫اقدام توسط گروههاي چپ و حزب توده انجام ميشد‪ ،‬تمام اسناد و مدارک موجود در النه جاسوسي به شوروي‬
‫ميرفت و به دست ‪ KGB‬ميافتاد و مشكل جدي‪ ،‬هم از نظر امنيتي و هم از نظر سياسي براي ايران بوجود‬
‫ميآمد‪14 .‬ورود دانشجويان به سفارت آمريكا‪ ،‬گرچه با مخالفت دولت موقت‪ ،‬مواجه شد ولي بسياري از‬

‫‪21‬‬
‫مسئولين كشور و اعضاي شوراي انقالب از جمله شهيد آيت اهلل دكتر بهشتي از آن حمايت كرده و امام خميني‬
‫نيز آن را انقالبي بزرگتر از انقالب اول ناميدند‪ .‬امام خميني براي اولين بار يك روز پس از اشغال النه جاسوسي‬
‫امريكا را شيطان بزرگ ناميدند و در يك سخنراني در ‪ 3135/5/34‬فرمودند‪" :‬در اين انقالب‪ ،‬شيطان بزرگ‬
‫كه امريكا است شياطين را با فرياد دور خودش‪ ،‬دارد جمع مي كند‪ ....‬آن مركزي هم كه جوان هاي ما رفتند‬
‫گرفتند ـ آن طوركه اطالع دادند ـ مركز جاسوسي و مركز توطئه بوده است‪ .‬امريكا توقع دارد كه شاه راببرد‬
‫‪13‬‬
‫به آنجا مشغول توطئه‪ ،‬پايگاهي هم اينجا براي توطئه درست كنند و جوان هاي ما بنشينند و تماشا كنند‪" .‬‬
‫همچنين امام خميني طي پيامي كه به مناسبت ايام حج در ‪ 73‬شهريور ‪ 3131‬صادر كردند‪ ،‬گروگان گيري‬
‫توسط دانشجويان مسلمان‪ ،‬مبارز و متعهد ايران را عكس العمل طبيعي صدماتي كه ملت ما از امريكا خورده‬
‫است‪ ،‬ناميدند و شرط آزادي آنها را باز پس دادن اموال شاه‪ ،‬لغو تمام امريكا عليه ايران‪ ،‬ضمانت به عدم دخالت‬
‫‪13‬‬
‫سياسي و نظامي امريكا در ايران و آزاد گذاشتن تمامي سرمايه هاي ايران‪ ،‬برشمردند‪.‬‬
‫استعفاي دولت موقت و اداره كشور از سوي شوراي انقالب‬
‫اشغال سفارت امريكا‪ ،‬باعث اعتراض دولت موقت به اقدام دانشجويان‪ ،‬استعفاء نخست وزير و تمامي وزرا و در‬
‫نهايت سقوط دولت موقت گرديد‪ .‬همچنين اين اقدام موجب بحراني شدن روابط آمريكا با ايران شد‪ .‬از اين‬
‫پس شوراي انقالب با حكم امام خميني از ‪ 3135/5/33‬مأمور اداره كشور شد‪ .‬امام خميني در حكم خود خطاب‬
‫به شوراي انقالب‪ ،‬ضمن قدرداني از زحمات و خدمات طاقت فرساي آقاي مهندس مهدي بازرگان در دوره‬
‫انتقال و با اعتماد به ديانت و امانت و حسن نيت مشارً اليه‪ ،‬استعفاي ايشان را قبول نموده و شوراي انقالب را‬
‫براي رسيدگي و اداره امور كشور در حال انتقال‪ ،‬مأمور نمودند‪ .‬ايشان مأموريت هاي تهيه مقدمات همه پرسي‬
‫قانون اساسي و انتخابات مجلس شوراي ملي و همچنين تهيه مقدمات تعيين رئيس جمهور را بر عهده شوراي‬
‫انقالب قرار دادند و از ايشان خواستند تا با اتكا به خداوند متعال و اعتماد به قدرت ملت عظيم الشأن‪ ،‬امور‬
‫محوله را خصوصاً آنچه مربوط به پاكسازي دستگاه هاي اداري و رفاه حال طبقات مستضعف بي خانمان است‪،‬‬
‫‪12‬‬
‫انجام دهند و به طور انقالبي و قاطع عمل نمايند‪.‬‬
‫روند حل و فصل مسئله گروگان ها‬
‫پس از اشغال سفارت امريكا‪ ،‬جيمي كارتر آقايان رمزي كالرک و ويليام ميلر را به عنوان نمايندگان ويژه‬
‫رئيس جمهور امريكا جهت مالقات با امام خميني عازم ايران نمود‪ .‬به محض اطالع امام خميني از اين موضوع ‪،‬‬
‫در حاليكه نمايندگان امريكا در فضاي تركيه بودند‪ ،‬طي پيامي در ‪ 33‬آبان ‪ 3135‬كه تنها پيام امام خميني است‬
‫كه بدون بسم اهلل الرحمن الرحيم آغاز مي شود‪ ،‬اعالم نمودند‪" :‬از قرار اطالع‪ ،‬نمايندگان ويژه كارتر در راه‬
‫ايران هستندو تصميم دارند به قم آمده و با اينجانب مالقات نمايند‪ .‬لهذا الزم مي دانم متذكر شوم دولت امريكا‬
‫كه با نگهد اري شاه‪ ،‬اعالم مخالفت آشكار با ايران را نموده است و از طرفي ديگر آن طور كه گفته شده است‬
‫سفارت امريكا در ايران محل جاسوسي دشمنان ما عليه نهضت مقدس اسالمي است‪ ،‬لذا مالقات با من به هيچ‬
‫وجه براي نمايندگان ويژه ممكن نيست و عالوه بر اين ‪:‬‬

‫‪22‬‬
 ‫‪ 3‬ـ اعضاي شوراي انقالب اسالمي به هيچ وجه نبايد با آنان مالقات نمايند‪.‬‬
‫‪ 7‬ـ هيچ يك از مقامات مسئول حق مالقات با آنان را ندارند‪.‬‬
‫‪ 1‬ـ اگر چنانچه امريكا شاه مخلوع ـ اين دشمن شماره يك ملت عزيز ما ـ را به ايران تحويل دهد و دست از‬
‫جاسوسي بر ضد نهضت ما بردارد‪ ،‬راه مذاكره در موضوع بعضي از روابطي كه به نفع ملت است باز مي‬
‫باشد"‪ 15.‬چند روز بعد امام خميني فرستاده پاپ رهبر كاتوليك هاي جهان را در ساعت ‪ 4‬بعد از ظهر ‪ 31‬آبان‬
‫‪ 3135‬به حضور پذيرفت‪ .‬اسقف بوگينيني به همراه آقاي ابوالحسن بني صدر سرپرست وزارت خارجه به منظور‬
‫يافتن راه حلي براي آزادي گروگان هاي امريكايي به حضور امام خميني در قم رسيد‪ .‬امام خميني در اين ديدار‬
‫فرمودند‪ " :‬سفارتخانه ها حق قانوني ندارند كه جاسوسي يا توطئه بكنند‪ .‬اين مركز‪ ....‬مركز جاسوسي و مركز‬
‫توطئه بوده است‪ ....‬اسالم با دشمن هاي خودش هم رفتار خوب مي كند‪ .....‬اين ملت با اين همه رنج كه كشيده‬
‫است حاال مي خواهد كه اين جاني (شاه) برگردد و به طور عدالت محاكمه بشود‪ .‬اگر محكوم شد كه اموال ما‬
‫را برده است از او بگيرند‪ ....‬ما از دست و پا كردن كارتر هيچ تعجب نداريم‪ ....‬لكن آقاي پاپ چرا‪ .....‬واسطه‬
‫مي شوند ما بين يك ملت مظلوم‪ ....‬و يك ظالم و يك كسي كه توطئه گر است‪ ....‬اسالم به ما اجازه نداده‬
‫است كه ديكتاتوري بكنيم‪ .‬ما تابع آراي ملت هستيم‪ .‬ملت ما هر طور رأي داد ما هم از آنها تبعيت مي كنيم‪....‬‬
‫مسئله دست من و امثال من نيست و دست ملت است و ملت پشتيباني از اين كار را اعالم كرده است‪ ....‬در هر‬
‫صورت ما حرف غير مشروع نداريم‪ ....‬جنايتكار ما را برديد نگه داريد‪ ،‬بدهيد دست ما‪ ....‬محاكمه اش مي‬
‫كنيم‪ ،‬محاكمه به عدالت‪ ....‬ما را آقاي كارتر از مبارزه نترساند‪ ،‬ما اهل مبارزه هستيم ولو ابزار مبارزه نداشته‬
‫باشيم‪ ....‬و اما قضيه اقتصاد‪ ....‬ما را از اين چيزها اينها نترسانند‪ ....‬سالم من را به آقاي پاپ برسانيد و بگوييد‪....‬‬
‫نصيحت پدرانه به همه ابرقدرت ها بكند يا آنها را استيضاح كنيد‪ .‬امام سپس در ‪ 3135/5/73‬طي دستوري به‬
‫حجت االسالم آقاي موسوي خوئيني ها و برادران و خواهران دانشجوي محترم‪ ،‬دستور آزادي گروگان هاي‬
‫سياه پوست و زناني كه جاسوسي آنها معلوم نيست را دادند و مرقوم فرمودند‪ :‬ملت شريف ايران‪ ،‬اجازه آزادي‬
‫به هر حال امام خميني در ‪ 3135/37/33‬تعيين تكليف قطعي جاسوسان امريكايي را بر‬ ‫بقيه را نمي دهند‪" .‬‬
‫عهده مجلس شوراي اسالمي قرار دادند و از آنجا كه هنوز اين مجلس تشكيل نشده بود‪ ،‬حفاظت از آنان را بر‬
‫‪43‬‬
‫عهده شوراي انقالب قرار داده و از دانشجويان خواستند كه به خدمت خودشان در اين امر خاتمه دهند‪.‬‬
‫گروگانگيري اعضاي سفارت آمريكا در اعتراض به سفر شاه به اياالت متحده ‪،‬موجب شد تا آمريكا نتواند شاه‬
‫را در آن كشور نگه دارد‪.‬بنابراين با هدايت‪ ،‬هماهنگي و برنامه ريزي دولت امريكا‪ ،‬در ‪ 3‬فروردين ‪ 3131‬شاه‬
‫به مصر فزستاده شد و از سوي انورسادات رئيس جمهور آن كشور مورد استقبال قرار گرفت‪ .‬اين اقدام بار‬
‫ديگر اعتراضات شديدي را در كشور بر انگيخت و اوج اين اعتراضات در مقابل سفارت امريكا در تهران بود‪.‬‬
‫با تشكيل مجلس شوراي اسالمي در خرداد ماه ‪ ،3131‬مسئله تعيين تكليف گروگان ها از تاريخ ‪ 73‬شهريور ‪3131‬‬
‫آغاز شد‪ .‬مجلس در حال بررسي اين موضوع بود كه جنگ شروع شد‪ .‬سرانجام در تاريخ ‪ 33‬مهر ‪ 3131‬مجلس‬
‫اعضاي كميسيون ويژه اي را براي بررسي وضع گروگان هاي امريكايي‪ ،‬مشخص ساخت‪ .‬اين كميسيون اجازه‬

‫‪23‬‬
‫مذاكره با مقامات امريكايي را نداشت و نتيجه تحقيقات خود را بايستي براي تصويب نهايي به مجلس ارائه مي‬
‫كرد‪ .‬مجلس براي آزادي گروگان ها چهار شرط را در اجالس مورخه ‪ 3131/5/33‬به شرح ذيل مطرح نمود‪:‬‬
‫الف ـ عدم دخالت سياسي و نظامي امريكا در ايران ب ـ آزاد سازي سرمايه هاي ملت ايران ج ـ لغو تحريم‬
‫هاي اقتصادي و مالي عليه ايران د ـ بازگرداندن اموال شاه‬
‫موارد فوق از سوي مجلس شوراي اسالمي تصويب و جهت اجرا به دولت ابالغ شد‪ .‬دولت نيز با تعيين مشاور‬
‫اجرايي نخست وزير پيگيري مسئله را آغاز نمود‪ .‬گر چه محمد رضا پهلوي در مرداد ‪ 3131‬در كشور مصر‬
‫فوت نمود و عامل اصلي گروگان گيري از بين رفت ولي مرگ وي كمكي به حل بحران روابط ايران و‬
‫امريكا نكرد‪.‬باالخره پس ازگذشت حدود دو ماه و نيم از مصوبه مجلس و بدنبال مذاكرات نماينده دولت‬
‫جمهوري اسالمي با نمايندگان دولت امريكا در الجزاير‪ ،‬گروگانها پس از گذشت چهار ماه از آغاز جنگ‬
‫عراق با ايران و در روز ‪ 13‬دي ماه سال ‪ ،3131‬دقايقي پس از سوگند رونالد ريگان به عنوان رئيس جمهور‬
‫جديد امريكا و پس از توافقنامه الجزاير‪ ،‬آزاد شدند‪.‬‬
‫اشغال سفارت آمریکا وسرنوشت كارتر‬
‫بحران گروگان گيري بر سرنوشت سياسي كارتر تأثير عميقي گذاشت‪ .‬امام خميني طي سخناني در ‪3135/1/31‬‬
‫در قم فرمودند‪ " :‬امريكا بايد كارتر را از صحنه سياست خارج كند‪ .‬كارتر بد سياستمداري براي امريكا بود‪ .‬بد‬
‫رئيس جمهوري براي امريكا بود‪ .‬امريكا را در دنيا بدنام كرد‪ .‬كارتر مسلمين را بر ضد امريكا مجهز كرد و‬
‫اين كارتر اليق اين نيست كه رئيس جمهور امريكا باشد‪ .‬ملت امريكا بايد بدانند كه نبايد به كارتر رأي بدهند‪.‬‬
‫براي اينكه كارتر به امريكا خيانت كرده است و االن مشغول خيانت به امريكا است‪ .‬مشغول دسيسه است و بر‬
‫خالف مصالح امريكا دارد عمل مي كند‪ .‬چنانكه دانشمندان خود امريكا اين مطلب را دارند و بعدها هم خواهند‬
‫گروگان گيري اعضاي سقارت آمريكا در تهران موجب شد كه كارتر و دموكراتها در انتخابات‬ ‫‪43‬‬
‫گفت‪".‬‬
‫رياست جمهوري شكست بخورند و كاخ سفيد را به رقباي جمهوري خواه خود‪ ،‬واگذار نمايند‪ .‬كارتر هيچگاه‬
‫موضوع گروگان گيري را فراموش نكرد‪.‬خبرگزاري آسوشيتدپرس طي مصاحبه اي در ‪ 3155/5/31‬با جيمي‬
‫كارتر رئيس جمهور آمريكا در زمان گروگان گيري به نقل از وي مي نويسد‪ " :‬من در اين باره ترديدي ندارم‬
‫كه گروگان گيري عامل اصلي در شكست انتخاباتي من بود‪ .‬البته اگر من گروگان ها را نجات مي دادم و اگر‬
‫آنها اصالً به گروگان گرفته نمي شدند‪ ،‬من دوباره به عنوان رئيس جمهور انتخاب مي شدم‪".‬‬
‫نقش اشغال سفارت آمریکا در بروز جنگ‬
‫در مورد اينكه آيا اشغال النه جاسوسي امريكا در شروع جنگ موثر بوده است يا نه‪ ،‬دو ديدگاه وجود دارد‪.‬‬
‫يك نظريه مي گويد كه قطعاً يكي از انگيزههاي آمريكا در جنگ تحميلي عليه ايران‪ ،‬حل مسأله تسخير النه‬
‫جاسوسي و آزادي گروگانها بوده است چراكه اين حادثه موجب فروريختن هيبت و هيمنه اياالت متحده و‬
‫باعث لكه دار شدن حيثيت امريكا در صحنه بين المللي شده بود‪ .‬در روز جمعه ‪ 33‬آبان ‪ 3131‬شبكه تلويزيوني‬
‫‪ ABC‬امريكا در برنامه خط شب (نايت الين) به موضوع اشغال سفارت امريكا در تهران اختصاص داشت‪ .‬در‬

‫‪24‬‬
‫اين برنامه آقايان سعيد رجائي خراساني نماينده دائم ايران در سازمان ملل‪ ،‬حسين شيخ االسالم معاون سياسي‬
‫وزارت امور خارجه‪ ،‬جودي پاول سخنگوي كاخ سفيد در دوره كارتر‪ ،‬ابوالحسن بني صدر اولين رئيس جمهور‬
‫ايران‪ ،‬مورهند كندي و باري روزن دو تن از گروگان ها‪ ،‬شركت داشتند‪ .‬در اين مناظره آقاي جودي پاول در‬
‫پاسخ به اظهارات شيخ االسالم كه خود يكي از دانشجويان تسخير كننده سفارت امريكا بود اعالم داشت‪:‬‬
‫" نتيجه مشهود و آشكار گروگان گيري‪ ،‬جنگ ايران و عراق مي باشد و بدون گروگان گيري اين جنگ به‬
‫وقوع نمي پيوست‪ .‬وقتي ايشان (شيخ االسالم) از افتخار آنچه انجام داده اند به خود مي بالند‪ ،‬بهتر است كمي‬
‫مكث كنند و فهرست تلفات را مطالعه بفرمايند كه دهها هزار نفر از هم وطنان ايشان كشته شده اند‪ ،‬بعد از‬
‫ذكر نام هر يك از آنها‪ ،‬وي مي تواند بگويد كه آنها بخاطر حماقت من كشته شده اند‪ 47 ".‬نظريه ديگري بر‬
‫اين باور است كه اشغال سفارت امريكا موجب تأخير در آغاز جنگ‪ ،‬گرديد‪ .‬گفته مي شود يك مأمور‬
‫امريكايي در ديدار خود با آقاي دكتر ابراهيم يزدي وزير خارجه دولت موقت در اوايل آبان سال ‪ 3135‬از‬
‫قصد رژيم بعثي عراق براي حمله به ايران خبر داده است‪ .‬بنابراين مي توان گفت‪ ،‬تصرف سفارت آمريكا نقش‬
‫چنداني در وقوع جنگ نداشته است‪ .‬اما عكس اين مطلب كه اگر ايران‪ ،‬النه جاسوسي را نميگرفت‪ ،‬جنگي رخ‬
‫نميداد درست نيست چرا كه قبل از جنگ و قبل از تسخير النه جاسوسي‪ ،‬حوادث مختلفي در ايران از جمله‬
‫حوادث كردستان‪ ،‬سيستان و بلوچستان‪ ،‬خلق عرب در خوزستان‪ ،‬گنبد و مواردي ديگر به وجود آمده بود كه‬
‫در پشت سر همگي آنها حزب بعث عراق قرار داشت‪ .‬قبل از ‪ 31‬آبان ‪ 35‬حوادث وسيعي در ايران شكل‬
‫گرفته كه در همه جا ردپاي حمايتهاي دولت بعث عراق از اين جريانات مشاهده ميشود بنابراين نميتوان‬
‫گفت اگر النه جاسوسي تسخير نميشد‪ ،‬جنگي هم رخ نميداد ولي مي توان گفت يكي از فرصت هاي رژيم‬
‫بعثي جهت برپايي جنگ‪ ،‬تسخير النه جاسوسي بوده است‪ .‬در طي مذاكراتي كه آقاي محمد دروديان با مارک‬
‫كازيروفسكي داشته است‪ ،‬او گفته هنگامي كه براي تحقيق در زمينه كودتاي نوژه در پاريس با رئيس سابق‬
‫سازمان سيا در ايران مالقات كردم خبري را رئيس سيا نقل مي كند مبني بر اينكه ‪ 33‬روز قبل از تصرف‬
‫سفارت آمريكا در ايران با آقاي يزدي مالقات كردم و به آقاي يزدي گفتم با اطالعاتي كه ما داريم عراق مي‬
‫خواهد به ايران حمله كند‪ .‬همچنين شورويها نيز در منطقه ارس آرايش نظامي گرفته اند‪ .‬بعدها‪ ،‬آقاي يزدي به‬
‫هنگام گفتگو در مورد پرسشهاي جنگ‪ ،‬اين موضوع را تأييد كرده و گفتند براي اينكه از صحت اين اخباري‬
‫كه رئيس سازمان سيا داده بود مطلع بشويم‪ ،‬روي مرز ايران و عراق هليكوپتر فرستاديم و از منطقه مرزي فيلم‬
‫برداري كرده و آرايش نظامي عراق را ديديم‪ .‬همچين در زير هواپيماهاي مسافربري عازم اروپا‪ ،‬دوربين بستيم‬
‫تا از فضاي شوروي فيلم بگيرند‪ .‬به هر حال اشغال سفارت آمريكا در تهران در وخيم شدن موقعيت بين المللي‬
‫ايران نقش داشته و رژيم عراق شرايط بين المللي ايران را ضعيف ارزيابي كرده است‪.‬‬
‫تشکیل بسیج مستضعفان‬
‫پس از اشغال سفارت امريكا از سوي دانشجويان پيرو خط امام‪ ،‬احتمال حمله نظامي امريكا به ايران مطرح‬
‫گرديد‪ .‬امام خميني در واكنش به اين موضوع طي سخناني خطاب به دانشجويان دانشكده اقتصاد دانشگاه‬

‫‪25‬‬
‫اصفهان در ‪ 3135/5/33‬فرمودند‪ " :‬شما مي بينيد كه االن مركز فساد امريكا را جوان ها رفته اند گرفته اند و‬
‫امريكايي هايي هم كه در آنجا بوده گرفتند و آن النه فساد را بدست آوردند و امريكا هم هيچ غلطي نمي تواند‬
‫بكند و جوان ها هم مطمئن باشند كه امريكا هيچ غلطي نمي تواند بكند‪ .‬بيخود صحبت اينكه اگر دخالت نظامي‬
‫كند‪ ،‬مگر امريكا مي تواند دخالت نظامي در اين مملكت بكند؟ امكان برايش ندارد‪ .‬تمام دنيا توجهشان االن به‬
‫اينجا است‪ .‬مگر امريكا مي تواند مقابل همه دنيا بايستد و دخالت نظامي بكند؟ غلط مي كند دخالت نظامي‬
‫بكند‪ .‬نترسيد‪ ،‬نترسانيد‪ ....‬اگر آنها مي توانستند دخالت نظامي بكنند‪ ،‬شاه را نگه مي داشتند‪ ...‬همه قدرت ها‬
‫پشت سر هم ايستاده بودند كه شاه را نگه دارند و نتوانستند كه نگه دارند‪ .‬براي اينكه ملت يك چيزي را كه‬
‫با شدت گرفتن شايعات مربوط به احتمال حمله نظامي‬ ‫مي خواهد نمي شود مقابل ملت‪ ،‬كسي بايستد‪".‬‬
‫امريكا جهت رها سازي گروگان ها‪ ،‬امام خميني در تاريخ ‪ 3‬آذر ماه ‪ 3135‬طي يك سخنراني در جمع‬
‫پاسداران تهران‪ ،‬تدبير تشكيل ارتش ‪ 73‬ميليوني را مطرح نمودند‪ .‬ايشان در اين سخنراني فرمودند‪ " :‬شما با‬
‫يك قدرتي مواجه هستيد كه اگر يك غفلت بشود مملكتتان از بين مي رود‪ .‬غفلت نبايد بكنيد‪ .‬غفلت نكردن‬
‫به اين است كه همه قوا‪ ،‬هرچه فرياد داريد سر آمريكا بكشيد‪ .‬هرچه تظاهر داريد بر ضد آن بكنيد‪ ....‬قواي‬
‫خودتان را مجهز بكنيد و يك تعليمات نظامي خودتان پيدا كنيد‪ .‬به دوستانتان تعليم بدهيد‪ ...‬مملكت اسالمي‬
‫بايد همه اش نظامي باشد‪ .‬تعليمات نظامي داشته باشد‪ ....‬براي همه مستحب است كه تيراندازي را ياد بگيرند‪.‬‬
‫فنون جنگي را ياد بگيرند‪ ....‬بايد ياد بگيريد و ياد بدهيد رفقايتان را‪ .‬جوان ها را يادشان بدهيد و همه جا بايد‬
‫اين طور بشود كه‪ ....‬يك كشوري با ‪ 73‬ميليون جوان كه دارد‪ 73 ،‬ميليون تفنگدار داشته باشد‪ 73 .‬ميليون‬
‫با انتخاب رئيس جمهور در اواخر سال‬ ‫ارتش داشته باشد و اين يك همچه مملكتي آسيب بردار نيست‪".‬‬
‫‪ ،3135‬آقاي بني صدر‪ ،‬حجه االسالم آقاي "مجد" را براي مسئوليت بسيج مستضعفان انتخاب كرد و سازمان‬
‫دفاع غير نظامي را بستر تشكيل بسيج قرار داد‪ .‬بدين صورت بسيج زير نظر دولت تشكيل شد‪ .‬سپاه نيز تالش‬
‫نمود تا يك واحد بسيج را در تشكيالت خود به وجود آورد‪.‬از ابتدا سپاه معتقد بود كه بسيج بايستي در‬
‫مجموعه سپاه تشكيل شود تا انسجام بيشتري بوجود آيد‪.‬برخي از اعضاي شوراي انقالب با اين نظر سپاه مخالف‬
‫بودند‪ .‬با تشكيل مجلس شوراي اسالمي و پس از گذشت چند ماهي از آغاز جنگ‪ ،‬با رأي نمايندگان مردم‪ ،‬در‬
‫اواخر سال ‪ 3131‬تشكيالت بسيج مستضعفان زير نظر سپاه قرار گرفت‪ .‬اين سازمان در دوران جنگ تحميلي‬
‫توانست‪ ،‬داوطلبان زيادي از مردم را سازمان داده و آنها راعازم جبهه هاي جنگ نمايد‪.‬اين داوطلبان در يگان‬
‫هاي سپاه بكارگيري شده و با ارتش بعثي بخوبي جنگيدند‪.‬‬
‫دوران بنی صدر‬
‫با تصويب قانون اساسي و امكان انتخاب دولت دائمي‪ ،‬ابوالحسن بني صدر در انتخابات روز ‪ 3‬بهمن سال ‪،3135‬‬
‫به عنوان رئيس جمهور از سوي ملت برگزيده و با تنفيذ حكم رياست جمهوري در بيمارستان قلب تهران‪ ،‬از‬
‫سوي امام خميني در ‪ 3135/33/33‬شروع به كار كرد‪ .‬امام خميني در روز تنفيذ فرمودند‪ " :‬از جناب ايشان مي‬
‫خواهم مسئوليت خطيري كه به موجب اراده ملت و بر اساس قانون اساسي به عهده ايشان گذاشته شده است‬

‫‪26‬‬
‫همچون امانتي الهي از آن پاسداري نمايند و به پيمان خود در مقابل خداوند تعالي و خلق وفادار باشند‪ ....‬من از‬
‫آقاي بني صدر مي خواهم كه ما بين قبل از رياست جمهور و بعد از رياست جمهور در اخالق روحي شان‬
‫تفاوتي نباشد‪ .‬تفاوت بودن دليل بر ضعف نفس است‪ ".‬امام خميني تالش زيادي در تقويت بني صدر انجام‬
‫دادند و او را در تاريخ ‪ 3135/33/13‬به نمايندگي از خود به سمت فرماندهي كل نيروهاي مسلح به ترتيبي كه‬
‫قانون اساسي تعيين كرده است منصوب نمودند تا امور كشوري و لشكري و قواي مسلح به نحو شايسته و با‬
‫موازين اسالمي جريان پيدا كند‪ 43.‬بنابراين بني صدر از همان روزهاي اول رياست جمهوري‪ ،‬اختيار اداره و‬
‫فرماندهي نيروهاي مسلح را از امام دريافت نمود‪ .‬البته بني صدر بطور مرتب از دخالت دادگاه هاي انقالب در‬
‫امور ارتش و دستگيري برخي از فرماندهان آن به اتهام وابستگي به رژيم سابق و يا همكاري براي كودتا‪،‬‬
‫گاليه داشت و بطور مرتب در اين زمينه نامه هايي را براي امام خميني ارسال مي كرد‪ .‬به دليل بينش و ديدگاه‬
‫هايي كه بني صدر داشت از همان آغاز رياست جمهوري‪ ،‬اختالف سياسي بين دو جريان طرفداران خط امام و‬
‫ليبرال ها‪ ،‬شدت گرفت‪ ،‬بني صدر با محمدعلي رجايي نخست وزير مورد حمايت اكثريت مجلس نيز اختالفات‬
‫شديدي داشت و او را نخست وزير تحميلي مي دانست‪ .‬به هر حال در دوران رياست جمهوري وي‪ ،‬در رأس‬
‫حكومت‪ ،‬انسجام سياسي وجود نداشت‪ .‬دفتر هماهنگي بني صدر به تدريج به مركز حضور مخالفان انقالب‪،‬‬
‫تبديل گرديد و تقريباً تمامي كساني كه به نوعي با نيروهاي اسالمي و انقالبي مخالفت داشتند به گرد او حلقه‬
‫زدند‪ .‬با اين حال اعضاي روحاني شوراي انقالب‪ ،‬بدون توجه به روحيات و توقعات نابجاي آقاي بني صدر‪ ،‬او‬
‫را به رياست شوراي انقالب كه در حقيقت رياست قوه مجريه و مقننه به صورت يكجا بود انتخاب كردند و‬
‫براي ايجاد هماهنگي بيشتر و نشان دادن حسن نيت فراوان‪ ،‬پيشنهاد انتخاب وي را به جانشيني فرماندهي كل‬
‫قوا به امام خميني دادند و امام هم پذيرفتند‪ .‬اما اين اقدامات در فراهم آوردن شرايط واگذاري مسئوليت هاي‬
‫بيشتر به بني صدر‪ ،‬از سوي او به ضعف مخالفانش تعبير مي شد و او حمايت گسترده مردم در انتخابات را دال‬
‫بر قدرت سياسي بي چون و چرايي مي ديد كه به اتكاي آن مي تواند به حذف ساير رقبا اقدام كند‪ 43.‬بني صدر‬
‫از هر فرصتي براي توسعه اختالفات و نزاع سياسي استفاده مي كرد‪ .‬براي مثال حدود ‪ 7‬هفته قبل از آغاز‬
‫جنگ‪ ،‬به جاي پرداختن به مسائل مربوط به تجاوزات مرزي عراق و چگونگي حل مشكالت با رژيم بعثي‪ ،‬در‬
‫سخنراني خود در ميدان شهداي تهران به مناسبت سالگرد كشتار ‪ 32‬شهريور به مسائلي نظير عدم تفاهم خود با‬
‫نخست وزير و وزرا و نيز اختالفات با حزب جمهوري اسالمي پرداخت‪ .‬او به جاي ايراد سخناني اميدوار كننده‬
‫آتش التهاب و تشنج را در كشور شعله ور ساخت و دامنه اختالفات بين مسئولين را با شعاع گسترده اي در‬
‫سطح جامعه پخش كرد‪ .‬اين اقدام وي باعث پاسخ رقبا و آغاز موج جديدي از التهابات سياسي گشت‪ .‬بنابراين‬
‫در دوران بني صدر‪ ،‬نزاع و اختالفات سياسي در درون حكومت افزايش يافت‪ .‬اين اختالفات تا زمان آغاز‬
‫جنگ‪ ،‬همچنان ادامه داشت‪ .‬در زمان دولت موقت و نيز در دوران زمامداري بني صدر‪ ،‬سازمان مجاهدين خلق‬
‫توسعه كمّي فراواني پيدا كرد و با استفاده از دفتر هماهنگي رئيس جمهور تبديل به يك گروه شبه نظامي‬
‫گسترده اي جهت توسعه اختالفات داخلي گرديد‪ .‬اين سازمان با توجه به حمايت هاي بني صدر و گروه نهضت‬

‫‪27‬‬
‫آزادي توانست‪ ،‬قدرت مسلحانه خود را افزايش داده و جهت حذف نيروهاي طرفدار انقالب اسالمي‪ ،‬برنامه‬
‫ريزي و سپس با آغاز جنگ تحميلي‪ ،‬دست به اقدام مسلحانه زده و ترورهاي وسيعي را در داخل كشور به انجام‬
‫برساند‪ .‬برداشت بني صدر از مقام رياست جمهوري‪ ،‬متناسب با روحيات انقالبي آن زمان نبود براي مثال او‬
‫انتظار داشت كه به هنگام ورود به مجلس شوراي اسالمي جهت انجام مراسم تحليف‪ ،‬رئيس مجلس فرمان برپا‬
‫بدهد و نمايندگان به احترام وي از جاي برخيزند كه چنين كاري نشد‪ .‬او بعداً مي گفت مراسم تحليف‪ ،‬تخفيف‬
‫رئيس جمهوري بود‪ .‬بني صدر مايل نبود نظر مجلس شوراي اسالمي را جدي بگيرد و مي كوشيد به هر نحو كه‬
‫شده‪ ،‬اختيار مجلس را تحت الشعاع مسائل ديگر قرار دهد‪ 42.‬بني صدر در دوران زمامداري خود‪ ،‬تالش مي كرد‬
‫تا از ارتش حمايت نموده و سپاه را در كنترل خود بگيرد‪ .‬بسياري از پاسداران نسبت به بني صدر بدبين بودند‬
‫و تالش داشتند تا سپاه در اختيار و تحت امر امام خميني باشد‪ .‬در دوران بني صدر هماهنگي و همكاري بين‬
‫ارتش و سپاه‪ ،‬در وضع مطلوبي قرار نداشت‪.‬‬
‫قطع رابطه آمریکا با ایران‬
‫پس از پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬ايران مواظب بود تا رابطه اش با امريكا قطع نشود‪ .‬در همان اوايل پيروزي‪ ،‬امام‬
‫خميني حجه االسالم آقاي دكتر مهدي حائري فرزند مرحوم آيت اهلل العظمي حاج شيخ عبدالكريم حائري يزدي‬
‫را به عنوان سفير ايران در امريكا تعيين كردند‪ .‬امام با چنين تصميمي مي خواستند يك چهره موجه‪ ،‬شناخته‬
‫شده و معتبري‪ ،‬مسائل ايران در امريكا را پيش ببرد‪ .‬اما امريكا پس از حادثه گروگان گيري‪ ،‬روابط خود با‬
‫‪45‬‬
‫دولت آمريكا درک درستي از ماهيت انقالب اسالمي و حساسيت‬ ‫ايران را به صورت يك طرفه قطع كرد‪.‬‬
‫هاي مردم ايران نسبت به شاه و رژيم شاهنشاهي نداشت و نتوانست خود را با واقعيت ها و شرايط جديد ايران‬
‫سازگار نمايد و با شيوه هايي كه در پيش گرفت بطور مرتب از جمهوري اسالمي فاصله گرفت‪ .‬اياالت متحده‬
‫بجاي اتخاذ شيوه هاي منعطف سعي در استفاده از روشهاي تهديدآميز نمود و پس از نااميدي از آزادي‬
‫گروگانها‪ ،‬در ‪ 31‬فروردين سال ‪ 3131‬رابطة سياسي خود با ايران را قطع نمود‪ .‬از اين زمان دور اول تحريم هاي‬
‫امريكا عليه ايران آغاز شد‪ .‬بر اثر اين تحريمها‪ ،‬امريكا اموال ايران را بلوكه كرد‪ ،‬حسابهاي بانكي ايران را‬
‫بست و ارتباطات مستقيم بانكي ايران را ممنوع كرد‪ 41.‬بنابراين عمالً تحريم اقتصادي ايران بويژه در حوزه هاي‬
‫مالي و روابط بانكي شروع شد‪ .‬در واكنش به اقدام امريكا در قطع رابطه سياسي با ايران‪ ،‬امام خميني در همان‬
‫روز طي پيامي خطاب به ملت ايران فرمودند‪ " :‬اگر كارتر در عمر خود يك كار كرده باشد كه بتوان گفت‬
‫به خير و صالح مظلوم است‪ ،‬همين قطع رابطه است‪ .‬رابطه بين يك ملت به پا خاسته براي رهايي از چنگال‬
‫چپاولگران بين المللي با يك چپاولگر عالم خوار‪ ،‬هميشه به ضرر ملت مظلوم و به نفع چپاولگر است‪ .‬ما اين‬
‫قطع رابطه را به فال نيك مي گيريم چونكه اين قطع رابطه دليلي بر قطع اميد امريكا از ايران است‪ ....‬ما اميد‬
‫واريم كه نابودي سر سپردگاني مثل سادات و صدام حسين به زودي انجام گيرد و ملت هاي شريف اسالمي به‬
‫حدود ‪ 3‬ماه قبل از آغاز جنگ‬ ‫اين انگل هاي خائن‪ ،‬آن كنند كه ملت ما با محمد رضاي خائن كرد‪".‬‬
‫تحميلي‪ ،‬روابط امريكا با ايران قطع شد‪ .‬اين امر نشان مي داد كه امريكا از بازگشت به ايران نا اميد شده است‪.‬‬

‫‪28‬‬
‫دولت امريكا پس از اعالم قطع رابطه به همراه دولت انگليس‪ ،‬ايران را مورد تحريم اقتصادي و تجاري قرار داد‬
‫‪33‬‬
‫و دارائيهاي ايران را بلوكه و ديپلمات ها و دانشجويان ايراني را اخراج نمود‪.‬‬
‫واقعه طبس‬
‫گروگان گيري اعضاي سفارت امريكا در تهران‪ ،‬موجب شد تا اياالت متحده اقدامات و برنامه هاي وسيعي را‬
‫عليه ايران در حوزه هاي گوناگون سياسي‪ ،‬تبليغاتي‪ ،‬مالي و نظامي در دستور كار خود قرار دهد‪ .‬دو روز پس‬
‫از اشغال سفارت آمريكا‪،‬رئيس جمهور اين كشور دستور بررسي انجام يك عمليات نظامي جهت نجات‬
‫گروگانها را صادر نمود‪ .‬در همين حال ‪ ،‬باانجام تبليغات گسترده در رسانه هاي آمريكا‪،‬افكار عمومي جهت‬
‫انجام يك اقدام نظامي عليه ايران آماده گرديد‪.‬امام خميني در ‪ 33‬دي ماه ‪ 3135‬حدود ‪ 7‬ماه پس از گروگان‬
‫گيري در پاسخ به خبرنگار مجله تايم ضمن بيان اينكه احساسات ايرانيان عليه ملت آمريكا نبوده بلكه عليه‬
‫دولت آمريكاست‪ ،‬شرايط حل بحران ناشي از گروگان گيري را مشخص ساختند‪ .‬ايشان فرمودند‪ " :‬اگر‬
‫آمريكا بخواهد از طريق دخالت نظامي يا محاصره اقتصادي و يا شيوه هاي ارعاب‪،‬ما را از عدالت محروم‬
‫كند‪،‬هرگز بحران حل نشده و در انديشه مردم باقي خواهد ماند‪ .‬مردم امريكا نبايد بگذارند كارتر چنين شيوه اي‬
‫را ادامه دهد‪ ....‬راه ديگري كه در برابر دولت امريكا وجود دارد اين است كه به اقدامات ناصوابي كه در ايران‬
‫كرده اعتراف كند‪ .‬از ديدگاه ما‪ ،‬راه حل بحران تحويل شاه مخلوع به ايران و اقداماتي براي جبران ضايعاتي‬
‫است كه ديكتاتوري او‪ ،‬بر ملت وارد آورده است‪ .‬البته ضايعاتي جبران ناپذير هم وجود دارد منجمله شهادت‬
‫‪333‬هزار نفر در مبارزه عليه شاه‪ ،‬نيرو و استعدادهاي انساني كه در راه سرنگوني او به كار گرفته شد قابل اعاده‬
‫نيست‪ ،‬اما ما انتظار پس دادن ثروت هايي را داريم كه از اين ملت غارت كرده است‪ .‬در صورتي كه ملت‬
‫ايران قانع شود كه رئيس جمهور شايسته اي به جاي كارتر مايل به انجام عمل ناروا عليه ما نيست‪ ،‬مي تواند‬
‫رفتار عادي با امريكا داشته باشد‪ ،‬آن نوع روابطي كه ما با ديگر كشورها داريم‪....‬ما در برابر دولت آمريكا با‬
‫همه قدرتش مقاومت مي كنيم و از هيچ قدرتي نمي ترسيم‪....‬خروج شاه از آمريكا معما را حل نمي كند‪ .‬يك‬
‫سازمان بين المللي بايد تالشهاي جدي را صورت دهد تا آمريكا را وادار به تحويل شاه خائن به ايران كند‪.‬اين‬
‫سازمان بايد ثروتي را كه شاه غارت كرده به صاحبان اصليش كه ملت ايرانند برگرداند‪ .‬چنين سازماني همچنين‬
‫بايد همه ديكتاتورها را محاكمه كند‪ .‬ما تسليم بي عدالتي نخواهيم شد و با ستمكاران كنار نخواهيم آمد‪" .‬‬
‫در چنين شرايطي مشاوران اصلي كارتر بر حمله نظامي به ايران تأكيد داشتند و طرح حمله در تاريخ ‪7‬‬
‫فروردين سال ‪ 3131‬به تصويب نهايي رئيس جمهور آمريكا رسيد‪.‬براساس اين طرح ‪،‬قرار بود‪ 12‬تن از‬
‫نيروهاي ويژه آمريكا به نام دلتا‪ ،31‬كه از بين نظاميان زبده ارتش آمريكا انتخاب شده بودند‪،‬پس از انتقال به‬
‫مصر به پايگاه هوايي آمريكا در كشور عمان منتقل گردند‪.‬آنگاه اين افراد با ‪ 3‬فروند هواپيماي تاكتيكي‬
‫‪34‬‬
‫هركولس از پايگاه مصيره در عمان به دشت طبس فرستاده شده و از آنجا با ‪ 3‬فروند بالگرد سيكورسكي‬
‫عازم كوهستانهاي اطراف تهران شده تا با كمك خوروهايي كه عوامل داخلي فراهم كرده بودند به ورزشگاه‬
‫شهيد شيرودي در جنب محل سفارت آمريكا انتقال يابند‪.‬سپس طي يك عمليات ويژه نظامي‪ ،‬افراد گروه دلتا به‬

‫‪29‬‬
‫محل نگهداري گروگانهاي امريكايي در النه جاسوسي‪ ،‬حمله كرده و آنها را رها و با كمك بالگردهاي نشسته‬
‫در ورزشگاه امجديه به فرودگاه علي آباد قم منتقل و سپس آنان را با هواپيماهاي هركولس از ايران خارج‬
‫نمايند‪ .‬امريكا با كمك عوامل رژيم شاهنشاهي در ايران‪ ،‬يك نوع سازماندهي عملياتي را در تهران بوجود‬
‫آورده بود تا با ورود بالگردهاي امريكايي به تهران‪ ،‬آنها بتوانند به نظاميان امريكايي كمك كرده و گروگانها‬
‫را از دست دانشجويان‪ ،‬خارج نمايند‪.‬‬
‫بنابراين اولين حمله نظامي امريكا به خاک ايران با نام رمز " پنجه عقاب" در پنجشنبه شب ‪ 3‬ارديبهشت سال‬
‫‪ 3131‬با شركت ‪ 3‬فروند هواپيماي ‪ c-130‬و ‪ 5‬فروند بالگرد بزرگ ‪ (RH-53D)33‬و با ‪ 12‬نيروي نظامي‬
‫ويژه‪ ،‬انجام شد‪ .‬اين هواپيماها نيروهاي ضربتي ويژه امريكا را به همراه ‪ 3‬ايراني راهنما از پايگاهي در كشور‬
‫مصر به درياي عمان منتقل و در شب ‪ 3‬ارديبهشت از نزديك ساحل چابهار وارد فضاي ايران شده و در ارتفاع‬
‫‪ 433‬پائي در خاک ايران پرواز كردند و در فرودگاه متروكه اي در منطقه اي به نام ريگ شتر نزديك رباط‬
‫پشت بادام در منطقه كوير در ‪ 333‬كيلومتري شهر طبس به زمين نشستند‪ .‬اين فرودگاه توسط سازمان سيا و با‬
‫نظارت شاه براي استفاده هاي ضروري در مسير جاده يزد به طبس ساخته شده بود‪ .‬سادات رئيس جمهور مصر‬
‫گفته بود من به مردم امريكا قول داده ام كه تجهيزات و تسهيالت نجات گروگان ها را در خليج فارس فراهم‬
‫آورم‪ 33.‬در آغاز تهاجم ‪،‬هواپيماها و بالگردهاي امريكايي در ارتفاع بسيار پايين‪ 333‬پايي پرواز و از نقاط كور‬
‫رادارهاي ايران‪ ،‬عبور كردند‪ .‬در همين حال ‪ 5‬فروند بالگرد نظامي امريكا نيز با پرواز از عرشه ناو هواپيما بر‬
‫امريكايي در آبهاي عمان به پرواز در آمده و قصد داشتند تا در همين منطقه به زمين بنشيند‪ 7 .‬فروند از اين‬
‫بالگردها در مسير راه دچار نقص فني گرديده و به پايگاه خود بر روي ناو نيميتس كه در نزديكي هاي ساحل‬
‫جنوبي ايران قرار داشت‪ ،‬بازگشتند‪.‬شش بالگرد باقي مانده با ‪ 53‬دقيقه تأخير خود را به صحراي طبس‬
‫رساندند‪.‬در اين اثنا سيستم هيدروليك يك بالگرد ديگر پس از نشستن بر زمين‪ ،‬خراب شد‪ .‬در حاليكه‬
‫مأموريت با حداقل ‪ 3‬فروند بالگرد بايد انجام مي شد‪.‬با توجه به اين كه اين بالگردها نمي توانستند فاصله ‪133‬‬
‫مايلي بين درياي عمان تا تهران بدون سوختگيري طي كنند‪ 32،‬زماني كه يك فروند بالگرد نزديك سپيده دم‬
‫صبح براي سوخت گيري به هواپيماي ‪ c-130‬نزديك شد به علت وزش باد و برپايي طوفان شن و گرد و‬
‫غبار با اين هواپيما برخورد كرد و هواپيماي هركولس دچار آتش سوزي شد كه بر اثر آن ‪ 1‬نفر از خدمه‬
‫هواپيما و ‪ 3‬نفر از خدمه بالگرد كشته شدند‪ .‬در حالي كه شرايط براي عمليات نيروهاي آمريكايي سخت مي‬
‫شد‪ ،‬يك اتوبوس مسافربري با ‪ 43‬سرنشين كه از منطقه عبور مي كرد از سوي نيروهاي ويژه آمريكا توقيف و‬
‫مسافرين آن به اسارت امريكايي ها در آمدند‪ .‬نگراني از آشكار شدن مأموريت و كاهش تعداد هواپيماها و‬
‫بالگردها موجب شد تا نيروهاي امريكايي پس از ‪ 4‬ساعت حضور در صحراي طبس‪ ،‬تصميم به ناتمام گذاشتن‬
‫عمليات و خروج از خاک ايران بگيرند‪ .‬در نهايت اين عمليات در مسير جاده يزد به شهر طبس با دادن ‪5‬‬
‫كشته و‪ 1‬مجروح و برجاي گذاشتن تعدادي بالگرد‪ ،‬به شكست انجاميد‪.‬باقيمانده نيروهاي ويزه سوار بر ‪3‬‬
‫هواپيماي سالم شدند و از صحراي طبس به سمت جزيره مصيره در شرق كشور عمان كه پايگاه نظامي آمريكا‬

‫‪31‬‬
‫در آن قرار داشت حركت كردند و‪ 3‬بالگرد را در محل باقي گذاشتند‪ .‬عمليات نظامي امريكا در غافلگيري‬
‫كامل انجام شد و مسئولين ايراني پس از شكست عمليات متوجه وقوع آن شدند‪ .‬امريكا قصد داشت با اين‬
‫عمليات ضمن آزاد سازي گروگانها‪ ،‬عده اي از دانشجويان گروگان گير را نيز به اسارت بگيرد‪ .‬سپاه و ارتش‬
‫پس از بازگشت باقيمانده هواپيماها و بالگردهاي امريكايي از ايران‪ ،‬متوجه حمله نظامي امريكا شدند‪ .‬بررسي‬
‫ها نشان داد كه برخي از عوامل داخلي با طرح امريكا همكاري داشته اند‪ .‬جمع آوري سالح هاي پدافند هوايي‬
‫قبل از آغاز حمله امريكا‪ ،‬سوء ظن نسبت به فرمانده نيروي هوايي را موجب شد‪ .‬به محض اطالع از حمله‬
‫آمريكا‪ ،‬فرمانده سپاه يزد به همراه تعدادي از پاسداران به محل حادثه شتافتند‪ .‬متاسفانه در يك تصميم گيري‬
‫غلط درروز جمعه ‪ 3131 /7/3‬بالگردهاي بر جا مانده امريكا در صحراي طبس توسط جنگنده هاي نيروي‬
‫هوايي ارتش بمباران گرديد كه بر اثر آن محمد منتظر قائم فرمانده سپاه يزد‪ 35‬به همراه ‪ 7‬نفر ديگر به شهادت‬
‫رسيدند‪ .‬اين اقدام بدبيني ها نسبت به بني صدر و بعضي از مسئولين ارتش را افزايش داد و موجب كنار گذاشته‬
‫شدن رئيس ستاد ارتش و فرمانده نيروي هوايي و پاكسازي بيشتر در ارتش گرديد‪ .‬امام خميني در واكنش به‬
‫حمله نظامي امريكا طي پيامي به ملت ايران فرمودند‪ ...":‬كارتر براي وصول به رياست جمهوري حاضر است به‬
‫هر جنايتي دست بزند و دنيا را به آتش بكشد‪ ... .‬كارتر باز احساس نكرده با چه ملتي روبرو ست و با چه‬
‫مكتبي بازي مي كند‪ .‬ملت ما ملت خون و مكتب ما جهاد است‪ ... .‬كارتر بايد بداند كه اگر اين گروه به مركز‬
‫جاسوسي امريكا در تهران حمله كرده بودند‪ ،‬اكنون از هيچ يك از آنها و از ‪ 33‬نفر جاسوس محبوس در النه‬
‫جاسوسي خبري نبود و همه رهسپار جهنم شده بودند‪ ... .‬كارتر بايد بداند كه حمله به ايران موجب قطع نفت از‬
‫تمام دنيا خواهد شد و دنيا را بر ضد او بسيج مي كند‪ ... .‬آشوب گريهاي دولت غير قانوني عراق در مرزهاي‬
‫ايران با حمله كارتر و دخالت نظامي در ايران رابطه ملموسي دارد‪" ... .‬‬
‫تهاجم نظامي ناموفق امريكا موجب شد تا سايروس ونس وزير خارجه امريكا به عنوان اعتراض به كارتر‬
‫استعفاء نمايد و خانواده گروگان هاي امريكايي با احمقانه خواندن عمليات نظامي‪ ،‬خواستار جلوگيري از تكرار‬
‫آن شدند‪ .‬ايران اجساد متجاوزان امريكايي را پس داد و دانشجويان پيرو خط امام‪ ،‬گروگان ها را به نقاط‬
‫مختلف كشور منتقل كردند‪ .‬از اين تاريخ‪ ،‬روابط امريكا با ايران از تيرگي شديد به وضعيت خصمانه تبديل شد‬
‫و امريكا به عنوان مهمترين دشمن مردم ايران تلقي گرديد‪ . .‬سالها پس از ماجراي گروگانگيري ‪،‬كارتر در‬
‫مصاحبه با خبرگزاري آسوشيتدپرس در تاريخ ‪ 55/5/31‬گفت‪ " :‬من مي توانستم با سالح هايي كه در اختيار‬
‫داشتم‪ ،‬ايران را ويران كنم‪ ،‬اما احساس مي كردم ممكن است در اين ماجرا گروگان ها هم كشته شوند و من‬
‫نمي خواستم ‪ 73‬هزار ايراني را بكشم‪ .‬براي همين به ايران حمله نكردم‪ ".‬طبيعي است كه منظور كارتر عدم‬
‫حمله گسترده نظامي به ايران است ولي رئيس جمهور امريكا تصميم به انجام يك عمليات ويژه نظامي براي‬
‫آزاد سازي گروگان ها گرفت‪ .‬طبق اسنادي كه اخيراً از سوي مارگارت تاچر نخست وزير وقت انگلستان‬
‫منتشر شده است وي در پاسخ به نامه خصوصي كارتر رئيس جمهور امريكا جهت همكاري انگليس با اياالت‬
‫متحده در حمله نظامي به ايران‪ ،‬از همكاري خود داري ورزيده است و اين اقدام را خطري براي ديپلمات هاي‬

‫‪31‬‬
‫انگليسي در تهران تلقي كرده است‪ 33.‬البته نخست وزير انگليس پس از اتمام عمليات طبس ‪،‬كارتر را براي‬
‫شجاعت او در اقدام براي آزاد كردن گروگانها تحسين كرد‪ .‬اسناد منتشره نشان مي دهد كه برخي از‬
‫كشورهاي اروپايي‪ ،‬همراهي و همكاري الزم را با كارتر براي حمله نظامي جهت آزادي گروگان هاي‬
‫امريكايي انجام نداده اند‪ .‬ولي دبيركل سازمان ملل متحد اقدام آمريكا را محكوم نكرد و خواستار خويشتن داري‬
‫طرفين شد‪ .‬انور سادات رئيس جمهور مصر هم گفت‪ :‬امريكا نبايد از انجام اقدام ديگري براي آزادي گروگانها‬
‫مايوس شود‪ 33.‬پس از شكست عمليات امريكا در طبس‪ ،‬اياالت متحده ‪ 1‬طرح نظامي ديگر عليه ايران ازجمله‪:‬‬
‫الف ‪ -‬پياده كردن نيرو در شهرهايي كه گروگانهاي امريكايي در آنجا نگهداري مي شدند‪ .‬ب ‪ -‬مين گذاري‬
‫در مبادي صدور نفت ايران در خليج فارس و ج ‪ -‬بمباران پااليشگاه هاي نفتي را مورد بررسي قرار داد كه در‬
‫نهايت هيچيك از آنها به مرحله اجرا در نيامد‪ .‬پس از ناكامي در آزاد سازي گروگان ها از طريق عمليات‬
‫نظامي‪ ،‬امريكا بر تحريم اقتصادي و سياسي ايران افزود و اميدوار بود تا در سايه تيرگي روابط عراق با ايران‪،‬‬
‫اين تحريم ها تأثير بيشتري داشته باشد‪.‬‬
‫اشغال سفارت ایران در انگلیس‬
‫انگلستان اولين كشور اروپايي است كه معموالً در اقدامات سياسي امريكا و ايران‪ ،‬بطور مرتب از اياالت متحده‬
‫حمايت كرده است‪ .‬گرچه هيچگاه سفارت انگليس در ايران تعطيل نشد ولي همواره روابط متشنجي بين‬
‫بيريتانيا و جمهوري اسالمي برقرار بوده است‪ .‬انگليس همواره مواضعي همسو با امريكا در برابر ايران اتخاذ‬
‫كرده است‪ .‬در حادثه گروگان گيري سفارت امريكا در تهران نيز انگلستان با امريكا همكاري نمود‪.‬‬
‫با گذشت ‪ 3‬روز از شكست تهاجم نظامي امريكا به ايران‪ ،‬گروهي در ‪ 3131/7/33‬به سفارت ايران در لندن‬
‫حمله كرده و تمام اعضا و اموال سفارت را در اختيار خود گرفتند‪ .‬پليس انگليس در زمان گروگان گيري ‪73‬‬
‫نفر از كاركنان سفارت ايران‪ ،‬از خود واكنشي نشان نداد‪ .‬اشغالگران سفارت ايران‪ ،‬خوزستان را عربستان مي‬
‫خواندند و مدعي بودند كه بايد به اين منطقه خود مختاري داده شود‪ .‬گروگان گيران اعالم كردند كه آماده اند‬
‫به محض اينكه جمهوري اسالمي‪ ،‬گروگان هاي امريكايي را در تهران آزاد كند‪ ،‬آنها هم گروگان هاي ايراني‬
‫را آزاد كنند‪ .‬دولت امريكا اين گروگان گيري را محكوم نمود‪ .‬مقامات ايراني و اعضاي به گروگان گرفته‬
‫شده سفارت ايران در لندن‪ ،‬در برابر خواست گروگان گيران از خود مقاومت نشان دادند و تسليم اميال آنان‬
‫نشدند‪ .‬در نهايت با حمله پليس انگليس در ‪ 3131/7/33‬به تروريستها ‪ 1‬تن از آنها به قتل رسيده و يك نفر از‬
‫‪37‬‬
‫كاركنان سفارت ايران شهيد و ‪ 31‬نفر ديگر پس از ‪ 3‬روز اسارت‪ ،‬آزاد شدند‪.‬‬
‫روابط خارجی ایران‬
‫با پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬ايران از دست امريكا خارج و برنامه هاي امريكا در منطقه خاورميانه بهم ريخت‪.‬‬
‫بزرگترين ضربه را امريكا با از دست دادن موقعيت ژئوپلتيك ايران‪ ،‬متحمل شد‪ .‬پايگاه هاي نظامي ايران كه‬
‫در خدمت امريكا بود از سلطه اياالت متحده خارج شد و ايستگاه هاي شنود امريكا در خاک ايران از جمله در‬
‫بهشهر و كبكان برچيده شد‪ .‬اين ايستگاه ها براي كنترل و كسب اطالعات از جماهير شوروي در شمال ايران‪،‬‬

‫‪32‬‬
‫از سوي امريكا احداث و تجهيز گرديده بود‪ .‬انقالب اسالمي‪ ،‬اعتبار و حيثيت امريكا را در بين كشورهاي‬
‫منطقه خاورميانه مخدوش كرد‪ .‬نگراني از الگو شدن انقالب اسالمي براي مردم مسلمان كشورهاي منطقه‪،‬‬
‫موجب ناراحتي و اضطراب بسياري از رژيم هاي پادشاهي عربي‪ ،‬گرديد‪ .‬اولين اقدام مهم دولت ايران پس از‬
‫پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬تعطيلي سفارت اسرائيل در تهران و تحويل آن به سازمان آزادي بخش فلسطين به‬
‫عنوان نماينده مردم فلسطين بود‪ .‬اين اقدام سر آغاز دشمني اسرائيل با ايران شد‪ .‬اولين مقام خارجي كه به ايران‬
‫سفر كرد ياسر عرفات به عنوان نماد مبارزه با اسرائيل بود‪ .‬ياسر عرفات در رأس چند تن از مبارزين فلسطيني‬
‫بالفاصله پس از پيروزي انقالب اسالمي به تهران آمد و در ‪ 3132/33/75‬به حضور امام خميني رسيد‪ .‬امام‬
‫خميني طي سخناني خطاب به حاضرين فرمودند‪ " :‬من از خداي تبارک و تعالي مي خواهم كه ملت برادر ما‬
‫فلسطين را بر مشكالت خودش غلبه دهد‪ .‬ما با آنها برادر هستيم‪ .‬من از اولي كه اين نهضت‪ ،‬قبل از ‪ 33‬سال كه‬
‫ابتداي اين نهضت بود‪ ،‬راجع به فلسطين در نوشته ها و گفته ها راجع به فلسطين و راجع به جناياتي كه اسرائيل‬
‫در آن حدود‪ ،‬كرده است هميشه متذكر مي شدم‪ ...‬من از خداي تبارک و تعالي عزت اسالم و مسلمين و رجوع‬
‫قدس به برادران خودمان را مي خواهم‪ 31 " .‬در زمان رژيم شاهنشاهي‪ ،‬اسرائيل در ايران نمايندگي هاي فعالي‬
‫داشت و در امور اقتصادي‪ ،‬سياسي‪ ،‬امنيتي و فرهنگي تأثير گذار بود و به عنوان مكمل سياست هاي امريكا‬
‫عمل مي كرد‪ .‬با پيروزي انقالب اسالمي دست اسرائيل بكلي از ايران كوتاه شد‪ .‬انقالب اسالمي حمايت از‬
‫مردم فلسطين را در صدر برنامه هاي سياست خارجي خود قرار داد‪ .‬امام خميني كه در هنگام تبعيد نسبت به‬
‫مسائل مربط به فلسطين بسيار حساس بوده و هميشه جنايات اسرائيل را افشا مي كردند پس از پيروزي انقالب‬
‫اسالمي نيز همچنان بر جلوگيري از توسعه طلبي اسرائيل تأكيد داشتند‪ .‬ايشان در ديدار با امام مسجد الحرام و‬
‫سفير عربستان در ايران در ‪ 3135/3/13‬در اين باره فرمودند‪ :‬اگر جلوي اين جرثومه فاسد گرفته نشود‪ ،‬طمع او‬
‫بر تمام منطقه است و او قناعت نمي كند فقط بر فلسطين و مسجد اقصي‪ ،‬او همه جا را مي خواهد غلبه كند‪ .‬بر‬
‫مسلمين و بر دولت هاي اسالمي است كه با هم متحد بشوند و اين جرثومه فساد را از بيخ و بن بَركنند‪34 .‬اقدام‬
‫بعدي خروج ايران از پيمان نظامي سنتو بود‪ .‬دولت ايران بنا بر نظر امام خميني در ‪ 77‬اسفند ‪ 3132‬اين قرار داد‬
‫را لغو و در ‪ 2‬فروردين ‪ 3135‬رسماً آن را به دولت هاي پاكستان‪ ،‬عراق‪ ،‬تركيه و انگلستان اعالم نمود‪.‬از سوي‬
‫ديگر به دنبال انعقاد قرار داد كمپ ديويد ميان اسرائيل و مصر‪ ،‬امام خميني در ‪ 3135/3/3‬طي پيامي خطاب به‬
‫مسلمانان جهان مرقوم فرمودند‪ " :‬اينجانب بيش از ‪ 33‬سال است كه خطر اسرائيل غاصب را گوش زد كرده ام‬
‫و به دُوَل و ملل عرب اين حقيقت را اعالم نموده اند‪ .‬اكنون با طرح استعماري صلح مصر و اسرائيل‪ ،‬اين خطر‬
‫بيشتر و نزديكتر و جدي تر شده است‪ .‬سادات با قبول اين صلح‪ ،‬وابستگي خود را به دولت استعمارگر امريكا‬
‫آشكارتر نمود‪ .‬از دوست شاه سابق ايران بيش از اين نمي توان انتظار داشت‪ .‬ايران خود را همگام با برادران‬
‫مسلمان كشورهاي عربي دانسته و خود را در تصميم گيري هاي آنان شريك مي داند‪ .‬ايران صلح سادات و‬
‫اسرائيل را خيانت به اسالم و مسلمين و برادران عرب مي داند و موضع هاي سياسي كشورهاي مخالف اين‬
‫پيمان را تأييد مي كند‪ ".‬در پي محكوميت انورسادات از سوي همه كشورهاي عربي بنا بر دستور امام خميني‬

‫‪33‬‬
‫رابطه دولت ايران با كشور مصر در ‪ 33‬ارديبهشت ماه سال ‪ 3135‬قطع شد‪ .‬در اين روز امام خميني طي نامه اي‬
‫به آقاي ابراهيم يزدي وزير امور خارجه دولت موقت مرقوم فرمودند‪ ":‬با در نظر گرفتن پيمان خائنانه مصر و‬
‫اسرائيل و اطاعت بي چون و چراي دولت مصر از امريكا و صهيونيسم‪ ،‬دولت موقت جمهوري اسالمي ايران‪،‬‬
‫قطع روابط ديپلماتيك خود را با دولت مصر بنمايد‪ ".‬ايشان همچنين طي نامه اي در همين روز به معمر قذافي‬
‫رهبر ليبي مرقوم فرمودند‪ ":‬دولت هاي اسالمي بايد دولت مصر را در اين خيانت بزرگ كه به اسالم و مسلمين‬
‫نموده است به جاي خود بنشاند و با آن قطع رابطه كند‪ .‬ملت مصر بايد دست اين خيانت كار را از كشور خود‬
‫قطع كند و ننگ سر سپردگي به امريكا و صهيونيسم را از ملت بزدايد‪ .‬من به دولت دستور دادم كه با مصر‬
‫قطع رابطه نمايد‪ .‬ما دست برادري به تمام ملتهاي اسالمي مي دهيم و از تمام آنها براي رسيدن به هدف هاي‬
‫گرچه انتظار مي رفت كه ساير كشورهاي عربي كه سالها اسرائيل را مشكل‬ ‫اسالمي استمداد مي كنيم‪".‬‬
‫اصلي خود تلقي مي كرده اند از اين اقدام ايران پشتيباني كنند ولي نگراني آنها از انديشه انقالب اسالمي موجب‬
‫شد تا آرام آرام روابط برخي از كشورهاي عربي با ايران‪ ،‬تشنج آميز گردد‪ .‬پس از حمالت وحشيانه اسرائيل‬
‫به برادران و خواهران فلسطيني به ويژه در جنوب لبنان‪ ،‬امام خميني در اقدامي تاريخي و در پيامي مهم در ‪33‬‬
‫مرداد ‪ 3135‬برابر با ‪ 31‬رمضان ‪ ،3111‬آخرين جمعه ماه رمضان هر سال را به عنوان روز جهاني قدس‪ ،‬اعالم‬
‫نمودند‪ .‬ايشان از عموم مسلمانان جهان و دولت هاي اسالمي خواستند كه براي كوتاه كردن دست اسرائيل‬
‫غاصب و پشتيبانان آن به هم بپيوندند‪ .‬ايشان از جميع مسلمانان جهان دعوت كردند آخرين جمعه ماه مبارک‬
‫رمضان را كه از ايام قدر است و مي تواند تعيين كننده سرنوشت مردم فلسطين نيز باشد به عنوان روز قدس‬
‫انتخاب و طي مراسمي همبستگي بين المللي مسلمانان را در حمايت از حقوق قانوني مردم مسلمان اعالم نمايند‪.‬‬
‫ايشان در پيام ديگري روز قدس را روز مقابله مستضعفين و مستكبرين دانستند كه بايد ملت هاي مستضعف در‬
‫‪32‬‬
‫مقابل مستكبرين اعالم وجود بكنند و تمام ملت ها قيام كنند و جرثومه هاي فساد را به زبالدان ها بريزند‪.‬‬
‫بنابراين با پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬ايران از يك كشور حامي منافع امريكا و اسرائيل‪ ،‬به يك كشور ضد‬
‫اسرائيلي و مخالف سلطه جويي امريكا و مدافع مظلومين و مستضعفين‪ ،‬تبديل شد و با طرح شعار نه شرقي‪ ،‬نه‬
‫غربي‪ ،‬جمهوري اسالمي‪ ،‬به سمت شوروي نيز گرايش پيدا نكرد‪ .‬امام خميني سعي داشت تا روابط با شوروي‬
‫بر اساس حسن همجواري و احترام متقابل تنظيم گردد‪ .‬به همين خاطر ايشان در تاريخ ‪ 3135/4/1‬به هنگام‬
‫اعزام سفير جديد ايران به مسكو‪ ،‬نامه اي مكتوب براي لئونيد برژنف صدر هيئت رئيسه شوراي عالي اتحاد‬
‫جماهير شوروي ارسال و ضمن تشكر از پيام برژنف نسبت به جمهوري اسالمي‪ ،‬از خداوند تعالي سعادت و‬
‫رستگاري ملل اتحاد جماهير شوروي را مسئلت داشتند‪ .‬ايشان در اين پيام مرقوم فرمودند‪ :‬اميدوارم جمهوري‬
‫اسالمي ما كه بر اساس اتحاد كلمه و بر مبناي پر ارج انقالب اسالمي و محو رژيم طاغوتي بنا شده در‬
‫همبستگي و اتفاق ملل جهان و آسايش ابناي بشر نقش ارزنده اي ايفا نمايد‪ ....‬آرزو دارم ملت هاي جهان در‬
‫‪35‬‬
‫گرچه پس از پيروزي‬ ‫راه صلح و آرامش همچنان كه خواست اسالم و ملت ماست‪ ،‬پيوسته كوشا باشند‪.‬‬
‫انقالب اسالمي و قبل از آغاز جنگ‪ ،‬چندين پيام بين رهبر شوروي و امام خميني به صورت كتبي مبادله شده‬

‫‪34‬‬
‫بود ولي اختالف ديدگاه با شوروي بر سر مسئله افغانستان‪ ،‬وجود داشت‪ .‬قبل از اشغال افغانستان و در زماني كه‬
‫نور محمد تره كي با حمايت شوروي و با كودتا رئيس جمهور افغانستان گرديد امام خميني طي ديداري با‬
‫سفير شوروي در تهران در صبح روز ‪ 3135/1/77‬از شوروي خواستند تا در افغانستان دخالت نكنند‪ .‬ايشان‬
‫فرمودند در افغانستان حكومت فعلي‪ ،‬فشار زيادي به نام كمونيست به مردم وارد مي آورد و به ما اطالع رسيده‬
‫كه حدود ‪ 33‬هزار نفر از مردم در افغانستان كشته شده اند و علماي اسالم را در آنجا دستگير كرده اند‪ .‬اگر تره‬
‫كي همچنان به راه خود ادامه دهد‪ ،‬سرنوشتش‪ ،‬سرنوشت محمدرضا خواهد بود و من ميل ندارم كه كشورهاي‬
‫اسالمي روابطشان با شوروي غير حسنه شود‪ .‬ايشان در اين مذاكره فرمودند‪ :‬ما مي خواهيم با كساني كه مي‬
‫خواهند با ما روابط دوستانه داشته باشند‪ ،‬روابط دوستانه داشته باشيم و اميد واريم كه كشور شما و دولت شما‬
‫احترام متقابل را حفظ كند‪ ....‬باز تكرار مي كنيم كه ما خواستار روابط دوستانه هستيم‪ 31.‬با ادامه حمايت‬
‫شوروي از رئيس جمهور وابسته به خود در افغانستان و فشار مستمر بر مردم آن كشور‪ ،‬امام خميني طي سخناني‬
‫در ‪ 3135/3/73‬فرمودند‪ " :‬ملت افغانستان از ايران عبرت بگيرد و اين فاسدها را كه مردم به خون و خاک مي‬
‫كِشند به جاي سر خودشان بنشانند‪ .‬ارتش افغانستان به ملت بپيوندد‪ .‬حكم اسالم است‪ .‬ادارات دولتي افغانستان‬
‫همانطوري كه ادارات ما به ملت پيوستند به ملت بپيوندند‪ .‬ژاندارمري آنجا به ملت بپيوندند و اين فاسد را بيرون‬
‫كند‪ .‬ما اميدواريم كه با وحدت كلمه مسلمين مسائل اسالم‪ ،‬مسائل فلسطين‪ ،‬مسائل افغانستان حل بشود‪ .‬از خداي‬
‫‪23‬‬
‫تبارک و تعالي خواهانم كه مستضعفين را بر مستكبرين غلبه بدهد و زمين را به آنها به ارث عنايت فرمايد‪.‬‬
‫در مجموع مي توان گفت كه در آن زمان هم امريكا‪ ،‬هم شوروي‪ ،‬هم كشورهاي عربي و هم رژيم صهيونيستي‬
‫از روي كار آمدن جمهوري اسالمي در ايران‪ ،‬ناخشنود بوده و همه آنها انقالب را به ضرر منافع خود‪ ،‬تلقي مي‬
‫كردند‪ .‬امريكا يكي از مهم ترين پايگاه هاي نظامي و سياسي خود در خاورميانه را از دست داده بود‪ .‬گرچه مي‬
‫بايستي شوروي از شكسته شدن حلقه محاصره خود از سوي امريكا راضي باشد ولي با پيروزي انقالب اسالمي‪،‬‬
‫با يك مكتب فكري جديد به نام اسالم در مقابل مكتب ماركسيسم مواجه شده بود‪ .‬كشورهاي عربي تاج و‬
‫تخت شاهان خود را در خطر مي ديدند و نگران تكرار نهضت اسالمي در بين مردم خود بودند‪ .‬رژيم‬
‫صهيونيستي هم احساس مي كرد كه مهم ترين هم پيمان و دوست خود يعني شاه را از دست داده و حكومتي‬
‫كه معتقد به حمايت جدي از فلسطينيان است در ايران بر سر كار آمده است‪ .‬قطع روابط سياسي ايران با مصر‬
‫در سال ‪ 3135‬به دليل امضاي پيمان كمپ ديويد از سوي سادات‪ ،‬موجب حساس تر شدن امريكا و اسرائيل‬
‫نسبت به موضع گيري هاي دولت جمهوري اسالمي گرديد‪ .‬بنابراين مشاهده مي شود كه عمالً يك نوع فاصله‬
‫گرفتن از ايران و تالش براي منزوي كردن آن از سوي بسياري از قدرت هاي بزرگ آغاز و جايگاه ايران در‬
‫روابط بين الملل كاهش مي يابد‪ .‬از سوي ديگر در مقطع آغاز جنگ به دليل اختالف رئيس جمهور با اكثريت‬
‫نمايندگان مجلس و نيز با دولت بخصوص نخست وزير‪ ،‬ايران فاقد وزير امور خارجه بود و طبيعتاً وزارت‬
‫خارجه ايران حضور فعالي در صحنه سياسي جهان و مقابله با اقدامات ديپلماتيك عراق را نداشت‪ .‬همين امر‬
‫موجب شده بود تا عراق در مراكز جهاني و بين المللي به صورت گسترده اي عليه ايران فعال باشد‪.‬‬

‫‪35‬‬
 ‫تاریخچه و ساختار سیاسی عراق‬
‫تا كمتر از يكصد سال پيش‪ ،‬كشوري به نام عراق‪ 23‬در جغرافياي سياسي خاورميانه وجود نداشت‪ .‬در ساليان‬
‫دور‪ ،‬بخش هاي عمده اي از سرزمين عراق فعلي‪ ،‬جزئي از قلمرو ايران به شمار مي رفت و ميان رودان يا بين‬
‫النهرين نام داشته است‪.‬شرايط خاص بين النهرين‪ ،‬اين منطقه را از ساير نقاط جهان متمايز كرده است‪ .‬عراق‬
‫مولود تصميم انگلستان جهت كم كردن دامنه و قلمرو حكومت عثماني بود‪ .‬در دوران حكومت عثماني‪ ،‬شيعيان‬
‫عراق كه اكثريت جمعيت آن كشور را تشكيل مي دادند مورد سركوب قرار مي گرفتند‪.‬نخستين گام به منظور‬
‫جداسازي عراق از سلطه عثماني در نوامبر‪ 3134‬برداشته شد‪.‬دولت انگلستان بدنبال ورود امپراتوري عثماني به‬
‫جنگ جهاني اول در كنار آلمان‪،‬اتريش و مجارستان‪،‬قواي خود را جهت تصرف بصره از هند روانه عراق‬
‫كرد‪.‬در اكتبر ‪ 3135‬هنگامي كه عثماني از جنگ كناره گرفت تمام سرزمين عراق به تصرف قواي انگليس در‬
‫آمد‪ .‬با فروپاشي امپراطوري عثماني در جنگ اول جهاني‪ ،‬كشور عراق در سال ‪ 3711‬هجري شمسي برابر با‬
‫‪ 3173‬ميالدي بوجود آمد‪ .‬عراق فاقد يك هويت ملي براي تشكيل يك حكومت واحد بود زيرا در اين‬
‫سرزمين سه قوم شيعه‪ ،‬سنّي و كرد زندگي مي كردند كه هر كدام خود را جداي از ديگري مي ديدند‪ .‬در سال‬
‫‪ 3173‬ميالدي‪ ،‬دولت انگلستان با آوردن فردي به نام فيصل از خاندان شريف حسين از حجاز و حاكم كردن‬
‫وي بر عراق تحت قيموميت انگليس‪ ،‬عمالً دولت پادشاهي عراق را تحت نفوذ خود تشكيل داد‪ .‬بدين ترتيب‬
‫عراق به مدت ‪ 37‬سال تحت قيموميت انگلستان اداره شد‪ .‬در دوران قيموميت بريتانيا‪ ،‬اقليت اعراب سنّي‬
‫مذهب‪ ،‬نقش اول را در ساختار سياسي عراق داشتند و شيعيان كه حدود ‪ 33‬درصد جمعيت عراق را تشكيل مي‬
‫دادند سهمي در قدرت نداشتند‪ .‬در سال ‪ 3117‬با استقالل نسبي از انگلستان‪ ،‬كشور عراق در جامعه بين الملل‬
‫پذيرفته شد‪ .‬در سال ‪ 3135‬با كودتاي عبدالكريم قاسم‪ ،‬نظام سياسي عراق از پادشاهي به جمهوري تغيير يافت‪.‬‬
‫در سال ‪ 3135‬برابر با ‪ 3145‬هجري شمسي‪ ،‬حزب بعث با كودتاي سپهبد احمد حسن البكر زمام امور را در‬
‫دست گرفت‪ .‬صدام حسين در تيرماه سال ‪ 3135‬هجري شمسي درست حدود شش ماه پس از پيروزي انقالب‬
‫اسالمي با بركناري حسن البكر‪ ،‬رئيس جمهور عراق شد‪ .‬در تمام اين دوران‪ ،‬اقليت اعراب سني بر اكثريت‬
‫شيعيان و كردها‪ ،‬حكومت مي كردند‪ .‬انگليس به خاطر قيام مردم شيعه عراق عليه سلطه ي آن كشور بر عراق‪،‬‬
‫به هنگام ترک ماوراءالنهر‪ ،‬حكومت عراق را به دست اقليت سني آن كشور سپرد و شيعيان را تا روزهايي كه‬
‫صدام سرنگون گشت‪ ،‬از حكومت محروم و تحت آزار و شكنجه ي حاكمان وقت عراق قرار داد‪ .‬شيعيان در‬
‫دوران حاكميت حزب بعث تحت شديدترين فشارها قرار داشتند و افراد مستقل آن‪ ،‬اجازه مشاركت در روند‬
‫سياسي و قدرت را در آن كشور نداشتند‪ .‬ساختار سياسي عراق را دولت انگلستان‪ ،‬در زمان اشغال آن كشور‬
‫بوجود آورده است‪ .‬اين ساختار تا زمان سرنگوني رژيم پادشاهي عراق حاكم بود‪ .‬پس از كودتاي عبدالكريم‬
‫قاسم‪،‬ساختار حكومتي جمهوري گرديد‪.‬حزب بعث عراق‪ ،‬به مدت حدود ‪ 13‬سال تا زمان سزنگوني صدام‬
‫حسين بر آن كشور حاكم بوده است‪ .‬براساس اين ساختار در تمام اين دوران‪ ،‬اكثريت مردم عراق كه شيعيان‬
‫آن كشور بودند‪ ،‬نقش چنداني در ساختار قدرت نداشتند‪.‬‬

‫‪36‬‬
 ‫جغرافیاي انسانی و ژئوپلیتیك عراق‬
‫كشورعراق با وسعت ‪412327‬كيلو مترمربع درجنوب غرب قاره آسيا درمنطقه خاورميانه واقع شده است‪.‬‬
‫وسعت عراق حدود يك سوم سرزمين ايران و تقريباً برابر مساحت كشور فرانسه مي باشد‪ .‬عراق با كشورهاي‬
‫ايران‪ ،‬عربستان‪ ،‬اردن‪ ،‬سوريه و تركيه داراي مرز مشترک مي باشد و طوالني ترين مرز را با ايران دارد‪ .‬در‬
‫آغاز جنگ تحميلي جمعيت عراق حدود ‪ 31‬ميليون نفر و جمعيت ايران حدود ‪ 13‬ميليون نفر بوده است‪ .‬اين‬
‫كشور تركيبي از سه قوم عرب‪ ،‬كرد و تركمن بوده و فاقد عناصر الزم براي تشكيل يك ملت است‪.‬نژاد‬
‫‪25‬درصد مردم عراق عرب شامل بيش از ‪ 33‬درصد شيعيان و ‪ 32‬درصد اعراب سنّي مي باشدو نزديك به ‪31‬‬
‫درصد آن را كردها تشكيل مي دهند‪.‬يك درصد هم آسوري هستند‪ .‬در مجموع ‪ 13‬درصد مردم عراق مسلمان‬
‫مي باشند در ايام آغاز جنگ تحميلي‪ ،‬حدود كمتر از هشت ميليون نفر را شيعيان‪ ،‬حدود ‪ 7/3‬ميليون نفر و‬
‫حدود ‪ 7/3‬ميليون نفر را اعراب سني و ساير قوميت ها تشكيل مي دادند‪ ..‬در دوران حاكميت حزب بعث بر‬
‫عراق سعي مي شد تا شيعيان در جنوب و كردها در شمال عراق از نظر سياسي‪ ،‬اقتصادي و اجتماعي‪ ،‬عقب نگه‬
‫داشته شوند‪ .‬در اين دوران به شهر تكريت توجه ويژه اي مي شد و بغداد هم شاهد پيشرفت معقولي بود‪ .‬رژيم‬
‫عراق هميشه نگران حركتهاي سياسي شيعيان و كردها بود‪ .‬بسياري از كردهاي عراق در دوران صدام‪ ،‬آواره‬
‫‪27‬‬
‫شده و به خارج از كشور فرار كردند‪.‬‬
‫اقليت اعراب سني‪ ،‬بيشتر منافع و منابع مالي و اقتصادي عراق را عالوه بر قدرت اداري و حاكميت سياسي در‬
‫اختيار داشتند‪ .‬مرز مشترک ايران و عراق بيش از‪ 3733‬كيلومتر مي باشد كه در ‪ 143‬كيلومتر آن رودخانه هاي‬
‫مرزي امتداد دارد‪ .‬در همه اين رودخانه ها‪ ،‬خط القعر رودخانه‪ ،‬خط مرزي مي باشد‪.‬دو رودخانه دجله و فرات‪،‬‬
‫هويت اصلي جغرافيايي عراق را تشكيل مي دهند‪.‬طول رودخانه دجله‪3133‬كيلومتر و مساحت حوضه آن بيش‬
‫از‪333333‬كيلومتر مربع است‪ .‬منشأ اصلي رودخانه فرات كشور تركيه و دبي ساالنه آن‪ 75‬بيليون مترمكعب مي‬
‫باشد‪.‬طول فرات ‪ 7233‬كيلومتر و مساحت حوضه آن حدود ‪ 444333‬كيلومتر مربع است‪ 34 .‬درصد آب هاي‬
‫عراق از خارج از اين كشور تأمين مي شود‪ .‬عراق هميشه از نظر منابع آب و كشاورزي به اين دو رودخانه‬
‫وابسته بوده است‪ .‬از نظر نظامي اين دو رودخانه به عنوان موانع آبي‪ ،‬هم نقش كند كننده و هم نقش پدافندي‬
‫براي كشورعراق داشته است‪ .‬آب و هوا و فضاي جغرافيايي عراق بشدت تحت تأثير اين دو رودخانه مهم‬
‫است‪ .‬دو رودخانه دجله و فرات‪ ،‬از شمال عراق جريان داشته كه در جنوب آن كشور در منطقه القرنه به هم‬
‫پيوسته و رودخانة شط العرب را تشكيل مي دهند‪ .‬به همين دليل كشور عراق را بين النهرين مي نامند‪ .‬نهر‬
‫خين‪ ،‬شاخه باريكي از اروندرود است كه در داخل خاک ايران در غرب خرمشهر جريان مي يابد‪ .‬ساحل عراق‬
‫در خليج فارس محدود بوده و از طريق خور عبداهلل و رودخانه اروند به درياي آزاد راه دارد‪ .‬بر اين اساس از‬
‫نظر جغرافيايي‪ ،‬عراق در تنگناي جغرافيايي و ژئوپلتيك قرار دارد‪ .‬يكي از عواملي كه در شكل گيري روند‬
‫جنگ‪ ،‬مي تواند تأثير عمده اي داشته باشد جغرافيا و زمين منطقه عمليات و يا ژئوپليتيك منازعه است‪ ،‬بنابر‬
‫اين در اينجا‪ ،‬مشكالت ژئوپليتيكي عراق مورد بررسي قرار مي گيرد‪.‬‬

‫‪37‬‬
 ‫وضعیت ژئوپلیتیکی عراق‬
‫عراق تنها از طريق دو آبراه اروند رود و خور عبداهلل با خليج فارس در ارتباط است و ساحل اختصاصي با‬
‫درياهاي آزاد ندارد‪ .‬گرچه عراق يك كشور محاط در خشكي بحساب نمي آيد ولي دسترسي آن به آب هاي‬
‫آزاد‪ ،‬نياز به ارتباطات خوب وهماهنگي با دو كشور همسايه خود يعني ايران و كويت دارد‪ .‬بديهي است كه‬
‫ارزش ژئوپلتيك چنين كشوري نسبت به كشورهايي كه به راحتي و از طريق سواحل خود با درياهاي آزاد‬
‫ارتباط دارند و مي توانند كاالهاي مورد نياز را وارد و يا صادر نمايند‪ ،‬كمتر است‪ .‬بر همين اساس عراق در‬
‫دوره حاكميت حزب بعث‪،‬كشور كويت را استان نوزدهم خود مي خوانده است و پس از فارغ شدن از جنگ با‬
‫ايران‪،‬به اين كشورحمله نظامي نمود و آن را به اشغال خود در آورد‪.‬‬
‫فقدان عمق راهبردي‬
‫عمده مراكز جمعيتي عراق در اطراف رودخانه هاي دجله و فرات و در حاشيه مرزهاي ايران قرار‬
‫دارد‪.‬پراكندگي جمعيت در اطراف مرزهاي عربستان و اردن و سوريه ناچيز است‪ .‬خطوط مرزي بر اساس‬
‫شرايط اقليمي و جغرافيايي تنظيم نشده است و درمسير مرز از وسط اقوام مستقر در نوار مرزي كشيده شده‬
‫است‪ .‬بر اين اساس مردمي كه در طرفين مرز ايران و عراق زندگي مي كنند داراي روابط خويشاوندي با‬
‫يكديگر بوده و پيوستگي مردم آن كشور با مردم ايران را برقرار مي نمايد‪ .‬ارتباط با آميختگي مردم نوار‬
‫مرزي‪ ،‬مورد عالقه رژيم بعثي عراق نبود‪ .‬بنابراين مركز ثقل جمعيتي عراق بسمت نوار مرزي ايران گرايش‬
‫دارد‪ .‬منطقه غرب عراق فاقد مناطق مسكوني و عمدتاً بياباني است‪ .‬طوالني ترين مرز عراق با كشورهاي‬
‫همسايه خود‪ ،‬با ايران است‪ .‬پايتخت عراق از مرز ايران‪ ،‬حدود ‪ 333‬كيلومتر فاصله دارد در حالي كه فاصله‬
‫تهران تا مرز حدود ‪ 233‬كيلومتر است‪ .‬چنين وضعيتي موجب شده است تا مركز ثقل جمعيتي عراق از مركز‬
‫جغرافياي آن كشور فاصله گرفته و به سمت مرزهاي ايران گرايش پيدا كند‪ .‬بنابراين در زمان وقوع جنگ‪،‬‬
‫دسترسي به آنها امكان پذير مي باشد‪.‬‬
‫مناطق كوهستانی شمالی‬
‫مناطق شمالي عراق را كوهستان هايي تشكيل مي دهند كه در آنها اقوام كرد زندگي مي كنند‪ .‬با توجه به‬
‫مخالفت كردهاي عراق با رژيم صدام حسين‪ ،‬اين مناطق كوهستاني مي توانست به عنوان فضايي مناسب براي‬
‫عمليات نيروهاي پياده مورد استفاده قرار گيرد‪ .‬اين مناطق كوهستاني كه داراي ارتفاعاتي بيش از ‪ 3333‬متر و‬
‫تا ‪ 7233‬متر هستند‪ ،‬به راحتي قابل دفاعند‪ .‬بيشتر مناطق مناسب براي عمليات نظامي ارتش بعثي عليه ايران‪ ،‬از‬
‫منطقه قصر شيرين در شمال شرقي بغداد تا جنوبي ترين نقطه عراق يعني شهر بندري بصره‪ ،‬قرار داشت‪ .‬به‬
‫هنگام حمله ارتش بعثي عراق به خاک ايران درگيري هاي عمده در امتداد مناطق مرزي جنوب و مركز‬
‫متمركز شده بود‪ .‬تردد يگان هاي زرهي و مكانيزه در استان هاي جنوبي ايران به خوبي صورت مي گرفت و‬
‫از دشت هاي خوزستان براي مانور يگان هاي ارتش عراق بسيار مناسب بود‪ .‬بخش مركزي جبهه را منطقه اي‬
‫كه تقريباً به موازات بغداد است‪ ،‬تشكيل مي دهد‪ .‬خط مرزي با يك منطقه نفوذي پيچ در پيچ به داخل خاک‬

‫‪38‬‬
‫عراق كشيده مي شود‪ .‬كوه هاي زاگرس كه ارتفاع آن در بعضي از نقاط به بيش از ‪ 3233‬متر مي رسد منطقه‬
‫مرزي طرف ايران را تشكيل مي دهد‪ .‬بخش اعظمي از اين منطقه مرزي از جمله مناطق اطراف مهران و قصر‬
‫شيرين مورد منازعه ايران و رژيم بعثي عراق بوده است‪ .‬ايران نسبت به حمالتي كه از مسير قصر شيرين انجام‬
‫مي شود‪ ،‬آسيب پذير است‪ .‬انجام يك عمليات گسترده در اين منطقه‪ ،‬موقعيت مستحكمي را در امتداد مسير‬
‫خانقين به كرمانشاه و از آنجا به طرف تهران ايجاد مي كند‪ .‬از سوي ديگر بغداد در مقابل عمليات هاي زرهي‬
‫كه از طريق گذرگاه هاي متعدد موجود در كوه هاي زاگرس انجام بشود‪ ،‬آسيب پذير خواهد بود‪ .‬البته دشت‬
‫هموار داخل عراق‪ ،‬پوشش كمي براي نيروهاي پياده دارد‪ .‬انجام عمليات به سمت بغداد‪ ،‬نيازمند يگان هاي‬
‫زرهي و مكانيزه قوي و پر تحرک است‪ .‬رودخانه هاي كارون‪ ،‬اروند‪ ،‬دجله و فرات از جمله رودخانه هاي‬
‫بزرگ حاشيه مرزي دو كشور هستند‪ .‬مرداب هاي بزرگي مانند هورالهويزه و هور العظيم نيز در دو سوي‬
‫منطقه مرزي جنوبي دو كشور قرار دارند‪ .‬بارندگي مي تواند زمين هاي اين منطقه را به صورتي در آورد كه‬
‫عمالً حركت خودروهاي نظامي را غير ممكن سازد‪ .‬برخي از اين مرداب ها در تمام مدت سال داراي آب بوده‬
‫و از نيزارهاي بلندي پوشيده شده اند و پوشش طبيعي گسترده اي را فراهم مي كنند‪ .‬سيالب و طغيان رودخانه‬
‫ها در جنوب و در منطقه اي از حدود دزفول تا اروند رود نيز موجب كندي تحرک نظامي مي گردد و بر تردد‬
‫آسان بر روي جاده ها تأثير مي گذارد‪ .‬افزايش درجه حرارت از ماه خرداد تا شهريور موجب عامل عمده اي‬
‫در جلوگيري از جنگ و بروز سختي عمليات مي شود‪ .‬دماي هوا در تابستان تا بيش از ‪ 33‬درجه باال مي رود‪.‬‬
‫گرماي زياد و تشنگي براي نيروهاي پياده اي كه در منطقه باز و در معرض اشعه خورشيد قرار دارند‪ ،‬موجب‬
‫كاهش توانايي ها و قابليت هاي رزمي آنها مي شود‪.‬‬
‫روي كار آمدن حزب بعث در عراق‬
‫پس از جنگ جهاني دوم حزب بعث را دو روشنفكر ناراضي با نام هاي ميشل عفلق و بيطار كه دو عرب غير‬
‫مسلمان بودند‪ ،‬در سوريه بنيان گذاشتند‪ .‬مرام سياسي اين حزب بر پايه برتري نژاد عرب نسبت به هر قوم و‬
‫ملتي بود‪ .‬پايه گذاران حزب بعث‪ ،‬نقش اسالم را به عنوان بخشي از ميراث عرب نفي مي كردند‪.‬آنها ريشه‬
‫فرهنگ اقوام عرب را نه به دين اسالم بلكه تا تمدن هاي باستاني بين النهرين‪ ،‬دوران سومر و آشور و بابل‬
‫عقب مي بردند‪ .‬به همين خاطر آموزش آنها براي اعراب غير مسلمان پر كشش بود‪ .‬حزب بعث شاخه عراق‬
‫جريان كوچكي بود كه در سال ‪ 3137‬پا گرفت‪ .‬گفته مي شود در سال ‪ 3132‬كه صدام حسين به اين حزب‬
‫پيوست‪ ،‬اين حزب در سراسر عراق حداكثر ‪ 3333‬عضو داشته است‪ .‬حزب بعث براي جبران ضعف نيروي‬
‫خويش به انجام عمليات هاي ضربتي و شيوه هاي توطئه آميز گرايش داشت‪ .‬با توجه به اين ويژگي ها حزب‬
‫بعث بستر مناسبي براي عناصر نا آرام و جاه طلبي مانند صدام حسين بود كه آهسته آهسته به سوي بازوي‬
‫ضربتي حزب يعني شاخه انتظامات آن خيز برداشت‪ .‬ميشل عفلق تا زمان مرگ‪ ،‬رهبري فكري حزب بعث را‬
‫بر عهده داشت‪ .‬او به دنبال متحد كردن امت عرب بود‪ .‬زير ساخت انديشه هاي صدام‪ ،‬تفكرات ميشل عفلق‬
‫بود‪ .‬حزب بعث به دنبال توسعه سرزميني و ضد انديشه اسالمي بود‪ .‬در ‪ 34‬ژوئيه ‪ 3135‬برابر با تيرماه سال‬

‫‪39‬‬
‫‪ 3112‬هجري شمسي يك گروه ‪ 33‬نفري از ارتشيان عراق كه خود را به پيروي از الگوي قيام مصر افسران‬
‫آزاد مي خواندند با كودتا به نظام سلطنتي در عراق خاتمه دادند‪ .‬در اين كودتا تيپ ‪ 31‬پياده به فرماندهي‬
‫سرتيپ عبدالكريم قاسم و تيپ ‪ 73‬پياده به فرماندهي سرهنگ ستاد عبدالسالم عارف از استان دياله به سمت‬
‫بغداد حركت و ساختمانهاي راديو تلويزيون‪ ،‬قصر پادشاهي و جايگاههاي حساس بغداد را به اشغال خود در‬
‫آوردند‪ 21.‬بيشتر افراد خاندان سلطنتي به همراه نخست وزير نوري السعيد به طرز فجيعي به قتل رسيدند‪ .‬ژنرال‬
‫عبدالكريم قاسم با تشكيل شوراي فرماندهي انقالب‪ ،‬قدرت را بدست گرفت‪ .‬جريان ناسيوناليستي عربي شامل‬
‫ناصريها و بعثيها در كنار عارف و جريانات كمونيستي داخل عراق به عبدالكريم قاسم پيوستند‪ .‬اين امر موجب‬
‫اختالف بين دو رهبر كودتا گرديد و منجر به سرنگوني حكومت عبدالكريم قاسم و روي كار آمدن حزب‬
‫بعث عربي سوسياليستي با رياست جمهوري عبدالسالم عارف در ‪ 3131/33/35‬شد‪ .‬اين كودتا موجب شد تا‬
‫عبدالناصر رئيس جمهور مصر از آن استقبال كرده و ‪ 73‬هزار قبضه سالح انفرادي در اختيار گارد ملي عراق‬
‫كه متشكل از جوانان بعثي بود قرار دهد‪ 24.‬عبدالسالم عارف در ‪ 31‬آوريل ‪ 3133‬در سانحه سقوط بالگرد نظامي‬
‫كشته و برادر وي عبدالرحمان عارف به رياست جمهوري رسيد‪ .‬وي حدود ‪ 7‬سال در قدرت بود كه با كودتاي‬
‫حسن البكر در سال ‪ 3135‬حكومت بطور كامل به دست حزب بعث افتاد‪ .‬با تغيير نظام سلطنتي در عراق و روي‬
‫كار آمدن حزب بعث‪ ،‬تمركز حزبي بر كشور سيطره يافت و دولت عراق يك دولت تك حزبي و مقتدر شد‪.‬‬
‫بنابراين حزب بعث از طريق يك سلسله كودتاهاي خونين و خشن‪ ،‬به قدرت رسيد و توانست يك ثبات امنيتي‬
‫و آهنين را بر عراق حاكم نمايد و در طول زمان تمام مخالفين خود را نابود سازد‪ .‬در دوران حاكميت حزب‬
‫بعث‪ ،‬عراق قانون اساسي نداشت‪.‬امام خميني در اين باره مي فرمايند‪ :‬اين حزب (بعث )آمدند و زمام امور‬
‫كشور را به دستشان گرفتند و با زور و فشار و حبس و زجر دارند يك حكومت جابرانه مي كنند و تا حاال كه‬
‫‪23‬‬
‫مدت بيست سال بيشتر است كه اينها آمده اند باز يك قانون اساسي ندارند‬
‫در قبل از انقالب و در دوران رژيم شاهنشاهي در ايران‪ ،‬با تغيير در ساختار سياسي حكومت عراق و روي كار‬
‫آمدن حزب بعث‪ ،‬زمينه درگيرهاي آينده بين دو كشور ايجاد شد‪ .‬از اين زمان‪ ،‬اختالفات سياسي و تنش بين‬
‫دو كشور به طور مرتب در حال افزايش بوده است‪ .‬تا قبل از تغيير ساختار در عراق‪ ،‬هر دو كشور‪ ،‬حكومت‬
‫سلطنتي داشته و عضو پيمان بغداد بودند‪ .‬پيمان بغداد در سال ‪ 3144‬هجري شمسي برابر با ‪ 3133‬ميالدي بين‬
‫ايران ‪،‬پاكستان‪،‬تركيه و عراق شكل گرفت و درحقيقت از طرف بلوک غرب و آمريكا براي مهار قدرت‬
‫شوروي تشكيل شده بود‪ .‬كودتاي عبدالكريم قاسم و سپس حزب بعث‪ ،‬موجب تحول اساسي در ساختار سياسي‬
‫عراق و در نهايت موجب تغيير زمينة مناسبات ميان ايران با عراق شد‪ .‬با كودتاي بعثيها‪ ،‬عراق در ‪ 73‬مارس‬
‫‪ 3131‬از پيمان بغداد خارج گرديد و در واقع اين پيمان شكسته شد و صف بندي و آرايش جديدي از قدرت‬
‫در منطقه تحت عنوان پيمان سنتو شكل گرفت‪ .‬با ديكتاتوري حاكمان عراق در دوران حزب بعث‪ ،‬اين كشور‬
‫به يك ثبات نسبي و پايدار دست يافت و به سرعت خود را از نظر نظامي تقويت نمود‪ .‬از زمان روي كار‬
‫آمدن حزب بعث در عراق‪ ،‬اين كشور به عنوان يكي از دولت هاي تحت نفوذ شوروي سابق در منطقه‬

‫‪41‬‬
‫خاورميانه و جز بلوک بندي قدرت شرق محسوب مي گرديد و همواره نگران توسعه قدرت ايران بود‪ .‬امام‬
‫خميني درباره حزب بعث مي فرمودند‪ " :‬ما حزب بعث را جنايتكاراني مي دانيم كه در حال صلح و جنگ در‬
‫جنايتند‪ .‬در طول حكومتشان در عراق در حال جنگ نبودند لكن جنايت آنها بر اسالم و مسلمين‪ ،‬برملت عراق‪،‬‬
‫بر مراجع عظام عراق و بر علماي اسالم هر روز واقع مي شد و بعد آن هم آن ديوانگي را كه در فطرت آنها‬
‫بود و طغيانگري را كه خميره ذاتي صدام است‪ ،‬آن ديوانگي را عمل كرد و عقالي اسالم و عقالي جهان دست‬
‫به دست هم دادند كه اين سنگ را از چاه بيرون بياورند لكن كار اين ديوانه آن طور است كه نمي شود اين‬
‫به هرحال تاريك ترين دوران مردم عراق‪ ،‬زمان‬ ‫‪23‬‬
‫سنگ را بيرون آورد مگر با اسلحه و قوت ايمان‪" .‬‬
‫حاكميت حزب بعث بر اين كشور است كه جز ويراني و جنگ ‪،‬چيز ديگري نداشت‪.‬‬
‫ساختار قدرت در رژیم بعثی‬
‫رژيم عراق بر قدرت ارتش و توانايي دستگاههاي مختلف امنيتي و نيز تشكيالت سراسري حزب بعث‪ ،‬متكي‬
‫بود‪ .‬افرادي كه در اين سازمانها مشغول به كار بودند‪ ،‬از درآمد مالي بهتري نسبت به ساير اقشار جامعه‬
‫برخوردار بودند و داراي قدرت اداري بيشتري بودند‪ .‬در دوران حزب بعث‪ ،‬رئيس جمهور در عراق همه كاره‬
‫بود و به عنوان رئيس دولت‪ ،‬نخست وزير‪ ،‬فرمانده كل نيروهاي مسلح و رئيس شوراي فرماندهي انقالب عراق‪،‬‬
‫حق تصميمگيريهاي ويژه و اختيارات مطلق را با خود داشت‪ .‬ظهور و كودتاي صدام بر عليه حسن البكر‪،‬‬
‫قدرت رئيس جمهور در عراق را افزايش داد و مجلس را بعنوان ابزاري مؤيد تصميمات صدام بصورت تمام‬
‫عيار در خدمت وي قرار داد‪ .‬در آغاز جنگ تحميلي‪ ،‬تمركز قدرت در عراق در اختيار صدام حسين بود‪.‬‬
‫تمركز قدرت و تصميم گيري سياسي‪ ،‬نظامي و اداري در كنترل مطلق رژيم بعث عراق بود و در رأس همه‬
‫آنها‪ ،‬صدام قرار داشت‪ .‬تمام اختيارات دولت عراق در شخص رئيس جمهور‪ ،‬متمركز بود‪ .‬سبك حكومتي‬
‫عراق‪ ،‬استبدادي و اقتدارگرايانه و حاكميت ديكتاتوري كامل بود‪ .‬تمام تصميمات مهم توسط شخص رئيس‬
‫جمهور اتخاذ مي شد و تمام سازمان هاي دولتي خود را مطيع اوامر وي مي دانستند‪ .‬وجود عالئمي از مخالفت‬
‫در هر شخص و در هر سازماني موجب كنار زدن وي از حيات سياسي‪ ،‬اجتماعي و يا حتي از زندگي مي شد‪.‬‬
‫بنابراين خفقان حاكم بر مردم و دولت عراق‪ ،‬دست رئيس جمهور و سازمانهاي امنيتي وي را براي انجام هر‬
‫نوع اقدامي باز مي گذاشت‪ .‬اِعمال قدرت عمدتاً از طريق نهادهاي امنيتي و سازمان هاي نظامي صورت مي‬
‫پذيرفت‪ .‬ساختار ارتش بعثي به گونه اي بود كه صدام خود با فرمانده لشكرها و سپاه ها در ارتباط قرار مي‬
‫گرفت و سلسله مراتب عمودي گسترده وجود نداشت‪ .‬صدام بسيار تمايل داشت تا خود را رهبر جهان عرب‬
‫بنامد‪ .‬صدام فردي خشن‪ ،‬ديكتاتور‪ ،‬ضد شيعه‪ ،‬ضد ايران و ايرانيان و داراي تعصب شديد عربي بود‪ .‬اين روحيه‬
‫و ويژگي هاي صدام در تمام اركان رژيم عراق‪ ،‬خود را نشان مي داد‪.‬‬
‫ویژگی هاي صدام حسین‬
‫صدام حسين در آوريل ‪ 3112‬در يك خانواده بدوي در يك روستاي فقير به نام عوجه از توابع جنوبي تكريت‬
‫در كرانه غربي رودخانه دجله و در عشيره طلفاح به دنيا آمد‪ .‬پدرش قبل از تولد او ناپديد شده بود و مادرش‬

‫‪41‬‬
‫به همسري فردي خشن در آمد‪ .‬صدام در يك خانواده فقير و بي بهره از تحصيل بعنوان يك كودک يتيم رشد‬
‫كرد و اين دوران تأثيرات منفي مانند طمع ورزي و قساوت در وي بر جاي گذاشت‪ .‬او از همان اوايل زندگي‬
‫و در سن طفوليت‪ ،‬فردي شرور‪ ،‬درنده خو و باجگير بود و عادت كرده بود كه از ديگران قرض بگيرد و پس‬
‫‪22‬‬
‫از ‪ 33‬سالگي به بغداد رفت و با افكار نژاد پرستي عربي آشنا شد‪ .‬در اين روزگار حزب بعث‬ ‫ندهد‪.‬‬
‫سوسياليست عرب بيش از هر جريان ديگري تفكر ناسيوناليستي عرب را در عراق دنبال مي كرد‪ .‬صدام هنوز‬
‫به ‪ 73‬سالگي نرسيده بود كه عضو اين حزب شد‪ .‬او در اين حزب توانست مزه پيروزي و غلبه بر ديگران و‬
‫قدرت سياسي را تجربه كند‪ .‬او در دوران جواني از الت هاي گردن كلفت بغداد بود و در زندگي اجتماعي به‬
‫چيزي به جز زور و قدرت باور نداشت‪ .‬در دوره عبدالكريم قاسم‪ ،‬صدام حسين با موافقت رهبري حزب يك‬
‫بازوي ضربتي براي انجام عمليات مخفيانه عليه مخالفين حزب بعث تشكيل داد و عمليات مخفيانه عليه آنان را‬
‫آغاز كرد‪ .‬در اين زمان صدام به دليل عدم قاطعيت عبدالكريم قاسم با وي مخالف شد و طرح ترور او را در‬
‫حزب مطرح كرد‪ .‬با اجراي ناموفق طرح ترور عبدالكريم قاسم در ‪ 2‬اكتبر ‪ 3131‬صدام به مصر فرار كرد و در‬
‫رشته حقوق دانشگاه قاهره ثبت نام نمود‪ .‬بنابر گفته مصطفي طَالس وزير پيشين دفاع سوريه كه همزمان با‬
‫صدام در دانشگاه قاهره مشغول تحصيل بود‪ ،‬صدام در اين دوره تماس هاي مشكوكي با برخي از محافل‬
‫اطالعاتي كشورهاي غربي از جمله سازمان سيا داشته است‪ .‬با كودتاي صورت گرفته از سوي دو تن از افسران‬
‫ارشد ارتش عراق به اسامي سرتيپ عبدالسالم عارف و سرهنگ احمد حسن البكر و سرنگوني عبدالكريم قاسم‬
‫در صبح ‪ 1‬فوريه ‪ ،3131‬صدام در اوايل اين سال به بغداد بازگشت‪ .‬در آن زمان صدام ‪ 73‬سال داشت‪ .‬با تشكيل‬
‫گارد ملي (الحرس القومي) بار ديگر خشونت هاي وسيع و سركوب و ترور آغاز شد‪ .‬پس از ‪ 2‬ماه عبدالسالم‬
‫عارف كه از اقدامات حرس قومي كه صدام آن را هدايت مي كرد به وحشت افتاده بود‪ ،‬در نوامبر ‪ 3131‬به‬
‫فعاليت هاي آن پايان داد و سران آن از جمله صدام حسين را به زندان انداخت‪ .‬صدام ‪ 7‬سال زندان بود و در‬
‫سال ‪ 3133‬از زندان فرار و به سازماندهي مبارزه مخفيانه حزب بعث پرداخت‪ .‬در ‪ 32‬ژوئيه سال ‪ 3135‬كودتاي‬
‫نظاميان بعثي پيروز و حسن البكر به رياست جمهوري رسيد‪ .‬با روي كار آمدن حسن البكر‪ ،‬صدام كه در آن‬
‫هنگام ‪ 13‬سال داشت مرد اول دستگاه امنيتي حسن البكر شد‪ .‬از اين زمان عمالً دوره حاكميت صدام كه يكي‬
‫از تاريكترين دوره هاي تاريخ عراق قلمداد مي شود‪ ،‬آغاز گرديد‪25 .‬صدام در جريان كودتاهاي مختلف در‬
‫عراق‪،‬با فرهنگ خشونت سياسي آشنا گرديد و چشمان وي به كسب قدرت از طريق قتل مخالفين گشوده شد‪.‬‬
‫امام خميني در اين باره مي فرمايند‪ " :‬صدام از زمانيكه من در نجف تبعيد بودم در بين مردم بعنوان مخالفِ‬
‫اسالم و به جلّادي و خونخواري معروف بود‪ .‬البته در آن زمان هنوز رئيس دولت نبود‪21 " .‬حزب بعث در زمان‬
‫حسن البكر‪ ،‬يك رژيم خشن پليسي تمام عيار را بر سر كار آورد كه ستون فقرات آن را دستگاه امنيتي صدام‬
‫حسين تشكيل مي داد‪ .‬صدام حسين از توانايي جسمي باال و همت انجام كار مستمر برخوردار بود‪ .‬از همان‬
‫اوايل به نوشيدن مشروبات الكلي معتاد شده بود ولي اين مسئله را پنهان نگاه مي داشت‪ 53.‬وي فردي مقتدر و با‬
‫ويژگيهايي مشخص در حزب بعث عراق بود‪ .‬هر چند او اسماً نفر دوم حزب پس از حسن البكر بود ولي از‬

‫‪42‬‬
‫آنجا كه وي بنيانگذار سازمان امنيت عراق بود در واقع وي همه كاره و قدرت زيادي در كشور عراق داشت‪.‬‬
‫دولت عراق چندين سازمان اطالعاتي را در اختيار داشت كه اكثر آنها را صدام‪ ،‬طراحي و بنيان گذاري كرده‬
‫بود‪ .‬بنابراين عمالً پشت صحنه قدرت در عراق‪ ،‬حتي در زمان حسن البكر شخص صدام بود‪ .‬با وجود اينكه وي‬
‫سمت معاون رياست جمهوري را بر عهده داشت ولي بسياري از نظرات و ديدگاه هاي او در تصميمگيري هاي‬
‫سياسي و امنيتي عراق‪ ،‬اِعمال ميگرديد‪ .‬بنابراين صدام فرد دومي با فاصله زياد از حسن البكر و پايين تر از او‬
‫نبود‪ .‬حتي برخي معتقدند صدام عمالً نفر اول دولت عراق بوده است‪ .‬صدام حسين كسي بود كه به جاي حسن‬
‫البكر به كشور الجزاير سفر و در اجالس سران كشورهاي عضو اوپك شركت كرد‪ .‬در حاشيه اين اجالس‪ ،‬در‬
‫حضور وي و شاه ايران‪ ،‬بيانيه ‪ 3123‬در ‪ 33‬اسفند ‪ 3131‬صادر شد كه منجر به امضاء قرارداد الجزاير از سوي‬
‫وزراي خارجه دو كشور ايران و عراق در سال ‪ 3134‬هجري شمسي گرديد و موجب خاتمه يافتن اختالفات‬
‫مرزي دو كشور شد‪ .‬بنابراين بايد ديد كه تغيير رئيس جمهور و تحول در دولت عراق‪ ،‬قبل از جنگ به چه‬
‫منظور بوده است؟ آيا آنگونه كه رسماً اعالم شد به دليل بيماري حسن البكر بوده و يا براي آغاز جنگ با‬
‫ايران‪ ،‬الزم بوده است ؟ به هر حال رژيم صدام حسين يك حكومت منفور استبدادي بود كه جنايات زيادي را‬
‫بخصوص عليه مردم عراق مرتكب شد‪ .‬صدام و دستگاه امنيتي وي در حزب بعث‪ ،‬قربانيان و مخالفين خود را‬
‫با شكنجه به قتل مي رساندند‪ .‬صدام بارها تسويه هاي خونيني را در عراق انجام داد‪ .‬او درست مثل رؤساي قبايل‬
‫بر ملت عراق حكومت مي كرد‪ .‬تكيه او بر پيوندهاي عشيره اي‪ ،‬بي اعتمادي مطلق به بيگانگان‪ ،‬خشن و بي‬
‫رحم با مخالفان و سخاوتمند با دوستان بود‪ .‬صدام حسين بهترين همكاران و عوامل خود را از عشاير سني‬
‫مذهب تكريت و پيرامون آن بر مي گزيد كه گفته مي شود قساوت و خشونت و تعصب خوني و بي رحمي‬
‫در آنها ريشه دار است‪ .‬صدام كمترين ارزشي براي حقوق شهروندان عراقي قائل نبود و در برابر هيچكس و‬
‫هيچ مرجعي خود را پاسخگو نمي دانست‪ .‬صدام از همان اولين روزهاي دستيابي اش به حكومت‪ ،‬توجه ويژه اي‬
‫به دستگاههاي امنيتي و اطالعاتي داشت‪ .‬چنين بينشي متناسب با آمال و آرزوهاي فردي اش در او بوجود آمده‬
‫بود‪ .‬اولين شعاري كه سر داد اين بود كه " آمده ايم تا بمانيم "‪ 53.‬صدام براي باقي ماندن در قدرت از هيچ‬
‫تالش و جنايتي روي گردان نبود‪ .‬دوران حكومت صدام‪ ،‬تاريكترين دوران براي مردم عراق و مصيبت بارترين‬
‫دوران براي برخي از همسايگان عراق از جمله ايران و كويت و دوراني پر از قتل‪ ،‬كشتار‪ ،‬اعدام‪ ،‬ترور‪ ،‬شكنجه‬
‫و آدم كشي است‪ .‬امام خميني در مورد روحيات صدام معتقد بودند‪" :‬شما بدانيد كه اگر صدام‪ ،‬خداي نخواسته‬
‫پيش ببرد تمام شما را به آتش مي كشد‪ .‬صدام وضع روحيش اين است‪ .‬اصالً در روحيه صدام اين تبهكاري‬
‫است و آدمكشي و جنايت است‪ .‬اگر خداي نخواسته‪ ،‬اين يك سلطه اي پيدا كند حجاز را از بين مي برد‪،‬‬
‫سوريه را از بين مي برد‪ ،‬اين كشورهاي خليج را‪ ،‬كويت را هم‪ ،‬همه اينها را از بين خواهد برد‪ .‬اين مرد‬
‫اينطوري است‪ ،‬جنس اين آدم اين طوري است‪ .‬همانطوري كه جنس اسرائيل اينطور است كه جنايتكار است و‬
‫به جنايت دلخوش مي كند‪ ،‬اين هم همين طوري است‪ ،‬اينها برادر هم هستند‪ ".‬همچنين ايشان مي فرمودند‪" :‬‬
‫صدام عفلقي و حزب بعث عراق‪ ،‬اساساً ضد اسالمند و در منطقه فتنه انگيزند‪ ".‬پس صدام كريه ترين جهره‬

‫‪43‬‬
 ‫سياسي عراق است‪.‬‬
‫بركناري حسن البکر‬
‫حسن البكر نسبت به صدام حسين سياستمداري پخته و داراي درک روشني از تجارب جهاني بود‪ .‬او كه خود را‬
‫‪51‬‬
‫بسيار به دستگاه امنيتي صدام وابسته كرده بود‪ ،‬مانعي جدي براي اقدامات صدام حسين به حساب مي آمد‪.‬‬
‫حسن البكر با معاون خود صدام نسبت فاميلي داشت‪ .‬در دوران وي هر روز بر قدرت صدام حسين افزوده مي‬
‫شد‪ .‬صدام جمعي از اطرافيان وفادار و مورد اعتماد را به دور خود جمع كرد و براي قبضه كردن قدرت از حربه‬
‫هاي كهن قبيله اي استفاده مي كرد‪ .‬او تالش زيادي نمود تا رئيس جمهور را به خود وابسته نمايد‪ .‬صدام به‬
‫هواداران متعصب و خشن خود چنين القا كرده بود كه مقامات اداري و كشوري اهميت چنداني در اداره كشور‬
‫ندارند و زمامداران واقعي‪ ،‬مقامات امنيتي كشور هستند‪ .‬احمد حسن البكر تمايلي به ماجراجويي و جنگ نداشت‬
‫و در برابر اين نظريه ايستادگي نمود‪ .‬صدام تصميم گرفت با اجراي نمايش انتقال قدرت‪ ،‬كناره گيري حسن‬
‫البكر را قطعي كند‪ .‬سپس حدود ‪ 43‬نفر از رهبران عالي رتبه حزب بعث را به اتهام توطئه و هماهنگي با سوريه‬
‫اعدام نمود‪ 54.‬به هر حال شش ماه پس از پيروزي انقالب اسالمي صدام با اقدامي آرام و با يك كودتاي درون‬
‫حزبي و به بهانه ناتواني جسمي در تيرماه ‪ 3135‬حسن البكر را به صورت محترمانه و به طرز مشكوكي بركنار و‬
‫خود به جاي وي نشست‪ .‬پس از مدتي اعالم شد كه حسن البكر مرده است‪ 53.‬صدام در تاريخ ‪ 3135/4/73‬كار‬
‫خود را به عنوان رئيس جمهور عراق آغاز و به سرعت تسلط خود را بر اركان حاكميتي كشور توسعه داد و‬
‫داراي قدرت مطلق شد‪ .‬صدام پس از روي كار آمدن‪ ،‬قدرت و توان ارتش عراق را افزايش داد‪ .‬خودكامگي‪،‬‬
‫ديكتاتوري‪ ،‬سلطه جويي‪ ،‬سركوب و استبداد عواملي بودند كه به آغاز جنگ عراق با ايران و حمله به كويت‬
‫انجاميد‪53 .‬توسعه توانمنديهاي نظامي عراق‪ ،‬مقدمات جنگ با ايران را فراهم آورد‪ .‬با اقدامات صدام و توسعه‬
‫درگيري هاي مرزي با ايران از تابستان سال ‪ ،3135‬آرام آرام‪ ،‬احتمال رفتن عراق به سوي گزينه جنگ با ايران‪،‬‬
‫افزايش يافت‪ .‬صدام بنابر مالحظات تاريخي و همچنين آرزوهاي قديمي خود در زمينه ثبت شدن نامش در‬
‫‪52‬‬
‫تاريخ از طريق يك اقدام بزرگ نظامي‪ ،‬مايل بود با ايران وارد جنگ شود‬
‫وضعیت نظامی عراق‬
‫از زمان روي كار آمدن حزب بعث‪ ،‬عراق همواره در پي تقويت و توسعه توان نيروهاي مسلح خود بوده است‪.‬‬
‫از اين تاريخ‪ ،‬به طور مرتب بركميت و كيفيت ارتش بعثي عراق افزوده شد‪ .‬در اين دوران‪ ،‬عراق با استفاده از‬
‫پيمان دوستي ‪ 33‬ساله با شوروي‪،‬كه در سال ‪ 3133‬شمسي مطابق با ‪ 3127‬ميالدي بين دو كشور به امضاء‬
‫رسيده بود‪ ،‬تمام نيازمندي هاي تسليحاتي‪ ،‬آموزشي‪ ،‬تداركاتي و سازماندهي ارتش بعثي را عمدتاً از شوروي‬
‫تأمين مي كرد‪ .‬پس از انعقاد معاهده ‪ 3123‬در الجزاير بين ايران و عراق‪ ،‬سير تقويت نيروهاي مسلح عراق‪ ،‬نه‬
‫تنها متوقف نشد بلكه ادامه يافت‪ .‬اين كشور توانست با برخي از دولت هاي اروپايي مانند فرانسه و ايتاليا نيز‬
‫قراردادهايي به منظور تأمين جنگ افزارها و تجهيزات نظامي منعقد نمايد‪ .‬برمبناي دكترين شوروي‪ ،‬راهبرد‬
‫قدرت نظامي عراق‪ ،‬بر اساس يك "استراتژي زمين پايه" طرح ريزي شده بود‪ .‬بنابراين ستون فقرات ارتش‬

‫‪44‬‬
‫عراق متكي بر نيروي زميني و تشكيل سه سپاه بزرگ‪ ،‬برنامه ريزي شده بود‪.‬ارتش عراق قريب ‪433‬هزار نيرو‬
‫داشت‪ 313 .‬هزار نفر نيروي زميني‪ 35،‬هزار نفر نيروي هوايي‪ 33 ،‬هزار نفر نيروي دفاع هوايي و ‪ 4‬هزار نفر‬
‫هم در نيروي دريايي مشغول بكار بودند‪ .‬هسته اصلي قدرت ضربت نيروي زميني را يگان هاي زرهي و قدرت‬
‫تحرک آن را واحدهاي مكانيزه تشكيل مي دادند كه با آتش پر حجم توپخانه پشتيباني مي شدند‪ .‬بنابراين‬
‫ارتش عراق توانسته بود حدود ‪ 3433‬تانك و نفربر را در هفت لشكر زرهي و مكانيزه سازماندهي نمايد‪ .‬قبل از‬
‫آغاز جنگ‪ ،‬ارتش عراق داراي ‪ 3333‬عراده توپخانه صحرايي با مهمات فراوان بود‪ .‬در زمان آغاز جنگ‬
‫تحميلي‪ ،‬عراق داراي ‪ 37‬لشكر زرهي‪ ،‬مكانيزه و پياده‪ 7 ،‬تيپ مستقل‪ 73 ،‬تيپ گارد مرزي و ‪ 33‬تيپ آموزشي‬
‫به نام احتياط و ‪ 113‬فروند انواع هواپيما ازجمله ‪ 733‬فروند هواپيماي جنگي و ‪ 113‬فروند انواع بالگرد بود‪.55‬‬
‫عمده هواپيماهاي جنگي عراق از نوع ميگ هاي ‪ 73، 31‬و ‪ 71‬ساخت شوروي بود‪ .‬قبل از آغاز جنگ‪ ،‬رژيم‬
‫بعثي عراق قراردادهايي را براي تجهيز نيروي هوايي آن كشور به هواپيماهاي ميراژ با كشور فرانسه منعقد نمود‬
‫كه پس از چهار ماه از گذشت جنگ شش فروند از اين هواپيماها وارد عراق شدند و به مرور تعداد آنها به ‪73‬‬
‫فروند افزايش يافت‪ .‬در اين زمان ارتش عراق شروع به دريافت برخي تجهيزات نظامي خود از جمله موشكهاي‬
‫روالند از كشور فرانسه نمود‪ .‬در طي جنگ سير تجهيز نيروي هوايي عراق به هواپيماهاي فرانسوي افزايش‬
‫يافت به گونه اي كه در سال هاي پاياني جنگ ستون فقرات قدرت هوايي ارتش بعثي را ميراژهاي ‪F1-2000‬‬
‫و انواع موشكهاي هوا به هوا و هوا به سطح مانند اگزو سه و بمبهاي ليزري‪ ،‬تشكيل مي دادند‪ .‬هزينه هاي‬
‫دفاعي عراق قبل از آغاز جنگ حدود ‪ 33‬درصد از توليد ناخالص ملي آن كشور را تشكيل مي داد و ساالنه‬
‫حدود ‪ 13‬ميليارد دالر بود‪ .‬با آغاز جنگ اين هزينه ها افزايش و به سالي ‪ 4/3‬ميليارد دالر رسيد‪.‬‬
‫شرایط اقتصادي عراق‬
‫عراق كشوري ثروتمند و سرشار از منابع انرژي واقتصاد آن بر پايه نفت استواربوده است‪ .‬عراق با بيش از ‪373‬‬
‫ميليارد بشكه ذخاير نفتي دومين كشور نفتي خاورميانه پس از عربستان مي باشد‪ .‬با ملي شدن صنعت نفت در‬
‫عراق در اول ژوئن ‪ ،3127‬ظرف تنها چند سال‪ ،‬عوايد نفتي عراق ‪ 33‬برابر شد و ساالنه از ‪ 3/5‬به ‪ 71/3‬ميليارد‬
‫‪51‬‬
‫دالر در زمان صدام حسين رسيد‪ .‬پيش از جنگ با ايران‪ ،‬عراق روزانه يكصد ميليون دالر نفت صادر مي كرد‪.‬‬
‫اين ثروت بي كران بود كه توانست قدرت حزب بعث را پايدار نموده و ارتش عراق را توسعه دهد و اين‬
‫كشور را براي جنگ با ايران آماده كند‪ .‬عراق سرزميني غني از نظر منابع انرژي و آب مي باشد‪ .‬در دوران‬
‫حاكميت حزب بعث ‪ ،‬عراق نتوانست از ذخاير و منابع خود به عنوان عاملي جهت پيشرفت و توسعه كشور‬
‫استفاده نمايد ‪ .‬سرانة ذخاير آبهاي موجود در عراق نسبت به ايران بيشتر است‪ .‬سرزمين هاي حاصل خيز عراق‬
‫مي تواند تمام نيازمنديهاي غذايي مردم اين كشور را تأمين نمايد‪ .‬معيشت عمده مردم از طريق كشاورزي بوده‬
‫و خرما عمده ترين محصول صادراتي آن محسوب مي شود‪ .‬در ماه هاي آغاز جنگ‪ ،‬عراق با توليد نفتي به‬
‫اندازه ظرفيت توليدي ايران و با صادرات حدود ‪ 7/3‬ميليون بشكه در روز‪ ،‬درآمد سرانه نفتي باالتري نسبت به‬
‫ايران در اختيار داشت‪ .‬البته در سال ‪ 3132‬هجري شمسي درآمد نفتي ايران به مراتب بيشتر از عراق بود ولي با‬

‫‪45‬‬
‫پيروزي انقالب اسالمي توليد و فروس نفت ايران كاهش چشمگيري يافت ‪.‬از آنجا كه جمعيت عراق حدود‬
‫يك سوم جمعيت ايران بود‪ ،‬بنابراين دولت عراق در آستانه جنگ درآمد بيشتري را مي توانست صرف هزينه‬
‫هاي نظامي بنمايد‪ .‬به هر حال در سال هاي قبل از آغاز جنگ‪ ،‬عراق كشوري ثروتمند و در شرايط اقتصادي‬
‫مطلوب محسوب مي گرديد‪ .‬از سوي ديگر قبل از آغاز جنگ تحميلي‪ ،‬دولت عراق داراي ذخاير ارزي به ميزان‬
‫حدود ‪ 13‬ميليارد دالر بود‪ .‬گرچه عراق از نظر صنعتي كشور پيشرفته اي محسوب نمي شد ولي استعداد‬
‫كشاورزي فراواني داشت‪ .‬وجود سرزمين هاي حاصل خيز و دو رودخانه پر آب دجله و فرات‪ ،‬موجب شده بود‬
‫تا اين كشور از نظر تأمين آذوقه و مايحتاج زندگي‪ ،‬چندان نگراني نداشته باشد‪.‬‬
‫روابط خارجی رژیم بعثی‬
‫رژيم بعثي عراق در آن دوران‪ ،‬روابط گرمي را با اتحاد جماهير شوروي و كشورهاي بلوک شرق داشت و در‬
‫صدد ترميم روابط خود با كشورهاي اروپايي و امريكا بود‪ .‬روابط دولت عراق با كشور فرانسه‪ ،‬صميمانه و‬
‫دوستانه بود به گونه اي كه قراردادهايي را براي خريد هاي تسليحاتي از جمله خريد هواپيماهاي ميراژ با آن‬
‫كشور منعقد كرده بود‪ .‬از سوي ديگر تعامالت و ارتباطات آن كشور با دولت هاي عربي نيز گرم تر از روابط‬
‫ايران با اين كشورها در آن زمان‪ ،‬ارزيابي مي شد‪ .‬البته روابط عراق با سوريه سرد بود‪ .‬عراق در ‪ 71‬شهريور‬
‫‪ 3135‬هجري شمسي برابر با ‪ 73‬سپتامبر ‪ 3121‬يك پيمان امنيتي با عربستان سعودي امضا كرد‪ .‬امريكا با از‬
‫دست دادن شاه در ايران بدنبال پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬درصدد ارتقاي روابط خود با دولت عراق برآمد‪ ،‬به‬
‫گونه اي كه آرام آرام در اثناي جنگ تحميلي‪ ،‬عراق از فهرست كشورهاي حامي تروريسم‪ ،‬خارج و با اعزام‬
‫مشاور امنيتي كارتر و مالقات با مسئولين عراقي تمايل امريكا به هم سويي با صدام آشكار شد‪ .‬اين ارتباطات‬
‫در جريان جنگ تحميلي به مرور گسترش يافت و در نهايت امريكا به عنوان يكي از پشتيبانان عراق در حوزه‬
‫هاي گوناگون‪ ،‬درآمد‪.‬‬
‫روابط عراق با ایران‬
‫از زمان تشكيل كشور عراق در سال ‪ 3173‬تا سال ‪ 3135‬كه رژيم عراق از سلطنتي به جمهوري تغيير يافت‪،‬‬
‫روابط دو ملت ايران و عراق بسيار گرم و صميمي بود‪ .‬هر دو كشور داراي حكومت سلطنتي و نظام پادشاهي‬
‫بودند‪ .‬قبل از آنكه دو دولت با هم ارتباطات سياسي داشته باشند‪ ،‬به دليل وجود قبور مطهر شش امام بزرگ‬
‫شيعه در شهرهاي نجف‪ ،‬كربال‪ ،‬كاظمين و سامرا‪ ،‬يك نوع رابطه اجتماعي عميق بين مردم دو كشور برقرار‬
‫شده بود‪ .‬مردم ايران‪ ،‬رفت و آمد زيادي را جهت زيارت عتبات عاليات به عراق انجام مي دادند‪ .‬حوزه علميه‬
‫نجف اشرف‪ ،‬به عنوان يكي از مراكز علمي جهان تشيع‪ ،‬بسياري از ايرانيان عالقمند به معارف اسالمي را به‬
‫خود جذب مي كرد‪ .‬بسياري از علماي بزرگ و مراجع تقليد شيعه كه اكثر آنها ايراني بودند در شهرهاي نجف‬
‫و كربال ساكن مي شدند‪ .‬حوزه علميه نجف‪ ،‬با حضور طالب ايراني‪ ،‬رونق فراواني داشت‪ .‬بسياري از علماي‬
‫بزرگ‪ ،‬بخشي از تحصيالت خود را در نجف انجام داده و سپس به ايران بازمي گشتند براي مثال آيت اهلل‬
‫العظمي حاج آقا حسين طباطبائي بروجردي پس از بازگشت از نجف به ايران به عنوان بزرگترين مرجع شيعيان‬

‫‪46‬‬
‫جهان‪ ،‬حوزه علميه قم را رونق بخشيده و توسعه داد‪ .‬عالوه بر آن بسياري از ايراني ها نيز در عراق ساكن شده‬
‫و به توسعه حرم ائمه اطهار در آن كشور مي پرداختند‪ .‬در اين دوران مردم ايران در تمام عرصه هاي مذهبي‪،‬‬
‫اجتماعي و اقتصادي عراق حضور داشتند‪ .‬حوزه علميه نجف در مسائل سياسي مربوط به ايران نيز حساس بود و‬
‫در نهضت مشروطيت و نهضت تنباكو و جريان كشف حجاب‪ ،‬از خود واكنش نشان داد‪ .‬با انجام كودتا در‬
‫سال ‪ 1337‬هجري شمسي و تغيير نظام سلطنتي در عراق‪ ،‬روابط دو كشور تيره شد و هر دو كشور عليه هم تا‬
‫سال ‪ 1348‬تبليغات انجام مي دادند‪ .‬به قدرت رسيدن حزب بعث در عراق‪ ،‬در سال ‪ 1348‬هجري شمسي موجب‬
‫تشديد عوامل واگرايي دولت عراق با ايران شد‪ .‬حزب بعث با انديشه كمونيستي و وابستگي به شوروي و تكيه‬
‫بر قوميت عربي و با تفكري ضد ايران و ايراني و همچنين ضد شيعي‪ ،‬موجبات فاصله گرفتن دولت عراق از‬
‫ايران را فراهم آورد‪ .‬بنابراين با روي كار آمدن بعثي ها‪ ،‬روابط عراق با ايران تيره گرديد‪ .‬حزب بعث با تكيه‬
‫بر انديشه هاي افراطي قوميت عربي‪ ،‬پاكسازي ايراني ها را از عراق آغاز كرد‪ .‬شمار بسياري از ايراني هايي كه‬
‫سالهاي سال پدران و مادرانشان به عراق رفته و حتي خود متولد آن كشور بودند‪ ،‬به جرم داشتن ريشه ايراني در‬
‫چند نوبت از آن كشور اخراج شدند‪ .‬اموال و دارايي و سرمايه ايراني هاي اخراجي از سوي رژيم بعثي عراق‬
‫مصادره و با تحقير آميزترين رفتارها به ايران فرستاده مي شدند‪ .‬فقط در زمان شاه بيش از ‪ 33‬هزار عراقي‬
‫ايراني تبار از عراق اخراج و به ايران بازگردانده شدند‪ .‬رژيم بعث در طول حيات خود‪ ،‬ايران را دشمن شماره‬
‫يك خود تلقي مي كرد و به طور مرتب سياست هاي ضد ايرانيش را توسعه مي داد‪ .‬در دوران رژيم شاهنشاهي‬
‫همواره يكي از تهديدات نظامي ايران‪ ،‬حمله نظامي عراق به مناطقي از نقاط مرزي ايران‪ ،‬در نظر گرفته مي شده‬
‫است‪ .‬بر اين اساس طرح هاي مقابله با ارتش عراق در رژيم گذشته آماده و بر اساس آنها برخي تمرينات‬
‫نظامي نيز صورت گرفته بود‪ .‬از سوي ديگر در دوران حاكميت حزب بعث بر عراق‪ ،‬هميشه ايران به عنوان‬
‫يكي از تهديدات مهم دولت عراق تلقي مي گرديده است‪ .‬پس از گذشت حدود ‪ 7‬ماه از پيروزي انقالب‬
‫اسالمي و بعد از برگزاري همه پرسي تغيير نظام سلطنتي به جمهوري اسالمي و با تأخير‪ ،‬حسن البكر رئيس‬
‫جمهور عراق در اواخر فروردين ماه سال ‪ 3135‬پيام تبريكي براي امام خميني ارسال نمود‪ .‬رهبر انقالب اسالمي‬
‫نيز فوراً طي نامه اي در ‪ 3135/3/75‬پاسخ وي را به شرح ذيل مرقوم داشتند‪" :‬پيام مودت آميز آن جناب در‬
‫مورد استقرار جمهوري اسالمي واصل و موجب تشكر شد‪ .‬نهضت انفجاري ايران در اثر ديكتاتوري و اختناق و‬
‫فشار رژيم پهلوي‪ ،‬هشداري بود براي همه مستكبرين در مقابل مستضعفين‪ .‬من اميدوارم همه دولتها با ملتهاي‬
‫خود با مسالمت رفتار كنند‪ .‬دولتها بايد در خدمت ملتها باشند و ملتها پشتيبان آنان تا آسايش براي همگان‬
‫باشد‪ .‬عاقبت اختناق ها‪ ،‬انفجار است و آن‪ ،‬نه صالح ملت است و نه صالح دولت‪ .‬خداوند تعالي توفيق سِلْم و‬
‫حسن البكر و صدام مي خواستند به ايران بيايند‪ ،‬شايد سوء‬ ‫سعادت به همه عنايت فرمايد والسالم عليكم"‬
‫نيت داشتند ولي با آمدن مسئولين ارشد حزب بعث به ايران موافقت نشد‪ .‬با روي كار آمدن صدام‪ ،‬آقاي‬
‫مهندس بازرگان نخست وزير دولت موقت در تير ماه ‪ 3135‬پيام تبريكي براي انتصاب صدام به رياست‬
‫جمهوري فرستاد ولي در همان تير ماه عراق به برخي نواحي ايران در آذربايجان غربي و كردستان حمله كرد‬

‫‪47‬‬
‫كه البته سفير عراق از اين كار عذرخواهي نمود‪ .‬در شهريور ‪ 3135‬وزير خارجه ايران در حاشيه كنفرانس‬
‫سران كشورهاي غير متعهد در هاوانا با صدام ديدار كرد و خواستار رعايت پروتكل مربوط به سرحدات شد‪ .‬در‬
‫مهر ماه ‪ 3135‬دولت عراق گفت كه خسارات وارده به ايران را مي پردازم ولي در همان مهرماه ‪ ،3135‬عراق‬
‫تعدادي چاه نفت در نوار مرزي دو كشور حفر نمود‪ 13.‬در نيمه اول سال ‪ 3135‬سفير ايران در عراق طي يك‬
‫مالقات ‪ 7‬ساعته با امام خميني در قم‪ ،‬ضمن ارائه گزارشي از وضعيت مبارزين عراقي و اهميت مبارزات آنها‪،‬‬
‫گفت‪" :‬عراقي ها اهداف و برنامه هايي دارند و در شرايط كنوني‪ ،‬تاكتيكِ اصرار بر مذاكره و نشست را‬
‫تعقيب مي كنند‪ .‬آنها اصرار دارند يك شخصيت رسمي خارج از دولت موقت و مرتبط با شخص حضرتعالي با‬
‫صدام مذاكره نمايد‪ ".‬امام فرمودند‪" :‬من بايد فكر كنم و بعد بگويم‪ ".‬روز بعد كه به خدمت ايشان رسيدم امام‬
‫فرمودند‪ " :‬من تصور مي كنم كه عراقي ها حسن نيت ندارند و قصد فريب ما را دارند و من مصلحت نمي دانم‬
‫در اين شرايط شخصي را از طرف خودم بفرستم‪ .‬اين مسئله باشد تا انتخابات انجام شود و كشور نظم خود را‬
‫بيابد‪ " .‬يعني رئيس جمهور‪ ،‬مجلس و دولت منتخب مجلس داشته باشيم‪ .‬در مناسبتي كه در يكي از جلسات‬
‫شوراي انقالب شركت كردم‪ ،‬تأكيد كردم كه اگر بنابر حفظ روابط در سطح عالي است‪ ،‬در برخوردها و شيوه‬
‫هاي ارتباطي تجديد نظر كنيد‪ .‬در آن روزگار هر يك از روزنامه ها‪ ،‬رسانه ها و بخش هاي مختلف راديو و‬
‫تلويزيون‪ ،‬سازي جداگانه مي زدند‪ .‬مثالً راديو اهواز كه برنامه عربي داشت توسط مخالفين رژيم عراق اداره مي‬
‫شد و آنچه كه احزاب و سازمان هاي مبارز عراقي مي خواستند پخش مي شد‪ .‬بدهي است كه اين سخنان در‬
‫ارتباط ما و عراق و تلقي آنها از انقالب اسالمي تأثير مي گذاشت‪ .‬شوراي انقالب نسبت به فرستادن فردي كه‬
‫بطور رسمي با عراق مذاكره كند ترديد داشت‪ .‬امام معتقد بودند مذاكره فايده اي ندارد‪ ،‬زيرا عراق قصد فريب‬
‫ما را دارد و نمي خواهد با ما و انقالب اسالمي ما كنار بيايد‪ 17.‬با روي كار آمدن صدام‪ ،‬روابط عراق با ايران‬
‫تيره شد و هر چه زمان مي گذشت بر تنش بين دو كشور افزوده مي گرديد‪ .‬در آبان ماه ‪ 3135‬عراق به چند‬
‫پاسگاه مرزي حمله كرد كه موجب شد تا مسئله قطع روابط با اين كشور در شوراي انقالب مطرح شود ولي‬
‫ايران بخاطر رعايت حسن همجواري از قطع رابطه خودداري كرد‪ .‬از آغاز سال ‪ 3131‬روابط دو كشور بيش از‬
‫حد تيره شد‪ .‬در ارديبهشت ‪ 3131‬به سفارت ايران در بيروت حمله شد و در خرداد ماه ‪ 3131‬دو كشور سفراي‬
‫خود را فراخواندند‪ 11.‬اختالفات سياسي موجب توسعه جنگ تبليغاتي بين دو كشور گرديد و تالش هاي عراق‬
‫براي استفاده از قدرت نظامي موجب بروز بحران در مرزهاي دو كشور شد‪ .‬اين بحران از اوايل فروردين ماه‬
‫‪ 3131‬توسعه يافت تا منجر به جنگ گسترده در آخرين روز شهريور ماه گرديد‪ .‬تهاجم نظامي ارتش رژيم‬
‫بعثي عراق به ايران‪ ،‬اولين جنگ رخ داده بين دو كشور نبوده است بلكه از ابتداي تشكيل كشور عراق‪،‬‬
‫جنگهاي مختصر ديگري هم بين دو كشور وجود داشته است‪ .‬بنابراين‪ ،‬همواره بين ايران و عراق از زمان‬
‫استقالل عراق در سال ‪ 3173‬ميالدي‪ ،‬حالت اختالف‪ ،‬تنش ودرگيري نظامي وجود داشته است‪ .‬قبل از استقالل‬
‫نيز در زماني كه عراق بخشي از دولت عثماني بود‪ ،‬همواره مسائل و اختالفات مرزي و مذهبي از عوامل تنش زا‬
‫بين ايران و بين النهرين بوده است‪ .‬بنابراين در طول تاريخ‪ ،‬در مناسبات ايران و عراق‪ ،‬تركيبي از " ثبات و‬

‫‪48‬‬
‫پايداري" و " تنش‪ ،‬درگيري و خطر جنگ" همواره وجود داشته است‪ .‬اما اينكه چه وضعيتي و چه نوع روابطي‬
‫بر دو كشور در دوره هاي مختلف حاكم بوده است‪ ،‬بستگي به مجموعه اي از عوامل ساختاري منطقه اي و بين‬
‫المللي و نوع حكومت در دو كشور داشته است‪ .‬تغيير ساختار در حكومت عراق پس از روي كار آمدن بعثي‬
‫ها و همچنين تغيير معادالت منطقه اي‪ ،‬و در نهايت بدست گرفتن زمام امور عراق از سوي صدام حسين‪ ،‬زمينه‬
‫را براي تيره شدن روابط با ايران و نيز شكلگيري تهديد عليه ايران ايجاد كرد‪ .‬البته در تاريخ دو كشور‪،‬‬
‫اتفاقات ديگري هم رخ داده كه موجب شده است تا اختالفات دو كشور تبديل به تهديد و پس از مدتي به‬
‫بحران تبديل شود‪ .‬از جمله اين تحوالت مهم‪ ،‬اعالم خروج انگليس از منطقه خليج فارس در سال ‪3135‬م‪ .‬و‬
‫پيمان ‪ 33‬ساله دوستي بين شوروي و عراق كه در واقع يك پيمان استراتژيك بود و نيز از همه مهمتر‪ ،‬جنگ‬
‫اسرائيل با اعراب در سال ‪3121‬م‪ .‬است‪ .‬نگراني اسرائيل از جبهه اعراب و اضافه شدن عراق به اين جبهه‪،‬‬
‫موجب شد تا رژيم صهيونيستي محور اصلي تحريك كرُدهاي عراق شود‪ .‬بر همين اساس آمريكا به اين نتيجه‬
‫رسيد كه از كردها در برابر رژيم عراق حمايت كند و در اين راستا موافقت دولت شاهنشاهي ايران را نيز‬
‫جلب نمود و ايران به عنوان يكي از مهم ترين پشتيبانان كردهاي عراقي درآمد‪.‬‬
‫عراق وقرارداد ‪8791‬‬
‫از سال ‪ 3333‬ميالدي ايران و دولت عثماني كه عراق بخشي از سرزمين تحت كنترل آن بود‪ ،‬هميشه بر سر‬
‫مسائل مرزي‪ ،‬اختالف داشته اند‪ .‬با تشكيل دولت عراق در اواخر سال ‪ 3173‬كه مصادف با اواخر دوره قاجار‬
‫در ايران است‪ ،‬اين اختالفات همچنان ادامه يافته است‪ .‬به منظور حل اختالفات مرزي از آن زمان تا سال ‪3131‬‬
‫هجري شمسي ‪ 73‬معاهده و قرارداد بين ايران و عثماني و عراق با واسطه دولت انگليس منعقد شده است‪ .‬در‬
‫سال ‪ 3113‬مطابق با ‪ 3133‬هجري شمسي اولين مناقشه مرزي بين ايران و عراق آغاز مي شود‪ .‬در اين سال‬
‫مرزبانان عراقي به سمت مرزبانان ايراني در اروند رود تيراندازي مي كنند‪ .‬اين اقدام موجب مي شود تا دولت‬
‫ايران به سازمان ملل شكايت نمايد‪ .‬با روي كار آمدن حزب بعث در عراق در سال ‪ 3145‬هجري شمسي‪،‬‬
‫دشمني ها با ايران افزايش يافت و نيروهاي دو طرف براي مدت يكسال تا اسفند ‪ 3141‬در اطراف اروندرود و‬
‫برخي ديگر از نقاط مرزي مورد اختالف‪ ،‬در برابر يكديگر موضع گرفته بودند‪ .‬روي كار آمدن حزب بعث‪،‬‬
‫موجب تغيير ساختار سياسي در عراق و در نهايت موجب تغيير معادالت منطقه اي شد‪ .‬تغيير معادالت منطقه اي‬
‫باعث تغيير موازنه قوا و در نتيجه موجب بروز اختالفات بيشتر ميان ايران و عراق گرديد‪ .‬از سال ‪ 3145‬تا سال‬
‫‪ ،3131‬بين دو طرف ‪ 37‬بار درگيري هاي پراكنده مرزي پيش آمد‪ .‬با آغاز سال ‪ 3124‬نيروهاي ويژه عراق به‬
‫پاسگاههاي كوهستاني مرزي كه نيروهاي ژاندارمري ايران در آن مستقر بودند حمله و ‪ 43‬نفر از ايرانيها را به‬
‫قتل رساندند‪ 14.‬در سال ‪ 3137‬ارتش عراق با يك گروهان به ايرانياني كه در حال ساخت سد كنجان چم بودند‬
‫حمله و تپة ‪ 141‬مشرف بر آن را تصرف نمود‪ .‬فرداي آن شب ژاندارمري ايران به فرماندهي فردي به نام‬
‫آريافر به اين تپه حمله كرد و آن را بازپس گرفت كه بر اثر آن ‪ 73‬عراقي نيز كشته و مجروح شدند‪ 13.‬تكيه‬
‫حزب بعث بر وحدت و همبستگي عربي‪ ،‬باعث بروز مشكالتي در بين اقوام مختلف مردم عراق گرديد‪ .‬روحيه‬

‫‪49‬‬
‫ضد كردي دولت بعثي و فشار به مردم كُرد‪ ،‬باعث بروز مخالفت هايي از سوي آنان گشت‪ .‬روحيات ضد‬
‫ايراني حزب بعث و توسعه اختالفات با دولت ايران‪ ،‬موجب شد تا ايران از كردهاي مخالف رژيم بعثي حمايت‬
‫نمايد‪ .‬در اين سالها ايران از بارزاني ها همه گونه پشتيباني مي كرد و از اين طريق حكومت بعثي عراق را‬
‫تحت فشار قرار مي داد‪ .‬از جمله در سال ‪ 3123‬يك فروند هواپيماي بمب افكن سنگين توپولف ‪ 33‬ارتش‬
‫عراق در حوالي حاج عمران بوسيله موشكهاي زمين به هواي راپير كه جزء سالحهاي سازماني ارتش ايران بود‪،‬‬
‫سرنگون گرديد‪ .‬كردها در اين زمان داراي عقبه و خطوط ارتباطي با ايران بودند و ارتش عراق براي مقابله با‬
‫آنها در شرايط رزمي دشواري قرار داشت‪ 13.‬وضعيت نابسامان داخلي عراق‪ ،‬حزب بعث را وادار كرد تا براي‬
‫حل مشكل كردها‪ ،‬از طريق روسيه به ايران پيغام فرستد كه اگر شما دست از پشتيباني از كردها برداريد و پاي‬
‫ميز مذاكره بياييد‪ ،‬عراق نيز از ادعاي حاكميت بر تمام اروند رود دست برمي دارد‪ .‬اين امر موجب شد تا در‬
‫حاشيه اجالس سران اوپك در كشور الجزاير‪ ،‬بيانيه اي در ‪ 4‬ماده منتشر شود كه مبناي قرارداد ‪ 3123‬بحساب‬
‫مي آيد‪ .‬اين ‪ 4‬ماده عبارت بودند از‪ :‬الف ـ مرزهاي خشكي دو كشور بر مبناي صورت جلسات مذاكرات‬
‫‪ 3137‬تهران و پروتكل ‪ 3131‬استانبول تعيين شود‪ .‬ب ـ مرزهاي آبي دو كشور بر مبناي خط تالوگ يعني خط‬
‫القعر رودخانه ها تعيين گردد‪ .‬ج ـ روابط دو كشور بر مبناي حسن همجواري و عدم دخالت در امور يكديگر‬
‫و عدم حمايت از مخالفين هم و جلوگيري از تردد غير قانوني در مرزها برقرار شود‪ .‬د ـ سه بند فوق اجزاي‬
‫يك راه حل كلي بوده و از هم تفكيك ناپذيرند‪.‬بر اساس اين بيانيه نمايندگان ايران و عراق به مدت ‪ 3‬روز با‬
‫هم مذاكره كردند و يك قرار داد و ‪ 4‬پروتكل و يك ضميمه نوشته و به امضاء رساندند‪ .‬اين معاهده به نام‬
‫موافقت نامه حل اختالفات مرزي ايران و عراق و يا قرارداد ‪ 3123‬الجزاير معروف شد‪ .‬اين معاهده‪ ،‬تنها پيماني‬
‫است كه بدون حضور انگليس بين ايران و عراق‪ ،‬منعقد گرديده و به تمامي اختالفات مرزي تاريخي بين دو‬
‫كشور پايان داده است‪ .‬قرارداد ‪ 3123‬فني ترين‪ ،‬دقيق ترين‪ ،‬حقوقي ترين و كامل ترين معاهده مرزي امضاء‬
‫شده بين وزراي خارجه ايران و عراق در طول تاريخ است كه با جزئيات مفصلي در سازمان ملل به ثبت رسيده‬
‫است‪ .‬قرارداد الجزاير داراي ويژگي هايي به شرح ذيل مي باشد‪ :‬الف ـ جامع بودن‪ ،‬اين قرارداد بكليه اختالفات‬
‫متعدد و متنوع مرزي بين ايران و عراق رسيدگي و آنها را حل نموده است‪ .‬ب ـ قرارداد قطعي‪ ،‬دائمي و تغيير‬
‫ناپذير است‪ .‬در ماده ‪ 3‬اين قرارداد بر غيرقابل نقض بودن مرزهاي دو كشور و توافقات بعمل آمده تأكيد شده‬
‫است‪ .‬ج ـ پيش بيني چگونگي حل اختالفات‪ ،‬در ماده ‪ 3‬اين قرارداد راه هرگونه توسل به زور جهت حل‬
‫اختالفات آتي و چانه زني و بهانه جويي بسته شده است‪ .‬در حقيقت هدف اصلي رژيم بعثي عراق از انعقاد اين‬
‫قرارداد‪ ،‬مهاركردن قدرت كردها و اعمال حاكميت بر منطقه كردنشين شمال عراق بود‪ .‬هنگامي كه صدام‬
‫حس ين پيمان الجزاير را با شاه ايران منعقد نمود‪ ،‬رژيم بعثي جشن هاي فراواني را در سراسر شهرهاي عراق برپا‬
‫كرد و تظاهرات هاي بزرگي را ترتيب داد‪ .‬رژيم بعثي عراق انعقاد قرار ‪ 3123‬را پيروزي و موفقيت بزرگي‬
‫براي دولت و ملت عراق‪ ،‬قلمداد نموده و آن را دستاورد درخشاني براي حزب بعث محسوب نمود‪ .‬از اين‬
‫تاريخ‪ ،‬مشكل كردها در عراق حل شد و رژيم بعث توانست حاكميت خود را بر كردستان عراق نيز تعميم‬

‫‪51‬‬
‫بخشد‪ .‬در عوض‪ 323 ،‬هزار از كردهاي بارزاني به ايران فرار كردند‪ .‬آنها در ارودگاههايي مستقر و به عنوان‬
‫پناهنده در ايران زندگي مي كردند و به اين صورت جنبش كردي شمال عراق ظرف چند روز متالشي‬
‫گرديد‪ 12.‬از سال ‪ 3131‬كه قرارداد الجزاير به امضاء رسيد روابط دو كشور بسيار خوب شد‪ .‬نخست وزير ايران‬
‫در اوايل سال ‪ 3134‬از عراق بازديد و صدام حسين نيز در خرداد ماه ‪ 3134‬ميهمان دولت ايران شد‪ .‬بنابراين‬
‫انعقاد قرار داد ‪ 3123‬نه تنها به اختالفات مرزي با ايران پايان داد‪ ،‬بلكه مشكالت داخلي حكومت عراق را نيز‬
‫حل كرد و موجب گسترش سيطره حزب بعث بر مردم عراق گرديد‪ .‬پس مي توان گفت كه انعقاد قرار داد‬
‫الجزاير يك موفقيت براي حزب بعث عراق به شمار مي رفته است‪ .‬از آنجا كه در تفكر حزب بعث توسعه‬
‫طلبي جايگاه ويژه اي دارد‪ ،‬شايد در ذهن سران حزب بعث‪ ،‬امضاء پيمان الجزاير يك اقدام تاكتيكي براي‬
‫بدست آوردن فرصت جهت حل مشكالت داخلي عراق و آماده شدن براي تجديد ادعاهاي عراق عليه خطوط‬
‫مرزي در آينده بوده است‪ .‬به هر حال قبل از آغاز جنگ تحميلي و در چهار سال پيش از آن‪ ،‬هيچگونه‬
‫اختالف مرزي بين ايران و عراق وجود نداشته است‪ .‬زيرا در سال ‪ 3123‬قرارداد الجزاير بين صدام و شاه ايران‬
‫براي رفع اختالفات مرزي و پايان يافتن حمايت دو كشور از مخالفين يكديگر به امضاء رسيده بود‪ .‬بر اساس‬
‫قرارداد ‪ 317 ،3123‬ميله مرزي از مرز داالمپرداغ در مرز بين ايران‪ ،‬عراق و تركيه تا رودخانه خين در كنار‬
‫اروندرود بين دو كشور نصب گرديد‪ .‬در ابتداي سال ‪ 3132‬كار ميله گذاري مرزي به اتمام رسيد‪ .‬نصب تمام‬
‫ميله هاي مرزي بر عهده عراق بود و تمام آنها با توافق و با اجراي افراد عراقي احداث گرديد‪.‬‬
‫وضعیت و شرایط ایران و عراق در آستانه جنگ‬
‫با توجه به مطالب مطرح شده در اين فصل‪ ،‬مي توان وضعيت ايران و عراق را قبل از آغاز جنگ‪ ،‬به شرح ذيل‬
‫جمع بندي نمود‪ .‬ايران در طول يك سال و نيم قبل از آغاز جنگ‪ ،‬درگير و مشغول ايجاد بسترهاي قانوني براي‬
‫تشكيل نظام جمهوري اسالمي پس از فروپاشي رژيم شاهنشاهي بود و در نتيجه دچار اختالف نظرها و چالشهاي‬
‫سياسي به منظور روي كار آوردن دولت دائمي گرديد‪ .‬از سوي ديگر كشور دچار تروريسم گروه هايي‬
‫نظيرفرقان و منافقين و درگيري هاي مسلحانه در برخي از استانها شده بود‪ .‬روابط خارجي ايران دچار تحول‬
‫اساسي گشته و بسياري از كشورهاي دوست تبديل به دولت هاي متخاصم و يا دولت هاي غير دوست شدند‪.‬‬
‫امنيت داخلي در اولويت برنامه هاي دولت قرار داشت و ايجاد يك دولت با ثبات و نهادهاي قانوني مردمي نيز‬
‫مهمترين دغدغه مسئولين كشور بود‪ .‬چالش هاي شديدي بين گروههاي رقيب در صدر حاكميتوجود داشت كه‬
‫عمال موجب شد به تهديدهاي مرزهاي غربي كشور به صورت جدي نگاه نشود‪.‬از نظر ساختاري‪ ،‬ايران قبل از‬
‫آغاز جنگ‪ ،‬فاقد نهادهايي مانند شوراي عالي امنيت ملي بود كه بتواند بطور منظم مسائل مربوط به تهديدات‬
‫نظامي و امنيتي عليه كشور را بررسي‪ ،‬ارزيابي و مورد مطالعه قرار داده و بحران هاي امنيتي و دفاعي را‬
‫مديريت نموده و كنترل نمايد‪ .‬البته شوراي عالي دفاع در قانون اساسي‪ ،‬پيش بيني شده بود كه هر از چندگاهي‬
‫تشكيل مي شد‪ .‬ولي آنقدر مسائل ساختاري و موضوعات داخلي وجود داشت كه كمتر به مسئله تهديد خارجي‬
‫آن هم از نوع جنگ‪ ،‬فكر مي شد‪ .‬از سوي ديگر معرفت الزم و ادراک كلي از تحوالت محيطي و نيات حزب‬

‫‪51‬‬
‫بعث عراق‪ ،‬در بين دستگاه هاي سياسي‪ ،‬نظامي و امنيتي كشور براي پيش بيني احتمال وقوع جنگ‪ ،‬وجود‬
‫نداشت‪ .‬بنابراين درک صحيحي از تهديدات جدي عراق كه ممكن بود به بروز جنگ منجر گردد در ستاد‬
‫مشترک ارتش و شوراي عالي دفاع بوجود نيامد تا اقدامات بازدارنده الزم در ابعاد سياسي‪ ،‬حقوقي‪ ،‬نظامي و بين‬
‫المللي انجام گيرد‪ .‬بر همين اساس يك طرح مؤثر نظامي در سطح ستاد ارتش براي مقابله با تهاجم ارتش عراق‬
‫وجود نداشت‪ .‬البته به دليل جو حاكم و شرايط محيطي آن روز به اطالعات و اخبار دريافتي از تحركات عراق‪،‬‬
‫اعتناي زيادي نمي شد و انتظار تهيه يك طرح مؤثر در آن شرايط‪ ،‬خيلي با واقعيات سازگار نبود‪ .‬گفته مي شود‬
‫چهار ماه قبل از آغاز جنگ‪ ،‬ستاد مشترک ارتش‪ ،‬طرحي را براي مقابله با تهاجم احتمالي عراق تهيه و به‬
‫نيروها ابالغ مي نمايد‪ .‬بر اين اساس نيروي زميني طرحي به نام ابومسلم و نيروي هوايي نيز طرحي به نام ابوذر‬
‫تهيه مي كنند ولي عمالً نمي توانند آنها را به مورد اجرا بگذارند‪ .‬با اينكه قبل از آغاز جنگ‪ ،‬قرائن و شواهد‬
‫آمادگي عراق براي يك تهاجم گسترده به ايران‪ ،‬تا حدودي قابل مشاهده و ارزيابي بود وليكن يگان هاي‬
‫ارتش به طور كامل در مرزهاي غربي كشور استقرار نيافته بودند و پس از آغاز جنگ نيز‪ ،‬مدتي زمان برد تا‬
‫اين يگان ها به طور كامل به مناطق جنگي اعزام گرديدند‪ .‬بنابراين آمادگي دفاعي و نظامي در كشور وجود‬
‫نداشت و دولت در حال سازماندهي و ايجاد نيروهاي مسلح متناسب با شرايط پس از پيروزي انقالب اسالمي‬
‫بود‪ .‬بنابراين مي توان گفت كه عامل بازدارندگي بين ايران و عراق از بين رفته بود‪ .‬گرچه درآمدهاي نفتي‬
‫ايران وضع مناسبي داشت ولي توليد نفت ايران نسبت به دو سال قبل از آغاز جنگ‪ ،‬كاهش يافته بود و‬
‫تعامالت اقتصادي ايران نسبت به دوره رژيم گذشته تا حدود زيادي محدود شده بود‪ .‬در چنين شرايطي ايران‬
‫دچار چالش هاي سياسي با بسياري از كشورهاي جهان از جمله امريكا‪ ،‬برخي از كشورهاي اروپايي‪ ،‬شوروي و‬
‫بعضي از كشورهاي عربي خاورميانه شده بود‪ .‬اما رژيم عراق در آستانه جنگ تحميلي‪ ،‬داراي ثبات سياسي‪،‬‬
‫ساختار يكپارچه و قدرت متمركز‪ ،‬استبدادي‪ ،‬ديكتاتوري‪ ،‬با حاكميت امنيتي و پليسي در كشور و بدون نگراني‬
‫از يك تهديد خارجي بود‪ .‬اين كشور يك پيمان دوستي و همكاري نظامي با اتحاد جماهير شوروي داشت و با‬
‫كشورهاي عضو بلوک شرق مناسبات خوبي برقرار كرده بود‪ .‬در همين حال عراق در تالش براي كاستن از‬
‫اتكا به شوروي و شروع به ايجاد روابط خوب با فرانسه بود‪ .‬همچنين دولت عراق در حال نزديك شدن به‬
‫امريكا و برخي از كشورهاي اروپايي و فاصله گرفتن از سوريه به دليل رقابت هاي حزبي بود‪ .‬حزب بعث‬
‫داراي انديشه اي ضد شيعي و ضد ايراني و سعي در تهديد قلمداد نمودن انقالب اسالمي و ايران داشت‪ .‬اين‬
‫ح زب داراي احساس برتري جويي در جهان عرب و تالش براي توسعه قدرت عراق در جهان عرب بود‪ .‬ارتش‬
‫عراق خود را براي آغاز جنگ با ايران آماده مي كرد‪ .‬بدين منظور رئيس جمهور عراق تصفيه در درون حزب‬
‫بعث را آغاز و مخالفين درون كشور را بشدت سركوب نمود تا پس از آغاز جنگ هيچگونه نگراني از اوضاع‬
‫سياسي داخلي كشور نداشته باشد‪.‬به هر حال با به قدرت رسيدن صدام در حزب بعث‪ ،‬زمينه براي تشديد‬
‫واگرايي و اختالفات با ايران‪ ،‬فراهم شد و در نهايت خصوصيات و ويژگي هاي شخصيتي صدام حسين‪ ،‬عراق‬
‫را به جنگ با ايران كشانيد‪ .‬محاسبات دولت عراق اين بود كه با توجه به شرايط نابسامان ايران در عرصه‬

‫‪52‬‬
‫داخلي و بين المللي و همچنين توسعه قدرت نظامي ارتش عراق‪ ،‬اين كشور با سرعت و به آساني به اهداف‬
‫خود در جنگ دست خواهد يافت‪.‬تهاجم نظامي ارتش عراق زماني آغاز شد كه ايران آمادگي ورود به يك‬
‫جنگ تمام عيار را نداشت‪ .‬ارتش در بحران مديريت و فرماندهي به سر مي برد و در حال تصفيه و بازسازي‬
‫بود و رابطه اش با منابع لجستيك قطع بود‪ .‬فرماندهاني كه براي ارتش انتخاب مي شدند گرچه از بدنه ارتش‬
‫بودند ولي با طرح هاي ارتش كه در زمان شاه با همكاري مستشاران امريكايي تهيه شده بود‪ ،‬آشنايي نداشتند و‬
‫سيستم لجستيك ارتش را به خوبي نمي شناختند‪ 15.‬سپاه پاسداران‪ ،‬تازه تشكيل شده بود و هنوز داراي ساختار‬
‫نظامي و تجهيزات جنگي نبود‪ .‬بسيج هم تازه متولد شده بود و سازماندهي و آموزش گسترده اي نداشت‪ .‬در‬
‫سطح تصميم گيري ملي‪ ،‬اختالفات سياسي گسترده اي وجود داشت كه مديريت كشور را فلج كرده بود‪ .‬دولت‬
‫شهيد رجائي و رئيس جمهور در حال چالش بودند و بسياري از وزرا از جمله وزير امور خارجه و تعدادي از‬
‫مديران كشور تعيين نشده بودند‪ .‬از سوي ديگر در برخي از استان هاي كشور درگيريهاي مسلحانه بين احزاب‬
‫مورد حمايت عراق با مأمورين دولتي در جريان بود‪ .‬طبيعي است كه در چنين شرايطي ايران خواستار جنگ‬
‫نبود و آن را به ضرر خود مي ديد‪.‬‬

‫‪53‬‬
 ‫منابع و مراجع و پانویسهاي فصل اول‬

‫‪ .3‬هاشمي رفسنجاني‪،‬اكبر‪ ،‬اميد و دلواپسي‪،‬كارنامه و خاطرات سال ‪،3134‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ ،3152،‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 7‬صحيفه امام‪ ،‬مجموعه آثار امام خميني‪ ،‬جلد‪ ،3‬تهران‪ ،‬مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني‪ 3125 ،‬ص‪34/‬‬
‫‪. 1‬منبع فوق‪ ،‬ص‪34/‬‬
‫‪ . 4‬منبع فوق‪ ،‬ص‪35/‬‬
‫‪TOKIO; TEHRAN;TELAVIVE. 5‬‬
‫‪ . 3‬گفتگوي اختصاصي با سرتيپ آذين مدير عامل اسبق شركت پشتيباني و نوسازي بالگردهاي ايران و از خلبانان هوانيروز درپاييز ‪3155‬‬
‫‪ . 2‬هواپيمايي نيروي زميني‬
‫‪ . 5‬گفتگوي اختصاصي با مرحوم تيمسار ظهيرنژاد رئيس اسبق ستاد مشترک ارتش در سال ‪3123‬‬
‫‪ . 1‬احمد نوروزي فرسنگي‪ ،‬ناگفته هايي از زندگي شهيد قرني‪ ،‬تهران‪ ،‬مؤسسه فرهنگي انتشاراتي زهد‪ ،‬چاپ دوم‪ 3151 ،‬ص‪741/‬‬
‫‪ F.M.S. 33‬مخفف ‪ Foreign Military Sale‬مي باشد و مربوط به برنامه فروش سالح به كشور خارجي توسط وزارت دفاع آمريكا مي باشد‪ .‬پولهايي‬
‫كه ايران براي خريد سالح به آمريكا مي داد دراين حساب نگهداري مي شد‪ .‬گفته مي شود هم اكنون در اين حساب مبلغ ‪ 37‬ميليارد دالر موجود است كه‬
‫آمريكا آنرا مسدود كرده است ونه سالحهاي خريداري شده در زمان شاه را مي دهد ونه پول ايران را باز مي گرداند‪ .‬با شكايت ايران به دادگاه الهه‪ ،‬در‬
‫سال ‪ 3133‬آمريكا ملزم به پرداخت حدود ‪ 333‬ميليون دالر از حساب پول هاي بلوكه شده ايران گرديد‪.‬‬
‫‪ . 33‬اتفاق فر فرشته سادات و زيبا كالم صادق ‪ ،‬هاشمي بدون روتوش‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر روزنه‪ ،‬چاپ سوم‪ ،3152 ،‬ص‪323/‬‬
‫‪ . 37‬ايران به دليل عدم واگذاري تانكهاي خريداري شده از انگليس ‪،‬از اين كشور به دادگاه الهه شكايت كرد كه پس از گذشت بيش از سي سال دادگاه‬
‫الهه در اواخر فروردين ماه ‪ 3151‬دولت انگليس را محكوم به پرداخت ‪ 333‬ميليون دالر به ايران نمود‪.‬‬
‫‪ . 31‬سخنان امير حسني سعدي معاون هماهنگ كننده ستاد كل نيروهاي مسلح در مركز اسناد دفاع مقدس‪ ،‬سال ‪ 3155‬با حضور نويسنده‬
‫‪ . 34‬طباطبايي صادق ‪ ،‬خاطرات سياسي اجتماعي‪ ،‬تهران‪ ،‬چاپ و نشر عروج‪ ،3152 ،‬جلد سه ص‪732/‬‬
‫‪ . 33‬سرتيپ ‪ 7‬روح اهلل سروري در سخنراني فرهنگيان منطقه ‪ 5‬آموزش و پرورش تهران مورخ ‪ 55/5/33‬با حضور نويسنده‬
‫‪ . 33‬گفتگوي اختصاصي با سردار صفوي فرمانده سابق سپاه در زمستان ‪3155‬‬
‫‪ . 32‬نوروزي فرسنگي‪ ،‬احمد‪،‬ناگفته هايي از زندگي سپهبد قرني‪،‬تهران‪،‬موسسه فرهنگي انتشاراتي زهد‪،‬چاپ دوم‪ ،3151،‬ص‪ 133/‬تا ‪135‬‬
‫‪ . 35‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،2‬ص‪73/‬‬
‫‪ . 31‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪173 ،33‬‬
‫‪ . 73‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،33‬ص‪711/‬‬
‫‪ . 73‬بهداروند‪،‬محمد مهدي‪ ،‬ما و جنگ‪،‬تهران‪،‬پژوهشكده مطالعات و تحقيقات دفاع مقدس‪ ،3155،‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 77‬اين هواپيماها مهمترين وسيله دفاع از آسمان كشور بودند كه ‪ 21‬فروند از آنها قبل از پيروزي انقالب اسالمي به ايران وارد شده و در پايگاه هوايي‬
‫اصفهان عملياتي گرديده بودند‪ .‬با پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬امريكا اجازه واگذاري آخرين فروند هواپيماي ‪ F-14‬خريداري شده را به ايران نداد‪.‬‬
‫‪ .71‬منبع ‪ ،33‬ص‪323 /‬‬
‫‪ . 74‬اكبر هاشمي رفسنجاني‪ ،‬آرامش و چالش‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪ ،3137‬چاپ سوم‪ ،‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ ،3153 ،‬ص‪177/‬‬
‫‪ . 73‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،33‬ص‪324/‬‬
‫‪ .73‬صحيفه امام‪ ،‬جد ‪ ،2‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 72‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،3‬ص‪471/‬‬
‫‪ . 75‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬عبور از بحران‪،‬كارنامه وخاطرات سال ‪،3133‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ 3125،‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 71‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،33‬ص‪437/‬‬
‫‪ -31‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬دفاع و سياست‪،‬كارنامه وخاطرات سال‪،3133‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ 3151،‬ص‪27/‬‬
‫‪ . 13‬روزنامه اعتماد‪ ،‬ضميمه روزانه شماره ‪ ،7314‬چهارشنبه ‪ 31‬آبان ‪ ،3155‬مصاحبه با معصومه ابتكار‪ ،‬ص‪3/‬‬
‫‪ . 17‬روزنامه كيهان‪ ،‬شماره ‪ ،31331‬چهارشنبه ‪ 31‬آبان ‪3155‬‬
‫‪ . 11‬منبع ‪ ،33‬ص‪323/‬‬
‫‪ . 14‬محسن رضايي‪ ،‬سايت شخصي‬
‫‪ . 13‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،33‬ص‪451/‬‬
‫‪ . 13‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪731/‬‬

‫‪54‬‬
 ‫‪ . 12‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،33‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 15‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪331/‬‬
‫‪ . 11‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،33‬ص‪ 71/‬و ‪34‬‬
‫‪ . 43‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،37‬ص‪327/‬‬
‫‪ . 43‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،33‬ص‪732/‬‬
‫‪ . 47‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪ ،‬به سوي سرنوشت‪،‬كارنامه و خاطرات سال ‪،3131‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ 3153،‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 41‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،33‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 44‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،33‬ص‪332/‬‬
‫‪ . 43‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،37‬ص‪332/‬‬
‫‪ . 43‬بشيري عباس ‪،‬انقالب در بحران‪،‬كارنامه و خاطرات سال ‪ 3131‬هاشمي رفسنحاني‪،‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ 3154،‬ص ‪73/‬‬
‫‪ . 42‬منبع فوق‪ ،‬ص‪333/‬و‪333‬‬
‫‪ . 45‬منبع ‪ ،33‬ص‪353/‬‬
‫‪ . 41‬روحاني حسن ‪ ،‬انقالب اسالمي‪ ،‬ريشه ها و چالشها‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز پژوهش هاي مجلس شوراي اسالمي‪،3123 ،‬ص‪ 753 /‬و ‪177‬‬
‫‪ . 33‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،37‬ص‪711/‬‬
‫‪ . 33‬منبع ‪ ،44‬ص‪ 71/‬و ‪33‬‬
‫‪ . 37‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،37‬ص‪14/‬‬
‫‪ . 31‬نيروي دلتا يك واحد ضد تروريستي در ارتش آمريكا بودكه از سالها قبل سازماندهي و تربيت شده بود‪ .‬افرادي كه براي حمله به محل نگهداري‬
‫گروگانها در تهران انتخاب شدند از دو سال قبل مشغول آموزش بودند‪ .‬البته اين افراد با توجه به وضعيت جغرافيايي و موقعيت شهر تهران و شرايط سفارت‬
‫آمريكا‪،‬تمرينهاي الزم را نيز در يگان دلتا انجام دادند‪.‬‬
‫‪ . 34‬اين بالگرد ها به اسم اسبهاي دريا بزرگترين بالگردهاي موجود در ارتش آمريكا بود وقادر به حمل‪ 33‬نفر و حركت بر روي آب بود‪.‬‬
‫‪ . 33‬چارلي بكويث‪،‬نيروي دلتا‪،‬ترجمه رضا فاضل زرندي‪،‬چاپ دوم‪،‬تهران‪ ،‬موسسه انتشارات امير كبير‪3133،‬صفحه‪432‬‬
‫‪ . 33‬مجله تايم‪ 3 ،‬مي‪3153 ،‬‬
‫‪ . 7‬منبع شماره‪ ،33‬صفحه ‪112‬‬
‫‪ . 35‬وي قبال عضو سازمان مجاهدين انقالب اسالمي بود‪.‬‬
‫‪ . 31‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،37‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 33‬اخبار راديو فارسي بي بي سي‪ ،‬مورخ ‪3155/33/33‬‬
‫‪ . 33‬مجله تايم‪ 3،‬مي ‪ 3153‬صفحه ‪73‬‬
‫‪ . 37‬منبع ‪ ،43‬ص‪15/‬‬
‫‪ . 31‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،3‬ص‪325/‬‬
‫‪ . 34‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،2‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 33‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،3‬ص‪433/‬‬
‫‪ . 33‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،2‬ص‪335/‬و ‪323‬‬
‫‪ . 32‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،1‬ص‪ 732/‬و ‪723‬‬
‫‪ . 35‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،5‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 31‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،5‬ص‪331/‬‬
‫‪ . 23‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،1‬ص‪754/‬‬
‫‪ . 23‬عراق در زبان عربي به معناي ساحل رودخانه بزرگ و سرزمين اطراف آن مي باشد‪ .‬سرزمين عراق به دشت آبرفتي بين دو رودخانه دجله و فرات اشاره‬
‫دارد‪ .‬بين النهرين هم به معناي سرزمين ميان دو رود است‪.‬‬
‫‪ . 27‬وفيق السامرايي‪ ،‬ويراني دروازه شرقي‪ ،‬مترجم عدنان قاروني‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز اسناد و تحقيقات دفاع مقدس‪ ،3155 ،‬ص‪ 73/‬و ‪73‬‬
‫‪ . 21‬منبع فوق‪ ،‬ص‪74/‬‬
‫‪ . 24‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 23‬صحيفه امام‪،‬جلد ‪ 33‬ص‪331/‬‬

‫‪55‬‬
 ‫‪ . 23‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪51/‬‬
‫‪ . 22‬منبع‪ ، 33‬ص‪437/‬‬
‫‪ . 25‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪31/‬‬
‫‪ . 21‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪451/‬‬
‫‪ . 53‬منبع‪ ،33‬ص‪431/‬‬
‫‪ . 53‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪432/‬‬
‫‪ . 57‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،32‬ص‪ 54/‬و ‪174‬‬
‫‪ . 51‬دعايي سيد محمود ‪ ،‬گوشه اي از خاطرات‪ ،‬تهران‪ ،‬مؤسسه چاپ و نشر عروج‪ ،3152 ،‬ص‪322/‬‬
‫‪ . 54‬منبع‪ ، 33‬ص‪35/‬‬
‫‪ . 53‬دعايي سيد محمود ‪ ،‬گوشه اي از خاطرات‪ ،‬تهران‪ ،‬مؤسسه چاپ و نشر عروج‪ ،3152 ،‬ص‪322/‬‬
‫‪ . 53‬منبع‪ ، 33‬ص‪73/‬‬
‫‪ . 52‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪31/‬‬
‫‪ . 55‬يگانهاي ارتش عراق شامل لشكرهاي ‪ 3‬زرهي‪ 7 ،‬پياده‪ 1 ،‬زرهي‪ 4 ،‬پياده‪ 3 ،‬زرهي‪ 3 ،‬زرهي‪ 2 ،‬پياده‪ 5 ،‬پياده‪ 1 ،‬زرهي‪ 33 ،‬زرهي‪ 33 ،‬پياده‪ 37 ،‬زرهي‬
‫و ‪ 7‬تيپ از گارد رياست جمهوري بودند‪( .‬منبع شماره ‪ ،34‬ص‪)31/‬‬
‫‪ . 51‬منبع شماره‪ ،33‬ص‪73/‬‬
‫‪ . 13‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،2‬ص‪17/‬‬
‫‪ . 13‬رحماني قدرت اهلل ‪ ،‬بي پرده با هاشمي رفسنجاني‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات كيهان‪3151 ،‬ص‪ 32/‬و‪35‬‬
‫‪. 17‬منبع شماره‪،23‬ص‪ 324/‬و ‪323‬‬
‫‪ . 11‬منبع شماره ‪ ،54‬ص‪31/‬‬
‫‪ . 14‬منبع شماره ‪ ،33‬ص‪33/‬‬
‫‪. 13‬آريا فر در سال ‪ 3153‬در تعقيب قاچاق چيان در كوير بر اثر تشنگي فوت نمود‪.‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ، 33‬ص‪34/‬‬
‫‪ . 12‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪34/‬‬
‫‪ . 15‬منبع شماره ‪ ، 43‬ص‪773/‬‬

‫‪56‬‬
 ‫فصل دوم‬

‫آمادگی براي جنگ‬

‫‪57‬‬
 ‫عوامل مؤثر در بروز جنگ‬
‫اينكه در چه شرايطي و در كدام وضعيت امكان بروز يك جنگ بين دو كشور‪ ،‬محتمل است ‪ ،‬نياز به بررسي و‬
‫ارزيابي عوامل مؤثر در زمينه هاي بروز آن دارد‪ .‬انگيزه ها‪ ،‬اهداف و شرايطي كهموجب شد تا رژيم بعثي‬
‫عراق‪ ،‬تصميم بگيرد به يك جنگ تمام عيار با جمهوري اسالمي ايران دست بزند‪ ،‬نياز به مطالعه و بررسي هاي‬
‫فراواني دارد‪ .‬جنگ عراق با ايران‪ ،‬فرآيند ظهور عوامل تاريخي‪ ،‬فرهنگي‪ ،‬ژئوپلتيك و نظامي گوناگوني بوده‬
‫است‪ .‬به طور كلي مي توان بيان داشت كه عوامل ذيل مي توانند زمينه هاي بروز يك جنگ را بين كشورهاي‬
‫مختلف در شرايط گوناگون فراهم آورند كه جنگ تحميلي نيز از آنها مستثني نيست‪:‬‬
‫‪-3‬چگونگي تقسيم قدرت در جهان و جايگاه هر كشور در نظام بين الملل و سلسله مراتب قدرت و نيز تغيير در‬
‫موازنه قواي منطقه اي و جهاني و همچنين ايجاد گسل هاي قدرت در بعضي از شرايط زماني و محيطي‬
‫‪-7‬وجود زمينه هاي تاريخي و جغرافيايي در وضعيت منطقه و مناسبات دو كشور‬
‫‪-1‬اراده صاحبان قدرت در هر كشور و راهبرد آنها براي بكارگيري قدرت نظامي در جهت حل مناقشات‬
‫سياسي و اختالفات مرزي‬
‫‪-4‬همسويي و تمايل برخي از قدرت هاي جهاني با كشور آغازگر جنگ‬
‫عوامل فوق مي تواند بخش عمده اي از داليلي را كه باعث ظهور يك جنگ مي شوند را بيان نمايند‪ .‬براي‬
‫بررسي ميزان تأثير مؤلفه هاي فوق در تصميم رژيم بعثي عراق در آغاز جنگ با ايران‪ ،‬در صفحات آينده‬
‫توضيحات بيشتري ارائه خواهد شد‪ .‬به منظور درک بهتر چگونگي روندها و فرآيندهايي كه منجر به آغاز‬
‫جنگ مي گردد‪ ،‬از مدلي توصيفي به شرح ذيل استفاده مي شود‪.‬‬
‫مدل توصیفی براي تحلیل چگونگی آغاز جنگ‬
‫هميشه براي وقوع يك جنگ‪ ،‬سلسله مسائل ثابتي وجود دارد كه بر اساس آنها مي توان پيش بيني نمود كه‬
‫آيا يك كشور در شرايط وقوع جنگ قرار دارد و يا اينكه مي توان از پديدار شدن جنگ و بروز عمليات‬
‫نظامي جلوگيري كرد؟ به همين منظور مي توان از مدلي استفاده نمود كه براساس آن‪ ،‬امكان تحليل چگونگي‬
‫وقوع جنگها در گذشته‪ ،‬حال و آينده بوجود مي آيد‪ .‬به طور طبيعي هنگامي كه بين دو كشور معين‪ ،‬ابهامات‬
‫و مشكالتي سياسي به وجود مي آيد‪ ،‬ممكن است اين مسائل تبديل به اختالف شده و آرام آرام به تضاد منافع‬
‫بين دو كشور منتهي گردد‪ .‬اين تضاد منافع مي تواند تا آنجا جلو برود كه طرفين‪ ،‬نسبت به يكديگر احساس‬
‫تهديد و خطر نمايند‪ .‬بايد توجه داشت كه اين احساس تهديد‪ ،‬يك موضوع ذهني بوده و واقعيت بيروني ندارد‬
‫و تنها نسبت به ارزشها و منافع طرفين مي تواند به وجود آيد‪ .‬هنگامي كه يك كشور از تهديد صحبت مي‬
‫كند‪ ،‬مي تواند فرض بر اين باشد كه تهديد به منظور رساندن يك پيام ويژه براي طرف مقابل جهت تغيير‬
‫رفتار و يا مهار كنش هاي خويش باشد و يا مي تواند در شرايط خاصي اين تهديد به مرحلة اجرا درآيد‪.‬‬
‫بنابراين تضاد منافع دو كشور و بيان تهديد ناشي از آن‪ ،‬مي تواند يك نوع نگراني نسبت به ارزشها و منافع‬
‫طرفين مخاصمه ايجاد نمايد‪ .‬طبيعي است كه اين نگراني بالفاصله و مستقيماً منجر به جنگ نظامي نخواهد شد‪.‬‬

‫‪58‬‬
‫پس چه اتفاقي مي افتد كه تهديد توسعه يافته و به جنگ تبديل مي شود؟ حد فاصل تهديد و جنگ چيزي‬
‫است كه به آن‪ ،‬بحران مي گويند‪ .‬اين بحران مي تواند در حوزه هاي گوناگون سياسي‪ ،‬يا امنيتي و يا دفاعي‬
‫باشد و منجربه آماده باش نظامي بين دو كشور گردد‪ .‬اگر تهديدي به بحران تبديل شود و اين بحران به خوبي‬
‫از سوي طرف مقابل مديريت نگردد‪ ،‬در اين صورت مي توان انتظار داشت كه بحران موجود گسترش يافته و‬
‫به جنگ تبديل شود‪ .‬در رابطه با جنگ عراق با ايران‪ ،‬الزم است تا بررسي شود كه چه زمينه ها‪ ،‬انگيزه ها و‬
‫مسائلي موجب ايجاد احساس برتري‪ ،‬قدرت‪ ،‬نگراني و تهديد شده بود و چگونه اين تهديد در طي مدتي معين‬
‫تبديل به بحران و بحران به وجود آمده در روابط بين دو كشور‪ ،‬چگونه در نهايت تبديل به يك جنگ گسترده‬
‫و تمام عيار گرديد؟ با توجه به نكات فوق‪ ،‬مي توان مدلي از چگونگي تبديل زمينه هاي بروز اختالف به‬
‫مناقشه بين دو كشور و تشديد منازعات و تبديل آن به تهديد و سپس تغيير شرايط به وخيم شدن اوضاع و‬
‫حركت به سوي بحران و نيز چگونگي گسترش بحران به جنگ‪ ،‬ارائه كرد‪ .‬وجود زمينه هاي متفاوت تاريخي‪،‬‬
‫جغرافيايي‪ ،‬مذهبي دو كشور‪ ،‬موجب بروز اختالف سياسي بين دولت هاي آن كشورها خواهد شد‪ .‬در صورتي‬
‫كه اين اختالفات به شكل مناسبي حل نشود‪ ،‬تبديل به مناقشه بين دو كشور خواهد شد‪ .‬مناقشه بايستي از راه‬
‫سياسي حل و فصل گردد ولي چنانچه ادامه يابد مي تواند به منازعه تبديل شود‪ .‬چنانچه منازعه ادامه يابد و از‬
‫سوي طرفين كنترل نشود ممكن است به تهديد يك طرف از سوي طرف ديگر‪ ،‬منجر گردد‪ .‬معموالً طرفي كه‬
‫در خود احساس قدرت و توانايي بيشتري را مي كند سعي دارد تا با استفاده از تهديد و زور‪ ،‬خواسته هاي خود‬
‫را بر طرف مقابل‪ ،‬تحميل نمايد‪ .‬چنانچه تهديد‪ ،‬كنترل و مديريت نشود‪ ،‬مي تواند موجب بروز بحران در روابط‬
‫دو كشور گردد‪ .‬در واقع بحران‪ ،‬خروج از وضعيت عادي و رفتن به سوي نا پايداري و عدم تعادل در روابط‬
‫بين دو كشور است‪ .‬بحران بايستي به سرعت مديريت شده و از توسعه و گسترش آن‪ ،‬جلوگيري گردد‪ .‬چنانچه‬
‫به هر دليلي بحران ها‪ ،‬كنترل نشوند مي توانند موجب بروز و آغاز جنگ گردند‪ .‬بنابراين مي توان گفت كه‬
‫همه جنگ ها يك سير تاريخي و معيني را طي مي كنند و تا زمينه اي وجود نداشته باشد‪ ،‬به سادگي جنگي رخ‬
‫نمي دهد‪ .‬البته مراحل ذكر شده به اين معنا نيست كه همه جنگ ها بايستي سير توالي ذكر شده را طي كنند‪،‬‬
‫بلكه در شرايط خاصي مي تواند مراحل ذكر شده در فاصله بسيار كوتاهي اتفاق افتاده و بالفاصله جنگ آغاز‬
‫شود‪ .‬جنگ عراق با ايران نيز از وجود اين پديده خالي نيست‪ .‬بايد توجه داشت كه همه جنگ ها‪ ،‬روزي پايان‬
‫مي پذيرند و در نهايت به پيروزي يك طرف يا مصالحه طرفين و يا آتش بس ختم مي شود‪ .‬بنابراين مي توان‬
‫گفت پايان همه جنگ ها‪ ،‬رسيدن به آتش بس يا صلح و يا نابودي يك رژيم خواهد بود‪ .‬مدل تشريح شده در‬
‫فوق به صورت ذيل قابل ترسيم است‪.‬‬
‫تهديد‬ ‫ظهور منازعه‬ ‫ايجاد مناقشه‬ ‫بروز اختالف‬ ‫وجود زمينه ها‬
‫صلح‬ ‫آتش بس‪ ،‬مصالحه‪ ،‬پيروزي‬ ‫جنگ‬ ‫شرايط بحراني‬
‫بنابراين همانگونه كه توضيح داده شد‪ ،‬در مدل فوق تبديل از يك وضعيت به وضعيت بعدي‪ ،‬ناشي از عدم‬
‫مديريت صحيح بحران مي باشد‪ .‬تغيير از وضعيتي به وضعيت بعدي يك امر محتوم نيست بلكه مي تواند با‬

‫‪59‬‬
‫ديپلماسي و روابط دوستانه‪ ،‬حل شود و حتي وضعيت هاي بحراني به شرايط عادي تبديل گردد‪ .‬به هر حال با‬
‫مديريت درست‪ ،‬مي توان بر مبناي سياست برد ـ برد از صعود به مرحله بعدي‪ ،‬پرهيز كرد و شرايط را به گونه‬
‫اي دنبال نمود كه وضعيت بحراني تبديل به روابط منطقي بين دو كشور گردد‪.‬‬
‫زمینه هاي وقوع جنگ‬
‫وقوع يك جنگ‪ ،‬بدون وجود عوامل زمينه ساز آن‪ ،‬تقريباً غير محتمل به نظر مي رسد‪ .‬پديد آمدن نهضت‬
‫اسالمي در ايران و تشديد حركت هاي اجتماعي كه منجر به انقالب اسالمي گرديد‪ ،‬زمينه هايي را فراهم آورد‬
‫كه معادله قدرت و توازن قوا را در خاورميانه تا حد زيادي بهم ريخت‪ .‬در اينجا سعي مي شود به نكاتي كه با‬
‫توجه به شرايط ايران و منطقه‪ ،‬موجب بروز انگيزه در رژيم عراق جهت آغاز يك جنگ گرديد‪ ،‬پرداخته شود‪.‬‬
‫استفاده از فرصت تغییر در موازنه قوا‬
‫در سالهاي قبل از آغاز جنگ عراق با ايران‪ ،‬نظام دو قطبي بر جهان حاكميت داشت‪ .‬كشورهاي مختلف معموالً‬
‫يا وابسته به يكي از اين دو قطب و يا از نظر سياسي‪ ،‬همسوي با يكي از آنها تلقي مي گرديدند‪ .‬رقابت بين‬
‫كشورها نيز بر اساس نوع گرايش سياسي آنها به يكي از دو ابر قدرت‪ ،‬شكل مي گرفت‪ .‬بسياري از جنگ ها‬
‫به صورت نيابتي‪ ،‬از سوي يكي از دو قدرت جهاني برنامه ريزي و از سوي كشورهاي وابسته به مرحله اجرا در‬
‫مي آمد‪ .‬حتي گاهي اوقات وقتي ابر قدرتي با كشوري مي جنگيد‪ ،‬كشور جنگ ديده از سوي ابر قدرت رقيب‪،‬‬
‫مورد حمايت تسليحاتي‪ ،‬مالي‪ ،‬تبليغاتي و سياسي قرار مي گرفت‪ .‬جنگ ويتنام و جنگ كره نمونه هاي خوبي‬
‫از جنگ هاي نيابتي هستند‪ .‬در دوراني كه حاكميت عراق در كنترل حزب بعث‪ ،‬قرار داشت‪ ،‬كشور عراق‬
‫جزء بلوک بندي ابر قدرت شرق يعني شوروي سابق كه يكي از قدرت هاي حاكم بر جهان محسوب مي شد‪،‬‬
‫تلقي مي گرديد‪ .‬در اين شرايط با پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬مهمترين اتفاقي كه در ساختار سياسي منطقه رخ داد‪،‬‬
‫اين بود كه ايران از مدار سياستهاي آمريكا خارج شد‪ .‬تغيير وضعيت در ايران موجب شد تا منافع آمريكا در‬
‫منطقه خليج فارس و تا حدودي در خاورميانه مورد تهديد قرار گيرد‪ .‬آنچه در جريان نهضت اسالمي در ايران‬
‫اتفاق افتاد‪ ،‬كودتاي نظامي نبود بلكه يك حركت همگاني مردمي بود كه منجر به ظهور انقالب و تحول اساسي‬
‫در كشور گرديد‪ .‬نهضت مردم در ايران از ماهيت انقالبي و استعداد عظيم صدور انديشه انقالب و به هم ريختن‬
‫معادالت منطقه اي برخوردار بود‪ .‬بر همين اساس ‪،‬حزب بعث عراق سعي مي كرد تا ساير حكومت هاي عربي‬
‫را از برپايي جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬نگران كرده و رژيم عراق را حامي كشورهاي عربي در مقابل موج آزادي‬
‫خواهي بلند شده از ايران نشان دهد‪.‬از سوي ديگر تغيير نظام قدرت و ساختار حاكميتي در ايران‪ ،‬موجب‬
‫فروپاشي يكي از دو ستون اساسي قدرت آمريكا در منطقه خليج فارس شد‪ .‬در آن زمان‪ ،‬راهبرد امنيتي امريكا‬
‫براي حفظ امنيت مخازن نفتي و خطوط انتقال انرژي در خليج فارس‪ ،‬تكيه بر دو ستون ايران و عربستان‬
‫سعودي بود‪ .‬البته نقش ايران در حفظ امنيت خليج فارس به مراتب برتر از نقش عربستان و داراي اهميت‬
‫بيشتري براي امريكا بود‪ .‬اين ستون درحالي فرو ريخت كه هيچ جايگزيني براي اجراي استراتژي امريكا در‬
‫خليج فارس در آن مقطع زماني وجود نداشت‪ .‬بنابراين با ظهور پديده انقالب اسالمي‪ ،‬موازنة قوا در منطقه‬

‫‪61‬‬
‫خاورميانه به كلي عوض شد‪ .‬از آنجا كه آمريكا تمام منافع و سياستهاي خود را در چارچوب "راهبرد دو‬
‫ستونه" يعني ايران و عربستان در حفاظت از امنيت خليج فارس‪ ،‬تعريف كرده بود‪ ،‬بنابراين با حاكميت‬
‫جمهوري اسالمي در ايران‪ ،‬يك "خالء استراتژيك قدرت" در منطقه خاورميانه و خليج فارس بوجود آمد‪.‬‬
‫عراق تالش كرد تا از اين فرصت استفداده نمايد‪.‬يكي ديگر از فرصتهاي پديد آمده براي عراق‪،‬سرگرم شدن‬
‫شوروي به تهاجم به افغانستان و اشغال اين كشور بود‪.‬‬
‫اشغال افغانستان‬
‫شوروي در ‪ 3‬دي ماه ‪ ،3135‬با ‪ 43‬هزار نيروي نظامي افغانستان را به اشغال ارتش سرخ در آورد‪ .‬سفير شوروي‬
‫چند سال پس از اشغال افغانستان در قم به حضور امام خميني رسيد و گفت‪ :‬اشخاص خارجي آمده بودند و در‬
‫افغانستان مشغول به اخالل بودند و مخالف با ملت بودند‪ .‬دولت افغانستان از شوروي خواست كه بيايد اين كار‬
‫را بكند‪ ....‬من از او پرسيدم كه آن خارجي كه شما مي گوييد كي هست؟ كدام خارجي ها آمدند با تمجمج‬
‫(كلمات نامفهوم) گفت مثالً پاكستان‪ ،‬من بهش قصه اي را گفتم كه اساس مسائل ما هم‪ ،‬همان قصه است‪.‬‬
‫گفتم اگر شما خيال كنيد كه با سرنيزه بتوانيد يك ملتي را خاضع كنيد و استقرار هم پيدا بشود‪ ،‬اين اشتباه‬
‫است‪ .‬سرنيزه مي تواند يك مردمي را سركوب كند‪ ،‬بكشد‪ ....‬لكن نمي تواند مستقر باشد‪ .‬ملت اگر يك چيزي‬
‫خواستند‪ ،‬نمي شود به خالف ميل ملت هميشه يك كاري را انجام داد و اگر حكومت رژيمش را رژيم باشد‪،‬‬
‫ملت مسلم باشد‪ ،‬حكومت كمونيست باشد‪ ،‬اين نخواهد درست شد و شما همچو اميدي نداشته باشيد‪ .‬با بودن‬
‫يك ملت به حال نظام اسالمي و آمدن يك حكومتي براي اين ملت به نظام ديگري مثل كمونيست‪ ،‬اين مي‬
‫شود اول شماها بريزيد و بكشيد – چنانچه دارند همين كار را مي كنند – و مردم را سركوب كنيد لكن اين‬
‫استقرار نمي تواند پيدا كند‪ 3.‬در چنين شرايطي اشغال افغانستان از سوي شوروي‪ ،‬موجب نگراني بيشتر امريكا‬
‫گرديد‪ .‬روسها از ساليان دراز به دنبال دستيابي به آبهاي گرم خليج فارس بوده اند‪ .‬تضعيف امريكا پس از‬
‫انقالب اسالمي و نيز نگراني روسها در از دست دادن كنترل افغانستان با پديده اي شبيه انقالب اسالمي‪ ،‬باعث‬
‫شد تا ارتش سرخ به اين كشور هجوم ببرد‪ .‬در اين زمان شوروي از ايران انتظار داشت تا در برابر اين اقدام‬
‫نظامي و اشغال كشور همسايه و مسلمان سكوت نمايد‪ .‬ولي امام خميني دخالت شوروي در افغانستان را محكوم‬
‫و در اعتراض به اين اقدام شوروي به سفير آن كشور در ايران‪ ،‬فرمودند‪ ":‬البته دولت شوروي مي تواند‬
‫افغانستان را قبضه كند ولي نمي تواند در آنجا مستقر شود‪ .‬اگر شما خيال كرديد بتوانيد افغانستان را بگيريد و‬
‫آن را آرام كنيد اين خيالي باطل است‪ .‬ملت افغانستان مسلم است‪ .‬در مقابل حكومت افغانستان ايستاده اند‪ .‬شما‬
‫هم اگر برويد و هر قدرت ديگري هم برود‪ ،‬آنجا را مي گيرد اما نمي تواند آنجا را آرام كند و باالخره‬
‫شكست مي خورد‪ 7.‬امام در بياناتي در ‪ 34‬دي ‪ 3135‬خطاب به استادان دانشگاه تهران در اين رابطه فرمودند‪" :‬‬
‫قواي شوروي مجهز توي شهرها ريختند و دارند چه مي كنند‪ .‬البته آنها دارند مقاومت مي كنند و باالخره هم‬
‫پيروزي با ملت است انشاءاهلل " اشغال افغانستان موجب فرار ميليون ها آواره افغاني به خاک ايران و پاكستان‬
‫شد ‪ .‬حضور بيش از يك ميليون آواره افغاني در زمان جنگ موجب افزايش نيازهاي مصرفي كشور و هزينه‬

‫‪61‬‬
‫گزاف براي ايران شد‪ .‬از سوي ديگر حضور افغانهاي بيكار و نيازمند مساعدت و همچنين تظاهرات اين افراد‬
‫عليه شوروي كه گاه تا به اشغال نمايندگي هاي شوروي در ايران جلو مي رفت‪ ،‬چالش هايي را از نظر سياسي‪،‬‬
‫امنيتي و اجتماعي براي ايران به وجود آورد‪ .‬حمايت ايران از مجاهدين افغاني و مخالفت با اشغال افغانستان‪،‬‬
‫موجب تقويت همكاري شوروي با دولت عراق و تحريك عوامل كمونيست در داخل ايران براي مقابله با‬
‫دولت و نيز عدم مخالفت شوروي با كشورهاي غربي در مجامع بين المللي درباره مسائل مربوط به ايران شد‪.‬‬
‫تغییر شرایط منطقه اي‬
‫خالء استراتژيك پديد آمده در ساختار قدرت خاورميانه‪ ،‬موجب شد تا رژيم بعثي عراق از ماهيت تغيير و‬
‫تحول به وجود آمده در ايران‪ ،‬هم احساس فرصت و هم احساس تهديد كند‪ .‬اين احساس فرصت و تهديد‪،‬‬
‫موجب هم سويي تدريجي عراق با منافع آمريكا در منطقه گرديد‪ .‬رژيم بغداد احساس مي كرد كه با سرنگوني‬
‫رژيم ديكتاتوري در ايران‪،‬زمينه حركت هاي مخالف در بين مردم توسعه خواهد يافت وبا توجه به بافت‬
‫قوميتي عراق و مخالفت شيعيان و كردها با حزب بعث ‪ ،‬رژيم ديكتاتور ظالم تر و جنايتكارتر عراق نيز‬
‫سرنگون خواهد شد و يا حد اقل مناطق جنوبي عراق‪ ،‬تحت تأثير شديد رويدادهاي ايران قرار گرفته و ملتهب‬
‫خواهد شد‪ .‬بنابراين اگر تشنجات و بحران حاكم بر روابط عراق و رژيم انقالبي ايران به داخل ايران هدايت‬
‫نشود‪ ،‬ممكن است اين بحران به داخل عراق سرايت نمايد‪ .‬رژيم عراق به اين نتيجه رسيده بود كه تغيير نظام در‬
‫ايران ‪ ،‬فرصت طاليي الزم براي رهايي از نفوذ ايران در عراق و زمينه هاي الزم براي ابطال معاهده ‪3123‬‬
‫الجزاير و بازگرداندن حاكميت و سلطه كامل بر اروندرود بر مبناي معاهدۀ ‪ 3112‬و تعديل خط مرزي را بوجود‬
‫آورده است ‪.‬عراق تصور مي كرد كه فرصت پشتيباني از عربهاي ايراني به منظور شروع يك حركت اجتماعي‬
‫و آزاد شدن خوزستان از تابعيت ايران و بر انگيختن آتش اختالف هاي قومي در كردستان به منظور سرنگوني‬
‫رژيم جديد و از هم پاشيدن دولت ايران فراهم شده است‪ .‬اين فرصت تاريخي براي صدام‪ ،‬قدم برداشتن در‬
‫راهي بود كه او را به رهبري كل منطقه سوق مي داد‪ 4.‬با وقوع انقالب اسالمي‪ ،‬هم ساختار سياسي در ايران‬
‫متحول شد و هم تحوالتي در سطح منطقه صورت گرفت كه موجب شد در نهايت جبهه اي همسو بر عليه ايران‬
‫و انقالب اسالمي شكل بگيرد‪ .‬در دوران جنگ سرد‪ ،‬بين امريكا و شوروي كه دو قدرت اصلي جهاني بودند‪،‬‬
‫سياست بازدارندگي هسته اي‪ ،‬حكم فرما بود‪ .‬كشورهاي وابسته به اين دو قدرت جهاني‪ ،‬هيچگاه بدون توجه به‬
‫اين معادله وارد يك جنگ تمام عيار با يكديگر نمي شدند‪ .‬بر همين اساس در دوران رژيم شاهنشاهي و تا قبل‬
‫از قرارداد ‪ 3123‬الجزاير برخي اوقات‪ ،‬درگيري هاي پراكنده اي بين ايران و عراق بوجود مي آمد‪ ،‬اما تبديل به‬
‫يك جنگ گسترده نمي شد‪ .‬با پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬شرايط منطقه اي و ساخت قدرت در خاورميانه به هم‬
‫ريخت و ايران از گردونه قدرت اياالت متحده امريكا‪ ،‬خارج و به سمت شوروي نيز گرايش پيدا نكرد‪.‬‬
‫بنابراين يك نوع گسست قدرت در منطقه بوجود آمد‪ .‬امام خميني در ‪ 3135/33/33‬مي فرمايند‪ ":‬ما امريكا را‬
‫بيرون كرديم كه دولتي اسالمي به وجود آوريم نه اينكه شوروي را جانشين آن كنيم‪ .‬شعارهاي ملت ما‪ ،‬اين‬
‫حقيقت را جلوه گر مي سازد‪ .‬ما مرتباً گفته ايم نه غرب و نه شرق‪ .‬اگر روزي شوروي به ما فشار آورد‪ ،‬با‬

‫‪62‬‬
‫همان نيرويي با آن مقابله خواهيم كرد كه به ما امكان بيرون راندن امريكا را داد يعني نيروي ايمان‪ ".‬در‬
‫خاطرات صالح عمر علي نماينده دائمي وقت دولت عراق در سازمان ملل متحد آمده است‪ :‬پس از مذاكره‬
‫خصوصي صدام حسين با دكتر يزدي وزير امور خارجه ايران در هاوانا كه حدود يك سال قبل از آغاز جنگ‬
‫صورت گرفت‪ ،‬صدام در بين جمعي از مقامات رژيم بعث گفته بود كه هم اكنون فرصتي بدست عراق آمده‬
‫‪3‬‬
‫است كه تا يكصد سال ديگر تكرار نخواهد شد و من باليي بر سر ايراني ها بياورم كه صدايش‪ ،‬عالم را بگيرد‪.‬‬
‫از سوي ديگر با طوالني شدن عدم حضور امريكا در فضاي سياسي جمهوري اسالمي‪ ،‬اياالت متحده به دنبال‬
‫فرصتي براي بازگشت به ايران بود‪ .‬جنگ رژيم بعثي عراق‪ ،‬مي توانست اين فرصت را براي اياالت متحده‬
‫ايجاد نمايد تا دوباره ايران از ترس شكست در جنگ تحميلي‪ ،‬به دامان آمريكا بازگردد و توازن قوا بين‬
‫امريكا و شوروي برقرار شود‪ .‬رژيم بعثي عراق‪ ،‬دشمني امريكا با ايران را در چنين شرايطي به عنوان يك‬
‫فرصت تاريخي تلقي نمود تا بتواند به اهداف تاريخي خود از طريق جنگ با ايران‪ ،‬دسترسي يافته و به بلند‬
‫پروازي هاي حزب بعث تحقق بخشد‪ .‬بنابراين مي توان گفت زماني جنگ از سوي رژيم بعثي عراق بر ايران‬
‫تحميل گرديد كه منافع دولت امريكا با منافع رژيم بعثي عراق همسو گرديد و شوروي نيز از بروز چنين‬
‫جنگي نگران نبود‪.‬‬
‫تلقی دولت عراق از كاهش قدرت ایران پس از تغییر نظام شاهنشاهی‬
‫پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬كه موجب قطع نفوذ امريكا در ايران و همچنين جداشدن ايران از حوزه قدرت و نفوذ‬
‫اياالت متحده شد‪ ،‬اين تصور را در رژيم بعثي عراق به وجود آورد كه ايران در چنين شرايطي‪ ،‬از نظر سياسي و‬
‫نظامي به شدت تضعيف گرديده و داراي قدرتي كه بتواند با قدرت نظامي عراق مقابله كند نيست‪ .‬در زمان‬
‫شاه‪ ،‬ايران جزو متحدان سياسي و نظامي آمريكا بود و بر اساس دكترين نيكسون‪،‬همكاري دو كشور در راستاي‬
‫مصالح آمريكا در خاورميانه و بر اساس راهبرد امنيت ملي ايران كه درپيوند با آمريكا تعريف مي شد قرار‬
‫داشت‪.‬پايان يافتن عمر رژيم شاهنشاهي‪ ،‬موجب بروز تحوالت جديدي در منطقه خاورميانه شد كه به طور‬
‫طبيعي منجر به ايجاد تنش و درگيري بين دو كشور ايران و عراق گرديد‪ .‬عراق نگران تكرار پديده نهضت‬
‫اسالمي در بين مردم آن كشور بود و ايران هم نسبت به مداخالت عراق در نا آرامي هاي استان هاي مرزي‪،‬‬
‫معترض بود‪ .‬نگاه رژيم بعثي عراق به وضعيت داخلي ايران با اين تصور كه جمهوري اسالمي‪ ،‬ارتش و قواي‬
‫مسلح منسجمي ندارد‪ ،‬اين احساس را در صدام حسين پديد آورد كه مي تواند همچون اشغال ايران در شهريور‬
‫‪ ،3173‬بدون آنكه نيازي به جنگيدن زياد باشد‪ ،‬صرفاً با راهپيمايي ارتش بعثي‪ ،‬بخشهاي زيادي از خاک ايران را‬
‫به تصرف خود در آورد‪ .‬او فكر مي كرد درگير شدن و جنگيدن با ايران آسان است و مي تواند سريع به‬
‫اهداف و نتايج دلخواه خود برسد‪ .‬امام خميني در اين باره مي فرمايند‪ " :‬صدام هم پيش خود فكر كرد و اين‬
‫فكر را هم تقويت كردند شيطان هاي بزرگ در او كه تو به ايراني كه االن بهم خورده است و هرج و مرج‬
‫است و ارتشي ندارد و چيزي ندارد‪ ،‬حمله كن و اسم خودت را مثل اسم سعد وقاص كن و خودت را بگو فاتح‬
‫قادسيه‪ 2 " .‬بر همين اساس رژيم بعثي عراق از آغاز پيروزي انقالب اسالمي تا شروع جنگ تحميلي كه حدود‬

‫‪63‬‬
‫‪ 31‬ماه فاصله بود‪ ،‬خود را از نظر برنامه ريزي‪ ،‬طرح ريزي هاي عملياتي و تاكتيكي و نيز حل مشكالت فني و‬
‫همچنين انباشت سالح هاي بيشتر و توسعه ي قدرت فزون تر آماده و مهيا كرد‪.‬‬
‫وجود زمینه هاي تاریخی و اختالفات مرزي‬
‫از قرن نوزدهم و از دوره دولت عثماني‪ ،5‬هميشه اختالفات و كشمكشهاي مرزي بين ايران و عراق وجود‬
‫داشته است‪ .‬عمده اختالفات بر سر دو چيز‪ ،‬يكي چگونگي تعيين خط مرزي در اروندرود و ديگري ادعاي‬
‫عراق در مورد بعضي از ارتفاعات مرزي در غرب كشور بوده است‪.‬‬
‫الف‪ -‬اختالف بر سر چگونگی كنترل رودخانه اروند‬
‫ازساليان دراز هميشه حكومت هاي حاكم بر بين النهرين بدنبال تسلط كامل بر اروندرود بوده اند‪.‬يكي از‬
‫بزرگترين و عريض ترين رودخانه هاي خاورميانه كه داراي آب شيرين قابل كشتيراني است اين رودخانه مي‬
‫باشد‪ .‬اروند رود داراي ‪ 53‬كيلومتر طول وبين‪ 133‬تا‪ 133‬متر عرض مي باشد و مرز بين ايران و عراق را تشكيل‬
‫مي دهد‪ .‬از جايي كه دو رودخانه دجله و فرات بهم مي پيوندند‪ ،‬شط العرب تشكيل مي شود‪ .‬طول شط العرب‬
‫حدود ‪ 333‬كيلومتر است‪ .‬از نقطه اي كه رودخانه كارون كه بزرگترين رودخانه ايران است در دهانه خرمشهر‬
‫به شط العرب مي ريزد‪ ،‬اين رودخانه اروند‪ ،‬ناميده مي شود‪ .‬اروند به مفهوم آب رودخانه با جريان تند است‪.‬‬
‫ايران در كنار ساحل اروند تأسيسات عظيمي را از جمله بندر خرمشهر‪ ،‬پايگاه دريايي خرمشهر‪ ،‬پااليشگاه عظيم‬
‫نفت آبادان و بندر آبادان را در طول ساليان دراز احداث كرده است‪ .‬اروندرود‪ ،‬بندرهاي بزرگي مثل خرمشهر‪،‬‬
‫آبادان و بصره را به خليج فارس متصل مي كند و يكي از عوامل عمده اختالف بين ايران و عراق در طول‬
‫ساليان دراز بوده است‪ .‬در تمام قراردادها و معاهده هايي كه از سال ‪ 3123‬ميالدي يعني از پيمان قسطنطنيه كه‬
‫بين ايران و عثماني منعقد شد تا سال ‪ 3123‬الجزاير كه بين ايران و عراق منعقدگرديد‪ ،‬نقطه اصلي اختالف بين‬
‫دو كشور‪ ،‬آبراه اروندرود بوده است‪ .‬عراق نام اين رودخانه را شط العرب مي داند كه مربوط به ‪ 133‬سال پيش‬
‫است‪ .‬در حالي كه ايران بر اساس اسناد و مدارک از جمله آنچه در شاهنامه حكيم ابوالقاسم فردوسي در ‪3333‬‬
‫سال پيش آمده است‪ ،‬آن را اروند رود مي نامد‪ .‬فردوسي مي فرمايد‪:‬‬
‫به تازي تو اروند را دجله خوان‬ ‫اگر تو نداني همي پَهْلَوي زبان‬
‫الزم به ذكر است كه بخش عمده اي از آب رودخانه دجله را آب هايي تشكيل مي دهد كه از ايران به عراق‬
‫مي رود‪ .‬در مجموع ‪ 37‬رودخانه ايران به عراق مي ريزد‪ .‬عراق هميشه تمايل به مالكيت كامل اين رودخانه‬
‫داشته و ساحل ايران را مرز دو كشور مي خواسته است‪ .‬ولي مشخص است كه اگر مرز در كنار ساحل باشد‬
‫بدليل وجود جزر و مد‪ ،‬اين ساحل دائم تغيير مي كند و اختالفات دو كشور ادامه مي يابد‪ .‬در همه جاي دنيا نيز‬
‫خط القعر و يا خط منصف رودخانه ها به عنوان مرز كشورها تعيين مي شود و رودخانه هاي مرزي بصورت‬
‫مشترک مي باشد‪ .‬از سال ‪ 3135‬كه اولين چاه نفت در مسجد سليمان ايران كشف شد و ايران يكي از توليد‬
‫كنندگان نفت در جهان گرديد‪ ،‬انگليس دوباره اختالفات بر سر اروند رود را زنده كرد تا بتواند از اين طريق‬
‫كنترل خود بر منطقه را حفظ نمايد‪ .‬در دوران صدام حسين‪ ،‬كنترل كامل و حق حاكميت بر اروندرود‪ ،‬به‬

‫‪64‬‬
‫عنوان يك هدف ملي در دستور كار رژيم عراق قرار گرفته بود‪ .‬در همين حال‪ ،‬ايران معتقد بوده است كه اين‬
‫رودخانه در مالكيت هر دو كشور بوده و رژيم حقوقي رودخانه هاي مرزي بر آن حاكم است‪ .‬بنابراين خط‬
‫القعر رودخانه‪ ،‬كه به خط تالوگ معروف است‪ ،‬خط مرزي دو كشور مي باشد و نيمي از رودخانه به هريك از‬
‫دو كشور تعلق دارد‪ .‬بنابراين كشتي هاي طرفين بدون نياز به مجوز از كشور ديگر مي توانند با پرچم خود در‬
‫اين رودخانه تردد نمايند‪.‬‬
‫ب‪ -‬اختالف در مورد كنترل برخی از ارتفاعات مهم در مرز‬
‫وجود بعضي ارتفاعات سركوب كه از نظر نظامي براي عراق اهميت زيادي داشته است از موارد ديگر اختالف‬
‫بين دو كشور بوده است‪.‬عمده اين اختالف بر سر ارتفاعات جبل حمرين‪ ،‬زين الكش و ارتفاعات ميمك‬
‫بخصوص در مناطق نزديك به بغداد در منطقه مرزي غرب ايران بوده است‪ .‬در طول تاريخ توافق نامه هاي‬
‫متعددي به منظور حل اختالفات مرزي بين دو كشور به امضاء رسيد كه آخرين آنها قرارداد موسوم به قرارداد‬
‫‪ 3123‬الجزاير بود‪ .‬گرچه هر دو كشور از ديرباز بر سر اروند رود و همچنين برخي از نقاط مرزي با هم‬
‫اختالف نظرهايي داشته اند ولي اين اختالفات زمينه ساز بروز يك جنگ گسترده نشد‪ .‬اما آتش جنگ از زماني‬
‫شعله ور گرديد كه درعراق‪ ،‬صدام حسين جاي حسن البكر را در دولت بعثي گرفت‪ .‬انتظار آن بود كه‬
‫اختالفات مرزي ايران و عراق با انعقاد قرارداد الجزيره‪ ،‬در سال ‪ 3131‬هجري شمسي به پايان برسد ولي رژيم‬
‫بعثي عراق در پي انعقاد اين قرارداد‪ ،‬همچنان به توسعه توانمنديهاي نظامي خود افزود و در پي فرصتي براي‬
‫برهم زدن آن بود‪ .‬شروع نهضت اسالمي در ايران‪ ،‬موجب افزايش واگرايي بين رژيم بعثي در عراق و انقالب‬
‫اسالمي در ايران گرديد‪ .‬از اوايل سال ‪ 3132‬كه نهضت مردم ايران عليه رژيم شاهنشاهي شدت گرفت‪ ،‬دولت‬
‫عراق در مورد ‪ 73‬ميله مرزي ادعاي اختالف نمود‪ .‬در واقع با مشاهده تزلزل در حكومت ايران‪ ،‬دولت عراق‪،‬‬
‫بدينوسيله بهانه اي را براي درگيري با ايران براي خود حفظ نمود‪ .‬رژيم بعثي عراق ظهور انقالب اسالمي را‬
‫فرصتي تاريخي براي جدايي ايران از امريكا و نيز در جهت كاهش ضعف هاي خويش در برابر ايران‪ ،‬ارزيابي‬
‫مي كرد و آن را تهديدي دراز مدت براي از بين رفتن حكومت ديكتاتوري و ماركسيستي در عراق مي‬
‫دانست‪ .‬بنابراين با برنامه ريزي و اقدامات مداوم‪ ،‬جهت انجام يك جنگ پيشدستانه‪ ،‬تالش نمود تا ابتكار عمل‬
‫در اين زمينه را بدست گيرد‪.‬‬
‫بروز اختالف و افزایش مناقشه‬
‫دولت بعث عراق از لحظه اي كه متوجه شد كه نهضت اسالمي مردم ايران در حال اوج گيري و به ثمر رسيدن‬
‫است‪ ،‬اقدامات وسيعي را عليه رهبري نهضت و به نفع رژيم شاهنشاهي و عليه ملت ايران‪ ،‬انجام داد‪ .‬اين اقدامات‬
‫رژيم بعثي‪ ،‬موجب افزايش و توسعه شكاف بين مردم ايران و دولت عراق گرديد‪ .‬رئوس رفتاري كه دولت‬
‫عراق از زمان جدي شدن نهضت اسالمي‪ ،‬عليه ملت ايران انجام داد به شرح ذيل است‪:‬‬
‫الف‪ -‬در تنگنا قراردادن امام خمینی‬
‫با اوج گيري نهضت اسالمي ايران‪ ،‬در تابستان سال ‪ 3132‬يك هيئت بلند پايه از طرف ساواک به بغداد رفته و‬

‫‪65‬‬
‫با سعدون شاكر رئيس سازمان امنيت عراق‪ ،‬مالقات مي نمايد‪ .‬در پي اين ديدار و در اجراي توافقنامه وزراي‬
‫خارجه سه كشور آمريكا‪ ،‬عراق و ايران در نيويورک‪ ،‬دولت عراق تصميم به اخراج امام خميني از آن كشور‬
‫مي گيرد‪ 1.‬ابتدا‪ ،‬رژيم بعثي عراق‪ ،‬منزل حضرت امام خميني در شهر نجف اشرف را به دنبال درخواست رژيم‬
‫شاهنشاهي از دولت عراق‪ ،‬به بهانه اجراي قرارداد ‪ 3123‬الجزاير در روز دوم مهرماه سال ‪ 3132‬محاصره نمود‪.‬‬
‫مأموران امنيتي عراقي تالش كردند تا ارتباط امام با مردم ايران و با دوستان خود در نجف را به منظور خاموش‬
‫كردن جريان اسالمي مخالف رژيم شاهنشاهي در ايران قطع نمايند‪ .‬بدين صورت‪ ،‬اولين درگيري بين رهبري‬
‫انقالب ايران‪ ،‬زماني بوقوع پيوست كه بغداد از امام خميني خواست تا خاک عراق را ترک گويد زيرا ايشان از‬
‫نظر دولت عراق‪ ،‬محرک اصلي انقالب بود‪ 33.‬دولت عراق قصد داشت تا بدين صورت بتواند بر نهضت اسالمي‬
‫مردم ايران اثر منفي گذاشته و حركت مردم ايران براي سرنگوني رژيم شاهنشاهي را كند نمايد‪ 33.‬در طول‬
‫دوران اقامت امام خميني در عراق‪ ،‬نوعي كنترل امنيتي و سياسي توسط حكومت بغداد در اطراف امام وجود‬
‫داشت‪ .‬در سالهاي اوليه تبعيد امام به نجف‪ ،‬دولت عراق براي اينكه به رژيم شاه در مسايل مرزي فشار بياورد‪،‬‬
‫مانع از تردد انقالبيون ايراني به شهرهاي نجف و كربال نمي شد و آنها مي توانستند با امام تماس داشته باشند‪.‬‬
‫رژيم بعثي در سال هاي اوايل دهه ‪ 3133‬به صورت محدودي اجازه تأسيس يك شبكه راديويي را نيز به‬
‫انقالبيوني كه طرفدار امام بودند داده بود‪ .‬ولي با اوج گيري نهضت اسالمي در سال ‪ 3133‬رفتار دولت عراق با‬
‫امام تغيير كرد و فشارها بر ايشان آنقدر ادامه يافت تا ايشان را وادار به خروج از عراق كردند‪ .‬بنابراين با‬
‫(ره)‬
‫و استقرار در كشور فرانسه‪ ،‬عمالً فشار رژيم بعثي عراق بر نهضت امام‬ ‫ترک عراق از سوي حضرت امام‬
‫خميني تشديد شد‪ .‬رژيم بعثي عراق تا قبل از شروع نهضت اسالمي مردم در ايران‪ ،‬به ظاهر نشان ميداد كه‬
‫دولت آقاي حسن البكر با انقالبيون ايراني مشكل چنداني ندارد ولي پس از اوجگيري مبارزات اسالمي در سال‬
‫‪ 3133‬محدوديت نسبت به فعاليت هاي امام خميني در كشور عراق شدت گرفت‪ .‬رفت و آمدها به منزل امام در‬
‫نجف به سختي انجام ميشد تا اينكه دولت عراق امام را مجدداً از آن كشور تبعيد كرد‪ .‬ابتدا قرار بر اين بود كه‬
‫امام به كويت بروند‪ .‬امام تا مرز كويت رفتند ولي به يكباره امام را از مرز بازگرداندند‪ .‬امام خميني هم عازم‬
‫پاريس در كشور فرانسه شدند و به صورت تبعيد در آنجا در روستاي نوفل نوشاتو اقامت گزيدند‪ .‬حضرت امام‬
‫عالقمند بودند تا به يك كشور اسالمي مثل سوريه عزيمت نمايند و از اينكه به كشورهاي غربي بروند تا‬
‫حدودي نگران بودند‪ .‬اين اولين بد رفتاري دولت بعثي عراق با ايران قبل از پيروزي انقالب اسالمي بود كه‬
‫نشان ميدهد دولت عراق كامالً در اختيار اهداف جاه طلبانه خويش و تمايالت رژيم شاه و نيز آمريكا و‬
‫شوروي قرار گرفته است‪ .‬اين مقطع كه از پيروزي انقالب تا تصرف سفارت آمريكا مي باشد از اين جهت مهم‬
‫است كه در اين دوره چند اتفاق اساسي هم در داخل ايران و هم در داخل عراق افتاد كه مي توانست تهديد را‬
‫كنترل كند تا تبديل به بحران و نهايتاً جنگ نشود‪ .‬از جمله اين اتفاقات‪ ،‬طرح سيمرغ بود كه آن را در اسناد‬
‫قبل از انقالب مي توان يافت‪ .‬بر اساس اين طرح در آبان سال ‪ 3132‬يعني ‪ 1‬ماه قبل از پيروزي انقالب‪ ،‬بين‬
‫دولت شاه و رژيم عراق توافق مي شود تا مرحله جديدي از سركوبي كردهاي مخالف رژيم بعثي عراق انجام‬

‫‪66‬‬
‫شود‪ .‬دو دولت براساس قرارداد ‪ 3123‬الجزاير توافق كرده بودند كه ايران از كردهاي عراقي حمايت نكند و‬
‫عراق نيز از تشكيالت خلق عرب خوزستان حمايت نكند‪ .‬نكته جالب اين توافق عكس العملي است كه حسن‬
‫البكر به منظور نشان دادن حسن نيت خود به شاه ايران انجام مي دهد و آن اخراج حضرت امام(ره) از كشور‬
‫عراق است‪ .‬بنابراين اخراج حضرت امام(ره) از عراق برابر همين توافق بوده است و شاه هم متقابالً براي اجراي‬
‫اين طرح به رژيم عراق كمك مي كند‪ .‬در همين ايام صدام قبل از رياست جمهوري و در دولت حسن البكر‪،‬‬
‫در شوراي عالي انقالب عراق صحبتي كرده مبني بر اينكه من نگران حوادث سال‪ 3153‬هستم چون احتمال‬
‫ميدهم كه روحانيون در ايران موفق بشوند و بتوانند يك حكومت مستقل تشكيل داده و ممكن است در‬
‫سالهاي آينده دولت جديد ايران به عراق حمله كند‪ .‬بنابراين مي توان گفت قبل از به ثمر رسيدن نهضت‬
‫اسالمي در ايران‪ ،‬صدام حسين در رأس حزب بعث ‪ ،‬شروع به زمينه چيني و ايجاد نگراني در مقامات و‬
‫دولتمردان عراق درباره اوضاع ايران كرده است‪.‬‬
‫ب‪ -‬تشکیل قرارگاه اطالعاتی و عملیاتی در بصره‬
‫سه ماه قبل از پيروزي انقالب اسالمي در آبان ماه ‪ 3132‬رژيم عراق‪ ،‬برزان تكريتي برادر صدام حسين را مأمور‬
‫تشكيل يك قرارگاه اطالعاتي و عملياتي در بصره نمود تا شرايط ايران را تحت نظر قرار داده و با عناصر عرب‬
‫زبان و گروه خلق عرب در خوزستان ارتباط برقرار كرده و آنها را در جهت اهداف خود‪ ،‬فعال نمايد‪ 37.‬با‬
‫اعالم انحالل ساواک در ايران در دي ماه ‪ 3132‬و كاهش قدرت امنيتي و سياسي رژيم شاه و از هم گسيخته‬
‫شدن بدنه ارتش با فرار سربازان از پادگان ها‪ ،‬رژيم بعثي عراق به فكر استفاده از فرصت افتاد و در صدد برآمد‬
‫تا در امور داخلي ايران فعال شود‪ .‬صدام احساس مي كرد كه سقوط نظام استبدادي شاه در ايران و تشكيل يك‬
‫حكومت مردمي اسالمي در كنار مرزهاي عراق‪ ،‬پايه هاي ديكتاتوري حزب بعث عراق را متزلزل خواهد كرد‪.‬‬
‫در چنين شرايطي رژيم عراق در تالش بود تا براي بقاياي رژيم شاهنشاهي نيز اميد و امكان ضربه زدن به‬
‫حركت مردم را فراهم نمايد‪.‬ظهور نهضت اسالمي هم رژيم بعثي عراق را از اهداف انقالب اسالمي نگران كرده‬
‫بود و هم فروپاشي حكومت شاه مي توانست فرصتي را براي حزب بعث فراهم آورد تا از خال قدرت ايجاد شده‬
‫استفاده نمايد‪ .‬بنابراين عراق ابتدا تالش نمود تا در جهت تضعيف و جلوگيري از برپايي چنين حكومتي تالش‬
‫نمايد‪.‬اما با پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬عراق بر تالش هاي اطالعاتي خود در باره ايران افزود و سعي كرد تا سر‬
‫پنجه هايي را درون استانهاي مرزي ايران فعال نمايد‪ .‬با اين تدبير‪،‬رژيم بعثي عراق حمايت از جبهه التحرير‬
‫خوزستان را در برنامه خود قرار داد و اعضاي آنرا با كالشينكف‪ ،‬مسلح نمود‪ .‬بدين منظور استخبارات عراق ‪3‬‬
‫مركز اطالعاتي و آموزشي را از ابتداي سال ‪ 3135‬در اطراف مرز و در داخل خاک عراق از مرز دهلران تا‬
‫شلمچه راه اندازي نمود تا هم اطالعات داخل ايران بويژه خوزستان را جمع آوري نمايد و هم اعضاي خلق‬
‫‪31‬‬
‫عرب را آموزش داده‪،‬مسلح نمايد وبراي انفجارات لوله هاي نفتي و ساير اقدامات‪ ،‬راهي ايران كند‪.‬‬
‫توسعه منازعه‬
‫همزمان با پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬رژيم بعثي عراق احزاب كرد ايراني موجود در داخل خاک عراق را‬

‫‪67‬‬
‫سازماندهي مجدد كرده و آنها را به داخل خاک ايران گسيل داشت‪ .‬احزاب دموكرات و كومله در كردستان و‬
‫آذربايجان غربي‪ ،‬تالش نمودند تا پادگان هاي ارتش را تصرف و قواي مسلح را از اين منطقه بيرون نمايند‪.‬‬
‫همچنين حزب بعث عراق‪ ،‬جرياني به نام "خلق عرب" و يا "جبهه التحرير" را در بين مردم عرب خوزستان‬
‫سازماندهي و آنها را آموزش داد و براي انجام عمليات هايي در خوزستان‪ ،‬مأمور نمود‪.‬آنها كه با سالح هاي‬
‫كالشينكف روسي مجهز شده بودند به منظور خارج كردن استان هاي غربي كشور از كنترل ايران‪ ،‬تالش‬
‫گسترده اي را آغاز و جنگ مسلحانه را به راه انداختند‪ .‬پايگاه هاي اصلي فرماندهي و پشتيباني اين گروه ها در‬
‫خاک عراق قرار داشت و آنها در جهت اميال رژيم بعثي عراق گام برمي داشتند‪ .‬دولت عراق به احزاب كردي‬
‫به ويژه حزب دمكرات به دبيركلي عبدالرحمن قاسملو در كردستان ايران و همچنين به طرفداران خلق عرب‬
‫در استان خوزستان تسليحات فراوان ميداد‪.‬مسلح شدن پيشمرگه هاي كرد وعناصر خلق عرب ‪،‬حوادثي به شرح‬
‫ذيل را در استانهاي همجوار با عراق بوجود آورد‪.‬‬
‫الف‪ -‬وقایع كردستان‬
‫پس از پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬احزاب قديمي كرد در استان كردستان و بخش جنوبي استان آذربايجان غربي‬
‫فعال شدند‪ .‬بعضي از عناصر رژيم شاهنشاهي هم كه از مخالفين انقالب اسالمي بودند‪ ،‬از سراسر ايران به‬
‫كردستان رفته و به همكاري با احزاب دموكرات و كومله كه وابسته به رژيم بعثي عراق بودند‪ ،‬پرداختند‪.‬‬
‫احزاب دموكرات و كومله با تشكيل گروه هاي مسلح از بين مردم كرد‪ ،‬توانستند در همان هفته هاي اول پس‬
‫از پيروزي انقالب‪ ،‬برخي از پادگان هاي ارتش را در مهاباد و سنندج غارت نموده و سالح هاي آنها را در‬
‫اختيار بگيرند و ناامني هاي فراواني را در استان هاي غربي كشور ايجاد نمايند‪ .‬اين نا امني ها باعث شد تا‬
‫بخشي از توان سپاه و ارتش درگير مسائل امنيت در اين مناطق گردد‪ 34.‬حادثه و ناامني در كردستان درست‬
‫يك هفته پس از پيروزي انقالب اسالمي در شهر مهاباد شروع شد‪ .‬حزب دمكرات كردستان از فرصت فقدان‬
‫اقتدار دولت مركزي استفاده كرده و با حمله افراد خود به پادگان ارتش در مهاباد‪ ،‬در تاريخ اول اسفند ‪3132‬‬
‫آن را خلع سالح و تعداد ‪ 12‬عراده توپهاي ‪ 333‬ميليمتري و ‪ 35‬دستگاه تانك ‪ M47‬را به كوههاي اطراف شهر‬
‫انتقال دادند‪ .‬آنها با اين سالح ها و نيز با كالشينكف هايي كه از عراق دريافت مي كردند‪ ،‬مراكز دولتي و‬
‫نظامي را مورد هدف قرارمي دادند‪ .‬فردي معروف به سرگرد عباسي كه گفته مي شد يكي از درجه دارهاي‬
‫دوران رژيم شاهنشاهي بوده است‪ ،‬تشكيالت مسلحانه حزب دموكرات در مهاباد را اداره مي كرد‪ .‬اين فرد در‬
‫سال ‪ 3135‬از سوي يكي از بسيجيان دالور شهر اروميه به نام آقاي نادر عليزاده در محل دفتر حزب مورد حمله‬
‫قرار گرفت و كشته شد‪ .‬در اين درگيري نادر عليزاده نيز به شهادت رسيد‪33 .‬حزب دموكرات با استفاده از‬
‫سالح ها و مهماتي كه از غارت پادگان مهاباد به دست آورده بود در ‪ 72‬اسفند ماه ‪ 3132‬به پادگان سنندج‬
‫مركز لشكر ‪ 75‬پياده كردستان حمله‪ ،‬فرمانده آنرا به گروگان گرفته و با خود همراه كرده و ‪ 73‬نفر را به‬
‫شهادت رساند‪ .‬همچنين حزب دموكرات با تصرف ساختمان صدا و سيما‪ ،‬سرپرست لشكر ‪ 75‬را كه از اهالي‬
‫كردستان بوده وادار به دادن پيام به اعضاي لشكر و در خواست از آنان براي عدم مقاومت و واگذاري پادگان‬

‫‪68‬‬
‫به حزب دموكرات نمود‪ .‬در چنين شرايطي امام خميني در مورد حمالت به پادگانها واكنش نشان داده و طي‬
‫اطالعيه اي در تاريخ ‪ 3132/37/75‬اعالم كردند‪" :‬شنيده شده عده اي وضع كردستان عزيز را مغشوش كرده اند‬
‫و نمي خواهند بگذارند مسلمانان آسايش داشته باشند و بر خالف اسالم عمل مي كنند‪ .‬اين عده به ارتش كه‬
‫اكنون به سوي ملت مسلمان برگشته و از آن تبعيت مي كنند حمله مي برند و آنها را مورد توهين قرار مي‬
‫دهند‪ .‬اين قبيل كارها بر خالف اسالم و مصالح مردم مسلمان است‪ .‬مردم كردستان و ساير نقاط بايد بدانند كه‬
‫هرگونه حمله به ارتش ژاندارمري از نظر ما مردود است و ما با برادران اهل سنت خود هيچ اختالفي نداريم‪،‬‬
‫همه اهل ملت واحد و قرآن واحد هستيم‪ .‬ارتش و ژاندارمري و پليس نيز بايد بدانند كه از اين به بعد‪ ،‬آنها‬
‫حافظ مصالح و استقالل مردم مسلمانند و اگر كسي به آنها حمله كند از مردم مسلمان نيست و از عمال اجانب‬
‫است و بايد نيروهاي مسلح با قدرت از منافع و مصالح ملت مسلمان دفاع كنند و هر گونه حمله اي را به خود و‬
‫به نواميس مردم با قدرت دفع نمايند‪ 33".‬با صدور اين پيام خطاب به اهالي محترم كردستان‪ ،‬اين بار ارتش در‬
‫مقابل حمله به خود‪ ،‬ايستادگي كرده و پس از ‪ 33‬روز مقابله با عناصر مسلح حزب دموكرات پادگان سنندج را‬
‫از محاصره نجات داد‪ .‬همين اقدام موجب اختالف بين سرلشكر قرني رئيس ستاد ارتش با دولت موقت شده و‬
‫در نهايت موجب استعفاي تيمسار قرني گرديد‪ .‬شهر سنندج در اختيار حزب دموكرات باقي ماند فقط پادگان‬
‫لشكر ‪ 75‬و فرودگاه سنندج در اختيار قواي دولتي بود تا آنكه در ‪ 3135/7/71‬اين شهر به طور كامل از كنترل‬
‫حزب دموكرات خارج و به دست نيروهاي جمهوري اسالمي افتاد‪ .‬دولت موقت‪ ،‬وقايع كردستان را موضوعي‬
‫سياسي تلقي كرده و جمعي را با عنوان «هيأت حسن نيت» به آن منطقه اعزام نمود‪ .‬سيستم فكري و تصور‬
‫دولت موقت اين بود كه حزب دمكرات يك گروه ايراني و خودي هستند كه به داليلي از وضع پيش آمده‬
‫استفاده كرده و چند شهر را گرفتهاند‪ ،‬بنابراين براي حل اين مشكل‪ ،‬گروهي را به نمايندگي از خود براي‬
‫مذاكره با آنها به سنندج فرستاد‪ .‬افرادي از شوراي انقالب به نمايندگي از امام خميني از جمله آيت اهلل طالقاني‪،‬‬
‫آيت اهلل شهيد بهشتي‪ ،‬حجت االسالم هاشمي رفسنجاني‪ ،‬صدر حاج سيد جوادي‪ ،‬ابوالحسن بني صدر و داريوش‬
‫فروهر در سفر به كردستان‪ ،‬در اول فروردين ‪ ،3135‬سعي داشتند تا مشكالت امنيتي آنجا را حل نمايند ولي‬
‫عمالً حزب دموكرات به راه خود ادامه داد و بر حجم نا امني ها افزود‪ .‬احزاب پديد آمده در كردستان به جاي‬
‫همراهي و پاسخ مثبت دادن به هيأت حسن نيت دولت موقت‪ ،‬تالش هاي سياسي دولت و سعي جمهوري‬
‫اسالمي براي پرهيز از برخوردهاي مسلحانه را حمل بر ضعف دولت مركزي مي كردند‪ .‬بدين ترتيب اوضاع‬
‫امنيتي در كردستان و آذربايجان غربي به تدريج بدتر شد‪ .‬نتيجه مذاكره «هيأت حسن نيت» عمالً اين شد كه‬
‫گروههاي مسلح‪ ،‬فرصت بيشتري يافته و دل و جرأت زيادتري پيدا نموده و در نتيجه قواي دولتي با تلفات‬
‫سنگينتري توانستند سنندج و ساير شهرها را از تصرف آنها خارج نمايند‪ .‬يكي از اقدامات حزب دموكرات‬
‫اشغال شهر پاوه در كردستان و ايجاد فضاي ناامن براي مردم آن شهر در تابستان ‪ 3135‬بود‪ .‬امام خميني در‬
‫‪ 3135/3/72‬براي حل اين مشكل‪ ،‬طي پيامي در ‪ 74‬ماه رمضان ‪ 3111‬مرقوم فرمودند‪ :‬از اطراف ايران گروه‬
‫هاي مختلف ارتش و پاسداران و مردم قدرتمند تقاضا كرده اند كه من دستور بدهم به سوي پاوه رفته و غائله‬

‫‪69‬‬
‫را ختم كنند‪ .‬من از آنان تشكر مي كنم و به دولت و ارتش و ژاندارمري اخطار مي كنم اگر با توپها و تانك‬
‫ها و قواي مجهز تا ‪ 74‬ساعت ديگر حركت به سوي پاوه نشود‪ ،‬من همه را مسئول مي دانم‪ ....‬به دولت دستور‬
‫مي دهم وسايل حركت پاسداران را فوراً فراهم كنند‪ ....‬مكرر از منطقه اطالع مي دهند كه دولت و ارتش‬
‫كاري انجام ندادند‪ .‬ايشان در پيام ديگري در فرداي آن روز خطاب به رؤساي ارتش‪ ،‬ژاندارمري و سپاه مرقوم‬
‫فرمودند‪ :‬كه تمام مرزهاي منطقه را با فوريت ببندند كه اشرار به خارج نگريزند‪ .‬همچنين در فرداي آن روز با‬
‫شدت گرفتن حضور حزب دموكرات در سنندج امام خميني طي حكمي در ‪ 75‬مرداد ‪3135‬مرقوم فرمودند‪:‬‬
‫" السّاعه خبر رسيد كه در سنندج حزب دموكرات‪ ،‬ارتشي ها و سازمان هاي آنها را محاصره كرده است و‬
‫اگر تا نيم ساعت ديگر كمك نرسد اسلحه ها را مي برند و از مسجد سنندج به ما اطالع داده اند كه حزب‬
‫دموكرات زن هاي ما را به گروگان برده است‪ .‬اكيداً به كليه قواي انتظامي دستور مي دهم به پادگان ها مراكز‬
‫ابالغ كنند كه به قدر كافي به طرف سنندج حركت كنند و با شدت اشرار را سركوب نمايند‪ .‬پاسداران انقالب‬
‫در هر محلي هستند به مقدار كافي به طرف سنندج و كردستان با پل هوايي بسيج شوند و با شدت‪ ،‬تمام اشرار‬
‫را سركوب نمايند‪ .‬تأخير ولو به قدر يك ساعت‪ ،‬تخلف از وظيفه و به شدت تعقيب مي شود‪ .‬از ملت ايران مي‬
‫خواهم كه مراغب باشند هر يك از مأمورين تخلف كردند فوري اطالع دهند‪ .‬من انتظار دارم كه تا نيم ساعت‬
‫ديگر از قواي انتظامي به من خبر بسيج عموم برسد "‪ .‬در بعدازظهر همان روز امام ضمن تشكر از مردم مرقوم‬
‫فرمودند‪ :‬اكنون مطلع شدم كه اهالي محترم و برادران غيور كرمانشاه به طور دسته جمعي پياده به طرف سنندج‬
‫حركت كرده اند‪ .‬ضمن تشكر فراوان از آنان تقاضا دارم به منازل خود مراجعت كنند‪ .‬به قواي انتظاميه و سپاه‬
‫پاسداران دستور اكيد داده ام كه غائله كردستان را ختم نموده و مردم شريف آن منطقه را از دست ضد‬
‫انقالبيون نجات دهند و آن منطقه را از لوث اشرار خارج و داخل پاک نمايند‪ 32.‬بنابراين بايد گفت درگيري‬
‫هاي كردستان در ماههاي قبل از آغاز جنگ تحميلي‪ ،‬باعث شد تا عالوه بر نيروهاي سپاه‪ ،‬لشكرهاي ارتش در‬
‫آن منطقه مانند لشكر ‪ 34‬اروميه‪ 75 ،‬سنندج و ‪ 53‬كرمانشاه و همچنين قواي ژاندارمري و شهرباني در استانهاي‬
‫هم جوار با عراق‪ ،‬درگير مقابله با گروه هاي مسلح پشتيباني شده از سوي رژيم بعثي شده و واحدهايي از‬
‫لشكرهاي ‪ 33 ،73‬و ‪ 22‬نيز به مرور به اين مناطق اعزام شوند‪ .‬برخي از شهرهاي كردستان مدتها در دست‬
‫احزاب مسلح قرار داشتند به گونه اي كه همزمان با جنگ عراق عليه ايران‪ ،‬بخشي از قواي ايران براي بيرون‬
‫راندن آنها در تالش بودند‪ .‬به نظر مي رسيد كه برنامه عراق آن بود تا به جاي لشكركشي به استان هاي‬
‫آذربايجان غربي و كردستان‪ ،‬با كمك احزاب دموكرات و كومله‪ ،‬اين ناحيه از كشور را در كنترل خود بگيرد‬
‫و از سوي ديگر بخشي از قواي مسلح ايران را عمالً در اين منطقه درگير نگه دارد تا آنها نتوانند در مرزهاي‬
‫جنوبي كشور اقدام مؤثري عليه تجاوز عراق انجام دهند‪ .‬به هر حال زمانيكه جنگ شروع شد برخي از شهرها و‬
‫مناطق آذربايجان غربي و كردستان هنوز در اختيار احزاب مسلح وابسته به عراق بود‪ .‬در نهايت در شهريور‬
‫سال ‪ 3133‬شهر اوشنويه و در ‪ 3133/2/33‬شهر بوكان كه به مدت ‪ 7‬سال و نيم در اشغال حزب دموكرات بود‬
‫آزاد گرديدند‪ 35.‬درگيري هاي مسلحانه دركردستان‪ ،‬حادثه مهمي بود كه قبل از آغاز جنگ شروع شد و تا‬

‫‪71‬‬
‫پس از جنگ هم از سوي رژيم بعثي و احزاب كردي ادامه يافت‪ .‬در طي ‪ 33‬سال درگيري‪ ،‬حدود ‪ 13‬هزار نفر‬
‫از رزمندگان در آنجا شهيد و زخمي شدند‪ .‬اگر جنگي بين ايران و عراق رخ نميداد‪ ،‬بزرگترين حادثه ايران در‬
‫دوران معاصر ‪ ،‬هم از نظر طول زماني و هم از لحاظ گستردگي حمايتهايي كه حزب بعث عراق از اين‬
‫جريان ميكرد‪ ،‬درگيري ها و حوادث خونين كردستان بود‪.‬‬
‫ب‪ -‬مسئله خلق عرب‬
‫در دوران رژيم شاهنشاهي به مليت ايراني توجه زيادي مي شد و در عوض توجه زيادي به فرهنگ و زبان ساير‬
‫اقوام ايراني از جمله كردي و عربي نمي شد‪.‬اين موضوع باعث شده بود كه به بعضي از مرزنشينان ايراني‬
‫ازجمله مردم عرب زبان خوزستان‪،‬كم مهري صورت گيرد‪.‬رزيم عراق هميشه در صدد بهره گيري از اين‬
‫وضعيت بود‪.‬با پيروزي انقالب اسالمي زبان عربي مورد عنايت ويژه اي قرار گرفت و در تمام مقاطع تحصيلي‬
‫دبيرستان در برنامه آموزشي قرار گرفت‪.‬چند ماه قبل از آنكه انقالب اسالمي به پيروزي برسد‪،‬مسجد امام صادق‬
‫(ع) كه آيه اهلل شيخ شبير خاقاني در آن اقامه جماعت مي كرد‪ ،‬يكي از پايگاه هاي جوانان انقالبي خرمشهر‬
‫بود‪ .‬در مورد تظاهرات عليه رژيم شاه ‪،‬شيخ معتقد بود كه نبايد خونريزي شود‪ .‬اين نظر‪ ،‬مانع از از تظاهرات‬
‫قوي ميشد‪ 31.‬شيخ خود را مرجع تقليد و اعلم مي دانست و بعضي از اعراب خوزستان و شيعيان كشورهاي خليج‬
‫فارس از وي تقليد مي كردند‪ .‬با قوت گرفتن احتمال پيروزي انفالب اسالمي ‪،‬برخي از افراد جريان خلق عرب‬
‫و نيز عناصر كمونيست‪ ،‬تالش نمودند تا در پيرامون آيه اهلل شيخ شبير خاقاني كه روحاني با نفوذي در بين‬
‫ايرانيان عرب زبان خوزستان بود‪ ،‬جمع شده و برنامه هاي خود را از اين طريق به مرحله اجرا در آورند‪.‬در روز‬
‫‪ 77‬بهمن ‪ ، 3132‬اين افراد سعي كردند تا ساختمان شهرباني خرمشهر را در اختيار بگيرند ولي ساير انقالبيون‬
‫طرفدار امام خميني كه مخالف جريان خلق عرب بودند ودر ماه هاي منجر به پيروزي انقالب اسالمي در مسجد‬
‫امام صادق (ع) فعاليت مي كردند و با شيخ شبير خاقاني هم در ارتباط بودند‪،‬شهرباني را به كنترل خود در‬
‫آوردند‪ .‬اطرافيان شيخ شبير به ساختمان ساواک رفته و پرونده هاي موجود در سازمان امنيت خرمشهر را به‬
‫منزل آيه اهلل خاقاني بردند‪.‬اين اقدام ازسوي افراد خلق عرب صورت گرفت تا به پرونده هاي خود دسترسي‬
‫داشته باشند‪ .‬البته پس از مدتي اين پرونده ها پس گرفته شد‪ 73.‬هم زمان با تالشها براي كنترل خرمشهر‪ ،‬جريان‬
‫خلق عرب ساختماني در كنار شهرباني را به عنوان مركز فرهنگي فعال نمود ودر آنجا سالح هم نگهداري مي‬
‫كرد‪.‬شيخ شبير معتقد بود كه استاندار خوزستان را ايشان بايستي از افراد عرب مورد اعتماد خود انتخاب‬
‫نمايد‪.‬انتخاب دريادار مدني به سمت استاندار خوزستان بر مشكالت افزود‪ .‬پايگاه اصلي خلق عرب در خرمشهر‬
‫بود و حوزه نفوذ آن در خوزستان محدود به بخشهاي جنوبي و عرب زبان آن مي شد‪.‬بيشترين درگيريها در‬
‫خرمشهر از سوم تا ‪ 33‬خرداد‪ 3135‬اتفاق افتاد كه طي آن زد و خورد مسلحانه بين نيروهاي دولتي و طرفداران‬
‫شيخ شبير خاقاني و عناصر خلق عرب اتفاق افتاد كه بر اثر آن حدود ‪ 333‬نفر از طرفين كشته شدند‪.‬در اين‬
‫زمان‪ ،‬آقاي شيخ شبيرخاقاني به قم انتقال يافت و برنامه عراق براي استفاده از مردم عرب زبان در جهت اميال‬
‫خود‪ ،‬ناكام ماند‪ .‬اين اتفاقها در دوره اي رخ داد كه دولت موقت بر سر كار بود‪ ..‬از هفتم مهر ماه سال ‪،3135‬‬

‫‪71‬‬
‫اعضاي خلق عرب ‪ ،‬انفجاراتي را در مسير لوله هاي انتقال نفت و برخي اماكن عمومي در شهرهاي عرب نشين‬
‫خوزستان و حتي در قطار انجام دادند‪ .‬با بررسي انفجارهاي مكرر لولههاي نفت خوزستان‪ ،‬مشخص شد كه‬
‫سازمان امنيت و دولت عراق در پشت سر اين حوادث قرار دارد‪.‬از مهر ماه ‪ 3135‬تا روز آغاز جنگ در‬
‫مجموع ‪ 24‬افجار توسط گروه خلق عرب در نقاط مختلف خوزستان انجام شد كه عوده آن در پاييز سال ‪3135‬‬
‫بوده است‪ 73.‬با تشديد انفجارات در خوزستان‪،‬سپاه ‪ 13‬نفر را در بين گروه خلق عرب نفوذ داد و اين افراد به‬
‫عنوان اعضاي خلق عرب بارها به داخل عراق رفتند و سالح و مواد منفجره از عراق دريافت كردند‪.‬آنها با‬
‫هدايت سپاه‪ ،‬يكبار ‪ 333‬كالشينكف از عراق تحويل گرفتند‪ .‬از سوي ديگر‪ ،‬دولت عراق در خرمشهر‪ ،‬داراي‬
‫يك كنسولگري و مدرسهاي براي فرزندان كارمندان خود بود‪ .‬رژيم بعثي از طريق معلمان مدرسه‪ ،‬برخي از‬
‫اعضاي خلق عرب را آموزش داده و پول بين آنها توزيع مي كرد‪ .‬عمالً اين مدرسه به يك آموزشگاه نظامي و‬
‫يك پايگاه جاسوسي براي وابستگان رژيم بعثي تبديل شده بود‪.‬در اواسط آبان‪ 3135‬به كنسولگري عراق در‬
‫خرمشهر حمله ودر نتيجه تعطيل شد‪ .‬پس از مدتي كميته انقالب اسالمي خرمشهر دراواخر آذر ماه ‪ 3135‬به اين‬
‫مدرسه وارد شد و مشخص گرديد كه ‪ 37‬افسر عراقي رسماً در آنجا آموزش نظامي به عرب هاي ايراني‬
‫ميدهند و نيرو براي اهداف خود‪ ،‬تربيت ميكنندعراف از طريق كنسولگري ‪،‬مدرسه عراقي و دفتر مشترک‬
‫اداره اروندرود ‪،‬سازماندهي و تدارک عناصر خلق عرب را انجام مي داد كه با تعطيلي آنها از شدت انفجارات و‬
‫نا امني ها كاسته شد‪ .‬با شيوه نفوذ‪ ،‬عمده اعضاي خلق عرب و رئيس جبهه التحرير شناسايي و طي يك برنامه‬
‫وي و حدود ‪ 333‬تن از اعضاي خلق عرب دستگير شدند و طرح رژيم عراق براي توسعه بحران امنيتي در‬
‫خوزستان بهم ريخت‪ .‬اين دوره تنشهاي مرزي بين ايران و عراق نيز افزايش يافت‪ .‬انفجارلوله هاي نفت‪،‬‬
‫انفجار بمب در بين مردم در اهواز و انفجار مسجد جامع خرمشهر نشان دهنده آن بود كه رژيم بعثي عراق مي‬
‫خواهد بواسطه جريان خلق عرب به انقالب اسالمي‪ ،‬ضربه بزند‪.‬پس از ناكامي و شكست جريان خلق عرب در‬
‫سال ‪، 3135‬عراق به اين نتيجه رسيد كه با جريان خلق عرب نمي تواند خوزستان را دچار مشكل نمايد لذا‬
‫هدف خود را تغيير داد و از اين زمان به بعد ‪ ،‬تالش اصلي رژيم بعثي‪ ،‬استفاده از جريان خلق عرب براي كسب‬
‫اطالعات از منطقه خوزستان و نيز درگير نگهداشتن دولت ايران با ناامني هاي داخلي و استفاده از اعضاي آن‬
‫براي ارسال اطالعات در هنگام جنگ و راه اندازي يك جريان مردمي تجزيه طلبانه بود‪.‬‬
‫عالئم تهدید‬
‫از زمان روي كار آمدن صدام حسين‪ ،‬لحن رئيس جمهور عراق عليه ايران به تدريج تندتر گرديد و تبليغات آن‬
‫كشور عليه ايران افزايش يافت‪ .‬بخش هاي عربي صداي جمهوي اسالمي نيز در اختيار مخالفين رژيم بعثي‬
‫عراق قرار گرفت و تبليغات طرفين عليه يكديگر گسترش يافت‪ .‬در همين راستا رژيم بعث عراق نقشه هايي را‬
‫در داخل آن كشور منتشر مي كردكه در آنها نام خوزستان را به عربستان تغيير داده و اسامي ايراني شهرهاي‬
‫خوزستان را به عربي تغيير مي داد براي مثال از محمره به جاي خرمشهر‪ ،‬از عبادان به جاي آبادان‪ ،‬از االحواز به‬
‫جاي اهواز‪ ،‬از خفاجيه به جاي سوسنگرد و از ديزيفول به جاي دزفول و از شط العرب به جاي اروند رود‬

‫‪72‬‬
‫استفاده مي كرد‪ .‬رژيم عراق سعي مي كرد تا اين نقشه ها را از طريق جريان خلق عرب در بين مردم خوزستان‬
‫نيز پخش كند‪ .‬از سوي ديگر از حدود ‪ 4‬ماه قبل از آغاز جنگ‪ ،‬گسترش يگان هاي ارتش عراق در محدوده‬
‫نوار مرزي با ايران افزايش يافت و سالح ها و جنگ افزارهاي بيشتري در اختيار ارتش عراق قرار مي گرفت‪.‬‬
‫تالش هاي ایران براي حل اختالفات با عراق‬
‫با آشكار شدن مداخله رژيم بعثي عراق در امور داخلي ايران‪ ،‬دولت ايران تالش كرد تا از هر فرصتي براي‬
‫كاهش تشنج و حل اختالفات استفاده نمايد‪ .‬از جمله در سال ‪ 3135‬جلسهاي بين آقاي دكتر ابراهيم يزدي‪،‬‬
‫وزير خارجه دولت موقت با صدام در هاوانا پايتخت كوبا به هنگام شركت در كنفرانس غيرمتعهدها برگزار‬
‫شد‪ .‬گزارش اين ديدار‪ ،‬از سوي آقاي يزدي و همچنين از سوي نماينده وقت دولت عراق در سازمان ملل آقاي‬
‫صالح عمرعلي كه عضو شوراي فرماندهي كشوري حزب بعث عراق نيز بوده‪ ،‬مطرح شده است‪ .‬آقاي يزدي‬
‫مي گويد كه در حاشيه اجالس غير متعهدها در كشور كوبا با صدام مالقات كرديم و صدام در طول صحبت به‬
‫مرامنامة حزب بعث اشاره مي كند كه متولي و نماينده كشورهاي عرب است‪ .‬توضيحات آقاي يزدي در همين‬
‫حد مي باشد‪ .‬لكن آقاي صالح عمرعلي طي مصاحبهاي كه با شبكه الجزيره داشت بطور مفصل اين ديدار را‬
‫شرح مي دهد و مي گويد هنگامي كه در حاشيه اجالس غير متعهدها از سوي ايران براي مالقات با رئيس‬
‫جمهور عراق ابراز تمايل شد‪ ،‬من به وزير امور خارجه عراق‪ ،‬موضوع را منعكس كردم‪ .‬ليكن او قبول نكرد و‬
‫من تعجب كردم كه چرا سعدون حمادي كه آدم روشن فكري هم بود اين پيشنهاد را قبول نكرد لذا شخصاً‬
‫پيش صدام رفتم و درخواست مالقات وزير خارجه ايران را مطرح كردم و گفتم كه فرصت بسيار خوبي است‬
‫كه ما با ايران صحبت كنيم و مشكالتمان را حل كنيم‪ .‬در نهايت موافقت صدام را براي ديدار با مقامات ايراني‬
‫جلب كردم‪ .‬وي اشاره مي كند در اين جلسه كه در خانه محل سكونت صدام برگزار شد فقط ما سه نفر حضور‬
‫داشتيم‪ .‬گفتگو ها كامالً مثبت بود‪ .‬بعد از اينكه آقاي يزدي از جلسه خارج شد‪ ،‬صدام از من پرسيد كه نظرت‬
‫چيست و من هم نظري را كه داشتم گفتم‪ .‬از جمله اين كه مذاكره خيلي مثبت و سازنده بود و بعنوان يك‬
‫عراقي اين گفتگو را يك دستاورد بزرگي بر شمردم‪ .‬لكن صدام چند لحظه اي ساكت شد و سپس گفت كه‪:‬‬
‫" چه صلحي؟ چه مشكلي بين ما و ايران حل شد؟ اين مسأله يك فرصت است كه شايد در كل قرن يك بار‬
‫اتفاق بيفتد‪ ،‬اينها اهواز را از ما گرفتند‪ ،‬شط العرب را گرفتند و طبعاً اكنون فرصت براي ماست‪ .‬در حاليكه‬
‫كشورشان از هم پاشيده‪ ،‬ارتش آنها از هم گسيخته‪ ،‬بين خودشان جنگ داخلي است و اين فرصت خوبي است‬
‫تا بتوانيم حقوق از دست رفتهمان را بگيريم‪ .‬اين موضوع را فقط به تو مي گويم كه نماينده عراق در سازمان‬
‫اين سخنان مطالبي‬ ‫‪77‬‬
‫ملل هستي و من مي خواهم ضربهاي به آنها بزنم كه صدايش در تمام دنيا شنيده شود"‪.‬‬
‫بود كه آقاي صالح عمرعلي طي مصاحبه اي كه با شبكه الجزيره داشت بيان كرده است‪ .‬او صراحتاً اعتراف‬
‫مي كند كه صدام از مدت ها قبل‪ ،‬اراده جنگ با ايران داشته است‪ .‬بنابراين تحليلي كه معتقد است كودتاي‬
‫صدام و بركناري حسن البكر جهت زمينه سازي به منظور آغاز جنگ با ايران بوده است‪ ،‬قوت مي گيرد‪ .‬به‬
‫اين ترتيب مشخص مي شود كه حزب بعث عراق از زماني كه انقالب اسالمي در ايران‪ ،‬توانست پايه هاي نظام‬

‫‪73‬‬
‫شاهنشاهي ر ا سست و در نهايت آن را سرنگون نمايد‪ ،‬اقدامات خود عليه حاكميت جديد در ايران را آغاز‬
‫نموده است و آتش تنور جنگ از زماني شعله ور گرديد كه در عراق‪ ،‬صدام حسين جاي حسن البكر را در‬
‫دولت بعثي گرفت‪.‬‬
‫تشدید منازعه و بروز بحران‬
‫پس از روي كار آمدن صدام كه به شدت روحيه ضد شيعي و ضد ايراني داشت‪ ،‬اقدامات فراواني براي مسلط‬
‫شدن حزب بعث بر اكثريت شيعه مردم عراق‪ ،‬صورت گرفت‪ .‬صدام در تالش بود تا تمام پايگاه هايي را كه‬
‫به تصور او مي توانستند تحت تأثير افكار امام خميني و جاذبه انقالب اسالمي قرار گيرند‪ ،‬از بين برده و آنها را‬
‫منهدم نمايد‪ .‬از آنجا كه صدام نگاهي امنيتي به اداره كشور داشت و از سوي ديگررژيم عراق هميشه ايران را‬
‫يكي از تهديدات خود بشمار مي آورده است بنابراين دولت عراق دست به اقدامات ذيل زد‪:‬‬
‫الف ـ فشار بر حوزۀ علمیه نجف‬
‫از زماني كه انقالب اسالمي در ايران به پيروزي رسيد‪ ،‬رژيم بعثي عراق نسبت به حوزه هاي علميه در عراق‬
‫بخصوص در نجف و كربال و همچنين شخصيتهاي طرفدار امام خميني حساس شد‪ ،.‬دولت عراق به منظور از‬
‫بين بردن تمام ساختارها و موسساتي كه مي توانست به توسعه تفكر اسالمي كمك نمايد‪ ،‬حوزه هزار ساله‬
‫نجف اشرف را با دستگيري تعداد زيادي از اساتيد و فضال و اخراج بسياري از طالب غير عراقي عمالً به تعطيلي‬
‫كشاند‪ .‬دولت عراق با ايجاد تضييقات فراوان براي طالب حوزه هاي نجف و كربال‪ ،‬تحصيل در اين حوزه ها را‬
‫با نا امني و عدم اطمينان مواجه ساخت‪ .‬در همين زمينه امام خميني در ‪ 74‬خرداد ‪ 3135‬طي نامه اي خطاب به‬
‫آيت اهلل سيد محمدباقر صدر چنين مرقوم فرمودند‪ :‬پيشامدهاي اخير يكي پس از ديگري موجب تأسف است‪.‬‬
‫انتظار آن نبود كه با جنابعالي‪ ،‬شخصيت علمي و اسالمي‪ ،‬چنين رفتار شود‪ ....‬حوزه علميه نجف اشرف كه در‬
‫خدمت اسالم و مسلمين است در طول تاريخ حافظ استقالل عراق بلكه ساير كشورهاي اسالمي بوده است‪ ،‬انتظار‬
‫ندارد كه مورد اهانت واقع شود و يكي از شاخصترين بزرگان آن مورد مهاجم واقع شود‪ .‬من به دولت عراق‬
‫نصيحت مي كنم كه اين دژ محكم ار كه حافظ كيان و مصالح كشور است حفظ كند‪ .‬اين نصيحتي بودكه من‬
‫‪71‬‬
‫در دوران گذشته به شاه مخلوع و دولت ايران كردم‪.‬‬
‫ب‪ -‬اخراج ایرانیان‬
‫پس از به حكومت رسيدن صدام‪ ،‬چند حركت مهم و تاثيرگذار در عراق صورت گرفت‪ .‬يكي از اين اقدامات‪،‬‬
‫سركوب و اخراج شيعيان ايراني تبار از عراق است‪ .‬با برنامه ريزي گسترده و در يك حركت ضربتي‪ ،‬در مدت‬
‫كوتاهي در اواخر سال ‪ 3135‬و اوايل سال ‪ 3131‬هزاران نفر از عراقي هاي ايراني تبار از آن كشور اخراج‬
‫گرديدند‪ .‬اكثر اين عراقي ها كساني بودند كه اجداد آنها به عراق مهاجرت كرده‪ ،‬و خود در آن كشور به دنيا‬
‫آمده بودند و حتي زبان فارسي نمي دانستند‪ .‬دولت عراق در چنين وضعيتي به دستگيري و اخراج بيش از ‪333‬‬
‫هزار عراقي كه مدعي بود داراي اصالت ايراني هستند عليرغم تولد بسياري از آنها در عراق‪ ،‬پرداخت‪ .‬از جمله‬
‫دولت عراق در ‪ 32‬فروردين ‪ 3131‬حدود ‪33‬هزار ايراني االصل ساكن عراق را به سوي مرزهاي ايران روانه‬

‫‪74‬‬
‫كرد و همزمان در شهرهاي مذهبي به ويژه نجف و كربال به منازل علما و آيات عظام حمله و بسياري را‬
‫دستگير و برخي را به شهادت رسانيد‪ 74.‬امام خميني در واكنش به اين اقدام دولت عراق در پيامي به تاريخ ‪73‬‬
‫فروردين ‪ 3131‬خطاب به ملت ايران فرمودند‪ ":‬ميهمانان عزيزي كه به توطئه امريكا و دست جنايتكار رژيم‬
‫منحرف بعث از خانه هاي خود آواره شده اند و به ايران با وضع اسفناكي فرستاده شدند گرامي داريد‪ ....‬رژيم‬
‫منحوس بعث كه خود را براي معارضه با اسالم و مسلمين آماده نموده بايد بداند كه در اشتباه است و ملت‬
‫مسلمان ايران و عراق‪ ،‬سردمداران آنان را به جاي خودشان مي نشاند و آنان را از صحنه خارج و به دست‬
‫فراموشي تاريخ مي سپارند‪ .‬صدام حسين كه با ملت شريف عراق مواجه شده است و خود را در معرض هالک‬
‫مي بيند مي خواهد با صحنه سازي ها اذهان برادران اسالمي ما را از خود و رژيم منحط خود منصرف كند تا‬
‫چند صباح ديگر به جنايات خود ادامه دهد‪ ...‬برادران عرب ما بدانند كه ملت عزيز ما با دشمنان آنان كه در‬
‫رأس آنها رژيم منحوس بعث است‪ ،‬دشمن و با دوستان آنان‪ ،‬دوستند و در مصيبت هايي كه آنان از آن رژيم‬
‫فاسد مي كشند با آنان شريكند‪ .‬به اميد آنكه رژيم بعث چون رژيم شاهنشاهي به زباله دان تاريخ افكنده شود و‬
‫اميد است نصر و فتح مسلمين نزديك باشد‪ ".‬با فراخواني سفراي دو كشور در خرداد ماه سال ‪ ،3131‬موج‬
‫ديگري از اخراج عراقي هاي ايراني تبار و ايرانيان مقيم عراق آغاز شد و در مجموع ‪ 13‬هزار نفر از آنان به‬
‫‪73‬‬
‫ايران رانده شدند‪.‬‬
‫ج ـ قتل آیت اهلل سید محمدباقر صدر‬
‫رژيم بعثي عراق از ارتباط بين آيت اهلل سيد محمدباقر صدر و امام خميني‪ ،‬نگران بود‪.‬آيه اهلل صدر يك نسبت‬
‫خويشاوندي دوري هم با خانواده امام خميني داشت‪ .‬ايشان شيفته امام خميني بود و اين جمله از وي نقل شده‬
‫است كه خطاب به دوستان خود گفته بود‪ ":‬ذوبوا في االمام الخميني كما ذاب هو في االسالم " يعني در امام‬
‫خميني ذوب شويد همچنانكه او در اسالم ذوب شد‪ .‬پس از ربوده شدن امام موسي صدر توسط رژيم ليبي كه در‬
‫سال ‪ 3132‬صورت گرفت‪ ،‬ارتباط و مراودات آيت اهلل سيدمحمدباقرصدر با امام خميني افزايش يافت‪ .‬اين امر‬
‫باعث شد تا رژيم بعثي عراق چند بار ايشان را دستگير و زنداني نمايد‪ .‬با تشديد فشارها از سوي دولت عراق‪،‬‬
‫ايشان تصميم گرفت تا از عراق هجرت نمايد ولي امام خميني طي نامه اي به ايشان در بهار سال ‪ 3135‬مرقوم‬
‫فرمودند‪ ":‬از قرار مسموع‪ ،‬جنابعالي به واسطه بعض پيش آمدها خيال هجرت از عراق داريد‪ .‬اينجانب از اين امر‬
‫نگران هستم‪ .‬هجرت جنابعالي را از نجف اشرف مركز علوم اسالمي صالح نمي دانم‪ .‬اميد است انشاء اهلل رفع‬
‫نگراني جنابعالي بشود‪ ".‬اما با گذشت زمان و توسعه فشارها و مزاحمت ها براي آيت اهلل صدر‪ ،‬امام خميني‬
‫هم نسبت به بقاي ايشان در نجف اظهار نگراني مي كردند‪ .‬پس از گذشت مدتي از پيروزي انقالب‪ ،‬امام خميني‬
‫توصيه كرده بودند كه ايشان به ايران مهاجرت نمايند‪ .‬رژيم بعثي عراق نگران تأثير آيت اهلل سيد محمدباقر‬
‫صدر بر روي شيعيان آن كشور‪ ،‬و در نتيجه قيام شيعيان و عشاير دجله و فرات بود و به همين دليل ايشان را‬
‫تحت نظر قرار داده و فعاليت هايش را كنترل مي كرد‪ .‬به هر حال با كمك وزارت كشور و سفارت ايران در‬
‫بغداد‪ ،‬براي ايشان در اوايل سال ‪ 3131‬گذرنامه ي الجزايري و با لباس محلي عشايري تهيه و مقدمات سفر‬

‫‪75‬‬
‫ايشان از طريق كردستان و عراق به مرز ايران فراهم گشت‪ .‬در ايران به جز حضرت امام خميني‪ ،‬فرزندشان و‬
‫آقايان سيد صادق طباطبائي و سيد محمود دعائي‪ ،‬كسي از اين ماجرا اطالع نداشت‪ .‬از بخت بد‪ ،‬زماني كه آقاي‬
‫دعائي سفير ايران به عراق بازگشت و آماده رفتن به نجف اشرف بود‪ ،‬خبر دستگيري آيت اهلل صدر و خواهر‬
‫دانشمند ايشان بنت الهدي منتشر شد‪ 75.‬با دستگيري آيت اهلل سيدمحمدباقر صدر در تاريخ ‪ 3131/3/35‬كه‬
‫تقريباً همزمان با قطع رابطه امريكا با ايران بود‪ ،‬امام خميني در واكنش به اين اقدام رژيم عراق‪ ،‬در پيامي در‬
‫‪ 3135/3/31‬چنين مرقوم فرمودند‪ ":‬صدام حسين كه همچون شاه مخلوع چهره قبيح غير اسالمي و انساني خود‬
‫را نشان داده و به هدم اسالم و حوزه مقدسه نجف كمر بسته و با مسلمانان مظلوم و براي رضاي كارتر‪ ،‬آن كند‬
‫كه مغول كرد و با علماي اسالم خصوصاً حضرت آيت اهلل آقاي سيدمحمدباقر صدر‪ ،‬آن كند كه رضاخان و‬
‫محمدرضا پهلوي با علما و روحانيون و ساير طبقات كردند‪ .‬بايد بداند كه با اين اعمال ضد اسالمي‪ ،‬گور‬
‫خودش و رژيم تحميلي غير انساني و غير قانوني بعث را با دست خود مي كَند‪ .‬ملت شريف عراق‪ ،‬شما اخالف‬
‫آنان هستيد كه انگليس را از عراق راندند‪ .‬به پا خيزيد و قبل از آنكه اين رژيم فاسد همه چيز شما را تباه كند‪،‬‬
‫دست جنايتكار او را از كشور اسالمي خود قطع كنيد‪ .‬اي عشاير فرات و دجله‪ ،‬همه با هم و با همه ملت اتحاد‬
‫كنيد و اين ريش ه فساد را قبل از آنكه فرصت از دست برود‪ ،‬قلع و قمع نماييد و براي خدا‪ ،‬دفاع از كشور‬
‫اسالمي خود و از اسالم مقدس نماييد كه خدا با شماست‪ .‬اي ارتش عراق اطاعت از اين مخالف اسالم و قرآن‬
‫نكنيد و به ملت بگراييد و دست امريكا را كه از آستين صدام بيرون آمده است قطع كنيد و بدانيد اطاعت از‬
‫اين سفاک‪ ،‬مخالفت با خداي متعال است و جزاي آن عار و نار است‪ ".‬رژيم بعثي عراق‪ ،‬بالفاصله پس از‬
‫گذشت دو روز از دستگيري آيت اهلل صدر و خواهرش‪ ،‬آنها را پس از شكنجه هاي بسيار در ‪ 73‬فروردين‬
‫‪ 3131‬به شهادت رساند و جنازه آنها را شبانه در قبرستان وادي السالم نجف به خاک سپرد‪ .‬امام خميني در‬
‫‪ 3131/7/7‬طي پيامي به شدت نسبت به اين فاجعه دلخراش واكنش نشان داده و ‪ 1‬روز را عزاي عمومي اعالم‬
‫نمودند‪ .‬ايشان شهادت اين بزرگواران كه عمري را به مجاهدت در راه اهداف اسالم گذرانده اند بدست اشخاص‬
‫جنايتكاري كه عمري به خونخواري و ستم پيشگي گذرانده اند‪ ،‬عجيب نداسته اند و فرمودند‪ " :‬اميدوارم كه‬
‫ملت عراق دست به دست هم دهند و اين لكه ننگ را از كشور عراق بزدايند‪ .‬من اميدوارم كه خداوند متعال‬
‫بساط ستمگري اين جنايتكاران را درهم پيچد‪ ".‬قتل آيه اهلل سيد محمد باقر صدر عالوه بر آنكه اقدامي عليه‬
‫حوزه علميه شيعيان در نجف اشرف بود‪ ،‬اقدامي آشكار عليه امام خميني هم محسوب مي شد و اثر بسيار مخربي‬
‫در ديدگاه مسئولين ايراني نسبت به رفتار حكومت عراق گذاشت‪.‬‬
‫د ـ فشار بر خاندان آیت اهلل حکیم‬
‫در دوران حكومت صدام حسين‪ ،‬خاندان مرحوم آيت اهلل العظمي سيد محسن حكيم تحت تعقيب رژيم بعثي‬
‫عراق قرار گرفت‪ .‬در اوايل روي كار آمدن حزب بعث در عراق‪ ،‬آيت العظمي حكيم يكي از بزرگترين مراجع‬
‫شيعه در جهان اسالم بود‪ .‬ايشان در همه كشورهاي اسالمي بخصوص در ايران‪ ،‬پيروان و مقلدين زيادي داشت‪.‬‬
‫آيت اهلل حكيم هميشه با تفكر حزب بعث عراق كه شيوعي و يا ماركسيستي بوده است مخالفت مي ورزيد و‬

‫‪76‬‬
‫طي فتوايي تفكر شيوعي را كفر دانسته بود‪ .‬پس از فوت ايشان و با پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬رژيم بعثي عراق‬
‫بر خاندان حكيم فشارهاي مضاعفي را اِعمال و بسياري از آنها را دستگير و اعدام كرد‪ .‬شرايط سخت سياسي در‬
‫عراق‪ ،‬موجب شد تا تعدادي از فرزندان آيت اهلل سيدمحسن حكيم از جمله حجت االسالم والمسلمين سيد محمد‬
‫باقر حكيم و حجت االسالم عبدالعزيز حكيم در ماه هاي آغاز جنگ به همراه خانوادهايشان به ايران فرار كرده‬
‫و مدتي بعد مجلس اعالي انقالب اسالمي را براي مبارزه با رژيم بعثي عراق تشكيل دهند‪ .‬الزم به ذكر است كه‬
‫سيد محمد باقر حكيم پس از سرنگوني رژيم بعثي عراق توسط بعثي هاي باقي مانده‪ ،‬تنها پس از گذشت سه ماه‬
‫از بازگشت به عراق ترور و به شهادت رسيد‪ .‬در دوران صدام حسين‪ ،‬هفت تن از فرزندان آيت اهلل العظمي سيد‬
‫محسن حكيم و در مجموع ‪ 31‬نفر از خاندان حكيم توسط رژيم عراق اعدام گرديدند‪ .‬بدترين فاجعه در ‪35‬‬
‫اسفند ‪ 3131‬رخ داد كه در اين روز ‪ 33‬نفر از علما و سادات بيت آيت اهلل سيدمحسن حكيم كه از علماي حوزه‬
‫علميه نجف اشرف بودند به دست رژيم بعثي عراق‪ ،‬اعدام گرديدند‪ .‬صدام سياست ريشه كني خانوادگي خاندان‬
‫حكيم را دنبال مي كرد‪.‬‬
‫ه‪ -‬منع زیارت عتبات عالیات‬
‫در طول تاريخ‪،‬چگونگي زيارت عتبات عاليات ‪،‬عالمت نوع رابطه ايران و عراق ميزان گرمي و سردي آن بوده‬
‫است‪ .‬ايرانيان هميشه در طول تاريخ با رنج ومصيبت فراوان خود را به كربال و نجف مي رساندند تا بتوانند قبور‬
‫موالي متقيان و ساالر شهيدان وشهداي كربال را زيارت نمايند‪.‬ازسال ‪ 3134‬كه بدنبال انعقاد قرارداد الجزاير‬
‫روابط ايران و عراق عادي شد‪ ،‬زيارت قبور ائمه (ع)در كربال‪،‬نجف و كاظمين هم آغاز شد و ايرانيان به طور‬
‫مرتب به آن كشور سفر مي كردند‪.‬اما با پيروزي انقالب اسالمي آرام آرام ‪،‬رژيم بعثي به منظور قطع ارتباط‬
‫مردم ايران با مردم عراق‪ ،‬اجازه تردد به مردم ايران براي زيارت ائمه شيعه در آن كشور را نداد و عمالً زيارت‬
‫عتبات عاليات از اوايل سال ‪ 3131‬براي ايرانيان ممنوع شد‪ .‬همچنين دولت عراق امكان سفر مردم آن كشور به‬
‫ايران را هم از آنها سلب نمود‪ .‬از سوي ديگر هر ساله در عراق مراسم عظيمي از سوي شيعيان اين كشور در‬
‫ايام محرم برگزار مي شد و عزاداريهاي بزرگي در ايام محرم در كربال برپا مي گرديد‪ .‬همچنين در ايام اربعين‬
‫طبق يك رسم ديرينه صدها هزار نفر از مردم شهرهاي مختلف عراق طي يك هفته به صورت پياده خود را به‬
‫همراه هيئت هاي عزاداري به كربالي معلّي مي رساندند‪ .‬رژيم عراق از زمان حاكميت صدام حسين برگزاري‬
‫تمام اين گونه مراسم را ممنوع اعالم كرد‪ .‬اداره حرم هاي ائمه اسالم و ساير قبور امام زادگان را نيز به اعضاي‬
‫حزب بعث واگذار نمود و عمالً كنترل شديدي را بر زيارتگاه هاي شيعيان اِعمال نمود‪.‬‬
‫و‪ -‬قلع و قمع مخالفین‬
‫پس از آنكه صدام يكه تاز صحنه سياست عراق گرديد و عمالً كشور را در اختيار گرفت‪ ،‬دست به اقداماتي زد‬
‫تا قدرت خود را در حاكميت عراق افزايش دهد‪ .‬او به شيعيان عراق كه آنها را دشمنان داخلي خود محسوب‬
‫مي كرد‪،‬سخت گرفت و تمامي اعضاي خاندان بحرالعلوم را به قتل رسانيد‪ .‬فقط يكي از پسران بحرالعلوم‬
‫توانست از چنگ بعثي ها فرار نمايد‪ .‬عالوه بر آن‪ ،‬صدام يكي از فرزندان آيت اهلل العظمي سيد ابوالقاسم خويي‬

‫‪77‬‬
‫به نام سيد محمد تقي خويي را نيز به قتل رسانيد‪ .‬از طرف ديگر صدام حسين بالفاصله پس از به قدرت رسيدن‬
‫تمام اعضاي حزب كمونيست عراق را دستگير و تعداد زيادي از آن ها را اعدام كرد‪.‬شيوه هاي خشن صدام‬
‫عالوه برشيعيان وكردها‪ ،‬شامل تسويه حساب هاي شخصي هم مي شد و بسياري از اعضاي قديمي حزب بعث‬
‫را از وي نگران و هراسان ساخته بود‪ 13.‬حكومت صدام با شيوه سركوب هاي امنيتي و قدرت دادن به نيروهاي‬
‫مخفي كه با لباس شخصي در همه جا حضور مي يافتند ‪،‬حاكميت خود را بر مردم اعمال مي نمود‪.‬‬
‫توسعه و تشدید بحران‬
‫با اقداماتي كه رژيم عراق عليه ايرانيان در آن كشور انجام مي داد و نيز با دستگيري و اعدام طرفداران انقالب‬
‫اسالمي از جمله آيت اهلل صدر و همچنين مشخص شدن دخالت هاي آن كشور در ناامن سازي ايران‪ ،‬اختالفات‬
‫سياسي بين دو كشور گسترش يافت و روابط بين دو كشور بحراني گرديد‪ .‬مدتي پس از بسته شدن مدرسه‬
‫عراقيها در خرمشهر‪ ،‬ارتش عراق كنسولگري ايران در بصره را محاصره نموده و پس از ضرب و شتم‬
‫ديپلماتهاي ايراني‪ ،‬آنجا را تعطيل كرد‪ .‬از اين زمان به بعد جنگ سفارتخانهها بين دو كشور به وجود آمد‪.‬‬
‫در طول چند ماه تنش سياسي بين ايران و عراق ادامه يافت‪ .‬ايران دفتر كنسولگري عراق در كرمانشاه را در‬
‫تاريخ ‪ 3135/1/33‬تعطيل كرد و در اسفند ماه سال ‪ 3135‬سفير ايران در عراق حجت االسالم سيد محمود دعايي‬
‫را از آن كشور فرا خواند و سفير عراق هم از ايران اخراج شد‪ 17.‬اين عوامل باعث شده بود كه روابط سياسي‬
‫بين ايران و عراق بيش از پيش تيره و تار شده و به وخامت بگرايد‪ .‬بطوريكه از ‪ 3‬ماه قبل از آغاز جنگ‬
‫طرفين در دو كشور‪ ،‬سفير نداشتند‪ .‬همچنين رژيم بعثي عراق‪ ،‬انفجار چند بمب در فروردين سال ‪ 3131‬در عراق‬
‫را به ايران نسبت داد و بخاطر نگراني از الهام گيري شيعيان عراق از انقالب اسالمي‪ ،‬به طور مرتب اصرار بر‬
‫دخالت ايران در امور داخلي آن كشور داشت‪ .‬در همين حال‪ ،‬رژيم بعثي عراق در تالش بود تا عالوه بر‬
‫سازماندهي گروه هاي مسلح وابسته به خود در استان هاي آذربايجان غربي‪ ،‬كردستان و خوزستان با سازمان‬
‫مجاهدين خلق نيز در درون ايران ارتباط برقرار كرده و سعي نمايد تا از توان و ظرفيت آن ها عليه جمهوري‬
‫اسالمي در داخل كشور بهره گيرد‪ .‬انجام ترورها‪ ،‬انفجارات خطوط نفتي در خوزستان و حركت هاي مسلحانه‬
‫درمناطق كرد نشين‪ ،‬عالمت قصد دولت عراق براي توسعه و تشديد بحران با ايران داشت‪ .‬از سوي ديگر جنگ‬
‫تبليغاتي در رسانه هاي دو كشور بطور مرتب در جريان بود و هر دو كشور وقوع هر حادثه اي در داخل‬
‫كشور را به طرف مقابل نسبت مي دادند‪ .‬مذاكره اي نيز بين مقامات دو كشور صورت نمي گرفت و بر دامنه‬
‫تشنج در روابط سياسي و بحران در مسائل فيما بين افزوده مي شد‪.‬‬
‫ارتباط با مخالفین‬
‫رژيم عراق با مشاهده مواضع و رفتار سازمان مجاهدين خلق‪ ،‬تالش نمود تا با منافقين ارتباط برقرار كرده و‬
‫آنها را در مخالفت با جمهوري اسالمي و نيز در تضعيف قدرت دفاعي ايران‪ ،‬كمك نمايد‪ .‬در ماه هاي اول‬
‫پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬سازمان منافقين و ساير گروه هاي ماركسيستي كه با شوروي به نوعي در ارتباط‬
‫بودند‪ ،‬شعار انحالل ارتش را سر دادند‪ .‬طبيعي است كه رژيم بعثي عراق از اين شعار استقبال مي نمود و آن را‬

‫‪78‬‬
‫در راستاي منافع خود ارزيابي مي كرد‪ .‬منافقين افراد خود را در يك تشكيالت اطالعاتي و نظامي سازماندهي‬
‫كردند و با جمع آوري سالح و تجهيزات نظامي اقدام به انجام يك سلسله ترورهاي بسيار گسترده بخصوص در‬
‫هنگام جنگ تحميلي نمودند‪ .‬با نا مساعد شدن شرايط براي حضور منافقين در ايران‪ ،‬آنها ابتدا به كشور فرانسه‬
‫و سپس در اثناي جنگ به عراق رفته و به عنوان عوامل اطالعاتي و عملياتي رژيم بعثي عراق‪ ،‬مشغول به كار‬
‫شدند‪ .‬رژيم بعثي عراق در تالش بود تا با كمك سازمان مجاهدين خلق‪ ،‬يك سلسله عمليات تروريستي‬
‫گسترده را در تهران و مراكز استان ها سازمان داده و سران جمهوري اسالمي را از بين برده و حكومت ايران‬
‫را از طريق منافقين در كنترل خود درآورد‪.‬‬
‫كمك به برنامه كودتاي موسوم به نوژه‬
‫عالوه بر اقدامات فوق رژيم بعثي عراق‪ ،‬از برنامه ريزي جهت انجام يك كودتاي نظامي با كمك برخي از‬
‫ارتشيان وفادار به نظام شاهنشاهي‪ ،‬حمايت نمود‪ .‬شماري از افسران طرفدار رژيم سلطنتي به همراه برخي از‬
‫رجال سياسي وابسته به رژيم شاه كه در عراق و يا كشورهاي غربي به سر مي بردند در اوايل سال ‪ 3131‬طرح‬
‫سرنگوني جمهوري اسالمي ايران را از طريق يك كودتاي نظامي و بمباران برخي از مراكز حساس سياسي‪،‬‬
‫ريخته و مي خواستند آن را از طريق پايگاه هوايي همدان به اجرا در آورند‪ .‬اين كودتا قبل از به مرحله اجرا‬
‫درآمدن كشف گرديد و به شكست انجاميد‪ .‬در اينجا به شرح اين كودتا به صورت مختصر پرداخته مي شود‪.‬‬
‫پس از ناكامي حمله نيروهاي ويژه ارتش آمريكا به صحراي طبس جهت رها سازي گروگانهاي آمريكايي‪،‬‬
‫طرح انجام كودتاي نقاب در نيمه شب پنجشنبه ‪ 31‬تيرماه سال ‪ 3131‬يعني تنها حدود ‪ 7‬ماه قبل از شروع رسمي‬
‫جنگ‪ ،‬به منظور براندازي نظام جمهوري اسالمي آشكار شد‪ .‬تمام سازماندهي اين كودتا توسط عناصر باقي‬
‫مانده از جريان شاهنشاهي موجود در درون ارتش و با حمايت امريكا و رژيم بعثي عراق‪ ،‬انجام شده بود‪ .‬اين‬
‫گروه با حمايت سران سابق ارتش شاهنشاهي كه به پاريس‪ ،‬آمريكا و تركيه فرار كرده بودند و از طريق‬
‫برخي از افراد كه سرپل آنها در داخل كشور موجود بود‪ ،‬توانستند شبكهاي را در داخل ارتش جمهوري اسالمي‬
‫براي كودتا درست كنند‪ .‬بدين منظور چند پايگاه نيروي هوايي از جمله پايگاه هاي همدان و مهرآباد با ‪32‬‬
‫هواپيما و همچنين برخي از يگانهاي نيروي زميني ارتش مانند تيپ ‪ 7‬زرهي دزفول و همچنين تيپ ‪ 71‬نوهد‬
‫كه نيروهاي كاله سبز ايران قبل از انقالب بودند با حدود ‪ 133‬نفر سازماندهي گرديدند‪11‬واحدهاي ويژه در نظر‬
‫گرفته شده‪ ،‬در زمان رژيم شاهنشاهي‪ ،‬در مناطقي همچون ظفار در كشور عمان و در ناحيه كردنشين شمال‬
‫عراق‪ ،‬عمليات هايي را انجام داده بودند و بنابراين با عمليات چريكي و ضد چريك آشنا بودند و مي توانستند‬
‫به عنوان پياده نظام عمليات كودتا مورد استفاده قرار گيرند‪.‬بر طبق طرح كودتا‪ ،‬پايگاه هوايي شهيد نوژه به‬
‫دليل فاصله زياد آ ن از شهر همدان و دوري از مردم به عنوان محل شروع عمليات‪ ،‬انتخاب شده بود‪ .‬اين پايگاه‬
‫داراي هواپيماهاي جنگنده‪ ،‬تجهيزات و مهمات فراواني بود كه مي توانست به دليل نزديكي با مرز عراق به‬
‫عنوان يك پايگاه عملياتي آماده به جنگ‪ ،‬امكان مناسبي را براي كودتا فراهم آورد‪ .‬از سوي ديگر گروهي از‬
‫خلبانان و نيروهاي عملياتي قرار بود يك روز قبل از آغاز كودتا در پارک الله تهران جمع و از آنجا با‬

‫‪79‬‬
‫اتوبوس به ساير نيروهايي كه از اصفهان و ساير شهرها آمده بودند در جاده اختصاصي پايگاه نوژه بپيوندند و به‬
‫عنوان مهمان به داخل پايگاه در كنار عناصري كه از پايگاه همدان در كودتا شركت داشتند قرار گيرند‪ .‬اين‬
‫نيروها ابتدا مي خواستند تا پايگاه هوايي همدان را به تصرف خود در آورده و آنجا را به ستاد عملياتي تبديل و‬
‫ساير پايگاه هاي هوايي را به همكاري فرا بخوانند‪ .‬آنها آموزشهاي الزم را ديده بودند‪ .‬همزمان با آغاز كودتا‪،‬‬
‫قرار بود تا ارتش عراق دست به تجاوز مرزي بزند تا بهانه براي پرواز هواپيماهاي جنگنده فراهم آيد‪ .‬طبق‬
‫برنامه‪ ،‬ارتش عراق در زمان مقرر‪ ،‬تعرض مرزي خود را انجام داد و از خنثي شدن كودتا خبر‬
‫نداشت‪.‬كودتاگران مي خواستند پس از موفقيت‪،‬حكومت نظامي تشكيل داده و سپس يك جمهوري سوسيال‬
‫دموكرات در ايران تشكيل دهند‪14 .‬جريان كشف كودتا هم به اين صورت بود كه مسئول اطالعات وقت سپاه‬
‫حدود دو هفته قبل از انجام كودتا با آيت اهلل خامنه اي كه در آن زمان سخنگوي شوراي عالي دفاع و عضو‬
‫‪13‬‬
‫شوراي انقالب بودند‪ ،‬ديدار و اعالم مي نمايد كه سپاه كودتايي را شناسايي كرده ولي تاريخ آن را نميداند‪.‬‬
‫شب قبل از كودتا يكي از خلباناني كه قرار بوده بيت امام خميني در جماران را بمباران كند‪ ،‬به خاطر اصرار‬
‫زياد مادرش كه به صورت اتفاقي از جريان كودتا خبردار ميشود خدمت آيت اهلل خامنهاي ميرسد و جريان‬
‫برنامه كودتا را شرح ميدهد‪ .‬ايشان نيز سريعاً آقاي محسن رضايي را ساعت ‪ 37‬شب مطلع كردند و به اين‬
‫طريق از زمان و مكان اين كودتا سپاه مطلع مي شود‪ .‬اما مشكل براي خنثي كردن كودتا در اين بود كه فقط ‪3‬‬
‫ساعت زمان تا صبح به منظور آماده شدن وقت بود‪ .‬با اين وجود در همان شب نيروهاي اطالعات و سپاه‪ ،‬بسيج‬
‫شده و به سمت پايگاه هوايي شهيد نوژه در همدان حركت كردند‪ .‬برخي از نيروهاي ارتشي وفادار به انقالب‬
‫در اين پايگاه نيز كه متوجه برنامه كودتا شده بودند‪ ،‬همكاري خود را براي ناكام گذاشتن كودتا آغاز نمودند‪.‬‬
‫قرار بود كودتاچيان با جنگنده هاي مستقر در پايگاه هوايي همدان كه به دليل آمادگي براي مقابله با تجاوزات‬
‫مرزي ارتش بعثي عراق‪ ،‬مجهز به بمب و ساير مهمات شده بودند‪ ،‬به چندين محل مهم از جمله بيت امام‬
‫خميني‪ ،‬ساختمان مجلس شوراي اسالمي و دفتر رياست جمهوري حمله كنند‪ .‬در ميان كودتاچيان حدود ‪433‬‬
‫نفر از كاله سبزها و تكاورهايي بودند كه قبل از انقالب از ايران فرار كرده و پس از پيروزي انقالب از طريق‬
‫مرزهاي عراق به داخل ايران آمده بودند‪ .‬در مجموع حدود ‪ 333‬نظامي وغير نظامي در اين كودتا شركت‬
‫داشتند‪ .‬انجام اين كودتا نشان داد كه تأسيس و تشكيل سپاه و كميته ها در روزهاي اول پيروزي انقالب‪،‬‬
‫تدبيري حكيمانه بوده است كه پس از گذشت بيش از يك سال از سرنگوني رژيم شاهنشاهي‪ ،‬وجود آنها‬
‫ضرورتي غير قابل انكار بوده است‪ .‬با آشكار شدن برنامه كودتا‪ ،‬ستادي با حضور نيروهاي سپاه و ارتش به‬
‫منظور مقابله با كودتا تشكيل شد‪ .‬نيروهاي عملياتي اين ستاد به پارک الله در تهران و جاده منتهي به پايگاه‬
‫نوژه از همدان‪ ،‬حمله و ظرف ‪ 74‬ساعت عناصر اصلي كودتا دستگير شدند‪ .‬در عمليات سركوب كودتا فردي‬
‫كه براي دستگيري يكي از افسران عامل كودتا اقدام كرده بود‪ ،‬غافلگير شده و به شهادت مي رسد‪ .‬در روز اول‬
‫عمليات حدود ‪ 3‬نفر از عناصر كودتا در درگيري هاي پايگاه نوژه‪ ،‬كشته شدند‪ .‬در روزهاي بعد تعداد زيادي‬
‫از عوامل كودتا از جمله تيمسار محققي و تيمسار مهديون كه قرار بود پس از موفقيت كودتا به فرماندهي‬

‫‪81‬‬
‫نيروي هوايي و رئيس ستاد ارتش برسند دستگير و محاكمه شدند‪ 13.‬در ستاد خنثي سازي كودتا‪ ،‬دو نفر از‬
‫منافقين با نام هاي كشميري و قديري حضور داشتند‪ .‬اين افراد از طريق اداره دوم ارتش به ستاد خنثي سازي‬
‫معرفي شده بودند‪ .‬فرد ديگري نيز به نام رضوي كه با منافقين در ارتباط بود در ستاد راه پيدا كرده بود‪ .‬منافقين‬
‫تالش داشتند تا از طريق اين افراد تالش نمايند تا خلبان هاي دستگير شده اعدام گردند تا از اين طريق بنيه‬
‫ارتش‪ ،‬تضعيف گردد‪ .‬قديري بعدها شناسايي شد ولي چهره كشميري مشخص نگرديد تا آنكه او توانست با‬
‫كمك فردي به نام كالهي انفجار دفتر مركزي حزب جمهوري اسالمي را انجام دهد و بيش از ‪ 23‬تن از‬
‫مسئولين كشوري را به شهادت برساند‪ .‬كشميري بعداً به عنوان عامل انفجار ساختمان نخست وزيري شناخته‬
‫شد‪ .‬پس از بازجويي از عناصر كودتا مشخص شد كه آنها در تمامي استانهاي ايران داراي نيرو بوده و گسترش‬
‫وسيعي در ايران داشته اند؛ حتي در بين عشاير نيز نيرو دارند و جلسات خود را در بغداد و در سازمان امنيت‬
‫عراق تشكيل ميدادند؛ در اين جلسات بحث شده بود كه پس از انجام كودتا چه اقداماتي بايستي در داخل‬
‫كشور انجام شود‪ .‬پس از ناموفق شدن و شكست كودتا‪ ،‬مشخص شد كه سران برنامه ريز و طراح اين كودتا در‬
‫پايتخت عراق در شهر بغداد جلسه داشتهاند‪ .‬موضوع جلسه اين بوده است كه آيا ابتدا ارتش عراق به ايران حمله‬
‫كند و سپس كودتا شكل بگيرد‪ ،‬يا ابتدا كودتا انجام شود و سپس حمله ارتش بعثي عراق به خاک ايران‬
‫صورت گيرد؟‪ 12‬در نهايت تصميم بر اين مي شود كه اول كودتا انجام گيرد‪ .‬بنابراين با توجه به اطالعات به‬
‫دست آمده در جريان بازجوييهاي برخي از كودتاچيان‪ ،‬مي توان گفت كه دولت صدام در اين كودتا دست‬
‫داشته و از آن حمايت ميكرده است‪ .‬همچنين فرد ديگري به نام "مارک كازيرو فسكي" كه كتابي به نام‬
‫سياست خارجي شاه و آمريكا نوشته است و چند سال پيش به ايران آمده بود تا در مورد كودتاي نوژه تحقيق‬
‫كند‪ .‬مدعي شده است كه كودتاي نوژه با تحريك بعثيهاي عراق صورت گرفته است‪ .‬به اين ترتيب پس از‬
‫شكست كودتاي نقاب‪ ،‬شمارش معكوس براي شروع جنگ از سوي دولت عراق آغاز شد‪ .‬بين كودتاي نقاب‬
‫و ‪ 13‬شهريور حدوداً ‪ 23‬روز فاصله است كه به نظر مي رسد مدتي منطقي بود تا ارتش بعثي عراق خود را‬
‫براي جنگ با ايران آماده كند‪.‬‬
‫تضعیف بیشتر ارتش ایران‬
‫با افشاي طرح كودتاي نقاب‪ ،‬بار ديگر بحث تصفيه ارتش از عناصر وفادار به رژيم شاهنشاهي و سركوب‬
‫نيروهاي مخالف انقالب شدت گرفت‪ .‬جمعي از نمايندگان مجلس در جلسه ‪ 3131/4/74‬خواستار برخورد با‬
‫توطئه گران و پاكسازي وسيع در ارتش شدند‪ .‬قبل از پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬ارتش ايران حدود يكصد هزار‬
‫نفر عضو رسمي داشت‪ 15.‬از اين تعداد ‪ 33‬هزار نفر عضو نيروي زميني‪ ،‬حدود ‪ 13‬هزار عضو نيروي هوايي و‬
‫‪ 33‬هزار نفر نيز عضو نيروي دريايي بودند‪ .‬با پيروزي انقالب‪ ،‬تعدادي از اعضاي ارتش بركنار و تعدادي به‬
‫صورت داوطلبانه از ارتش خارج و به كارهاي ديگر مشغول شدند‪ .‬كودتاي نقاب موجب تصفية بيشتر افراد‬
‫ارتش گشت و تا قبل از آغاز جنگ حدود ‪ 33‬هزار نفر از اعضاي رسمي‪ ،‬از ارتش با شيوه هاي گوناگون جدا‬
‫شدند‪ .‬كودتاي نقاب‪ ،‬موجب تضعيف بيشتر ارتش و كاهش اعتماد نسبت به آن گرديد‪ .‬گرچه برنامه ريزي‬

‫‪81‬‬
‫انجام اين كودتا‪ ،‬حركتي از طرف مجموعه سازمان ارتش نبود‪ ،‬بلكه اقدامي از سوي بعضي از ارتشيهاي وفادار‬
‫به رژيم شاه بود ولي اين كودتا‪ ،‬بدبيني نسبت به فرماندهان ارتش را افزايش داد و موجب شد تا برخي از‬
‫يگانهاي ارتش مانند لشكر ‪ 17‬زرهي اهواز‪ ،‬تا روز سوم جنگ‪ ،‬بدون فرمانده باقي بمانند‪ .‬در اين كودتا تعدادي‬
‫از خلبان ها و افراد ارتش دستگير و در مجموع ‪ 333‬نفر از نظاميان شركت كننده در كودتا از جمله ‪ 13‬خلبان‬
‫اعدام گرديدند‪ 11.‬در اثناي جنگ‪ ،‬امام خميني دستور بررسي وضع بازماندگان معدومين كودتاي نافرجام نقاب‬
‫را به فرمانده نيروي هوايي دادند‪ .‬بر اين اساس‪ ،‬قرار شد به خانواده هاي آنها مبالغي واگذار و جهت خريد خانه‬
‫مسكوني به هر خانواده‪ ،‬وامي پرداخت گردد‪ .‬در اين رابطه امام خميني در پاسخ به نامه سرهنگ خلبان جواد‬
‫فكوري در ‪ 37‬بهمن ‪ 3131‬مرقوم فرمودند‪" :‬اميد است خانواده اين اشخاص در دامان اسالم و ملت اسالمي با رفاه‬
‫كودتاي نقاب عالوه بر آنكه موجب‬ ‫زندگي كنند و سعادت خويش را در دنيا و آخرت تأمين نمايند‪".‬‬
‫پاكسازي افراد بيشتري از اعضاي ارتش گرديد موجب شد تا در تعيين فرماندهان و مسئولين نظامي‪ ،‬حساسيت‬
‫بيشتري صورت گيرد‪ .‬اين كودتا موجب شد تا بيش از آنكه ارتش در فكر دفاع از مرزها و مراقبت از تهديد‬
‫باشد به فكر چگونگي مواجهه با اين چالش ها برآيد‪.‬‬
‫محركهاي رژیم بعثی عراق از حمله به ایران‬
‫معموالً دولت ها تالش مي كنند تا با اقدامات سياسي‪ ،‬از توسعه بحران با ساير كشورها جلوگيري نموده و‬
‫بسوي درگيريهاي نظامي حركت نكنند‪ .‬زماني كه تمام تالش هاي سياسي به بن بست برسد و تنها راه براي‬
‫حل مشكل‪ ،‬عمليات نظامي باشد آنگاه جنگ ممكن است آغاز شود‪ .‬اما اينكه چرا رژيم بعثي عراق تصميم به‬
‫آغاز جنگ با ايران گرفت‪ ،‬مي تواند داليل متعددي داشته باشد ولي در اينجا به چند مشوق اصلي كه موجب‬
‫تحريك رژيم بعثي عراق به سوق يافتن به سمت جنگ گرديد‪ ،‬اشاره مي شود‪.‬‬
‫الف ـ احساس قدرت‬
‫ماشين جنگي ارتش عراق و زرادخانه هاي اين كشور پس از انعقاد قرارداد ‪ 3123‬با ايران‪ ،‬از تسليحات و جنگ‬
‫افزارهاي پيشرفته عمدتاً روسي اشباع شده بود به گونه اي كه استعداد نيروي زميني آن كشور در حال پيشي‬
‫گرفتن بر قدرت نيروي زميني ايران در زمان پهلوي بود‪ .‬بنابراين مي توان گفت عراق در اوج قدرت نظامي‬
‫نسبت به تاريخ گذشته خود‪ ،‬بسر مي برد و صدام حسين از پيروزي قاطع خود با استفاده از تهاجم نظامي مطمئن‬
‫شده بود‪.‬‬
‫ب ـ جمع بندي صدام از وضعيت ايران و نظام بين المللي‬
‫به نظر مي رسد كه رژيم بعثي عراق براي اقدام جنگ به اين نتيجه رسيده بود كه‪ :‬ايران در شرايط تحريم‬
‫تسليحاتي از سوي امريكا و كشورهاي غربي بسر مي برد و در صورت وقوع جنگ‪ ،‬قادر به تدارک تسليحاتي‬
‫واحدهاي خود نيست‪ .‬از سوي ديگر به دليل قطع ارتباط امريكا با ارتش ايران و خروج حدود ‪ 33‬هزار مستشار‬
‫نظامي امريكايي از ايران‪ ،‬قدرت دفاعي جمهوري اسالمي بشدت تضعيف گرديده و قابليت بازسازي در كوتاه‬
‫مدت را ندارد‪ .‬همچنين ايران درگير مشكالت سياسي داخلي و معضالت ساختاري در حكومت و در شرايط‬

‫‪82‬‬
‫استقرار نظام جديد است‪ .‬بنابراين تثبيت جمهوري اسالمي در داخل كشور اولويت اول دست اندركاران‬
‫حكومت بوده و فرصت پرداختن به تهديد خارجي را ندارند‪.‬‬
‫روابط ايران با بسياري از كشورهاي دنيا دچار تنش بوده و روابط امريكا با ايران خصمانه‪ ،‬روابط شوروي با‬
‫ايران غير دوستانه و روابط كشورهاي عربي با ايران دچار ابهام است بنابراين قدرت هاي بزرگ از جنگ با‬
‫ايران‪ ،‬دچار ناراحتي نخواهند شد از سوي ديگر كشورهاي عربي به دليل ساختار پادشاهي حكومتي در آنها‪،‬‬
‫نگران تكرار نهضت اسالمي در كشورهاي خود و به دنبال راهي براي مهار انقالب اسالمي هستند كه جنگ مي‬
‫تواند به آنها فرصت رهايي از اين وضعيت را بدهد‪ .‬از سوي ديگر با توجه به هم سويي انقالب اسالمي با آرمان‬
‫هاي مردم فلسطين‪ ،‬جنگ با ايران مي تواند موجب خوشحالي اسرائيل شده و فرصتي را براي عراق پديد آورد‪.‬‬
‫بنابراين مي توان مطمئن بود كه در صورت وقوع جنگ هيچ يك از قدرت هاي جهاني از ايران حمايت‬
‫نخواهند كرد‪ .‬پس مي توان در تحميل جنگ بر ايران به پيروزي بزرگي دست يافت‪.‬‬
‫تصور دولت عراق از مساعد بودن محيط بين الملل‪ ،‬ضعف هاي قدرت نظامي ايران‪ ،‬توانايي هاي ماشين جنگي‬
‫ارتش بعثي و اطمينان از پيروزي‪ ،‬موجب شد تا صدام به آغاز يك جنگ ويرانگر و خونين وسوسه شود تا‬
‫ظرف چند هفته به اهداف طرح ريزي شده خود‪ ،‬برسد‪ .‬عدم باور ايران به آغاز چنين جنگي گسترده و در واقع‬
‫غافلگير شدن كشور در برابر تهاجم دشمن نيز‪ ،‬به ارتش بعثي در موفقيت روزهاي اول جنگ‪ ،‬كمك كرد‪ .‬به‬
‫نظر مي رسد تحليل‪ ،‬ارزيابي و تصورات رژيم بعثي عراق‪ ،‬براي تصميم به آغاز جنگ تا حد زيادي صحيح بوده‬
‫است ولي آنچه ناديده گرفته شده بود‪ ،‬توانايي اسالم و رهبري امام خميني در بارور كردن ظرفيت هاي ملت‬
‫ايران براي تشكيل قدرت جديد و ناكام گذاشتن دشمن از رسيدن به اهداف خود بود‪ .‬تحليل صدام حسين بعد از‬
‫وقوع انقالب اسالمي و از بين رفتن رژيم شاه اينگونه بود كه به وجود آمدن يك قدرت سياسي قوي در ايران‬
‫سالها طول ميكشد چرا كه ايران به ضعف افتاده است و تا بخواهد خود را در منطقه پيدا كند‪ ،‬ارتش خود را‬
‫درست كند‪ ،‬نيروهاي امنيتي خود را بوجود آورد‪ ،‬سازماندهي خود را اصالح كند و روابط قبلي خود را با‬
‫كويت‪ ،‬عربستان و كشورهاي حاشيه خليج فارس برقرار كند زمان زيادي طول ميكشد كه اين زمان فرصت‬
‫خوبي است تا صدام براساس طرحي كه براي آينده خود داشت‪ ،‬رهبر كل منطقه خاورميانه شود‪ .‬در واقع صدام‬
‫حسين براي به دست گرفتن قدرت مطلقه در عراق و كسب رهبري كل خاورميانه و ايفاي نقش " ناصر" در‬
‫بين اعراب‪ ،‬حسن البكر را كنار زد و اختيارات حزب بعث را به دست گرفت‪ .‬بايد به ياد داشت كه امضاء‬
‫قرارداد كمپ ديويد از سوي سادات موجب انزواي مصر در جهان عرب گرديد و اين فرصتي را براي صدام به‬
‫وجود آورد تا تالش نمايد جاي خالي مصر را در جهان عرب پر نموده و برنامه هاي بلند پروازانه اش را به‬
‫اجرا در آورد‪ .‬الزمه اينكه صدام حسين رهبر منطقه گردد اين بود كه جنگي به راه انداخته و به ايران و يا به‬
‫كويت حمله كند‪ .‬اگر حمله به كويت را انتخاب ميكرد روبروي اعراب قرار ميگرفت و نميتوانست رهبري‬
‫اعراب را به عهده گيرد اما حمله به ايران براي وي مناسب بود و محاسني در بر داشت‪ :‬اوالً‪ :‬اعراب را كه از‬
‫صدور انقالب اسالمي ميترسيدند پشت سر خود ميآورد‪ .‬ثانياً‪ :‬صدام ميتوانست از ظرفيتها و توانائيهاي‬

‫‪83‬‬
‫آمريكا و شوروي كه در مخالفت و ضديت با انقالب اسالمي شهره شده بودند نيز بهره گيرد‪ .‬ثالثاً‪ :‬وي با اين‬
‫حمله ميتوانست مسائل مرزي و تاريخي خود را با ايران نيز حل و فصل كند‪ .‬لذا جنگ با ايران را انتخاب‬
‫كرد‪ .‬البته انگيزه ديگري هم مي تواند‪ ،‬رژيم بعثي عراق را تشويق به آغاز جنگ كرده باشد و آن هم نگراني‬
‫از تأثير انقالب اسالمي بر اكثريت جامعه عراق و احتمال بروز اختالف و انشقاق داخلي بوده است‪ .‬معموالً‬
‫رهبري يك كشور براي منحرف كردن افكار عمومي از اوضاع نابسامان داخلي‪ ،‬به نوعي رفتار تنازعي در‬
‫خارج از مرزهاي خود متوسل مي گردد‪ .‬هرچه نگراني از اوضاع داخلي افزايش يابد‪ ،‬دولت هاي ديكتاتور براي‬
‫سوق دادن تنش هاي داخلي به مرزهاي خارجي‪ ،‬حريص تر مي گردند‪ .‬معموالًاين نوع رهبران‪ ،‬هر نوع حركت‬
‫مخالف داخلي را به يك عامل بيروني منتسب كرده و جنگ‪ ،‬بهترين فرصت براي سركوب مخالفين داخلي و‬
‫اِعمال حاكميت پليسي در داخل كشور است‪.‬‬
‫بهانه جنگ‬
‫صدام حسين براي آغاز جنگ‪ ،‬عدم عقب نشيني ايران از برخي نقاط مرزي بر اساس قرار ‪ 3123‬الجزاير را‬
‫دستاويز قرار داده و به طور يكطرفه اين قرار داد را ‪ 3‬روز قبل از شروع جنگ پاره و لغو نمود‪ .‬البته همزمان با‬
‫اين اقدام‪ ،‬ارتش بعثي چند روز قبل از آغاز جنگ سراسري‪ ،‬نقاط مورد ادعا را به تصرف عراق در آورد‪.‬‬
‫چنانچه اين بهانه را عامل آغاز جنگ بدانيم‪ ،‬بر طبق مقررات بين المللي دولت عراق هيچگونه حقانيتي در‬
‫تجاوز به خاک ايران و به راه انداختن جنگ نداشته است‪ .‬اوالً در متن قرار داد ‪ 3123‬نحوه حل و فصل‬
‫اختالفات در اجراي اين قرار داد مشخص شده است‪ .‬ثانياً به فرض صحت تمام ادعاهاي دولت عراق‪ ،‬امتناع‬
‫ايران از تخليه اراضي مورد ادعا‪ ،‬نمي توانست شروع جنگ به وسيله دولت عراق را توجيه نمايد‪ ،‬زيرا "اصل‬
‫تناسب"‪ ،‬دولت ها را در منازعات خود محدود و مقيد مي سازد‪ .‬طبق اين اصل اقدامات متخذه به منظور دفاع‬
‫مشروع‪ ،‬نبايد بيش از آنچه كه براي دفع خطر يا از بين بردن حمله ضرورت دارد صورت گيرد و پس از رفع‬
‫نياز بايستي قطع شود‪ 43.‬بنابراين تهاجم گسترده ارتش بعثي و آغاز يك جنگ تمام عيار توسط دولت عراق‪،‬‬
‫كنش يا واكنشي به مراتب عظيم تر از بهانه ذكر شده بوده است و با اصل تناسب‪ ،‬مغايرت كامل دارد‪ .‬از سوي‬
‫ديگر اقدامات رژيم بعثي در حين جنگ‪ ،‬نشان داد كه هدف دولت عراق از جنگ با ايران‪ ،‬دفاع مشروع نبوده‬
‫و مقامات عراقي پس از تصرف بخش هايي از خاک ايران‪ ،‬هدف خود را كه جداسازي قسمتي از سرزمين‬
‫ايران بوده‪ ،‬به طور رسمي و در تبليغات خود اعالم كرده اند‪.‬‬
‫آمادگی رژیم بعثی براي آغاز جنگ‬
‫طبيعي است كه براي آغاز هر جنگي نياز به برنامه ريزي‪ ،‬فراهم آوردن امكانات و تجهيزات الزم‪ ،‬طرح ريزي‬
‫عملياتي و فراهم كردن ساز و كارهاي الزم براي رسيدن به هدف و كسب موفقيت مي باشد‪ .‬بنابراين حداقل‬
‫زماني براي كسب آمادگي هاي جنگي الزم مي باشد‪ .‬به نظر مي رسد كه تصميم اوليه رژيم بعثي عراق براي‬
‫جنگ با ايران به حدود يك سال قبل از آغاز آن‪ ،‬باز مي گردد و اراده رژيم بعثي عراق براي جنگ با ايران‬
‫حتي زمانيكه دولت موقت و نهضت آزادي در ايران حاكم بوده اند را نشان مي دهد‪ .‬ولي تصميم نهايي براي‬

‫‪84‬‬
‫شروع جنگ درست يك روز پس از قطع رابطه امريكا با ايران يعني در ‪ 73‬فروردين ماه ‪ 3131‬اتخاذ شده است‪.‬‬
‫از اين زمان است كه رژيم بعثي عراق اقدامات عملي خود عليه ايران را آغاز نموده و خود را براي انجام يك‬
‫جنگ گسترده با ايران آماده مي نمايد‪.‬‬
‫الف‪ -‬تصفیه ارتش عراق‬
‫پس از مدتي از كنار زدن حسن البكر‪ ،‬صدام ادعا كرد كه قرار بوده است كودتايي با تحريك ايران و سوريه‬
‫در عراق شكل بگيرد كه اين كودتا كشف و خنثي شده است‪ .‬به دنبال اين ادعا‪ ،‬تعداد زيادي از اعضاي ارتش‬
‫عراق دستگير و اعدام شدند‪ .‬اين اقدام يك تصفيه گسترده نيروي انساني در ارتش و نيروهاي نظامي عراق بود‪.‬‬
‫اقدامات فوق از جمله حوادثي است كه تا قبل از آغاز جنگ سراسري رخ داد‪ .‬تا اين زمان هنوز جنگ گسترده‬
‫نظامي از سوي صدام شروع نشده بود‪ .‬اين مقطع از جمله حوادث بزرگ در تاريخ مربوط به جنگ ميباشد كه‬
‫كمتر به آن توجه شده است‪.‬‬
‫ب‪ -‬اقدامات سیاسی و حقوقی عراق‬
‫در طول زمان زد و خوردهاي مرزي‪ ،‬اداره كل اطالعات نظامي و فرماندهي نيروي هوايي ارتش عراق‪ ،‬گزارش‬
‫هايي در زمينه موارد تجاوز ايران در اختيار وزارت امور خارجه قرار مي دادند تا اين وزارتخانه يادداشتهاي‬
‫اعتراض آميزي را به سفارت ايران تحويل دهد‪ .‬نسخه اي از اين يادداشتها نيز در اختيار جامعه كشورهاي عربي‬
‫و سازمان ملل متحد قرار مي گرفت‪ .47‬دولت عراق در تالش بود تا به طور مرتب طي نامه نگاري هايي با‬
‫سازمان ملل متحد‪ ،‬ايران را عامل درگيري هاي مرزي نشان دهد‪ .‬بر اين اساس اين رژيم پرونده قطوري از‬
‫مكاتبات خود با سازمان ملل را قبل از آغاز جنگ‪ ،‬فراهم آورد‪ .‬اين در حالي بود كه ايران تالش ديپلماتيك‬
‫زيادي در يك و نيم سال قبل از آغاز جنگ براي معرفي و توقف تجاوزات مرزي عراق‪ ،‬انجام نداد‪ .‬صدام در‬
‫‪ 34‬خرداد ‪ 3131‬طي سفري به عربستان‪ ،‬در شهر طائف با برخي از سران كشورهاي عربي مالقات و به احتمال‬
‫زياد نظر آنها را در جنگ عليه ايران‪ ،‬جلب كرد‪ .‬دولت عراق در بهار سال ‪ 3131‬در جمع وزراي خارجه‬
‫كشورهاي عربي اعالم كرد‪ :‬ما آماده هستيم سرزمين هاي عراقي را كه ايران اشغال كرده پس بگيريم و ادعاي‬
‫ارضي خود را به طور رسمي به سران ‪ 5‬سازمان بين المللي مانند سازمان ملل‪ ،‬اتحاديه عرب و غير متعهدها ارائه‬
‫داد‪ .‬همچنين رئيس جمهور عراق درست چهار روز قبل از آغاز حمله سراسري ارتش بعثي به خاک ايران‪ ،‬طي‬
‫سخناني در روز ‪ 73‬شهريور سال ‪ 3131‬در مجلس عراق كه از تلويزيون آن كشور پخش گرديد‪ ،‬قرارداد مرزي‬
‫‪ 3123‬الجزاير را ‪ ،‬بي اعتبار اعالم نمود‪ .‬وزارت خارجه عراق‪ 1‬روز قبل از آغاز جنگ‪ ،‬اعالم كرد كه "لغو‬
‫قرارداد ‪ 3123‬بدين معني است كه شط العرب رودخانه اي كامالً ملي و زير نفوذ كامل حاكميت عراق قرار‬
‫دارد"‪ 41 .‬از سوي ديگر وزارت خارجه رژيم بعثي نامه هايي را به سازمان ملل و برخي از مراجع بين المللي عليه‬
‫ايران ارسال نمود‪.‬‬
‫ج‪ -‬درگیري هاي مرزي‬
‫با پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬دولت عراق نسبت به تقويت نيروهاي خود در مرزهاي با ايران‪ ،‬اقدام نمود‪ .‬رژيم‬

‫‪85‬‬
‫بعثي سعي داشت تا بر مرزهاي اين كشور‪ ،‬كنترل كاملي را اِعمال نموده و از اين طريق عوامل خود را به داخل‬
‫خاک ايران‪ ،‬نفوذ دهد‪ .‬دولت عراق با بدبيني نسبت به مسائل ايران در حوادث مرزي از خود واكنش نشان مي‬
‫داد‪ .‬عراق اولين حمله خود به ناحيه مرزي ايران را با توپخانه به يك دهكده مرزي در تاريخ ‪ 37‬فروردين سال‬
‫‪ 3135‬انجام داد‪ .‬البته بعدها اعالم نمود كه اشتباه كرده است‪ .‬امام خميني در اعتراض به اقدامات مرزي عراق در‬
‫‪ 3135/1/74‬مرقوم فرمودند‪ " :‬انتظار نبود و نيست كه مأمورين دولت عراق در سر حدات‪ ،‬رفتاري كنند كه‬
‫مخالف حسن همجواري است‪ ".‬در طول سال ‪ 3135‬حوادث و درگيريهاي مرزي‪ ،‬چندان جدي نبود ولي از‬
‫اوايل سال ‪ 3131‬هواپيماها‪ ،‬بالگردها و تانكهاي عراقي به صورت روزانه در حوالي مرز ايران‪ ،‬به گشت زني و‬
‫انجام عمليات پرداخته و به خاک ايران تجاوز مي كردند‪ .‬دولت عراق در پرتو روابط غير حسنه خود با ايران‪،‬‬
‫در تابستان ‪ 3131‬به عمليات نظاميش شدت بخشيد و هر روز چندين عمليات نظامي را در نوار مرزي ايران انجام‬
‫مي داد‪ .‬همزمان با كودتاي نقاب‪ ،‬يك جنگنده ميگ عراقي‪ ،‬در ‪ 31‬تيرماه ‪ 3131‬ايستگاه فرستنده نخجير در‬
‫ايران را بمباران كرد‪ .‬جنگنده هاي عراقي در ‪ 34‬شهريور ‪ 31‬مهران و در ‪ 32‬شهريور ‪ 31‬قصرشيرين را بمباران و‬
‫روز بعد از آن به مرز هوايي خسروي تجاوز كردند‪ .‬ارتش رژيم بعثي عراق از ‪ 33‬شهريور ‪ 3131‬حمالت جدي‬
‫خود را در غرب كشور آغاز كرد و بخش هايي از سرزمين هاي مرزي ايران از جمله ارتفاعات ميمك‪،‬خان‬
‫ليلي‪ ،‬زين الكش‪ ،‬ديالي‪ ،‬هنجيره‪ ،‬جهفه الموت را تا ‪ 3131/3/73‬و قبل از ‪ 13‬شهريور روز آغاز جنگ‬
‫سراسري‪ ،‬به تصرف خود درآورد‪ 43.‬رئيس ميز ايران در اداره اطالعات ارتش عراق در زمان جنگ در اين باره‬
‫مي گويد‪ :‬نيروهاي عراق در آغاز سپتامبر ‪( 3153‬شهريور ماه ‪ )3131‬اقدام به آماده سازي خود نمودند‪ .‬لشكر‬
‫‪ 33‬زرهي به فرماندهي سرتيپ هشام صباح الفخري‪ ،‬اقدام به تصرف تپه سيف سعد نمود‪ .‬كاني بز كه بعدها به‬
‫زين القدس نامگذاري گرديد و منطقه شرق ميسان ـ بين فكه و شيب ـ نيز بازپس گرفته شد و به نام سيف ابي‬
‫عبيده خوانده شد‪ .‬هدف اصلي اينگونه عملياتها‪ ،‬فقط بازپس گيري بخشهايي از اراضي كشور نبود‪ ،‬بلكه‬
‫جلوگيري از نفوذ نيروهاي ايراني از طريق چنين روزنه هايي و آسان كردن راه عمليات نظامي عراق در‬
‫صورت گسترش جنگ بود‪ 43.‬گفته مي شود مساحت سرزمينهايي كه ارتش عراق قبل از آغاز جنگ از ايران‬
‫‪42‬‬
‫تصرف كرد به ‪ 333‬كيلومتر مربع بالغ مي شده است‪.‬‬
‫در تاريخ‪ 73‬شهريور ‪ 3131‬چند دستگاه تانك عراقي از كوههاي آق داغ وارد خاک ايران شدند‪ .‬در ‪ 77‬شهريور‬
‫ناحيه خان ليلي و روز بعد از آن منطقه چگر در ايالم و در روز ‪ 74‬شهريور روستاهاي گرده نو و بيشگان در‬
‫سرپل ذهاب و در ‪ 73‬شهريور روستاي بابا هادي‪ ،‬از سوي جنگنده هاي عراقي بمباران شد‪ .‬نظاميان عراقي در‬
‫شهريور ماه سال ‪ 3131‬به صورت آزمايشي وارد خاک ايران شده و باز مي گشتند‪ .‬ايران هم گاهاً پاسخ عمليات‬
‫هاي آنها را در مناطق مرزي مي داد‪ .‬بنابراين‪ ،‬درگيري هايي كه از حدود يك سال و نيم (از اوايل سال ‪3135‬‬
‫تا شهريور‪ )3131‬پيش از آغاز جنگ رسمي بين عراق و ايران وجود داشته است از ارديبهشت ماه سال ‪3131‬‬
‫تشديد شده است‪ .‬اين درگيري ها همراه و همزمان با مناقشه سياسي بين رژيم بعثي عراق با جمهوري اسالمي‬
‫ايران بوده كه خود‪ ،‬يك درگيري نظامي جدي و از جمله بزرگترين حوادث بين ايران و عراق طي ‪ 333‬سال‬

‫‪86‬‬
‫اخير محسوب ميشده است‪ .‬البته وقوع جنگ تحميلي‪ ،‬اين مقطع از تاريخ را تا حدود زيادي كم رنگ كرده‬
‫است‪ .‬ايران در پاسخ به تجاوزات مرزي عراق‪ ،‬برخي از مراكز تجمع نظامي داخل خاک عراق را در روزهاي‬
‫قبل از آغاز جنگ‪ ،‬بمباران كرده است‪ .‬از جمله واكنش هاي ايران‪ ،‬حمله جنگنده هاي نيروي هوايي به منظور‬
‫انهدام واحدهاي زرهي ارتش عراق در منطقه زرباطيه در ‪ 33‬كيلومتري عمق خاک عراق و در نزديكي شهر‬
‫مهران در تاريخ ‪ 72‬شهريور ‪ 3131‬بوده است‪ .‬در آن زمان ايران با دريافت اطالعاتي از تجمع نيروهاي سپاه‬
‫دوم عراق در اطراف مرزهاي ايران و در پاسخ به درگيري هاي مرزي عراق با ايران‪ ،‬دست به چنين اقدامي زد‪.‬‬
‫در جريان اين واكنش كه دو فروند جنگنده ‪ F5‬ايراني شركت داشتند‪ ،‬يكي از هواپيماهاي نيروي هوايي ايران‬
‫مورد اصابت موشك هاي عراقي قرار گرفت و خلبان آن به نام آقاي حسين لشكري كه در آن هنگام ‪ 75‬سال‬
‫سن داشت به اسارت رژيم عراق درآمد‪ 45.‬اين سيزدهمين مأموريت ستوان يكم خلبان حسين لشكري بود‪ .‬او‬
‫اولين خلبان اسير ايراني و آخرين اسيري بود كه پس از ‪ 35‬سال در ‪ 32‬فروردين سال ‪ ،3122‬آزاد و به ايران‬
‫بازگردانده شد‪ .‬متأسفانه وي در ‪ 31‬مرداد ماه سال ‪ 3155‬دار فاني را در تهران وداع گفت‪ .‬دولت عراق اين‬
‫خلبان ايراني را تا حدود ‪ 33‬سال پس از پايان جنگ در اسارت خود نگهداشت تا بتواند به عنوان مدرک شروع‬
‫جنگ از سوي ايران‪ ،‬از وي استفاده نمايد و اين موضوع را به عنوان سند در سازمان ملل به ثبت رسانيد‪ .‬ايران‬
‫در واكنش به تجاوزات مرزي عراق به مجامع بين المللي اعتراض نمود و به مقابله محدود با تجاوزات عراق در‬
‫حواشي مرز پرداخت‪ .‬تهاجمات مرزي ارتش عراق را مي توان يك نوع "شناسايي با رزم" ‪ ،‬تلقي كرد كه‬
‫عالوه بر افزودن بر دامنه نا امني ها مي توانست تمريني براي آمادگي ارتش بعثي جهت حمله به ايران باشد‪.‬‬
‫البته هدف ديگري را نيز مي توان براي اين درگيري هاي مرزي ذكر كرد و آن تالش دولت عراق براي وادار‬
‫كردن ايران به جنگ بود‪ .‬قبل از آغاز جنگ‪ ،‬درگيري هاي مسلحانه در استان هاي آذربايجان غربي و‬
‫كردستان از سوي احزاب مسلح وابسته به رژيم بعثي عراق در جريان بود‪ .‬اين درگيري ها بخشي از توان قواي‬
‫ايران را بخود مشغول كرده بود و موجب تلفاتي بخصوص براي سپاه پاسداران انقالب اسالمي مي شد‪ .‬سپاه تا‬
‫شروع جنگ‪ ،‬در جنگ هاي مسلحانه با احزاب دموكرات و كومله حدود هزار شهيد داده بود‪ .‬با نااميد شدن‬
‫عراق از واكنش جدي نظامي ايران و آماده شدن ارتش عراق براي يك جنگ گسترده‪ ،‬دولت عراق در‬
‫شرايطي كه ايران درگير اختالفات داخلي بين رئيس جمهور و نخست وزير و رئيس جمهور و مجلس و‬
‫همچنين در شرايط فضا سازي بين المللي عليه ايران به خاطر گروگان گيري در سفارت امريكا بود‪ ،‬جنگ‬
‫گسترده خود را آغاز نمود‪ .‬الزم به ذكر است كه در درگيري هاي مرزي قبل از آغاز جنگ‪ ،‬حدود ‪ 133‬نفر‬
‫از ايرانيان به شهادت رسيده و تعدادي نيز زخمي و اسير گرديدند‪.‬‬
‫غافلگیري ایران‬
‫با فروپاشي رژيم شاهنشاهي‪ ،‬سازمان هاي اطالعاتي ايران از جمله ركن دوي ارتش نياز به بازسازي مجدد‬
‫داشتند‪ .‬گرچه عناصر اطالعاتي سپاه و لشكرهايي از ارتش كه در حاشيه مرز با عراق مستقر بودند‪ ،‬بعضاً با‬
‫مشاهده گسترش و حضور نيروهاي عراقي‪ ،‬هشدارها و برآوردهايي از تحركات ارتش عراق را به رده هاي‬

‫‪87‬‬
‫باالتر ارائه داده اند ولي در رده هاي باال‪ ،‬از نيات تهاجمي ارتش عراق‪ ،‬اطالع كافي وجود نداشته است‪ .‬رفتار‬
‫نظامي ايران قبل از شروع جنگ نشان مي دهد كه ايران نه تنها آمادگي الزم براي يك جنگ گسترده را‬
‫نداشته است بلكه احتمال وقوع جنگ از سوي عراق را نيز جدي نگرفته است‪ .‬به نظر مي رسد پس از قطع رابطه‬
‫امريكا با ايران در اوايل سال ‪ 3131‬امام خميني احتمال حمله عراق به ايران را مي داده اند ولي از كمّ و كيف‬
‫آن‪ ،‬مطلع نبودند‪ .‬ايشان در سخنراني خود در ‪ 3131/3/75‬مي فرمايند‪ ....":‬اين لشكري كه اآلن سرنيزه را‬
‫كشيده اند و توپ و تانك ها را كشيده اند و با مردم مخالفت مي كنند يا آمده اند با ايران كه يك مملكت‬
‫اسالمي است دارند جنگ مي خواهند بكنند يا هجوم مي خواهند بكنند‪ ،‬اين جنگ با اسالم است‪ .‬جنگ با قرآن‬
‫است‪ .‬جنگ با رسول اهلل است‪ .‬ارتش عراق حاضر است كه با رسول اهلل جنگ كند؟ با قرآن جنگ بكند؟‬
‫ايران اآلن مملكت رسول اهلل است‪ .‬ايران اآلن نهضت اسالمي است‪ .‬مملكت اسالمي است و قانون اسالمي است‪.‬‬
‫حكومت اسالمي است‪ ....‬چرا عشاير عرب نشسته اند و نگاه مي كنند و اينها به برادرانشان تعدي مي كنند و‬
‫فوج فوج جوان ها را اينها مي كشند در سياه چالها؟ ‪ ....‬نمي دانند كه اگر اينها بخواهند تعدي به ايران بكنند‪،‬‬
‫ايران خردشان مي كند و تا بغداد مي رود‪ ....‬صاحب منصب هاي خوب ما داريم در عراق‪ ،‬صاحب منصب هاي‬
‫صحيح و متدين هستند‪ .‬خود آنها كودتا كنند و اين را از بين ببرند و حرام است بر آنها كه يك قدم دنبال اين‬
‫شخص لعين باشند و بايد قيام كنند بر ضد او و مملكت خودشان را اسالمي كنند‪ "...‬از سوي ديگر با بررسي‬
‫بيانات امام‪ ،‬به نظر مي رسد ايشان انتظار بروز حادثه و اتفاقي در ارتش عراق را داشته اند كه نظاميان عراقي‬
‫عليه صدام دست به اقدامي زده و عمالً امكان حمله به ايران وجود نداشته باشد‪ .‬به هر حال‪ ،‬ايران‪ ،‬انتظار يك‬
‫جنگ سراسري و تمام عيار را از سوي رژيم بعثي عراق نداشت‪ .‬در آن برهه زماني با توجه به شرايط و فضاي‬
‫موجود در كشور‪ ،‬كسي از مقامات و مسئولين‪ ،‬بروز جنگ را پيش بيني نمي كرد‪ .‬براي مثال آقاي هاشمي‬
‫رفسنجاني در مورد روز آغاز جنگ مي گويد‪ ":‬خبر دادند كه فرودگاه مهرآباد تهران بمباران شده‪ ،‬فوراً جمعي‬
‫از نمايندگان را به آنجا فرستاديم‪ ،‬البته بر خالف انتظار ما بود كه عراق به تهران حمله كند‪ .‬اين اتفاق را خيلي‬
‫عليرغم آنكه گزارشاتي از تحركات نظامي عراق در اطراف مرزهاي كشور به سمع‬ ‫بعيد مي دانستيم‪".‬‬
‫مسئولين مي رسيد ولي در تحليل نهايي‪ ،‬اين اقدامات رژيم بعثي به عنوان قصد وي براي تهاجم نظامي به ايران‬
‫تعبير و تفسير نمي شد‪ .‬بسياري از مقامات بلند پايه كشور بر اين عقيده بودند كه عراق جرأت حمله به ايران را‬
‫ندارد‪ .‬در اوايل شهريور ‪ 3131‬مجله جينزديفنس در خبري نوشته بود كه ‪ 5‬هزار ايراني تحت فرماندهي يكي از‬
‫افسران رژيم شاهنشاهي‪ ،‬در بصره براي حمله به ايران آموزش مي بيند‪ .‬اين خبر از سوي وزارت خارجه به‬
‫اطالع مسئولين وقت رسيد اما در نهايت پاسخ اين بود كه عراق ضعيف تر از آن است كه بتواند به ايران حمله‬
‫كند‪ .‬اگر اين كشور چنين اقدامي را در پيش بگيرد در وهله نخست شيعيان عراق با آن به مقابله برمي خيزند و‬
‫حكومت صدام را سرنگون مي كنند‪ .‬بنابراين ارزيابي دولت ايران كمي احتمال بروز جنگ از سوي عراق بود‪.‬‬
‫‪33‬حدود ‪ 7‬هفته قبل از آغاز جنگ‪ ،‬شوراي عالي دفاع با حضور فرمانده كل قوا كه در آن هنگام رئيس جمهور‬
‫وقت عهده دار اين سِمَت بود‪ ،‬در ستاد لشكر ‪ 53‬زرهي كرمانشاه‪ ،‬تشكيل گرديد در اين جلسه عالوه بر رئيس‬

‫‪88‬‬
‫جمهور‪ ،‬نخست وزير‪ ،‬وزير دفاع‪ ،‬فرمانده سپاه‪ ،‬جانشين رئيس ستاد مشترک ارتش‪ ،‬فرمانده نيروي زميني ارتش‬
‫و فرمانده سپاه غرب كشور‪ ،‬حضور داشتند‪ .‬در اين جلسه شهيد محمد بروجردي اعالم كرد كه عراق قصد حمله‬
‫به ايران را دارد‪ .‬گزارش ها حاكي از آن بود كه در اطراف مناطق مرزي قصر شيرين‪ ،‬يك لشكر زرهي‬
‫مكانيزه ارتش بعثي در پشت مرز به سمت ايران آرايش جنگي گرفته است‪ .‬تحليل رئيس جمهور در آن جلسه‬
‫در مورد اين گزارشات‪ ،‬اين بود كه براي آغاز يك جنگ بايد موازنه قوا بين شوروي و امريكا در دوران‬
‫جنگ سرد‪ ،‬بهم بخورد و تا اين موازنه قوا بهم نريزد‪ ،‬جنگي آغاز نمي شود‪ .‬رئيس جمهور خطاب به فرماندهان‬
‫سپاه در اين جلسه گفت كه عليه دولت من جو سازي نكنيد‪ .‬فرماندهان ارتش نيز آغاز چنين جنگي را باور‬
‫نداشتند‪ .‬تيمسار ظهيرنژاد مي گفت گزارش پاسدارها از قصد عراق براي حمله به ايران صحيح نيست‪ .‬عراق‬
‫جرأت حمله به ايران را ندارد و اگر حمله كند توي دهن وي مي زنيم‪ .‬او مي گفت پاسدارها به بهانه جنگ مي‬
‫خواهند تجهيزات ارتش را بگيرند‪ 37.‬البته با بررسي نامة بني صدر كه به امام خميني در تاريخ ‪3131/3/75‬‬
‫نوشته شده است مي توان استنباط كرد كه وي احتمال بروز جنگ را جدي مي ديده است‪ 31.‬ولي مي توان‬
‫گفت كه به هر حال وي دچار غافلگيري استراتژيك شده است زيرا هيچ اقدام جدي براي انتقال لشكرهاي مهم‬
‫ارتش مانند لشكرهاي ‪ 55 ،22 ،33 ،73‬و تيپ ‪ 33‬هوابرد به مناطق مرزي خوزستان انجام نداده است‪ .‬امام‬
‫خميني در سخنراني خود در ‪ 3133/3/34‬اينگونه به غافلگير شدن ايران اشاره مي كنند‪ " :‬صدام را وادار كردند‬
‫كه به اين كشور اسالمي حمله كند و از زمين و هوا و دريا حمله كرد به ما‪ ،‬و بعضي از اشخاصي كه آنوقت‬
‫بنابراين با‬ ‫سردمدار بودند‪ ،‬خيانت كردند به اين كشور‪ ،‬و در عين حالي كه اطالع داشتند چيزي نگفتند‪" .‬‬
‫توضيحات فوق به نظرمي رسد كه ايران گرچه نسبت به فعل و انفعاالت نظامي ارتش عراق‪ ،‬حساس بوده است‬
‫ولي اين اقدامات را براي شروع يك جنگ گسترده‪ ،‬باور نمي كرده است‪ .‬در آن ايام‪ ،‬ايران همه واحدهاي‬
‫نظامي خود را با فرض وقوع جنگ به مرزها اعزام نكرد و در كشور آمادگي الزم براي مقابله با وقوع احتمالي‬
‫جنگ بوجود نيامد‪ .‬همچنين ايران‪ ،‬نتوانست عراق را از طريق اقدامات سياسي و ديپلماتيك و يا نشان دادن‬
‫(ره)‬
‫براي بازسازي ارتش و همچنين تشكيل بسيج‬ ‫قدرت نظامي به بازدارندگي برساند‪ .‬البته حضرت امام خميني‬
‫مستضعفان قبل از شروع جنگ‪ ،‬اقدامات مؤثري را انجام دادند كه به نظر مي رسد با هدف بازدارندگي انجام مي‬
‫شد ولي عمالً تحليل صدام حسين براي آغاز جنگ با ايران‪ ،‬مشخص مي سازد كه اين اقدامات نتوانسته است‬
‫وي را به بازدارندگي و اجتناب از جنگ برساند‪ .‬البته معلوم نيست كه اگر ايران غافلگير هم نمي شد آيا مي‬
‫توانست از وقوع و بروز جنگ جلوگيري نمايد؟ بسياري بر اين باورند كه ايران حتي اگر غافلگير هم نمي شد‪،‬‬
‫فاقد قدرت الزم براي جلوگيري از وقوع جنگ بود‪.‬‬
‫اهداف رژیم بعثی عراق از جنگ با ایران‬
‫بررسي مقاصد و اهداف رژيم بعثي عراق از جنگ با ايران و ارزيابي اهداف سياسي و ژئوپلتيك وي در تهاجم‬
‫نظامي به خاک ايران‪ ،‬نيازمند يك تحقيق و مطالعه جداگانه اي است‪ .‬آنچه مشخص است اين است كه عراق‬
‫جنگ را آغاز كرده است بنابراين مي بايستي انتظار نتايج برنامه ريزي شده اي را از شروع جنگ داشته باشد و‬

‫‪89‬‬
‫مطمئن باشد كه از طريق جنگ وكابرد قواي نظامي مي تواند به آنها دست يابد‪ .‬آنچه از اظهارات رئيس‬
‫جمهور و ساير مقامات عراقي مي توان برداشت نمود اين است كه رژيم صدام چند هدف را از جنگ با ايران‬
‫دنبال مي كرده است‪:‬‬
‫ملغی نمودن قرارداد مرزي ‪ 8791‬الجزایر‬
‫رژيم بعثي عراق قصد داشت تا تمامي اروندرود را به مالكيت خود درآورده و برخي از ارتفاعات سركوب در‬
‫غرب كشور را در اختيار بگيرد‪ .‬دولت عراق تالش مي كرد تا با استفاده از زور و فشار جنگ‪ ،‬قرارداد مرزي‬
‫جديدي را با ايران منعقد نمايد تا بتواند تنگناهاي تاريخي ژئوپولتيكي خود را حل نموده و قدرت بيشتري در‬
‫خليج فارس‪ ،‬كسب نمايد‪ .‬از مهمترين اهداف رژيم عراق در تصميم به آغاز جنگ را مي توان تسلط كامل آن‬
‫كشور بر اروندرود و تبديل آن به شط العرب و نيز تغيير مرز دو كشور دانست‪ .‬البته برخي معتقدند كه اين‬
‫هدف كف انتظارات صدام حسين از شروع جنگ بوده است و چنانچه وي از نظر نظامي موفق مي شد به اين‬
‫هدف اكتفا نمي كرد‪ .‬گرچه در اظهارات مقامات رژيم بعثي عراق‪ ،‬تجديد نظر در قرارداد ‪ 3123‬بعنوان يكي از‬
‫اهداف مهم اين كشور از آغاز جنگ‪ ،‬مطالب فراواني يافت مي شود اما نمي توان پذيرفت كه دولت عراق‬
‫درک نمي كرده است كه دوران تغيير مرزها با اشغال سرزمين ديگران گذشته است‪ .‬دولت عراق بايد توجه مي‬
‫كرد كه حتي اگر براي مدتي بخشي از سرزمين ايران را از طريق جنگ به اشغال خود در مي آورد براي‬
‫هميشه‪ ،‬صلح با ايران را از دست مي داد و يك درگيري دائمي مرزي را بين ايران و عراق براي طوالني مدت‬
‫پايه گذاري مي كرد‪ .‬بايد توجه داشت كه ايران بالقوه هميشه بزرگتر و تواناتر از عراق است‪ ،‬بنابراين روزي‬
‫در صدد تالفي بر مي آمد و سعي مي كرد تا حقوق خود را باز پس بگيرد‪ .‬همانگونه كه هم اكنون پس از‬
‫حدود ‪ 33‬سال از اشغال ارتفاعات جوالن توسط اسرائيل‪ ،‬هنوز كشور سوريه به تغيير مرز در اين منطقه تن نداده‬
‫و يكي از داليل درگيريهاي مرتب بين اسرائيل و فلسطيني ها و اسرائيل و لبناني ها‪ ،‬حمايت سوريه از جريان‬
‫مقاومت عليه اسرائيل است‪ .‬بنابراين شايد صدام از جنگ هدف بزرگتري داشته است‪.‬البته روحيه جنگ طلبي و‬
‫ماجراجويي وي را نبايد ناديده گرفت‪.‬تمام عمر صدام در مقام رياست جمهوري به جنگ گذشت‪.‬‬
‫جداسازي تمام یا بخشی از استان خوزستان از ایران‬
‫رژيم بعثي عراق در تالش بود تا از طريق تهاجم نظامي‪ ،‬تمام يا بخشهايي از سرزمين خوزستان را به تصرف‬
‫خود درآورد‪ .‬در نقشه هاي منتشر شده از سوي اين رژيم‪ ،‬استان خوزستان با نام عربستان به عنوان بخشي از‬
‫خاک عراق‪ ،‬منظور گرديده است‪ .‬در صفحه بعد نمونه اي از نقشه هايي كه رژيم بعثي عراق قبل از آغاز جنگ‬
‫در سال ‪ 3153‬ميالدي به چاپ رسانده و آن را در كتاب هاي درسي دانش آموزان نيز گنجانده بود‪ ،‬ارائه مي‬
‫گردد‪ .‬اين نقشه در حين عمليات فتح مبين در اوايل سال ‪ 3133‬به دست آقاي مرتضي تاج از رزمندگان تيپ ‪73‬‬
‫كربال افتاد و آقاي مرتضي قرباني از فرماندهان دوران دفاع مقدس‪ ،‬آن را در اختيار نگارنده قرار داد‪ .‬تسلط بر‬
‫استان خوزستان و يا حداقل جداسازي خرمشهر و جزيره آبادان‪ ،‬مهمترين هدف سياسي و اقتصادي و نظامي‬
‫رژيم بعثي عراق در جنگ بود‪ .‬صدام سعي كرد تا با استقرار قواي نظامي خود در اين استان‪ ،‬بتواند ارتباط وسيع‬

‫‪91‬‬
91
‫تري با آبهاي خليج فارس پيدا كرده و توسعه عظيمي در قدرت ژئوپلتيكي عراق به وجود آورد و بر مخازن‬
‫نفت ايران تسلط يابد‪ .‬چنانچه رژيم صدام به اين هدف دسترسي پيدا مي كرد‪ ،‬خود به خود هدف اول نيز تأمين‬
‫شده بود‪ .‬در سفري كه ياسر عرفات رئيس سازمان آزادي بخش فلسطين پس از آغاز جنگ تحميلي به ايران‬
‫داشت‪ ،‬طي ديداري با آقاي هاشمي رفسنجاني به ايشان گفت‪" :‬به اتاق جنگ صدام رفتم و نقشه هايي ديدم كه‬
‫فلش آنها به سوي مسجد سليمان‪ 33‬و بهبهان است"‪ 33.‬بر اين اساس مشخص مي شود كه ارتش بعثي عراق قصد‬
‫داشته كه كل استان خوزستان و تا مرز استان فارس را به تصرف خود در آورد‪ .‬شايد دولت عراق مي خواست‬
‫يك حكومت خود مختار وابسته به رژيم بعثي در خوزستان تشكيل دهد تا هم اين استان را از ايران جدا كرده‬
‫باشد و هم اروند رود را در اختيار گرفته باشد‪ .‬بايد بياد داشت كه عراق از مدتها پيش از آغاز جنگ تشكيالتي‬
‫به نام سازمان آزاديبخش عربستان را با كمك عوامل خلق عرب وابسته به خود در خوزستان ايجاد كرده بود‬
‫فشار به ایران براي واگذاري جزایر ابوموسی‪ ،‬تنب بزرگ و تنب كوچك به اعراب‬
‫حزب بعث عراق در تمام دوران حاكميت خويش بر عراق‪،‬خود را مدافع خواسته هاي اعراب مي دانست‪.‬گرچه‬
‫ادعاي عراق در مورد جزاير ايراني خليج فارس‪ ،‬ربطي به مسائل بين دو كشور نداشت‪ ،‬اما پس از قطع رابطه‬
‫امريكا با ايران از اواخر فروردين ‪ 3131‬دولت عراق ادعا نمود كه جزاير ايراني خليج فارس بايستي به اعراب‬
‫برگردد‪ .‬به نظر مي رسد دولت عراق در تالش بود تا بدين وسيله‪ ،‬خود را خط مقدم جبهه عربي عليه ايران‬
‫مطرح نمايد وكمك هاي مالي كشورهاي عربي را به خود جذب نمايد و از نظر سياسي آنها را در كنار خود‬
‫نگه دارد‪.‬عراق سعي داشت تا ايران را به عنوان يك خطر براي كشورهاي عربي بنماياند‪ .‬رژيم صدام حسين‬
‫هميشه و به صورت مكرر به دنبال جداسازي جزاير ايراني خليج فارس از جمهوري اسالمي ايران بود و سعي‬
‫مي كرد تا به عنوان نماينده كشورهاي عربي از طريق جنگ با ايران به اين خواسته دسترسي پيدا كند‪ .‬بر‬
‫همين اساس او با طرح مسئله جزاير سه گانه‪ ،‬مي خواست با پيروزي در اين جنگ‪ ،‬قهرمان جهان عرب شده و‬
‫رهبري آنان را در دست گيرد‪ .‬در حالي كه خودكشورهاي عربي مي دانستند كه از نظر اسناد تاريخي نه تنها‬
‫اين جزاير متعلق به ايران است بلكه اسامي آنها نيز فارسي محلي است‪.‬ابو موسي به مفهوم سرزمين سبز و تنب‬
‫هم به معناي تپه است‪.‬اميد است روزي برسد كه هزاران خانواده ايراني در اين جزاير زندگي كنند و اين جزاير‬
‫سرشار از آباداني و نشاط باشد تا براي هميشه فكر جداكردن آنها از سر ماجراجويان‪،‬بيرون رود‪.‬احداث سه‬
‫شهر فردوسي‪،‬حافظ و سعدي در اين سه جزيره ارزشمند مي تواند آنها را عجين با تاريخ و تمدن ايران بنمايد‪.‬‬
‫تضعیف و جلوگیري از نفوذ انقالب اسالمی‬
‫با ظهور انقالب اسالمي در ايران‪،‬حكومت عراق نگران توسعه نهضت اسالمي در بين مردم آن كشور شد و‬
‫حزب بعث عراق ‪،‬آن رابراي ادامه سلطه خود بر مردم عراق خطرناک ارزيابي كرد‪.‬با شناختي كه از امام خميني‬
‫در طول دوران تبعيد در عراق‪ ،‬در بين حاكمان بعثي پديد آمده بود‪ ،‬نگراني از يك تهديد اساسي از سوي‬
‫انقالب اسالمي در انديشه حزب بعث عراق وجود داشت‪ .‬رژيم بعث مطمئن شده بود كه مردم عراق از انقالب‬
‫ايران الهام مي گيرند‪ .‬وقتي نخستين نشانه هاي چنين تأثيري آشكار شد‪ ،‬دولت عراق احساس كرد كه حركت‬

‫‪92‬‬
‫و جنبش مردم عراق گرچه رسماً به خواست ايران نيست و به صورت مستند نمي توان ايران را مسبب نهضت‬
‫مردم عراق كند ولي به هر حال حركت مردم عراق‪ ،‬دولت وي را از درون تهديد مي كند و ممكن است‬
‫انقالبي هم در عراق رخ دهد‪ .‬همين موضوع دولت عراق را به اين فكر انداخت تا با حمله به ايران‪ ،‬خودشان را‬
‫از حركت مردم عراق نجات دهد‪ .‬سركوب شديد شيعيان عراق و بازداشت و شكنجه و مصادره اموال مردم و‬
‫در نهايت اخراج هزاران ايراني مقيم آن كشور با چنين انديشه اي انجام شد‪ 32.‬بنابراين هدف نهايي عراق از‬
‫حمله به ايران را مي توان جلوگيري از نفوذ انقالب اسالمي و بدست آوردن بهانه اي براي سركوب مخالفين‬
‫خصوصاً شيعيان و كردهاي عراق دانست‪ .‬البته در اظهارات بسياري از مقامات عراقي‪ ،‬سرنگوني نظام جمهوري‬
‫اسالمي و از بين رفتن انقالب اسالمي نيز به عنوان اصلي ترين هدف ديده مي شود‪.‬‬
‫جمع بندي‬
‫معموال هر جنگي با بهانه ها و با وجود زمينه ها و به منظور نيل به اهداف سياسي معين و مشخصي آغاز مي‬
‫گردد‪ .‬راهبرد هر جنگ‪ ،‬يك طرح و برنامه عملي است كه از طريق كاربرد زور و ابزارهاي نظامي‪ ،‬هدف هاي‬
‫سياسي را تعغيب مي كند‪.‬عراق از مدتها پيش خود را براي جنگ با ايران آماده كرده بود‪ .‬او قبل از جنگ‬
‫باكمك حزب دموكرات از مرز گيرانشهر تا اشنويه و مهاباد تا جنوب كردستان‪ ،‬نيروهاي مسلح ايران را در‬
‫گير نموده بود و با آغاز جنگ نيازي نداشت تا براي اين مناطق نيروي اساسي تخصيص دهد‪ .‬رئيس جمهور‬
‫عراق با تصور نادرست از وضعيت قدرت نظامي‪ ،‬ظرفيت ها و توانمنديهاي جمهوري اسالمي و با تكيه بر‬
‫ضعف نظامي و سياسي ايران و همچنين اطمينان از موفقيت و پيروزي ارتش عراق‪ ،‬جنگ را برنامه ريزي كرد‪.‬‬
‫صدام محيط منطقه اي و بين المللي را براي چنين حمله اي‪ ،‬مناسب و مساعد مي ديد و در شرايطي تصميم به‬
‫تهاجم نظامي به ايران گرفت كه امريكا بخاطر از دست دادن منافع خود و فروپاشي نظام شاهنشاهي به دنبال‬
‫راهي براي بازگشت به ايران بود‪ .‬شوروي هم نگران افول مكتب ماركسيسم با ظهور انديشه ي انقالب اسالمي‬
‫و درگير اشغال افغانستان و رؤساي كشورهاي عربي نيز در نگراني از دست دادن تاج و تخت خود با تكرار‬
‫نهضت اسالمي مردم آن كشورها در سرزمين هاي خود بودند‪ .‬صدام احساس مي كرد كه با هم سو شدن اهداف‬
‫قدرت هاي جهاني و كشورهاي همسايه ايران با اهداف رژيم بعث عراق‪ ،‬مي تواند با اقدام نظامي موجب‬
‫شكست جمهوري اسالمي شده و با سربلندي به حكومت خود در عراق تداوم بخشد‪ .‬او از بهانه هاي تاريخي‬
‫براي تهاجم نظامي به ايران سود جست‪ .‬عراق تصور مي كرد كه ايران قادر به كنترل و مديريت جنگ نخواهد‬
‫بود و با توجه به آشفتگي هاي سياسي داخلي و عدم وجود روابط مناسب بين المللي و نداشتن تجربه كافي از‬
‫سوي دولتمردان جديد‪ ،‬بروز جنگ باعث پديد آمدن يك بحران ملي در ايران خواهد شد كه اين بحران‬
‫پيروزي را براي عراق رقم خواهد زد‪ .‬دولت عراق با آغاز جنگ قصد داشت تا ظرف چند روز و يا چند هفته‬
‫به يك پيروزي عظيم نظامي دست يابد‪ .‬عراق در تالش بود تا از طريق جنگ بر رودخانه اروند تسلط يافته و‬
‫قرارداد مرزي ‪ 3123‬را منتفي شده اعالم نمايد‪ .‬همچنين با جداسازي استان خوزستان از خاک ايران و تصرف‬
‫مناطق مشخصي از غرب كشور‪ ،‬ايران را وادار به تسليم در برابر خواسته هاي خويش كرده و خود را به عنوان‬

‫‪93‬‬
‫قهرمان جهان عرب در جنگ قادسيه لقب دهد‪ .‬دولت عراق احساس مي كرد كه با دادن هزينه ها و تلفات‬
‫قابل قبولي‪ ،‬قادر به دستيابي به اهداف استراتژيك جنگ مي باشد‪ .‬ولي به نظر مي رسد كه رژيم عراق‪ ،‬برخي‬
‫واقعيت ها و حقايق را در درون ملت ايران ناديده گرفت‪ .‬آنچه دولت عراق مشاهده مي كرد‪ ،‬با آنچه بعدها در‬
‫جريان مقاومت ملت ايران در برابر حمله گسترده ارتش عراق اتفاق افتاد‪ ،‬بسيار متفاوت بود‬

‫منابع و مراجع وپانوشتهاي فصل دوم‬

‫‪ .3‬صحيفه امام‪ ،‬مجموعه آثار امام خميني‪ ،‬جلد‪ ، 37‬تهران‪ ،‬نشر عروج‪ ،3125 ،‬ص‪34/‬‬
‫‪. 7‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،37‬ص‪334/‬و ‪733‬‬
‫‪ . 1‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،37‬ص‪33/‬‬
‫‪. 4‬وفيق السامرايي‪ ،‬ويراني دروازه شرقي‪ ،‬ترجمه‪ ،‬عدنان قاروني‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز اسناد دفاع مقدس‪3155 ،‬ص‪32/‬‬
‫‪ . 3‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،37‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 3‬سايت شخصي محسن رضايي‬
‫‪ . 2‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪17/‬‬
‫‪. 5‬ازآغاز قرن ‪ 33‬كه حكومت ايرانيان بر عراق خاتمه يافت‪،‬تركان عثماني بر آن سيطره يافتند‪ .‬به تدريج دامنه امپراتوري عثماني از درياي سرخ تا بالكان‬
‫گسترش يافت‪.‬‬
‫‪ . 1‬طباطبائي‪ ،‬صادق ‪ ،‬خاطرات سياسي اجتماعي‪ ،‬جلد اول ‪ ،‬تهران‪ ،‬چاپ و نشر عروج‪3152 ،‬ص‪144/‬‬
‫‪ .33‬وفيق السامرايي‪ ،‬ويراني دروازه شرقي‪ ،‬ترجمه‪ ،‬عدنان قاروني‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز اسناد دفاع مقدس ‪ 3155 ،‬ص‪.33/‬‬
‫‪ .33‬حضرت امام خميني پس از اعتراض به تصويب قانون كاپيتوالسيون در مجلس زمان شاه‪ ،‬در ‪ 31‬آبان سال ‪ 3141‬از قم به شهر بورساي تركيه تبعيد و‬
‫آنگاه پس از گذشت حدود يك سال به عراق تبعيد شدند‪ .‬ايشان در شهر نجف اشرف سكني گزيدند‪.‬‬
‫‪ . 37‬دعايي‪ ،‬سيد محمود ‪ ،‬گوشه اي از خاطرات‪ ،‬تهران‪ ،‬مؤسسه چاپ و نشر عروج‪ 3152 ،‬ص‪322/‬‬
‫‪ . 31‬گفتگوي اختصاصي با آقاي غالمعلي كياني اولين فرماندار دزفول پس از پيروزي انقالب اسالمي‬
‫‪ .34‬حزب دموكرات كردستان در زمان رژيم شاهنشاهي از اقدام مسلحانه عليه سلطنت پهلوي خودداري مي ورزيد‪ .‬در جنگ جهاني دوم كه شوروي‪ ،‬ايران‬
‫را اشغال و يك حكومت وابسته به خود در آذربايجان تشكيل داده بود‪ ،‬حزب دمكرات كردستان با شوروي همراهي كرد و قاضي محمد به دنبال تشكيل‬
‫جمهوري مهاباد بود‪ .‬اما زماني كه قواي شوروي از ايران عقب نشيني كردند‪ ،‬حزب دمكرات هيچ گاه عليه شاه دست به سالح نبرد‪ .‬اما اعضاي اين حزب‬
‫بالفاصله پس از پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬اسلحه به دست گرفته و در خدمت رژيم بعثي عراق درآمدند‪.‬‬
‫‪ . 33‬گفتگوي اختصاصي با شهيد ناصرعليزاده برادر نادر عليزاده دراوايل سال ‪3133‬‬
‫‪ . 33‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،3‬ص‪154/‬‬
‫‪ . 32‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،1‬ص‪ 133 ، 753 ، 753/‬و ‪132‬‬
‫‪ -35‬درگيري ها در كردستان‪ ،‬بالفاصله پس از پيروزي انقالب اسالمي شروع شد و تا سال ‪ 21-24‬هم ادامه داشت به طوريكه تا سال ‪ 3123‬در حدود ‪3733‬‬
‫نفر در كردستان شهيد شدند‪ .‬در اين سال سردار احمد كاظمي به همراه چند تيپ سپاه به منطقه شمال غرب كشور رفته و آنجا را آرام كرد به طوريكه‬
‫وقتي انتخابات مجلس شوراي اسالمي برگزار شد‪ ،‬حتي مردم روستاييهاي كرد نشين نيز در آن شركت كردند‪ .‬اين انتخابات‪ ،‬باشكوه ترين انتخابات تا آن‬
‫زمان در كردستان و آذربايجان غربي بود‪ .‬با پايان يافتن جنگ تحميلي‪ ،‬چند سالي طول كشيد تا امنيت به كردستان برگشت‪ .‬سردار احمد كاظمي در‬
‫‪31‬دي ماه سال ‪ 3154‬درحاليكه فرماندهي نيروي زميني سپاه را بر عهده داشت در يك سانحه هوايي در اطراف شهر اروميه به همراه چند تن ديگر از‬
‫فرماندهان سپاه جان خود را از دست داد‪.‬‬

‫‪94‬‬
 ‫‪ . 31‬انصاري مهدي ‪،‬خرمشهر در جنگ طوالني‪،‬تهران ‪،‬مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه‪3123،‬ص‪43/‬‬
‫‪ . 73‬گفتگوي اختصاصي با آقاي محمد فروزنده از انقالبيون خرمشهر‬
‫‪ 73‬انصاري مهدي ‪ ،‬خرمشهر در جنگ طوالني‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه‪ 3123 ،‬ص‪333‬تا‪333‬‬
‫‪ . 77‬سايت شخصي محسن رضايي‬
‫‪ . 71‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،5‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 74‬بشيري‪ ،‬عباس ‪ ،‬انقالب در بحران‪ ،‬كارنامه و خاطرات هاشمي رفسنجاني سال ‪ ،3131‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ 3154 ،‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 73‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،37‬ص‪713/‬‬
‫‪ . 73‬رحماني‪ ،‬قدرت اهلل ‪ ،‬بي پرده با هاشمي رفسنجاني‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات كيهان‪ 3151 ،‬ص‪31 /‬‬
‫‪ . 72‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،2‬ص‪477/‬‬
‫‪ . 75‬طباطبائي‪ ،‬صادق ‪ ،‬خاطرات سياسي اجتماعي‪ ،‬جلد اول ‪ ،‬تهران‪ ،‬چاپ و نشر عروج‪3152 ،‬ص ‪173 /‬‬
‫‪ . 71‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،37‬ص‪714/‬‬
‫‪ . 13‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،37‬ص‪734/‬‬
‫‪ . 13‬جان كيگان‪،‬جنگ عراق‪،‬ترجمه نجله خندق‪،‬تهران‪،‬دانشگاه امام حسين (ع)‪،‬مركز مطالعات دفاعي‪ 3153،‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 17‬منبع شماره ‪ ،37‬ص‪324/‬‬
‫‪ . 11‬ري شهري محمد ‪،‬خاطره ها‪،‬جلد اول‪،‬تهران‪،‬مركز اسناد انقالب اسالمي‪،‬چاپ دوم ‪3151‬ص‪ 123 /‬و ‪157‬‬
‫‪ . 14‬منبع فوق‪ ،‬ص‪123/‬‬
‫‪ . 13‬سايت شخصي محسن رضايي‬
‫‪ . 13‬بشيري عباس ‪ ،‬خاطرات هاشمي رفسنجاني‪ ،‬انقالب و پيروزي‪ ،‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ ،3151 ،‬ص‪343/‬‬
‫‪ . 12‬مندرج در پرونده بازجويي برخي از عناصر كودتا‬
‫‪ . 15‬سربازان وظيفه در اين آمار محسوب نشده اند‪ .‬با احتساب سربازان و ساير نيروهاي قراردادي و كارمند و افراد غير نظامي‪ ،‬آمار نيروهاي ارتش به بيش‬
‫از ‪ 433‬هزار نفر مي رسيد‪.‬‬
‫‪. 11‬گفتگوي اختصاصي با شهيد ستاري فرمانده اسبق نيروي هوايي درسال‪3123‬‬
‫‪ . 43‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪41/‬‬
‫‪ . 43‬نادري محمدتقي ‪ ،‬دفاع مشروع تنها مجوز استعمال نيرو در روابط بين الملل‪ ،‬تهران‪ ،3143 ،‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 47‬منبع ‪ ،33‬ص‪31/‬‬
‫‪ . 41‬روزنامه النهار‪ ،‬مورخ ‪ ،3153/1/31‬مطابق با ‪3131/3/75‬‬
‫‪ . 44‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،5‬ص‪333/‬‬
‫‪. 43‬اتفاق فر فرشته سادات و زيبا كالم صادق ‪ ،‬هاشمي بدون روتوش‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر روزنه‪ ،‬چاپ سوم‪ 3152 ،‬ص‪735/‬‬
‫‪ . 43‬منبع شماره ‪ ،33‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 42‬گزارش راديوي بي بي سي‪ 37 ،‬سپتامبر ‪3153‬‬
‫‪. 45‬لشكري حسين‪،3433،‬تهران‪،‬نشر آجا‪،‬چاپ دوم‪3153،‬ص‪31/‬‬
‫‪. 41‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،37‬ص‪.743/‬‬
‫‪ . 33‬منبع ‪ ،74‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 33‬فصلنامه نگين ايران‪ ،‬شماره ‪، 75‬مركز اسناد دفاع مقدس‪،‬تهران‪،‬بهار ‪ ، 3155‬ص‪331/‬‬
‫‪ . 37‬گفتگوي اختصاصي با سردار رحيم صفوي فرمانده سابق سپاه در زمستان ‪3155‬‬
‫‪ . 31‬سايت شخصي ابوالحسن بني صدر‪ ،‬بخش نامه ها‬
‫‪ . 34‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪333 ،33‬‬
‫‪ . 33‬ايران در مسجد سليمان داراي كارخانه تانك سازي و پايگاه هوانيروز بود‪ .‬در بهبهان نيز يك فرودگاه وجود داشت‪ .‬رسيدن به مسجد سليمان وبهبهان‬
‫به مفهوم تسخير كامل استان خوزستان بود‪.‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ،43‬ص‪723/‬‬
‫‪ . 32‬منبع شماره ‪ ،74‬ص‪773/‬‬

‫‪95‬‬
 ‫فصل سوم‬

‫جنگ گسترده‬

‫فصل سوم‪ :‬جنگ گسترده‬

‫‪96‬‬
 ‫آغاز جنگ با تهاجمات هوایی‬
‫تهاجم سراسري‪ ،‬علني و رسمي عراق به ايران از ساعت ‪ 31:13‬بعدازظهر روز ‪ 13‬شهريور سال ‪ ،3131‬با حمالت‬
‫گسترده هوايي آغاز گرديد‪ 3.‬رژيم صدام حسين با الهام از روش اسرائيل در جنگ با اعراب كه هواپيماهاي‬
‫مصر و اسرائيل را در پايگاههاي اين دو كشور مورد حمله قرار داد‪ ،‬تاكتيك جنگي خود را اتخاذ كرد‪.7‬‬
‫بمبارانهاي هوايي‪ ،‬پيش نياز حركت واحدهاي زميني بسوي خاک ايران بودند‪ .‬از سوي ديگر پرواز هواپيماها‬
‫به منظور ايجاد پوشش هوايي براي درگيري هاي زميني ضرورت داشت‪ .‬با شروع جنگ‪ ،‬نيروي هوايي ارتش‬
‫بعثي عراق كه داراي حدود ‪ 133‬فروند جنگنده بود‪ ،‬با ‪ 317‬فروند هواپيماي جنگي‪ ،1‬در سه موج حمالت‬
‫متوالي‪ ،‬تهاجم شديد خود را به پايگاه هاي هوايي و فرودگاه هاي ايران با كمك بمب هايي كه با چتر فرود‬
‫مي آمدند‪ ،‬آغاز نمود و اكثر باندهاي پروازي كشور را مورد اصابت قرار داد‪ .‬بجز يك هواپيماي بمب افكن‬
‫سنگين توپولف ‪ 33‬كه در مرز منطقه سر پل ذهاب و شرق شهر قصر شيرين مورد اصابت قرار گرفت و‬
‫‪4‬‬
‫سرنگون شد‪ ،‬ساير هواپيماهاي عراق سالم به پايگاه هاي خود بازگشتند‪.‬‬
‫معلوم نيست چرا پايگاه هاي موشكي هاگ ايران‪،‬كه ستون فقرات قدرت دفاع هوايي ايران را تشكيل مي داده‬
‫است‪ ،‬در آن زمان فعال و آماده به جنگ نبوده اند‪ 3.‬اگرآنها آماده به جنگ بودند بايستي تعداد زيادي از‬
‫جنگده هاي عراقي در همان تهاجم روز اول ساقط مي شدند‪ .‬حمله به پايگاه هاي هوايي و فرودگاه ها به منظور‬
‫جلوگيري از فعال شدن نيروي هوايي ايران و عدم امكان پرواز جنگنده ها و نيز فراهم آوردن شرايط و امكان‬
‫پشتيباني واحدهاي زميني ارتش عراق كه در حال پيشروي به سوي خاک ايران بودند‪ ،‬انجام شد‪ .‬در روز اول‬
‫تهاجم هواپيماهاي عراقي ‪،‬بجز پايگاههاي هوايي بندرعباس و كنارک‪ ،‬ساير پايگاههاي نيروي هوايي ارتش‪،‬‬
‫مورد حمله جنگنده هاي عراقي قرار گرفت‪ .‬در حمالت عراق‪ ،‬به هواپيماهاي جنگي ايران آسيب چنداني وارد‬
‫نشد و اثر رواني حمالت هوايي ارتش عراق بيشتر از تأثير واقعي آنها در غير فعال كردن پايگاه هاي هوايي‬
‫ايران‪ ،‬ارزيابي شده است‪.‬‬
‫تهاجم زمینی ارتش بعثی‬
‫پس از اتمام موج اول حمالت هوايي به پايگاه هاي نيروي هوايي ايران و با شكسته شدن گرماي شديد هواي‬
‫عراق در روز آخر تابستان و در شرايطي كه هواي داغ اين كشور به نسيمهاي آرام كه براي تحرک نيروها و‬
‫فعاليت تجهيزات موتوري زميني و بويژه تانكها و زره پوشها مناسب مي شد و روحيه نيروهاي رزمي را افزايش‬
‫مي داد‪ ،‬تهاجم قواي زميني عراق به خاک ايران آغاز گرديد‪ 3.‬ارتش بعثي عراق مهم ترين تهاجم خود را با‬
‫عبور از خط مرزي و به منظور اشغال بخش هايي از خاک ايران‪ ،‬در يك جنگ زميني آغاز كرد‪.‬حمله ارتش‬
‫عراق در حالي صورت گرفت كه بخش عمده اي از قواي ايران در پادگانهاي خود در خارج از مرزها بسر مي‬
‫بردند ‪ .‬در اين مرحله از جنگ كه از روز ‪ 13‬شهريور ‪ 3131‬تا ‪ 73‬آبان ماه ‪ 3131‬به طول انجاميد‪ ،‬ارتش بعثي‬
‫عراق توانست شهرهاي خرمشهر‪ ،‬بستان‪ ،‬سوسنگرد‪ ،‬هويزه‪ ،‬دهلران‪ ،‬قصر شيرين و نفت شهر را به تصرف خود‬
‫درآورد‪ .‬همچنين قواي بعثي عراق توانستند تا ديوارهاي جنوبي شهر اهواز جلو آمده‪ ،‬آبادان را محاصره نموده‬

‫‪97‬‬
‫و خود را به ديواره هاي شهر شوش رسانده و جاده انديمشك‪ -‬اهواز را زير آتش خود بگيرد‪ .‬در اين مدت‬
‫بيش از ‪ 33‬هزار كيلومتر مترمربع به اشغال قواي نظامي عراق درآمد‪ .‬ارتش عراق قبل از حمله سراسري‬
‫اطالعات درست و قابل اعتمادي از چگونگي گسترش نيروهايي را و توانمندي رزمي آنها و نيز اطالعاتي از‬
‫وضعيت زمين و محورهاي عملياتي بدست آورده بود‪ .‬ارتش عراق با استفاده از هواپيماهاي گشتي شناسايي‬
‫ميگ ‪ 73‬تصاويري از مناطقي كه قرار بود به اشغال خود در آورد را دريافت كرده بود‪ 2.‬راهبرد نظامي عراق‪،‬‬
‫اشغال بخش هاي مهمي از استان خوزستان و بخصوص اشغال جزيره آبادان و نيز حاشيه نوار مرزي در غرب‬
‫كشور بود‪ .‬ارتش بعثي عراق در تالش بود تا عالوه بر تسلط كامل بر اروندرود با تصرف ارتفاعات سركوب‬
‫در غرب كشور و نيز اشغال برخي از شهرها و مناطق عرب نشين خوزستان‪ ،‬دولت عراق را در رسيدن به‬
‫اهداف سياسي خود كه حداقل آن تجديد نظر در قرارداد ‪ 3123‬بود‪ ،‬ياري دهد‪.‬‬
‫اهداف عملیاتی‪ ،‬سازماندهی و محورهاي اصلی تهاجم ارتش عراق‬
‫نيروي زميني ارتش عراق لشكرهاي خود را در سه قرارگاه سپاه براي هجوم به مرزهاي ايران سازمان داده بود‪.‬‬
‫دولت عراق در نظر داشت تا از طريق يك جنگ محدود و ضربتي‪ ،‬استان خوزستان را بويژه منطقه ساحلي‬
‫شمال اروندرود را به اشغال كامل خود در آورد تا بتواند به اهداف سياسي و ژئوپلتيك خود‪ ،‬دسترسي پيدا كند‪.‬‬
‫تصور عراق اين بود كه با تشديد مناقشات بين امريكا و ايران‪ ،‬حمله ارتش بعثي به خاک ايران به مثابه يك‬
‫شوک عظيم‪ ،‬موجبات تغييرات سياسي در تهران خواهد شد‪ .‬اما مقاومت قواي مسلح و مردم مناطق مرزي‪،‬‬
‫موجب شد تا عراق نتواند طبق برنامه زمانبندي شده در سرزمين هاي ايران به پيشروي خود‪ ،‬ادامه دهد‪ .‬گفته‬
‫مي شود عمليات نظامي عراق براي مدت يك تا دو هفته طرح ريزي شده بود‪ .‬تصور ستاد فرماندهي عراق اين‬
‫بود كه با " غافلگيري ايران " و با " نابساماني موجود در نيروهاي مسلح ايران " و همچنين " برتري قدرت‬
‫نظامي ارتش بعثي "‪ ،‬مي تواند ظرف اين مدت به اهداف نظامي خود دست يابد‪ .‬ارتش عراق‪ ،‬سه جبهه عمده در‬
‫شمال‪ ،‬غرب و جنوب براي جنگ با ايران گشود و با كمك سه سپاه‪ ،‬عمليات زميني خود را از ‪ 3‬محور اصلي‬
‫به سوي خاک ايران آغاز كرد‪ .‬سپاه يكم شامل پنج لشكر ‪ ،2 ،7‬و ‪ 33‬و تعدادي تيپ هاي گارد مرزي بود‬
‫كه عمدتاً لشكرهاي پياده كوهستاني بودند‪ .‬منطقه عمليات اين سپاه در شمال غرب كشور از حاج عمران تا‬
‫تنگه باويسي بود‪ .‬سپاه دوم ارتش عراق از لشكرهاي ‪ 4 ،7‬و ‪5‬پياده ولشكرهاي ‪ 3‬و ‪ 37‬زرهي تشكيل شده بود‬
‫و مأموريت در جبهه غرب را با هدف تصرف شهرهاي مرزي از قبيل سرپل ذهاب‪،‬گيالنغرب ومهران و كنترل‬
‫معابر و گردنه هاي حساس اين منطقه برعهده داشت‪ .‬سپاه سوم ارتش عراق شامل لشكر ‪ 3‬مكانيزه‪ ،‬لشكر ‪3‬‬
‫مكانيزه و لشكر ‪ 1‬زرهي بود‪ .‬منطقه مأموريت اين سپاه در جبهه جنوب بود‪ .‬البته ارتش عراق لشكر ‪ 33‬زرهي‬
‫گارد جمهوري را نيز به همراه تعدادي از تيپ هاي نيروي مخصوص در احتياط قرار داده بود‪.‬‬
‫جبهه جنوب‬
‫محور اصلي و حقيقي جنگ‪ ،‬جبهه جنوب بود‪ .‬چنانچه ارتش عراق در اين جبهه موفق مي شد مي توانست اراده‬
‫خود را بر دولت ايران تحميل نمايد و به هدف اصلي از جنگ‪ ،‬دسترسي پيدا كند‪ .‬حمله به استان خوزستان در‬

‫‪98‬‬
‫دستور كار لشكرهاي ‪ 3‬و ‪ 3‬مكانيزه و لشكرهاي ‪ 1 ،1‬و ‪ 33‬زرهي و تيپهاي ‪ 13‬و ‪ 17‬نيروي مخصوص بود كه‬
‫از مرزهاي اين استان‪ ،‬پيشروي خود را آغاز كردند‪ 5.‬در مجموع عراق استعدادي درحدود ‪ 3‬لشكر خود را براي‬
‫حمله به خوزستان اختصاص داد ‪ .‬عراق قصد داشت تا با انجام عمليات نظامي‪ ،‬بخش عمده اي از استان خوزستان‬
‫را به تصرف خود درآورد و اگر با مشكلي مواجه شد‪ ،‬خط پدافندي خود را در امتداد رودخانه هاي بهمنشير در‬
‫جزيره آبادان‪ ،‬كارون در جنوب اهواز‪ ،‬كرخه و دز قرار دهد‪ .‬همچنين اهداف تهاجم زميني ارتش بعثي عراق‬
‫در جبهه جنوب را مي توان رسيدن به ارتفاعات شمال دشت عباس در غرب شوش و دزفول و تأمين جاده‬
‫انديمشك ـ اهواز در شمال استان خوزستان بر شمرد‪ .‬اين منطقه بخش تالش اصلي تهاجم عمده قواي ارتش‬
‫بعثي را تشكيل مي داد‪ .‬از فرضيات تهاجم نظامي عراق اين بود كه مردم عرب زبان خوزستان مزاحمتي براي‬
‫پيشروي ارتش بعثي ايجاد نخواهند كرد بنابراين وجود مردم در سرزمينهاي اشغالي‪ ،‬مشكل و مانعي محسوب‬
‫نمي شد‪.‬جبهه جنوبي جنگ خود به سه جبهه به شرح ذيل تقسيم مي شد‪:‬‬
‫‪ - 3‬جبهه شمال خوزستان‬
‫در اين جبهه‪ ،‬لشكر ‪ 33‬زرهي ارتش عراق‪ ،‬از محور عملياتي علي غربي‪ -‬حمرين‪ -‬روبوط‪ -‬عين خوش‪،‬‬
‫عمليات خود را آغاز كرد و قصد داشت تا با رساندن خود به پل نادري از رودخانه كرخه عبور كرده و با قطع‬
‫راه ارتباطي اهواز ـ تهران‪ ،‬پايگاه هوايي دزفول را به تصرف در آورده و شهر دزفول را اشغال نمايد‪ 1.‬در‬
‫محورعين خوش‪ ،‬تيپ ‪ 7‬زرهي دزفول آرايش گرفته بود ولي لشكر ‪ 33‬زرهي براحتي با اشغال پادگان عين‬
‫خوش تا پل نادري بر روي رودخانه دجله پيشروي كرد و با مقاومت چنداني از سوي ارتش ايران روبه رو‬
‫نشد‪.‬تيپ ‪7‬دزفول‪ 53 ،‬كيلومتر از عين خوش تا شرق رودخانه كرخه عقب نشيني كرد و ارتش عراق ظرف ‪3‬‬
‫روز خود را به پل نادري و كنار رودخانه كرخه رسانيد‪ 33.‬محور بعدي تهاجم ارتش عراق در اين جبهه به لشكر‬
‫‪ 3‬مكانيزه واگذار شده بود‪ .‬اين لشكر حركت خود را از مسير مرز فكه‪ -‬برقازه‪ -‬چنانه‪ -‬ارتفاعات ابوصليبي‬
‫خات شروع كرد و با تصرف مناطق دشت عباس و عين خوش در شمال غربي استان خوزستان‪ ،‬خود را به‬
‫رودخانه كرخه در غرب شهر شوش رساند‪.‬در محور فكه كه گروه رزمي زرهي ‪ 12‬شيراز‪ ،‬آرايش گرفته بود‬
‫‪،‬عقبه آن بسته شد وتجهيزات خود را بر جاي گذاشت و عقب نشيني كرد‪ 33.‬اگر آرايش جنگي درستي در‬
‫تنگه رقابيه و دوسلك ايجاد شده بود ارتش عراق بسادگي نمي توانست از اين مناطق عبور كند‪ .‬لشكر ‪3‬‬
‫مكانيزه در ادامه پيشروي خود‪ ،‬روز ‪ 3‬مهرماه ‪ 3131‬پايگاه راداري ‪ 3‬و‪ 3‬نيروي هوايي ارتش را كه اهميت‬
‫زيادي براي كنترل هوايي منطقه داشت‪ ،‬تصرف و اكثر افراد آن را كه حدود ‪ 733‬نفر بوده اند با خود به‬
‫اسارت برد‪ .‬از اين پايگاه تنها ‪ 43‬نفر موفق شدند تا خود را به عقب برسانند‪ .‬هيچ يك از لشكرهاي ‪ 33‬و‪3‬‬
‫نتوانستند از رودخانه كرخه عبور نموده و اهداف خود را بطور كامل تأمين نمايند‪ .‬به نظر مي رسد كه مقاومت‬
‫مردم و نيروهاي مسلح در شهرهايي مانند خرمشهر‪ ،‬بستان و سوسنگرد موجب شد تا ارتش بعثي براي پيشروي‬
‫هماهنگ در همه جبهه ها‪ ،‬در كنار پل كرخه منتظر بمانند‪ .‬نيروهاي ارتش بعثي مي توانستند جاده اهواز ـ‬
‫انديمشك را به تصرف خود درآورند ولي مقاومتهاي ايجاد شده در همه جبهه ها‪ ،‬مانع از تصميم آنها براي‬

‫‪99‬‬
‫ادامه پيشروي از محور پل نادري گرديد‪ .‬البته وفيق السامرايي‪ ،‬علت شكست ارتش عراق در اين ناحيه را "‬
‫ناكافي بودن نيروهاي مهاجم " ‪ " ،‬استقرار يك نيروي قدرتمند و پر تعداد ايراني در برابر نيروهاي عراقي " و‬
‫‪37‬‬
‫" مساعد بودن زمين براي دفاع از دزفول " مي داند‪.‬‬
‫‪ - 7‬جبهه مياني خوزستان‬
‫يكي ديگر از محورهاي تهاجم ارتش بعثي عراق در جبهه جنوب براي تصرف بخشي از سرزمين هاي ايران‪،‬‬
‫حمله از مرز چزابه و حركت به سمت شهر بستان و رسيدن به شهر سوسنگرد و در نهايت گرفتن حميديه بود‪.‬‬
‫ارتش عراق قصد داشت تا با بكارگيري لشكر ‪ 1‬زرهي و از طريق اين محور كه بخش مياني جبهه خوزستان‬
‫محسوب مي شد‪ ،‬خود را به شهر اهواز مركز استان خوزستان برساند و با محور تهاجم ديگري كه با استفاده از‬
‫لشكر ‪ 5‬مكانيزه كه از كوشك و طالييه به سمت جفير و پادگان حميد حركت كرده و قصد رسيدن به جنوب‬
‫اهواز را داشت‪ ،‬الحاق نمايد‪ .‬در اين مسير‪ ،‬اشغال شهر هويزه نيز در برنامه بود‪.‬در آن هنگام حدود ‪ 3‬هزار نفر‬
‫در هويزه زندگي مي كردند‪.‬ارتش عراق با آرامش خاطر از اينكه نيروي مهمي در برابر وي حضور ندارد‬
‫براحتي از تنگه چزابه عبور كرد و پيشروي خود را به سمت شهرهاي بستان و سوسنگرد آغاز كرد‪.‬‬
‫اشغال بستان‬
‫تيپ ‪ 13‬زرهي لشكر ‪ 1‬زرهي ارتش بعثي حمله به شهر بستان را با عبور از تنگه چزابه در ‪ 13‬شهريور ‪،3131‬‬
‫آغاز نمود‪.‬درآن هنگام‪ ،‬جمعيت بستان حدود ‪ 33‬هزارنفر بود كه همگي شيعه و عرب زبان بودند و مردم به‬
‫كشاورزي ‪،‬دامداري و ماهيگيري وجاجيم بافي و حصير بافي مشغول بودند‪ .‬در محور چزابه تيپ ‪ 1‬لشكر ‪17‬‬
‫زرهي مستقر شده بود ولي استعداد نيروي مهاجم سه برابر آن بود ‪ .‬تيپ ‪ 1‬زرهي لشكر ‪ 17‬از چزابه به سوي‬
‫ارتفاعات ميشداغ و پادگان خود در شمال حميديه عقب نشيني كرد‪.‬ارتش عراق از رودخانه كرخه‪ 31‬عبور‬
‫نكرد و وارد شهر بستان هم نشد‪ ،‬بلكه از شمال و جنوب‪ ،‬اين شهر را دور زده و پس از تخريب پل بستان در‬
‫روز ‪ 3131/2/4‬به سمت ارتفاعات اهلل اكبر پيشروي نمود‪ .‬گرچه رزمندگان تيپ ‪ 1‬لشكر ‪ 17‬زرهي اهواز و نيز‬
‫نيروهاي گروه جنگهاي نامنظم شهيد چمران و همچنين پاسداران مستقر در شهرهاي مرزي و بسيجيان اعزام‬
‫شده از ساير نقاط كشورو عناصر ژاندارمري هنگ ژاندارمري سوسنگرد‪ ،‬تالش زيادي را براي جلوگيري از‬
‫پيشروي ارتش متجاوز عراق انجام دادند‪ .‬ولي شهر بستان در ‪ 13‬كيلومتري شمال غربي سوسنگرد در روز ‪77‬‬
‫مهرماه سال ‪ 3131‬به دست قواي ارتش عراق افتاد‪.‬بستان در مسير راه سوسنگرد به فكه قرار دارد و مردم آن در‬
‫شرايط اشغال به زندگي در شهر ادامه دادند‪.‬‬
‫اشغال سوسنگرد‬
‫لشكر ‪ 1‬زرهي ارتش عراق پس از تصرف شهر بستان به سمت سوسنگرد‪،‬پيشروي خود را آغاز كرد ‪.‬تانكهاي‬
‫عراقي پس از عبور از رودخانه كرخه براي اولين بار در ‪ 3131/2/3‬وارد سوسنگرد كه در ‪ 33‬كيلومتري شمال‬
‫غربي اهواز قرار دارد‪،‬شدند‪.‬ولي با عملياتي كه در بامداد ‪ 3131/2/1‬صورت گرفت‪،‬شهر دوباره آزاد شد و ‪77‬‬
‫تانك و نفربر به غنيمت گرفته شد‪ .‬ارتش عراق بار ديگر در روز ‪ 3131/2/71‬از شمال كرخه كور به طرف‬

‫‪111‬‬
‫جاده حميديه‪-‬سوسنگرد پيشروي خود را آغاز كرد و اين شهر را در ‪ 73‬آبان ‪3131‬محاصره و سپس به تصرف‬
‫در آورد و در آنجا متوقف گرديد‪ .‬شهر سوسنگرد داراي مردمي شيعه و عرب زبان و با جمعيتي حدود ‪33‬‬
‫هزار نفر بود ‪.‬مردم دشت آزادگان درسوسنگرد و ‪ 311‬روستاي اين ناحيه به دامداري و كشاورزي مشغول‬
‫بودند‪ .‬اين شهر يكي از جبهه هاي مقاومت در برابر ارتش بعثي را شكل داد‪ .‬پاسداران و مردم داوطلبي كه از‬
‫شهرهاي مختلف استانهاي آذربايجان به جبهه اعزام مي شدند‪ ،‬عمدتا خود را به سوسنگرد مي رساندند و در آنجا‬
‫به مقابله با ارتش متجاوز عراق مي پرداختند‪.‬‬
‫‪ - 1‬جبهه جنوبي خوزستان‬
‫ارتش بعثي عراق با استفاده از لشكر ‪ 3‬مكانيزه از مرز طالييه ـ كوشك عبور كرد‪ ،‬درحاليكه در محور طالئيه‬
‫تيپ ‪ 3‬لشكر ‪ 17‬زرهي حضور داشت ‪.‬لشكر ‪ 3‬حركت خود را به سمت جفير ادامه داده و با تصرف شهر‬
‫هويزه‪ ،‬خود را به پادگان حميد رساند و آن را به اشغال خود در آورد ولي بر اثر مقاومتهاي انجام شده از سوي‬
‫رزمندگان ‪،‬در جنگلهاي جنوبي اهواز‪ ،‬متوقف شد‪ .‬اين لشكر كه تيپ ‪ 5‬پياده مكانيزه آن را همراهي مي كرد‪،‬‬
‫توانست بخشي از جاده اهواز ـ خرمشهر را به تصرف خود در آورد و تا نزديكي هاي اهواز پيشروي نمايد‪ .‬با‬
‫نزديك شدن ارتش عراق به ديواره هاي اهواز‪ ،‬يگانهاي مهاجم اقدام به گلوله باران شهر اهواز با توپهاي ‪313‬‬
‫ميليمتري نمودند و بطور متوسط روزانه ‪ 3333‬گلوله توپ بر روي شهر اهواز ريختند‪ 34.‬با نزديك شدن قواي‬
‫مهاجم به اهواز‪ ،‬مردم وسپاه و نيروهاي نامنظم در جنوب اين شهر اقدام به حفر خندق نمودند تا بتوانند ارتش‬
‫عراق را متوقف نمايند‪.‬‬
‫اشغال خرمشهر‬
‫يكي از محورهاي مهم تهاجم ارتش عراق در استان خوزستان‪ ،‬حمله از مسير منطقه زيد تا شلمچه بود‪ .‬جاده‬
‫شلمچه ـ بصره يكي از خطوط مواصالتي بسيار مناسب براي ارتش عراق جهت حمله به خرمشهر و اشغال اين‬
‫شهر بود‪.‬فاصله خرمشهر تابصره ‪ 74‬كيلومتر و تا مرز شلمچه ‪ 33‬كيلومتر است‪.‬در آغاز جنگ‪ ،‬شهرستان‬
‫خرمشهر حدود ‪ 133‬هزار نفر جمعيت داشت و بدليل وجود تاسيسات بندري‪،‬گمرک و راه آهن سراسري از‬
‫اهميت اقتصادي فراواني براي ايران برخوردار بود‪.‬اين شهر داراي شهرت جهاني وحتي از اهواز هم معروف تر‬
‫بود‪ .‬در شروع جنگ‪ ،‬ارتش عراق با لشكرهاي ‪ 1‬زرهي و ‪ 33‬پياده و تيپ ‪ 11‬نيرو مخصوص از محور شلمچه‬
‫پيشروي خود را بسوي خاک ايران آغاز كرد و تهاجم به خرمشهر را از غرب اين شهرشروع نمود‪.‬ايران در‬
‫محور شلمچه هيچ تيپي نداشت ولي بالفاصله ستادهاي مقاومت مردمي در مساجد و مدارس فعال گرديدو‬
‫حماسه آفريني هاآغاز شد‪ .‬مأموريت تصرف خرمشهر به تيپ ‪ 11‬نيروي مخصوص و تيپ ‪ 73‬زرهي لشكر ‪3‬‬
‫مكانيزه محول شده بود‪ .‬لشكر ‪ 33‬ابتدا از جاده شلمچه به سمت خرمشهر حركت نمود و بدون مواجه شدن با‬
‫مقاومت عمده اي خود را به پل نو خرمشهر رساند‪ ،‬ولي در آنجا با مقاومت رزمندگان مواجه و متوقف شد‪.‬‬
‫سپس به منظور دور زدن خرمشهر از سمت شمال آن خود را به جاده خرمشهر اهواز رساند‪ .‬در اينجا نيز با‬
‫مقاومت نيروهاي ايراني مواجه شد‪ .‬بيشترين مقاومت هاي روزهاي اول جنگ در خرمشهر به وقوع پيوست‪.‬‬

‫‪111‬‬
‫اشغال خرمشهر براي عراق اهميت فراواني داشت زيرا به منزله موفقيت ارتش اين كشور در تهاجم به ايران‬
‫تلقي مي گرديد‪ .‬تصرف بندر خرمشهر در كنار رودخانه اروند‪ ،‬دسترسي عراق به يكي از مهمترين اهداف‬
‫نظامي جنگ محسوب مي شد‪،‬زيرا با اين پيروزي بخش مهمي از اروند رود را به تصرف كامل خود در آورده‬
‫بود‪ .‬از سوي ديگر پيشروي عراق به سمت آبادان و تصرف جزيره آبادان و نيز حركت به سمت اهواز‪ ،‬منوط‬
‫به تصرف خرمشهر بود‪ .‬دفاع از خرمشهر براي مردم ايران نيز‪ ،‬عالمت تصميم آنها به مقابله با دشمن و تسليم‬
‫نشدن در برابر تهاجم نظامي ارتش عراق بود‪ .‬به هر حال برغم كشته و مجروح شدن تعداد زيادي از مدافعين‬
‫شهر‪،‬حماسه هاي فراواني در خرمشهر اتفاق افتاد‪ .‬در نهايت ارتش عراق با افزايش تيپ هاي ديگري به‬
‫واحدهاي خود‪،‬محاصره شهر را تكميل و براي بار سوم از سمت جاده اهواز خرمشهر و كناره هاي كارون از دو‬
‫محور به خرمشهر حمله نمود و تالش كرد تا عقبه هاي نيروهاي موجود در خرمشهر را كه از مسير اهواز قطع‬
‫شده بود‪ ،‬از مسير آبادان نيز قطع نمايد‪ .‬به هر حال عبور ارتش عراق از رودخانه كارون در ‪ 3131/2/31‬در‬
‫منطقه مارد و بسته شدن جاده هاي خرمشهر ـ اهواز و آبادان ـ اهواز موجب محاصره كامل خرمشهر و عدم‬
‫امكان كمك به نيروهاي مدافع آن شد‪ .‬در ابتداي تهاجم ارتش عراق‪ ،‬مردم خرمشهر تالش مي كردند تا در‬
‫شهر باقي بمانند ولي با شدت گرفتن حمالت خمپاره اي و توپخانه اي به مناطق مسكوني‪ ،‬مردم ناگزير به‬
‫ترک آن شدند‪ .‬در نهايت حدود ‪ 3333‬نفر از رزمندگان كه از شهرهاي مختلف كشور آمده بودند‪،‬به مقاومت‬
‫در اين شهر ادامه دادند ‪ .‬اين افراد داراي سالح و مهمات كافي نبودند‪.‬براي فرمانده سپاه خرمشهر در اثناي‬
‫تهاجم عراق‪ ،‬حدود ‪333‬قبضه ژ‪ 1‬ارسال گرديد ‪ 33.‬درآخرين لحظات درگيري ها ‪،‬مسجد جامع خرمشهر تنها‬
‫سنگر و پايگاه اصلي مقاومت رزمندگان بود‪ .‬سر انجام پس از يك جنگ ‪ 14‬روزه به ياد ماندني‪ ،‬در روز سوم‬
‫آبان ماه ‪ ،3131‬شهر خرمشهر به تصرف كامل ارتش عراق درآمد‪ 33.‬گرچه خرمشهر با گذشت بيش از يك‬
‫ماه از آغاز جنگ بدست ارتش عراق افتاد ولي تأخير در اشغال آن و مقاومت هاي انجام شده در اين شهر‪،‬‬
‫موجب شد تا آهنگ حركت ارتش عراق به سمت ساير اهداف تعيين شده خود كند گردد‪ .‬در واقع مقاومت‬
‫هاي انجام شده در خرمشهر‪ ،‬موجب بقاي آبادان شد و به دفاع از خوزستان كمك فراواني كرد‪ .‬اين تأخير‬
‫فرصتي پديد آورد تا ايران بتواند با گسيل نيروهاي خويش‪ ،‬جبهه هاي جنگ را تا حد زيادي سروسامان دهد‪.‬‬
‫مقاومت در خرمشهر ‪ ،‬باعث شد تا لشكر ‪ 3‬مكانيزه به جناح راست خودش مطمئن نباشد و خيلي دير و با‬
‫تاخير به سمت اهواز حركت نمايد‪.‬از نخستين ساعات اشغال خرمشهر‪،‬ارتش عراق به غارت بانكها‪،‬گمرک و‬
‫كارخانجات اين شهر پرداخت‪.‬در جريان اشغال نمونه هايي از تجاوز به حريم انساني رخ داد‪.‬قسمتهايي از شهر‬
‫با بلدوزرها تخريب و تسطيح و تبديل به مواضع ارتش عراق گرديد‪.‬هزاران واحد مسكوني منهدم و خانه هاي‬
‫مردم آسيب سختي ديد ودر نهايت خرمشهر به موزه جنايات صدام در جنگ تبديل شد‪.‬‬
‫محاصره آبادان‬
‫زماني كه جنگ آغاز شد‪،‬آبادان يكي از فعالترين شهرهاي استان خوزستان و داراي‪ 437‬هزار نفر جمعيت بود‪.‬‬
‫پااليشگاه آبادان با توليد روزانه ‪ 333‬هزار بشكه فرآورده هاي نفتي‪،‬سهم با ارزشي را در تامين نيازهاي سوختي‬

‫‪112‬‬
‫ايران داشت‪ .‬از آنجا كه ارتش عراق در حمله به خرمشهر مواجه با مقاومت مردمي كم نظير و مثال زدني‬
‫مواجه شد و از تصرف فوري اين شهر مأيوس گرديد‪ ،‬در ‪ 31‬مهر ماه سال ‪ 3131‬در حالي كه همچنان تالش‬
‫مي كرد تا به خرمشهر وارد شود‪ ،‬به لشكر ‪ 1‬زرهي مأموريت داد تا خرمشهر و آبادان را محاصره نمايد تا‬
‫امكان اشغال اين دو شهر فراهم شود‪ .‬بدين منظور اين لشكر با نصب دو پل پي ام پي ساخت شوروي بر روي‬
‫رودخانه كارون در دو منطقه مارد و سلمانيه‪ ،‬با كمك تيپ هاي ‪ 5‬مكانيزه و ‪ 3‬زرهي‪ ،‬بخشي از جاده آبادان ـ‬
‫اهواز و نيز حدود ده كيلومتر از جاده آبادان ـ ماهشهر را به تصرف خود در آورد‪ .‬اين تهاجم در حالي صورت‬
‫گرفت كه ايران هيچ نيرويي در شرق رودخانه كارون نداشت ‪ .‬ارتش عراق از روز هشتم آبان ماه آغاز به‬
‫عبور از رودخانه بهمنشير نموده و منطقه ذوالفقاري در شمال آبادان را به تصرف خود درآورده و در دهم آبان‬
‫ماه ‪ 3131‬شهر آبادان را به محاصره نسبتاً كامل خود در آورد‪ .‬البته از طريق رودخانه بهمنشير و از سمت‬
‫نخلستان هاي اروندرود‪ ،‬ارتباط ماهشهر با آبادان تا حدودي برقرار بود‪.‬‬
‫ارتش عراق نزديك به ‪ 31‬كيلومتر از كناره رودخانه كارون و به همين ميزان از رودخانه كارون تا شرق جاده‬
‫آبادان– ماهشهر را به تصرف خود در آورد‪ .‬در مجموع ارتش عراق سر پلي به وسعت حدود ‪ 733‬كيلومتر‬
‫مربع را در شرق رودخانه كارون و در شمال شهر آبادان به تصرف خود در آورد‪ .‬البته بعدها با مقاومت‬
‫نيروهاي مسلح و مردم‪ ،‬ارتش عراق از بخشي از منطقه اشغال شده عقب رانده شد و سر پل تصرف شده‬
‫كوچكتر گرديد‪.‬بنا برگفته فرمانده تيپ ‪ 3213‬ارتش عراق كه درعمليات فتح مبين به اسارت ايران درآمد‪،‬ارتش‬
‫عراق نياز به يك لشكر پياده ديگر داشت تا بتواند جزيره آبادان را به اشغال خود در آورد‪ 35.‬هدف اصلي عراق‬
‫از پيشروي به سمت رودخانه بهمنشير آن بود تا با تصرف شهر آبادان و اشغال تمام سرزمين هاي شبه جزيره‬
‫آبادان‪ ،‬رودخانه اروند را به طور كامل در اختيار خود بگيرد‪ .‬اگر ارتش عراق به اين هدف مي رسيد‪ ،‬مي‬
‫توانست مرز مورد نظر خود در ساحل اروند را بر ايران تحميل نموده و قرارداد ‪ 3123‬را تغيير داده و اروند رود‬
‫را به شط العرب تبديل نمايد‪ .‬نزديك ترين راه براي تصرف آبادان ‪،‬عبور از اروندرود باعرض ‪ 433‬متر‬
‫درساحل آبادان بود ولي ارتش عراق نتوانست از اين مانع رودخانه اي عبور نمايد و بر روي آن پل بزند‪.‬‬
‫بنابراين مجبور شد تا با استفاده از محور شلمچه و عبور از رودخانه هاي كارون و بهمنشير با ‪ 43‬كيلومتر‬
‫پيشروي خود را به آبادان برساند و آنرا محاصره نمايد‪.‬‬
‫برنامه ریزي جهت اشغال مسجد سلیمان‬
‫در جهت تكميل اشغال استان خوزستان‪ ،‬صدام از ارتش عراق خواسته بود تا يك حمله زرهي گسترده را براي‬
‫اشغال منطقه مسجد سليمان برنامه ريزي نمايد‪ .‬شهر مسجد سليمان در فاصله زيادي از مرز و در عمق استان‬
‫خوزستان قرار دارد‪.‬در سفر ياسر عرفات به تهران در روزهاي آغازين جنگ‪ ،‬او هم در مذاكره با مقامات‬
‫ايراني به اين هدف دولت عراق اشاره كرده بود‪ .‬تصور عراق بر اين بود كه نفت ايران در منطقه مسجد سليمان‬
‫متمركز است و چنانچه اين شهر به اشغال ارتش عراق در آيد‪ ،‬ايران مجبور به تسليم و يا توقف جنگ خواهد‬
‫شد‪ .‬برآورد ارتش عراق براي چنين حمله اي‪ ،‬حداقل در اختيار داشتن ‪ 1‬لشكر زرهي بود و از آنجا كه به جز‬

‫‪113‬‬
‫تيپ ‪ 33‬زرهي كه در منطقه سومار استقرار داشت‪ ،‬بقية يگانهاي ارتش عراق در داخل خاک ايران‪ ،‬زمين گير‬
‫شده بودند و با توجه به ناكامي ارتش عراق در اشغال شهرهايي مانند اهواز و دزفول‪ ،‬اين طرح مسكوت باقي‬
‫ماند‪ .‬گفته مي شود ياسر عرفات رئيس سازمان آزاديبخش فلسطين به رئيس جمهور عراق پيشنهاد تصرف‬
‫‪31‬‬
‫مسجد سليمان را كرده بود‪.‬‬
‫جبهه میانی و غرب‬
‫در محور مياني‪ ،‬هدف نهايي اشغال تعدادي از شهرهاي غير مهم و كنترل تنگه ها و در هم كوبيدن نيروهاي‬
‫ايراني براي جلوگيري از هر گونه پيشروي به سمت بغداد‪ ،‬دياله و يا كوت بود‪ .‬در اين محور پيشروي براي‬
‫اشغال شهر مهران‪ ،‬اشغال تنگة كنجانچم و اشغال شهرهايي چون سومار‪ ،‬نفت شهر‪ ،‬قصرشيرين‪ ،‬گيالنغرب و‬
‫سرپل ذهاب برنامه ريزي شده بود و پيشروي به سمت تنگه پاتاق در نزديكي كرمانشاه‪ ،‬پيش بيني گرديده‬
‫بود‪ 73.‬لشكر ‪ 7‬ارتش عراق به شهر مهران حمله كرد درحاليكه فقط تيپ ‪ 54‬خرم آباد در مقابل آن بود ‪ .‬هدف‬
‫اصلي از تهاجم دشمن در اين جبهه‪ ،‬انجام يك تك و تالش پشتيباني از يگانهايي بود كه بعنوان تالش اصلي‬
‫تهاجم به خوزستان را آغاز كرده بودند‪ .‬از سوي ديگر حمله از اين جبهه به منظورعمق دادن به فضاي پدافندي‬
‫نسبت به شهر بغداد و همچنين كنترل ارتفاعات زاگرس و تعميق مرزهاي شرقي عراق و تسلط بر ارتفاعات‬
‫مرزي مورد منازعه براساس قرارداد ‪ 3123‬در غرب كشور بوده است‪ .‬اين جبهه‪ ،‬اهميت كمتري نسبت به جبهه‬
‫جنوب داشت‪ .‬جبهه مياني خود به چهار محور عملياتي به شرح ذيل تقسيم شده بود‪:‬‬
‫‪ -3‬محور خسروي‪ -‬قصر شيرين‪ -‬سرپل ذهاب‪ -‬اسالم آباد ‪ -7‬محور نفت شهر‪ -‬سومار‪ -‬گيالنغرب‬
‫‪ -1‬محور زرباطيه‪ -‬مهران‪ -‬صالح آّباد‪ -‬ايالم ‪ -4‬محور ميمك‪ -‬صالح آباد‪ -‬ايالم‬
‫اشغال شهرهاي قصرشیرین‪ ،‬سرپل ذهاب‪ ،‬گیالنغرب و نفت شهر‬
‫در جبهه غرب و محور مياني‪ ،‬لشكر ‪ 3‬زرهي ارتش عراق با عبور از مرز خسروي‪ ،‬شهر قصر شيرين را به‬
‫تصرف خود در آورد‪ .‬لشكر ‪ 5‬پياده از تنگه باويسي در شمال قصر شيرين حمله و سرپل ذهاب را اشغال كرد‪.‬‬
‫لشكر ‪ 4‬نيز از مرز خسروي در جنوب قصر شيرين حمله و شهر گيالنغرب را به تصرف خود در آورد‪ .‬اشغال‬
‫شهرهاي سرپل ذهاب وگيالنغرب خيلي دوام نيافت و با مقاومت مردم و تالشهاي نيروهاي مسلح ‪،‬نيروهاي‬
‫ارتش عراق از اين دو شهر بيرون رانده شدند‪ .‬لشكر ‪ 37‬زرهي به ارتفاعات ميمك‪ ،‬سومار و نفت شهر حمله‬
‫كرد‪ .‬لشكر ‪ 7‬پياده هم تهاجم به مهران را آغاز نمود‪ .‬در مجموع ارتش عراق در جبهه مياني حدود ‪ 43‬كيلومتر‬
‫به عمق خاک ايران وارد شد و مزهاي شرقي خود را عمق بخشيد و به ‪ 13‬درصد از اهدافش رسيد‪.‬در ماه سوم‬
‫جنگ‪ ،‬لشكر ‪ 37‬احتياط‪ ،‬به طور كامل در مقابل بغداد آرايش گرفت و به عنوان احتياط منطقه عمل مي كرد‪.‬‬
‫جبهه شمال غرب‬
‫هدف از عمليات محور شمال‪ ،‬زمينگير كردن نيروهاي ايراني و مقابله با آنها بود‪ .‬در اين محور برخي از تپه‬
‫هاي مهم مرزي در منطقه حاج عمران و همچنين ارتفاع ‪ 3534‬در منطقه قوچ سلطان و ارتفاعاتي در منطقه‬
‫پنجوين به تصرف ارتش عراق درآمد‪ 73.‬هدف اصلي از تشكيل اين جبهه‪ ،‬جداسازي ارتباط كردهاي مخالف‬

‫‪114‬‬
‫رژيم صدام حسين از ايران و نيز پشتيباني از احزاب ضد ايراني كومله و دموكرات و استفاده از آنان در ناامن‬
‫نگه داشتن منطقه شمال غرب كشور و همچنين تأمين منطقه نفت خيز كركوک در مقابل حمالت احتمالي‬
‫نيروهاي مسلح ايران بود‪ .‬در جبهه شمال غرب‪ ،‬ارتش عراق با دو لشكر ‪ 2‬و ‪ 7‬عمليات خود را آغاز كرد‪.‬‬
‫لشكر ‪ 2‬مأموريت بستن معابر پنجوين‪ ،‬نوسود و مريوان را داشت‪ .‬لشكر ‪ 7‬نيز در اطراف كركوک مستقر‬
‫گرديد تا بتواند كردهاي مخالف دولت عراق را از همكاري با ايران بازدارد‪.‬‬
‫نتیجه تهاجمات زمینی ارتش عراق‬
‫ارتش عراق در تهاجم به خاک ايران‪ ،‬بيش از ‪ 3333‬روستا و بيش از ‪ 33‬شهر ايران وحدود ‪ 33333‬كيلومتر‬
‫مربع از اراضي مرزي ايران را بويژه در مناطق سوق الجيشي به تصرف خود در آورد‪ .‬بندرهاي خرمشهر و‬
‫آبادان را تعطيل و موجب تعطيلي كارخانه هاي بسياري شد‪ .‬ارتش بعثي در روزهاي اول تهاجم خود‪ ،‬اكثر‬
‫ارتفاعات سركوب در غرب كشور را اشغال نمود‪ .‬در خوزستان تا نزديكي هاي اهواز پيشروي كرد و عالوه بر‬
‫اشغال خرمشهر و محاصره آبادان جاده اهواز ـ خرمشهر را به تصرف در آورده و بخشي از جاده آبادان ـ اهواز‬
‫را نيز به كنترل خويش در آورد و جاده انديمشك ـ اهواز را زير آتش توپخانه قرار داد‪ .‬برخي از مخازن و‬
‫مراكز نفتي و خطوط انتقال نفت در جنوب استان خوزستان و نفت شهر را تصرف كرد و يا به آنها آسيب‬
‫رساند‪ .‬صدها هزار نفر از مردم آبادان و خرمشهر آواره شدند و پااليشگاه آبادان از كار افتاد‪ .‬ارتش عراق قصد‬
‫داشت تا همه استان خوزستان را به تصرف در آورد‪ .‬در چنين شرايطي‪ ،‬دولت عراق انتظار داشت تا ايران به‬
‫منظور جلوگيري از ادامه پيشروي ارتش عراق‪ ،‬درخواست آتش بس بنمايد تا عراق با در اختيار داشتن اراضي‬
‫تصرف شده‪ ،‬از موضع قدرت وارد مذاكره شده و شرايط خود را بر ايران تحميل نمايد‪ .‬اما مقاومت هاي مردم‬
‫همراه با نيروهاي مسلح موجب شد تا ارتش متجاوز زمين گير شده و نتواند همه اهداف خود را تأمين نمايد‪.‬‬
‫ارتش بعثي عراق با بكارگيري ماشين آالت مهندسي و به منظور تسهيل در رفت و آمد واحدهاي خود در‬
‫خاک ايران‪ ،‬جاده هاي جديدي را در استان خوزستان احداث و راههاي ايران را به جاده هاي كشور عراق‪،‬‬
‫وصل نمود بنابر گفته صدام حسين در چند ماهه اول جنگ‪ ،‬حدود ‪ 73‬ميليون متر مكعب خاكبرداري و‬
‫خاكريزي در مناطق تحت اشغال ارتش بعثي در خاک ايران صورت گرفته است‪ 77.‬گرچه عراق با تهاجم به‬
‫خاک ايران‪،‬خسارات زيادي را به ايران وارد كرد ولي عراق هم بال فاصله از اروند رود محروم گشت و امكان‬
‫استفاده از بندر بصره را از دست داد و براي صادرات نفت خود از خليج فارس دچار مشكل جدي شد‪ .‬عراق‬
‫خود به خود از بخشي از امكاناتش محروم شد و براي واردات كاالها و نيازمنديهاي جنگ به كشورهاي‬
‫ديگري مانند كويت و اردن وابسته شد‪.‬‬
‫تحلیل و ارزیابی عملیات ارتش عراق‬
‫جنگ تحميلي‪ ،‬از نظر نظامي جنگي محدود و در اطراف مرزهاي دو كشور صورت گرفته است‪ .‬بديهي است‬
‫ارتش عراق توانايي انجام يك جنگ گسترده و حمله زميني به عمق خاک ايران را در خود نمي ديده است‪.‬‬
‫پيروزي عراق در موقعيت و شرايطي كه جنگ را آغاز نمود‪ ،‬كامالً محتمل به نظر مي رسيد زيرا ايران فاقد‬

‫‪115‬‬
‫توان نظامي الزم و كافي براي مقابله با تهاجم برنامه ريزي شده ارتش عراق بود‪ .‬از سوي ديگر عراق از‬
‫پشتيباني بسياري از كشورها از جمله كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج فارس برخوردار بود و از سوي‬
‫ديگر كشورهاي قدرتمند جهان عالقمند بودند تا انقالب اسالمي با حمله نظامي عراق مهار گرديده و محدود‬
‫شود‪ .‬تمركز حمالت ارتش بعثي در روزهاي ابتداي جنگ‪ ،‬حمله به اهداف نظامي به ويژه در استان خوزستان‬
‫بوده است‪ .‬گرچه ارتش رژيم بعثي با تمام توان و قواي خود و در تمام طول مرز از پيرانشهر تا شلمچه به ايران‬
‫حمله كرد ولي عمده قواي خود را براي تسلط بر خوزستان به كار گرفت‪ .‬حمالت ارتش عراق در غرب كشور‬
‫را مي توان به عنوان تالش پشتيباني از حمالت اصلي در جنوب كشور ارزيابي نمود‪ .‬ارتش عراق حدود يك‬
‫ماه و نيم از روز ‪ 13‬شهريور تا نيمه دوم آبان ماه سال ‪ 3131‬در داخل خاک ايران به عمليات و تهاجم نظامي‬
‫مشغول بود‪ .‬البته پيشروي عمده ارتش عراق ظرف ‪ 33‬روز اوليه جنگ‪ ،‬متوقف شد‪ .‬فقط جنگ در خرمشهر به‬
‫مدت ‪ 14‬روز طول كشيد و تهاجم به سوسنگرد تداوم يافت به گونه اي كه براي بار دوم در ‪ 73‬آبان سال‬
‫‪ 3131‬به اشغال ارتش بعثي در آمد كه دوباره بازپس گرفته شد‪ .‬در اين دوره ارتش بعثي عراق توانست بخش‬
‫بزرگي از مناطق غربي استان خوزستان را اشغال نمايد ولي نتوانست شهرهاي مهمي مانند آبادان‪ ،‬دزفول‪ ،‬شوش‬
‫و اهواز را به تصرف قواي بعثي در آورده و اهداف خود را تكميل نمايد‪ 71.‬همچنين ارتش عراق قسمت هايي‬
‫از مناطق مرزي استان هاي ايالم و كرمانشاه را با پياده روي و راهپيمايي تاكتيكي و بدون مواجه شدن با‬
‫مقاومت عمده اي از سوي نيروهاي مسلح ايران‪ ،‬به اشغال خود در آورد‪ .‬هر كجا ارتش عراق با واحدهايي از‬
‫ارتش و سپاه و يا حضور مردم و مراكز جمعيتي مواجه مي شد‪ ،‬نمي توانست به راحتي پيشرويي نمايد‪ .‬سرانجام‬
‫بر اثر مقاومت نيروهاي مسلح و مردم داوطلب‪ ،‬ارتش بعثي عراق زمين گير و در خاک ايران متوقف و از ادامه‬
‫پيشروي باز ماند‪.‬‬
‫حمله به مناطق مسکونی‬
‫از زماني كه رژيم عراق‪ ،‬جنگ عليه ايران را آغاز كرد به مناطق غير نظامي و به اماكن مسكوني در شهرها با‬
‫توپخانه‪ ،‬انواع موشك هاي زمين به زمين و با بمباران هوايي‪ ،‬حمله مي كرد‪ .‬در ماه هاي اول جنگ‪ ،‬حمله به‬
‫مناطق مسكوني عمدتاً به شهرهاي قرار گرفته در استانهاي مرزي‪ ،‬اختصاص داشت‪ .‬ارتش عراق به طور مرتب‬
‫با توپخانه شهرهايي مانند اهواز‪ ،‬آبادان‪ ،‬خرمشهر‪ ،‬سوسنگرد‪ ،‬دهلران‪ ،‬قصر شيرين‪ ،‬سر پل ذهاب‪ ،‬گيالن غرب‬
‫وشوش را مورد هدف قرار مي داد‪ .‬يكي از شهرهايي كه بيش ساير شهرها مورد حمله موشكي قرار گرفت‬
‫شهر دزفول بود‪.‬اولين حمله موشكي به دزفول در ‪ 73‬مهر ماه ‪ 3131‬انجام شد‪ 74.‬ارتش عراق همزمان با اشغال‬
‫خرمشهر در ‪ ،3131/5/4‬مردم ذزفول را نيز مورد حمله موشكي قرار داد‪ .‬در طول جنگ‪ ،‬ارتش عراق بارها با‬
‫موشكهاي زمين به زمين فراگ‪ 73‬شهر دزفول را موشك باران كرد‪ .‬در مجموع ‪ 377‬موشك فراگ در طول‬
‫ساليان جنگ به شهر دزفول پرتاب شد كه بر اثر آن هزاران نفر از مردم غير نظامي كشته و زخمي شدند‪ .‬البته‬
‫در طول جنگ در مجموع شهر دزفول ‪ 344‬بار هدف حمالت موشكي عراق قرار گرفت كه در هر حمله بين‬
‫يك تا هشت موشك به سوي مناطق مسكوني آن شهر پرتاب مي شد‪ .‬حدود ‪ 133‬انواع موشك در دوران جنگ‬

‫‪116‬‬
‫تحميلي به اين شهر پرتاب گرديد‪ .‬يكي از شهرهاي ديگر كه از روز آغاز جنگ مورد حمله موشكي و هوايي‬
‫ارتش عراق قرار گرفت‪ ،‬انديمشك بود‪ .‬در طول جنگ ‪ 311‬بار به اين شهر حمله هوايي و موشكي صورت‬
‫گرفت و ‪ 54‬موشك به سمت اين شهر پرتاب شد‪ .‬از حدود ‪ 3333‬شهيد اين شهر ‪ 333‬نفر آنها در حمله به مناطق‬
‫مسكوني جان خود را از دست دادند‪73 .‬هدف اصلي عراق از حمله به مناطق مسكوني‪ ،‬آواره كردن مردم و ايجاد‬
‫فشار رواني و اقتصادي بر روي دولت ايران بود‪ .‬حمله به مناطق مسكوني باعث شد تا در ‪ 3‬ماه اول جنگ‬
‫حدود ‪ 3/3‬ميليون نفر از مردم شهرهاي مرزي‪ ،‬آواره گردند‪ .‬امام خميني در اين باره خطاب به هيئت منتخب‬
‫سازمان كنفرانس اسالمي جهت بررسي جنگ در ‪ 3131/37/33‬مي فرمايد‪ " :‬شما به كشوري آمديد كه بالفعل‬
‫قريب ‪ 3/3‬ميليون آواره جنگي دارد كه آنها را از شهرهاي خودشان و منازل خودشان بيرون راندند و همه انواع‬
‫اولين حمله پر تلفات به مناطق مسكوني اهواز در‬ ‫‪72‬‬
‫ظلم را بر اين ملت و بر اين آوارگان سزاوار دانستند‪" .‬‬
‫روز هفتم دي ماه ‪ 3131‬صورت گرفت كه طي آن‪ ،‬ارتش عراق نقاط پرجمعيت شهر مانند چهار راه نادري و‬
‫بازار سبزي فروشان را زير آتش بيش از ‪ 13‬گلوله توپ قرار داد كه بر اثر آن بيش از ‪ 333‬نفر شهيد و تعداد‬
‫زيادي مجروح گرديدند‪ 75.‬حمله به مناطق مسكوني موجب ظهور پديده آوارگان جنگي گرديد‪.‬اين مسئله يكي‬
‫از معضالت دولت ايران در ماه هاي اول جنگ و در ساليان پس از آن بود‪.‬عليرغم آنكه شهرهاي عراق فاصله‬
‫نزديكتري با مرز داشتند و در بعضي از مناطق زير برد آتش توپخانه ايران بودند اما امام خميني اجازه حمله به‬
‫شهرهاي مسكوني عراق را نمي دادند و دولت عراق بدون اينكه دچار مشكل آوارگان در كشور خود شود‪،‬‬
‫شهرهاي ايران را مورد حمله قرار مي داد و آواره جنگي درست مي كرد‪ 71.‬ايران به منظور اداره آوارگان‬
‫جنگي ناچار شد بنياد امور جنگ زدگان را ايجاد نمايد تا با راه اندازي اردوگاه هاي جنگ زدگان ‪،‬بتواند به‬
‫معيشت ‪ ،‬مسكن و تحصيل آنان سر وسامان بدهد‪.‬‬
‫اسارت غیر نظامیان‬
‫در روزهاي آغاز جنگ‪ ،‬ارتش عراق برخي از غير نظاميان را دستگير و به اسارت برد از جمله در ‪3131/5/1‬‬
‫آقاي محمد جواد تندگويان وزير نفت جمهوري اسالمي كه به همراه چند نفر از معاونين و همكارانش عازم‬
‫آبادان بود به اسارت در آورده و به خاک عراق برده شد‪ .‬بسياري از غير نظاميان در دوران اسارت از جمله وي‬
‫تحت شكنجه نيروهاي عراقي قرار گرفتند كه برخي از آنها بر اثر شدت آسيب ها به شهادت رسيدند‪.‬‬
‫امام خميني در جمع سفيران خارجي مقيم ايران در ‪ 3131/33/77‬مي فرمايند‪.... " :‬اسرايي كه از ما‪ ،‬آنها گرفتند‬
‫تحت شكنجه هستند‪ .‬حتي وزير نفت ما‪ ،‬االن تحت شكنجه است‪ .‬آن طوري كه حتي در روزنامه هاي اين دو‬
‫روز نوشته بودند به واسطه شكنجه در خطر است و شايد خداي نخواسته از شكنجه هايي كه مي كنند و كردند‪،‬‬
‫جان سالم به در نبرد‪ ".‬سرانجام محمد جواد تندگويان پس از مدتي‪ ،‬در زير شكنجه نظاميان عراقي به شهادت‬
‫رسيد و سالها پس از پايان جنگ جنازه وي به ايران انتقال يافت و در بهشت زهرا به خاک سپرده شد‪.‬‬
‫حمالت عراق به مراكز نفتی ایران‬
‫با آغاز جنگ‪ ،‬پااليشگاه آبادان و مخازن نفتي آن شهر مورد حمالت مداوم ارتش عراق قرار گرفت‪ .‬در هفته‬

‫‪117‬‬
‫هاي اول جنگ نيز ‪ 333‬مخزن ذخيره نفت در آبادان از سوي ارتش عراق به آتش كشيده شد‪ .‬به طوري كه در‬
‫‪ 3‬ماه اول جنگ بيش از نيمي از اين مخازن نفتي نابود شدند‪ 13.‬پااليشگاه آبادان در آن زمان با ظرفيت پااليش‬
‫‪ 333‬هزار بشكه نفت خام در روز‪ ،‬بيش از نيمي از نياز كشور به سوخت را تأمين مي كرد‪ .‬اين پااليشگاه پس‬
‫از گذشت نزديك به ‪ 33‬ماه از آغاز جنگ به طور كامل تعطيل شد و مشكل سوخت دركشور پديد آمد‪ .‬از‬
‫سوي ديگر نيروي هوايي ارتش عراق براي نخستين بار در ‪ 7‬مهر ‪ 3131‬به پايانه نفتي ايران در جزيره خارک‬
‫حمله كرد‪ .‬در ‪ 77‬مهر ‪ 3131‬نيز تعدادي از مخازن سوخت در تهران مورد حمله هوايي قرار گرفت‪ .‬در آغاز‬
‫جنگ ميدان نفتي نوروز كه يكي از سه ميدان نفتي مهرگان و نزديكترين حوزه نفتي فالت ايران به مرز عراق‬
‫بود نيز مورد اصابت موشكهاي ارتش عراق واقع شد و موجب نابودي كامل سكو و نشت روزانه حدود ‪7333‬‬
‫بشكه نفت به آبهاي خليج فارس شد‪ .‬اين سكو براي مدت زيادي در آتش مي سوخت و باعث آلودگي هاي‬
‫خيلي زيادي در آبهاي خليج فارس شد‪.‬‬
‫تحلیل امام خمینی از علت آغاز جنگ‬
‫امام خميني برنامه ريزي براي آغاز جنگ را كار قدرت هاي بزرگ بويژه امريكا مي دانستند كه از طريق‬
‫رژيم بعثي عراق به اجرا در آمده است‪ .‬در سخنراني روز اول فروردين سال ‪ 3133‬امام خميني خطاب به‬
‫مسئولين ايراني مي فرمايند‪ " :‬از اول مي گفتند كه اين جمهوري اسالمي‪ ،‬دو سه ماه يكي دو سه ماه بيشتر نمي‬
‫تواند تاب بياورد‪ .‬بعد صدام را وادار كردند كه او هم به خيال خودش يكي دو هفته بيشتر الزم نبود تا اينكه‬
‫ايران را قبضه كند و بعد هم اين اشخاصي كه در كمين نشسته بودند كه ملت زحمت بكشد و آنها ربحش‬
‫(سود) را ببرند‪ ،‬آنها هم در خيال اين بودند كه ملت را گول بزنند و با خودشان همراه كنند و كشور را‬
‫همچنين ايشان در پيامي به مناسبت سالگرد‬ ‫‪17‬‬
‫برگردانند به حال وابستگي به امريكا يا احياناً شوروي‪" .‬‬
‫پيروزي انقالب اسالمي در ‪ 77‬بهمن ‪ 3133‬مي نويسند‪" :‬امريكا از جهالت و غرور و بلند پروازي صدام استفاده‬
‫كرد و او را به هجوم به ايران واداشت و به منطق امريكا‪ ،‬شكست عراق و ايران از پا در آمدن هر دو يا ايران‬
‫در هر صورت به نفع اوست و صدام بدبخت پيش خود حساب ها كرده بود‪ .‬ژاندارمري منطقه و سرداري‬
‫همچنين ايشان طي سخناني در ‪ 3137/3/33‬در حسينيه‬ ‫بزرگ قادسيه را در مغز پوک خود مي پروراند‪".‬‬
‫جماران مي فرمايند‪" :‬صدام كه قابل آدم نيست‪ ....‬امريكاست كه قالده را از سر اين برداشت و اغوا كرد اين‬
‫ايشان طي سخناني خطاب به وزير امور خارجه‪ ،‬سفرا و كارداران‬ ‫بدبخت را و او را به اين حال رساند‪" .‬‬
‫خارجي مقيم ايران به مناسبت دهه فجر در روز ‪ 3137/33/35‬مي فرمايند‪ " :‬هر يك از شما آقايان كه در‬
‫اينجا‪ ،‬آن وقتي كه اول جنگ بود‪ ،‬شما بوديد اينجا‪ ،‬ديديد كه عراق حمله كرد به ايران‪ ،‬از هوا از دريا از زمين‬
‫و عراق گرفت مقدار زيادي از خوزستان را و عراق به واسطه تحريكاتي كه از طرف امريكا شد به او‪ ،‬اين‬
‫عمل جنايتكار را انجام داد‪ " .‬همچنين ايشان در پيامي به مناسبت برگزاري مناسك حج در ‪ 3133/3/3‬تحليل‬
‫خود از آغاز جنگ را اينگونه به رشته تحرير در مي آورند‪ " :‬امريكا به تصور اينكه ملي گراها و منافقين و‬
‫ديگر وابستگان چپ و راست او‪ ،‬به زودي پاشنه سياست انقالب و حاكميت نظام و اداره كشور را به نفع او به‬

‫‪118‬‬
‫حركت در مي آورند‪ ،‬چند روزي سياست خوف و رجا را در پيش گرفت و به طرح و اجراي كودتا و اِعمال‬
‫سياست فشار و ترويج چهره هاي وابسته خود و نيز به ترور شخصيت انقالب و انقالبيون واقعي كشور پرداخت‬
‫كه خداوند مجدداً بر ما منت نهاد و در صحنه حماسي تسخير النه جاسوسان‪ ،‬مردم ايران برائت مجدد خويش را‬
‫از امريكا و اذناب آن اعالم نمودند كه دوباره امريكا همان تيغي كه به دست محمدرضا سپرده بود در كف‬
‫صدام‪ ،‬اين زنگي مست نهاد‪ .‬صدام چه كرد؟ آيا صدام همان كاري را كه شاه قبل از انقالب انجام داده بود‪،‬‬
‫انجام نداد؟ شاه قبرستان هاي ما را از سروهاي بلند آزادي پُر نساخت؟ آيا صدام كه از قدرت برتر و مانور‬
‫بيشتري برخوردار بود غير از اين كرد؟ آيا شاه كشورمان را به امريكا نفروخته بود؟ آيا صدام براي فروختن‬
‫ايران به امريكا به صورت ديگري عمل نكرد؟ ‪ ....‬مردم شريف ايران و مسلمانان و آزادي خواهان تمامي جهان‬
‫بايد بدانند كه اگر بخواهند بدون گرايش به چپ و راست و مستقل از هر قدرت و ابرقدرتي روي پاي خويش‬
‫بايستند بايد بهاي بسيار گران استقالل و آزادي را بپردازند‪ .‬تجربه انقالب اسالمي در ايران‪ ،‬با خون بهاي‬
‫هزاران شهيد و مجروح و خراب شدن منزل ها و به آتش كشيده شدن خرمن هاي كشاورزان و كشته شدن‬
‫تعداد بسياري در بمب گذاري ها و اسير شدن فرزندان انقالب و اسالم به دست دژخيمان بعث عراق و هزاران‬
‫گونه تهديد و فشار اقتصادي و جاني بدست آمده است‪" .‬‬
‫گزینه هاي ایران در برابر جنگ‬
‫جنگ در زماني آغاز گرديد كه ايران مواجه با چالش ها و بي ثباتي سياسي در داخل كشور بود‪ .‬تهاجم ارتش‬
‫عراق و اشغال نظامي بخش هايي از خاک كشور‪ ،‬موجب شد تا چالش جديد و بزرگ تري براي جمهوري‬
‫اسالمي‪ ،‬ايجاد شود‪ .‬از چگونگي تصميم گيري مسئولين ايراني درباره چگونگي مواجهه با مسئله جنگ‪،‬‬
‫اطالعات زيادي منتشر نشده است و مشخص نيست آنها با چه تجزيه و تحليلي‪ ،‬تصميم به مقاومت و مقابله با‬
‫ارتش عراق گرفته اند‪ .‬اما از سخنان و پيام هاي امام خميني و ساير مقامات كشور مي توان گفت كه‪ ،‬با آغاز‬
‫جنگ از سوي رژيم عراق‪ ،‬ايران چند گزينه به شرح ذيل در پيش روي خود داشته است‪.‬‬
‫الف‪ -‬پذیرش آتش بس‬
‫با توجه به عدم آمادگي ايران براي پاسخ گويي نظامي به تهاجمات دشمن و نيز به منظور جلوگيري بيشتر از‬
‫پيشروي ارتش بعثي به داخل خاک كشور و همچنين با توجه به مشكالت سياسي داخلي‪ ،‬ايران مي توانست با‬
‫قبول آتش بس‪ ،‬خواسته هاي دولت عراق را پذيرفته و به وضع موجود تن دهد‪ .‬بر اين اساس مي بايستي ايران‬
‫بپذيرد كه قرارداد ‪ 3123‬الجزاير ملغي شده و مذاكرات جديدي را براي انعقاد قرارداد مرزي با عراق‪ ،‬آغاز‬
‫نمايد‪ .‬طبيعي بود در چنين شرايطي‪ ،‬مذاكره ايران با عراق‪،‬به تعامالت بين المللي دو كشور بستگي داشته وچنين‬
‫وضعيتي مي توانست براي سالها و به صورت نه جنگ نه صلح ادامه يابد‪.‬حضور نظامي ارتش عراق در خاک‬
‫ايران ‪،‬موجب انجام مذاكرات از موضع ضعف مي شد و به احتمال زياد‪ ،‬اروندرود به مالكيت عراق در مي آمد‪.‬‬
‫ب‪ -‬رجوع به سازمان هاي بین المللی‬
‫راه ديگر براي ايران‪ ،‬تالش براي توقف تهاجم نظامي دشمن از طريق شوراي امنيت سازمان ملل و يا سازمان‬

‫‪119‬‬
‫كنفرانس اسالمي و غير متعهدها و به كارگيري ظرفيت هاي بين المللي براي حل و فصل اختالفات بين دو‬
‫كشور بود‪ .‬با توجه به آنكه در آن شرايط زماني‪ ،‬ايران قدرت هاي اصلي شوراي امنيت را از حاميان عراق‬
‫محسوب مي كرد و از سوي ديگر با نداشتن وزير خارجه و مشكالت سياسي داخلي‪ ،‬پيمودن چنين مسيري‪،‬‬
‫نمي توانست جلوي تهاجم فوري ارتش عراق به ايران را گرفته و باعث توقف جنگ و خروج ارتش بعثي از‬
‫خاک ايران گردد‪ .‬بسياري از قدرت هاي جهاني تصور مي كردند كه ايران در اثر جنگ‪ ،‬بخشي از خاک خود‬
‫را از دست داده و به ضعف دچار خواهد شد و از آنجا كه قادر به باز پس گيري سرزمين هاي خويش نيست‪،‬‬
‫بنابراين محتاج نيروهاي بين المللي خواهد شد‪ .‬در اين شرايط قدرت هاي غربي مي توانند وارد عمل شده و به‬
‫اِزاي گرفتن استقالل ايران‪ ،‬خاک كشور را به آن بازگرداند‪ .‬طبيعي بود كه در چنين شرايطي‪ ،‬نيروهاي همسو‬
‫با غرب‪ ،‬بايستي در ايران بر سر كار مي آمدند‪.‬‬
‫ج‪ -‬تصمیم به دفاع و تالش براي آزادسازي سرزمین هاي اشغالی‬
‫گزينه ديگر‪،‬دفاع در برابر تجاوز بود كه حق طبيعي و قانوني هر دولت و ملتي است‪ .‬تصميم به دفاع همه جانبه‬
‫براي جلوگيري از پيشروي هاي بيشتر ارتش متجاوز بعثي‪،‬پيش نياز هر گونه اقدام عليه ارتش مهاجم بود‪.‬ايران‬
‫تصميم گرفت براي توليد قدرت جديد از درون ظرفيت هاي ملت ايران تالش نمايدو باكمك نيروهاي مسلح و‬
‫مردم پس از متوقف كردن قواي دشمن براي بيرون راندن اشغالگران و آزاد سازي سرزمين هاي ايران برنامه‬
‫ريزي نمايد‪ .‬امام خميني با اتخاذ اين راه حل‪ ،‬ملت و قواي مسلح ايران را به دفاع از كشور و مقابله با ارتش‬
‫متجاوز‪ ،‬فرا خواند‪ .‬بنابراين سياست ايران ادامه جنگ تا بيرون راندن آخرين نظامي بعثي از ايران‪ ،‬قرار گرفت‪.‬‬
‫با اين سياست شكاف در ساختار سياسي كشور به نفع جنگ و دفاع از كشور به سمت حل شدن جلو رفت و‬
‫در واقع جنگ توانست‪ ،‬ساختار سياسي كشور را پااليش نموده و يك نوع انسجام سياسي را پديد آورد‪.‬‬
‫د‪ -‬گزینه تركیبی‬
‫راه ديگر پيش روي ايران تركيبي از بخشي از گزينه دوم و به كارگيري جدي گزينه سوم بود‪ .‬به اين مفهوم‬
‫كه همزمان با دفاع در برابر تجاوز‪ ،‬از هر نوع مذاكره اي به صورت مستقيم يا از طريق طرف ثالث‪ ،‬استقبال‬
‫به عمل آمده و تالش شود تا قواي متجاوز دشمن را از سرزمين هاي كشور بيرون رانده و بر پايداري و‬
‫استمرار قرارداد ‪ 3123‬اصرار و تأكيد گردد‪ .‬گرچه وزارت خارجه ايران در روزهاي آغازين جنگ فعال نبود و‬
‫نتوانست از ظرفيت هاي بين المللي براي فشار به دولت عراق استفاده نمايد ولي جمهوري اسالمي ايران آرام‬
‫آرام و به مرور و عمالً در راهبرد خود‪ ،‬گزينه چهارم را انتخاب نمود‪ .‬ايران ضمن سازماندهي قواي خود براي‬
‫حضور در جبهه ها و دفاع از سرزمين خويش‪ ،‬از رفت و آمد هيئت هاي صلح نيز براي دفع تجاوز ارتش عراق‪،‬‬
‫استقبال نمود‪.‬‬
‫واكنش و اقدامات ایران پس از آغاز جنگ‬
‫شروع جنگ گسترده از سوي رژيم بعثي عراق تا حد زيادي براي ايران غير منتظره بود‪ .‬با آغاز جنگ‪،‬‬
‫بالفاصله امام خميني در ساعت ‪ 2‬بعد از ظهر روز ‪ 13‬شهريور طي سخناني از طريق سيماي جمهوري اسالمي‪،‬‬

‫‪111‬‬
‫به اطالع مردم رساندند كه عراق رسماً اعالم جنگ كرده است و صدام حسين را خبيث خواندند‪ .‬در اين‬
‫سخنراني امام‪ ،‬اهدافي به شرح ذيل را دنبال كردند‪:‬‬
‫الف – تالش براي انسجام داخلی‬
‫جنگ يك روز قبل از اول مهر و آغاز سال تحصيلي و روز بازگشايي مدارس و دانشگاه ها آغاز شد‪ .‬امام‬
‫خميني در پيام خود از جوانان خواستند تا به مدارس بروند و كار خود را شروع كنند‪ .‬ايشان تالش داشتند تا‬
‫شرايط كشور را طبيعي نگه داشته و شروع جنگ را موجب تعطيلي كار و فعاليت در كشور ندانند‪ .‬ايشان‬
‫همچنين در پيام خود از جمعيت هاي سياسي خواستند تا با دولت ايران همراهي كنند‪.‬‬
‫ب – جدا كردن ملت عراق از دولت آن كشور‬
‫امام خميني در پيام خود سعي كردند تا حمله عراق به ايران را كار حكومت آن كشور بدانند و مردم عراق را‬
‫در اين ماجرا‪ ،‬دور و جداي از دولت عراق در نظر بگيرند‪ .‬ايشان مي خواستند براي مردم عراق روشن كنند كه‬
‫پاسخ ايران به تهاجمات عراق‪ ،‬مقابل ايران با مردم عراق نيست‪ .‬ايشان در پيام خود فرمودند‪ " :‬اگر عراق حّد‬
‫خودش را نداند و تجاوز را تكرار بكند‪ ،‬آن وقت براي ملت عراق معلوم باشد كه ما با آنها هيچ كار نداريم‪،‬‬
‫بلكه اين صدام حسين است كه به واسطه تحريك امريكا به ما تجاوز كرده است و ما اگر جوابي به او بدهيم‪،‬‬
‫هرگز به ملت عراق كه برادر ما هستند مربوط نيست‪ .....‬ملت عراق هرگز با صدام حسين موافق نيست‪ ....‬ملت‬
‫عراق با اسالم موافق است‪".‬‬
‫ج – نشان دادن ماهیت رژیم بعثی عراق‬
‫امام در پيام خود سعي كردند تا ماهيت ضد اسالمي رژيم بعثي را براي مردم ايران و عراق روشن كنند و‬
‫فرمودند‪ " :‬از اولي كه اين حكومت اشتراكي روي كار آمد و مرحوم آقاي حكيم تحريم كرد و آنها را تكفير‬
‫كرد‪ ،‬مردم عراق آنها را شناخته اند‪ .‬اينها علماي بزرگ عراق را اعدام كردند‪ ،‬اينها شهر عراق را سركوب‬
‫كرده اند‪ .‬اين صدام حسين‪ ،‬من از اول وقتيكه روي كار آمد‪ ،‬تنبه دادم كه اين ديوانه است‪ ،‬اين عقلش درست‬
‫كار نمي كند ولهذا با ديوانگي دارد عمل مي كند و خودش را به هالكت مي رساند‪".‬‬
‫د – روحیه دادن به ملت ایران‬
‫طبيعي است وقتي جنگي شروع مي شود نگراني ها و دلهره هاي فراواني در بين مردم ايجاد مي گردد‪ .‬در چنين‬
‫شرايطي رهبري كشور بايستي براي افزايش روحيه ملي اقدام نموده و ظرفيت هاي كشور را براي مقابله با‬
‫دشمن بسيج نمايد‪ .‬بر همين اساس بود كه امام خميني در روز آغاز جنگ فرمودند‪ " :‬ملت ايران نبايد خيال‬
‫بكنند كه جنگي شروع شده است و حاال فرض كنيد كه دست و پاي خودمان را گم كنيم‪ .‬نه اين حرفها نيست‪.‬‬
‫يك چيزي آوردند و يك بمبي اينجا انداختند و فرار كردند‪ ،‬رفتند‪ .‬اآلن هم دولت ايران جواب آنها را‬
‫مشغولند كه بدهند و جواب آنها را مي هند‪ .‬قواي بحريه شان به كلي از بين رفته است و قواي برّيه شان هم از‬
‫بين خواهد رفت‪ .‬شما خيال نكنيد كه يك چيزي است‪ ....‬اين يك دزدي آمده است‪ ،‬يك سنگي انداخته و فرار‬
‫كرده‪ ،‬رفته است سر جايش‪ ....‬من به ملت ايران سفارش مي كنم كه چند جهت را مالحظه كنند‪ .‬يك جهت‬

‫‪111‬‬
‫اينكه خونسردي خودشان را حفظ كنند‪ ....‬يك وقت اغتشاشي از اين راه بار نيايد‪ .‬يك جهت هم اينكه ممكن‬
‫است‪ ....‬شايعه كنند كه خود لشكر ايران و ارتش ايران و ژاندارمري ايران دارند خرابكاري مي كنند تا شما را‬
‫وادار كنند كه با آنها مقابله كنيد‪ .‬خير اينطور نيست‪ .‬ارتش ايران و ژاندارمري ايران وفادارند به ما و مشغولند‬
‫آنها به كوبيدن عراق‪".‬‬
‫ه – روشن كردن ماهیت جنگ براي ارتش عراق‬
‫يكي از شيوه هاي مؤثر براي كاهش توان رزمي دشمن‪ ،‬روشنگري ماهيت جنگ براي نظاميان ارتش متجاوز‬
‫است‪ .‬ايجاد ابهام و ترديد در دل نظاميان طرف مقابل براي جنگيدن با كشور قرباني تجاوز مي تواند بر توانايي‬
‫هاي ملي بيفزايد‪ .‬امام خميني بدين منظور چنين مي فرمايند‪ " :‬ارتش عراق با كي جنگ مي خواهد بكند؟‬
‫طرفدار كي هست و مخالف كي؟ طرفدار صدام است كه اشتراكي است و كافر است؟ بر ضد كي؟ بر ضد‬
‫اسالم؟ ارتش عراق بايد بداند كه اين جنگ‪ ،‬جنگ با اسالم است به هواداري كفر و يك همچو جنگي بر‬
‫خالف رضاي خدا ست‪ ....‬خود صدام حسين‪ ،‬به حسب حكم شرعي‪ ،‬كافر است‪ ....‬و طرفدار كفار است‪ ،‬طرفدار‬
‫كارتر است و به واسطه طرفداري از كارتر و گرفتن قوا از او‪ ،‬دارد به ايران حمله مي كند و كارتر اين‬
‫نوكرهاي خودش را مثل صدام حسين و مثل سادات و امثال اينها را وادار كرده است كه به ايران حمله بكنند يا‬
‫به ايران صدمه بزنند‪".‬‬
‫و – دعوت از مردم عراق براي قیام علیه صدام‬
‫ايران مردم عراق را مسلماناني هم كيش خود مي پنداشت كه در همسايگي يكديگر زندگي مي كنند‪ .‬اين ملت‬
‫اسير يك رژيم استبدادي و ديكتاتوري به نام حزب بعث شده بود كه جنگ مي توانست فرصتي را براي آنها‬
‫جهت بيرون آمدن از زير يوغ ظلم صدام بنمايد بنابراين امام امت‪ ،‬در پيام خود سعي كردند تا اين فرصت پديد‬
‫آمده در پناه جنگ را به مردم عراق نشان دهند و فرمودند‪ " :‬با ملت عراق هم عرض مي كنم كه‪ ....‬با همه قوا‬
‫با اين شخص مقابله كنيد و مقاتله كنيد‪ ....‬ما محمدرضا را بيرون كرديم و شما هم بايد اين شخص را بيرون‬
‫بكنيد از عراق‪ ....‬اين جرثومه فساد‪ ،‬مي خواهد اسالم را از بين ببرد و مي خواهد عربيت را به خيال خودش‪ ،‬آن‬
‫هم نه اينكه واقعاً عقيده دارد به او‪ ،‬مي خواهد او را جانشين كند و همچو خيالي هم ندارد‪ .‬مي خواهد امريكا را‬
‫دستش را باز كند در اين ممالك اسالمي و ما جرممان اين است كه با امريكا مخالف هستيم‪ .‬بايد ملت عراق‬
‫بداندكه اين آدم‪ ،‬آدم خطرناكي است براي ملت عراق‪ ....‬ملت عراق بايد با تمام قوا‪ ،‬كوشش كنند كه اين‬
‫شخص فاسد را از بين ببرند و اين جمعيتي كه بر خالف اسالم و بر خالف مصالح اسالم و قرآن دارند عمل مي‬
‫كنند‪ ،‬آنها را از بين ببرند‪".‬‬
‫ز – دعوت از سربازان و صاحب منصبهاي ارتش عراق جهت قیام علیه صدام‬
‫خنثي سازي اراده جنگي در نظاميان دشمن‪ ،‬هميشه از اهداف جنگ رواني است‪ .‬گرچه جنگ در جبهه ها‬
‫جريان مي يابد ولي قدرت اصلي در تسليم سازي اراده دشمن است‪ .‬امام خميني سعي داشتند كه با اين شيوه‬
‫سران ارتش عراق و نظاميا ن آن كشور را وادار به تفكر نمايند و آنها را به خود آورند و فرمودند‪ " :‬سربازهاي‬

‫‪112‬‬
‫ارتش عراق و صاحب منصب هاي ارتش عراق بايد بدانند كه جنگ با ايران‪ ،‬جنگ با اسالم است‪ ،‬جنگ با‬
‫قرآن است‪ ،‬جنگ با رسول اهلل است و اين از اعزم محرماتي است كه خداي تبارک و تعالي از او نمي گذرد‪.‬‬
‫شما هم همان كار را بكنيد كه ارتش ايران نسبت به شاه سابق كردند‪ .‬همان طوري كه آنها رها كردند او را و‬
‫متصل شدند به ملت و سربازها از پادگان ها فرار كردند و به ملت متصل شدند‪ ،‬شما هم فرار كنيد و قواي‬
‫خودتان را صرف اين كنيد كه اين جرثومه فساد را از بين ببريد‪ .......‬اين شخص را از بين ببريد و يكي را‬
‫خودتان به جاي او بگذاريد‪ .‬ما هم كمك شما هستيم در اينكه از خود شما‪ ،‬از ملت شما يك نفر حكومت‬
‫عراق را اداره كند‪ .....‬اين فاسد را از بين ببريد‪ ،‬با ملت همراه بشويد‪ 12.‬امام خميني همچنين در پيامي به ارتش‬
‫و ملت عراق در ‪ 7‬مهر ‪ 3131‬كه سه روز پس از آغاز جنگ صادر شد‪ ،‬از ارتش عراق خواستند كه به ارتش‬
‫ايران ملحق شود‪ .‬ايشان فرمودند‪ :‬ارتش عراق بداند كه ايران با آغوش باز از برادران ايماني ارتشي عراقي خود‬
‫پذيرايي و پشتيباني مي كند‪ .‬ايشان همچنين از مردم عراق خواستند با اعتصاب ها و مخالفت ها از دادن ماليات‬
‫و پول آب و برق به دولت غير قانوني كافر بعثي خود داري و با راهپيمايي هاي ميليوني‪ ،‬عمل جنايتكاران‬
‫عراقي را محكوم نمايند‪ 15.‬به نظر مي رسد با آغاز جنگ‪ ،‬امام خميني تالش كردند تا ضمن نشان ندادن‬
‫اضطراب و ضعف‪ ،‬روحيه مردم را باال برده و جنگ را يك مسئله عادي جلوه دهند‪ .‬امام نه تنها از بروز جنگ‬
‫ناراحت نشدند‪ ،‬بلكه آنرا فرصتي براي حل مشكل صدام در منطقه مي دانستند‪ " .‬به هر حال امام خميني با‬
‫سرعت و جديت وارد مديريت كالم اداره جنگ شدند و سعي كردند تا روحيه مقاومت را در اراده هاي مردم‬
‫ايران بدمند و آنها را در برابر آزمايش بزرگ تاريخي خود‪ ،‬سربلند بيرون آورند‪.‬آقاي هاشمي رفسنجاني مي‬
‫گويد‪" :‬وقتي صدام جنگ را شروع كرد‪،‬امام فرمودند‪:‬آنها به دام افتادند‪ .‬االن بايد مسئله عراق را حل كنيم و در‬
‫با عدم اقدام جدي از سوي سازمان هاي بين المللي و عدم اراده جهاني جهت‬ ‫‪11‬‬
‫اين باره بسيار جدي بودند‪".‬‬
‫يافتن راهي براي پايان دادن به جنگ‪ ،‬ايران در اين مقطع با هوشياري راهبرد خود را براي مقابله با تهاجم‬
‫نظامي دشمن به شرح ذيل اتخاذ كرد‪.‬‬
‫راهبرد ایران در برابر تهاجم ارتش عراق‬
‫شب همان روز اول حمله عراق‪ ،‬بالفاصله در اتاق جنگ ارتش كه در زير زمين ستاد مشترک قرار داشت جلسه‬
‫اي با حضور رئيس جمهور‪ ،‬رئيس مجلس و فرماندهان نظامي تشكيل شد‪ .‬در اين جلسه تصميم گرفته شد تا‬
‫نيروي هوايي با انجام عملياتي گسترده پاسخ عراق را بدهد‪ .‬در اين جلسه فرماندهان نظامي از رئيس مجلس‬
‫خواستند تا آمادگي آنها را براي دفاع از انقالب و كشور خدمت حضرت امام خميني بگويد و همچنين قبل از‬
‫زدن ضربه كاري متقابل به رژيم بعث عراق و اعاده حيثيت ارتش‪ ،‬آتش بس و متاركه در جنگ پذيرفته نشود‪.‬‬
‫بعد از بحث آن شب مسئولين كشور با امام خميني صحبت كردند‪ .‬نظر امام اين بود كه " عراق با پاي خود به‬
‫دام افتاده است و بايد عراق را تنبيه كنيم تا بعد از اين‪ ،‬چنين مسئله اي از سوي عراق و ديگر كشورها براي‬
‫به هر حال به نظر مي رسد كه ايران با آغاز جنگ‪ ،‬راهبرد ذيل را جهت مقابله با‬ ‫ايران پيش نيايد‪".‬‬
‫تهاجمات وسيع ارتش عراق اتخاذ نموده است‪.‬‬

‫‪113‬‬
 ‫الف‪ -‬بسیج قواي مسلح و شکل دادن به یك دفاع مردمی‬
‫به منظور جلوگيري از ادامه پيشروي قواي ارتش عراق در خاک ايران و متوقف كردن قواي متجاوز در مواضع‬
‫خود‪ ،‬ايران تمام قواي مسلح خود را براي اعزام به جبهه هاي جنگ بسيج نمود ‪.‬درچنين شرايطي تصميم گرفته‬
‫شد تا افراد ارتشي زنداني شده به اتهام شركت در كودتاي نقاب آزاد و عازم جبهه ها گردند‪ .‬به همين منظور‬
‫‪43‬‬
‫حجه االسالم صادق خلخالي عازم بندر ماهشهر شد و زندانيان ارتشي را سه روز پس از آغاز جنگ آزاد نمود‪.‬‬
‫از سوي ديگر امام خميني از مردم خواست تا در هر كجا كه هستند در برابر ارتش متجاوز عراق بايستند و‬
‫مقاومت نمايند‪.‬‬
‫ب‪ -‬نپذیرفتن آتش بس‬
‫با تهاجم گسترده ارتش عراق به سرزمين ايران‪ ،‬سياست جمهوري اسالمي بر اين قرار گرفت تا زماني كه‬
‫خاک ايران در اشغال ارتش متجاوز عراق قرار دارد ‪ ،‬هيچگونه آتش بسي را نپذيرد و تا زماني كه حتي يك‬
‫نظامي دشمن در خاک ايران حضور دارد از قبول صلح خودداري نمايد‪ .‬امام خميني در روز ‪ 37‬آبان سال ‪3131‬‬
‫در جمع دانشجويان مسلمان پيرو خط امام مي فرمايند‪ " :‬ما هم صبر داريم و هم حوصله‪ ...‬بيست سال هم اين‬
‫‪47‬‬
‫جنگ طول بكشد ما ايستاده ايم‪" .‬‬
‫ج‪ -‬انجام عملیات مستمر نظامی‬
‫طبيعي بود كه ارتش عراق بدون فشار نظامي حاضر به خروج از سرزمين هاي اشغالي ايران نبود‪ .‬بنابراين‬
‫جمهوري اسالمي تصميم گرفت تا به منظور بيرون راندن ارتش بعثي از خاک كشور‪ ،‬عمليات نظامي متعددي را‬
‫شكل داده و به مرحله عمل در آورد‪ .‬امام خميني در اين باره در ‪ 3131/33/77‬در جمع سفرا و ديپلمات هاي‬
‫خارجي مقيم تهران مي فرمايند‪ " :‬ما كراراً گفته ايم كه به حسب دستور اسالم‪ ،‬نه ظالم هستيم و نه مظلوم‪ .‬نه‬
‫مي توانيم زير بار ظلم برويم و نه خود‪ ،‬ظلم مي كنيم‪ .‬نه يك وجب از خاک ديگران را طمع به آن داريم‪ ،‬اگر‬
‫قدرت هم داشته باشيم‪ ،‬اگر قدرت گرفتن همه دنيا را هم داشته باشيم‪ ،‬بنا‪ ،‬براين نيست‪ .‬دستور اين نيست و‬
‫‪41‬‬
‫برنامه اسالم اين نيست كه تجاوز كنيم‪ .‬لكن يك وجب از مملكت خودمان را هم به ديگران نخواهيم داد‪" .‬‬
‫احیاء قدرت ارتش و مأموریت مقابله با قواي متجاوز‬
‫ارتش در حالي با جنگ مواجه شد كه دچار گرفتاريها و مشكالت فراواني بود‪ .‬ارتش در حال گذار از يك‬
‫ارتش وابسته به امريكا به ارتشي متكي بر مردم بود‪ .‬بسياري از سران آن كه در دوران شاه در مقابل مردم قرار‬
‫گرفته بودند‪ ،‬فرار كرده و برخي نيز دستگير شده بودند و عده اي هم نگران وضعيت آينده خود بودند‪ .‬به‬
‫همين دليل ارتش آمادگي الزم را براي دفاع از كشور نداشت‪ .‬نقطه اتكا و تصميم گيري ارتش در رژيم‬
‫شاهنشاهي‪ ،‬مستشاران نظامي امريكا بودند كه همه آنها پس از پيروزي انقالب اسالمي اخراج شده بودند‪.‬‬
‫بنابراين افراد مؤثر در طرح ريزي دفاعي و در تصميم گيري هاي جنگي در ارتش كم بودند‪ .‬توانايي استفاده و‬
‫بهره برداري از منابع لجستيك و سالح بسيار تضعيف شده بود‪ .‬بسياري از تجهيزات نظامي خريداري شده در‬
‫اواخر رژيم شاه هنوز وارد نشده و يا مهمات و قطعات يدكي آنها نيامده بود‪ .‬با اين همه‪ ،‬جنگ فرصتي شد تا‬

‫‪114‬‬
‫ارتش نشان دهد كه به مردم و انقالب اسالمي وفادار است و مي تواند به سرعت خود را بازسازي نموده و به‬
‫وظيفه دفاع از كشور مشغول شود‪ .‬بدين منظور امام خميني با پيامي كه در روز دوم جنگ براي قواي مسلح‬
‫صادر كردند‪ ،‬از نيروهاي مسلح پشتيباني كرده و از زحمات آنان قدرداني نموده و اطاعت از شوراي فرماندهي‬
‫را الزم دانستند‪ .‬ايشان همچنين تضعيف قواي مسلح را عقالً و شرعاً حرام و كمك به ضد انقالب دانستند‪ 44.‬در‬
‫چنين شرايطي امام به ارتش هويت داده و سعي در افزايش روحيه و انگيزه جنگي آن نمودند‪ .‬با توافق امام‪،‬‬
‫بسياري از افسران و اعضاي جدا شده از ارتش فراخوان شده و به خدمت بازگشتند‪ .‬جمهوري اسالمي‪ ،‬خطاهاي‬
‫بعضي از افراد ارتش را حتي به خاطر همكاري با رژيم شاهنشاهي و نيز هماهنگي و كمك به كودتا ناديده‬
‫گرفت‪ .‬در آن شرايط زماني عليرغم وقوع كودتاي نقاب‪ ،‬آماده ترين بخش قواي مسلح ايران براي واكنش‬
‫فوري به آغاز جنگ از سوي عراق‪ ،‬نيروي هوايي بود‪ .‬اين نيرو تا حدود زيادي ساختار و سازمان و نظام‬
‫عملياتي خود را حفظ كرده بود و بنابراين مي توانست سريعتر نسبت به نيروي زميني‪ ،‬اقدام نمايد‪ .‬به هر حال‬
‫هر سه نيروي ارتش‪ ،‬تالش نمودند تا با ظرفيت موجود به بازسازي توان خود پرداخته و اقدامات خود را در‬
‫برابر ارتش متجاوز بعثي آغاز نمايند‪.‬‬
‫اقدامات نیروي هوایی ارتش جمهوري اسالمی در روز هاي اول جنگ‬
‫گرچه اكثر باندهاي پروازي پايگاه هاي هوايي ايران مورد حمله هواپيماهاي عراقي قرار گرفت ولي با ترميم‬
‫فوري آنها‪ ،‬بالفاصله در اوايل بعدازظهر روز ‪ 13‬شهريور و پس از اولين حمالت هوايي عراق به پايگاه هاي‬
‫هوايي و فرودگاه هاي ايران‪ ،‬اولين واكنش نيروي هوايي جمهوري اسالمي‪ ،‬حدود ‪ 4‬ساعت بعد با حمله ‪4‬‬
‫فروند جنگنده ‪ F4‬از پايگاه هوايي بوشهر به پايگاه هاي هوايي شعيبيه در اطراف بصره واقع در جنوب عراق و‬
‫الرشيد در بغداد آغاز گرديد‪ .‬در بازگشت به سمت آسمان ايران‪ ،‬به دليل پرواز در ارتفاع پايين‪ ،‬يكي از‬
‫هواپيماها به كابل هاي برق فشار قوي اطراف بغداد برخورد كرد و به رودخانه دجله سقوط نمود و دو خلبان‬
‫آن شهيد شدند‪ 43.‬نيروي هوايي در مانورهايي كه در ساليان گذشته انجام داده بود با فرض حمله عراق‪ ،‬براي‬
‫واكنش نسبت به آن‪ ،‬تمرين هايي را انجام داده و آمادگي هاي الزم را داشت‪ ،‬البته خلبانان اين نيرو حدود ‪7‬‬
‫سال بود كه كمتر پرواز مي كردند و نياز به تمرينات بيشتر داشتند‪ .‬به هر حال در روز دوم جنگ‪ ،‬نيروي‬
‫هوايي به منظور بازيابي حيثيت خود‪ ،‬با ‪ 343‬پرواز انواع جنگنده با كلمه رمز كمان ‪ 11‬به پايگاه هاي هوايي‬
‫ارتش و تأسيسات نظامي عراق‪ ،‬حمله نمود‪ .‬نيروي هوايي پايگاههاي الحريه در كركوک‪ ،‬الدُجيل در شمال‬
‫بغداد و پايگاههاي بصره‪ ،‬ناصريه‪ ،‬البكر و الكوت را بمباران نمود بطوريكه تا چند روز پرواز هواپيما از پايگاه‬
‫الحريه‪ ،‬ممكن نبود‪ 43.‬در اين روز نيز ‪ 31‬فروند جنگنده نيروي هوايي جمهوري اسالمي‪ ،‬آسيب ديده كه ‪3‬‬
‫فروند از جمله ‪ 7‬هواپيماي ‪ F4‬منهدم گرديد‪ .42‬در مجموع در ‪ 3‬روز اول جنگ تحميلي‪ ،‬خلبانان نيروي هوايي‬
‫‪ 133‬نوبت پرواز جنگي انجام دادند و در ‪ 43‬روز اول جنگ‪ ،‬حدود ‪ 33‬ميليون پوند انواع بمب و راكت بر روي‬
‫اهداف مورد نظر در داخل خاک عراق‪ ،‬فرو ريختند‪ .‬در اين مدت ‪ 75‬خلبان شهيد‪ 33 ،‬خلبان اسير و ‪ 73‬خلبان‬
‫نيز به دليل آسيب ديدن هواپيماهايشان از هواپيما خارج شده و به زمين پريدند‪ 45.‬بر اثر حمالت هوايي انجام‬

‫‪115‬‬
‫شده‪ ،‬رژيم بعثي عراق از روز دوم جنگ‪ ،‬قادر به صدور نفت خود از پايانه هاي نفتي البكر و االميه در خليج‬
‫فارس نبود‪ .‬حمالت هوايي عليه ستون هاي زرهي دشمن كه در حال پيشروي در داخل خاک ايران بودند و نيز‬
‫زدن پل هاي عقبة اين واحدها‪ ،‬در تخريب روحيه قواي متجاوز‪ ،‬نقش خوبي ايفا كرد‪ .‬در زماني كه ارتش بعثي‬
‫در حال حركت به منظور اشغال خرمشهر بود‪ ،‬نيروي هوايي با انهدام پل ارتباطي تنومه‪ -‬بصره‪ 7 ،‬هواپيماي ‪F4‬‬
‫خود را از دست داد‪ .‬ايران در زمان آغاز جنگ حدود ‪ 433‬هواپيماي جنگنده عملياتي در اختيار داشت‪ .‬در‬
‫مجموع ايران داراي ‪ 743‬فروند جنگنده بمب افكن ‪ 733 ،F4‬فروند جنگنده ‪ F5‬و ‪ 21‬فروند هواپيماي ‪F14‬‬
‫بود‪ 41‬كه البته همگي آنها عملياتي نبودند‪ .‬عالوه بر آنها ايران داراي ‪ 37‬فروند هواپيماي شناسايي ‪ RF4‬بود‪.‬‬
‫به هر حال در روز هاي اول جنگ‪ ،‬فعاليت گستردۀ نيروي هوايي جمهوري اسالمي باعث شد تا ارتش متجاوز‬
‫بعثي عراق احساس نمايد كه نيروي هوايي ايران‪ ،‬فعال است و اين اقدام موجب تزلزل روحيه فرماندهان عالي‬
‫رتبه نظامي عراق گرديد‪ 33.‬حمله روز اول جنگنده هاي نيروي هوايي‪ ،‬موجب نيرو بخشي و ايجاد روحيه در‬
‫بين مردم و مسئولين سياسي و رزمندگان حاضر در جبهه هاي جنگ گرديد‪ .‬گرچه به نظر مي رسد كه‬
‫كاركرد رواني و سياسي حمله ‪ 343‬فروند جنگنده ايراني عليه تأسيسات عراق‪ ،‬بيشتر از اثر نظامي آن بوده‬
‫است‪ .‬گرچه حمالت نيروي هوايي‪ ،‬در حركت تاكتيكي ارتش بعثي به سوي خاک ايران‪ ،‬تأخير چنداني ايجاد‬
‫نكرد‪ ،‬اما حمله به مخازن سوخت ارتش عراق‪ ،‬تا حدودي باعث كندي در سوخت رساني به خودروهاي زرهي‬
‫و جنگي دشمن مي شد‪ .‬همچنين برخي از عقبه ها و عمق خطوط پشتيباني بعضي از يگانهاي ارتش بعثي مورد‬
‫حمله هوايي ايران قرار گرفت‪ .‬تهاجمات نيروي هوايي باعث شد تا حيثيت اين نيرو كه پس از كودتاي موسوم‬
‫به نقاب و بي اعتمادي ها به ارتش‪ ،‬خدشه دار شده بود‪ ،‬تا حدودي بازسازي شود‪ .‬از سوي ديگر تالش هاي‬
‫نيروي هوايي موجب شد تا مديران كشور و فرماندهان جبهه ها فرصتي را جهت كسب اعتماد به خود‪ ،‬براي‬
‫مقابله با دشمن پيدا كنند‪ .‬الزم به ذكر است كه تا پايان جنگ‪ ،‬نيروي هوايي ديگر هيچگاه نتوانست با حجم‬
‫انبوهي كه در روزهاي اول جنگ به مواضع قواي عراقي حمله مي كرد‪ ،‬به بمبارانهاي خود ادامه دهد‪ ،‬زيرا‬
‫پشتيباني لجستيكي الزم از نيروي هوايي فراهم نشد و توانايي هاي پدافند هوايي ارتش عراق نيز توسعه يافت و‬
‫موجب ايجاد محدوديت براي پروازهاي جنگنده هاي ايراني شد‪.‬نحوه بكار گيري نيروي هوايي در روزهاي اول‬
‫جنگ خسارات فراواني را براي ايران به همراه داشت زيرا از امكانات عظيم اين نيرو براي انجام وظايفي كه بر‬
‫عهده نيروي زميني بود‪ ،‬استفاده شددر واقع نيروي هوايي ايران با نيروي زميني ارتش عراق مي جنگيد‪. .‬با اين‬
‫شيوه بخشي ازموشكها وهواپيماهاي گران قيمت در همان روزهاي اول جنگ‪،‬خسارت ديد‪.‬‬
‫اقدامات نیروي زمینی ارتش‬
‫با شروع جنگ‪ ،‬برخي از يگانهاي ارتش كه در مناطق مرزي و در خط مقدم جبهه بودند بالفاصله وارد درگيري‬
‫با قواي دشمن شدند‪ .‬لشكر ‪ 17‬زرهي از موسيان در شمال استان خوزستان تا خرمشهر در جنوب اين استان‬
‫گسترش يافته بود و به همراه گروه رزمي ‪ 12‬زرهي شيراز‪ 33‬كه در منطقه فكه حضور داشت به مقابله با‬
‫پيشروي ارتش بعثي پرداختند‪ .‬پس از ‪ 1‬روز از آغاز جنگ‪ ،‬فرمانده لشكر ‪ 17‬سرهنگ قاسمي انتخاب و آغاز‬

‫‪116‬‬
‫به كار كرد و پس از ‪ 1‬روز از آغاز جنگ از سرهنگ فرزانه كه به اتهام شركت در كودتاي نوژه بازداشت‬
‫شده بود نيز در حضور بخشي از اعضاي لشكر ‪ 17‬رفع اتهام گرديد‪ .‬از سوي ديگر‪ ،‬لشكرهاي ‪ 73‬حمزه‪33 ،‬‬
‫زرهي قزوين و ‪ 22‬پياده خراسان و ساير يگان هاي زميني مأموريت يافتند تا به سمت جبهه هاي جنوب‬
‫حركت نمايند‪ .‬الزم به ذكر است كه لشكر گارد شاهنشاهي و لشكر ‪ 3‬گارد از ‪ 35‬روز قبل از آغاز جنگ‬
‫شروع به ادغام كردند و لشكر ‪ 73‬حمزه را تشكيل دادند‪ .‬دو تيپ از لشكر ‪ 73‬حمزه در روز ‪ 31‬مهرماه سال‬
‫‪ 3131‬يعني دو هفته پس از آغاز جنگ‪ ،‬وارد منطقه دزفول شد‪ .‬لشكر ‪ 33‬زرهي قزوين نيز يك ماه به طول‬
‫انجاميد تا خود را به منطقه اهواز برساند‪ .‬كمبود امكانات ترابري از جمله قطار و نيز درگير بودن بخشي از اين‬
‫لشكر در كردستان‪ ،‬موجب كندي حركت وي به سوي جبهه بود‪ .‬همچنين برخي از واحدهاي هوانيروز نيز‬
‫عازم مناطق جنگي شدند‪ .‬در آستانه جنگ‪ ،‬ايران داراي بزرگترين ناوگان بالگردهاي نظامي در خاورميانه بوده‬
‫است‪ .‬حدود ‪ 233‬بالگرد جنگي و ترابري و نيز ‪ 1333‬خلبان و كمك خلبان و همچنين ‪ 1333‬خدمه فني در اختيار‬
‫نيروي زميني ارتش قرار داشتند‪ .‬گرچه از همه ظرفيت ها و توانمنديهاي هوانيروز به طور مناسب در طول‬
‫جنگ استفاد ه نشد‪ ،‬به هر حال نقش هوانيروز در هر عمليات و نيز در جلوگيري از پيشروي قواي دشمن قابل‬
‫توجه است‪ 37.‬در طول جنگ هوانيروز حدود ‪ 133‬هزار پرواز عملياتي انجام داده و بيش از ‪ 33‬هزار تن آذوقه‪،‬‬
‫مهمات و سالح را جا به جا كرده و ‪ 5‬هزار تن مواد منفجره مانند گلوله‪ ،‬راكت و موشك را بر سر قواي دشمن‬
‫ريخته است‪ .‬همچنين بالگردهاي ترابري هوانيروز حدود ‪ 733‬هزار مجروح و ‪ 713‬هزار نفر را جا به جا كرده‬
‫اند‪ 31.‬با اين آمار مي توان گفت كه هر بالگرد هوانيروز در طول جنگ كمتراز ‪ 333‬ساعت پرواز داشته است و‬
‫امكان استفاده از توان هوانيروز بيش از اين‪ ،‬وجود داشته است‪ .‬روزهاي نخست جنگ با همه ضعف هايي كه‬
‫داشت موجب شد تا ارتش خود را باز يافته و بتواند آرام آرام شيوه جنگيدن با دشمن را ياد بگيرد‪ .‬البته مشكل‬
‫بزرگ ارتش آن بود كه نتوانست با فرض وقوع جنگ‪ ،‬خود را آماده رويارويي با قواي ارتش عراق بنمايد‪ .‬به‬
‫هر حال با حضور تدريجي يگان هاي ارتش در نقاط مختلف جبهه هاي جنگ و با مقاومت هاي انجام شده به‬
‫همراه نيروهاي سپاه و ساير داوطلبين مردمي‪ ،‬اجازه پيشروي سريع به قواي ارتش عراق داده نشد‪.‬‬
‫دعوت از مردم براي دفاع‬
‫امام خميني بر اساس انديشه اسالمي معتقد بودند كه وقتي كشور اسالمي مورد تهاجم ارتش بيگانه قرار مي‬
‫گيرد‪ ،‬دفاع از مردم و سرزمين هاي كشور‪ ،‬اختصاص به نيروهاي رسمي نظامي ندارد‪ .‬بلكه همه ي مردم بايستي‬
‫در دفاع از نظام اسالمي و كشور خود‪ ،‬اقدامات الزم در حد توانايي هاي خويش را انجام دهند‪ .‬امام خميني در‬
‫سخنراني ‪ 5‬مهر ماه سال ‪ 3131‬مي فرمايند‪ ":‬دفاع يك امر واجبي است بر همه كس‪ .‬بر هر كس كه هر مقدار‬
‫قدرت دارد‪ ،‬بايد دفاع بكند از اسالم ‪ ...‬چه پيروز بشويم و چه نشويم‪ ،‬دفاع بايد بكنيم‪ ".‬ايشان همچنين در پيام‬
‫‪ 37‬مهرماه سال ‪ 3131‬مي فرمايند‪ ... " :‬بر تمام مسلمين‪ ،‬چه زن و چه مرد‪ ،‬دفاع از اسالم و قرآن كريم واجب‬
‫است‪ ".‬حضرت امام پنج روز پس از آغاز جنگ‪ ،‬طي نامه اي در ‪ 3131/2/3‬به علما و نمايندگان مجلس‪ ،‬از آنان‬
‫خواستند كه در هر نقطه كه هستند‪ ،‬مردم را براي جنگ و درگيري با امريكا و اذناب خونخوارش چون عراق‬

‫‪117‬‬
‫آماده كنند كه جنگ‪ ،‬جنگ است و عزت و شرف ميهن و دين ما در گرو همين مبارزات است و ميهن از‬
‫جان عزيزتر ما‪ ،‬امروز منتظر است تا يكايك فرزندان خود را براي نبرد با باطل مهيا سازد‪ .‬ما براي ميهن‬
‫عزيزمان تا شهادت يكايك سلحشوران ايراني مبارزه مي كنيم و پيروزي ما حتمي است‪ .‬امروز‪ ،‬روزي است كه‬
‫تمام مردم بايد از شهرهاي خود دفاع كنند وب ه شهرهاي جنگ زده كمك كنند‪ .‬امروز روزي است كه بر‬
‫تمام ملت واجب است با سربازان و پاسداران اسالم و ايران‪ ،‬همكاري الزم و نزديك داشته باشند‪ .‬امروز روزي‬
‫است كه عشاير عزيز و غيور ما از مرزهاي كشورشان بايد دفاع نمايند‪ ...‬امروز‪ ،‬روزي است كه روحانيون ما‬
‫در شهرها بايد روح شهامت و شجاعت و شهادت را در كالبد مردم بدمند‪ 34.‬امام همچنين در ‪ 5‬مهر ‪ 3131‬طي‬
‫سخناني فرمودند‪ :‬ملت ما بايد مجهز باشند‪ .‬جوان هاي ما بايد تدريب كنند‪ .... ،‬براي اينكه ممكن است در آتيه‬
‫جنگ هاي طوالني تري داشته باشيم و براي اسالم بايد جنگ كنيم‪ ....‬بايد همه افرادي كه قدرتمند هستند‪....‬‬
‫پافشاري كنند‪ ،‬نگذارند از شهر خودشان بيرون بروند‪ .‬اين ضعف است‪ .‬اسالم گفته است شما بايد پايداري‬
‫بكنيد‪ ....‬دفاع يك امر واجبي است بر همه كس‪ .‬بر هر كس كه هر مقدار قدرت دارد بايد دفاع بكند از اسالم‪.‬‬
‫اآلن اينها هجوم كردند بر اسالم و ما بايد دفاع بكنيم‪ ....‬ما مكلفيم كه جلوي آنها را بگيريم‪ .‬چه پيروز بشويم و‬
‫چه نشويم‪ ،‬دفاع بايد بكنيم‪ 33.‬بر همين اساس ايشان حضور در جبهه هاي جنگ را براي همه كسانيكه قدرت‬
‫جنگيدن و دفاع در برابر دشمن را داشتند‪ ،‬واجب كفايي مي دانستند‪ .‬تشخيص اين امر را نيز بر عهده فرماندهان‬
‫جبهه هاي جنگ قرار داده بودند‪ .‬با ارائه ديدگاه هاي امام خميني‪ ،‬مردم مناطق جنگي به ايستادن و مقاومت در‬
‫برابر دشمن تشويق گرديده و ساير مردم ايران نيز با آنها همدلي و همراهي كردند‪ .‬بر اين اساس‪ ،‬سازماندهي‬
‫افراد داوطلب آغاز و بسيج مردمي شروع و با اعزام نيروهاي داوطلب به جبهه هاي جنگ‪ ،‬عمالً تا حدود زيادي‬
‫كمبود توان نيروهاي مسلح براي مقابله با قواي بعثي‪ ،‬ترميم گرديد‪ .‬بر اين اساس مردم دواطلب در ماه هاي اول‬
‫جنگ‪ ،‬خود را در سپاه شهرهاي مرزي و گروههايي مانند گروه جنگ هاي نامنظم شهيد چمران و نيز گروه‬
‫فدائيان اسالم‪ ،‬سازمان مي دادند‪.‬‬
‫حضور سپاه در جنگ‬
‫به محض شروع جنگ ‪ ،‬فرمانده كل قوا بني صدر تكيه خود را جهت مقابله با قواي متجاوز‪ ،‬بر توان ارتش قرار‬
‫داد و توجه چنداني به سپاه نداشت‪ .‬بنابراين سپاه و نيروهاي مردمي در جاهايي مي توانستند حضور پيدا كنند‬
‫كه نيروهاي ارتش حضور نداشتند‪.‬در ابتداي جنگ در بعضي از مناطق جبهه تا حدود ‪13‬كيلومتر خالي از نيرو‬
‫بود‪.‬سپاه و مردم چنين جاهايي را پر كردند‪ 33.‬سپاه خود را يك نيروي مكتبي مي دانست كه سعي مي كرد تا‬
‫وظايف خود را در هر شرايط زماني بر اساس انديشه الهي تنظيم و تعريف نمايد‪ .‬بر همين اساس آيه ‪ 33‬سوره‬
‫انفال را به عنوان نماد فلسفه وجودي خود بر گزيده است‪ .‬اين آيه عبارت است از ‪" :‬وَ اعَدُّوٌا لَهُمْ مَا اسْطَتَعْتُمْ‬
‫مَنْ قُوَهٌ وَ مَنْ رَباطَ الخَيْلْ‪ ،‬تَرْهَبُونَ به عَدوُ اهلل وَ عَدُوكُمْ‪ ".‬در چارچوب جهان بيني اسالمي دفاع از سرزمين‬
‫هاي اسالمي بر همه مسلمانان واجب و حضور در جبهه هاي جنگ نيز واجب كفايي است‪ .‬در اين جهان بيني‪،‬‬
‫حفظ حدود و ثغور كشور اسالمي بر دولتمردان و بر همه مسلمانان امري واجب و الزم است‪ .‬بديهي است كه‬

‫‪118‬‬
‫براي دستيابي به اين هدف‪ ،‬بايستي پشتوانه قدرتمندي وجود داشته باشد‪ .‬قرآن مجيد پشتوانة محكمي بود كه‬
‫مي توانست انگيزه زيادي را در آمادگي پاسداران براي دفاع از انقالب و كشور و نيز حضور داوطلبانه آنها در‬
‫جبهه هاي جنگ فراهم آورد‪ .‬بنابراين مهمترين ضرورت براي سپاه‪ ،‬داشتن توان دفاعي بيشتر از طريق بسيج‬
‫عمومي مردمي و كسب منابع بيشتر قدرت نظامي بود‪ .‬گرچه جامعه ايران كه بستر تشكيل سپاه و نيروهاي‬
‫مسلح است‪ ،‬در حالت عادي و در شرايط طبيعي به شدت ضد جنگ است‪ ،‬اما اگر جنگي بر مردم ايران تحميل‬
‫شود‪ ،‬اين جامعه به سرعت با انگيزه هاي اسالمي تهييج شده و حس اسالم خواهي و دوستي وطن برانگيخته مي‬
‫شود‪ .‬امام خميني در پيام ‪ 3‬مهر ماه سال ‪ 3131‬مي فرمايند‪ " :‬ما براي ميهن عزيزمان تا شهادت يكايك‬
‫سلحشوران ايراني‪ ،‬مبارزه مي كنيم و پيروزي ما حتمي است‪ .‬امروز‪ ،‬روزي است كه تمام مردم بايد از شهرهاي‬
‫خود دفاع كنند و به شهرهاي جنگ زده كمك نمايند‪ ".‬در چنين شرايطي‪ ،‬از آنجا كه تهاجم هر قدرت شيطاني‬
‫با ايران اسالمي به عنوان جنگ كفر با اسالم تلقي مي شد بنابراين‪ ،‬بسترهايي فراهم گرديد كه كشته شدن در‬
‫راه خدا‪ ،‬شهادت تلقي شده و بيرون راندن متجاوزين از كشور‪ ،‬به عنوان يك ارزش تمجيد مي شد‪ .‬طبيعي است‬
‫كه هدف غايي تسليم كردن عراق و پيروز شدن بر ارتش متجاوز‪ ،‬بود‪ .‬امام خميني در پيام راديو تلويزيوني‬
‫خود در ‪ 4‬مهرماه سال ‪ 3131‬مي فرمايند‪ " :‬بشارت مي دهم كه شما اگر بكشيد آنها را‪ ،‬شما به بهشت مي رويد‬
‫و اگر آنها هم شما را بكشند‪ ،‬شما به بهشت مي رويد‪ ".‬و يا " يك همچو ملتي كه آرزوي شهادت مي كند‪،‬‬
‫اين ملت ديگر خوف ندارد‪ ،‬خوب‪ ،‬پيروز است‪ ،‬انشاء اهلل " با بهره گيري از انديشه فوق‪ ،‬با آغاز جنگ‪ ،‬سپاه‬
‫هاي بسياري از شهرهاي استانهاي مرزي‪ ،‬عمالً وارد دفاع در برابر تهاجمات ارتش بعثي شدند سپاه خرمشهر به‬
‫فرماندهي شهيد جهان آرا و با كمك ساير نيروهاي نظامي و مردم داوطلب‪ ،‬مقاومت ‪ 13‬روزه اي را در‬
‫خرمشهر شكل داد‪ .‬سپاه آبادان نيز با كمك واحدهاي ارتش‪ ،‬نيروهاي ژاندارمري و گروه هاي مردمي مانند‬
‫فدائيان اسالمي‪ ،‬توانست از اشغال آبادان جلوگيري كند‪ .‬هر چه از روزهاي آغاز جنگ مي گذشت‪ ،‬سپاه هاي‬
‫شهري ساختار و سازماندهي خود را متناسب با نياز جنگ‪ ،‬تغيير داده و شكل رزمي به خود مي گرفتند آنها در‬
‫تالش بودند تا سالح هاي نيمه سنگين را به دست آورده و سازماندهي رزمي خود را توسعه دهند‪ .‬از سويي‬
‫ديگر سپاه هاي ساير شهرهاي ايران نيز اقدام به فراخواني و جذب مردم داوطلب و سازماندهي و اعزام آنها به‬
‫جبهه هاي جنگ‪ ،‬نمودند‪ .‬اين جريان اعزام نيرو به جبهه هاي مختلف‪ ،‬به صورت مستمر تا پايان جنگ‪ ،‬ادامه‬
‫يافت‪.‬در مجموع مقاومت هاي مردمي‪ ،‬حضور نيروهاي سپاه و بسيج‪ ،‬مقاومت واحدهاي نيروي زميني ارتش‪،‬‬
‫ژاندارمري‪ ،‬شهرباني و نيز انجام عمليات هاي هوايي‪ ،‬جنگ هاي چريكي و عمليات هاي كوچك‪ ،‬توانسته از‬
‫پيشروي سريع ارتش متجاوز بعثي جلوگيري نمايد‪ .‬همچنين اقدامات مهندسي نظير انداختن آب جلوي قواي‬
‫دشمن به منظور تثبيت ارتش بعثي در سرزمين هاي اشغالي ايران و تحميل شرايط پدافندي به ارتش اشغالگر‪،‬‬
‫موفق بوده است‪ .‬مهمترين مشكل سپاه‪ ،‬عدم همكاري رئيس جمهور با اين نهاد بود‪ .‬او بهانه عدم واگذاري‬
‫تجهيزات و جنگ افزار به سپاه را جواني و كم تجربگي اين نهاد مي دانست و عمالً موجب شده بود كه‬
‫نيروهاي پر انگيزه جبهه ها‪ ،‬امكانات الزم را براي جنگيدن با دشمن در اختيار نداشته باشند‪ " .‬وقتي آبادان در‬

‫‪119‬‬
‫محاصره بود من به آنجا رفتم و مشاهده كردم كه به بچه هاي سپاه آر پي جي و گلوله توپ نمي دهند‪ .‬مي‬
‫گفتند نداريم در حاليكه اطالعاتي كه ما داشتيم نشان مي داد كه حداقل براي آن روزها به قدر كافي سالح‬
‫مهمات داريم ‪ ....‬بني صدر جانشين فرمانده كل قوا بود و ما كاري نمي توانستيم بكنيم ‪ ....‬ادامه اين عدم‬
‫همكاري و اعتراض هاي مكرر نيروهاي رزمنده بسيجي و سپاهي‪ ،‬منجر به دستور امام به من براي اقدام مستقيم‬
‫در دوران بني صدر‪ ،‬اعتقاد چنداني به مشاركت موثر مردم در جنگ‬ ‫در حل مشكل سپاه پاسداران شد‪" .‬‬
‫وجود نداشت و از حضور سپاه در سيستم تصميم گيري و هدايت جنگ‪ ،‬استقبالي بعمل نمي آمد‪ .‬سپاه براي‬
‫تجهيز نيروهاي خود از سالح و جنگ افزار كافي برخوردار نبود و رئيس جمهور وقت نيز حاضر نبود كه به‬
‫راحتي سالح هاي مازاد ارتش را از انبارها خارج كرده و در اختيار رزمندگان آماده براي دفاع از كشور قرار‬
‫دهد‪.‬‬
‫تشکیل شوراي عالی دفاع‬
‫عالي ترين نهاد پيش بيني شده در ساختار اداري كشور كه مسئوليت تصميم گيري در حوزه مسائل دفاعي‬
‫تحت نظر رهبري را داشت‪،‬شوراي عالي دفاع بود‪.‬در اين شورا عالي ترين مقامات سياسي و نظامي كشور عضو‬
‫بودند‪ .‬گرچه شوراي عالي دفاع بر طبق قانون اساسي‪ ،‬وظايف مشخصي را بر عهده داشت ولي با آغاز جنگ‪،‬‬
‫امام خميني طي حكمي در تاريخ ‪ 73‬مهر ‪ 3131‬وظايف و اختيارات اين شورا را تبيين نمودند‪ .‬بر اين اساس‬
‫كليه امور مربوط به جنگ‪ ،‬اعم از اداره مناطق جنگي‪ ،‬تبليغات و اخبار مربوط به جنگ و سياست خارجي‬
‫مربوط به دفاع بر عهده اين شوراي قرار گرفت‪ .‬اين شورا موظف بود تا تمام قواي مسلح را هماهنگ نمايد و‬
‫هيچ گروه يا شخصي حق تخلف از اوامر شوراي مذكور را نداشت‪ .‬رسانه هاي گروهي و مطبوعات‪ ،‬حق پخش‬
‫مصاحبه ها يا نطق ها و نوشته ها را بدون مراجعه و دستور از شوراي مذكور نداشتند‪ .‬كليه بيانيه ها و نوشته ها‬
‫و تبليغات و پخش اعالميه ها بدون اجازه مستقيم از شوراي مذكور ممنوع بود‪ 35.‬پس از جنگ هيچگونه‬
‫گزارش رسمي از جلسات اين شورا و تصميمات آن تاكنون منتشر نشده است و نمي توان در مورد عملكرد‬
‫آن‪ ،‬ارزيابي مشخصي داشت‪ .‬ولي به هر حال مسائل مربوط به جنگ در اين شورا مطرح مي شده است‪ .‬شوراي‬
‫عالي دفاع مرجع تصويب طرح هاي نظامي ارتش و سپاه بود ولي هيچگاه شوراي عالي دفاع نتوانست يك طرح‬
‫كلي مشخص شده و هماهنگي را براي مقابله با تجاوز ارتش عراق‪ ،‬ارائه دهد‪ .‬اين شورا قبل از آغاز جنگ‬
‫درک صحيحي از تهديدات‪ ،‬سازوكار تبديل يك تهديد به جنگ و پيش بيني انجام اقدامات باز دارنده قبل از‬
‫آغاز جنگ را نداشت و در اين زمينه ها اقدام چنداني انجام نداد‪ .‬شايد اين مسئله طبيعي بود زيرا چنين ساختاري‬
‫پس از پيروزي انقالب اسالمي ايجاد شده بود و اكثر اعضاي شوراي عالي دفاع از دانش استراتژيك و آشنايي‬
‫با مسائل مربوط به تهديدات نظامي بي بهره بودند‪.‬‬
‫شکل گیري سازمان رزمی سپاه و تشکیل ستاد عملیات جنوب‬
‫سپاه پاسداران انقالب اسالمي در سال اول جنگ توانست عالوه بر حضور رزمي در تمامي شهرهاي استان هاي‬
‫مرزي با عراق در همه محورهاي عملياتي نيز‪ ،‬سازمان رزمي خود را شكل دهد‪ .‬با اعزام نيروهاي سپاه از سراسر‬

‫‪121‬‬
‫كشور‪ ،‬عمالً هر محور عملياتي به پاسداران يكي از استان هاي كشور واگذار شد‪ .‬براي مثال پاسداران‬
‫آذربايجان عمدتاً در جبهه سوسنگرد و پاسداران اصفهان در جبهه دارخوين و پاسداران خوزستان در جبهه‬
‫غرب كرخه‪ ،‬مستقر گرديدند‪ .‬از همان روزهاي اول جنگ سپاه به عنوان يك نيروي فعال در مقابله با ادامه‬
‫پيشروي ارتش بعثي‪ ،‬اقدام نمود و با كمك ارتش به تثبيت قواي عراق در سرزمين هاي اشغالي و تحميل‬
‫آرايش پدافندي دشمن‪ ،‬كمك كرد‪ .‬با راه اندازي واحدهاي اطالعات و عمليات در تمامي محورها‪ ،‬كسب‬
‫اطالعات از استعداد دشمن آغاز و شناسائي از مواضع وي شروع شد‪ .‬گروه هاي رزمي سپاه نيز دست به انجام‬
‫عمليات هاي شبيخون و محدود‪ ،‬در جبهه هاي مختلف مي زدند‪ .‬در ادامه جنگ‪ ،‬هر محور عملياتي سپاه‪ ،‬بستري‬
‫براي تشكيل گردان هاي رزمي و توسعه آنها به تيپ و لشكر شد‪ .‬ساختمان گلف واقع در ‪ 3‬كيلومتري شرق‬
‫اهواز‪ ،‬بعنوان مركز علمياتي سپاه تعيين گرديد و نام پايگاه منتظران شهادت به آن اتالق گرديد‪ .‬پس از‬
‫گذشت مدتي از جنگ‪ ،‬سپاه ستاد عمليات جنوب را در پاييز سال ‪ 3131‬در اين ساختمان تشكيل داد‪ .‬ستاد‬
‫عمليات جنوب در واقع قرارگاه مقدم سپاه پاسداران انقالب اسالمي در جبهه جنوب بود‪ .‬ابتدا اين ستاد به‬
‫فرماندهي شهيد حاج داوود كريمي به وجود آمد‪ .‬واحدهاي اطالعات‪ ،‬عمليات‪ ،‬اعزام نيرو و تداركات‪ ،‬فعالترين‬
‫قسمتهايي بودند كه در اين ستاد راه اندازي گرديد‪ .‬ستاد عمليات جنوب در تالش بود تا به منظور شركت فعال‬
‫در برنامه ريزيهاي عمليات عليه نيروهاي متجاوز‪ ،‬ظرفيتهاي سپاههاي استانها و نيروهاي داوطلب مردمي را در‬
‫جنگ بكارگيرد‪ .‬از آغاز سال ‪ 3133‬اين ستاد كه فرماندهي آن را برادران رحيم صفوي و غالمعلي رشيد به‬
‫عنوان فرمانده و جانشين بر عهده گرفتند‪ ،‬يك طرح عملياتي را براي شكست حصر آبادان تهيه نمود كه به‬
‫دليل مخالفت برخي از فرماندهان ارتش در منطقه و نيز عدم موفقيت فرمانده وقت نيروي زميني ارتش‪ ،‬مورد‬
‫استقبال واقع نشد‪ .‬ستاد عمليات جنوب پس از عمليات فرماندهي كل قوا تقويت شد و ‪ 3‬محور عملياتي را در‬
‫غرب رودخانه كرخه‪ ،‬غرب شوش‪ ،‬سوسنگرد‪ ،‬دارخوين‪ ،‬فياضيه‪ ،‬ايستگاههاي ‪ 2‬و ‪ 37‬آبادان‪ ،‬سازماندهي كرد‪.‬‬
‫اين ستاد نيروهاي داوطلب بسيجي را آموزش مي داد و با تشكيل واحد اعزام نيرو‪ ،‬نيروهاي داوطلب را به جبهه‬
‫‪31‬‬
‫هاي مختلف اعزام مي كرد‪.‬‬
‫شکست طرح ارتش عراق براي رسیدن به اهداف نظامی‬
‫تهاجم ارتش عراق با مقاومت چنداني در مرزهاي ايران‪ ،‬مواجه نشد‪ .‬اصوالً به هنگام پيشروي ارتش عراق در‬
‫خاک ايران‪ ،‬عمده قواي ايران در پادگان هاي خود و در خارج از مرزها بسر مي بردند‪ .‬از شمال طالييه تا‬
‫خرمشهر كه عارضه اي وجود ندارد و زمين منطقه به صورت دشت است‪ ،‬از سوي واحدهاي كم استعداد موجود‬
‫در آن‪ ،‬مقاومت چنداني ديده نشد و ارتش عراق براحتي منطقه بياباني جفير را تصرف و به سمت جاده اهواز‬
‫پيشروي كرد‪ .‬ارتش بعثي از منطقه چزابه نيز براحتي عبور كرد و در بستان متوقف شد‪ .‬بر خالف پيش بيني‬
‫ها‪ ،‬هر كجا ارتش عراق با مردم و ساكنين محلي مواجه شد‪ ،‬نيروهاي مردمي در برابر وي ايستادگي كرده و‬
‫مقاومت نمودند‪ .‬در پل نوي خرمشهر مقاومت مردمي در برابر اشغال اين شهر شكل گرفت و با كمك‬
‫نيروهاي ارتش و سپاه‪ ،‬واحدهاي ارتش عراق زمينگير شدند‪ .‬در شهرهاي گيالنغرب و سرپل ذهاب نيز‬

‫‪121‬‬
‫نيروهاي مردمي به كمك واحدهاي ارتش شتافتند‪ .‬بنابراين مي توان گفت كه "مقاومت هاي مردم"‪" ،‬مقابله‬
‫واحدهايي از نيروهاي ارتش و سپاه" كه در مناطق مرزي حضور داشته اند و "عدم پيشروي هماهنگ يگان‬
‫هاي ارتش عراق"‪ ،‬موجب توقف حمالت ارتش بعثي به خاک ايران و زمين گير شدن آن گرديد‪ .‬احتمال‬
‫ديگري كه براي توقف ارتش عراق مي توان بيان داشت آن است كه ميزان پيشروي ارتش بعثي در خاک‬
‫ايران‪ ،‬متناسب با سرعت برنامه ريزي شده براي آن از قبل نبود‪ .‬ارتش عراق قرار بود ظرف حداكثر يك هفته‬
‫به اهداف نظامي تعيين شده دسترسي پيدا كند‪ ،‬در حالي كه تصرف خرمشهر بيش از يك ماه به طول انجاميد و‬
‫تصرف آبادان نيز با ناكامي مواجه شد‪ .‬بنابراين رژيم عراق‪ ،‬احساس كرد كه اعالم آتش بس و تثبيت اهداف‬
‫تصرف شده به موفقيت وي كمك بيشتري خواهد كرد و با تصميم سياسي‪ ،‬اقدام به توقف پيشروي يگان هاي‬
‫نظامي خود نمود‪ .‬بنابراين مي توان گفت "ناكامي نظامي ارتش عراق در تحقق اهداف خود"‪" ،‬عدم وقوع‬
‫حادثه مهم سياسي در تهران" بر اثر وقوع جنگ‪" ،‬بهبود وتوسعه انسجام سياسي در ايران" با استفاده از فرصت‬
‫جنگ‪" ،‬همگرايي سياستمداران و گروه هاي سياسي در برابر تجاوز دشمن" و همچنين "كندي ارتش عراق در‬
‫پيشروي به داخل خاک ايران" به دليل مقاومت هاي نيروهاي مسلح و مردم‪ ،‬موجب ترديد رژيم عراق در‬
‫تحقق اهداف خود‪ ،‬از طريق جنگ شد‪ .‬در اين شرايط‪ ،‬رژيم بعثي عراق‪ ،‬به اين نتيجه رسيد تا در روز هفتم‬
‫جنگ‪ ،‬پيشنهاد آتش بس سازمان ملل را بپذيرد و اين بيانگر شكست ارتش عراق در رسيدن به اهداف خود‬
‫بود‪ .‬عدم موفقيت سريع ارتش عراق نشان مي دهد كه رژيم عراق‪ ،‬دچار اشتباهات اساسي در طرح ريزي هاي‬
‫عملياتي و نيز در پيش بيني مقاومت مسئولين و مردم ايران و همچنين كندي يگان ها و فرماندهان عراقي در‬
‫اجراي طرح هاي عملياتي شده است‪ .‬برخي از اين اشتباهات را مي توان به صورت ذيل جمع بندي نمود‪:‬‬
‫‪ - 3‬برآورد غلط اطالعاتي از وضعيت نظامي ايران و توانمنديهاي مقاومت نيروهاي مسلح جمهوري اسالم‬
‫‪ - 7‬برآورد نادرست از شرايط سياسي داخلي ايران و تصور تشديد اختالفات سياسي بر اثر بروز جنگ‬
‫‪ - 1‬برآورد غلط در تأمين استعداد يگان ها و سازمان رزمي مورد نياز براي رسيدن به اهداف نظامي‬
‫‪ - 4‬برنامه ريزي براي يك جنگ كوتاه مدت‬
‫‪ - 3‬عدم لحاظ ميزان آسيب پذيري ها و ضعف هاي موجود در عراق‬
‫‪ - 3‬تدبير نادرست و طرح ريزي نا مناسب عملياتي و درگير شدن در جنگ شهري‬
‫‪ - 2‬عدم توان و آمادگي نيروي دريايي ارتش عراق براي انجام يك جنگ گسترده دريايي در خليج فارس‬
‫بنابراين مي توان گفت‪ ،‬برآورد نادرست ارتش عراق از ميزان نيروي مورد نياز براي تصرف اهداف نظامي در‬
‫داخل خاک ايران بدليل برداشت غلط از واقعيت هاي نيروهاي مسلح و روحيات مردم ايران و نيز مقاومت‬
‫شديد مردم و قواي مسلح‪ ،‬موجب شد تا ارتش عراق‪ ،‬نتواند تمام اهداف نظامي خود را در مدت پيش بيني شده‬
‫تصرف نمايد‪ .‬اين امر موجب شد تا بين يگان ها و واحدهاي ارتش بعثي فاصله و ناپيوستگي ايجاد گردد‪ .‬اين‬
‫عدم پيوستگي به نوبه خود‪ ،‬باعث شد تا بعدها امكان ايجاد شكاف و رخنه نيروهاي ايراني در بين قواي دشمن‬
‫فراهم شده و امكان طرح ريزي عمليات ها براي بيرون راندن ارتش متجاوز با استفاده از نقاط ضعف دشمن‬

‫‪122‬‬
 ‫فراهم آيد‪.‬‬
‫نقاط قوت و ضعف و شکست راهبرد عراق‬
‫گرچه سند مكتوب و مدوني از راهبرد نظامي عراق و هدف هاي سياسي اين كشور در جنگ در دسترس‬
‫نيست‪ ،‬اما با تحليل عملكرد ارتش عراق در آغاز جنگ مي توان نقاط ضعف و قوت اين كشور را ارزيابي‬
‫نمود‪ .‬ارتش عراق با پيش دستي در تهاجم نظامي به ايران‪ ،‬توانست ابتكار عمل در مرحله اول جنگ را بدست‬
‫گرفته و با توجه به عدم آمادگي كافي ايران‪ ،‬توانست در دو ماه اول جنگ حدود ‪ 32‬هزار كيلومتر مربع از‬
‫خاک ايران را در استان هاي مرزي و بويژه در خوزستان به اشغال خود در آورد‪ .‬عراق با مساعد ديدن محيط‬
‫بين المللي و بررسي وضعيت سياسي محيط ملي ايران‪ ،‬مناسبترين زمان را براي تدارک حمله نظامي گسترده‬
‫عليه جمهوري اسالمي انتخاب كرد‪ .‬در آن شرايط زماني عراق توانست حمايت اكثر كشورهاي عربي و قدرت‬
‫هاي بزرگ جهاني را در پشتيباني از تهاجم نظامي خود‪ ،‬جلب نمايد‪ .‬از سوي ديگر به دليل برقراري يك‬
‫اختناق شديد در درون عراق‪ ،‬يك نوع انسجام سياسي داخلي در آن كشور برقرار بود و صدام توانسته بود‬
‫تمامي قدرت را در رأس رژيم عراق‪ ،‬متمركز سازد‪ .‬اما از نظر نظامي عراق دچار نقاط ضعف زيادي گرديد‪ .‬به‬
‫نظر مي رسد كه يكي از بزرگترين نقاط ضعف عراق در آغاز جنگ اين بود كه بين هدف هاي سياسي آن‬
‫كشور از جنگ و اهداف نظامي اشغال شده در هفته اول جنگ‪ ،‬تناسبي وجود نداشت‪ .‬اهداف اشغال شده در‬
‫آغاز جنگ‪ ،‬فاقد آن مقدار ارزش حياتي و مهم براي ايران بود كه بتواند فشار سياسي و تنش مهمي را بر ايران‬
‫به منظور پذيرش شرايط عراق وارد نمايد‪ .‬از جمله اينكه به جاي انتخاب يك هدف نظامي ارزشمند مانند‬
‫تصرف خوزستان‪ ،‬قواي خود را در جبهه هاي مختلف متفرق كرد و نتوانست يك هدف استراتژيك مهم در‬
‫داخل ايران را به تصرف خود در آورد‪ .‬گرچه ارتش عراق توانست شهرهاي مهمي مانند خرمشهر و سوسنگرد‬
‫را تصرف و آبادان را محاصره و تا كنار دروازه هاي اهواز پيشروي نمايد ولي نتوانست خطوط مواصالتي‬
‫اصلي خوزستان مانند جاده انديمشك ـ اهواز و اهواز ـ آبادان را اشغال نموده و در كنار رودخانه هاي مهم‬
‫مانند كارون‪ ،‬دز و كرخه پدافند نموده و ارتفاعات سركوب منطقه را به اشغال خود در آورد‪ .‬مانورهاي آفندي‬
‫يگان هاي ارتش عراق در تهاجم اوليه به ايران از هماهنگي و همزماني الزم برخوردار نبود و در قالب يك‬
‫طرح ريزي و هدايت استراتژيك انجام نمي گرفت‪ .‬البته برخي معتقد هستند كه يگان هاي اجرايي و فرماندهان‬
‫رده هاي مياني و حتي فرماندهان لشكرها در اجراي طرح هاي عملياتي از خود ضعف نشان دادند و اين امر‬
‫ناشي از سلسله مراتب فرماندهي خشك و جامد ارتش بعثي و شيوه كسب دستور از ردۀ باالتر در هر امر جزئي‬
‫و ساختار ديكتاتوري حاكم بر كشور عراق بوده است‪ .‬گرچه طبيعتاً ارتش عراق بر اساس يك طرح كلي به‬
‫ايران حمله كرده بود ولي در عمل يك سلسله مانورهاي مجزا و ناپيوسته تاكتيكي را به مرحله اجرا در آورد و‬
‫اين امر موجب شد تا جبهه پدافندي عراق در ماه هاي آغازين جنگ دچار شكل هندسي نامناسب و ناهماهنگ‬
‫و ناموزون گردد‪ .‬اين گسترش نامطلوب بيانگر عدم هماهنگي كافي و يكپارچگي در هدايت واحدهاي نظامي‬
‫بود‪ .‬به همين دليل پيشروي هاي سراسري و گسترده ارتش عراق در ادامه حركت خود دچار مشكالتي گرديده‬

‫‪123‬‬
‫و زمان كافي را براي واكنش موثر ايران فراهم آورد‪ .‬ارتش عراق نتوانست بالفاصله از موفقيت هاي بدست‬
‫آمده‪ ،‬بهره برداري نموده و تمام اهداف نظامي خود را تصرف نمايد‪ .‬ارتش عراق در گسترش اوليه نيروي‬
‫زميني دچار يك خطاي بزرگ گرديد و آن اين بود كه مقاطعي از خطوط تماس وي به شكل هندسي محدب‬
‫گونه اي در آمده بود كه به نيروهاي ايران‪ ،‬جناح هاي مناسب و قابل دسترسي و سهل الوصول به عقبه‬
‫نيروهاي خود را مي داد‪ .‬از سوي ديگر گسترش نامتوازن يگان هاي عراق در خاک ايران موجب شده بود تا‬
‫يك پيوستگي و ارتباط كامل بين همه واحدهاي آن در داخل خاک ايران وجود نداشته باشد و در برخي جبهه‬
‫ها امكان رخنه نيروهاي ايراني در بين يگان هاي عراقي و توسعه شكاف بين آنها وجود داشته باشد‪ .‬از سوي‬
‫ديگر عراق پس از زمين گير شدن‪ ،‬مجبور شد تا نيروهاي زيادي را در خطوط پدافندي صرف كرده و آتش‬
‫هاي پشتيباني وي پراكنده گردد‪ .‬اتكاء بيش از حد ارتش عراق به فعاليت هاي مهندسي و مواضع و سنگرها و‬
‫خاكريزهاي دفاعي و همچنين اتكاء بيش از حد به آتش هاي پشتيباني و عدم انعطاف در تغيير طرح ها و‬
‫هدايت عمليات با تغيير وضعيت هاي پيش آمده در صحنه جنگ‪ ،‬از عمده ترين نقاط ضعف ارتش عراق بوده‬
‫است‪ .‬پناه گرفتن يگان هاي بزرگ زرهي پشت خاكريزها بيانگر اين ضعف عملياتي است‪ .‬به هر حال به دليل‬
‫اجبار ارتش عراق به پدافند از تمام سرزمين هاي تصرف شده در امتداد مرز‪ ،‬نظاميان عراقي نتوانستند رده هاي‬
‫متعدد و متوالي دفاعي را در خطوط مقدم خود ايجاد نمايند و يك پدافند عميق و مطمئني را شكل دهند كه‬
‫امكان باز پس گيري اين سرزمين ها از سوي قواي ايراني فراهم نشود‪ .‬عدم تكيه به موانع طبيعي موجود در‬
‫خاک ايران مانند رودخانه ها‪ ،‬موجب شده بود تا خطوط پدافندي ارتش عراق طوالني شده و امتيازات زيادي را‬
‫از دست بدهد‪ .‬اگر ارتش عراق مي توانست بر رودخانه هايي مانند كارون‪ ،‬بهمنشير‪ ،‬كرخه و دز‪ ،‬تسلط يافته و‬
‫هر دو كرانة اين رودخانه ها را تأمين نمايد و از جاده هايي مانند اهواز ـ انديمشك و اهواز ـ آبادان براي‬
‫تدارک نيروهاي خود استفاده نمايد‪ ،‬كار بر نيروهاي ايراني بسيار سخت مي شد‪ .‬احتماالً علت عدم اقدام در اين‬
‫زمينه‪ ،‬كمبود نيروي ارتش عراق و خطا در برآوردهاي اوليه بوده است‪.‬‬
‫امریکا و آغاز جنگ‬
‫برخي معتقدند كه تصميم قطعي به آغاز جنگ از تيرماه ‪ 3131‬كه برژينسكي مشاور امنيتي رئيس جمهور‬
‫امريكا در مرز اردن با صدام حسين مالقات كرد‪ ،‬اتخاذ گرديد‪ .‬قدرتهاي جهاني با اين جنگ موافق بودند‪ ،‬چون‬
‫در جهت منافع آنها بود‪ .‬امريكا اعتقاد داشت كه درگير كردن ايران با جنگ‪ ،‬باعث مي شود تا مسئوالن‬
‫كشور در سياستهاي خود تجديد نظر كنند‪ 33.‬هيچ يك از قدرت هاي بزرگ جهاني از جمله آمريكا و شوروي‬
‫مانع از حمله ارتش عراق به ايران نشدند و از ابزار شوراي امنيت نيز براي توقف جنگ‪ ،‬استفاده نكردند‪.‬‬
‫امريكا رژيم عراق را بعنوان آغازگر جنگ محكوم نكرد و در برابر اقدامات غير قانوني عراق در نقض معاهده‬
‫الجزاير‪ ،‬سكوت اختيار كرد‪ .‬پيش بيني كيسينجر وزير اسبق امور خارجه امريكا اين بود كه جنگ‪ ،‬حداكثر‬
‫‪33‬‬
‫ظرف ‪ 33‬روز با پيروزي عراق به پايان خواهد رسيد و ايران تسليم خواسته هاي رژيم بعثي عراق خواهد شد‪.‬‬
‫زماني كه جنگ شروع شد‪ ،‬امريكا داراي رابطه سياسي و ديپلماتيك با جمهوري اسالمي نبود و ايران از‬

‫‪124‬‬
‫پشتيباني هاي فني و تداركاتي امريكا برخوردار نبود‪ .‬در قبل از پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬تأمين كننده عمده‬
‫تسليحات نظامي ايران‪ ،‬كشور اياالت متحده بود‪ .‬در هنگامي كه جنگ اتفاق افتاد‪ ،‬نه تنها ايران از سوي امريكا‬
‫در وضعيت تحريم تسليحاتي به سر مي برد بلكه به دليل گروگان گيري اعضاي سفارت امريكا در تهران‪،‬‬
‫روابط سياسي امريكا با ايران قطع گرديده و با حمله نظامي امريكا به طبس‪ ،‬وضعيت بحراني بر روابط دو كشور‬
‫حاكم بود‪ .‬امريكا جنگ را فرصت مناسبي براي تضعيف و فشار به ايران‪ ،‬جهت بازگرداندن ايران به دامان‬
‫اياالت متحده مي دانست‪ .‬امريكا ايران را پايگاه ارزشمندي مي دانست كه بازگشت به آن مي توانست موقعيت‬
‫اين كشور را در خليج فارس‪ ،‬بهبود بخشد‪ .‬پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬خطوط قرمز در ارتباط با امريكا را از بين‬
‫برد‪ .‬عدم اطاعت ايران از اياالت متحده گناه نابخشودني بود كه امريكا در پي مجازات ايران برآمد‪ .‬براساس‬
‫همين سياست بود كه امريكا در جريان جنگ عراق با ايران‪ ،‬از رژيم بعثي عراق حمايت كرد‪ .‬امريكا در تالش‬
‫بود تا دو طرف درگير در جنگ را در كنترل خود‪ ،‬داشته باشد‪ .‬البته امريكا مي خواست كه عراق پيروز و‬
‫فاتح ميدان جنگ باشد ولي نمي خواست كه عراق بر منطقه خليج فارس مسلط شود‪ .‬امريكا در شروع جنگ‪،‬‬
‫تهاجم نظامي عراق عليه ايران را محكوم كرد و ظاهراً اعالم بي طرفي نمود‪ .‬اما هر چه از آغاز جنگ مي‬
‫گذشت آرام آرام حمايت هاي امريكا از عراق آشكارتر شد به گونه اي كه در روزهاي پاياني جنگ‪ ،‬امريكا‬
‫به طور رسمي با ايران در منطقه خليج فارس وارد جنگ شد‪ .‬امريكا حدود يك هفته پس از آغاز جنگ و در‬
‫تاريخ ‪ 5‬مهر سال ‪ 3131‬به درخواست دولت عربستان سعودي‪ ،‬چهار فروند هواپيماي آواكس كه داراي سيستم‬
‫هاي كنترل و اخطار هوايي بودند را در پايگاه هوايي ظهران در كنار ساحل خليج فارس مستقر نمود‪ .‬اين‬
‫پايگاه به همراه ‪ 133‬نظامي امريكايي آرام آرام به هسته اصلي امكانات تجسسي و ديده باني هوايي و نيز كنترل‬
‫وضعيت جبهه هاي جنگ‪ ،‬تبديل شد‪ .‬با استقرار اين واحد هوايي امكان دريافت اطالعات از تحركات ايران در‬
‫خليج فارس براي امريكا فراهم آورد و اين اطالعات بنابر شرايط در اختيار رژيم بعثي عراق قرار مي گرفت‪.‬‬
‫امريكا همچنين در اواخر مهر ماه سال ‪ 3131‬دو گروه رزمي از كشتي هاي جنگي خود را در منطقه خليج‬
‫فارس مستقر نمود و از پايگاه هوايي ظهران به صورت فعالي براي كنترل خليج فارس بهره مي برد‪.‬‬
‫شوروي و آغاز جنگ‬
‫در زمان آغاز جنگ‪ ،‬شوروي گسترده ترين روابط سياسي و نظامي را با دولت بعثي عراق داشت و عراق را‬
‫يكي از كشورهاي بلوک شرق محسوب مي كرد‪ .‬گرچه روابط سياسي شوروي با ايران نيز برقرار بود و‬
‫سفارت خانه هاي دو كشور فعال بوده ولي روابط با ايران در شرايط شكننده اي قرار داشت‪ .‬در اوايل انقالب‬
‫كه حزب توده در ايران فعال بود و تمام فراريهاي حزب توده از خارج به ايران برگشته و سازماندهي گسترده‬
‫اي انجام داده بودند‪ ،‬شوروي به تأثير گذاري آنها اميدوار شده بود‪ 37.‬با آغاز جنگ‪ ،‬اتحاد جماهير شوروي‪،‬‬
‫وقفه اي را در ارسال سالح هاي خود به عراق صورت داد‪ ،‬زيرا حزب بعث عراق‪ ،‬قبل از آغاز جنگ‪ ،‬سركوب‬
‫حزب كمونيست آن كشور را آغاز كرده بود و گرايش زيادي به تأمين تجهيزات نظامي از كشورهاي اروپايي‬
‫نشان مي داد‪ .‬همزمان با قطع ارسال سالح از سوي شوروي به عراق‪ ،‬اين كشور به دولت هاي اروپاي شرقي‬

‫‪125‬‬
‫دستور داد تا سالح هاي ساخت شوروي خود را براي عراق ارسال نمايند‪ .‬بدين صورت تسليحات‪ ،‬مهمات و‬
‫قطعات يدكي مورد نياز ارتش عراق از كشورهاي اروپاي شرقي تأمين و از طريق بندر عقبه در اردن در اختيار‬
‫ارتش عراق قرار مي گرفت‪ .‬البته در ماه هاي بعد‪ ،‬شوروي بدون سر و صدا‪ ،‬مهمات و نيز برخي از قطعات‬
‫يدكي مورد نياز ارتش عراق را در اختيار آن رژيم قرار مي داد‪ .‬در آن شرايط زماني‪ ،‬عراق مشكلي در تأمين‬
‫تسليحات و تجهيزات نظامي خود نداشت‪ .‬عمده ترين تأمين كنندگان سالح براي ارتش عراق در دوران جنگ‪،‬‬
‫كشورهاي شوروي و فرانسه بودند‪ .‬از سوي ديگر به دليل اشغال افغانستان به دست ارتش سرخ‪ ،‬قبل از آغاز‬
‫جنگ عراق با ايران‪ ،‬شوروي انتظار سكوت ايران در برابر اين واقعه را داشت‪ ،‬ولي ايران به صورت جدي با‬
‫حمله به افغانستان مخالفت كرد و اين موضوع باعث شد تا شوروي به حمايت خود از عراق ادامه دهد تا بدين‬
‫وسيله بتواند به ايران فشار وارد نمايد‪ .‬با آغاز جنگ‪ ،‬سفير شوروي در ايران تالش زيادي داشت تا با مقامات‬
‫جمهوري اسالمي ديدار و مذاكره نمايد و اشغال افغانستان را توجيه و از دولت ايران بخواهد تا با دولت دست‬
‫نشانده افغانستان مذاكره و گفتگو نمايد‪ .‬سخن مقامات ايران در ديدارها با سفير شوروي آن بود كه دولت‬
‫عراق با پشت گرمي شوروي با ملت خود و با ايران مي جنگد‪ .‬يكي از اين ديدارها در ‪ 3131/2/33‬با رئيس‬
‫مجلس شوراي اسالمي در حالي صورت گرفت كه ميگ هاي عراق‪ ،‬اقدام به حمله هوايي به تهران كرده بودند‬
‫و به سفير شوروي گفته شد كه اين صداي ميگ هاي شماست‪ 31.‬شوروي در اثناي جنگ همكاري هاي‬
‫محدودي با ايران را نيز آغاز نمود از جمله در اوايل ارديبهشت ماه ‪ 3133‬موافقت خود را براي آموزش كار‬
‫‪34‬‬
‫آموزان ايراني جهت دوره موشك هاي ضد هوايي سام ‪ 3‬اعالم نمود‪.‬‬
‫كشورهاي عربی و جنگ‬
‫چند ماه قبل از آغاز جنگ در ‪ 3131/1/34‬صدام حسين رئيس جمهور عراق در شهر طائف عربستان با بعضي‬
‫از سران كشورهاي عربي مالقات نمود و اطالعاتي از اوضاع اقتصادي‪ ،‬اجتماعي و نظامي ايران از آنها دريافت‬
‫نمود‪ 33.‬با آغاز جنگ‪ ،‬عراق بالفاصله از پشتيباني تقريباً همه كشورهاي عربي خليج فارس و نيز اردن و مصر‬
‫برخوردار شد‪ .‬عربستان سعودي و كويت توافق كردند تا توليد نفت خود را افزايش داده و اين اضافه توليد را‬
‫براي عراق به فروش برسانند‪ .‬از سوي ديگر كويت با به اجرا گذاشتن مقررات جديدي سعي نمود تا ايرانيان و‬
‫شيعيان طرفدار انقالب اسالمي را در آن كشور تحت فشار قرار دهد‪ .‬اردن بندر عقبه را به منظور تدارک ارتش‬
‫بعث ي عراق در اختيار آن كشور قرار داد و جاده ارتباطي اردن به عراق‪ ،‬مهم ترين مسير تداركاتي ارتش عراق‬
‫و نيز صادرات نفت عراق از طريق تانكرهاي نفتكش شد‪ .‬شاه حسين پادشاه اردن در روزهاي آغاز جنگ در‬
‫جبهه هاي عراق حاضر و به همراه صدام آتش توپخانه ارتش بعثي را به سمت ايران روانه نمود‪ .‬با ادامه جنگ‪،‬‬
‫روابط كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس با دولت عراق گسترده تر شد و اين كشورها كمك هاي مالي‬
‫فراواني به دولت عراق كردند‪ .‬امام خميني در اين باره در سخناني در ‪ 3133/7/73‬در حسينيه جماران مي‬
‫فرمايند‪" :‬شما بدانيد كه اگر صدام نجات پيدا كند و قدرت به دست گيرد‪ ،‬آدمي نيست كه قدرشناسي از امثال‬
‫شما بكند‪ .‬آدمي است كه جنون بزرگ بيني خودش را دارد و با اين جنون با شما كه با او هم‪ ،‬همراهي كرديد‬

‫‪126‬‬
‫به جنگ بر مي خيزد و شما را اگر قدرت داشته باشيد تباه خواهد كرد‪ ....‬شما چنانچه با صدام همراهي نكنيد‪...‬‬
‫دولت ايران و ملت ايران با شما برادر است و از شما حمايت خواهد كرد‪ " .‬ايشان همچنين در ‪3137/3/33‬‬
‫مي فرمايند‪ " :‬من به حكومت هاي اطراف خليج (فارس) و به حكومت هاي منطقه هشدار مي دهم كه دست از‬
‫مخالفت با ايران و مساعدت با صدام بردارند‪ .‬دست بر دارند كه اين حزب بعث از بين برود و حكومت عراق‬
‫بدست مسلمان ها اداره بشود و ايران همانطوري كه بدست خود مردم اداره مي شود‪ ،‬عراق هم ‪ ،‬اينطور باشد و‬
‫عراق تالش داشت تا‬ ‫‪32‬‬
‫حكومت اسالمي براي همه شيوخ منطقه از يك قدرت پوشالي امريكا بهتر است‪" .‬‬
‫جنگ خود را قادسيه صدام ناميده و آن را جنگ بين اعراب و فارسها جلوه دهد‪ .‬به جز كشورهاي سوريه و‬
‫ليبي كه در جنگ از ايران حمايت مي كردند و برخي از كشورهاي عربي مانند الجزاير كه در جنگ بي طرف‬
‫بودند‪ ،‬اكثر كشورهاي عربي از عراق پشتيباني مي كردند‪ .‬از سوي ديگر‪ ،‬حافظ اسد رئيس جمهور سوريه طي‬
‫مصاحبه اي با روزنامه السفير در ‪ 3131/5/32‬جنگ عراق با ايران را محكوم و آن را براي انحراف افكار‬
‫عمومي اعراب از مبارزه با اسرائيل و به نفع امريكا ارزيابي كرد‪ .‬اين اقدام سوريه موجب شد تا عراق بالفاصله‬
‫روابط سياسي خود را با سوريه قطع كند‪ .‬ليبي يكي ديگر از كشورهاي عربي و افريقايي بود كه از ابتداي‬
‫جنگ در طرف ايران قرار گرفت و معتقد بود جنگ بايد تا سقوط صدام ادامه يابد‪ 35.‬ليبي يكي از كشورهايي‬
‫بود كه به ايران پيشنهاد همكاري براي ايجاد حكومت مردمي در عراق را داد و موافق ورود قواي ايران به‬
‫‪31‬‬
‫خاک عراق بود‪.‬‬
‫تشکیل شوراي همکاري خلیج فارس‬
‫يكي از اقدامات مهمي كه با گذشت حدود ‪ 3‬ماه از آغاز جنگ تحميلي از سوي شش كشور عربستان‪ ،‬كويت‪،‬‬
‫قطر‪ ،‬بحرين‪ ،‬امارات عربي متحده و عمان در ‪ 77‬سپتامبر سال ‪ 3153‬برابر با اول مهر‪ 3131‬صورت گرفت‬
‫تشكيل شوراي همكاري خليج فارس بود‪ .‬اين شورا يك سازمان منطقه اي بود كه همه كشورهاي حاشيه خليج‬
‫فارس به جز ايران و عراق‪ ،‬در آن عضويت داشته و دارند‪ .‬اين شورا رسماً در ‪ 3131/37/73‬با انتشار بيانيه اي‬
‫در رياض پايتخت عربستان اعالم موجوديت كرد‪ 23.‬هدف اين شورا‪ ،‬تشكيل اتحاديه اي به منظور رويارويي با‬
‫انقالب اسالمي و نفوذ ايران در منطقه و ايجاد هماهنگي هاي الزم براي اتخاذ مواضع و اقدامات مشترک در‬
‫حين جنگ بود‪ .‬در طول جنگ تحميلي ‪،‬كشورهاي عضو شورا‪ ،‬بيشترين حمايت را از رژيم صدام حسين مي‬
‫كردند‪ .‬البته ميزان حمايت همه اعضاي شورا از عراق يكسان نبود و برخي از اعضاي آن سعي مي كردند در‬
‫عين حمايت از عراق‪ ،‬روابط مناسبي هم با ايران داشته باشند‪ .‬تا فتح خرمشهر در خرداد ‪ 3133‬اين شورا عالقه‬
‫چنداني به پايان يافتن جنگ و عقب نشيني عراق از خاک ايران از خود نشان نداد‪ .‬اما پس از بيرون رانده شدن‬
‫ارتش عراق از سرزمينهاي ايران‪ ،‬اين شورا تالش كرد تا روابط خود با ايران را بهبود بخشيده و از گسترش‬
‫جنگ جلوگيري كند‪ 23.‬راهبرد شوراي همكاري خليج فارس در ارتباط با جنگ‪ ،‬همسويي زيادي با راهبرد‬
‫امريكا در ارتباط با خليج فارس داشت‪ .‬با توجه به آنكه كشورهاي عضو اين شورا قادر به كمك نظامي به‬
‫عراق نبودند‪ ،‬عمالً اين شورا به حمايت مالي و سياسي گسترده از رژيم بعثي عراق‪ ،‬مي پرداخت و در مجامع‬

‫‪127‬‬
 ‫بين المللي و در تبليغات كشوري از عراق حمايت مي نمود‪.‬‬
‫اسرائیل و جنگ‬
‫در زمان آغاز جنگ‪ ،‬هيچ يك از دو كشور ايران و عراق با رژيم صهيونيستي روابط ديپلماتيك نداشتند‪.‬‬
‫اسرائيل نسبت به هر دو كشور نگراني داشت‪ .‬ايران را خطر بزرگي براي خود محسوب مي كرد و از نزديكي‬
‫مردم عراق با ايران نگران بود‪ .‬جنگ عراق با ايران موجب شد تا مسئله فلسطين در سطح كشورهاي عربي و در‬
‫جهان اولويت خود را از دست بدهد‪ .‬اسرائيل اطمينان يافت كه امكانات نظامي و اقتصادي عراق از گردونه‬
‫درگيري احتمالي اعراب و اسرائيل خارج شده است‪ .‬از آنجا كه اسرائيل مي ديد كه عراق با بزرگترين و‬
‫مهمترين كشور حامي مسئله فلسطين يك جنگ تمام عيار را آغاز كرده است بسيار خشنود بود‪ .‬جنگ بين دو‬
‫كشور مسلمان موجب تضعيف هر دوي آنها و فرصت يافتن اسرائيل براي پيش بردن اهداف خويش مي شد‪.‬‬
‫انقالب اسالمي كه توازن منطقه اي را به نفع مردم فلسطين برهم زده بود و براي آزاد سازي سرزمين هاي‬
‫اشغالي فلسطينيان و بازگرداندن حقوق آنان در كنار كشورهاي عربي قرار گرفته بود‪ ،‬با اين جنگ تحت فشار‬
‫شديدي براي بازگشت به سياست مخالفت با اعراب و فاصله گرفتن از مسائل جهان اسالم قرار مي گرفت و‬
‫همه اينها به سود اسرائيل بود‪.‬‬
‫تالش براي آتش بس‬
‫با آغاز جنگ‪ ،‬ياسرعرفات رئيس سازمان آزادي بخش فلسطين كه روابط نزديكي با ايران و عراق داشت در‬
‫تاريخ ‪ 4‬مهر ‪ 3131‬از طريق خاک شوروي وارد شهرستان آستارا و از آنجا به تهران آمد‪ .‬به احتمال زياد صدام‬
‫حسين مي خواست تا از طريق وي ايران را قانع كند تا به آتش بس تن دهد و به خواسته هاي عراق توجه‬
‫نمايد‪ .‬ياسر عرفات در تهران مذاكراتي را با رئيس جمهور‪ ،‬نخست وزير و رئيس مجلس شوراي اسالمي جهت‬
‫آتش بس انجام داد و در جريان نظرات ايران قرار گرفت‪ .‬بديهي بود كه ايران با حضور نيروهاي عراقي در‬
‫خاک خود‪ ،‬نمي توانست آتش بس را بپذيرد‪ .‬در ‪ 3‬مهر ‪ 3131‬نيز ضياء الحق رئيس جمهور پاكستان به همراه‬
‫حبيب شطي دبيركل سازمان كنفرانس اسالمي وارد تهران شدند و در رابطه با آتش بس با مسئولين ايراني‬
‫مذاكره كردند‪ .‬آنها به دنبال اين بودند كه ايران در خواست آتش بس بنمايد‪ .‬پاسخ ايران به ميانجي گران صلح‬
‫اين بود كه ايران جنگ را شروع نكرده است كه پيشنهاد آتش بس را بدهد‪ .‬عراق جنگ را شروع كرده و‬
‫اولين اقدام بايستي رفع تجاوز باشد‪ .‬ميانجي گران پيشنهاد معقولي نداشتند و حرف ايران را در مورد ضرورت‬
‫خروج متجاوزين نيز نمي پذيرفتند‪ .‬آنها صرفاً مي خواستند كه ايران اول آتش بس داده و سپس مذاكره‬
‫نمايد‪ 27.‬واضح بود كه در چنين شرايطي كه قواي دشمن در خاک ايران حضور داشتند‪ ،‬مذاكره ايران نمي‬
‫توانست از موضع قدرت باشد‪.‬‬
‫سازمان ملل و آغاز جنگ‬
‫طبق ماده ‪ 33‬منشور سازمان ملل متحد هر كشوري كه مورد تجاوز قرار گيرد‪ ،‬بايد از كليه ابزار و ادوات‬
‫نظامي براي دفاع از تماميت ارضي خود‪ ،‬استفاده كند‪ .‬از سوي ديگر اين كشور‪ ،‬بايد بالفاصله شوراي امنيت‬

‫‪128‬‬
‫سازمان ملل را در جريان قرار داده و درخواست برگزاري جلسه فوري بنمايد‪ .‬از آنجا كه به هنگام آغاز جنگ‪،‬‬
‫ايران فاقد وزير امور خارجه بود و كشورهاي غربي نيز در تخاصم شديد با ايران قرار داشتند‪ ،‬متاسفانه ايران‬
‫اقدامات حقوقي الزم را انجام نداده و از شوراي امنيت سازمان ملل درخواستي براي تشكيل جلسه فوري‪ ،‬نكرده‬
‫است‪ .‬در آن دوران سياست خارجي ايران غير فعال بود‪ .‬آقاي كورت والد هايم دبيركل وقت سازمان ملل چند‬
‫ساعت پس از حمله عراق و آغاز جنگ با سفيران ايران و عراق در سازمان ملل تماس مي گيرد‪ .‬وي از سفير‬
‫جمهوري اسالمي مي پرسد آيا ايران مي خواهد جلسه شوراي امنيت تشكيل شود كه پاسخ سفير منفي بوده‬
‫است‪ .‬وي سپس با وزارت خارجه تماس گرفته و همين سؤال را مطرح مي كند كه وزارت خارجه نيز همان‬
‫پاسخ را مي دهد‪ .‬استدالل وزارت خارجه اين بوده است كه سازمان ملل تحت سلطه قدرت هاي بزرگ و‬
‫امريكا ست و آنها با هم همدست هستند‪ .‬متعاقب اين موضع گيري‪ ،‬دبيركل سازمان ملل آقاي كورت والد‬
‫هايم‪ ،‬در همان روز حمله عراق در ‪ 13‬شهريور ‪ 3131‬به هر دو دولت ايران و عراق پيشنهاد كرد كه "مساعي‬
‫جميله خود را در جهت كمك به حل مسالمت آميز برخورد ميان دو كشور بكار بندد‪ 21 " .‬چنين درخواستي‬
‫با سكوت ايران مواجه مي شود‪ .‬روز بعد دبيركل سازمان ملل‪ ،‬بر اساس ماده ‪ 11‬منشور ملل متحد بيانيه اي‬
‫صادر كرده و با ابراز نگراني از خطر گسترش درگيري ايران و عراق براي صلح و امنيت بين المللي‪،‬‬
‫درخواست تشكيل جلسه شوراي امنيت را نموده و از دولت ايران نيز مي خواهد كه درخواست هايش را مطرح‬
‫كند‪ .‬شوراي امنيت بايستي به درخواست دبيركل تشكيل جلسه مي داد‪ ،‬زيرا هيچ يك از اعضاي شوراي امنيت‪،‬‬
‫ابتكاري براي صلح و تشكيل جلسه از خود بروز ندادند‪ .‬خاوير پرز دكوئيار دبيركل بعدي سازمان ملل دليل اين‬
‫امر را چنين تجزيه و تحليل مي كند‪" :‬هنگامي كه نيروهاي عراقي از مرز ايران گذشتند‪ ،‬هيچ كشوري در‬
‫شوراي امنيت سازمان ملل تحركي براي توقف آن بروز نداد‪ .‬كشورهاي عرب از عراق حمايت كردند‪ .‬هيچ‬
‫كشور غير عربي هم تمايل نداشت به روابط خود با بغداد لطمه بزند يا به كشور ديگر در اين زمينه امتيازي‬
‫كورت والد هايم دبيركل وقت سازمان ملل هم در مورد شرايط آغاز جنگ مي گويد‪ " :‬صدام‬ ‫‪24‬‬
‫بدهد‪" .‬‬
‫حسين و مشاورانش باور كرده بودند كه پيروزي سريع نظامي بر ايران‪ ،‬پس از اضمحالل رژيم شاه ميسر است‪،‬‬
‫زيرا كشور هنوز گرفتار نابساماني هاي ناشي از انقالب بود و ارتش نيز از روحيه قوي و نظم نظامي برخوردار‬
‫به هر حال بدنبال درخواست دبيركل سازمان ملل‪ ،‬شوراي امنيت در دومين روز جنگ تشكيل جلسه‬ ‫نبود‪" .‬‬
‫داد‪ ،‬اما چون طرف مقابل هجوم تقاضايي نداشت‪ ،‬صرفاً به صدور بيانيه اي توسط رئيس شورا اكتفا نمود‪ .‬در‬
‫اين بيانيه نسبت به وضعيت رو به گسترش بين ايران و عراق ابراز نگراني شده بود‪ .‬دولت ايران اين بيانيه را رد‬
‫نمود و خواسته مشخصي را نيز مطرح نكرد‪ .‬پاسخ ايران نسبت به درخواست سازمان ملل مبني بر انتخاب‬
‫كشوري همچون الجزاير به عنوان ميانجي نيز منفي بود‪ .‬پنج روز بعد در ‪ 75‬سپتامبر ‪ 3153‬با پيگيري دبيركل‬
‫سازمان ملل‪ ،‬اولين قطعنامه شوراي امنيت به شماره ‪ 421‬صادر و بدون اينكه مسئله تجاوز عراق و اشغال‬
‫سرزمين هاي ايران را مطرح كند و خواستار بازگشت ارتش عراق به مرزهاي بين المللي شود‪ ،‬صرفاً با اظهار‬
‫نگراني عميق درباره وضعيت رو به گسترش ميان ايران و عراق‪ ،‬از دو كشور مي خواهد بالفاصله از توسل‬

‫‪129‬‬
‫بيشتر به ق وه قهريه بپرهيزند و اختالفات خود را از راه هاي مسالمت آميز طبق اصول عدالت و حقوق بين‬
‫المللي حل نمايند و هر گونه پيشنهاد ميانجي گري يا سازش يا توسل به سازمان هاي منطقه اي را كه منشور را‬
‫تسهيل سازد بپذيرند‪ .‬بنابراين شوراي امنيت سازمان ملل به جاي برخورد قاطع در مورد حمله عراق‪ ،‬تجاوز‬
‫نظامي اين كشور را به عنوان وضعيت بين ايران و عراق‪ ،‬اعالم و قطعنامه اي خنثي از نظر حقوقي صادر مي‬
‫نمايد‪ .‬در حاليكه در اين قطعنامه به جاي لفظ وضعيت كه بيانگر شرايط جنگي نيست‪ ،‬بايستي از لغات تجاوز يا‬
‫منازعه استفاده مي شد‪ .‬به هر حال به هيچ وجه‪ ،‬اين قطعنامه به نفع ايران نبود‪ 23.‬رئيس جمهور ايران در‬
‫‪ 3131/2/37‬در پاسخ به اين قطعنامه اعالم كرد‪ :‬تا زمانيكه تجاوز عراق عليه جمهوري اسالمي ايران ادامه دارد‬
‫و نيروهاي عراق در داخل خاک ايران به اقدامات تجاوزكارانه و خرابكارانه ادامه مي دهند‪ ،‬پيشنهادات دبيركل‬
‫و قطعنامه شوراي امنيت سازمان ملل‪ ،‬نمي تواند مورد قبول ايران واقع شود‪ 22.‬البته عراق بالفاصله با تشكر از‬
‫شوراي امنيت‪ ،‬اين قطعنامه و اجراي آتش بس را پذيرفت زيرا بخش هاي عمده اي از سرزمين ايران را در‬
‫اختيار داشت و مي توانست از اين امكان براي چانه زني استفاده نمايد‪ .‬البته چناچه دولت ايران در نخستين روز‬
‫حمله ارتش عراق‪ ،‬اين موضوع را به اطالع شوراي امنيت مي رسانيد و ضمن درخواست جلسه فوري‪ ،‬خواسته‬
‫هايش مبني بر توقف جنگ و بازگشت قواي ارتش متجاوز به مرزهاي بين المللي را مطرح مي كرد‪ ،‬احتماالً‬
‫مي توانست در محتواي قطعنامه ‪ 421‬تـأثير بگذارد‪ .‬به هر حال اولين قطعنامه سازمان ملل درباره جنگ كه مي‬
‫توانست به جاي ابراز نگراني‪ ،‬خواستار بازگشت نيروهاي نظامي عراق به پشت مرزهاي بين المللي و برقراري‬
‫آتش بس شود و در چارچوب فصل هفتم منشور ملل متحد صادر گردد از واژه " وضعيت " استفاده نموده و‬
‫در ذيل فصل ششم منشور صادر شد و عمالً نتوانست هيچ گامي در جلوگيري از جنگ بردارد‪ .‬ايران بايد عالوه‬
‫بر اقدام به دفاع نظامي با دفاع حقوقي و بهروري از امكانات بين المللي‪ ،‬تلفات و خسارات خود را به حداقل مي‬
‫رسانيد‪ .‬اقدام ايران در توسل به سازمان ملل‪ ،‬مي توانست جمهوري اسالمي را به عنوان كشوري مخالف جنگ و‬
‫صلح طلب معرفي نمايد‪ .‬اگر در چنين شرايطي شوراي امنيت سازمان ملل متحد اقدام مؤثري نيز انجام نمي داد‪،‬‬
‫ايران مي توانست سندي مشخص براي ناكارآمدي سازمان ملل در جهت تأمين صلح جهاني فراهم آورد‪.‬در روز‬
‫آغاز جنگ يك بيانيه سياسي توسط دبيركل سازمان ملل و در روز دوم جنگ نيز يك بيانيه سياسي از سوي‬
‫رئيس شوراي امنيت سازمان ملل صادر گرديد كه تأثيري در جلوگيري از تهاجمات نظامي عراق نداشت‪ .‬مي‬
‫توان گفت كه در زمان آغاز جنگ‪ ،‬ايران ديپلماسي فعالي در سطح منطقه و جهان نداشت و تنها با كشورهاي‬
‫معدودي از قبيل الجزاير‪ ،‬سوريه و ليبي روابط مناسبي داشت‪ .‬اين در حالي بود كه عراق در صحنه بين المللي و‬
‫ديپلماتيك فعال بود و قراردادهاي زيادي را با كشورهاي داراي حق وتو در سازمان ملل منعقد كرده بود‪ .‬پس‬
‫از عدم پذيرش قطعنامه ‪ 421‬از سوي ايران‪ ،‬دبيركل سازمان ملل خواستار اعزام هيئتي از ايران به شوراي امنيت‬
‫شد‪ .‬ايران نيز رسماً خواستار تشكيل جلسه شوراي امنيت به منظور بحث درباره جنگ عراق عليه ايران گرديد‪.‬‬
‫متعاقب آن‪ ،‬آقاي محمدعلي رجائي نخست وزير ايران در ‪ 3131/2/74‬عازم سازمان ملل در نيويورک شد‪ .‬وي‬
‫پيشنهاد داد متجاوز به مرز خود برگردد و نيروي بي طرفي در مرزها مستقر شود تا دوباره تجاوزي اتفاق نيفتد‬

‫‪131‬‬
‫كه هيچ اعتنا نكردند‪ 25.‬ايشان سپس ضمن ديدار با دبيركل سازمان ملل در ‪ 3131/2/73‬در اجالس شوراي‬
‫امنيت سازمان ملل شركت و ديدگاه هاي جمهوري اسالمي ايران را تشريح نموده و يك طرح سه ماده اي را‬
‫براي پايان دادن به جنگ از طريق مذاكره به شرح ذيل ارائه كرد‪:‬‬
‫الف ـ بازگشت همه نيروهاي عراقي از خاک ايران‬
‫ب ـ اعالم آتش بس‬
‫ج ـ اقدامات ميانجيگرانه و حضور ناظران سازمان ملل در مرزهاي دو كشور‬
‫سخنراني شهيد رجايي در سازمان ملل و نشان دادن آثار شكنجه هاي دوران رژيم شاهنشاهي در بدن خود‪،‬‬
‫شرايط تبليغاتي خوبي را در سطح جهاني براي ايران فراهم كرد‪ .‬اما تغيير محسوسي در مواضع سازمان ملل به‬
‫نفع ايران ايجاد نكرد و تالش هاي ايران براي وادار كردن شوراي امنيت سازمان ملل به محكوم كردن تجاوز‬
‫عراق و خروج ارتش عراق از خاک ايران به جايي نرسيد‪.‬‬
‫سازمان كنفرانس اسالمی و جنگ‬
‫با گذشت چند روزي از جنگ‪ ،‬دبيركل سازمان كنفرانس اسالمي با سفر به عراق و ايران‪ ،‬در جهت آتش بس‬
‫و پايان دادن به جنگ‪ ،‬تالش نمود‪ .‬آقاي حبيب شطي دبيركل سازمان كنفرانس اسالمي در رأس هيئتي به‬
‫ايران آمد و با مسئولين كشور از جمله امام خميني ديدار كرد امام خميني در صبح روز ‪ 75‬مهر ‪ 3131‬خطاب به‬
‫ايشان مطالبي به اين شرح بيان كردند كه مي توان آنها را شرايط ايران براي خاتمه دادن به جنگ تلقي نمود‪" :‬‬
‫اآلن جنگ در ايران است و اين خود دليل بر تهاجم آنها بر ماست و اگر ما مهاجم بوديم در عراق بوديم‪ .‬بدون‬
‫هيچ سابقه و بدون هيچ دليلي با پايمال كردن تمام مواضع بين المللي‪ ،‬صدام اقدام به هجوم به ايران كرد‪ ....‬البته‬
‫هر كس اين چنين جناياتي بكند و شهرها و روستاهاي ما را بگيرد‪ ،‬آرزو مي كنم آتش بس برقرار باشد‪ .‬او‬
‫خورده است و برده است و ظلم كرده است و ما‪ ،‬خسارات بدون جهت ديده ايم‪ .‬اين امري است كه اين طور‬
‫امكان ندارد‪ .‬دولتها اگر مي خواهند عملي بكنند و صلح و صفا باشد‪ ،‬بايد با آن كسي كه مهاجم بوده است و‬
‫هجوم كرده است به يك مملكت اسالمي ‪ ....‬با او قتال كنند تا اينكه برگردد به امر خدا‪ .‬برگشتن به امر خدا‪،‬‬
‫مجرد اين نيست كه از كشور ما بيرون برود‪ ،‬خسارات ايران را‪ ،‬خسارات مالي ايران را – خسارات جاني قابل‬
‫جبران نيست – بايد جبران كند و قواي خودش را بيرون بكشد و دستش را از مملكت عراق كوتاه كند و‬
‫حكومت غاصب خودش را كنار بگذارد و ملت عراق را آزاد بگذارد‪ ،‬براي اينكه سرنوشت خودشان را بدست‬
‫بگيرند‪ .‬مسئله نزاع بين يك حكومت و حكومت نيست‪ ،‬مسئله هجوم يك بعث عراقي غير مسلم است بر يك‬
‫حكومت اسالمي و اين قيام كفر عليه اسالم است و بر همه مسلمين قتال بر او واجب است‪ ....‬ما هرگز بنا‬
‫نداريم در مملكت ديگري دخالتي بكنيم يا هجومي بكنيم‪ ،‬هجوم از طرف آنها ست و بر خالف ميل ملت است‪.‬‬
‫اين حكومت ها بيايند و ملت عراق را آزاد كنند و آزادي ملت عراق را تضمين كنند‪ .‬ببينند كه ملت عراق آيا‬
‫اين حكومت را مي خواهد يا نمي خواهد؟ ‪ ....‬صدام آن قدري كه به مملكت خودش جرم مرتكب شده است و‬
‫آن قدري كه رجال ديني و اسالمي را قتل عام كرده است‪ ،‬آنقدر به مملكت ما تجاوز نكرده است‪ ....‬ما با‬

‫‪131‬‬
‫كسي دعوا نداريم لكن خسارات عراق و ايران را مي خواهيم‪ .‬ما مي خواهيم اسالم را حفظ كنيم و با بودن اين‬
‫حزب در عراق‪ ،‬اسالم در خطر است‪ ،‬درخطر كفر است‪ ....‬ما از خداي تبارک و تعالي مي خواهيم كه بين‬
‫مسلمين اتفاق و وحدت باشد تا ديگران ما را نچاپند و ما خودمان مستقل باشيم و كشور خودمان را‪ ،‬خودمان‬
‫اداره كنيم‪ 21".‬در پايان اين ديدار دبيركل سازمان كنفرانس اسالمي از امام خميني پرسيد‪ :‬آيا اجازه مي دهند‬
‫كه عده اي از رؤساي دولت هاي اسالمي در رأس هيئتي جهت بررسي به ايران بيايند و با شما ديدار كنند‪ ،‬امام‬
‫در پاسخ فرمودند‪ " :‬براي رسيدگي به جنايات صدام‪ ،‬آمدن به ايران مانعي ندارد‪ ".‬سازمان كنفرانس اسالمي‬
‫تالشهايي را براي برقراري آتش بس انجام داد ولي به موفقيتي نرسيد‪.‬‬
‫عراق و آتش بس‬
‫ارتش عراق نتوانست با بكارگيري تمام استعداد و توان خود و انجام يك تهاجم گسترده‪ ،‬به تمام اهداف نظامي‬
‫خود دسترسي پيدا كند و اين امر باعث شد تا دولت عراق به اين نتيجه برسد كه ادامه تهاجم نظامي باعث‬
‫تسليم ايران نخواهد شد و بهتر است تا با حفظ سرزمين هاي اشغال شده‪ ،‬راهي براي پذيرش خواسته هاي خود‬
‫از سوي ايران‪ ،‬فراهم آورد‪ .‬دولت عراق بخوبي احساس كرده بود كه توان كافي براي توسعه عمليات نظامي در‬
‫خاک ايران را ندارد و گسترش بيش از حد يگان هايش‪ ،‬موجب افزايش آسيب پذيريهاي وي مي گردد‪.‬‬
‫بنابراين پس از يك هفته از آغاز جنگ و تصرف بخش هايي از سرزمين ايران‪ ،‬دولت عراق به منظور تثبيت‬
‫پيروزي هاي خود درخواست آتش بس سازمان ملل را در روز ‪ 3131/2/3‬برابر با ‪ 75‬سپتامبر ‪3153‬‬
‫پذيرفت‪ 53.‬در اين روز قطعنامه ‪ 421‬از سوي شوراي امنيت سازمان ملل صادر شده بود كه عراق با پذيرش آن‪،‬‬
‫تالش داشت تا در يك جنگ ‪ 3‬روزه به اهداف خود برسد‪ .‬ايران اين قطعنامه را نپذيرفت و بر عقب نشيني‬
‫ارتش عراق از خاک ايران تأكيد ورزيد‪.‬‬
‫در همين حال‪ ،‬سياست عراق در مورد آتش بس و جنگ به شرح ذيل پيگيري مي شد‪:‬‬
‫‪ -3‬آتش بس‬
‫‪ -7‬مذاكره براي رفع اختالفات سياسي و مرزي و تغيير قرارداد ‪ 3123‬الجزاير‬
‫‪ -1‬عقب نشيني به مرزها براساس توافق هاي بند ‪7‬‬
‫امام خميني در واكنش به درخواست رئيس جمهور عراق براي پذيرش آتش بس در روز ‪ 3131/2/5‬طي‬
‫سخناني فرمودند‪ " :‬صدام حسين دستش را دراز كرده براي اينكه با ما مصالحه كند‪ .‬ما با او مصالحه نداريم‪.‬‬
‫يك آدمي است كه كافر است‪ ،‬يك آدمي است كه فاسد است‪ ،‬مفسد است و مفسد را ما نمي توانيم با او‬
‫مصالحه كنيم‪ .‬ما تا آخر با آنها جنگ خواهيم كرد و انشاء اهلل تعالي پيروز خواهيم شد‪ ...‬اينها براي اينكه فاسد‬
‫و مفسد هستند‪ ،‬ما با اين اشخاص مذاكره نمي كنيم‪ .‬بله‪ ،‬اگر اينها بروند كنار و از همه جا بروند و بيرون بروند‬
‫از همه جا و تسليم بشوند‪ ،‬ما آن وقت ممكن است به واسطه اينكه بين مسلمين خيلي تفرقه نشود‪ ،‬ما هم يك‬
‫ارزيابي امام خميني از درخواست آتش بس از سوي عراق اين بود كه‪" :‬صدام زماني به‬ ‫سكوتي بكنيم‪".‬‬
‫دروغ پيشنهاد صلح مي كرد كه ايران زير تاخت و تاز صداميان خونخوار بسر مي برد‪ ،‬او با اين مقصد شيطاني‬

‫‪132‬‬
‫تصميم داشت هر چه زودتر خوزستان را تصرف نموده و با در دست داشتن منابع بزرگ نفتي و حمايت‬
‫قدرتهاي جهانخوار‪ ،‬منطقه را به آتش و خون بكشد‪ ،‬چرا كه ديو سركش نفس حيواني او حد و مرزي نمي‬
‫‪57‬‬
‫شناسد و تا منطقه از لوث وجود او پاک نشود روي امنيت نخواهد ديد‪".‬‬
‫در چنين شرايطي‪ ،‬سياست ايران در برابر درخواست آتش بس از سوي دولت عراق‪ ،‬به قرار ذيل بود‪:‬‬
‫‪ -3‬آتش بس‬
‫‪ -7‬عقب نشيني ارتش متجاوز عراق به مرزهاي بين المللي بر اساس مفاد قرارداد ‪ 3123‬الجزاير‬
‫‪ -1‬مذاكره با دولت عراق و رفع ابهامات و حل اختالفات‬
‫علت اينكه ايران توانست سياست فوق را اتخاذ نمايد اين بود كه ارتش عراق نتوانست در روزهاي آغاز جنگ‬
‫هيچ مركز حساس سياسي‪ ،‬هيچ مركز ثقل اقتصادي و هيچ هدف مهم نظامي كه موجب اعمال يك فشار جدي‬
‫تعيين كننده بر ايران باشد را تصرف نمايد‪ .‬پيشروي ارتش عراق نتوانست وارد عمق استراتژيك ايران شود و‬
‫بنابراين تهديد عمده اي را بر نظام سياسي ايران اِعمال نكرد‪ .‬بنابراين راهبرد نظامي عراق نتوانست اهداف‬
‫سياسي اين كشور را تحقق بخشد‪ .‬بنابراين مي توان گفت كه مقاومت مردم و نيروهاي مسلح و عدم كفايت‬
‫نيروهاي نظامي عراق در تحقق اهداف خود‪ ،‬موجب شد تا مسئولين آن كشور به اين نتيجه برسند كه‬
‫برآوردهايشان از وضعيت ايران و توان نيروهاي عراقي غلط بوده است و آنها را مجبور به درخواست آتش بس‬
‫كرده است‪.‬‬
‫دیدگاه امام خمینی نسبت به جنگ‬
‫امام خميني طي مصاحبه اي در ‪ 3131/2/32‬ديدگاه هاي خود را نسبت به جنگ اينگونه بيان مي كنند‪ " :‬ما به‬
‫تبع اسالم با جنگ هميشه مخالفيم و ميل داريم كه بين همه كشورها آرامش و صلح باشد‪ .‬لكن اگر جنگ را‬
‫بر ما تحميل كنند‪ ،‬ما و تمام ملتمان جنگجو است و با تمام قوا مقابله مي كنيم ولو اينكه همه ابر قدرتها هم‬
‫دنبال او باشد‪ .‬براي اينكه ما شهادت را يك فوز عظيم مي دانيم و ملت ما هم شهادت را به جان و دل قبول مي‬
‫كند‪ .‬از جنگ نخواهيم هراسيد و مرد جنگ هستيم‪ ،‬لكن مايل نيستيم به اينكه جنگ واقع بشود‪ .‬اآلن دولت‬
‫دست نشانده و جنايتكار عراق به شهرهاي ما و مردم عادي حمله كرده و ديشب نيز در دزفول حمله كردند و‬
‫با موشك هاي خودشان‪ ،‬بسياري از مردم كشتند ولي ما مواضع آنها را خواهيم زد و آتيه جنگ با ماست‪....‬‬
‫بعثي ها انشاء اهلل از عراق خواهند رفت و يك دولت اسالمي در آنجا خواهد آمد‪ .‬ما با كمال قدرت از خودمان‬
‫دفاع خواهيم كرد و كشور عراق را از دست اين جنايتكاراني كه نوكر ابر قدرتها هستند‪ ،‬نجات خواهيم داد‪....‬‬
‫اميدواريم‪ ....‬كشور و ملت عراق را كه برادر ما هستند‪ ،‬آزاد كنيم تا خود كشور عراق و ملت بر سرنوشت‬
‫‪51‬‬
‫خودش حكومت كند و حكومت را خودش تعيين كند‪ .‬و ما برنده جنگ هستيم و هيچ ترديدي در اين نيست‪.‬‬
‫پس از درخواست آتش بس از سوي عراق‪ ،‬امام خميني مواضعي به شرح ذيل در برابر آن اتخاذ كردند‪ :‬ايشان‬
‫طي پيامي به ملت و ارتش عراق در ‪ 3131/2/37‬مرقوم فرمودند‪ .... :‬صدام پس از آن همه شرارت و خونريزي‬
‫و حمله به شهرهاي بيگناه و مسلمين بي پناه‪ ،‬اكنون تقاضاي آتش بس كرده است‪ .‬البته هر جنايتكار و‬

‫‪133‬‬
‫غارتگري‪ ،‬پس از جنايت مايل است حريف‪ ،‬ساكت باشد تا او با كمك گيري از اشرار و ديگر همجنسان خود‬
‫و تجديد قوا‪ ،‬به شرارت و خونريزي خود اداهد دهد‪ .‬لكن ملت و قواي مسلح ما تا " پيروزي نهايي " و " انتقام‬
‫جنايات حزب خونخوار بعث" از پاي نخواهد نشست و به نبرد خود دالورانه ادامه خواهند داد و به بازيگري‬
‫هاي دزدان بين المللي اعتنا نخواهند كرد‪ 54.‬امام خميني جنگ را فرصتي مي دانستند تا ملت غيور عراق‪،‬‬
‫سكوت را شكسته و با فرياد اهلل اكبر به پا خاسته و دشمنان اسالم و قرآن را به سزاي خودشان برساند‪ .‬ايشان‬
‫طي پيامي در ‪ 3131/2/74‬مي فرمايند‪ " :‬اي عشاير دلير دجله و فرات‪ ،‬فرصت را از دست ندهيد و دشمن اسالم‬
‫و ميهن عزيز خودتان را با قيام قهرمانانه از پاي در آوريد و دين خود را به اسالم و قرآن مجيد ادا كنيد كه با‬
‫از دست دادن فرصت‪ ،‬بدبختي ها به شما رو خواهد آورد‪ 53.‬امام خميني در ‪ 3131/2/72‬به مناسبت عيد سعيد‬
‫قربان هدف دفاع از كشور اسالم و جهاد مقدس براي خدا را اينگونه بيان مي كنند‪ " :‬من اميد واثق دارم كه‬
‫ملت ما تن به ننگ نداده و نخواهد داد و تا " سقوط رژيم منحط بعث عراق" از پاي ننشينند و تا ملت شريف‬
‫‪53‬‬
‫عراق را از اختناق و جناياتي كه بر آنان سايه شوم افكنده‪ ،‬نجات ندهند دست از "جهاد مقدس" بر ندارند‪".‬‬
‫از سوي ديگر امام خميني معتقد بودند از آنجا كه صدام به ما بغي كرده‪ ،‬طغيان كرده و هجوم كرده است‪،‬‬
‫ممالك اسالمي طبق آيه شريفه فَقاتِلوُا اَلَتي تَبْغي حَتي تَفيءِ اِلي اَمرِ اهللِ‪ 52‬واجب است كه با دولت عراق مقاتله‬
‫كنند تا به ذكر خدا و به امر خدا بر گردد‪ ....‬ميزان ملتها هستند و ملتها با ما هستند‪ ....‬ما همچو به صدام و‬
‫حزب بعث عراق‪ ،‬سيلي خواهيم زد كه ديگر از جاي خودش بلند نشود‪ ....‬صدام بايد محاكمه شود همانطوري‬
‫كه كارتر بايد محاكمه بشود‪ 55.‬امام در ‪ 3‬آبان ‪ 3131‬به مناسبت عيد غدير طي سخناني درباره صلح مي فرمايند‪:‬‬
‫‪ ...‬با كي صلح بكنيم؟ اين هماني است كه يك كسي بگويد كه فرض كنيد پيغمبر اسالم با ابوجهل صلح‬
‫بكنند‪ .‬آخر قابل صلح نيست‪ .‬توئي كه اين همه جنايات به كشور خودت و كشور ما وارد كردي ‪ ....‬حاال‬
‫فرض كنيد رئيس جمهور ما ‪ ....‬در يك جلسه اي با شما جلسه كنند و دست بدهند و احوال پرسي كنند و‬
‫بگويند بياييد بسم اهلل‪ ،‬شط العرب مال شما‪ ،‬ديگر ما را رها كنيد‪ .‬مسئله اين است؟ ما جواب ملت عراق را چه‬
‫بدهيم؟ حاال ملت خودمان هيچ‪ ،‬جواب ملت عراق را چه بدهيم كه يك رژيمي كه چندين سال بر او حكومت‬
‫غاصبانه كرده است و آنقدر از جوان هاي آنها را كشته و آنقدر از جوان هاي آنها را معيوب كرده و آنقدر از‬
‫علماي آنجا را شهيد كرده و حال ما بنشينيم – ما كه ادعا مي كنيم مسلمانيم – بنشينيم سر يك ميز و با ايشان‬
‫صحبت كنيم كه بياييد با هم مصالحه كنيم؟ جواب ما – حاال جواب خدا هيچ كه بايد جواب بدهيم – جواب‬
‫انبيا هيچ كه بايد جواب بدهيم‪ ،‬جواب مالئكه اهلل هيچ كه بايد جواب بدهيم‪ ،‬جواب مستضعفين هيچ‪ ،‬كه بايد‬
‫جواب بدهيم‪ ،‬جواب اين ملت عراق را ما چه بدهيم‪ ....‬ما چه صلحي داريم؟ ‪ ....‬مسئله ما مسئله مكتبي است‪،‬‬
‫مسئله دلخواهي نيست‪ .‬ما سر اسالم دعوا داريم‪ ....‬ما با اينها هيچ راه مصالحه اي نداريم‪ ....‬اسالم و ضد اسالم نمي‬
‫شود با هم تفاهم كنند‪ .‬بله‪ ،‬اسالم اجازه داده به اينكه اگر يك كسي مسلمان شد ‪ ....‬او را قبول كنيد‪ ....‬ايشان‬
‫دست بردارد از اين كارها و از مملكت عراق هم دست بردارد و بشود يك نفر مثل افراد عادي و توبه كند و‬
‫بگويد من مسلمان شده ام‪ ،‬حاال اَالِسْالمُ يَجِبُّ ما قَبْلَهُ ( اسالم آن چرا كه قبالً بوده مي پوشاند‪ ....) .‬اين اصالً‬

‫‪134‬‬
 ‫‪51‬‬
‫قابل اصالح نيست ‪ ...‬ماها چه كاره ايم كه برويم بنشينيم با اينها صلح كنيم‪.‬‬
‫عدم پذیرش آتش بس و تصمیم به دفاع‬
‫هيئت هاي ميانجي كه به ايران مي آمدند بيرون رفتن ارتش عراق از خاک ايران را نمي پذيرفتند و بحث‬
‫غرامت را هم مطرح نمي كردند‪ .‬آنها مي گفتند اول مذاكره كنيد تا نتيجه آن‪ ،‬بيرون رفتن عراق از خاک شما‬
‫شود‪.‬آنها مي گفتند اول آتش بس شود و بعداً مذاكره كنيد‪ .‬ايران مي دانست كه قبول كردن آتش بس به‬
‫معني ماندن هميشگي ارتش عراق در سرزمين ايران خواهد بود و به آساني نمي شود سرزمينهاي اشغالي را از‬
‫دست ارتش عراق بيرون آورد‪ 13.‬طبيعي بود كه ايران با توجه به تجربيات جنگ هاي اسرائيل با اعراب و در‬
‫اشغال نگه داشتن برخي از سرزمين هاي عربي مانند جوالن پس از ‪ 43‬سال‪ ،‬نمي توانست اشغال بخش هايي از‬
‫سرزمين خود را مانند منطقه نفت خيز خوزستان پذيرفته و به انتظار ساليان طوالني مذاكره‪ ،‬بنشيند‪ .‬بنابراين با‬
‫توجه به نكات فوق‪ ،‬ايران تصميم گرفت تا با تكيه بر مؤلفه هاي ذيل كه معموالً عوامل موفقيت در جنگ ها‬
‫به حساب مي آيند‪ ،‬ارتش متجاوز را از سرزمين خود بيرون نمايد‪.‬‬
‫الف‪ -‬اراده و باور ملي‬
‫ب‪ -‬رزمندگان با ايمان و پرانگيزه و قدرت مقاومت آنها‬
‫ج‪ -‬تأمين منابع مالي و امكان پشتيباني مستمر‬
‫د‪ -‬كيفيت و كميت جنگ افزار‪ ،‬ابزارهاي مورد نياز و تالش براي كسب فناوري هاي پيشرفته‬
‫با آغاز جنگ و ارائه ديدگاه هاي امام‪ ،‬مردم و نيروهاي مسلح متوجه تكليف خود شده و نيروهاي مسلح ايران‬
‫بالفاصله از خود واكنش نشان داده و عازم جبهه هاي جنگ براي مقابله با ارتش متجاوز عراق شدند‪ .‬از سوي‬
‫ديگر مقاومت مردمي در دفاع از شهرها و روستاهاي مورد تجاوز توسعه يافت و ايران براي جلوگيري از ادامه‬
‫پيشروي هاي ارتش بعثي در خاک كشور‪ ،‬تمام توان خود را بكار گرفت‪.‬‬
‫تداوم جنگ از سوي عراق پس از ناكامی هاي اولیه‬
‫عراق پس از ناتواني در رسيدن كامل به اهداف نظامي‪ ،‬سه گزينه به شرح ذيل پيش روي خود داشت‪:‬‬
‫الف‪ -‬عقب نشيني از مناطق اشغالي و بازگشت به مرز‬
‫چنين اقدامي موجب زير سؤال رفتن آغاز جنگ از سوي رژيم بعثي عراق مي گرديد و پيروزي ايران‪ ،‬تلقي مي‬
‫شد‪.‬بنابراين اتخاذ چنين تصميمي براي دولتمردان عراق بسيار سخت و دشوار بود‪.‬‬
‫ب‪ -‬پيشروي در داخل خاک ايران و تأمين اهداف برنامه ريزي شده‬
‫دولت عراق بسيار عالقمند بود و سعي كرد تا با قدرت نظامي بتواند اهداف تعيين شده در جنگ را در فاصله‬
‫زماني كوتاهي تأمين نمايد ولي با مواجه شدن با قدرت مقاومت ايران‪ ،‬احساس كرد كه قدرت نظامي الزم را‬
‫براي رسيدن به چنين هدفي در اختيار ندارد و نياز به زمان بيشتري براي توسعه توان نظامي و فراهم كردن‬
‫تجهيزات و ملزومات مورد نياز دارد‪.‬‬
‫ج‪ -‬استقرار در مناطق اشغالي و تالش براي حفظ آنها جهت گرفتن امتياز از ايران‬

‫‪135‬‬
‫گرچه ارتش عراق نتوانست كل استان خوزستان را به اشغال كامل در آورد ولي هزاران كيلومتري كه از خاک‬
‫ايران به تصرف درآورده بود بسيار با ارزش و مهم بود به گونه اي كه نمي توانست آنها را ناديده بگيرد‪.‬به نظر‬
‫مي رسد كه دولت عراق از بين گزينه هاي مختلف‪ ،‬گزينه سوم را انتخاب نمود تا بتواند با استفاده از اهرم‬
‫اشغال سرزمين هاي ايران به اهداف سياسي خود در جنگ دست يابد‪ .‬تصور عراق اين بود كه تداوم جنگ و‬
‫عدم موفقيت ايران در بازپس گيري سرزمين هاي خود‪ ،‬موجب تشديد و توسعه اختالفات سياسي در ايران شده‬
‫و عراق مي تواند در مذاكرات سياسي‪ ،‬امتيازات الزم را از ايران كسب نمايد‪ .‬بنابراين ارتش عراق با توسعة‬
‫سازمان پدافندي خود و استفاده از امكانات مهندسي‪ ،‬سعي در ايجاد موانع و استحكامات در جلوي مواضع يگان‬
‫هاي خود داشت تا بتواند با اطمينان‪ ،‬سرزمين هاي اشغالي ايران را حفظ نمايد‪.‬‬
‫اقدامات نظامی ایران و انجام عملیات محدود و چریکی‬
‫ايران عالوه بر مقاومت در مناطق مرزي و بخصوص در جنگ هاي شهري به منظور كند كردن پيشروي ارتش‬
‫عراق در خاک كشور‪ ،‬سعي كرد تا با استفاده از شرايط طبيعي زمين و انداختن آب در جلوي قواي دشمن از به‬
‫اشغال در آمدن شهرهايي مانند اهواز‪ ،‬جلوگيري نمايد‪ .‬همچنين با انجام عملياتهاي چريكي‪ ،‬جنگ و گريز و‬
‫شبيخون‪ ،‬كه معموالً توسط نيروهاي مردمي‪ ،‬واحدهاي سپاه و گروه جنگ هاي نامنظم با فرماندهي شهيد‬
‫چمران صورت مي گرفت تالشمي شد تا محيط را براي عمليات ارتش عراق ناامن گردد‪ .‬عالوه بر اينها‪،‬‬
‫عمليات هاي محدودي نيز توسط واحدهايي از نيروهاي سپاه كه در هر جبهه‪ ،‬يك محور عملياتي تشكيل داده‬
‫بودند‪ ،‬انجام مي شد‪ .13‬اين عملياتها بيشتر نقش تثبيت كنندگي جبههها را داشت چون عمدتاً پارتيزاني و به‬
‫صورت شبانه انجام ميشد‪ ،‬نهايتاً چند تانك‪ ،‬ميزدند يا چند اسير ميگرفتند‪ .‬شايد اسرائي كه در جنگهاي‬
‫نامنظم گرفته شده كمتر از ‪ 333‬نفر يا كل تانكهايي كه زده شده كمتر از ‪ 333‬دستگاه بوده است و شايد‬
‫ارتش عراق تنها از ‪ 333‬كيلومتر مربع عقب نشيني كرده باشد اما فايده بزرگ اين عملياتها بازداشتن ارتش‬
‫عراق و زمين گير كردن آن بود‪ .‬بنابراين به عنوان كمكي براي تثبيت خطوط دفاعي نقش مؤثري داشتند و‬
‫كميت براي آنها مالک نبود‪ .‬با انجام هر عمليات محدود‪ ،‬تجربيات آن جمع آوري و اين تجربيات به‬
‫فرماندهان ساير جبهه ها منتقل مي گرديد‪ .‬سرعت و استعداد يادگيري نيروهاي داوطلب مردمي‪ ،‬بسيار باال بود‬
‫و موجب توسعه يادگيري و استفاده از تجربيات‪ ،‬در جبهه ها مي گردد‪ .‬تعدادي از اين عملياتها را شهيد‬
‫چمران و يك بخش را هم نيروهاي داوطلب سپاه انجام ميدادند‪ .‬اولين عمليات شبانه سپاه در اسفند ‪ ،3131‬در‬
‫قصرشيرين به روستايي به نام "كلينه" انجام شد‪.‬در اين عمليات نيروهاي سپاه توانستند تعداد‪ 33‬نظامي عراقي را‬
‫به اسارت بگيرند‪ .‬اين شايد بزرگترين عمليات پارتيزاني و چريكي بود كه در قصر شيرين و سرپلذهاب اتفاق‬
‫افتادكه سردار همداني فرماندهي آن محور را بر عهده داشتند‪ ..‬همچنين سپاه در ساعت ‪ 5‬صبح روز ‪ 73‬اسفند‬
‫‪ 3131‬اولين عمليات محدود خود را با استعدادي در حدود ‪ 333‬نفر در جبهه غرب سوسنگرد عليه مواضع يك‬
‫گردان مكانيزه ارتش عراق كه در آن سوي رودخانه نيسان موضع گرفته بود‪ ،‬انجام داد‪ .‬در اين عمليات كه تا‬
‫‪ 37‬ظهر به طول انجاميد‪ ،‬رزمندگان اسالم موفق شدند ‪ 33‬نظامي دشمن را اسير و تعدادي از تانكها و نفربرهاي‬

‫‪136‬‬
‫آن را به غنيمت بگيرند‪ .‬در اين عمليات ‪ 31‬نفر از نيروهاي خودي نيز به شهادت رسيدند‪.‬توپخانه ارتش از اين‬
‫عمليات كه با نام امام مهدي ( عج )صورت گرفت‪،‬پشتيباني نمود‪.‬البته مشخص بود كه با عمليات چريكي و‬
‫محدود نمي شود ارتش عظيم عراق را ازسرزمين هاي اشغالي بيرون كرد ولي اين نوع فعاليتها مي توانست‬
‫موجب ورزيده شدن رزمندگان وراحت نگذاشتن قواي دشمن شود‪.‬از سوي ديگر‪،‬اين اقدامات كوچك موجب‬
‫شدتا ارتش عراق وادار شود آرام آرام از سيم خاردار وميدانهاي مين جهت حفاظت از خود استفاده نمايد‬
‫ومهندسي جنگ را راه اندازي كند‪.‬‬
‫عملیات هاي منظم چهار ماه اول جنگ‬
‫در چهار ماه اول جنگ‪ ،‬ارتش عراق نوار مرزي ايران از شمال قصر شيرين تا اطراف آبادان بجز منطقه بين‬
‫چنگوله تا دهلران و نيز رقابيه تا بستان را به اشغال خود در آورد‪ .‬قسمت هاي مهمي از خاک ايران در سرتاسر‬
‫ساحل رودخانه كرخه تا بسياري از مناطق جنوب اهواز و غرب رودخانه كارون در تصرف و كنترل ارتش‬
‫بعثي قرار داشت‪ .‬در اين شرايط زماني ايران يا مي بايستي به آتش بس تن مي داد و اشغال سرزمين هاي خود‬
‫را مي پذيرفت و يا با انجام عمليات تهاجمي‪ ،‬قواي دشمن را از خاک ايران بيرون مي كرد‪ .‬راهبرد نظامي‬
‫ايران‪ ،‬بيرون راندن و اخراج ارتش متجاوز عراق از خاک كشور بود‪ .‬در ‪ 1‬ماهه اول جنگ‪ ،‬فرماندهي كل قوا‬
‫بر عهده رئيس جمهور وقت آقاي ابوالحسن بني صدر بود‪ .‬ايشان تكيه زيادي بر بازسازي قدرت ارتش و‬
‫بكارگيري يگان هاي ارتش در عمليات تهاجمي نظامي داشت‪ .‬بر همين اساس‪ ،‬تالش هايي براي بازپس گيري‬
‫اراضي اشغالي با تكيه بر يگانهاي ارتش صورت گرفت‪.‬خوش بيني زيادي در مورد توان ارتش وناچيز شمردن‬
‫قدرت نظامي عراق وجود داشت‪ .‬در اين راستا‪ ،‬چهار عمليات مهم آفندي در نيمه اول سال ‪ 3131‬و باگذشت‬
‫مدت كمي از آغاز تهاجم ارتش بعثي عراق‪ ،‬از سوي ارتش جمهوري اسالمي طرح ريزي و به شرح ذيل به‬
‫مورد اجرا گذاشته شد‪.‬‬
‫عملیات پل نادري‬
‫عمليات اول در منطقه پل نادري و در منطقه غرب دزفول و در پاي پل رودخانه كرخه در تاريخ ‪ 71‬مهرماه‬
‫‪ 3131‬انجام شد ‪ .‬درطرح عمليات‪ ،‬پيش بيني شده بود كه لشكر ‪ 73‬حمزه به همراه تيپ ‪ 7‬دزفول ‪ ،‬كل منطقه‬
‫غرب رودخانه كرخه تا مرز فكه را تصرف نمايد‪.‬لشكر ‪ 33‬زرهي قزوين هم در سبزآب انديمشك به عنوان‬
‫احتياط بود كه پس از شكسته شدن خط دشمن ادامه دهد‪ 17.‬روز قبل از عمليات‪ ،‬رئيس جمهور و نخست وزير‬
‫به همراه فرماندهان ارتش در پايگاه چهارم شكاري دزفول ‪،‬طرح عمليات را مورد برسي قرار دادند‪ .‬از بني صدر‬
‫سوال شد وقتي نيروها به فكه رسيدند‪،‬چه مي كنند؟ او توضيح داد بنا بدستور است‪ ،‬يا به سمت خاک عراق به‬
‫سمت عماره مي رويم و يا عقبه لشكر ‪ 1‬زرهي ارتش عراق در چزابه را مي بنديم‪ 11.‬در حاليكه هنوز واحدهاي‬
‫لشكر ‪ 73‬در حال پياده شدن از قطار بودند و هنوز تيپ ‪ 1‬آن در تهران بود‪ ،‬به اين لشكر مأموريت داده شد تا‬
‫با تيپ ‪ 3‬خود به تپه هاي رادار بعنوان تالش اصلي و با تيپ ‪ 7‬خود به تپه هاي علي گره زد بعنوان تك‬
‫پشتيباني‪ ،‬حمله نمايند‪ .‬در آن زمان تصور بر اين بود كه نيازي به شناسايي و طرح ريزي مانور بر اساس‬

‫‪137‬‬
‫آخرين استعداد و آرايش ارتش عراق نيست‪ .‬به يگان ها گفته مي شد كه چيزي در مقابل شما نيست و فشار‬
‫رواني براي حمله به ارتش عراق زياد بود‪ .‬فرمانده نيروي زميني ارتش سرتيپ ظهير نژاد مي گفت‪ :‬اگر تحت‬
‫هر شرايط به اين دشمن حمله نكنيم هم‪ ،‬مردم به سر ما خواهند ريخت و هم عراق از پل كرخه عبور كرده و‬
‫ديگر كسي جلودارش نيست‪ .‬بنابراين لشكر ‪ 73‬حمزه با سه گردان پياده ويك گردان تانك به ‪ 7‬لشكر دشمن‬
‫با استعدادي بيش از ‪ 73‬گردان مانوري‪ ،‬حمله نمود‪ .‬تك اصلي تا نزديك بعدازظهر موفق شد قواي دشمن را در‬
‫حدود ‪ 2‬كيلومتر به عقب براند‪ ،‬تك پشتيباني هم به سمت هدف خود حركت مي نمايد‪ .‬الزم به ذكر است كه‬
‫هنوز باقيمانده هاي تيپ هاي ‪ 3‬و‪ 1‬در حال پياده شدن از قطار بودند‪ .‬به هر حال بعدازظهر‪ ،‬لشكر ‪ 33‬عراق‬
‫پاتك نمود و لشكر ‪ 73‬كه استعدادي كمتر از ‪ 33‬درصد داشت‪،‬به عقب باز گشت و تنها توانست سرپل‬
‫مختصري را در كرانه باختري پل نادري تصرف نمايد‪ .‬با انجام اين عمليات‪ ،‬قرار بود نيروهاي خودي تا مرز‬
‫فكه پيشروي نمايند و قواي دشمن را به عقب برانند‪ ،‬ولي به دليل " طرحريزي تعجيلي"‪" ،‬عدم برآورد صحيح‬
‫از توان دشمن" و نيز "عدم بكارگيري مناسب نيروهاي داوطلب مردمي" و همچنين "عدم اتخاذ تاكتيك‬
‫مناسب و نداشتن تجربه و عدم رعايت اصول اساسي رزم" و " نداشتن نيروي احتياط "‪ ،‬اين عمليات موفقيت‬
‫چنداني را در بر نداشت‪ .‬تلفاتي هم به نيروهاي خودي وارد آمد و تيپ ‪ 3‬لشكر ‪ ،73‬هفده دستگاه تانك خود را‬
‫از دست داد‪ .‬در آن زمان تا حد زيادي نسبت به ارتش عراق‪ ،‬خوشبينانه نگاه مي شد و توان آن‪ ،‬زياد ارزيابي‬
‫نمي شد‪ .‬با استقرار لشكر ‪ 73‬در منطقه پل نادري‪ ،‬تالش و اقدام لشكر ‪ 3‬تقويت شده ارتش عراق براي عبور از‬
‫رودخانه كرخه و پل نادري در ‪ 3131/1/1‬ناكام ماند‪ .‬در اين منطقه پدافندي‪ ،‬لشكر ‪ 73‬توانست در ماههاي بعد‪،‬‬
‫با آفندهاي محدودي‪ ،‬سرپل هايي در انكوش‪ ،‬كوت كاپن‪ ،‬شوش و ثلش در آن سوي رودخانه كرخه بدست‬
‫آورد‪.‬‬
‫عملیات جاده ماهشهر‬
‫عمليات دوم به منظورتصرف و باز كردن جاده ماهشهر‪ -‬آبادان در تاريخ ‪ 1‬آبان ‪ 3131‬با كمك گردان ‪344‬‬
‫پياده از ارتش و گردان ‪ 733‬ژاندارمري‪ 14‬به همراه ‪ 33‬نفر از نيروهاي مردمي و تعدادي از دانشجويان دانشكده‬
‫افسري وتعدادي تانك صورت گرفت‪ .‬اين عمليات در حالي انجام شد كه خرمشهر در آستانه سقوط بود و‬
‫ارتش عراق به ‪ 3‬كيلومتري اهواز در دُبِّ حردان رسيده بود‪ .‬درآن شرايط‪ ،‬تنها مسير تداركات رزمندگان‬
‫مستقر در آبادان ازطريق رودخانه بهمنشير بود و ‪32‬ساعت از ماهشهرتا آبادان طول مي كشيد‪ .‬در تاريخ‬
‫‪ 3131/5/7‬در جلسه اي با حضور رئيس جمهور‪ ،‬سرهنگ فروزان فرمانده قرارگاه اروند‪ ،‬اعالم كرد ما در محور‬
‫ماهشهر آبادان به هر ترتيب كه شده به دشمن حمله مي كنيم تا سرعت پيشروي ارتش عراق گرفته شود و‬
‫يگان هاي ارتش بعثي با ما درگير شوند تا گردان ‪ 331‬پياده به فرماندهي سرهنگ كهتري كه در راه است به‬
‫آبادن برسد و دشمن فرصت و امكان حمله به آبادان را پيدا نكند‪ .‬فرداي آن روز اين عمليات انجام شد و‬
‫نيروهاي عمل كننده در روز اول موفق شدند كه مقداري ارتش عراق را به عقب برانند ولي سپس با مورد‬
‫اصابت قرار گرفتن تانك ها روي جاده و حجم شديد آتش توپخانه و پاتك ارتش عراق با تلفات سنگين عقب‬

‫‪138‬‬
‫نشيني نمودند‪ 13.‬اين عمليات موجب شد تا ارتش عراق حدود ‪ 45‬ساعت قواي خود را در اين جبهه متمركز‬
‫نموده و در اين اثنا گردان ‪ 331‬وارد آبادان شد و حمله عراق به آبادان ناكام ماند‪ .‬به هر حال گرچه اين‬
‫عمليات موفقيت چنداني را در بر نداشت ولي توانست به بخشي از هدف خود كه درگير نگهداشتن ارتش عراق‬
‫بود برسد‪ .‬در آن شرايط زماني كه ارتش در معرض اين اتهام بود كه نمي خواهد بجنگد‪ ،‬و با بكارگيري دو‬
‫گران نامتجانس از ارتش و ژاندارمري و در فضايي كه ارتش عراق در حال تهاجم به جزيره آبادان بود‪ ،‬نمي‬
‫توان انتظاري بيش از نتايج به بار آمده داشت‪ .‬مهم آن است كه همه واحدها در تالش بودند تا به هر نحوه با‬
‫دشمن مقابله نمايند‪ .‬بنابراين به دليل عدم توازن قواي رزمي نسبت به توان دشمن‪ ،‬طبيعتاً اينگونه عملياتها كمتر‬
‫به موفقيت نائل مي شد‪.‬‬
‫عملیات نصر‬
‫عمليات سوم به اسم نصر و در روز ‪ 33‬دي ماه ‪ 3131‬از سوي دو تيپ از لشكر ‪ 33‬زرهي قزوين به همراه ‪7‬‬
‫گردان از نيروهاي سپاه‪ 13‬انجام شد‪ .‬در آن زمان‪ ،‬ارتش با اين سؤال مواجه بود كه چرا خيال تكان خوردن‬
‫ندارد و پس از گذشت بيش از ‪ 1‬ماه از جنگ‪ ،‬به مواضع دشمن حمله نمي كند‪ .‬در اوايل دي ماه بني صدر به‬
‫جبهه جنوب آمد و به رئيس ستاد مشترک و فرمانده نيروي زميني ارتش گفت‪ :‬فوراً يك جايي حمله كنيد‪،‬‬
‫همين روزهاست كه در شهر راهپيمايي شود كه ارتش چرا خوابيده است؟ يك هفته به شما فرصت مي دهم تا‬
‫در يك جايي به مواضع ارتش عراق حمله كنيد‪ .‬بر اين اساس‪ ،‬عمليات نصر در منطقه هويزه در جنوب غربي‬
‫شهر سوسنگرد شكل گرفت‪ .‬در طرح اين عمليات‪ ،‬تصرف پادگان حميد‪،‬ايستگاه حسينيه و در نهايت فتح‬
‫خرمشهر در نظر گرفته شده بود ‪ 12.‬لشكر ‪ 33‬با دو تيپ از فاصله خالي ‪ 33‬كيلومتري بين دو لشكر‪ 3‬و ‪ 1‬در‬
‫شرق هويزه استفاده نمود و به مواضع ارتش عراق در ساعت ‪ 1‬صبح و در روشنايي روز حمله كرد‪ 15.‬تيپ ‪7‬‬
‫اين لشكر‪ ،‬احتياط نيروي زميني در منطقه دوكوهه يعني در گلوگاه حياتي خوزستان بود و وارد عمل نشد‪ .‬در‬
‫طرح عمليات پيش بيني شده بود كه لشكر ‪ 17‬هم با ‪ 7‬تيپ از رودخانه كارون در فارسيات مقابل پادگان حميد‬
‫عبور كرده و با لشكر ‪ 33‬درجفير الحاق نمايد‪ 11.‬لشكر ‪ 33‬با يك مانور دوراني زرهي تا حدود ‪ 13‬كيلومتر به‬
‫سمت منطقه جفير پيشروي نمود و يك تيپ ارتش عراق از لشكر ‪ 3‬مكانيزه‪ 333‬را به تله انداخت و حدود ‪533‬‬
‫نظامي دشمن را اسير كرد‪ .‬مرحله اول عمليات با موفقيت انجام شد و بني صدر طي پيامي به امام خميني اظهار‬
‫اميدواري كرد كه مراحل بعدي نيز با پيروزي كامل به انجام خواهد رسيد‪ .‬امام خميني در پاسخ به نامه رئيس‬
‫جمهور در ‪ 3131/33/33‬فرمودند‪ :‬اميدوارم خبر پيروزي نهايي را به خواست خداوند تعالي به زودي دريافت‬
‫دارم‪ 333.‬از روز دوم پاتكهاي سنگين ارتش عراق‪ ،‬با استفاده از تيپ ‪ 33‬زرهي و با همكاري تيپ ‪ 41‬زرهي از‬
‫لشكر ‪ 1‬آغاز شد‪ .‬تيپ ‪ 33‬زرهي مجهز به تانكهاي ‪ T – 72‬ساخت شوروي بود كه از نظر سرعت گلوله‬
‫گذاري و نواخت تير نسبت به تانكهاي ايراني برتري داشتند‪ .‬با پشتيباني نيروي هوايي ارتش عراق‪ ،‬موفقيتهاي‬
‫قواي خودي ادامه نيافت و لشكر ‪ 33‬با برجاي گذاشتن حدود ‪ 313‬تانك و نفربر به مواضع اوليه خود در شمال‬
‫رودخانه كرخه بازگشت‪ 337.‬ارتش عراق موفق شد تانكهاي رها شده خود را كه در عمليات از دست داده بود‬

‫‪139‬‬
‫بازپس بگيرد‪ 331.‬بنا بود با اجراي اين عمليات‪ ،‬سرزمين هاي جنوب اهواز‪ ،‬آزاد گردد‪ .‬تعدادي در حدود ‪133‬‬
‫نفر از نيروهاي سپاه و بسيج نيز به فرماندهي حسين علم الهدي در اين عمليات كه در جنوب هويزه انجام شد‬
‫به همراه لشكر ‪ 33‬زرهي قزوين‪ ،‬شركت كردند‪ .‬ولي عدم برنامه ريزي درست براي آنها و نيز ناهماهنگي در‬
‫عقب نشيني و بي تجربگي و همچنين تهاجم قواي دشمن‪ ،‬موجب وارد آمدن تلفات سنگين به نيروهاي خودي‬
‫شد‪ .‬در اين عمليات تعداد ‪ 333‬نفر از رزمندگان از جمله تعدادي از دانشجويان پيرو خط امام مثل حسين علم‬
‫الهدي به شهادت رسيدند‪ .‬به هر حال عمليات نصر‪ ،‬يك عمليات آفندي زرهي موفق است كه به علت عدم‬
‫تعادل در توازن رزمي با قواي دشمن‪ ،‬در مواجهه با پاتك زرهي ارتش عراق‪ ،‬ناكام مي گردد‪.‬عقب نشيني‬
‫سريع اين عمليات‪ ،‬آسيب روحي زيادي به رزمندگان وارد نمود وآنها را دچار ياس و سردرگمي كرد‪.‬‬
‫عملیات توكل‬
‫عمليات چهارم مجدداً در ‪ 73‬دي ماه‪ 3131‬به فاصله ‪ 4‬روز از عمليات نصر در جاده ماهشهر‪ -‬آبادان با نام‬
‫عمليات توكل صورت گرفت‪ .‬اين عمليات از سوي قرارگاه اروند به منظور شكستن حصر آبادان وبه منظور باز‬
‫كردن هر دو جاده آبادان‪ -‬اهواز و آبادان‪ -‬ماهشهر و در حد يك گردان‪ ،‬طرح ريزي شد‪ 334.‬مأموريت گروه‬
‫رزمي ‪ 12‬زرهي شيراز‪ ،‬حمله به سرپل دشمن در شرق رودخانه كارون بود‪ .‬در آن زمان تيپ ‪ 7‬پياده لشكر ‪22‬‬
‫نيز در منطقه مستقر بود‪ .‬به يگانها گفته شد روي محور ماهشهر ـ آبادان تك كنيد‪ ،‬دشمن فرار كرده است و‬
‫عمليات مثل آب خوردن است‪ .‬عمليات انجام شد و تعداد ‪ 34‬تانك و نفربر ارتش از دست رفت و موفقيت‬
‫چنداني حاصل نشد‪ .‬اين عمليات نيز بدون انجام شناسائيهاي الزم و بدون بهره گيري از تجربيات عمليات هاي‬
‫گذشته و بدون حضور نيروهاي سپاه وداوطلبان بسيجي‪ ،‬به مرحله اجرا در آمد‪.‬‬
‫ارزیابی چهار عملیات چهار ماهه اول جنگ‬
‫چهار عمليات انجام شده در ماههاي اول جنگ توفيق چنداني در آزادسازي مناطق اشغالي كشور نداشت‪.‬اين‬
‫ناكامي‪،‬موجب كاهش روحيه نيروهاي خودي و اتخاذ راهبرد دفاعي از سوي ارتش شد‪ .‬ارتش عراق هم تصور‬
‫كرد كه نيروهاي مسلح ايران توانايي تهاجم گسترده به مواضع وي را ندارند و قواي متجاوز مي توانند در‬
‫خاک ايران باقي بمانند‪ 333.‬در طرح ريزي مانور ‪ 4‬عمليات انجام شده در ‪ 4‬ماهه اول جنگ‪،‬اصول كالسيك و‬
‫روش علمي رعايت نشد و بررسي هاي دقيقي از وضعيت ارتش عراق و توانمنديهاي خودي به طور كامل و‬
‫در حد الزم صورت نگرفت‪ ،‬بنابراين عمليات هاي مذكور با عدم موفقيت مواجه شدند‪ .‬علل اين ناكامي ها را‬
‫بايد در عدم شناسايي كافي از زمين‪ ،‬استعداد‪ ،‬گسترش و آرايش دشمن در منطقه عملياتي به علت تعجيل در‬
‫طرحريزي و اجراي عمليات و نيز عدم شناخت كافي نسبت به راهبرد عملياتي‪ ،‬تاكتيك ها و شيوه هاي جنگي‬
‫دشمن و همچنين ناديده گرفتن واقعيات ميدان جنگ جستجو نمود‪ .‬از سوي ديگر برآورد و تخمين نادرست از‬
‫توان و گسترش قواي دشمن‪ ،‬برتري توان رزمي ارتش بعثي عراق در منطقه عمليات و ناديده گرفتن توان‬
‫رزمي نسبي طرفين براي انجام عمليات و نيز عدم تأمين يگان هاي كافي مورد نياز براي تهاجم به قواي دشمن‬
‫هم مي تواند از علل ديگر باشد‪ .‬در كنار نداشتن تجربه جنگي كافي براي يگان هاي عمل كننده مي توان به‬

‫‪141‬‬
‫عدم وجود يك راهبرد نظامي موفق براي نحوه رويارويي با قواي دشمن و نيز عدم بهره گيري از تمامي‬
‫امكانات و منابع موجود در نيروهاي مسلح‪ ،‬اشاره نمود‪ .‬همچنين شيوه هاي رزمي نامناسب و عدم استفاده و‬
‫بكارگيري توان رزمي سپاه پاسداران انقالب اسالمي و نيروهاي داوطلب مردمي و بسيجيان پرانگيزه و گاهاً‬
‫بكارگيري نادرست نيروهاي سپاه و داوطلبان بسيجي مي تواند از علل ديگر باشد‪.‬به اين صورت چهار عمليات‬
‫طرح ريزي شده در ماههاي اول جنگ‪ ،‬با عدم موفقيت كافي مواجه شد‪ .‬در اين ‪ 4‬عمليات‪ ،‬ارتش ايران نزديك‬
‫به ‪ 733‬دستگاه از تانك ها‪ ،‬نفربرها و ساير تجهيزات نظامي خود را از دست داد‪ .‬بنابراين مي توان گفت " عدم‬
‫رعايت اصول علمي نظامي و قوانين جنگ " به دليل شرايط ويژۀ تفكرات حاكم بر اداره كنندگان جنگ و نيز‬
‫" عدم تجربةكافي " آنان‪ ،‬موجب چنين وضعيتي شده بود‪.‬‬
‫مدیریت بنی صدر در جنگ‬
‫بني صدر با مسائل نظامي آشنا نبود و تنها بدليل مسئوليت رياست جمهوري‪ ،‬فرماندهي كل نيروهاي مسلح به او‬
‫تفويض شده بود‪ .‬بنابراين توقع داشتن يك تفكر نظامي مستقل و حرفه اي از او‪ ،‬انتظار درستي نيست‪ .‬او متكي‬
‫بر ستاد ارتش‪ ،‬فرماندهي جنگ را دنبال مي كرد‪ .‬در آن زمان شهيد فالحي جانشين رئيس ستاد مشترک ارتش‬
‫معتقد بود‪ ،‬حفظ دوكوهه بعنوان گلوگاه استراتژيك خوزستان در تقدم يكم دفاعي است‪ .‬اگر دوكوهه يا تنگه‬
‫فني از دست مي رفت‪ ،‬يگانهاي كمكي و تجهيزات مورد نياز جنگ‪ ،‬معلوم نبود كه از كجا بايد وارد خوزستان‬
‫شود‪ .‬بر همين اساس‪ ،‬بني صدر مي گفت اگر آبادان و خرمشهر به دست دشمن بيفتد‪ ،‬آنها را دوباره پس مي‬
‫گيريم‪ .‬تصور او آن بود كه تالش اصلي ارتش عراق‪ ،‬تصرف جاده اهواز – انديمشك از طريق پل نادري است‬
‫تا بتواند خوزستان را به تصرف خود در آورد‪ .‬بنابراين تالش اصلي دفاعي نيروي زميني ارتش را در منطقه‬
‫دزفول قرار داده بود‪ 333.‬بني صدر به توان نيروهاي داوطلب مردمي زياد اعتقادي نداشت و آنان را فاقد تخصص‬
‫و تجربه مي دانست و تصور مي كرد كه قدرت ارتش ايران براي جنگيدن با نيروهاي دشمن‪ ،‬كافي است‪ .‬بر‬
‫همين اساس اهميت زيادي به تجهيز و توسعه قدرت نيروهاي مردمي و بسيجيان داوطلب نمي داد‪ .‬او به حضور‬
‫جدي سپاه در جنگ نيز خوشبين نبود و از قدرت گرفتن سپاه در جنگ‪ ،‬راضي به نظر نمي رسيد‪ .‬او سپاه را‬
‫نيروي جواني مي دانست كه فرصت زيادي الزم است تا به يك نيروي رزمي با قابليت جنگي‪ ،‬تبديل شود‪.‬‬
‫شيوه مديريت بني صدر در جنگ‪ ،‬موجب عدم توسعه توان نظامي ايران شد‪ .‬اين نوع تفكر باعث شد تا نتواند‬
‫ظرفيت هاي سپاه‪ ،‬ارتش و نيروهاي مردمي را به صورت مشترک جهت انجام عمليات عليه ارتش عراق‬
‫بكارگيرد‪ .‬براي مثال از زمانيكه امام خميني خواستار شكست حصر آبادان شدند تا زمانيكه بني صدر از‬
‫فرماندهي كل قوا بر كنار شد حدود ‪ 7‬ماه و نيم فرصت بود ولي اقدام مؤثري جهت اجراي چنين تدبيري‬
‫صورت نگرفت‪.‬البته بني صدر به دنبال يك پيروزي آَشكار در جنگ بود‪ .‬اگر او يك پيروزي مشخص و مهم‬
‫در برابر دشمن به دست ميآورد‪ ،‬چنان بر كشور مسلط ميشد كه شايد هيچ كس نميتوانست او را از‬
‫جايگاهش تكان بدهد‪ .‬بنابراين وي خيلي تالش كرد كه بتواند حتي تپهاي كوچك را از دست ارتش عراق‪،‬‬
‫آزاد كند تا بواسطه آن‪ ،‬تبليغاتي را براي موفقيت خود در جنگ انجام دهد‪ ،‬اما نتوانست‪ .‬او گاهي اوقات تالش‬

‫‪141‬‬
‫مي كرد تا از جنگ به منظور اهداف سياسي داخلي نيز استفاده نمايد و سعي نمي كرد تا سياست داخلي را در‬
‫خدمت اهداف جنگ قرار دهد‪ .‬بني صدر گاهي اوقات در خط مقدم جبهه نيز حضور مي يافت و تالش زيادي‬
‫براي موفقيت و رسيدن به پيروزي داشت‪ .‬مشكل اصلي‪ ،‬بيشتر در ساختار فرماندهي و مديريت و تاكتيكها و‬
‫روشهاي جنگ و نداشتن تجربه كافي در دوره او بود‪ .‬تاكتيكها و توانائيهاي نظامي به كار گرفته شده در‬
‫زمان بني صدر‪ ،‬قابليت و ظرفيت كافي را براي تغيير موازنه قوا به نفع ايران نداشت‪ .‬او بر قواعد و معيارهاي‬
‫جنگ‪ ،‬تكيه كافي نداشت و به تغيير شرايط و نبود ظرفيت هاي الزم براي اجراي عمليات هاي طرح ريزي شده‬
‫توجه كافي نداشت‪ .‬طرز تفكر او باعث شد كه توانمندي هاي ارتش در نامناسب ترين شكل عليه دشمن‬
‫بكارگيري شود‪ .‬تدابير عملياتي كه در آن زمان بكار مي رفت تكيه بر طرح ريزي هاي ذهني و محاسبه نشده و‬
‫استفاده از واحدهاي زرهي بدون تركيب مناسب آنها با نيروي پياده بود كه نتايج مطلوبي ببار نياورد و موجب‬
‫شد تا بخشي از تجهيزات زرهي و جنگ افزارهاي ارتش به دست نيروهاي عراقي بيفتد‪ .‬شيوه وي موجب شده‬
‫بود تا قسمت اعظم و ظرفيت نامتناهي توانمنديهاي ملي در جنگ بال استفاده مانده و ابتكارات مردم نتواند‬
‫براحتي در جنگ بكار رود‪ .‬در مجموع عدم سازگاري بني صدر با سپاه پاسداران و نيروهاي داوطلب مردمي‪،‬‬
‫كار جنگ را مشكل كرده بود‪.‬‬
‫تالش مجدد سازمان ملل‬
‫پس از ناكامي هاي اوليه سازمان ملل‪ ،‬دبيركل آن سازمان‪ ،‬آقاي اوالف پالمه را به عنوان نماينده ويژه خود به‬
‫ايران و عراق فرستاد‪ .‬وي در ‪ 3131/33/75‬طي سفري به ايران اصول ذيل را به عنوان مبنايي براي صلح مطرح‬
‫نمود‪ :‬الف ـ منع كاربرد زور براي تسلط بر زمين هاي ديگران ب ـ اصل عدم مداخله در امور داخلي ديگران‬
‫ج ـ اصل آزادي كشتيراني در خليج فارس و آب هاي بين المللي‬
‫وي در مذاكرات خود حاضر نشد دولت عراق را به خاطر تجاوز به ايران محكوم نمايد ولي گفت صدام گير‬
‫افتاده و براي بيرون رفتن از دام‪ ،‬بايد يك بهانه اي داشته باشد و اين بهانه را از ما مي خواهد كه يك امتيازي‬
‫به او بدهيم كه بتواند پيش ملتش رو سفيد از آب در آيد‪ .‬من يك فكر يك وسيله نجات مي گردم تا اين‬
‫جنگ را خاتمه بدهم‪ .‬به هر حال سازمان ملل به دنبال آتش بس و سپس مذاكره بين طرفين بود‪ .‬در حاليكه‬
‫ايران به دنبال خروج نيروهاي متجاوز و سپس برقراري آتش بس بود و به همين دليل تالش هاي نماينده‬
‫‪332‬‬
‫سازمان ملل هم به جايي نرسيد‪.‬‬
‫تالش براي توسعه انضباط در نیروهاي مسلح‬
‫در تاريخ اول بهمن ‪ 3131‬امام خميني طي يك بيانيه ‪ 33‬ماده اي از نيروهاي مسلح خواستند تا انضباط را دقيقاً‬
‫حفظ كرده و از كارهايي كه مخالف انضباط است‪ ،‬اجتناب نمايند‪ .‬ايشان از تمام افراد نيروهاي مسلح خواستند‬
‫تا از فرماندهان خود اطاعت كنند و وحدت فرماندهي را از مسائل مهم سرنوشت سازي دانستند كه بدون آن‬
‫پيروزي ميسر نيست و عدم مراعات آن‪ ،‬فاجعه آفرين است‪ .‬ايشان فرار از جنگ را از گناهان بزرگ در اسالم‬
‫دانستند و بر هماهنگي جميع قواي نظامي و غير نظامي تأكيد كردند‪ .‬از فرماندهان هم خواستند تا با سربازان و‬

‫‪142‬‬
‫افراد به اصطالح زير دست خود به شيوه اسالمي – انساني رفتار نمايند و آنان را با عواطف خود دلگرم نمايند و‬
‫با اعمال پسنديده خود از آنان سربازاني فداكارتر بسازند‪ .‬همچنين ايشان اعالم كردند‪ :‬كساني كه از ارتش بازي‬
‫خورده عراق به ايران پناهنده شوند‪ ،‬مورد عفو و محبت و اغماض هستند و با آنان چون برادران خودمان رفتار‬
‫مي شود و كسي حق ندارد به غير از رفتار انساني – اسالمي با آنان رفتار كند‪ .‬به تمامي سربازان و درجه داران‬
‫و افسران و صاحب منصبان عراقي و غير عراقي اعالم مي شود كه در صورت تسليم به لشكر اسالم‪ ،‬مورد عفو‬
‫واقع مي شوند و پس از جنگ‪ ،‬در صورتيكه مايل باشند در ايران مي مانند و در صورتيكه تقاضا كنند‪ ،‬آنان را‬
‫به كشور خودشان با احترام بر مي گردانند‪ .‬اينجانب به عموم ارتش عراق نصيحت مي كنم كه گول حزب‬
‫كافر بعث را نخوردند و با برادران اسالمي خود جنگ نكنند و متوجه باشند تا صدام كافر آنان را در خدمت‬
‫امريكا به برادركشي اغوا نكند‪ .‬ايشان در اين پيام به ارتش و سپاه پاسداران و ژاندارمري و بسيج و همه‬
‫نيروهاي مسلح نظامي و غير نظامي تأكيد كردند كه با هماهنگي هر چه بيشتر بر دشمن بتازيد و از اختالف كه‬
‫از وسوسه هاي شيطان و به سود شياطين است بپرهيزيد و از فرماندهان اطاعت كنيد و به خداي متعال اعتماد و‬
‫اتكا نماييد و كشور خود را از شر شياطين‪ ،‬با وحدت كلمه نجات دهيد و به اطمينان خاطر و صبر و شكيبايي‪،‬‬
‫همچون سربازان صدر اسالم به جنگ و دفاع از كشور عزيزمان ادامه دهيد كه خداوند متعال پشت و پناه‬
‫شماست و شما به خواست پروردگار بزرگ پيروزيد‪ .‬ايشان همچنين از دوستان پشت جبهه خواستند كه از‬
‫كارهايي كه ممكن است جنگنده هاي عزيز در جبهه ها را دلسرد كند‪ ،‬احتراز نمايند و در پايان به خواهران و‬
‫برادراني كه در محيط جنگ به زندگي دالورانه خود ادامه مي دهند درود فرستاده و اعالم داشتند در مقابل صبر‬
‫و استقامتتان خاضع و خاشعند‪ ....‬به هيچ وجه ترس و بيم در خود راه ندهيد ‪ ....‬متحد شويد كه در سايه اتحاد‪،‬‬
‫‪335‬‬
‫بازيابي قدرت ارتش در باز گرداندن نظم و انضباط و انسجام در سلسله‬ ‫پيروزيتان بر ابرقدرتها حتمي است‪.‬‬
‫مراتب فرماندهي آن‪،‬تصور مي شد‪ .‬بنابراين مجموعه اقداماتي بدين منظور صورت مي گرفت وسخنان امام‬
‫خميني هم با توجه به اين موضوع انجام مي شد تا عالوه بر آن‪ ،‬روحيه ارتش نيز بازسازي گردد‪.‬‬
‫الزامات انجام عملیات موفق‬
‫طبيعي است كه قواي مسلح هر كشور بدنبال حفظ تماميت ارضي و انجام عمليات موفق است تا با كمك آن‪،‬‬
‫بتواند محبوب ملت خود باقي بماند‪.‬عدم موفقيت عمليات هاي چهار گانه ارتش‪ ،‬موجب شد تا درباره الزامات‬
‫انجام عمليات موفق‪ ،‬مطالعات بيشتري صورت گرفته و تاكتيك و شيوه جنگيدن با قواي دشمن تغيير يابد‪.‬‬
‫مطالعات انجام شده بر روي وضعيت ارتش عراق و نيز داليل برخي از ناكامي ها مشخص ساخت كه براي‬
‫بيرون راندن ارتش متجاوز از سرزمين هاي ايران‪ ،‬نياز به اقدامات بيشتري به شرح ذيل مي باشد‪.‬‬
‫الف‪ -‬تعیین راهبرد نظامی‬
‫براي اتخاذ يك راهبرد نظامي صحيح بايستي هدفهاي نظامي بگونه اي تعيين شوند كه با دسترسي به آنها‪ ،‬بتوان‬
‫اهداف سياسي جنگ را تأمين نمود‪ .‬بر اين اساس از ابتداي شروع جنگ‪ ،‬راهبرد نظامي ايران‪ ،‬جنگيدن با قواي‬
‫ارتش متجاوز تا بيرون راندن آخرين سرباز دشمن از خاک ايران‪ ،‬تعيين شد‪ .‬در سال اول جنگ‪ ،‬بيشتر عمليات‬

‫‪143‬‬
‫هاي انجام شده به منظور جلوگيري از پيشروي بيشتر ارتش عراق صورت مي گرفت‪ .‬تالش بر اين بود تا‬
‫ارتش عراق زمين گير شده و در موضع دفاعي قرار گيرد‪ .‬پس از گذشت ‪ 3‬ماه از جنگ‪ ،‬شرايط براي طرح‬
‫ريزي عمليات هايي كه بتوان با انجام آنها قواي دشمن را از اراضي اشغالي ايران بيرون كرد فراهم آمد‪.‬‬
‫بنابراين‪ ،‬با مرحله بندي اقدامات نظامي‪ ،‬عمليات هايي طرح ريزي گرديد كه با انجام هرعمليات‪ ،‬بخشي از‬
‫سرزمين ايران‪ ،‬از تصرف قواي دشمن آزاد گرديده و عالوه بر آن بخشي از نيروهاي پدافند كننده در برابر‬
‫ارتش عراق هم بتوانند رها شده و در عمليات آفندي بعدي شركت نمايند‪ .‬بدين منظور كليه توانمنديها و منابع‬
‫موجود براي اجراي چنين راهبردي مورد استفاده قرار گرفت‪.‬‬
‫ب‪ -‬تأمین قواي مورد نیاز براي تهاجم به دشمن‬
‫بدين منظور برنامه ريزي و اقدام براي گسترش سريع سازمان رزمي مورد نياز هر عمليات و افزايش قدرت‬
‫رزمي ايران جهت آزادسازي مناطق اشغالي از تصرف قواي دشمن‪ ،‬در دستور كار قرار گرفت‪ .‬بر همين اساس‬
‫حضور گسترده سپاه پاسداران انقالب اسالمي در كنار ارتش جمهوري اسالمي به منظور افزايش سريع قدرت‬
‫نظامي ايران‪ ،‬در دستور كار قرار گرفت‪ .‬با توجه به سازماندهي نيروهاي داوطلب بسيجي از سوي سپاه‪ ،‬به‬
‫تدريج قدرت جديد رزمي ايران شكل گرفت‪ .‬كاربرد هماهنگ ارتش و سپاه در عمليات ها موجب استفاده از‬
‫ظرفيت هاي مكمل اين دو سازمان گرديد‪ .‬سپاه عمدتاً داراي نيروهاي تهاجمي خط شكن بود كه از آتش هاي‬
‫پشتيباني بي بهره بودند و ارتش داراي توانمنديهاي پشتيباني رزمي و خدمات رزمي فراواني بود كه مي توانست‬
‫قدرت تهاجمي سپاه را در هر عمليات به خوبي پشتيباني نمايد‪.‬همدلي و همكاري اين دو نيروي عظيم‬
‫وتالشهاي فكري مشترک آنها‪ ،‬موجبات تحول در برنامه ريزي هاي ايران را بوجود آورد‪.‬‬
‫ج‪ -‬طرح ریزي عملیات هاي هوشمندانه‬
‫يكي از اساسي ترين عوامل موفقيت در هر جنگي‪ ،‬طرح ريزي عمليات هايي است كه با كمك آنها بتوان‬
‫برتري نسبي قوا را نسبت به دشمن ايجاد نموده و با برنامه ريزي هوشمند بتوان‪ ،‬قواي دشمن را از سرزمين هاي‬
‫تصرف كرده بيرون راند‪ .‬بر اين اساس سپاه و ارتش در كنار يكديگر عمليات هاي مهمي را طرح ريزي و به‬
‫مرور زمان اجرا نمودند‪.‬‬
‫اجالس سران سازمان كنفرانس اسالمی در طائف‬
‫پس از تشكيل اجالس سران عرب در اردن كه با تحريم كشورهايي مانند سوريه و ليبي همراه بود‪ ،‬كنفرانس‬
‫سران كشورهاي اسالمي در ‪ 73‬دي ماه ‪ 3131‬برابر با ‪ 73‬ژانويه ‪ 3153‬در شهر طائف عربستان تشكيل شد‪ .‬امام‬
‫خميني اعالم كردند كه اگر صدام در اين كنفرانس شركت كند‪ ،‬ايران در آن شركت نخواهد كرد و از سران‬
‫كشورهاي اسالمي خواستند تا با استناد به آيات قرآن كريم‪ ،‬موضعي اسالمي مبني بر طرد متجاوز اتخاذ نمايند‪.‬‬
‫به هر حال اين كنفرانس بدون حضور ايران و با شركت رئيس جمهور عراق تشكيل شد‪ .‬صدام به مدت ‪53‬‬
‫دقيقه در اين كنفرانس صحبت كرد و در حاليكه قواي نظامي عراق در داخل خاک ايران مشغول جنگ بودند‬
‫اعالم كرد كه ايران متجاوز است‪ .‬در ادامه‪ ،‬عراق در اين كنفرانس با تنزل از ادعاهاي سابق خود‪ ،‬خواست كه‬

‫‪144‬‬
‫ايران بپذيرد كه قرارداد الجزاير اجرا شود و تكليف حاكميت شط العرب روشن و خطوط مرزي زميني پياده‬
‫شود‪ .‬اين در حالي بود كه ايران هيچگاه منكر قرارداد الجزاير نشده بود‪ .‬اين كنفرانس در تالش براي پايان‬
‫دادن به جنگ‪ ،‬يك هيئت حسن نيت با حضور رؤساي كشورهاي پاكستان‪ ،‬تركيه‪ ،‬بنگالدش‪ ،‬گامبيا‪ ،‬سنگال‪،‬‬
‫گينه‪ ،‬ياسر عر فات و حبيب شطي دبيركل كنفرانس اسالمي تشكيل داد تا به هر دو كشور مسافرت و با شنيدن‬
‫سخنان طرفين پيشنهاد خود را ارائه نموده و در صورت موفقيت آميز بودن تالش هاي ميانجي گري‪ ،‬يك‬
‫نيروي پاسدار صلح اسالمي براي نظارت بر آتش بس تشكيل دهد‪ .‬گرچه ايران با اصل تشكيل كنفرانس طائف‬
‫مخالف بود ولي به داليل سياسي و با اين اميد كه اين هيئت بتواند به تجاوزات عراق پايان دهد با سفر آن‬
‫هيئت به ايران موافقت كرد‪ 331.‬هيئت منتخب سازمان كنفرانس اسالمي به رياست آقاي احمد سكوتوره رئيس‬
‫جمهور گينه در ‪ 3131/37/1‬و با حضور رؤساي جمهور پاكستان‪ ،‬بنگالدش و گامبيا و نخست وزير تركيه و‬
‫وزراي خارجه كشورهاي سنگال‪ ،‬بنگالدش‪ ،‬مالزي‪ ،‬پاكستان و تركيه و همچنين آقايان ياسر عرفات و حبيب‬
‫شطي وارد تهران شد و در بعد از ظهر همان روز با اعضاي شوراي عالي دفاع ايران وارد گفتگو شد‪ .‬اين در‬
‫حالي بود كه كميسيون هاي خارجه و دفاع مجلس شوراي اسالمي در روز قبل از آن طي بيانيه اي هر گونه‬
‫مذاكره با دشمن را به صورت مستقيم و غير مستقيم محكوم و اعالم كردند كه ايران براي پيروزي بر دشمن‬
‫تنها يك راه دارد و آن جنگ است‪ ،‬جنگ تا زمانيكه خاک ميهن ما در اشغال ارتش متجاوز بعث عراق‬
‫‪333‬‬
‫شوراي عالي دفاع ‪ 1‬پيشنهاد به عنوان شرايط آتش بس و برقراري صلح به هيئت منتخب كنفرانس‬ ‫است‪.‬‬
‫اسالمي به شرح ذيل ارائه كرد‪ :‬الف ـ تشخيص متجاوز و تنبيه او ب ـ قبول آتش بس پس از خروج متجاوز از‬
‫خاک ايران ج ـ اعالم پذيرش عملي قرارداد ‪ 3123‬از سوي عراق‬
‫اين هيئت صرفاً براي آگاهي از نظرات ايران به تهران آمده بود و پيشنهاد خاصي نداشت‪ 333.‬اين هيئت با امام‬
‫خميني نيز در ‪ 3131/37/33‬در حسينيه جماران مالقات كردند‪ .‬امام خميني در اين ديدار خطاب به آنها‬
‫فرمودند‪ " :‬ملت ايران و عراق برادرند و هر دو با هم هستند و هر دو ملت‪ ،‬دشمن اين حكومت عراق هستند‪....‬‬
‫شما اگر بخواهيد به اسالم فكر كنيد‪ ،‬بايد آيات قرآن را منشأ قرار بدهيد همانطوريكه دستور داده آيه قرآن كه‬
‫چنانچه يك طايفه اي از مسلمين ـ بر فرض اينكه اينها مسلم باشند ـ يك طايفه اي از مسلمين به طايفه اي‬
‫ديگر هجوم بكند بر همه مسلمين واجب است كه با او قتال كنند‪ .‬شما به همين يك واجب الهي عمل بكنيد‪ .‬ما‬
‫بيشتر از شما توقعي نداريم‪ ....‬تجاوز را ببينيد‪ ....‬يك نمايندگاني تعيين كنيد بفرستيد در سر حدّات‪ ،‬در بالدي‬
‫كه مورد تجاوز اينها است‪ ،‬مشاهده كنيد‪ ...‬اگر تشخيص داديد كه ما تجاوز كرديم با ما جنگ كنيد و اگر‬
‫تشخيص داديد كه آنها تجاوز كرده اند با آنها جنگ بكنيد‪ .‬صلح بين اسالم و كفر معنا ندارد‪ .‬هيچ مسلمي نبايد‬
‫خيال كند كه بين اسالم و غير اسالم و مسلم و غير مسلم بايد صلح ايجاد بشود‪ .‬بايد به حكم خدا عمل بشود‪.‬‬
‫بايد ما همه تابع قرآن كريم باشيم‪ ....‬اينجا آراء ملت حكومت مي كند‪ .‬اينجا ملت است كه حكومت را در‬
‫دست دارد‪ .‬اين ارگان ها را ملت تعيين كرده است و تخلف از حكم ملت براي هيچ يك از ما جايز نيست و‬
‫امكان ندارد‪ .‬شما اگر مأموريتي داريد براي اينكه اين آتش جنگ را بخوابانيد ـ كه آن هم آمال همه مسلمين‬

‫‪145‬‬
‫است ـ بايد متجاوز را به پاي ميز محاكمه بكشيد و متجاوز را تأديب كنيد‪ ....‬از صدام بخواهيد‪ ،‬تحكم كنيد بر‬
‫او كه از كشور ما برود بيرون و لشكر او از تجاوز دست بردارد‪ .‬بعد از اينكه از تجاوز دست برداشت‪ ،‬يك‬
‫هيئت بين المللي در اينجا باشد‪ ....‬رسيدگي كنند به جناياتي كه شده است‪ .‬اگر ما جنايتكار هستيم‪ ،‬ما را تأديب‬
‫كنند و اگر صدام جنايتكار است‪ ،‬صدام را تأديب كنند‪ .‬اين طريقه اسالم است‪ 337.‬اين هيئت سپس به بغداد و‬
‫عربستان سفر و بار ديگر در ‪ 3131/37/31‬به ايران بازگشت و پيشنهادهاي مكتوب براي برقراري صلح ارائه‬
‫داد‪ .‬اين پيشنهادها در جلسه ‪ 3131/37/33‬در شوراي عالي دفاع و در حضور همه اعضا مطرح و به دليل آنكه‬
‫در آن هيچ اصل و اساس مشخصي براي حل و فصل اختالفات معين نشده بود و به اعتبار قرارداد ‪ 3123‬اشاره‬
‫اي نداشت و مسئله رسيدگي به تجاوز عراق و تعديل متجاوز مورد توجه قرار نگرفته بود و تضميني براي‬
‫خروج بي قيد و شرط نيروهاي متجاوز از خاک ايران در كوتاهترين زمان ممكن پيش بيني نشده بود مورد‬
‫موافقت قرار نگرفت‪ .‬ولي قرار شد اين هيئت به رفت و آمدهاي خود ادامه دهد گرچه اميد چنداني به موفقيت‬
‫‪331‬‬
‫در حالي كه ايران نياز به يك ديپلماسي فعال براي دوران جنگ داشت‪ ،‬با گذشت حدود ‪ 3‬ماه از‬ ‫آن نبود‪.‬‬
‫آغاز جنگ‪ ،‬هنوز وزارت خارجه ايران‪ ،‬وزير نداشت و طبق گفته ‪ 333‬نفر از نمايندگان مجلس طي بيانيه اي در‬
‫‪ 3131/37/37‬سفارتخانه هاي ما مرده و بي تحرک بود و در حال محاصره اقتصادي و در وضعي كه با مشكالت‬
‫پولي و ارزي روبرو بوديم‪ ،‬نداشتن وزراي امور خارجه‪ ،‬بازرگاني و اقتصاد براي كشور خطرناک بود‪ .‬به هر‬
‫حال اختالفات سياسي در كشور و سخنراني وحدت شكن رئيس جمهور در دانشگاه تهران در ‪ 3131/37/34‬بر‬
‫مشكالت ايران در حال جنگ مي افزود‪.‬‬
‫اوج گیري اختالفات سیاسی در ایران‬
‫درگير شدن كشور با مسئله جنگ نيز نتوانست اختالفات سياسي بين جناح هاي حاكم در كشور را از بين ببرد‬
‫و يا حتي از شدت آن بكاهد‪ .‬در حاليكه جنگ به شدت در كشور ادامه داشت‪ ،‬اختالفات سياسي بين رئيس‬
‫جمهور و نخست وزير و همچنين سران حزب جمهوري اسالمي باال گرفت‪ .‬در شرايطي كه بخش زيادي از‬
‫خاک كشور در ‪ 3‬استان مرزي به اشغال ارتش عراق در آمده بود و بيش از يك ميليون نفر از مردم مناطق‬
‫مرزي آواره شده بودند‪ ،‬عمالً گروه هاي سياسي بدنبال بهره گيري از شرايط جنگي به منظور كنار زدن رقيب‬
‫بودند‪ .‬با اينكه رئيس جمهور به طور مرتب در مناطق جنگي حضور مي يافت ولي به صورت موازي‪ ،‬مسائل‬
‫سياسي با جناح هاي رقيب را نيز به شدت دنبال مي كرد‪ .‬گرچه بخشي از مردم و نيروهاي مسلح درگير دفاع از‬
‫كشور بودند ولي براي رئيس جمهور اختالفات سياسي با رقبا‪ ،‬اولويت بيشتري نسبت به بسيج كردن همه‬
‫توانمندي ها و ظرفيت ها براي جنگ داشت‪ ،‬به گونه اي كه او در بحبوحه تهاجمات ارتش عراق و در گرما‬
‫گرم جنگ‪ ،‬تسويه حساب با رقباي سياسي را فراموش نكرد‪ .‬از جمله وي در سالروز مرگ دكتر مصدق در‬
‫روز ‪ 34‬اسفند ‪ 3131‬اجتماع بزرگي را با كمك سازمان مجاهدين خلق و احزاب جبهه ملي و نهضت آزادي در‬
‫دانشگاه تهران تشكيل داد و در آن به سخنراني پرداخت‪ .‬وي در اين اجتماع به جاي تالش براي ايجاد آرامش‬
‫سياسي در كشور به منظور قدرت يافتن براي مقابله با ارتش عراق‪ ،‬به طور مرتب بر دامنه تشنجات و اختالفات‬

‫‪146‬‬
‫سياسي مي افزود‪ .‬وي سعي كرد تا در سخنان خود‪ ،‬شكاف سياسي موجود را افزايش داده و يك جبهه اجتماعي‬
‫عليه رقباي خود تشكيل دهد‪ .‬او تالش داشت تا يك جوّ عمومي را عليه نهادهاي بوجود آمده پس از پيروزي‬
‫انقالب مانند سپاه و كميته براه انداخته و مردم را نسبت به برخي از علما و روحانيون بدبين نمايد‪ .‬در چنين‬
‫وضعيتي مشكل اصلي جنگ‪ ،‬مديريت حاكم بر آن يعني رئيس جمهور شده بود‪ .‬البته مخالفين رئيس جمهور و‬
‫ساير رقبا هم براي از ميدان بدر كردن بني صدر از هيچ اقدامي فروگذار نمي كردند‪.‬حوادث روز ‪ 34‬اسفند‬
‫موجب واكنش امام خميني گرديد‪ .‬ايشان در همين روز طي يك سخنراني در حسينيه جماران فرمودند‪ " :‬تمام‬
‫قشرها ي ملت توجه بكند كه جريان هايي در كار است كه روحانيين را در چشم مردم يك نحوه ديگري جلوه‬
‫بدهند و مردم را از روحانيت جدا كند و دانشگاه را از روحانيون جدا كند و مقاصد خودشان را انجام بدهند‪....‬‬
‫اين همان نقشه اي است كه آنها مي خواهند روحانيين منزوي بشوند در حجرات و مساجد و آنها كارهاي‬
‫خودشان را انجام بدهند‪ ....‬آنهايي كه انتقاد از روحانيين مي كنند در كدام جبهه رفتند؟ كدام شهيد را دادند؟‪....‬‬
‫دانشگاه پيوند خودش را با فيضيه محكم كند و فيضيه پيوستگي خودش را به دانشگاه محكم كند‪ ....‬توجه كنيد‬
‫كه شما را دارند به سوي اختالف مي كشند‪ ....‬طرح سياسي اقتضا مي كند كه ما امروز دست از تمام اين‬
‫اختالفات برداريم تا اين مملكت را آرام كنيم‪ ....‬هشدار مي دهم كه ملت و روحانيت‪ ،‬دانشگاه و روحانيت از‬
‫هم جدا نشوند كه جدا شدن آنها از هم‪ ،‬هالكت ملت و هالكت اسالم و هالكت كشور است‪ 334 " .‬البته هنوز‬
‫امام خميني صالح نمي دانستند كه آنچه را از مسائل و اختالفات سياسي مي دانند براي ملت شرح دهند زيرا‬
‫كشور در شرايط جنگي بسر مي برد و نياز بود تا آرامش در بين مردم حفظ شود و رزمندگان با خيال راحت‬
‫در جبهه بجنگند‪ .‬به هر حال اختالفات‪ ،‬برخوردها و درگيريها در اجتماع روز پنج شنبه چهاردهم اسفند در‬
‫دانشگاه تهران موجب نگراني مردم و علماي بزرگ شد‪ .‬امام خميني در پاسخ به نامه آيت اهلل سيد محمدرضا‬
‫گلپايگاني از مراجع عظام تقليد حوادث اين روز را قضاياي شوم دانشگاه و جنايت منحرفين خواندند‪ .‬ايشان در‬
‫نامه خود مرقوم فرمودند‪ " :‬به جنابعالي و عموم ملت شريف اطمينان مي دهم كه با خواست خداوند تعالي با‬
‫اينگونه مخالفت هاي با اسالم‪ ،‬برخورد شديد خواهد شد و به دستگاه قضايي گفته ام كه قضيه را تعقيب و‬
‫گرچه امام خميني در پيام ‪ 3131/37/73‬تالش كردند تا‬ ‫مجرمين و محركين را شناسايي و محاكمه كنند‪".‬‬
‫تأكيد كنند كه قانون اساسي‪ ،‬معيار عمل در كشور است و كسي حق توهين به مقامات كشور را ندارد و‬
‫نيروهاي مسلح بايد از رئيس جمهور به عنوان فرمانده كل قوا اطاعت كنند و هيئتي را نيز براي رسيدگي به‬
‫موارد اختالف بين مقامات جمهوري اسالمي تعيين كرده اند و از مسئولين خواستند تا پايان جنگ تحميلي‬
‫سخنراني نكنند ولي عمالً از اين روز روند جدايي بني صدر از جريان عمومي كشور آغاز و شكاف بين وي و‬
‫ساير سياستمداران افزايش يافت‪.‬‬
‫سال رحمت‪ ،‬عطوفت‪ ،‬برادري و قانون‬
‫با اوج گيري اختالفات سياسي در كشور امام خميني طي پيامي در ‪ 3131/37/71‬سال جديد را سال رحمت‪،‬‬
‫عطوفت و برادري اعالم كردند و از همگان خواستند تا در تأليف قلوب كوشش نمايند‪ .‬ايشان در اين پيام‬

‫‪147‬‬
‫مرقوم فرمودند‪ " :‬از عموم ملت عظيم الشأن و بخصوص دولتمردان مي خواهم كه از تجربه تلخي كه از اختالف‬
‫بعد از اتحاد اول پيروزي كه در ماه هاي اخير به اوج خود رسيد و روزگار را بر همه تاريك و تلخ كرد‪،‬‬
‫عبرت بگيرند و برآن باشند كه مدتي هم تجربه برادري و اتحاد را به كار برند و با محبت و رحمت‪ ،‬همكاري‬
‫و همفكري را ـ اگرچه با تكلف هم باشد ـ پيشه خود قرار دهند و به كمكِ هم براي ساختن كشور بشتابند و‬
‫نسبت به يكديگر با عفو و اغماض رفتار نمايند‪ .‬اگر خداي نخواسته از آن بد ديدند‪ ،‬فرصت فراوان است و‬
‫ميدان باز‪ ،‬ولي مطمئن باشند كه وعده خداوند متعال بر آن است كه اخوت ايماني و دوستي و محبت با‬
‫ايشان همچنين در اين پيام از قواي مسلح خواستند تا " با تمام جديدت و‬ ‫‪333‬‬
‫يكديگر‪ ،‬موجب نجات است‪".‬‬
‫پشتيباني يكديگر و وحدت كلمه و انسجام كامل و پيروي از فرماندهان‪ ،‬دالورانه كشور عزيز اسالمي را از‬
‫لوث وجود مهاجمين وابسته به قدرت هاي جهنمي‪ ،‬پاک و با هجوم به لشكر كفر‪ ،‬آنان را مجال پايداري ندهند‬
‫و بر فرماندهان قواي مسلح است كه با در نظر گرفتن نيرو‪ ،‬درنگ را جايز ندانسته‪ ،‬فرصت را از دست ندهند‬
‫كه خداوند متعال با قواي اسالم است‪ .‬اينجانب پشتيباني خود و ملت شجاع مبارز را از تمام قواي مسلح تكرار‬
‫مي كنم و به آنان اطمينان مي دهم كه فداكاري آنان مورد قدرداني و افتخار ملت است و فرماندهان قواي‬
‫مذكور در زير پرچم پر افتخار اسالم و مورد حمايت ملت بزرگ ايران مي باشند و من عهده دار حمايت آنان‬
‫مي باشم‪ .‬الزم است تذكر دهم كه گوش به شايعه پراكني هاي مشتي بي وطن نداده و با اطمينان خاطر به‬
‫همچنين امام خميني در پيام خود‪ ،‬سال ‪ 3133‬را سال حكومت قانون و سال‬ ‫‪332‬‬
‫سلحشوري خود ادامه دهند‪" .‬‬
‫پيروزي نام نهادند‪.‬‬
‫عملیات ‪H3‬‬
‫با گذشت بيش از ‪ 3‬ماه از جنگ‪ ،‬مردم انتظار داشتند تا پس از زمين گير شدن و تثبيت دشمن در مواضع خود‪،‬‬
‫اقداماتي براي حمله به قواي دشمن صورت گيرد و شرايط براي اخراج وي از خاک ايران فراهم آيد‪ .‬الزمه‬
‫چنين كاري فراهم شدن شرايط و ايجاد روحيه تهاجمي در رزمندگان جبهه ها و در قواي مسلح بود‪ .‬از سوي‬
‫ديگر انتظار اقدامي از سوي نيروي هوايي كه در روزهاي آغازين جنگ‪ ،‬خوش درخشيده بود‪ ،‬موجب شد تا‬
‫نيروي هوايي براي اولين بار طرح يك حمله هوايي به دورترين پايگاه هوايي ارتش عراق در حوالي مرز اردن‬
‫بر اين اساس در روز ‪33‬‬
‫‪335‬‬
‫به نام الوليد كه از يك مجموعه سه پايگاهي به نام ‪ H3‬را برنامه ريزي نمايد‪.‬‬
‫فروردين ماه ‪ 3133‬اين نيرو با بكارگيري ‪ 5‬فروند هواپيماي فانتوم ‪ F4‬و ‪ 7‬فروند هواپيماي سوخت رسان‬
‫بوئينگ ‪ 242‬از پايگاه همدان‪ ،‬عملياتي را عليه يكي از پايگاه هاي هوايي عراق كه در مرز اردن قرار داشت‬
‫آغاز نمود‪ .‬بدين منظور جنگنده هاي ايراني در فضاي درياچه اروميه سوختگيري و با حدود دو ساعت و پنجاه‬
‫دقيقه پرواز از حوالي مرزهاي شمالي عراق خود را به اين پايگاه رسانده و آن را بمباران نمودند‪ .‬گفته مي شود‬
‫‪ 45‬فروند هواپيماي عراقي در اين پايگاه مورد اصابت قرار گرفته و آسيب ديده و تعدادي از آنها نيز منهدم‬
‫گرديدند‪ 7 .‬فروند هواپيماي سوخت رسان بعنوان هواپيماي باري در فرودگاه دمشق به زمين نشسته و سپس‬
‫بعنوان پرواز به سمت خاک ايران موفق شدند به هواپيماهاي در حال بازگشت در مرزهاي شمالي عراق‬

‫‪148‬‬
‫سوخت برسانند‪ .‬در اين عمليات هر خلبان حدود ‪ 3‬ساعت و چهل دقيقه با هواپيماي خود در مسير پرواز رفت‬
‫و برگشت بود‪ .‬خلبان ها از ارتفاع پايين پرواز مي كردند‪ .‬به هنگام بمباران پايگاه هوايي عراق‪ ،‬يك هواپيماي‬
‫‪ F4‬آسيب ديده ولي توانست به پرواز خود ادامه داده و از طريق مرز شمالي عراق وارد سوريه شده و در‬
‫فرودگاه دمشق به زمين بنشيند‪ .‬نيروهاي فني ايران اين هواپيما را پس از مدت ها تعمير كرده و توانستند آن‬
‫را با پرواز به ايران باز گرداندند‪ .‬در اين عمليات‪ ،‬جنگنده هاي ايراني دو بار به هنگام رفت و دو بار به هنگام‬
‫بازگشت و در مجموع چهار بار در هوا سوختگيري نمودند‪ .‬اين اقدام يكي از موفق ترين عمليات هاي نيروي‬
‫‪331‬‬
‫هوايي در دوران جنگ بود‪.‬‬
‫بمباران زندان دولتو‬
‫در حاليكه جنگ در استان هاي مرزي و در خاک ايران ادامه داشت و ارتش عراق در تالش براي حفظ‬
‫سرزمين هاي تصرف كرده ايران بود‪ ،‬حزب دموكرات در كردستان همچنان به جنگ مسلحانه خود عليه‬
‫جمهوري اسالمي ادامه مي داد و بخشي از توان نيروهاي مسلح ايران را به خود مشغول كرده بود‪ .‬اين حزب در‬
‫منطقه نوار مرزي سردشت در استان آذربايجان غربي‪ ،‬زنداني به نام دولتو ايجاد كرده بود و تعداد زيادي از‬
‫افراد سپاهي‪ ،‬بسيجي‪ ،‬ارتشي و اعضاي جهاد سازندگي را كه به اسارت خود در آورده بود در اين محل‬
‫نگهداري مي كرد‪ .‬با هماهنگي حزب دموكرات‪ ،‬در اوايل ارديبهشت ‪، 3133‬چهار بلگرد توپدار ارتش عراق با‬
‫مسلسل به اين زندان حمله و بر خالف همه مقررات انساني و اسالمي ‪،‬زنداني ها را به توپ و رگبار بستند‪ .‬پس‬
‫از تخريب ديوارهاي زندان بعضي از زنداني ها فرار كردند ولي در بيابانها و جنگلهاي اطراف ‪ ،‬غافلگير شدند و‬
‫به شهادت رسيدند‪ .‬در اين جنايت فجيع‪ ،‬تعداد ‪ 373‬نفر از اسيران و زندانيان ايراني به شهادت رسيدند و تعداد‬
‫ديگري نيز زخمي گرديدند‪ .‬گفته مي شود در آن زمان حدود ‪ 733‬نفر در اين محل‪ ،‬زنداني بودند‪ .‬در اثناي‬
‫جنگ و در آبان ماه ‪ ،3137‬با عملياتي كه سپاه پاسداران انقالب اسالمي در منطقه سردشت انجام داد توانست‬
‫‪373‬‬
‫اين زندان مخوف را از چنگ حزب دموكرات خارج كرده و آن را تعطيل نمايد‪.‬‬
‫هیئت صلح غیر متعهدها‬
‫از زمانيكه انقالب اسالمي در ايران به پيروزي رسيد‪ ،‬نگاه به سازمانهاي وابسته به قدرتهاي بزرگ منفي بود‬
‫ولي نسبت به بعضي از سازمانها از جمله غير متعهدها با اين تصور كه آنها به هيچ يك از دو ابرقدرت غرب و‬
‫شرق وابسته نيستند تا حدود زيادي مثبت بود‪ .‬بنابراين از هر نوع كوششي كه اين سازمانها انجام مي دادند تا‬
‫حدودي استقبال مي شد‪ .‬با آغاز جنگ ايران و عراق‪ ،‬كشورهاي عضو جنبش عدم تعهد يك كميتة حسن نيت‬
‫را جهت خاتمه دادن به جنگ تعيين نمودند‪ .‬در پي اجالس وزراي خارجه اين جنبش در بهمن ماه ‪ 3131‬در‬
‫دهلي نو پايتخت هند كه منجر به محكوم كردن نفس جنگ توسط اين اينديراگاندي رئيس جنبش عدم تعهد و‬
‫كورت والد هايم دبيركل سازمان ملل گرديد‪ ،‬در روز يكشنبه ‪ 73‬ارديبهشت ‪ 3133‬هيأت صلح سازمان‬
‫كشورهاي غير متعهد مركب از ايزيدور ماكاليمر وزير خارجه كوبا‪ ،‬ناراسيما رائو وزير خارجه هند‪ ،‬گوما وزير‬
‫خارجه زامبيا‪ ،‬فاروق قدومي رئيس دايره سياسي سازمان آزادي بخش فلسطين و طرزي نماينده ساف در سازمان‬

‫‪149‬‬
‫ملل وارد تهران شدند‪ .‬اين هيئت با مقامات مختلف كشور از جمله رئيس جمهور ديدار و پيشنهاد داشتند كه‬
‫همراه با خروج نيروهاي عراقي‪ ،‬يك منطقه غير نظامي در خاک ايران ايجاد گردد‪ .‬رئيس جمهور و بعضي از‬
‫سران ارتش تمايل داشتند تا با تعديلي اين طرح را بپذيرند‪ 373.‬اين هيئت در سفر به ايران از آثار جنايات رژيم‬
‫عراق نيز بازديد كردند ولي عمالً كاري از پيش نبردند‪ .‬آرام آرام مشخص شد كه غير متعهدها داراي ظرفيت‬
‫كافي براي ورود به بحراني مثل جنگ ايران و عراق را ندارند‪.‬‬
‫برنامه ریزي منافقین براي اقدام مسلحانه و ترور‬
‫سازمان مجاهدين خلق از ابتداي پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬تالش نمود تا سالح هايي را از پادگان ها جمع آوري‬
‫و شاخه اي نظامي را در همه شهرهاي ايران‪ ،‬سازماندهي نمايد‪ .‬اين سازمان تالش داشت تا از طريق نشريات‬
‫خود بر روي افكار عمومي مردم ايران بخصوص جوانان تأثير گذار باشد و با سالح هاي خود‪ ،‬مخالفين خويش‬
‫را حذف فيزيكي نمايد‪ .‬با توجه به عدم مخالفت دولت موقت و همچنين همسويي و همراهي بني صدر در‬
‫دوران رياست جمهوري با مجاهدين خلق‪ ،‬اين سازمان توانست‪ ،‬گسترده ترين شبكه مسلحانه را در سراسر‬
‫كشور بوجود آورد‪ .‬از اسفند ماه سال ‪ ،3131‬سازمان مجاهدين خلق خود را براي يك جنگ مسلحانه داخلي‬
‫جهت بدست گرفتن قدرت‪ ،‬آماده مي كرد‪ .‬در آن زمان رئيس جمهور وقت با اين سازمان همكاري داشت و‬
‫برنامه آوردن جمعيت پاي سخنراني هاي بني صدر را اين سازمان انجام مي داد‪ .‬اين سازمان در ارديبهشت ماه‬
‫سال ‪ 3133‬طي نامه اي از امام خميني درخواست جلسه و مذاكره نمود‪ .‬امام خميني در ‪ 3133/7/73‬طي يك‬
‫سخنراني در حسينيه جماران‪ ،‬پاسخ آنها را به اين شرح بيان كردند‪ " :‬آنهايي كه اينطور هم با قلم هايشان‪،‬‬
‫عالوه بر تفنگ هايشان‪ ،‬با ما مبارزه دارند ما با آنها كراراً گفته ايم و حاال هم مي گوييم كه مادامي كه شما‬
‫تفنگ ها را در مقابل ملت كشيده ايد يعني در مقابل اسالم با اسلحه قيام كرده ايد نمي توانيم صحبت كنيم و‬
‫نمي توانيم مجلسي با هم داشته باشيم‪ .‬شما اسلحه ها را زمين بگذاريد و به دامن اسالم برگرديد‪ ،‬اسالم شما را مي‬
‫پذيرد و اسالم هوادار همه شماهاست‪ ....‬ما چطور با كساني كه قيام مسلحانه بر ضد اسالم مي خواهند بكنند مي‬
‫توانيم تفاهم كنيم؟ شما اين مطلب را‪ ،‬اين رويه را ترک كنيد و اسلحه ها را تسليم كنيد و اگر مي گوييد ما به‬
‫قانون در عين حالي كه رأي نداده ايم لكن سر به او مي سپاريم و قبول داريم او را‪ ،‬به قانون شما عمل كنيد و‬
‫قيام بر ضد دولت كه بر خالف قانون است و قيام مسلحانه كه بر ضد قانون است و اسلحه داشتن كه بر ضد‬
‫قوانين كشور است‪ ،‬به اين ها عمل كنيد ما هم با شما بهتر از آنطوري كه شما بخواهيد عمل مي كنيم‪ .‬ما مي‬
‫خواهيم با آغوش باز همه گروه هايي كه هستند بپذيريم‪ ....‬اسالم دين رحمت است‪ ،‬دين عدل است‪ ،‬ديانت‬
‫قانون است‪ .‬شما به قوانين اسالم سر بگذاريد‪ ،‬گردن فرو بياوريد‪ ،‬كشور اسالمي ما همه شما را مي پذيرد و من‬
‫هم كه يك طلبه هستم با شما حاضرم كه در يك جلسه‪ ،‬نه در يك جلسه‪ ،‬در ده ها جلسه با شما بنشينم و‬
‫صحبت كنم لكن من چه بكنم كه شما اسلحه را در دست گرفته ايد و مي خواهيد ما را گول بزنيد‪ .‬برگرديد و‬
‫به دامن ملت بياييد و اسلحه ها را تحويل بدهيد و اذعان كنيد به اينكه ما خالف كرده ايم‪ .‬دعوا نكنيد‪ ،‬كه ما‬
‫در جبهه مشغول جنگ هستيم‪ ....‬شما االن مي بينيد كه بعض احزابي كه انحرافي هستند و ما آنها را جزء‬

‫‪151‬‬
‫مسلمين هم حساب نمي كنيم‪ ،‬مَعَ ذلك چون بناي قيام مسلحانه ندارند و فقط صحبت هاي سياسي دارند‪ ،‬هم‬
‫آزادند و هم به طور آزاد نشريه دارند‪ ....‬لكن شما بناي بر اين مطلب نداريد و من اگر در هزار احتمال يك‬
‫احتمال مي دادم كه شما دست برداريد از آن كارهايي كه مي خواهيد انجام بدهيد‪ ،‬حاضر بودم كه با شما تفاهم‬
‫كنم و من پيش شما بيايم‪ ،‬الزم هم نبود شما پيش من بياييد‪ ....‬شما دست برداريد از قيام مسلحانه و آن‬
‫چيزهايي كه به غارت برده ايد از بيت المال مسلمين‪ ،‬برگردانيد و با مسلمين ديگر با هم باشيد شما معزز و‬
‫‪377‬‬
‫محترم هستيد‪" .‬‬
‫تصرف ارتفاعات اهلل اكبر‬
‫در حاليكه اختالفات سياسي در كشور به اوج خود رسيده بود و اليحه حذف فرمان همايوني‪ ،‬جنجالي را در‬
‫مجلس بين مخالفين و موافقين رئيس جمهور به وجود آورده بود‪7،‬گردان از پاسداران استان خراسان به‬
‫‪371‬‬
‫به همراه يك تيپ منها از لشكر ‪ 17‬زرهي خوزستان و يك گردان از نيروهاي‬ ‫فرماندهي شهيد رستمي‬
‫جنگهاي نامنظم در تاريخ ‪ 13‬ارديبهشت ‪ 3133‬عملياتي را به منظور تصرف تپه هاي اهلل اكبر‪ 374‬در منطقه شمال‬
‫سوسنگرد انجام دادند‪ 373.‬فرمانده لشكر ‪ 17‬در آن زمان سرهنگ منفرد نياكي‪ 373‬بود و سرهنگ عبداهلل الماسي‬
‫فرماندهي تيپ مذكور را بر عهده داشت‪ .‬در اين عمليات ابتدا رزمندگان پاسدار و بسيجي ميادين مين را خنثي‬
‫كرده و خط اول تيپ ‪ 34‬پياده ارتش عراق را شكستند و همزمان به مدت ‪ 73‬دقيقه آتش تهيه از سوي توپخانه‬
‫لشكر ‪ 17‬اجرا و آنگاه يك تيپ زرهي اين لشكر عبور از خط نموده و رزمندگان اسالم موفق شدند تا ضمن ‪33‬‬
‫كيلومتر پيشروي حدود ‪ 43‬كيلومتر مربع از ارتفاعات منطقه سوسنگرد را آزاد نمايند‪.‬تلفات اين عمليات بسيار‬
‫كم و در حد ‪ 3‬شهيد بود‪ .‬اين نبرد‪ ،‬تنها عمليات كامال موفق اجرا شده در دوران فرماندهي بني صدر بود كه با‬
‫حضور وي انجام شد و ارتش و سپاه در كنار يكديگر و با هماهنگي با هم آن را انجام دادند‪ ..‬امام خميني در‬
‫‪ 3133/7/13‬طبق پيامي به رئيس جمهور مراتب تقدير خود را در تصرف ارتفاعات اهلل اكبر و به اسارت گرفتن‬
‫شمار كثيري از دشمنان اسالم به نيروهاي مسلح و فرماندهان محترم آنان كه با هماهنگي و انسجام پيروزمندانه‬
‫بر قواي شيطاني غلبه كردند‪ ،‬ابالغ نمودند و خطاب به آنان فرمودند‪" :‬مطمئن باشيد كه با حفظ وحدت و‬
‫‪372‬‬
‫هماهنگي و اتكال به خداوند تعالي‪ ،‬پيروزي نهايي از آن نيروهاي اسالمي است‪" .‬‬
‫بركناري بنی صدر‬
‫با اوج گيري اختالفات بين اكثريت نمايند مجلس و جريانات خط امام با رئيس جمهور و عدم موفقيت هيئتهاي‬
‫حل اختالف‪ ،‬به ناچار امام خميني در تاريخ چهارشنبه ‪ 73‬خرداد ‪ 3133‬طي نامه اي خطاب به ستاد مشترک‬
‫نيروهاي مسلح جمهوري اسالمي ايران مرقوم فرمودند‪ " :‬آقاي ابوالحسن بني صدر از فرماندهي نيروهاي مسلح‬
‫اين در حالي بود كه بني صدر در كرمانشاه بسر مي برد و نگراني از فرار وي از كشور‬ ‫بركنار شده اند‪" .‬‬
‫وجود داشت‪ .‬اين اقدام امام‪ ،‬شور و هيجان زيادي را در مردم و مخالفين سياسي وي به وجود آورد‪ .‬سازمان‬
‫مجاهدين خلق تالش كرد تا تظاهرات پراكنده اي را به نفع بني صدر ترتيب دهد‪ .‬امام بالفاصله در ‪3133/1/73‬‬
‫طي حكمي خطاب به تيمسار ولي اهلل فالحي مرقوم فرمودند‪" :‬تا تعيين تكليف جانشين فرماندهي نيروهاي‬

‫‪151‬‬
‫مسلح‪ ،‬ستاد مشترک مجاز است با استفاده از اختيارات مقام رهبري‪ ،‬مأموريت ها و وظايف محوله را انجام دهد‪.‬‬
‫متعاقب كنار گذاشتن بني صدر از فرماندهي كل قوا‪ ،‬امام خميني در ‪ 3133/1/74‬در طي ديداري با كليه‬ ‫‪371‬‬
‫"‬
‫فرماندهان نظامي سراسر كشور آنها را درباره وضعيت كشور و همچنين لزوم تقويت پيوند ارتش و ملت توجيه‬
‫نمودند و از آنها خواستند كه مراقب باشند با كنار گذاشتن بني صدر از فرماندهي كل قوا در ارتش ضعف پيدا‬
‫نشود و رژيم عراق تالش نكند تا روحيه ارتش ما را پايين بياورد‪ .‬ايشان خطاب به فرماندهان نيروهاي مسلح‬
‫فرمودند‪ " :‬شما اگر بعد از اين واقعه‪ ،‬يكي دو تا پيروزي پيدا بكنيد‪ ....‬صدام ديگر نمي تواند تبليغ بكند به‬
‫اينكه روحيه ها ضعيف شده است‪ .‬روحيه ها سر جاي خودش هست‪ ،‬فرماندهان سر جاي خودشان هستند‪ .‬هيچ‬
‫در‬ ‫قضيه تازه اي واقع نشده‪ ،‬رئيس جمهور رياست جمهوريش را بكند‪ ،‬الزم نيست كه رئيس قوا هم باشد‪" .‬‬
‫همين حال‪ ،‬تعاد ‪ 332‬نفر از نمايندگان مجلس در ‪ 3133/1/74‬طي نامه اي كتبي تقاضاي رسيدگي به صالحيت و‬
‫كفايت سياسي رئيس جمهور را با قيد دو فوريت مطرح نمودند‪ .‬در چنين شرايطي جبهه ملي اعالم نمود كه در‬
‫ساعت ‪ 7‬بعد از ظهر روز ‪ 3133/1/73‬يك راهپيمايي را عليه اليحه قصاص انجام خواهد داد‪ .‬اين اقدام موجب‬
‫واكنش شديد امام خميني گرديد و ايشان طي يك سخنراني در حسينيه جماران در صبح روز ‪ ،3133/1/73‬اين‬
‫راهپيمايي را دعوت به قيام و استقامت و راهپيمايي در مقابل نَصّ قرآن كريم‪ ،‬خواندند و آن را قيام در مقابل‬
‫‪313‬‬
‫به نظر مي رسيد اعالم اين راهپيمايي اقدامي هماهنگ از سوي جبهه ملي‪،‬‬ ‫احكام ضروريه اسالم دانستند‪.‬‬
‫منافقين و برخي از عناصر نهضت آزادي به منظور راه اندازي يك حركت مردمي جهت حمايت از بني صدر‬
‫بوده است‪ .‬با پخش سخنان امام خميني از صدا و سيما‪ ،‬مردم به خيابان ها ريختند و راهپيمايي جبهه ملي ناكام‬
‫ماند‪ .‬به هر حال دو فوريت طرح قانوني عدم كفايت سياسي رئيس جمهور در جلسه ‪ 3133/1/73‬به تصويب‬
‫نمايندگان مردم رسيد‪ .‬امام خميني بار ديگر طي پيامي به مناسبت نيمه شعبان در ‪ 3133/1/75‬خطاب به مردم‬
‫فرمودند‪ " :‬اينجانب از شما ملت شريف ايران متواضعانه مي خواهم كه در عين حال كه در صحنه حاضريد‪،‬‬
‫آرامش را حفظ كنيد‪ ...‬حضور شما در صحنه است كه گرد يأس و درماندگي بر چهره هاي منافقين و متهدان‬
‫بي آبرويش مي پاشد‪ .‬حضور شما مردم شجاع و با ايمان است كه خط اصلي اسالم را بر ايران و به اميد خدا بر‬
‫جهان حاكم خواهد نمود‪ ....‬حضور شما در صحنه تمام من ها و منيت هاي شيطاني را كوبيده و مي كوبد و ما و‬
‫اخوت اسالمي را جايگزين آن نموده و مي نمايد‪ ....‬امروز و روزهاي آينده روز شكست جريان دشمنان قسم‬
‫خورده اسالم است‪ .‬روز شكست فرد يا افراد نيست‪ ...،‬روز شكست جرياني است كه بسيار خطرناكتر از تمامي‬
‫جنايت ها و خيانت هاي رژيم پهلوي در طول حكومت ننگينشان بود‪ .‬روز شكست جرياني است انحرافي كه‬
‫حضور به موقع شما پايه هاي آن را لرزاند و فرو ريخت‪ ....‬آگاه باشيد كه خط منفور ضد اسالمي و غرب در‬
‫حال شكست كامل است و الحق نشان داديد كه هوشيارانه مقاومت مي كنيد‪ .‬خميني دست يكايك شما را مي‬
‫بوسد و به يكايك شما احترام مي گذارد و يكايك شما را رهبر خودش مي داند‪ ....‬امروز منافقين و جبهه ملي‬
‫و حزب دموكرات و تمامي ضد انقالبيون دست در دست يكديگر گذاشتند تا شما و انقالب پاک ملت را نابود‬
‫سرانجام در بعد از ظهر روز يكشنبه ‪ 13‬خرداد رأي گيري در مجلس شوراي اسالمي‪ ،‬انجام و از ‪313‬‬ ‫كنند‪" .‬‬

‫‪152‬‬
‫نماينده حاضر‪ 322 ،‬نفر رأي موافقت با عدم كفايت سياسي بني صدر داده و يك نفر رأي مخالف و ‪ 37‬نفر نيز‬
‫رأي ممتنع دادند‪ .‬در همين روز دكتر مصطفي چمران بر اثر تركش خمپاره در جبهه دهالويه به شهادت رسيد‬
‫و اين خبر ذائقه مردم را تلخ نمود‪ .‬امام خميني درباره شهيد چمران فرمودند‪ " :‬هنر آن است كه بي هياهوهاي‬
‫سياسي و خودنمايي هاي شيطاني براي خدا برخيزد و خود را فداي هدف كند نه هوي‪ ،‬و اين هنر مردان‬
‫پس از رأي اكثريت قاطع نمايندگان مجلس شوراي اسالمي مبني بر عدم كفايت سياسي آقاي‬ ‫خداست‪".‬‬
‫ابوالحسن بني صدر‪ ،‬امام خميني ايشان را از رياست جمهوري اسالمي ايران در اول تيرماه ‪ 3133‬عزل نمودند‪.‬‬
‫البته امام خميني در ‪ 3133/4/3‬طي سخناي در حسينيه جماران خطاب به مردم فرمودند‪ " :‬من بسيار متأسفم از‬
‫اينكه كوشش كردم كه در اين دوره اول جمهوري اسالمي اين طور مسائل پيش نيايد و اين طور عزل و نصب‬
‫ها نشود‪ ،‬لكن با كمال كوششي كه كردم اينها نتوانستند بفهمند‪ .‬من با زبان هاي مختلف آنها را دعوت كردم‬
‫به اينكه رها كنند اين راهي را كه در پيش دارند و ما ملت ايران اينطور نكنيد‪ .‬من مي خواستم كه تمام اين‬
‫كساني كه در كار دولتمردي هستند تا آخر انقالب و پيروزي انقالب‪ ،‬همه در محل خودشان باقي باشند و اين‬
‫جمهوري اسالمي را همه با هم به آخر برسانند و به پيروزي مطلق‪ ،‬لكن دست هايي در كار بود و گرگ هايي‬
‫با عزل رئيس جمهور‪ ،‬بر طبق‬ ‫بود در بين اينها‪ ،‬كه نگذاشتند آن مطلبي را كه مي خواستيم نشود‪ ،‬نشود‪".‬‬
‫قانون اساسي‪ ،‬شوراي موقت رياست جمهوري با شركت نخست وزير‪ ،‬رئيس مجلس و رئيس عالي قضايي‪،‬‬
‫‪313‬‬
‫تشكيل شد و تا برگزاري انتخابات‪ ،‬وظايف رئيس جمهور را بر عهده گرفت‪.‬‬
‫عملیات فرمانده كل قوا‬
‫همزمان با كنار گذاشتن بني صدر از فرماندهي كل قوا ‪ ،‬در حاليكه فرماندهي در جنگ ‪ ،‬تكليف روشني‬
‫نداشت ‪ ،‬پاسداران مستقر در جبهه دارخوين‪ ،‬عملياتي را با استعداد حدود يك گردان رزمي در تاريخ ‪3133/1/73‬‬
‫به مرحله اجرا گذاشتند‪ .‬تالش آنها آن بود تا با پيشروي به سمت پلهاي قصبه و مارد در روي رودخانه كارون‬
‫و در شمال آبادان براي شكست حصر آبادان اقدامي انجام دهند‪ .‬آنها از ‪ 4‬ماه قبل كانالي به طول ‪ 3233‬متر بين‬
‫خط شير و خاكريز اول نيروهاي عراقي كنده بودند تا بتوانند از طريق آن‪ ،‬خود را در دست صاف و بي‬
‫عارضه خوزستان به نيروهاي عراقي نزديك كنند‪ .‬اين عمليات در ساعت ‪ 1:13‬دقيقه بامداد از سه محور به‬
‫فرماندهي شهيد حسين خرازي و با استعدادي در حدود ‪ 133‬نفر آغاز شد‪ .‬رزمندگان اسالم توانستند با پيشروي‬
‫به سمت مواضع گردان زرهي صالح الدين‪ 1 ،‬خاكريز اول لشكر ‪ 1‬زرهي ارتش عراق را به تصرف خود در‬
‫آورده و با خاكريزي كه جهاد سازندگي به طول ‪ 1‬كيلومتر احداث كرد در آنجا پدافند نمايند‪ .‬در اين عمليات‬
‫رزمندگان اسالم توانستند ضمن پيشروي حدود ‪ 7333‬متر در مواضع دشمن‪ 733 ،‬نفر اسير بگيرند و عليرغم ‪33‬‬
‫بار پاتك دشمن زمين هاي آزاد شده از اشغال ارتش عراق را براي اولين بار حفظ نمايند‪ 313.‬در اين عمليات كه‬
‫با نام فرمانده كل قوا‪ ،‬خميني روح خدا‪ ،‬خوانده شد‪ ،‬يكصد نفر از نيروهاي عمل كننده كه عمدتاً از پاسداران‬
‫استان اصفهان و قم بودند به شهادت رسيده و ‪ 333‬نفر نيز مجروح گرديدند‪ .‬در مجموع پاتك هاي عراق و‬
‫درگيريها در اين جبهه ‪ 5‬روز به طول انجاميد تا وضعيت تثبيت گرديد‪ .‬اين عمليات تجربه خوبي براي طرح‬

‫‪153‬‬
‫ريزي عمليات شكست حصر آبادان بود‪ 312.‬انجام اين عمليات موجب افزايش روحيه رزمندگان و ايجاد باور به‬
‫توانايي براي تداوم طرحريزي و انجام اينگونه عمليات شد‪.‬‬
‫حركت مسلحانه منافقین‬
‫با قطعي شدن عزل بني صدر از رياست جمهوري توسط نمايندگان مردم در مجلس شوراي اسالمي‪ ،‬منافقين با‬
‫اعالم قيام مسلحانه‪ ،‬از ساعت ‪ 4‬بعد از ظهر روز شنبه ‪ 13‬خرداد ‪ 3133‬نيروهاي خود را به خيابان ها ريخته و‬
‫جنگ مسلحانه را آغاز و اقدام به ترور مسئولين و مردم نمودند‪ .‬بر اثر درگيري هاي خياباني در تهران ‪ 33‬نفر‬
‫كشته و ‪ 333‬نفر مجروح شدند‪ .‬منافقين حركت هاي خياباني خود را با همكاري عراق و احزاب مسلح كُرد‬
‫‪315‬‬
‫امام خميني در واكنش به اقدام منافقين در سخنراني خود در روز اول تير ماه ‪3133‬‬ ‫ايراني‪ ،‬آغاز كردند‪.‬‬
‫فرمودند‪ :‬اين گروههايي كه مع االسف عده اي از جوانان ما و بچه هاي عزيزي را كه اينها بايد براي ميهن‬
‫خودشان و اسالم خودشان عمل كنند بازي مي دهند و بر ضد اين انقالب اسالمي كه دست قدرتها را از اين‬
‫كشور قطع كرده است‪ ،‬بسيج مي كنند و در خيابانها مي آورند و در مقابل ملت مي خواهند بايستند در‬
‫اشتباهند‪ ....‬اعالم قيام مسلحانه در مقابل كيست؟ اعالم قيام مسلحانه در مقابل ملتي است كه قريب ‪ 73‬سال و‬
‫اخيرا دو سه سال ‪ ،‬خون خودش را داده است و دست آمريكا و بلوک او را و شوروي و بلوک او را از اين‬
‫كشور كوتاه كرده است‪.‬شما در مقابل اين ملت مي خواستيد قيام بكنيد‪.‬شما را وادار كردند به آن كارهايي كه‬
‫روي تاريخ را سياه كرد‪ ....‬شما تمام قواي خودتان را هم روي هم بگذاريد‪ ،‬در مقابل اين سيل خروشاني كه‬
‫ملت مسلمان و ارزنده ايران به راه مي اندازد‪ ،‬قطره اي بيش نيستيد‪،‬چرا خودتان را به تباهي مي كشيد و با اسم‬
‫استقالل ايران مي خواهيد ايران را به چنگال گرگهاي قدرتمند مبتال كنيد؟‪....‬اينها خواستند راه را براي آمريكا‬
‫‪311‬‬
‫باز كنند و آمريكاييان همه دور پرچمشان جمع شدند‪.‬‬
‫سفر نماینده سازمان ملل به ایران‬
‫در حاليكه ايران درگير شديد اختالفات سياسي و در اوج بحران داخلي بسرمي برد‪ ،‬اوالف پالمه معاون دبيركل‬
‫سازمان ملل در اواخر خرداد ‪3133‬يكبار ديگر به ايران سفر كرد و پيشنهادي براي خاتمه دادن به جنگ به‬
‫مقامات ايراني ارائه كرد‪ .‬او در مالقات خود در روز ‪ 3133/1/13‬با رئيس مجلس شوراي اسالمي‪ ،‬بيرون رفتن‬
‫بي قيد و شرط نيروهاي عراق از خاک ايران را نپذيرفت ولي از ايران مي خواست تا مذاكره را بپذيرد‪ .‬وي در‬
‫اوايل تير ماه ‪ 3133‬پيشنهاد آتش بس در ماه مبارک رمضان را به سفير ايران به ژنو ارائه كرد كه از سوي‬
‫شوراي عالي دفاع ايران در روز جمعه ‪ 37‬تير ‪ 3133‬رد شد‪ 343.‬اوالف پالمه شخصا عالقمند بود تا آتش بس در‬
‫جنگ برقرار شود و در اين راه تالش مي كرد‪ .‬شيوه او مذاكرات گام به گام بود ‪.‬او بعدها نخست وزير‬
‫كشورش شد و سپس به قتل رسيد‪.‬‬
‫ترورهاي مجاهدین خلق‬
‫ايران پس از عزل بني صدر‪ ،‬مواجه با موجي از ترورهاي برنامه ريزي شده از سوي سازمان مجاهدين خلق شد‪.‬‬
‫در زماني كه قواي ايران در جبهه هاي جنگ مشغول برنامه ريزي براي بيرون راندن ارتش متجاوز عراق بودند‪،‬‬

‫‪154‬‬
‫منافقين به صورت جدي از ‪ 13‬خرداد ‪ 3133‬عمليات مسلحانه و ترورهاي خود را در داخل كشور آغاز كردند‪.‬‬
‫اولين حركت مهم منافقين‪ ،‬ترور امام جمعه تهران در روز ششم تير ‪ 3133‬در مسجد اباذر درجنوب تهران بود‬
‫كه منجر به جراحت وي گرديد‪ .‬مهمترين اقدام منافقين‪ ،‬انفجار دفتر مركزي حزب جمهوري اسالمي در خيابان‬
‫سرچشمه تهران در روز يك شنبه ‪ 2‬تير ‪ 3133‬بود كه طي آن آيت اهلل دكتر بهشتي دبير كل حزب جمهوري‬
‫اسالمي‪ ،‬حجت االسالم محمد منتظري يكي از مبارزين بنام كه امام خميني او را فرزند اسالم و قرآن خواند و‬
‫نيز ‪ 27‬نفر از مسئولين كشور به شهادت رسيده و حدود ‪ 13‬نفر نيز زخمي گرديدند‪ .‬عامل انفجار محمدرضا‬
‫كالهي دانشجوي ‪ 77‬ساله سال اول رشته برق دانشگاه علم و صنعت بود كه لحظاتي قبل از انفجار به بهانه خريد‬
‫بستني سالن حزب را ترک كرده بود‪ .‬در اين انفجار‪ ،‬عالي ترين مقام قضايي كشور‪ 72 ،‬نماينده مجلس‪ 4 ،‬وزير‬
‫و تعدادي معاون وزير و اعضاي دستگاه قضايي و ‪ 2‬تن از اعضاي حزب جمهوري اسالمي شهيد شدند‪ .‬امام‬
‫خميني يكي از انگيزهاي اين ترورها را انصراف ذهن مردم از جنگ و باختن ايران در جنگ‪ ،‬دانستند و‬
‫در‪ 3133/4/33‬فرمودند ‪ :‬همه ملت بايد به جنگ توجه داشته باشد‪ ...‬اساس اين است كه ما در آنجا پيروز‬
‫بشويم و انشاءاهلل پيروز مي شويم‪....‬ما بايد فعال باشيم‪ .‬ما بايد به پيش برويم‪ ....‬اگر ما يك قدم عقب برويم‪،‬آنها‬
‫ده قدم جلو مي آيند‪ ....‬بايد با كمال شدت و با كمال شجاعت‪ ...‬اين تفاله هاي آمريكا را از كشور خودتان‬
‫بيرون بريزيد‪....‬نبايد فراموش كنيم كه در جنگ با آمريكا‪...‬و تفاله هاي آمريكا هستيم‪ 343.‬منافقين در اين ايام‬
‫برخي از نمايندگان مجلس نظير حجت االسالم سيد رضا كاميار نماينده مشهد و دكتر حسن آيت نماينده مردم‬
‫تهران و تعدادي از روحانيون از جمله سيد حسن بهشتي در اصفهان‪ ،‬امام جمعه كازرون و حاج آقا بهاء الدين‬
‫عراقي در كرمانشاه را به شهادت رساندند‪.‬‬
‫فرار بنی صدر و سران منافقین‬
‫پس از عزل بني صدر از رياست جمهوري ‪،‬وي مخفي شد‪ .‬از اين هنگام او عمال در اختيار سازمان مجاهدين‬
‫خلق قرار گرفت و با كمك آنها براي خروج از كشور تالش مي كرد‪ .‬امام خميني سعي كرد تا او از مخفيگاه‬
‫خود خارج شود و تبديل به يك شهروند عادي شود و به زندگي طبيعي خويش بپردازد‪.‬ايشان طي سخناني در‬
‫‪ 3133/4/3‬خطاب به وي اظهار داشتند‪ :‬چنانچه توبه كني و برگردي و عالقه خودت را از اين گروههاي مفسد‬
‫‪ ،‬فاسد جنايتكار سلب كني و در يك كناري بنشيني مشغول تصنيف و تاليف بشوي ‪ ،‬صالح تو است‪....‬در توبه‬
‫باز است‪.‬رحمت خدا واسع است‪.‬شما توبه كن و يك قدم طرف خدا برو و پشت به هواي نفساني بكن ‪،‬خداوند‬
‫‪347‬‬
‫با تشكيل شوراي موقت رياست‬ ‫تو را مي پذيرد‪ .‬آبروي تو را اعده مي دهد‪ .‬حيثيت تو را اعاده مي دهد‪.‬‬
‫جمهوري‪ ،‬بني صدر كه از دو روز قبل در محوطه فرودگاه مهرآباد مخفي شده بود‪ ،‬در روز سه شنبه ‪ 3‬مرداد‬
‫‪ 3133‬با يك فروند هواپيماي بوئينگ سوخت رسان نيروي هوايي ارتش به همراه همسرش و مسعود رجوي‬
‫سركرده منافقين از ايران فرار كرد و به فرانسه رفت‪ 341.‬خلبان اين هواپيما‪ ،‬سرهنگ معزي‪ 344‬خلبان مخصوص‬
‫شاه بود‪ .‬دولت فرانسه به آنها پناهندگي سياسي داد‪ .‬اين اقدام موجب شد تا برخي از همافران خواهان تصفيه‬
‫فوري در نيروي هوايي شوند‪ .‬قبل از اين فرار‪ ،‬يك فروند هواپيماي نيروي هوايي نيز توسط خلبان خيرخواه كه‬

‫‪155‬‬
‫يكي از آزاد شدگان كودتاي نوژه بود در ‪ 3133/3/1‬به مصر برده شده بود‪ 343.‬در اين زمان‪ ،‬نيروهاي عملياتي‬
‫منافقين عمالً جبهه جنگ مسلحانه داخلي را در كمك به رژيم بعثي عراق توسعه دادند‪.‬‬
‫تغییرات در ارتش‬
‫با فرار بني صدر از طريق همكاري برخي از افراد نيروي هوايي‪ ،‬تغييراتي در سطوح عالي ارتش در دستور كار‬
‫قرار گرفت‪ .‬بر اين اساس فرماندهان پايگاه هاي هوايي و تعدادي از مسئولين ستاد نيروي هوايي تعويض‬
‫گرديدند‪ .‬سرهنگ معين پور هم به سمت جانشين فرمانده نيروي هوايي انتخاب و اختيارات سرهنگ فكوري‬
‫فرمانده نيرو ‪ ،‬به وي داده شد‪ .‬همچنين سرهنگ علي صياد شيرازي كه از سوي بني صدر كنار گذاشته شده بود‬
‫در ‪ 3133/3/37‬به سمت فرماندهي قرارگاه غرب نيروي زميني ارتش برگزيده شد‪ 343.‬امام خميني با استقبال از‬
‫اين تغييرات‪ ،‬در ديدار با جانشين فرمانده نيروي هوايي و فرماندهان جديد پايگاه هاي هوايي كشور در‬
‫‪ 3133/3/73‬فرمودند ‪ :‬من اميدوارم حاال كه امور به دست افراد متدين و متعهد افتاده است در ساير جاها هم‬
‫همين طور بشود و اين طور نيست كه شما كار كنيد و ديگران استفاده كنند‪ .‬پيروزي شما‪،‬پيروزي همه ملت‬
‫است و ملت از شما قدرداني مي كند‪ .‬امروز به دنبال شما دعا زياد است و بعد از خدا‪ ،‬اميد است شما مملكتتان‬
‫را حفظ كنيد‪ 342.‬پس از مدتي سرهنگ معين پور در‪ 3133/3/73‬به فرماندهي نيروي هوايي منصوب گرديد‪.‬‬
‫آزاد سازي شهر نوسود‬
‫درحاليكه منافقين با تروهاي گسترده ‪،‬جبهه جنگ داخلي را در كمك به رژيم عراق گشوده بودند‪ ،‬رزمندگان‬
‫ارتش و سپاه به همراه نيروهاي ژاندارمري در ‪ 35‬تير ماه ‪3133‬برابر با هفتمين روز ماه مبارک رمضان به‬
‫ارتفاعات مشرف بر شهر نوسود در غرب كشور حمله و توانستند اين شهر را آزاد و به مام ميهن باز گدانند‪.‬‬
‫اين اقدام مورد تقدير امام خميني قرار گرفت و ايشان طي پيامي خطاب به تيمسار ولي فالحي ‪،‬مراتب تقدير‬
‫وتشكر خود را نسبت به تمام مجاهدين اسالم در جبهه هاي جنگ تحميلي و دفاع از اسالم و ميهن عزيز‬
‫خصوصا فاتحان نوسود ابالغ نمودند و مرقوم فرمودند‪ :‬اين پيروزي و ديگر پيروزي هاي آينده و گذشته با تمام‬
‫ساز و برگ بسياري كه از جانب ابرقدرتها و دار و دسته آنان در اختيار دشمن گذاشته شده است‪،‬پيروزي‬
‫ايما ن واسالم است بر جناح كفر و پيروزي ارزشهاي انساني برطاغوت است‪،‬همان سان كه در صدر اسالم جناح‬
‫مومنين با ساز و برگ اندک و ايمان و تعهد بسيار بر جناحهاي كفر مجهز به همه نوع ساز و برگ فراوان روز‬
‫و قدرتهاي شيطاني پيروز گرديدند‪.‬شما برادران رزمنده در جبهه ها‪ ،‬پيروزي مي آفرينيد و برادران عزيز پشت‬
‫جبهه و ملت شجاع در سراسر كشور‪،‬منافقان و ديگر منحرفان راستگرا و چپگرا را گروه گروه بازيافته و به‬
‫‪345‬‬
‫قواي انتظامي و سپاه پاسداران معرفي مي نمايند و آنان را به دادگاههاي انقالب تحويل مي دهند‪.‬‬
‫برنامه ریزي اساسی براي دفع تجاوز‬
‫تهاجمات اصلي ايران براي بيرون راندن ارتش متجاوز بعثي پس از عزل بني صدر از فرماندهي كل قوا و در‬
‫خوزستان آغاز شد‪ .‬درست است كه براي مردم كشور‪ ،‬تمام سرزمين و خاک وطن‪ ،‬ارزش حياتي و معنوي‬
‫يكساني دارد‪ ،‬اما تمام مناطق مرزي ايران براي دشمن ارزش سياسي ـ اقتصادي يكساني نداشت‪ .‬استان‬

‫‪156‬‬
‫خوزستان به دليل ارزش سياسي ـ اقتصادي خاص خود متفاوت از ديگر مناطق مرزي بود‪ .‬مهمترين دليل‬
‫اهميت خوزستان‪ ،‬وجود ذخاير نفت يعني منبع اصلي درآمد كشور در آن بود در حالي كه در ساير مناطق‬
‫مرزي چنين درآمدي نصيب كل كشور نميشد‪ .‬دومين علت اين بود كه عراق براي تسلط بر شمال خليج فارس‬
‫به خوزستان چشم طمع دوخته بود‪ .‬تسلط بر شمال خليج فارس‪ ،‬عراق را به يك قدرت بزرگ منطقهاي تبديل‬
‫ميكرد يعني ميتوانست به راحتي كويت و كشورهاي ديگر را هم بگيرد‪ ،‬در حالي كه در منطقه كرمانشاه يا‬
‫ايالم چنين موقعيت ژئوپولتيك براي ارتش عراق وجود نداشت‪ .‬اگر كسي خوزستان را بگيرد مثل اين است‬
‫كه خليج فارس را هم گرفته اما تصرف ايالم يا كرمانشاه اگرچه به تهران نزديكتر است‪ ،‬اما در كل منطقه‬
‫خاورميانه تأثيري نخواهد داشت‪ .‬تصرف استان خوزستان تأثير داخلي ‪ ،‬منطقهاي و بين المللي داشت‪ .‬هر يك‬
‫كيلومتر خاكي كه در آن سرزمين آزاد ميگرديد موجب ميشد ارتش عراق از اهداف خود عقبتر برود و‬
‫ميزان تأثيرگذاري او در كل جنگ كمتر شود‪ .‬يعني هر يك كيلومتر پيشروي در استان خوزستان سبب‬
‫نزديكي بيشتر به پايان جنگ ميشد به طوري كه اگر اراضي اشغالي در خوزستان پس گرفته مي شد و بصره‬
‫نيز تصرف يا كنترل ميگرديد‪ ،‬ارتش عراق از تمام مناطق اشغالي عقب نشيني ميكرد‪ .‬اما اگر مناطق اشعالي‬
‫غرب كشور باز پس گرفته مي شد‪ ،‬ارتش عراق حتي يك كيلومتر هم از استان خوزستان عقب نمينشست‪.‬‬
‫بنابراين به علت تأثير انجام هرعمليات در استان خوزستان بر روند پايان جنگ و افزايش ميزان پيروزي و‬
‫موفقيتهاي ايران‪ ،‬اين استان محور اصلي عمليات تهاجمي رزمندگان قرار گرفت‪ .‬البته بنا‪ ،‬براين بود زماني كه‬
‫انجام عمليات در خوزستان با مشكل مواجه مي شود‪ ،‬جنگ در مناطق غرب كشور ادامه يابد تا فرصتي جهت‬
‫آماده شدن براي عمليات در جبهه جنوب پيدا شود‪ .‬بنابراين بطور كلي محور راهبرد عملياتي ايران در جبهه‬
‫جنوب و استان خوزستان بود و از فضاي جبهه غرب به منظور پشتيباني از محور جبهه جنوب استفاده ميشد‪.‬‬
‫اقدامات ارتش براي افزایش توان رزمی‬
‫در سال اول جنگ‪،‬ارتش ضربات زيادي را متحمل شد‪.‬بكارگيري نادرست توان ارتش موجب شد تا ارتش‬
‫بسياري از تجهيزات جنگي از جمله حدود ‪ 733‬تانك و نفربر خود را از دست بدهد و از نظر روحي هم دچار‬
‫مشكالت فراواني گردد‪.‬از اواخر سال اول جنگ‪ ،‬اقداماتي از سوي نيروي زميني ارتش به منظور افزايش توان‬
‫نزاجا در جبهه هاي جنگ صورت گرفت كه مي توان آنها را به شرح ذيل جمع بندي نمود‪ :‬ارتش حدود ‪33‬‬
‫درصد از وسايل و تجهيزات خود را كه از رده خارج شده بودند‪ ،‬به تدريج تعمير كرده و آنها را آماده به كار‬
‫نمود و به تدريج در اختيار يگان هاي مربوطه قرار داد‪ .‬گفته مي شود كه آماده كردن اين جنگ افزارها و‬
‫تجهيزات‪ ،‬بيش از تعداد انهدامي ها در سال اول جنگ بوده است‪ .‬از سوي ديگر در شروع جنگ تحميلي همه‬
‫يگان هاي ارتش در جبهه هاي جنگ حضور نداشتند ولي به تدريج كليه امكانات ارتش در مناطق عملياتي‬
‫مستقر گرديد وانسجام و تمركز فرماندهي در آنها ايجاد شد‪ .‬اعزام يگان ها به صورت گردان و گروهان به‬
‫مناطق عملياتي موجب پراكندگي آنها گرديده بود و اين شيوه توان لشكر هاي ارتش را كاهش داده بود‪ .‬ولي‬
‫با انسجام تدريجي لشكرها‪ ،‬يگان هاي ارتش از قدرت رزمي بيشتري برخوردار گرديدند‪ .‬تشكيل تعدادي يگان‬

‫‪157‬‬
‫از جمله تيپ ‪ 35‬ذوالفقار‪ 33 ،‬گردان پياده‪ ،‬بيش از ‪ 33‬گردان توپخانه ‪ 313‬ميلي متري و همچنين تكميل تيپ‬
‫‪ 13‬گرگان‪ ،‬توان رزمي ارتش را نسبت به شروع جنگ افزايش داد‪ .‬كسب تجارب جنگي در جبهه هاي مختلف‬
‫و بهره برداري از اين تجربيات در مراحل پس از ماه هاي اول جنگ و اعتماد به نفسي كه رزمندگان ارتش به‬
‫مرور‪ ،‬پيدا مي كردند‪ ،‬سرمايه ارزشمندي براي ارتش جمهوري اسالمي ايران به حساب مي آمد‪ .‬البته در تير ماه‬
‫‪ 3133‬هنوز ارتش توان خود را مناسب براي اخراج ارتش عراق از خاک ايران نمي دانست و محتاج به تشكيل‬
‫‪341‬‬
‫دو سه لشكر جديد بود كه آن هم به اين زودي ها امكان نداشت‪.‬‬
‫همکاري كردهاي عراق با ایران‬
‫با آغاز جنگ و عدم پايبندي عراق به قرارداد ‪ ،3123‬ايران نيز براي كمك به گروه هاي كرد مخالف رژيم‬
‫بعثي‪ ،‬اعالم آمادگي كرد‪ .‬اولين گروهي كه موفق شد پشتيباني همه جانبه ايران را به خود جلب نمايد حزب‬
‫دموكرات كردستان عراق يا حزب پارتي مربوط به بارزاني ها بود‪ .‬طايفه بارزاني از سالها قبل از شروع جنگ‬
‫به ايران رفت و آمد داشته و هزاران نفر از آنها در كرج و برخي از نقاط آذربايجان غربي زندگي مي كردند‪.‬‬
‫از زمان رژيم شاه سران قوم بارزاني در ايران و در منطقه كرج زندگي مي كردند‪.‬آنها مخالف حزب بعث عراق‬
‫بوده و از ايران در خواست سالح براي دفاع از خود در مقابل ارتش عراق را داشتند‪ .‬ايران از نيمه شهريور‬
‫‪333‬‬
‫اين‬ ‫‪ 3133‬تصميم گرفت تا چنانچه اين گروه با كردهاي ضد انقالب ايراني بجنگند آنها را مسلح نمايد‪.‬‬
‫همكاري براي كردهاي عراقي حائز كمال اهميت بود زيرا مي توانستند با كمك ايران بر نواحي خود تسلط‬
‫يافته و از شرايط بهتري برخودار شوند‪.‬ايران هم مي توانست با حضور آنهادر شمال عراق‪ ،‬جبهه خود را جلوتر‬
‫از مرزهاي ايران قرار دهد‪ .‬با آغاز جنگ‪،‬آرام آرام حزب دموكرات كردستان عراق با كمكهاي ايران و سوريه‬
‫مسلح گرديد و در شمال عراق عليه ارتش بعثي وارد عمل شد‪ .‬پيشمرگه هاي اين حزب عمدتاً در استان‬
‫آذربايجان غربي بويژه در بخش زيوه زندگي مي كردند‪ .‬آنها به طور مرتب هزينه هاي زندگي و جنگ با‬
‫صدام را از ايران دريافت مي كردند‪ .‬دولت سوريه نيز به آنها سالح مي داد‪ .‬اين سالح ها از سوريه به ايران‬
‫وارد و در اختيار گروه بارزاني قرار مي گرفت‪ .‬ايران در ابتدا با احتياط با آنها رفتار مي كرد ولي در ادامه‬
‫‪333‬‬
‫جنگ حزب دموكرات‪ ،‬تبديل به بخشي از قواي مسلح ايران گرديد‪.‬‬
‫ترور رئیس جمهور و نخست وزیر‬
‫با عزل بني صدر‪،‬تعيين رئيس جمهور جديد مهمترين برنامه سياسي كشور بود‪ .‬امام خميني درسخنراني روز دهم‬
‫تير ماه‪، 3133‬خطاب به روحانيون تهران ومردم فرمودند‪:‬تبليغ اين است كه رئيس جمهورتان را خودتان تعيين‬
‫‪337‬‬
‫انتخابات رياست جمهوري در ايام مبارک قدر برگزار و آقاي محمد علي رجائي در ‪ 3133 /3/7‬با رايي‬ ‫كنيد‪.‬‬
‫بيش از رئيس جمهور قبلي به سمت رياست جمهوري‪،‬برگزيده شد‪ .‬مراسم تنفيذ حكم ايشان در روز عيد فطر‬
‫در ‪ 3133/3/33‬در حسينيه جماران در حضور امام خميني برگزار گرديد‪ .‬بالفاصله وي‪ ،‬حجه االسالم باهنر را به‬
‫نخست وزيري برگزيد كه مورد تصويب مجلس قرار گرفت‪ .‬اندكي پس از گذشت يك ماه از شروع بكار‬
‫رئيس جمهور جديد ‪ ،‬منافقين با انفجار جلسه شوراي امنيت در دفتر نخست وزيري در ‪ 5‬شهريور ‪ ، 3133‬رئيس‬

‫‪158‬‬
‫جمهور‪ ،‬نخست وزير و چند تن از مقامات كشور را به شهادت رساندند‪ .‬اين اقدام از سوي يكي از كارمندان‬
‫نخست وزيري به نام مسعود كشميري كه منشي جلسه شوراي امنيت بود صورت گرفت‪ .‬كشميري عضو‬
‫سازمان مجاهدين خلق بود كه به صورت نفوذي در ساختمان نخست وزيري فعاليت مي كرد‪ .‬با اين اقدام ‪،‬‬
‫منافقين توانستند ظرف سه ماه دو رئيس جمهور را يكي با ترور و ديگري را با جداسازي ازمردم ‪ ،‬از كشور‬
‫بگيرند وتعداد زيادي از سران كشور را به قتل برسانند‪.‬ترورهاي منافقين همچنان ادامه يافت و آنها‬
‫در‪34‬شهريور‪ 3133‬آيه اهلل علي قدوسي دادستان كل انقالب را ببا بمب آتش زا در محل كار خود به شهادت‬
‫رساندند‪ .‬يكي از ترورهاي فجيع منافقين‪ ،‬حمله انتحاري به آيت اهلل سيد اسد اهلل مدني امام جمعه تبريز پس از‬
‫اقامه نماز جمعه بود كه بر اثر آن وي به همراه شش نفر از مردم آذربايجان در ‪ 73‬شهريور ‪ 3133‬به شهادت‬
‫رسيدند وحدود ‪ 33‬نفر ديگر مجروح شدند‪.‬پس از حمله و ترور تعداد زيادي از مسئولين كشور‪ ،‬سياست‬
‫منافقين بر اين قرار گرفت كه بايستي سر پنجه هاي رژيم را از بين برد‪ .‬بنابراين آنها عالوه بر حمله به علماي‬
‫بزرگ‪ ،‬مردم عادي طرفدار انقالب و امام خميني را نيز هدف ترورهاي خود قرار دادند‪ .‬در اوايل مهر ماه ‪3133‬‬
‫و در زمان آماده شدن رزمندگان اسالم براي انجام عمليات ثامن االئمه‪ ،‬گرچه از حجم ترورهاي منافقين كاسته‬
‫شد ولي همچنان روزانه حدود ‪ 73‬مورد ترور از سوي سازمان منافقين انجام مي شد‪ .‬در چنين شرايطي‪ ،‬سپاه‬
‫پاسداران انقالب اسالمي ‪ ،‬عالوه بر حضور در جبهه هاي جنگ‪ ،‬مشغول درگيري و كشف خانه هاي مخفي‬
‫منافقين در شهرهاي مختلف كشور بود‪ .‬ترورهاي منافقين در تمام دوران جنگ ادامه داشت تا به تشكيل ارتش‬
‫منافقين در عراق منجرشد و موجب جنگيدن آنها در كنار ارتش بعث عراق با رزمندگان اسالم گرديد‪.‬‬
‫آزادسازي شهر اشنویه‬
‫در سالهاي اوليه پيروزي انقالب اسالمي و قبل از آغاز جنگ‪،‬حزب دموكرات با سازماندهي پيشمرگه هاي‬
‫مسلح ‪ ،‬پاره اي از مناطق و شهرهاي كردنشين در استان هاي غربي كشور را به اشغال خود درآورده بود‪ .‬به‬
‫هنگام شروع جنگ‪،‬هنوز بعضي از روستاها وشهرهاي كرد نشين اطراف مرز در استانهاي آذربايجان غربي‬
‫وكردستان در كنترل حزب دموكرات بود‪ .‬از جمله اين شهرها‪ ،‬بوكان در كردستان و اشنويه در استان‬
‫آذربايجان غربي بود‪ .‬اين شهرها حدود دو سال و نيم در اختيار حزب دموكرات كردستان قرار داشتند و‬
‫نيروهاي انتظامي و نظامي جمهوري اسالمي در آنها حضور نداشتند‪ .‬همزمان با جريان جنگ‪ ،‬برنامه هايي براي‬
‫رها سازي اين شهرها از دست هم پيمانان حزب بعث عراق تنظيم گرديد‪ .‬از جمله به منظور آزاد سازي اشنويه‪،‬‬
‫در اوايل تابستان ‪3133‬طرحي در سپاه آذربايجان غربي با استفاده از اطالعات دريافتي از منطقه تهيه شد كه بر‬
‫اساس آن‪،‬رزمندگان از محور شمال از طريق محور سيلوان‪ -‬ديزج به زيوه رفته و سپس از آنجابه سمت اشنويه‬
‫حركت و اين شهر را آزاد نمايند‪.‬در موعد مقرر اين طرح با كمك نيروهاي سپاه اروميه‪ ،‬واحدهايي از لشكر‬
‫‪331 34‬ونيروهاي ژاندارمري و پيشمرگه هاي بارزاني به مرحله اجرا در آمد‪.‬سرانجام درشهريور ماه ‪ 3133‬طي‬
‫عملياتي چند روزه‪،‬شهر اشنويه و روستاهاي اطراف آن از سلطه حزب دموكرات خارج شد‪ .‬با انجام اين‬
‫عمليات موفقيت آميز‪ ،‬جاده اروميه به مهاباد از مسير دره قاسملو‪،‬امن گرديد وتردد براي مردم امكان پذير شد‪.‬‬

‫‪159‬‬
‫تا قبل از اجراي اين عمليات‪،‬تعداد زيادي از نيروهاي ارتش در كمين هاي حزب دموكرات در دره قاسملو و‬
‫در جاده مهاباد به قتل رسيده يا مجروح شده بودند‪.‬‬
‫ظهور تفکر خالق عملیاتی‬
‫صحنه جنگ‪ ،‬ميدان رويارويي و مواجهة راهبرد ها‪ ،‬افكار و اراده مسئولين‪ ،‬مقامات و فرماندهان دو طرف‬
‫صحنه نبرد است‪ .‬در واقع اين تفكرات و طرح هاي نظامي طرفين درگيري است كه با هم مي جنگند‪ .‬انديشه و‬
‫تفكر برتر است كه راهبردهاي مناسب و تاكتيك هاي مؤثر را خلق مي كند و بوجود مي آورد‪ .‬تسليحات و‬
‫تجهيزات و نيروي انساني‪ ،‬بدون وجود يك برنامه ريزي درست و يك فرماندهي فهيم و مقتدر‪ ،‬تبديل به‬
‫ابزاري براي پذيرش تلفات مي گردد‪ .‬تفكر خالق است كه " فئه قليله " را بر انبوه دشمنان‪ ،‬پيروز مي كند‪.‬‬
‫فرماندهي فكور‪ ،‬با ايمان‪ ،‬هوشمند‪ ،‬با ارادۀ استوار و با تدبير درست مي تواند موجب تحول و نوآوري گشته و‬
‫شكوفايي در استفاده از تجهيزات‪ ،‬تسليحات‪ ،‬جنگ افزارها و امكانات را فراهم آورد‪ .‬تجربيات سال اول جنگ‪،‬‬
‫درسهاي گرانبهايي را براي فرمانده هان جبهه ها دربر داشت‪ .‬استفاده از اين تجربيات موجب ظهور يك تفكر‬
‫خالق‪ ،‬جهت بررسي علل ناكاميها و طرح ريزي عمليات هايي گره گشا گرديد كه باعث رخ دادن اتفاق هاي‬
‫بزرگي شد‪ .‬مهمترين درسهاي سال اول جنگ‪ " ،‬لزوم در كنار هم قرار گرفتن توان فكري و عملياتي ارتش و‬
‫سپاه"‪ " ،‬نياز به شناسائي بيشتر و كسب اطالعات دقيقتر از چگونگي آرايش و ميزان استعداد دشمن " و‬
‫همچنين " لزوم طرح ريزي عمليات هايي بر مبناي اصول جنگ " و نيز " ضرورت افزايش و توسعه توان‬
‫رزمي با استفاده از نيروهاي داوطلب بسيجي و ظرفيت هاي ملي " و " دور شدن از احساسات و عقالني عمل‬
‫كردن در صحنه رويارويي با قواي دشمن " بود‪ .‬اين تفكر‪ ،‬موجب عملياتي كردن راهبرد نظامي ايران مبني بر‬
‫بيرون راندن ارتش متجاوز از سرزمين هاي اشغالي و تعيين راهكارهاي عملياتي بديعي شد كه پيروزي هاي‬
‫بزرگي را پديد آورد‪ .‬با فروكش كردن چالشهاي سياسي در كشور‪ ،‬مقطع جديدي از تغيير و تحوالت در‬
‫عرصه هاي نظامي و امنيتي دركشور شكل گرفت‪ .‬همكاري و همدلي بين ارتش و سپاه افزايش يافت‪ .‬امكان‬
‫حضور گسترده تر نيروهاي داوطلب مردمي در جبهه هاي جنگ فراهم شد و در نتيجه دستيابي به موفقيت هاي‬
‫بيشتر امكان پذير گرديد‪ .‬بنابراين شرايط سال اول جنگ كه سال جلوگيري از ادامه حمالت ارتش بعثي و مانع‬
‫شدن از پيشروي هاي بيشتر وي بود‪ ،‬در سال دوم تغيير يافته و از توقف و دفاع در مقابل ارتش عراق‪ ،‬به طرح‬
‫ريزي براي دفع تجاوز تغيير حالت داد‪.‬‬
‫نتیجه گیري‬
‫نيمه دوم سال ‪ 3131‬و نيمه اول سال ‪ 3133‬براي ايران بسيار پر خسارت و پر تلفات بود‪ .‬از سويي رژيم بعثي‬
‫عراق‪ ،‬جنگ گسترده اي را با ايران را آغاز كرد‪ ،‬از سوي ديگر اختالفات سياسي در داخل كشور آنقدر به اوج‬
‫رسيد كه منجر به كنار گذاشته شدن اولين رئيس جمهور ايران شد‪ .‬در اين دوره ترورهاي وسيعي در كشور‬
‫صورت گرفت و عالوه بر ترور دومين رئيس جمهور‪،‬تعداد زيادي از مسئولين كشور از جمله نخست وزير‪،‬‬
‫عالي ترين مقام قضايي‪ ،‬تعدادي از وزرا و نمايندگان مجلس و همچنين شخصيت هاي بزرگ و پر نفوذ ائمه‬

‫‪161‬‬
‫جمعه و نيز تعدادي از فرماندهان نيروهاي مسلح به شهادت رسيدند‪ .‬همه اينها براي شكست دادن جمهوري‬
‫اسالمي بود‪ .‬دولت عراق با اطمينان از پيروزي نظامي‪ ،‬جنگ گسترده خود را عليه ايران آغاز نمود و تمام‬
‫استعداد و قدرت نظامي ارتش عراق را در حمله به ايران مورد استفاده قرار داد‪ .‬ارتش عراق عليرغم تالش‬
‫بسيار‪ ،‬نتوانست به اهداف نظامي خود دسترسي پيدا كند و آهنگ حمالت عراق پس از دو ماه تهاجم مستمر به‬
‫كندي گراييد‪ .‬با آشكار شدن عدم موفقيت ارتش عراق در تكميل پيروزي هاي خود‪ ،‬دولت عراق در صدد‬
‫تثبيت سرزمين هاي اشغالي ايران‪ ،‬از طريق در خواست آتش بس بر آمد‪ .‬جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬دفع تجاوز و‬
‫آزاد سازي سرزمين هاي اشغالي را در دستور كار خود قرار داد‪ .‬در ماه هاي اول جنگ‪ ،‬اقدامات فراواني از‬
‫سوي ايران به منظور جلوگيري از ادامه پيشروي دشمن و نيز تالش براي بيرون راندن ارتش متجاوز بعثي‬
‫صورت گرفت ولي عمليات هاي انجام شده قرين موفقيت نبود‪ .‬البته روحيه وانگيزه نيروهاي ايراني براي دفاع‬
‫در برابر ارتش متجاوز بسيار باال بود زيرا آنها مي دانستند كه براي چه مي جنگند وهدقشان بيرون راندن ارتش‬
‫عراق از خاک ايران بود‪ .‬اقدامات ايران در ماه هاي اول جنگ به عراق نشان داد كه با تداوم جنگ نمي تواند‬
‫به اهداف سياسي خود دست يابد و ايران تصميم گرفته است تا در برابر تهاجمات ارتش عراق‪ ،‬مقاومت نمايد‬
‫و تسليم خواسته هاي وي نخواهد شد‪ .‬از سوي ديگر در اين مدت‪ ،‬ايران موفق شد تا نگذارد دشمن اهداف‬
‫نظامي خود را تصرف نمايد و شهرهايي مانند آبادان‪ ،‬سوسنگرد و اهواز را به تصرف خود در آورد‪ .‬اقدامات‬
‫ايران باعث شد تا تلفات و خساراتي نيز به ارتش عراق وارد آيد و هزينه هاي جنگ براي اين كشور بطور‬
‫مرتب افزايش يابد‪ .‬گرچه اختالفات و تنش هاي سياسي در ايران ادامه داشت ولي با كنار گذاشته شدن بني‬
‫صدر از فرماندهي كل قوا از سوي امام خميني و نيز رأي به عدم كفايت سياسي وي از سوي مجلس شوراي‬
‫اسالمي‪ ،‬از اوايل تابستان سال ‪ ،3133‬انسجام بيشتري در جبهه هاي جنگ ايران به وجود آمد و زمينه براي طرح‬
‫ريزي هاي عمليات هاي بزرگ‪ ،‬جهت بيرون راندن ارتش متجاوز بعثي از خاک ايران فراهم شد‪ .‬البته يك‬
‫دست شدن جريان سياسي حاكم بر كشور‪ ،‬موجب كاهش تنش ها و افزايش انسجام در مديريت سياسي كشور‬
‫نيز شد‪ .‬طبيعتاً فروكش كردن التهابات سياسي در شهرها بخصوص تهران‪ ،‬موجب تمركز حواسها به مسئله‬
‫اصلي كشور يعني جنگ گرديد‪ .‬در چنين شرايطي به كار گيري نيروهاي سپاه و داوطلبان بسيجي در كنار‬
‫نيروهاي ارتش افزايش يافت‪ .‬آرام آرام هماهنگي بين فرماندهان ارتش و سپاه گسترش يافت و زمينه براي‬
‫همكاري اين دو سازمان رزمي فراهم گرديد‪ .‬ضعف هاي قواي خودي و شرايط جبهه هاي ايران مورد بررسي‬
‫قرار گرفت و براي رفع آنها برنامه ريزي شد‪ .‬گرچه تالش هايي براي برقراري آتش بس از سوي نهادهاي بين‬
‫المللي صورت مي گرفت ولي حضورهيئت هاي صلح‪ ،‬نتوانست گامي در جهت كاهش شدت جنگ و‬
‫بازگشت ارتش عراق به مرزها بردارد‪ .‬ايران در شرايط ضعف جامعه جهاني نسبت به جلوگيري از جنگ‪ ،‬خود‬
‫براي توسعه قدرت نظامي و افزايش توان رزمي خود برنامه ريزي نمود تا بتواند جهت بيرون راندن ارتش‬
‫متجاوز از خاک كشور‪ ،‬با تكيه بر ظرفيت هاي ملي اقدام نمايد‪ .‬با تدبير و تصميم امام خميني‪ ،‬تالش رزمندگان‬
‫اسالم براي مقابله با ارتش عراق افزايش يافت‪ .‬عمليات هاي محدودي صورت گرفت كه موجب افزايش قدرت‬

‫‪161‬‬
‫طرح ريزي عمليات ها شد و امكان برنامه ريزي جهت انجام عمليات هاي بزرگتر را فراهم آورد‪ .‬بدين صورت‬
‫سال اول جنگ با اطمينان از اينكه ارتش عراق‪ ،‬قادر به پيشروي بيشتر در خاک ايران نيست و قواي ايران مي‬
‫توانند دست به تهاجم زده و ابتكار عمل در جبهه ها را به دست گيرند پايان يافت‪.‬‬

‫منابع و مراجع وپانوشتهاي فصل سوم‬

‫‪. 3‬تهاجم ارتش عراق درماه ذي القعده سال ‪ 3433‬هجري قمري كه از ماه هاي حرام است انجام شد‪.‬از نظر اسالم جنگ در ماه حرام جايز نيست‪،‬مگر آنكه‬
‫پاسخ به جنگ دشمن باشد‪.‬‬
‫‪ . 7‬بر اثر حمله نيروي هوايي ارتش اسرائيل به فرودگاههاي مصر در روز ‪ 3‬ژوئن سال ‪ ،3132‬شصت و پنج درصد هواپيماهاي نيروي هوايي مصر آسيب‬
‫ديده و از كار افتادند‪.‬‬

‫‪162‬‬
‫‪ . 1‬دهها فروند از هواپيماهاي شركت كننده در اولين عمليات هوايي ارتش عراق‪ ،‬از نوع ميگ ‪ 73‬كه يك هواپيماي رهگير هوايي قديمي و سوخوي ‪2‬‬
‫كه يك بمب افكن قديمي بشمار مي رود‪ ،‬بودند‪( .‬منبع شماره ‪ ،4‬ص‪ )35/‬اين هواپيماها ساخت شوروي بود‪.‬‬
‫‪ . 4‬وفيق السامرايي‪ ،‬ويرا ني دروازه شرقي‪ ،‬ترجمه‪ ،‬عدنان قاروني‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز اسناد دفاع مقدس ‪ ، 3155 ،‬ص‪33/‬‬
‫‪. 3‬ايران داراي ‪ 13‬رسد موشك هاگ بود كه ‪ 72‬رسد آن عملياتي شده بود‪.‬در اطزاف پايگاه هاي هوايي مهم مثل دزفول تا ‪ 4‬رسد موشك هاگ براي دفاي‬
‫از پايگاه استقرار داشت‪.‬‬
‫‪ . 3‬منبع شماره ‪ ،4‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 2‬منبع شماره ‪ ،4‬ص‪21/‬‬
‫‪ . 5‬منبع شماره ‪ ،4‬ص‪21 /‬‬
‫‪ . 1‬منبع شماره ‪ ،4‬ص‪24/‬‬
‫‪ . 33‬بهداروند مهدي‪ ،‬ما و جنگ‪،‬تهران‪،‬پژوهشكده مطالعات و تحقيقات دفاع مقدس‪ 3155،‬ص‪57/‬‬
‫‪ .33‬منبع شماره ‪،33‬ص‪333 /‬‬
‫‪ . 37‬منبع شماره ‪ ،4‬ص‪24 /‬‬
‫‪. 31‬رودخانه كرخه پس از كارون‪،‬طوالني ترين روذ خوزستان مي باشد و از ارتفاعات الوند در همدان سرچشمه مي گيرد و دشت آزادگان را مشروب‬
‫نموده و با عبور از شمال شهر سوسنگرد وبستان در نزديكي چزابه به هور الهويزه مي ريزد‪.‬‬
‫‪ . 34‬منبع شماره ‪ ،4‬ص‪.23 /‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ،33‬ص‪371 /‬‬
‫‪. 33‬از سال ‪3772‬هجري قمري كه بندر خرمشه ر تاسيس شد‪،‬در مجموع جهار بار مورد حمله قرار گرفت و به اشغال دولتهاي عثماني‪،‬متفقين به رهبري‬
‫انگليس و عراق در آمد‪.‬‬
‫‪. 32‬وي سرهنگ نزار و رئيس ركن‪ 1‬لشكر ‪ 1‬زرهي ارتش عراق در زمان حصر آبادان بود‪.‬‬
‫‪ . 35‬منبع شماره ‪ ،33‬ص‪. 334/‬‬
‫‪ . 31‬منبع شماره ‪ ،4‬ص‪25 /‬‬
‫‪ . 73‬منبع شماره ‪ ،4‬ص‪21/‬‬
‫‪ . 73‬منبع شماره ‪ ،4‬ص‪21/‬‬
‫‪ . 77‬سخنراني صدام حسين پخش شده از تلويزيون عراق در تاريخ ‪3131/33/33‬‬
‫‪ . 71‬منبع شماره ‪ ،4‬ص‪23 /‬‬
‫‪ . 74‬منبع شماره ‪ ،33‬ص‪711/‬‬
‫‪ .73‬موشكهاي فراگ ساخت شوروي و داراي ‪ 33‬كيلومتر برد بود‪ .‬البته اين موشكها داراي دقت باال نبود و بر همين اساس عليه شهرها و نقاط پر جمعيت‬
‫بكارگيري مي شد تا در هر شرايطي به هدف اصابت كرده باشد‪.‬‬
‫‪ 73‬گفتگوي اختصاصي با فرماندار انديمشك‪.‬‬
‫‪ . 72‬صحيفه امام‪ ،‬مجموعه آثار امام خميني‪ ،‬جلد‪ ،34‬تهران‪ ،‬نشر عروج ‪ ،3125 ،‬ص‪337/‬‬
‫‪ . 75‬دفتر سياسي سپاه‪ ،‬گذري بر دو سال جنگ‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات سپاه‪ 3133 ،‬ص‪54/‬‬
‫‪ . 71‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬پس از بحران‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪،3133‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪3151،‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 13‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪54/‬‬
‫‪ . 13‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪ ،‬عبور از بحران‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪ ،3133‬تهران‪ ،‬دفتر نشر انقالب‪ ،‬چاپ نهم‪3153 ،‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 17‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪311/‬‬
‫‪ . 11‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪174/‬‬
‫‪ . 14‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 13‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪177/‬‬
‫‪ . 13‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪174/‬‬
‫‪ . 12‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪ 773 /‬تا ‪773‬‬
‫‪ . 15‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪713 /‬‬
‫‪ . 11‬سفيري مسعود ‪،‬حقيقت ها و مصلحت ها‪،‬گفت و گو با هاشمي رفسنجاني‪،‬تهران‪،‬نشر ني‪ 3125،‬ص‪13/‬‬

‫‪163‬‬
‫‪ . 43‬بشيري‪ ،‬عباس ‪ ،‬انقالب در بحران‪ ،‬كارنامه و خاطرات هاشمي رفسنجاني سال ‪ ،3131‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ ، 3154 ،‬ص‪735/‬و‪713‬‬
‫‪ . 43‬گفتگوي اختصاصي با آقاي محمد فروزنده رئيس بنياد مستضعفان در نوروز سال ‪3155‬‬
‫‪ . 47‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪133/‬‬
‫‪ . 41‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،34‬ص‪53/‬‬
‫‪ . 44‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪775/‬‬
‫‪ . 43‬پرديس سيد رضا‪،‬در غربت جنگيديم‪،.‬تهران‪،‬ايران سبز‪،3152،‬ص‪31/‬‬
‫‪ . 43‬منبع شماره ‪ ،4‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 42‬بر اثر اين عمليات‪ ،‬حدود ‪ 33‬درصد از هواپيماهاي شركت كننده در تهاجم هوايي به عراق آسيب ديده و از رده خارج گرديدند‪.‬‬
‫‪ . 45‬گزارش عملكرد نيروي هوايي در جنگ‪ ،‬تهيه شده توسط شهيد منصور ستاري‬
‫‪ .41‬با پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬امريكا از واگذاري آخرين هواپيماي ‪ F14‬خودداري نمود و آن را به ايران تحويل نداد‪.‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ،4‬ص‪31/‬‬
‫‪ .33‬اين گروه در آن زمان هنوز به تيپ تبديل نشده بود و يك گروه رزمي آموزشي بود‪.‬‬
‫‪ . 37‬امير محمد انصاري‪ ،‬فرمانده اسبق هوانيروز‪ ،‬روزنامه همشهري مورخ ‪52/33/73‬‬
‫‪ . 31‬مصاحبه سرتيپ احدي‪ ،‬فرمانده هوانيروز با روزنامه كيهان‪ ،‬يكشنبه ‪ 37‬مهر ‪3155‬‬
‫‪ . 34‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪741/‬‬
‫‪ . 33‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪،33‬ص‪35/‬‬
‫‪ . 32‬منبع ‪ ،11‬ص‪.173/‬‬
‫‪ 35‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 31‬نجف پور مجيد ‪ ،‬از جنوب لبنان تا جنوب ايران‪ ،‬خاطرات سردار رحيم صفوي‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز اسناد انقالب اسالمي‪ 3151 ،‬ص‪335/‬‬
‫‪ . 33‬رحماني‪ ،‬قدرت اهلل ‪ ،‬بي پرده با هاشمي رفسنجاني‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات كيهان‪ 3151 ،‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 33‬ستاد تبليغات جنگ‪ ،‬ستيز با صلح‪ ،‬تهران‪3133 ،‬‬
‫‪ . 37‬منبع ‪ ،31‬ص‪32/‬‬
‫‪ . 31‬منبع ‪ ،11‬ص‪743/‬‬
‫‪ . 34‬منبع شماره ‪ ،75‬ص‪31/‬‬
‫‪ . 33‬منبع ‪ ، 31‬ص‪31/‬‬
‫‪ . 33‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪737/‬‬
‫‪ . 32‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪14/‬‬
‫‪ . 35‬منبع شماره ‪ ،13‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 31‬منبع شماره ‪ ،75‬ص‪53/‬‬
‫‪ . 23‬دانشكده فرماندهي و ستاد سپاه‪ ،‬سازمان هاي بين المللي و جنگ ايران و عراق‪ ،‬تهران‪ ،‬سازمان چاپ و انتشارات سپاه‪ ،3124 ،‬ص‪373/‬‬
‫‪ . 23‬نعيمي ارفع‪ ،‬مباني رفتاري شوراي همكاري خليج فارس‪ ،‬تهران‪ ،‬دفتر مطالعات سياسي و بين المللي وزارت خارجه‪ 3123 ،‬ص‪53/‬‬
‫‪ . 27‬منبع شماره ‪ ،11‬ص‪713/‬‬
‫‪ . 21‬روزنامه اطالعات‪ ،3153/3/13 ،‬ص‪37/‬‬
‫‪ . 24‬خاوير پرز دكوئيار‪ ،‬به سوي صلح‪ ،‬ترجمه حميدرضا زاهدي‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات اطالعات‪3121 ،‬ص‪37/‬‬
‫‪ . 23‬كورت والدهايم‪،‬كاخ شيشه اي سياست‪ ،‬ترجمه دكتر عبدالرحمن صدريه‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات اطالعات‪3123 ،‬ص‪734/‬‬
‫‪ . 23‬نشريه نگين ايران‪ ،‬شماره ‪ ، 75‬تهران‪ ،‬مركز اسناد دفاع مقدس‪ ،3155 ،‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 22‬روزنامه اطالعات‪ ،3131/2/37 ،‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 25‬منبع شماره ‪ ، 31‬ص‪27/‬‬
‫‪ . 21‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪ 757/‬و ‪751‬‬
‫‪ . 53‬منبع شماره ‪ ،4‬ص‪24/‬‬
‫‪ . 53‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪737/‬‬

‫‪164‬‬
 ‫‪ . 57‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،32‬ص‪133/‬‬
‫‪ . 51‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 54‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪732/‬‬
‫‪ . 53‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 53‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪727/‬‬
‫‪ . 52‬قرآن مجيد‪ ،‬سوره حجرات‪ ،‬آيه ‪1‬‬
‫‪ . 55‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪ 723/‬تا ‪753‬‬
‫‪ . 51‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪ 713/‬تا ‪712‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ، 31‬ص‪21 /‬‬
‫‪ . 13‬عمليات هاي محدود با يگان هاي محدود‪ ،‬جنگ افزارهاي محدود و در گستره جغرافيايي كه داراي ابعاد و اهداف محدودي است‪ ،‬صورت مي گيرد‪.‬‬
‫در اين عمليات ها از سالح هاي پيشرفته و استراتژيك استفاده نمي شود و ارزش هدفها نيز محدود است‪.‬‬
‫‪ . 17‬منبع شماره ‪،33‬ص‪57/‬‬
‫‪ . 11‬منبع شماره ‪ ،33‬ص‪331/‬‬
‫‪ .14‬گردان هاي ژاندارمري‪ ،‬گردان هاي مرزي بوده و ساختار گردان هاي رزمي را نداشتند‪.‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ،33‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 13‬بني صدر براي اولين بار با داود كريمي فرمانده عمليات سپاه در جبهه جنوب تماس گرفته ونيروهاي سپاه را در عمليات شركت مي دهد‪.‬هر گردان‬
‫سپاه ‪ 733‬رزمنده تك ور داشت‪ (.‬منبع شماره ‪ ،33‬ص‪ ) 333/‬داود كريمي در شهريور ماه سال ‪ 3151‬بر اثر عوارض ناشي ازگازهاي شيميايي در عمليات‬
‫والفجر‪ 5‬به شهادت رسيد‪.‬‬
‫‪ . 12‬منبع شماره ‪،33‬ص‪54/‬‬
‫‪ . 15‬از آنجا كه تانكها محدوديت ديد دارند و هر يگان زرهي در شب‪ ،‬كور است بنابراين‪ ،‬نيروهاي ايران در روز به مواضع نيروهاي دشمن حمله كردند‪.‬‬
‫‪ . 11‬منبع شماره ‪ ،33‬ص ‪333‬‬
‫‪ . 333‬اين لشكر وظيفه دفاع از جاده اهواز خرمشهر و جلوگيري از پيشروي قواي ايران به سمت بصره را بر عهده داشت‪.‬‬
‫‪ . 333‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،31‬ص‪417/‬‬
‫‪ . 337‬منبع شماره ‪ ،33‬ص‪. 337 /‬‬
‫‪ . 331‬منبع شماره ‪ ،4‬ص‪53/‬‬
‫‪ . 334‬منبع شماره ‪ ،33‬ص‪331/‬‬
‫‪ . 333‬منبع شماره ‪،33‬ص‪331‬‬
‫‪ . 333‬سخنراني امير حسني سعدي در همايش بررسي نقش ارتش در روزهاي اول جنگ‪ ،‬برگزار شده در مركز اسناد دفاع مقدس در تاريخ ‪ 55 /2/2‬با‬
‫حضور نويسنده‬
‫‪ . 332‬منبع شماره ‪ ،11‬ص‪143/‬‬
‫‪ . 335‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬ص‪ 343/‬تا ‪344‬‬
‫‪ . 331‬منبع شماره ‪ ،11‬ص‪145/‬‬
‫‪ . 333‬روزنامه جمهوري اسالمي‪ ،3131/37/1 ،‬ص‪1/‬‬
‫‪ . 333‬منبع شماره ‪ ،11‬ص‪153/‬‬
‫‪ . 337‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪331/‬‬
‫‪ . 331‬منبع شماره ‪ ،11‬ص‪157/‬‬
‫‪ . 334‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪353/‬‬
‫‪ . 333‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪314/‬‬
‫‪ . 333‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪732/‬‬
‫‪ . 332‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 335‬پرديس سيد رضا‪،‬در غربت جنگيديم‪،.‬تهران‪،‬ايران سبز‪،3152،‬ص‪51/‬‬
‫‪ . 331‬گفتگوي اختصاصي با خلبان براتي‪ ،‬سرگروه پروازي عمليات درسال ‪3155‬‬

‫‪165‬‬
 ‫‪ . 373‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬آرامش و چالش‪ ،‬كارنامه وخاطرات سال ‪،3137‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪3153،‬ص‪754/‬‬
‫‪ . 373‬منبغ شماره‪ ،13‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 377‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪ 147/‬و ‪141‬‬
‫‪ . 371‬شهيد رستمي سرگرد تيپ ‪ 71‬نيروي مخصوص بود كه معاون شهيد دكتر چمران نيز به شمار مي رفت‪.‬‬
‫‪ . 374‬ارتفاعات اهلل اكبر درشمال رودخانه كرخه و شمال شهر سوسنگرد واقع است و حود ‪ 333‬متر از سطح زمين ارتفاع دارد ‪.‬‬
‫‪ . 373‬منبع شماره ‪،33‬ص‪. 13/‬‬
‫‪ . 373‬سرهنگ منفرد نياكي داراي دختر نوجواني بود كه همزمان با اين عمليات به ناگهان درگذشت‪ .‬ولي نامبرده به خاطر درگير بودن در اين عمليات از‬
‫رفتن به تهران و شركت در مراسم وي خودداري نمود و گفت‪ :‬رزمندگاني كه در حال جنگ با دشمن هستند‪ ،‬آنها هم فرزندان من هستند و نمي توانم‬
‫تنهايشان بگذارم‪ .‬پس از پايان جنگ سرتيپ نياكي در جريان يك مانور به شهادت رسيد‪.‬‬
‫‪. 372‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪134/‬‬
‫‪ . 375‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪473/‬‬
‫‪ . 371‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪473 ،34‬‬
‫‪ . 313‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪.443/‬‬
‫‪ . 313‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪441/‬‬
‫‪ . 317‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪ 421/‬و ‪423‬‬
‫‪ . 311‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪425/‬‬
‫‪ . 314‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪ 453/‬و ‪453‬‬
‫‪ . 313‬منبغ شماره‪ ،13‬ص‪353 /‬‬
‫‪ . 313‬منبع شماره ‪،33‬ص‪43/‬‬
‫‪ . 312‬نجف پور مجيد‪،‬از جنوب لبنان تا جنوب ايران‪،‬خاطرات سرداز رحيم صفوي‪،‬تهران‪،‬مركز اسناد انقالب اسالمي‪ 3151،‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 315‬منبغ شماره‪ ، 13‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 311‬صحيفه امام ‪،‬جلد ‪ 34‬ص‪451/‬‬
‫‪ . 343‬منبغ شماره‪ ،13‬ص‪ 343/‬و ‪.333‬‬
‫‪ .343‬صحيفه امام جلد ‪ 33‬ص‪72/‬‬
‫‪ . 347‬صحيفه امام جلد ‪ 34‬ص‪417/‬‬
‫‪ .341‬محمدي ري شهري محمد‪،‬خاطره ها‪،‬جلد اول‪،‬تهران‪،‬مركز اسناد انقالب اسالمي‪،‬چاپ دوم‪3151،‬ص‪433/‬‬
‫‪ .344‬سرهنگ بهزاد معزي خلبان هواپيماهاي ترابي و سوخت رسان بود‪ .‬وي بيشترين ساعت پرواز عملياتي را تا آن تاريخ دارا بود و از استاد خلبان هاي‬
‫برجسته نيروي هوايي بشمار مي رفت‪ .‬وي شاه را در فرار از ايران به مراكش برد و هدايايي از شاه دريافت كرد‪ .‬او قبل از فرار شاه در آمريكا خانه اي‬
‫خريداري كرده بود وپس از پيروزي انقالب ‪،‬مدتي به فرماندهي پايگاه هوايي شيراز منصوب گشت‪.‬وي در ‪ 3131/3/3‬از ارتش اخراج شده بود كه بني‬
‫صدر وي را پس از شروع جنگ به نيروي هوايي باز گرداند‪.‬‬
‫‪ . 343‬منبغ شماره‪ ،13‬ص‪354/‬‬
‫‪ . 343‬منبغ شماره‪ ،13‬ص‪ 353/‬و ‪ 352‬و ‪313‬‬
‫‪ . 342‬صحيفه امام‪،‬جلد ‪ 33‬ص‪334/‬‬
‫‪ . 345‬صحيفه امام ‪،‬جلد ‪،33‬ص‪12/‬‬
‫‪ . 341‬منبغ شماره‪ ،13‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 333‬منبغ شماره‪ ،13‬ص‪775/‬‬
‫‪ . 333‬منبغ شماره ‪ ، 331‬ص‪133/‬‬
‫‪. 337‬صحيفه امام جلد‪،33‬ص‪33/‬‬
‫‪. 331‬در اين زمان‪ ،‬سرهنگ علي صياد شيرازي به فرماندهي لشكر ‪ 34‬برگزيده شده بود ودر نتيجه همكاري بين ارتش و سپاه بيشتر شد‪.‬‬

‫‪166‬‬
 ‫فصل چهارم‬

‫پیروزي هاي ایران‬

‫فصل چهارم ‪ :‬پیروزي هاي ایران‬

‫‪167‬‬
 ‫آزاد سازي سرزمین هاي اشغالی‬
‫با زمين گير شدن ارتش عراق در خاک ايران و گسيل همه قواي نظامي ايران به جبهه هاي جنگ و شكل‬
‫گيري آرايش جنگي دو طرف‪ ،‬لزوم برنامه ريزي براي طرح ريزي عمليات هايي كه بتواند قواي متجاوز را از‬
‫خاک ايران بيرون كند‪ ،‬بيش از هر چيز ضروري مي نمود‪ .‬عمليات هاي انجام شده در سال اول جنگ‪ ،‬نشان‬
‫داد كه بايستي با تمركز قوا و بكارگيري ابتكار عمل و بسيج نيروها و با حوصله‪ ،‬طرح هايي را مبتني بر اصول‬
‫جنگ ارائه نمود تا بتوان با توكل بر خداوند ارتش عراق را مرحله به مرحله از خاک ايران بيرون راند‪.‬‬
‫با شروع سال دوم جنگ‪ ،‬اقداماتي به منظور طرح ريزي و اجراي عمليات هاي آفندي بزرگ‪ ،‬صورت گرفت‪.‬‬
‫از جمله اين اقدامات‪ ،‬انجام شناسايي هاي دقيق و از نزديك از مواضع‪ ،‬استحكامات‪ ،‬موانع‪ ،‬آرايش و خطوط‬
‫مقدم و عقبه هاي يگان هاي ارتش عراق و نيز بررسي و ارزيابي روحيات و انگيزه هاي فرماندهان و افراد‬
‫دشمن در هر جبهه بود‪ .‬همچنين جهت شناخت كامل جغرافياي زمين عمليات و نيز جنبه هاي تاكتيكي زمين‬
‫از قبيل ديد و تير‪ ،‬اختفاء و پوشش‪ ،‬موانع‪ ،‬عوارض حساس و معابر وصولي‪ ،‬فعاليت هاي فراواني انجام شد‪ .‬به‬
‫منظور طرح ريزي عمليات هاي موفق‪ ،‬حداكثر امكانات ممكن براي ايجاد تمركز توان فراهم گرديد و‬
‫هماهنگي و همدلي الزم بين ارتش و سپاه در سطوح مختلف ايجاد شد‪ .‬همچنين با استفاده از تجربيات عمليات‬
‫هاي انجام شده در سال اول جنگ تالش شد تا از حمله به خطوط پدافندي مستحكم دشمن در طرح هاي مانور‬
‫اجتناب گردد و اجراي مانورهاي احاطه اي براي دسترسي به عقبه هاي دشمن در دستور كار قرار گيرد و از‬
‫توان ملت در جبهه هاي جنگ و حضور گسترده نيروهاي مردمي در بخش هاي مختلف سازمان هاي رزمي‬
‫حاضر در صحنه ي جنگ بهره گيري فراوان انجام شود‪ .‬در ادامه در مورد عمليات هاي انجام شده به منظور‬
‫آزاد سازي سرزمين هاي اشغالي‪ ،‬توضيحاتي ارائه مي گردد‪.‬‬
‫لزوم شکست حصر آبادان‬
‫در حالي كه احتمال اشغال و تصرف شهر آبادان از سوي ارتش عراق مي رفت‪ ،‬امام خميني طي سخناني در‬
‫حسينيه جماران در صبح روز ‪ 34‬آبان سال ‪ 3131‬خطاب به روحانيون حاضر كه در آستانه ماه محرم به ديدار‬
‫ايشان رفته بودند‪ ،‬فرمودند‪ :‬من منتظرم كه اين "حصر آبادان از بين برود"‪ " .‬بايد اين حصر شكسته بشود"‪.‬‬
‫"مسامحه نشود در آن‪ ،‬حتماً بايد شكسته بشود‪ .‬فكر اين نباشند كه ما اگر اينها هم آمدند بيرونشان مي كنيم‪.‬‬
‫اگر اينها آمدند‪ ،‬خسارات بر ما وارد مي كنند‪ .‬نگذارند اينها بيايند در آبادان وارد بشوند‪ .‬از خرمشهر‪ ،‬اينها را‬
‫بيرون بكنند‪ .‬حال تهاجمي بگيرند‪ 3".‬در اين زمان‪ ،‬تعدادي از واحدهاي مربوط به سپاه آبادان‪ ،‬نيروهاي اعزامي‬
‫از ساير نقاط كشور‪ 7 ،‬گردان از تيپ تفنگداران نيروي دريايي‪ ،‬ژاندارمري‪ ،‬نيروهاي فدائيان اسالم و بسيجيان‬
‫داوطلب تحت امر قرارگاه اروند‪ ،‬از شهر و جزيره آبادان دفاع مي كردند و هيچ لشكر سازماني از ارتش در اين‬
‫منطقه وجود نداشت‪ .‬ستاد و مجموعه واحدهاي لشكر پياده ‪ 22‬خراسان حدود شش ماه پس از آغاز جنگ‪ ،‬در‬
‫هفته سوم اسفند ماه سال ‪ 3131‬با قطار از مشهد به ماهشهر رسيدند‪ .‬اين لشكر از ‪ 75‬اسفند ماه‪ ،‬مسئوليت بخش‬
‫هايي از منطقه را بر عهده گرفت و از ‪ 1‬فروردين سال ‪ ،3133‬فرماندهي منطقه عملياتي خود را تشكيل و عمالً‬

‫‪168‬‬
‫در منطقه‪ ،‬فعال گرديد‪ 7.‬الزم به ذكر است كه برخي از واحدهاي اين لشكر قبالً به اين منطقه آمده و‬
‫مأموريتهايي را نيز انجام داده بودند‪ .‬با آغاز جنگ و محاصره آبادان‪ ،‬سپاه محورهاي عملياتي خود را در جزيره‬
‫مينو‪ ،‬فياضيه‪ ،‬ايستگاه ‪ ،2‬تپه هاي مدن‪ ،‬جاده ماهشهر و دارخوئين تشكيل داد‪ .‬به دليل بسته شدن جاده ها و‬
‫خطوط مواصالتي‪ ،‬نيروهاي رزمنده از طريق دريا و از رودخانه بهمنشير تردد كرده و تدارک مي شدند‪.‬‬
‫جهادسازندگي هم به دنبال احداث راه زميني در خارج از محدوده اشغالي بود‪ .‬در اين شرايط‪ ،‬بخشي از مردم‬
‫آبادان به همراه حجت االسالم غالمحسين جمي امام جمعه اين شهر‪ ،‬به مقاومت در برابر دشمن ادامه داده و‬
‫خانه و زندگي خود را ترک نكردند‪ .‬در تمام دوراني كه آبادان در محاصره قرار داشت‪ ،‬نماز جمعه اين شهر به‬
‫طور مرتب زير آتش ارتش عراق‪ ،‬به امامت مرحوم آيت اهلل جمي برگزار مي شد‪ .‬امام خميني در تجليل از اين‬
‫اقدام در ‪ 3133/33/34‬مي فرمايند‪ " :‬من وقتي جماعت هاي روز جمعه بعضي از بالد خوزستان مثل آبادان و‬
‫اهواز و دزفول را مي بينم واقعاً پيش خودم يك مباهاتي مي كنم كه ما يك همچه جاهايي را داريم‪ .‬اسالم يك‬
‫همچه مناطقي را دارد‪ .‬منطقه اي كه هر آنش دارد بمباران مي شود‪ ،‬جماعتش به آن قدرت‪ ،‬امام جماعت هايش‬
‫به آن قدرت صحبت مي كنند‪ ،‬جمعه اش به آن طور با عظمت ايجاد مي شود‪ .‬جمعه اي كه در بالد جنگي‬
‫ايجاد مي شود غير جمعه اي است كه در تهران يا قم يا در جاهاي ديگر ايجاد مي شود‪ .‬آنجا يك خاصيت‬
‫‪1‬‬
‫خاصي دارد‪ .‬جمعه هاي اين بالد جنگي‪ ،‬روحيه به ايران مي دهد‪ ،‬روحيه به ارتش مي دهد‪" .‬‬
‫عملیات ثامن االئمه‬
‫از اوايل سال ‪ 3133‬سپاه‪ ،‬طرح هاي عملياتي اي را براي شكستن حصر آبادان تهيه كرده بود‪ .‬ولي به دليل‬
‫مخالفت نيروي زميني ارتش و كمبود نيرو و مهمات‪ ،‬نتوانسته بود آن را به اجرا در آورد‪ .‬در زمان بني صدر‬
‫هماهنگي و همكاري بين ارتش و سپاه‪ ،‬مطلوب نبود‪ .‬ارتش‪ ،‬سپاه را به عنوان يك نيروي كارآمد رزمي نمي‬
‫پذيرفت‪ .‬اختالف نظر در مسائل دفاعي و نحوه جنگيدن با قواي دشمن‪ ،‬زياد بود‪ .‬براي بررسي طرح عمليات‬
‫شكست حصر آبادان‪ ،‬حدود ‪ 333‬جلسه بين فرماندهان سپاه و فرماندهان نيروي زميني ارتش در سطوح مختلف‪،‬‬
‫برگزار شد‪ .‬در اكثر اين جلسات تا حدود ‪ 13‬درصد اختالف نظر شديد بين طرفين وجود داشت‪ .‬گرچه با‬
‫حضور لشكر ‪ ،22‬همكاري بين سپاه و ارتش به منظور بيرون راندن ارتش بعثي عراق از شرق رودخانه كارون‪،‬‬
‫افزايش يافت ولي در جلسات بررسي طرح هاي عملياتي‪ ،‬گاهي اوقات اختالف نظر تا حد دعوا جلو مي رفت‪.‬‬
‫پس از عزل بني صدر طرح سپاه براي شكست حصر آبادان در شوراي عالي دفاع مورد بررسي و تصويب قرار‬
‫گرفت‪ .‬به هر حال‪ ،‬آرام آرام ارتش و سپاه‪ ،‬كاركردن با يكديگر و همكاري در جبهه واحد را ياد گرفتند‪ .‬در‬
‫نهايت با ابالغ طرح مصوب‪ ،‬قرار شد تا در سالگرد آغاز جنگ تحميلي‪ ،‬عمليات ثامن االئمه با شركت نيروهاي‬
‫سپاه و لشكر ‪ 22‬و با پشتباني نيروي هوايي به اجرا در آيد‪ .‬از آنجا كه در اين تاريخ‪ ،‬هنوز برخي از مهمات‬
‫مورد نياز به منطقه عملياتي نرسيده بود و لشكر ‪ 22‬هم‪ ،‬نياز به فرصت بيشتري براي آمادگي داشت و گفته مي‬
‫شد كه دشمن در آن روز‪ ،‬احتمال عمليات قواي ايراني را مي دهد‪ ،‬بنابراين به منظور غافلگير نمودن دشمن‪،‬‬
‫اين عمليات با چند روز تأخير انجام شد‪.‬در طرح سپاه براي شكست حصر آبادان‪ ،‬استفاده از تاريكي شب و نيز‬

‫‪169‬‬
‫عدم استفاده از آتش تهيه به منظور نيل به غافلگيري پيش بيني شده بود ‪ .‬عمليات ثامن االئمه در تاريخ ‪3‬‬
‫مهرماه سال ‪ 3133‬يعني حدود يك سال پس از آغاز جنگ تحميلي‪ ،‬و پس از حدود يازده ماه از محاصره شهر‬
‫آبادان به اجرا درآمد‪ .‬اين عمليات تنها ‪ 13‬روز پس از عزل بني صدر و پس از دوران پر التهاب حوادث‬
‫تروريستي ماه هاي تير و شهريور انجام شد‪ .‬در آن ايام ايران پس از شهادت رئيس جمهور و نخست وزير‪ ،‬در‬
‫تب و تاب برگزاري انتخابات جديد رياست جمهوري در نيمه مهر ماه بود‪ .‬با توجه به اينكه يكي از واحدهاي‬
‫شركت كننده در اين عمليات يعني لشكر ‪ 22‬از استان خراسان به جبهه اعزام شده بود و پاسداران و بسيجيان‬
‫(ع)‬
‫بودند‪ ،‬بنابراين نام امام هشتم بر اين عمليات گذاشته شدو به ثامن االئمه معروف‬ ‫هم مشتاق اسم امام رضا‬
‫گرديد‪ .‬اسم رمز اين عمليات " نصرمن اهلل و فتح قريب" تعيين شد‪.‬‬
‫استعداد قواي عراق در شرق رودخانه كارون‬
‫استعداد نيروهاي ارتش بعثي در شرق رودخانه كارون حدود يك لشكر تقويت شده بود‪.‬آرايش ارتش عراق‬
‫وضع مطلوبي نداشت و نيروهاي خودي از سه طرف پيرامون وي آرايش دفاعي داشتند‪.‬عقبه ارتش عراق هم‬
‫متكي بر دو پل نظامي احداث شده بر رودخانه كارون بود‪ .‬ارتش عراق در اين ناحيه با ‪ 31‬گردان مانوري و با‬
‫پشتيباني آتش ‪ 3‬گردان توپخانه صحرائي به پدافند مشغول بود‪.‬تيپ هاي ‪ 3‬زرهي و ‪ 5‬مكانيزه از لشكر ‪1‬‬
‫زرهي عراق و ‪ 7‬گردان پياده از تيپ هاي ‪ 44‬و ‪ 41‬پياده و ‪ 3‬گردان از تيپ ‪ 13‬نيروي مخصوص و ‪ 3‬گردان‬
‫كماندو از تيپ نيروهاي ويژه به همراه گردان سيف سعد و گردان شناسائي صالح الدين مربوط به لشكر ‪1‬‬
‫زرهي‪ ،‬در منطقه شرق كارون گسترش يافته بودند‪ .‬البته تيپ ‪ 37‬زرهي از لشكر ‪ 1‬نيز در غرب رودخانه‬
‫كارون به عنوان احتياط حضور داشت‪.‬‬
‫استعداد و سازمان نیروهاي خودي‬
‫در اين عمليات از ارتش‪ ،‬لشكر ‪ 22‬با ‪ 5‬گردان پياده و ‪2‬گردان توپخانه و از سپاه نيز در مجموع ‪ 37‬گردان‬
‫پياده شركت داشتند‪ .‬تعدادي تانك و ‪ 3‬گردان سواره زرهي نيز به همراه ‪ 2‬فروند بالگرد جنگي كبري و ‪7‬‬
‫فروند بالگرد پشتيباني ‪ ،734‬اين عمليات را پشتيباني مي كردند‪ 7 .‬گردان از سپاه آبادان نيز در احتياط بود‪.‬‬
‫نيروي هوايي هم ماموريت پوشش هوايي منطقه عمليات را بر عهده داشت‪.‬‬
‫در آن ايام تيمسار ولي اهلل فالحي جانشين رئيس ستاد مشترک ارتش بود كه پس از عزل بني صدر‪ ،‬تا تعيين‬
‫تكليف جانشين فرماندهي نيروهاي مسلح‪ ،‬با استفاده از اختيارات مقام رهبري مأموريت ها و وظايف محوله را‬
‫به نمايندگي از امام خميني در ستاد مشترک ارتش انجام مي داد‪ .‬به دليل كمبود امكانات‪ ،‬شهيد فالحي دائم اين‬
‫جمله را تكرار مي كرد كه بايد "حسين وار جنگيد"‪ ،‬يعني با آنچه كه داريم بايد بجنگيم‪ .‬قرارگاه فرماندهي‬
‫عمليات‪ ،‬در سه راهي شادگان در كنار جاده ماهشهر قرار داشت‪ .‬در اين قرارگاه سرتيپ ظهير نژاد‪ 4‬فرمانده‬
‫نيروي زميني ارتش‪ ،‬يوسف كالهدوز قائم مقام فرمانده كل سپاه و سرهنگ جوادي فرمانده لشكر ‪ 22‬خراسان‬
‫حضور داشتند‪ .‬مسئولين و فرماندهان سپاه در ستاد عمليات جنوب‪ ،‬تقسيم كار نموده و هر كدام در يكي از سه‬
‫محور عمليات به شرح ذيل مستقر گرديده و فرماندهي نيروهاي سپاه را بر عهده گرفتند‪.‬‬

‫‪171‬‬
 ‫طرح مانور‬
‫به منظور شكست حصر آبادان‪،‬تهاجم از سه محور اصلي بيني شده بود‪ .‬در طرح عمليات ثامن االئمه‪ ،‬بر اساس‬
‫برآورد اطالعاتي و عملياتي‪ 73‬گردان پيش بيني شده بود كه حضور نيروهاي بسيجي داوطلب‪ ،‬توانست كمبود‬
‫واحدهاي سپاه و ارتش را برطرف نمايد‪ .‬در طرح عمليات‪ ،‬پل هاي حفار و مارد (يا پل قصبه) كه عقبه هاي‬
‫دشمن بر روي رودخانه كارون محسوب مي گرديدند مي بايستي بسته و قواي دشمن به محاصره در مي‬
‫آمدند‪.‬محورهاي عمليات عبارت بودند از ‪:‬‬
‫الف – محود دارخوين‬
‫شهيد حسن باقري در محور دارخوين در كنار شهيد حسين خرازي به همراه سرهنگ فرمنش فرمانده تيپ ‪1‬‬
‫لشكر ‪ ،22‬قرارگاه مشتركي را تشكيل داده و عمليات در آن محور را هدايت مي كردند‪ .‬شهيد حسن باقري‬
‫براي طرح ريزي و اجراي اين عمليات‪ ،‬زحمت زيادي كشيد و نقش وي در محور دارخوئن بيشتر از محورهاي‬
‫ديگر عمليات بود‪ .‬در اين محور‪ 7‬گردان از ارتش و ‪ 4‬گردان از سپاه شامل ‪ 33‬گروهان رزمي و‪ 3‬گردان شامل‬
‫‪ 4‬گروهان از سپاه نيز به صورت احتياط شركت داشتند‪.‬‬
‫ب ‪ -‬محور فياضيه‬
‫محور دوم عمليات از فياضيه بود كه برادر رحيم صفوي با سرهنگ كهتري فرمانده تيپ ‪ 7‬لشكر ‪ ،22‬قرارگاه‬
‫مشترک تشكيل داده و به شهيد احمد كاظمي كه فرماندهي نيروهاي سپاه در اين محور را بر عهده داشت‬
‫كمك مي كردند‪ .‬در اين محور ‪ 1‬گردان از ارتش و ‪ 1‬گردان از سپاه در عمليات شركت داشته و يك گردان‬
‫از سپاه نيز در احتياط بود‪.‬‬
‫ج – محور ايستگاه هفت‬
‫در ايستگاه هاي ‪ 2‬و ‪ 37‬نيز محور سوم عمليات تشكيل شده بود‪ .‬برادر غالمعلي رشيد از طراحان خوش فكر‬
‫سپاه به همراه سرهنگ امينيان فرمانده تيپ ‪ 3‬لشكر ‪ ،22‬قرارگاه مشترک خود را براي كمك به نيروهايي كه‬
‫توسط برادران جعفر اسدي و مرتضي قرباني هدايت مي شدند‪ ،‬فعال كرده و به آنها كمك مي كردند‪ .‬در اين‬
‫محور ‪ 1‬گردان از ارتش و ‪ 1‬گردان از سپاه و ‪ 3‬گردان احتياط از سپاه در عمليات شركت داشتند‪.‬‬
‫شرح و نتایج عملیات‬
‫عمليات ثامن االئمه‪ ،‬با همكاري مشترک سپاه و ارتش و حضور نيروهاي داوطلب مردمي به اجرا درآمد‪ .‬قبل‬
‫از آغاز عمليات‪ ،‬جهاد سازندگي استان فارس جاده اي را از سه راهي شادگان به ابو شانك‪ ،‬احداث نمود و‬
‫خاكريز بلندي هم در كنار آن ايجاد كرد تا تردد نيروهاي ايراني از اين جاده صورت گيرد‪ .‬شب قبل از‬
‫عمليات‪ ،‬ارتش بعثي عراق با آتش سنگين توپخانه و با گلوله هاي خمپاره‪ ،‬مواضع نيروهاي خودي را مورد‬
‫حمله قرار داد‪ ،‬ولي در تصميم براي اجراي عمليات‪ ،‬تأثيري نگذاشت‪.‬طبق پيش بيني هاي قبلي‪ ،‬قرار بود‬
‫نيروهاي رزمنده بدون تحريك قواي ارتش عراق‪ ،‬ساعت ‪ 3‬بامداد خود را به زير خاكريزهاي خط اول دشمن‬
‫برساند‪ .‬اما سرو صدا موجب هوشياري دشمن گرديده و يك ربع قبل از آغاز عمليات در حاليكه نيروهاي خط‬

‫‪171‬‬
‫شكن به ‪ 733‬متري مواضع ارتش عراق رسيده بودند‪ ،‬دشمن با شليك گلوله هاي منور‪ ،‬تاريكي شب را تبديل‬
‫به روشنايي كامل نمود و رزمندگان را مورد هدف قرار داد‪ 43 .‬دقيقه پس از نيمه شب و در آغاز عمليات‪،‬‬
‫نيروهاي خودي در محور دارخوين‪ ،‬با نيروهاي تيپ ‪ 5‬مكانيزه ارتش عراق كه آرايش آن به سمت شمال بود‬
‫مواجه شدند‪ .‬در اين منطقه و حد فاصل رودخانه كارون تا جاده اهواز – آبادان‪ ،‬قواي دشمن كه در جلوي خود‬
‫مين هاي ضد نفر و ضد تانك كار گذاشته بودند به شدت مقاومت كردند‪ .‬اما تعدادي از رزمندگان ديگر همراه‬
‫با شهيد حسين خرازي‪ ،‬پس از دور زدن نيروهاي دشمن از ناحيه نهر شادگان ‪ 3‬كيلومتر با موفقيت به پيش‬
‫رفته و خود را به جاده اهواز – آبادان رساندند‪ .‬از سوي ديگر به منظور مسدود كردن راه هاي ارتباطي و‬
‫تدراكات ارتش عراق در حين عمليات‪ ،‬همزمان با غروب آفتاب با كمك شركت نفت ترتيبي داده شده بود‬
‫تا نفت سياه بر روي رودخانه كارون جريان يافته و در اوايل صبح عمليات به آتش كشيده شود‪ .‬اين اقدام‬
‫صورت گرفت و نفت سياه حجيمي به ضخامت يك تا دو سانتيمتر سطح روخانه كارون را پوشاند ولي بر اثر‬
‫اصابت گلوله پس از نيمه شب به مخزن ذخيره نفت‪ ،‬ناگهان زبانه هاي آتش شعله ور شد و دود سياهي كامالً‬
‫منطقه عملياتي به ويژه بخش شمالي منطقه درگيري را دربر گرفت‪ .‬اين دود مشكالت زيادي را براي نيروهاي‬
‫خودي ايجاد كرد‪ .‬ولي ناگهان باد شديدي آغاز شد و موجب فاصله گرفتن دود تا ‪ 333‬متري باالي سر‬
‫‪3‬‬
‫نيروهاي رزمنده گرديد‪ .‬سپس باد فرو كش كرد و بادها در زمين پخش و منتشر شد‪.‬‬
‫حسين خرازي فرمانده يكي از محورهاي عملياتي سپاه‪ ،‬همزمان با آغاز عمليات ثامن االئمه و پس از شكستن‬
‫خط اول دشمن‪ ،‬دو نفر از نيروهايش را با مواد منفجره به همراه ‪ 33‬نفر ديگر به سوي پل مارد كه پل ارتباطي‬
‫عقبه نيروهاي عراقي محسوب مي شد‪ ،‬اعزام و آنها توانستند اين پل را منفجر و سالم به جبهه خودي بازگشتند ‪.‬‬
‫تيپ ‪ 3‬زرهي ارتش عراق به عنوان نيروي احتياط منطقه شرق كارون‪ ،‬در مقابل هور شادگان با ‪ 373‬دستگاه‬
‫تانك پدافند مي كرد‪ .‬با انهدام پل مارد‪ ،‬اين تيپ پس از شكست نتوانست از منطقه نبرد عقب نشيني و فرار‬
‫نمايد‪ 3.‬با حمله رزمندگان اسالم به اين تيپ‪ 23 ،‬دستگاه تانك آن به غنيمت درآمد‪ .‬ولي در محور فياضيه كه‬
‫براي دشمن اهميت حياتي داشت و گلوگاه نيروهاي دشمن به حساب مي آمد‪ ،‬رزمندگان اسالم با مقاومت‬
‫سرسختانه قواي دشمن مواجه شدند‪ .‬تيپ ‪ 3‬لشكر ‪ 1‬زرهي ارتش بعثي در اين جبهه در حد فاصل رودخانه‬
‫كارون تا جاده اهواز با ‪ 1‬خط پدافندي‪ ،‬استقرار خود را مستحكم كرده بود‪ .‬چند ساعت بعد از آغاز تك‪،‬‬
‫نيروهاي عمل كننده از محورهاي ايستگاه هاي ‪ 2‬و ‪ 37‬آبادان كه توانسته بودند مأموريت هاي خود را به خوبي‬
‫انجام دهند‪ ،‬به كمك رزمندگان محور فياضيه رفتند و مقاومت نيروهاي دشمن را در هم شكستند‪ .‬به اين‬
‫ترتيب در كمتر از ‪ 74‬ساعت بين دو محور اصلي عمليات‪ ،‬الحاق حاصل شد و نيروهاي خودي‪ ،‬منطقه شرق‬
‫كارون را تصرف و به عقبه دشمن دسترسي پيدا كردند‪ .‬با پايان عمليات‪ ،‬شهر آبادان پس از ‪ 141‬روز از‬
‫محاصره ارتش بعثي خارج شد‪ .‬در اين عمليات كليه اهداف پيش بيني شده در طرح‪ ،‬از جمله شكست حصر‬
‫آبادان‪ ،‬آزاد سازي نيروهاي خودي از خط پدافندي طوالني و نيز باز شدن جاده اهواز – آبادان و جاده آبادان‪-‬‬
‫ماهشهر تأمين گرديد‪ .‬لشكر ‪ 1‬زرهي ارتش بعثي كه پدافند از منطقه را برعهده داشت نيز آسيب فراواني ديد و‬

‫‪172‬‬
‫تقريباً متالشي گرديد‪.‬اين عمليات در مجموع حدود ‪ 74‬ساعت به طول انجاميد‪ .‬رزمندگان اسالم توانستند ضمن‬
‫باز پس گيري بيش از ‪ 333‬كيلومتر مربع از خاک ايران‪ ،‬تمام نظاميان عراقي را در شرق رودخانه كارون‬
‫منهدم نموده و يا آنها را وادار به عقب نشيني به غرب رودخانه كارون بنمايند‪ .‬در اين عمليات حدود ‪ 7‬هزار‬
‫نفر از نظاميان ارتش بعثي كشته و زخمي و ‪ 3533‬نفر آنها نيز اسير گرديدند‪ .‬از نيروهاي خودي نيز ‪ 741‬نفر‬
‫شهيد‪ 231 ،‬نفر زخمي و ‪ 33‬نفر نيز مفقود گرديدند‪ .‬در اين عمليات در مجموع استعدادي در حدود يك لشكر‬
‫عراقي منهدم گرديد‪2.‬به منظور افزايش روحيه مردم و نشان دادن قدرت ايران در بيرون راندن ارتش متجاوز‪،‬‬
‫اسراي دشمن به ماهشهر انتقال يافته و از جلوي مردم رژه رفتند‪ .‬با خبر پيروزي رزمندگان اسالم در شكست‬
‫حصر آبادان‪ ،‬امام خميني طي پيامي در پاسخ به نامه فرماندهان ارتش و سپاه‪ ،‬ضمن تبريك و تقدير از‬
‫رزمندگان و فرماندهان اين عمليات‪ ،‬آن را "پيروزي بزرگ" ناميدند‪ .‬اين عمليات اولين عمليات مشترک‬
‫ارتش و سپاه بود كه در آغاز سال دوم جنگ‪ ،‬انجام شد‪ .‬اين عمليات اولين پيروزي بزرگ ايران در جبهه هاي‬
‫جنگ بود كه جزء عمليات هاي كامالً موفق و نسبتاً گسترده به حساب مي آيد‪ .‬امام خميني در پيام خود به‬
‫مناسبت اين عمليات‪ ،‬مرقوم فرمودند‪ " :‬اميد است ‪ ...‬آخرين پيروزمندي را كه بيرون راندن نيروهاي متجاوز‬
‫‪5‬‬
‫كافر از سرزمين هاي ميهنمان است‪ ،‬ملت شريف به زودي مشاهده كند‪" .‬‬
‫ارزیابی شکست حصر آبادان‬
‫با انجام عمليات ثامن االئمه درواقع "ضربه ي اول" كاري به ارتش بعثي صدام وارد شد‪ .‬بر اثر اين ضربه‪ ،‬قواي‬
‫متجاوز بعثي از مواضع خود در شمال شهر آبادان به غرب رودخانه ي كارون رانده شدند و جاده آبادان به اهواز‬
‫و نيز جاده آبادان به ماهشهر آزاد و بازگرديد‪ .‬تجربه ي عمليات ثامن االئمه كه قواي اسالم طي آن موفق شدند‬
‫به محاصره ي شهر آبادان خاتمه دهند‪" ،‬روحيه ي اميد به پيروزي" را در بين رزمندگان اسالم پديد‬
‫آورد‪.‬ارتش عراق به دليل شكست هاي قبلي ايران در سال اول جنگ‪ ،‬به اين باور غلط رسيده بود كه قواي‬
‫ايران قادر به انجام يك عمليات تهاجمي بزرگ نيستند و به همين دليل در جريان عمليات ثامن االئمه‪ ،‬دچار‬
‫يك نوع غافلگيري و غفلت در تفكر خود شد‪ .‬اصوالً سر پل موقت‪ ،‬هيچگاه دوام نخواهد يافت مگر آنكه‬
‫توسعه يابد و به اندازه كافي وسعت پيدا كند‪ .‬ارتش عراق با عدم دستيابي به آبادان‪ ،‬مي بايستي از اصرار بر‬
‫حفظ سرپل خود در شرق رودخانه كارون‪ ،‬خود داري مي ورزيد‪ ،‬زيرا آسيب پذيري وي افزايش مي يافت‪ .‬از‬
‫سوي ديگر ارتش بعثي عراق‪ ،‬از تحول به وجود آمده در جبهه هاي جنگ ايران و ظهور نيروهاي رزمي سپاه و‬
‫در نتيجه قدرت يافتن ارتش و همچنين بروز تفكر و ابتكار جديد در طرح ريزي هاي عملياتي ايران بي خبر‬
‫بود‪ .‬شايد اين عدم اطالع و نگاه و باور غلط‪ ،‬از داليل عمده شكست ارتش عراق در عمليات ثامن االئمه به‬
‫حساب آيد‪ .‬ت صور عراق از قواي ايران‪ ،‬همان ارتش شش ماه قبل بود كه در حمالت خود به مواضع ارتش‬
‫بعثي‪ ،‬دچار شكست گرديده بود‪ .‬سازماندهي بسيار خوب نيروهاي داوطلب بسيجي در سپاه و تركيب آن با‬
‫توانمندي هاي ارتش‪ ،‬توانست قدرت رزمي جديدي براي ايران فراهم آورده و موجب موفقيت عمليات شكست‬
‫حصر آبادان گردد‪ .‬عمليات كامال موفق ثامن االئمه‪ ،‬نقطه عطفي در پايان سال اول جنگ به شمار مي رفت‪.‬‬

‫‪173‬‬
‫اين عمليات پس از خلع رئيس جمهور وقت از قدرت و در دوران بسيار حساسي كه كشور درگير ترورهاي‬
‫منافقين و جنگ مسلحانه در كردستان بود‪ ،‬صورت گرفت و موجب اعتماد به نفس مردم و مسئولين ايراني‬
‫گرديد‪.‬در عمليات ثامن االئمه هماهنگي بين سپاه و ارتش و همكاري آنها با يكديگر‪ ،‬باعث پيروزي وايجاد‬
‫تحول اساسي در طرح ريزي هاي عملياتي گرديد‪ .‬اين عمليات آغازي براي تبديل ضعف قدرت نظامي ايران به‬
‫قوت و برتري نظامي بر ارتش عراق و اولين گام از طرح ريزي و اجراي عمليات هاي منظم وگسترده به‬
‫منظور آزاد سازي سرزمين هاي اشغالي كشور به حساب مي آيد‪.‬‬
‫سانحه هواپیماي ‪ C-130‬وشهادت تعدادي از فرماندهان جنگ‬
‫دو روز پس از انجام عمليات ثامن االئمه‪ ،‬در تاريخ ‪ 2‬مهرماه سال ‪ 3131‬تعدادي از فرماندهان سپاه و ارتش از‬
‫اهواز با يك فروند هواپيماي ‪ c-130‬هركولس كه حامل ‪ 11‬تن از شهدا و ‪ 17‬مجروح اين عمليات و نيز ‪73‬‬
‫مسافر بود‪ ،‬عازم تهران شدند‪ .‬در زماني كه هواپيما در حال كم كردن ارتفاع جهت نشستن در فرودگاه مهرآباد‬
‫بود‪ ،‬به ناگاه چهار موتور اين هواپيما بدليل نامشخصي از كار افتاد و هواپيما در منطقه كهريزک در حوالي‬
‫تهران‪ ،‬دچار سانحه شد‪ .‬گرچه خلبان و گروه پروازي تالش كردند تا هواپيما را در زمين صافي فرود آورند‬
‫ولي به محض نشستن‪ ،‬هواپيما با تلّي از خاک برخورد كرد و يك بال آن كنده شد و تعدادي از سرنشينان آن‬
‫از جمله تيمسار ولي اهلل فالحي جانشين رئيس ستاد مشترک ارتش‪ ،‬يوسف كالهدوز قائم مقام فرمانده سپاه‪،‬‬
‫جواد فكوري فرمانده سابق نيروي هوايي ارتش‪ ،‬موسي نامجو وزير دفاع و محمد علي جهان آرا فرماندهي سپاه‬
‫خرمشهر به شهادت رسيدند‪ .‬البته برخي از سرنشينان هواپيما از جمله خلبان و كمك خلبان و يك فيلمبردار و‬
‫چند نفر ديگر زنده ماندند‪ .‬اين ضايعه تلخ عالوه بر آنكه خسارت زيادي را به نيروهاي مسلح وارد كرد‪،‬‬
‫شيريني عمليات ثامن االئمه را در ذائقه ها‪ ،‬كم كرد‪ .‬امام خميني با كمال تأسف و تأثر‪ ،‬خبر دلخراش اين‬
‫سانحه هوايي را دريافت و طي پيامي براي شهداي اين ضايعه اسفناک كه در راه هدف و آرمان اسالمي به‬
‫شهادت رسيدند‪ ،‬از خداوند متعال طلب رحمت كردند و از ملت خواستند كه با شجاعت و قدرت و مجاهدت و‬
‫‪1‬‬
‫افزودن پشتكار‪ ،‬ياد آنان را زنده و به جهاد‪ ،‬چون آنان‪ ،‬ادامه دهند و در جبهه و پشت جبهه‪ ،‬پيروزي آفرينند‪.‬‬
‫پس از سانحه هواپيماي هركولس‪ ،‬سرتيپ قاسمعلي ظهيرنژاد در‪ 3133/2/1‬به سمت رياست ستاد ارتش‬
‫برگزيده و سرهنگ علي صياد شيرازي هم به فرماندهي نيروي زميني ارتش منصوب شد‪ .‬در اين ايام منافقين‬
‫همچنان به ترورهاي خود ادامه داده و در همان روز سانحه هوايي‪ ،‬حجت االسالم سيد عبدالكريم هاشمي نژاد از‬
‫مبارزين نهضت اسالمي را در مشهد به شهادت رساندند‪ .‬پس از انجام عمليات شكست حصر آبادان‪ ،‬ايران موفق‬
‫شد تا در ‪ 33‬مهرماه سال ‪ 3133‬انتخابات رياست جمهوري را انجام داده و ثبات سياسي خود را توسعه دهد‪ .‬در‬
‫واقع مي توان گفت اين پيروزي نظامي موجب توسعه امنيت و ثبات سياسي در داخل كشور شد‪.‬‬
‫تحول عملیاتی‬
‫پس از عمليات ثامن االئمه‪ ،‬فرماندهي جديد سپاه‪ ،‬فعاليت گسترده اي را براي تحول در جبهه هاي جنگ‪ ،‬آغاز‬
‫نمود‪ .‬وي براي چگونگي جنگيدن با ارتش بعثي‪ ،‬تصميم گرفت تا اقدامات همه جانبه اي را در دستور كار خود‬

‫‪174‬‬
‫قرار دهد و مسير مشخصي را براي جنگ با قواي دشمن با كمك فرماندهان مستقر در جبهه ي جنوب‪ ،‬ترسيم‬
‫نمايد‪ .‬بنابراين‪ ،‬سپاه همزمان با آماده شدن براي انجام عمليات طريق القدس‪ ،‬دست به انجام اقدامات ذيل زد‪:‬‬
‫‪.3‬تشكيل تيپ هاي سپاه‬
‫‪.7‬تشكيل گروه طرح ريزي سپاه به منظور برنامه ريزي عمليات ها با هويت مستقل و مشخص‪.‬‬
‫‪ .1‬طراحي سلسله عمليات هايي به منظور بيرون راندن ارتش بعثي از خاک ايران‬
‫‪.4‬تعيين راهبرد عمليات نظامي كه هدف آن پايان دادن به اشغال سرزمين هاي ايران بود‪.‬‬
‫اجزاي اين راهبرد عبارت از تعيين اهداف پلكاني براي رسيدن به هدف نهايي بود‪ .‬هدف نهايي هم‪ ،‬رفع تجاوز‬
‫دشمن و آزاد سازي كليه سرزمين هاي اشغال شده از چنگال دشمن تعيين شده بود‪ .‬جزئيات اين راهبرد به شرح‬
‫ذيل است‪:‬‬
‫الف‪ -‬طرح ريزي عمليات هايي به منظور انهدام سازمان جنگي ارتش بعثي و كاهش توان نظامي دشمن و‬
‫همچنين آزاد سازي بخش هايي از سرزمين هاي اشغالي‪.‬‬
‫ب‪ -‬آزادسازي يگان هاي نيروي زميني ارتش جمهوري اسالمي ايران از خطوط پدافندي طوالني و امكان ايجاد‬
‫تمركز قوا براي انجام عمليات بعدي در مناطق اشغال شده ي كشور‪.‬‬
‫ج ‪ -‬كسب آمادگي به منظور ايجاد شرايط براي طرح ريزي حمله ي تعيين كننده نهايي‪.‬‬
‫د ‪ -‬انجام عمليات هاي آزادسازي در مناطقي متناسب با توان رزم خودي‪.‬‬
‫ه ‪ -‬به غنيمت گرفتن جنگ افزارها و تجهيزات دشمن از قبيل تانك ها‪ ،‬نفربر ها و توپخانه ها به منظور توسعه‬
‫توان رزم خودي‪.‬‬
‫و‪ -‬همكاري و هماهنگي هرچه بيشتر نيروهاي سپاه و ارتش در هر عمليات به منظور افزايش توان رزمي‬
‫نيروهاي خودي‪.‬‬
‫تشکیل تیپ هاي سپاه‬
‫پس از پايان عمليات ثامن االئمه‪ ،‬اجراي عمليات بعدي در منطقه مياني استان خوزستان در دستور كار قرار‬
‫گرفت‪ .‬در عمليات جديد نياز به نيرو و استعدادي در حدود سه برابر عمليات ثامن االئمه وجود داشت‪ .‬بنابراين‬
‫سپاه كه با سازماندهي گرداني در عمليات ثامن االئمه شركت كرده بود‪ ،‬تصميم گرفت تا سازمان رزم خود را‬
‫گسترش داده و گردان هاي عملياتي را تبديل به تيپ هاي رزمي بنمايد‪ .‬بر اين اساس‪ ،‬سازمان رزمي سپاه در‬
‫قالب تيپ هاي جنگي‪ ،‬به منظور حضور منظم تر نيروهاي سپاه در جبهه هاي جنگ و ايجاد بستري مناسب‬
‫براي توسعه ي سريع‪ ،‬به وجود آمد‪ .‬الزم به ذكر است كه شهيد حسن باقري در اين سازماندهي نقش موثري را‬
‫ايفا مي نمود‪ .‬گسترش سازمان رزم سپاه نقش مؤثري در تدوين راهبرد نظامي جنگ و نيز طرح ريزي سلسله‬
‫عمليات هاي بعدي داشت‪ .‬با بررسي هاي به عمل آمده‪ ،‬مشخص گرديد كه براي انجام عمليات طريق القدس‬
‫نياز به حدود ‪ 13‬گردان نيروي رزمنده مي باشد كه عمده ي آنها بايستي از سوي سپاه پاسداران انقالب اسالمي‬
‫تامين گردد‪ .‬بنابر اين سپاه كه در آن زمان در پي تشكيل نوعي سازمان دهي نوين براي جنگيدن با دشمن بود‪،‬‬

‫‪175‬‬
‫توانست براي انجام اين عمليات‪ ،‬اولين تيپ هاي رزمي خود را تشكيل دهد‪ .‬بر اين اساس چند تيپ به شرح‬
‫ذيل تشكيل شد‪:‬‬
‫الف_ تيپ ‪ 73‬كربال‬
‫اين تيپ به فرماندهي برادر مرتضي قرباني و با كمك نيروهاي استان هاي شمالي كشور تشكيل گرديد‪ .‬الزم‬
‫به ذكر است رزمندگاني كه با شهيد چمران در زمان حيات ايشان در جبهه حضور داشتند‪ ،‬پس از شهادت وي‬
‫به تيپ كربالي سپاه پيوستند و تعدادي از آنها در گردان "شهيد عرب" سازماندهي شدند‪.‬‬
‫ب _ تيپ ‪ 34‬امام حسين‬
‫(ع)‬

‫نيروهاي اين تيپ كه همگي از رزمندگان استان اصفهان تشكيل شده بود‪ ،‬از ابتداي جنگ در محور داخوين به‬
‫فرماندهي برادر حسين خرازي مستقر شده بودند و نقش مهمي را در شكست حصر آبادان بر عهده داشتند‪.‬‬
‫ج _ تيپ ‪ 13‬عاشورا‬
‫اين تيپ به همت رزمندگان استان هاي آذربايجان و به فرماندهي برادر محمد علي جعفري ‪ ،‬تشكيل‬
‫گرديد‪.‬پاسداران و بسيجيان آذربايجاني از ابتداي جنگ در منطقه سوسنگرد حضور يافتند و نقش مهمي در‬
‫مقاومت هاي اين جبهه و شهر سوسنگرد ايفا كردند‪.‬‬
‫با اين تدبير‪ ،‬سازمانهاي جديدي به عنوان بستر‪ ،‬ظرف و امكاني براي پذيرفتن تعداد بيشتري از داوطلب هاي‬
‫بسيجي به وجود آمد كه مي توانست حضور بيشتر مردم را در جبهه هاي جنگ‪ ،‬پذيرا باشد‪ .‬بنابر اين با اين‬
‫اقدام‪ ،‬توان رزمي سپاه پاسداران انقالب اسالمي به بيش از دو برابر افزايش يافت‪ .‬همچنين در طرح توسعه ي‬
‫سازمان رزمي سپاه‪ ،‬واحد اطالعات و عمليات در ستاد عملياتي جنوب به منظور انجام شناسايي هاي دقيق تر از‬
‫دشمن‪ ،‬تقويت گرديد و واحدهاي تخريب نيز براي عبور از موانع و استحكامات ارتش عراق سازماندهي شد‪.‬‬
‫مخابرات يگان ها براي برقراري ارتباطات مطمئن‪ ،‬تقويت گرديد و واحد ادوات نيز براي داشتن حداقل آتش‬
‫پشتيباني برد كوتاه با سازماندهي خمپاره هاي موجود‪ ،‬تشكيل شد‪ .‬همچنين سيستم شنود‪ ،‬به منظور اطالع از‬
‫مكالمات بي سيمي دشمن و كسب اخبار لحظه اي از فعل و انفعاالت يگان هاي ارتش بعثي در صحنه ي‬
‫درگيري‪ ،‬در قرارگاه مركزي عمليات كه به نام "قرارگاه مشترک كربال" خوانده مي شد‪ ،‬فعال گرديد‪ .‬يگان‬
‫زرهي سپاه نيز با استفاده از تجهيزات زرهي غنيمتي از تيپ ‪ 5‬مكانيزه ي ارتش بعثي در عمليات ثامن االئمه‪ ،‬از‬
‫سوي برادر فتح اهلل جعفري سازماندهي گرديد‪.‬‬
‫تشکیل قرارگاه مشترک ارتش و سپاه‬
‫با فعال شدن فرماندهان جديد سپاه و نيروي زميني ارتش‪ ،‬تالش براي هماهنگي و همكاري بيشتر ارتش و سپاه‪،‬‬
‫افزايش يافت‪ .‬سپاه و ارتش تالش كردند تا با برگزاري جلسات مشترک‪ ،‬اطالعات جبهه ها را تبادل كرده و‬
‫طرح هاي عملياتي را به صورت مشترک مورد بررسي قرار دهند‪ .‬پس از انتخاب "سرهنگ علي صياد شيرازي"‬
‫به فرماندهي نيروي زميني ارتش جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬ايشان در روز ‪ 31‬يا ‪ 34‬مهرماه سال ‪ 3133‬به قرارگاه‬
‫جنوب نيروي زميني ارتش رفت و ضمن توجيه شدن با آخرين وضعيت جبهه ها‪ ،‬از سوي افسران قرارگاه‬

‫‪176‬‬
‫عملياتي نزاجا به آنان گفت‪ :‬از اين پس عمليات را با مشاركت كامل سپاه پاسداران انقالب اسالمي انجام مي‬
‫دهيم لذا براي طراحي عمليات گسترده‪ ،‬نگران كمبود نيرو نباشيد و بالفاصله به تهران مراجعت نمود‪.‬‬
‫از آن پس‪ ،‬قرارگاه عملياتي مشترک كربال متشكل از بخش هاي عمليات‪ ،‬اطالعات‪ ،‬مهندسي‪ ،‬مخابرات و‪...‬‬
‫تشكيل و با حضور كارشناسان برجسته از سپاه و نيروي زميني ارتش‪ ،‬فعال گرديد‪ .‬بر اين اساس‪ ،‬هنگامي كه‬
‫طرح ريزي عمليات طريق القدس در جريان بود‪ ،‬روزي در يك جلسه مشترک ارتش و سپاه‪ ،‬طرح عملياتي‬
‫لشكر ‪ 33‬زرهي با نام ولي اهلل‪ 33‬مطرح گرديد‪ .‬در آن جلسه شهيد حسن باقري‪ ،‬اظهار داشت كه با توجه به ايام‬
‫ماه محرم‪ ،‬نام اين طرح به طرح كربال تغيير يابد كه مورد موافقت قرار گرفت‪ .‬در آن زمان تصور مي شد كه‬
‫با انجام حدود ‪ 37‬عمليات مي توان قواي ارتش بعثي را از خاک ايران بيرون راند بنابراين از عنوان سلسله‬
‫عمليات هاي" كربالي ‪ 3‬تا ‪ "37‬استفاده گرديد‪ .‬اسم اولين طرح كه قرار بود در منطقه بستان انجام شود‪ ،‬طرح‬
‫كربالي ‪ 3‬نام گرفت‪ .‬الزم به ذكر است كه در آن زمان فكر و طرح كلي اين عمليات ها مورد بررسي قرار‬
‫گرفت تا در آينده به طرح ريزي تفصيلي آنها پرداخته شود‪ .‬براي مثال طرح پس از عمليات بستان كه قرار بود‬
‫در منطقه غرب دزفول و شوش انجام شود‪ ،‬كربالي ‪ 7‬و طرح پس از آن براي آزاد سازي خرمشهر‪ ،‬كربالي ‪1‬‬
‫ناميده شد‪ .‬البته ادامه ي طرح ريزي عمليات ها در قرارگاه عملياتي مشترک كربال و يا در قرارگاه هاي‬
‫جداگانه ي سپاه و ارتش انجام و با اسامي ديگري‪ ،‬دنبال شد‪ .‬در اين زمان با توجه به اطميناني كه سرهنگ‬
‫صياد شيرازي از نظرات فرماندهان سپاه داشت‪ ،‬و همچنين با تأييد كارشناسان ارتشي قرارگاه كربال‪ ،‬ديدگاه‬
‫فوق الذكر به تصويب فرماندهان مشترک قرارگاه كربال يعني فرمانده كل سپاه پاسداران و فرمانده نيروي‬
‫زميني ارتش‪ ،‬رسيد و نظرات سپاه در مورد منطقه عملياتي مذكور مورد تاييد قرار گرفت‪ .‬بنابراين ارتش و سپاه‬
‫تصميم گرفتند كه عمليات مشترک خود را براي بيرون راندن قواي دشمن بعثي از بخشي ديگر از سرزمين‬
‫هاي ايران در منطقه ي بستان انجام دهند‪.‬از اين زمان به مدت بيش از يكسال جنگ به صورت فرماندهي‬
‫مشترک اداره مي شد و دستورهاي عملياتي با دو امضاء مشترک فرمانده كل سپاه و فرمانده نيروي زميني‬
‫ارتش‪،‬ابالغ مي گرديد‪.‬‬
‫عملیات طریق القدس‬
‫درست يكسال و دو ماه و نه روز پس از آغاز جنگ تحميلي‪ ،‬در تاريخ هشتم آذر ماه سال ‪ ،3133‬عمليات‬
‫طريق القدس به منظور وارد كردن ضربه ي اساسي دوم به دشمن متجاوز‪ ،‬آغاز شد‪ .‬پس از عمليات شكست‬
‫حصر آبادان‪ ،‬كه طي آن ضربه اول به قواي دشمن وارد گرديد‪ ،‬بالفاصله همه ي افكار فرماندهان سپاه و ارتش‬
‫متوجه منطقه ي مناسب براي انجام عمليات بعدي شد‪ .‬به همين منظور با مشخص شدن منطقه غرب سوسنگرد‬
‫براي طرح ريزي نهايي‪ ،‬به تدريج سلحشوران سپاه پاسداران انقالب اسالمي راهي منطقه ي "بستان" شدند تا به‬
‫اتفاق يگان هاي منتخب ارتش جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬تالش نمايند‪ ،‬اين شهر و هفتاد روستاي بين سوسنگرد‬
‫تا بستان و اطراف منطقة چزابه را از دست ارتش متجاوز خارج كنند و خود را به بخشي از مرز بين المللي‬
‫برسانند‪ .‬در آن زمان‪ ،‬منطقه ي عملياتي طريق القدس به اندازه ي محيط و جغرافياي عمليات شكست حصر‬

‫‪177‬‬
‫آبادان براي مردم ايران معروف و مشخص نبود‪ .‬زيرا جغرافياي اين منطقه ي عملياتي به اندازه ي كافي براي‬
‫عموم مردم ايران شناخته شده و آشنا نبود و شهر بستان نيز به شهرت بندر آبادان نبود‪ ،‬ولي عظمت اين عمليات‬
‫و وسعت بزرگ آن‪ ،‬بيانگر حماسه اي بزرگ بود كه رزمندگان اسالم در سال دوم جنگ‪ ،‬آفريدند‪.‬‬
‫فلسفه اسم گذاري عملیات‬
‫در زماني كه عمالً طرح ريزي عمليات براي آزاد سازي سرزمين هاي غرب سوسنگرد و شهر بستان در اواسط‬
‫مهرماه سال ‪ 3133‬آغاز شد‪ ،‬از عنوان طرح كربال ‪ 3‬براي اسم اين عمليات استفاده مي شد‪ .‬اما به محض آغاز‬
‫اجراي عمليات‪ ،‬نام طريق القدس براي آن برگزيده شد‪ .‬با توجه به اينكه در آن ايام‪ ،‬دولت عربستان در پي‬
‫برگزاري كنفرانس " فاس" با حضور سران كشورهاي مسلمان به منظور پرداختن به مسائل فلسطين بود و‬
‫بسياري از كارشناسان و تحليل گران‪ ،‬نتيجه عملي اين همايش را حمايت از رژيم اسرائيل و تضعيف عملي‬
‫فلسطينيان ارزيابي مي كردند‪ ،‬بنابراين نام اين عمليات‪ " ،‬طريق القدس "گذاشته شد تا نشان داده شود كه‬
‫سرزمين هاي اشغالي فلسطينيان‪ ،‬فقط با برگزاري جلسه و همايش و يك نشست و برخاست آزاد نمي گردد‪،‬‬
‫بلكه با انسجام ملت فلسطين و با انجام يك سلسله عمليات نظامي از سوي كشورهاي اسالمي‪ ،‬مي توان اميد‬
‫داشت تا سرزمين هاي فلسطين از چنگال اسرائيل‪ ،‬آزاد شوند‪ .‬از سوي ديگر‪ ،‬احتمال تعقيب قواي دشمن در‬
‫جريان اين عمليات در داخل خاک عراق نيز وجود داشت‪ ،‬بنابراين‪ ،‬اسم اين عمليات به گونه اي انتخاب گرديد‬
‫تا مورد حمايت همه ي مسلمانان باشد و انگيزه ي ايران از جنگيدن براي بيرون راندن ارتش متجاوز بعثي‪ ،‬از‬
‫خاک كشور‪ ،‬به عنوان درگيري بين دو كشور و امت مسلمان تلقي نگردد‪ .‬با توجه به نكات فوق‪ ،‬اين عمليات‬
‫"طريق القدس" ناميده شد‪.‬‬
‫محدوده و چگونگی انتخاب منطقۀ عملیات‬
‫موقعيت منطقه مورد نظر براي اجراي عمليات طريق القدس‪ ،‬محدوده ي بين اراضي شمال غربي شهر اهواز‬
‫محدود به ارتفاعات " اهلل اكبر" و ارتفاعات "ميش داغ" و " تپه هاي رملي از جنس ماسه بادي و يا شني" در‬
‫شمال‪ ،‬و از سمت جنوب " رودخانه نيسان" و " شهر هويزه"‪ ،‬و از سمت شرق به "شهر سوسنگرد" و از‬
‫سمت غرب به "هورالهويزه" و "تنگه چزابه" و "مرزهاي بين المللي" محدود مي شد‪.‬وسعت اين منطقه بيش از‬
‫(ع)‬
‫يعني در حدود ‪ 333‬كيلومتر مربع بود‪ .‬در واقع جغرافياي زمين منطقة‬ ‫سه برابر منطقة عملياتي ثامن األئمه‬
‫مورد نظر براي انجام عمليات به گونه اي شكل گرفته بود كه از شمال به تپه هاي رملي يا شن هاي روان‪ ،‬از‬
‫غرب به باتالق و آبگرفتگي و سرزمين عراق و از جنوب به رودخانة نيسان متكي بود و بنابر اين فقط در شرق‬
‫اين منطقه‪ ،‬قواي رزمندۀ اسالم حضور داشتند‪ .‬با چنين آرايشي دشمن از جبهه شمالي و جنوبي خود خطري را‬
‫احساس نمي كرد و تنها از سمت شرق‪ ،‬احتمال تهاجم قواي اسالم را به مواضع خود مي داد‪.‬‬
‫قبل و پس از انجام عمليات ثامن االئمه‪ ،‬بحث هاي زيادي بين فرماندهان سپاه و ارتش در مورد تعيين منطقه ي‬
‫بعدي نبرد رزمندگان اسالم براي بيرون راندن ارتش متجاوز بعثي از خاک كشور‪ ،‬صورت گرفت‪ .‬در زمان‬
‫بررسي و مطالعه و طرح ريزي عمليات طريق القدس‪ ،‬ارتش عراق بيش از ‪ 733‬گردان در منطقه بين جاده‬

‫‪178‬‬
‫اهواز‪ -‬خرمشهر تا شرق بصره و بيش از ‪ 333‬گردان در غرب منطقه شوش و دزفول و حدود ‪ 53‬گردان رزمي‬
‫در منطقه سوسنگرد و بوستان گسترش و آرايش داده بود‪ .‬در چنين شرايطي‪ ،‬متناسب با توان رزمي موجود‪،‬‬
‫عمليات طريق القدس انتخاب گرديد تا رزمندگان اسالم بتوانند با ايجاد برتري نسبي در منطقه مورد نظر‪ ،‬بر‬
‫قواي دشمن فائق آيند‪ .‬آنگاه به تناسب توسعه سازمان رزم مناطقي چون فتح مبين در غرب شوش و بيت‬
‫المقدس در غرب كارون و شرق بصره‪ ،‬انتخاب شدند‪ .‬به هر حال بحث هاي زيادي در مورد انتخاب منطقه‬
‫عمليات انجام گرفت و ديدگاه هاي مختلفي بررسي و ارزيابي شد‪ .‬به طور كلي دو نظر متفاوت در مورد منطقه‬
‫مناسب براي انجام عمليات پس از شكست حصر آبادن به شرح ذيل وجود داشت‪:‬‬
‫دیدگاه اول‪:‬‬
‫قبل از انجام عمليات ثامن االئمه‪ ،‬نظر فرمانده وقت نيروي زميني ارتش ‪ -‬تيمسار قاسمعلي ظهير نژاد ‪ -‬اين بود‬
‫كه‪ :‬با توجه به حضور دشمن در ‪ 73‬كيلومتري جنوب غربي اهواز و نيز در غرب رودخانه كرخه‪ ،‬چنانچه‬
‫عملياتي در منطقة بستان صورت گيرد‪ ،‬ارتش دشمن مي تواند با اتخاذ تاكتيكي تهاجمي‪ ،‬جاده اهواز ‪-‬‬
‫انديمشك و خود شهر اهواز را تهديد كند و در جناح شمالي منطقه عمليات استقرار يافته و عقبة نيروهاي تك‬
‫كننده را تهديد نمايد‪ .‬بنابراين ايشان در آن شرايط زماني‪ ،‬با انجام عمليات در جبهه غرب سوسنگرد و طرّاح‪،‬‬
‫موافقت چنداني نداشت و تا حدودي آن را ريسك مي دانست‪ .‬پيشنهاد ايشان‪ ،‬انجام تك در منطقة عمومي‬
‫دزفول و در غرب رودخانه كرخه بود‪ .‬همچنين برخي ديگر از فرماندهان معتقد بودند كه چنانچه رزمندگان‬
‫اسالم از منطقة سوسنگرد به سمت مرز بين دو كشور‪ ،‬پيشروي نمايند موجب "جناح دادن" به قواي دشمن‬
‫خواهد شد‪ .‬البته بعد از فرمان امام خميني مبني بر شكست حصر آبادان‪ ،‬سرتيپ ظهيرنژاد نيز تقدم عمليات‬
‫آفندي را براي منطقه آبادان قائل شدند‪ .‬اما تيمسار فالحي كه قبل از سانحة هوايي ‪ 2‬مهرماه ‪ 3133‬سرپرستي‬
‫ستاد مشترک ارتش را بر عهده داشت‪ ،‬به همراه شهيد چمران با انجام عمليات در جبهة غرب سوسنگرد و‬
‫منطقه بستان‪ ،‬موافق بودند‪ .‬ايشان اعتقاد داشت كه در صورت آزاد سازي بستان‪ ،‬با انجام تبليغات وسيع و‬
‫گسترده‪ ،‬مي توان اثر رواني بزرگي بر روي مردم ايران گذاشت و موجب تخريب روحية دشمن شد‪ .‬زيرا‬
‫شهرها‪ ،‬براي مردم و رسانه ها‪ ،‬شناخته شده هستند و تصرف و يا از دست دادن آن ها عالمت قدرت و يا‬
‫ضعف نيروهاي نظامي‪ ،‬محسوب مي گردند‪ .‬در حالي كه تصرف و يا از دست دادن عوارض حساس نظامي كه‬
‫از نظر عامة مردم غير متخصص‪ ،‬ناشناخته اند حساسيت چنداني بر افكار عمومي نمي انگيزد‪.‬‬
‫دیدگاه دوم‪:‬‬
‫از سوي ديگر فرماندهان سپاه انقالب اسالمي و برخي از فرماندهان و افسران عمليات قرارگاه مقدم نيروي‬
‫زميني ارتش كه پس از روي كار آمدن سرهنگ صياد شيرازي در ‪ 3133/2/33‬مسئوليت طرح ريزي عمليات‬
‫در جبهه جنوب را بر عهده گرفته بودند‪ ،‬معتقد بودند كه با توجه به مقاومت نيروهاي رزمنده در برابر تهاجم‬
‫دشمن و زمينگير شدن ارتش بعثي در سراسر جبهه ها و همچنين اقدام ايران نسبت به شكستن حصر آبادان‪،‬‬
‫ارتش عراق انگيزۀ آفند جديد و تهاجم بيشتر را براي گرفتن سرزمين هاي ديگري از ايران ندارد‪ .‬همچنين‬

‫‪179‬‬
‫ارتش عراق در چنين شرايطي قادر به عبور از روخانة كرخه و بستن جادۀ اهواز ‪ -‬انديمشك نيست‪ ،‬زيرا اگر‬
‫مي توانست‪ ،‬پيش از اين و در شرايطي كه ارتش بعثي به پيشروي هاي پي در پي خود در خاک ايران ادامه مي‬
‫داد‪ ،‬براي اين منظور اقدام مي كرد‪ .‬از سوي ديگر با توجه به روحية ضعيف فرماندهي ارتش بعثي‪ ،‬دشمن قادر‬
‫به انجام تهاجمي جديد و مؤثر براي تهديد جناح راست عمليات و يا عقبة نيروهاي خودي نيست‪ .‬زيرا الزمة‬
‫اين امر‪ ،‬خروج از مواضع پدافندي و تحمل تلفات بسيار است‪ .‬الزم به ذكر است كه روحيه نيروهاي ارتش‬
‫عراق در آن شرايط‪ ،‬پايين بوده و راهبرد ارتش بعثي‪ ،‬پدافند در سراسر جبهه ها به منظور حفظ اراضي اشغال‬
‫شده ايران بود‪ .‬سرانجام با بررسي هاي به عمل آمده و ارزيابي دو راهكار‪ ،‬در نهايت ديدگاه دوم مورد قبول‬
‫واقع شد و برنامه ريزي عمليات طريق القدس بر اساس آن صورت گرفت‪.‬‬
‫انتخاب منطقۀ بستان‬
‫عمده ترين دليل انتخاب منطقه بستان براي انجام دومين عمليات بزرگ جمهوري اسالمي ايران عليه ارتش‬
‫صدام‪ ،‬تناسب زمين و وسعت اين منطقة عملياتي با توان رزمي موجود رزمندگان اسالم در آن دورۀ زماني بود‪.‬‬
‫اين مسئله پس از شناسايي هاي مستمر كه از ماه ها قبل بر روي اين منطقه در حال انجام بود‪ ،‬مشخص شد‪.‬‬
‫برنامه ريزان عمليات‪ ،‬به دنبال ناحيه اي از حضور قواي دشمن مي گشتند كه بتوانند با حمله به آن‪ ،‬دست به‬
‫عملياتي با يك موفقيت و پيروزي قطعي بزنند و پس از بيرون راندن دشمن از سرزمين ايران در آن ناحيه‪،‬‬
‫بتوانند با كمك عوارض و موانع طبيعي زمين مورد نظر‪ ،‬سرزمين تصرف شده را حفظ نموده و دشمن را از باز‬
‫پس گيري آن‪ ،‬مأيوس نمايند‪ .‬بنابراين شرايط جغرافيايي اين منطقه‪ ،‬مي توانست پس از تصرف آن‪ ،‬طول خط‬
‫پدافندي قواي اسالم را كاهش داده و خط جديد دفاعي مناسب تري را به وجود آورد‪ .‬با توجه به نكات فوق و‬
‫بحث هاي زيادي كه در آن دوران‪ ،‬بين فرماندهان سپاه و ارتش صورت گرفت‪ ،‬در نهايت انجام عمليات در‬
‫اين منطقه به تصويب شوراي عالي دفاع رسيد‪.‬‬
‫هدف عملیات ونتایج مورد انتظار‬
‫عمده ترين هدف انجام عمليات طريق القدس‪ ،‬رسيدن به تنگه چزابه و كناره هورالعظيم و ساحل رودخانه نيسان‬
‫بود‪ .‬در صورت موفقيت عمليات‪ ،‬نيروهاي خودي با اتكا به موانع طبيعي مثل هورالعظيم و رودخانه نيسان مي‬
‫توانستند بخشي از نيروهاي پدافندي را آزاد كرده و صرفه جويي در قوا صورت گيرد‪ .‬ايران در پي آن بود تا‬
‫عالوه بر آزاد سازي شهر بستان‪ ،‬تهديد شهر اهواز از سوي ارتش عراق را كه مي توانست از طريق محور جادۀ‬
‫بستان ـ سوسنگرد انجام گيرد‪ ،‬مرتفع سازد‪ .‬از سوي ديگر با توجه به نزديكي شهر بستان به مرز بين المللي‪،‬‬
‫حملة رزمندگان اسالم در اين منطقه و رسيدن آنها به كنارۀ هورالعظيم و ناحية چزابه (شيب) در نوار مرزي دو‬
‫كشور‪ ،‬مي توانست موجب بازتاب مهم سياسي به نفع ايران در جهان شود‪ .‬عالوه بر نكات فوق‪ ،‬چنانچه اين‬
‫عمليات موفق مي شد مي توانست بين واحدهاي سپاه سوم و چهارم و نيروهاي رزمي دشمن در شمال و جنوب‬
‫استان خوزستان شكاف و فاصله ايجاد نمايد‪ .‬بنابر اين پشتيباني متقابل نيروهاي مستقر ارتش عراق در شمال‬
‫اين منطقه و نيز در جنوب جبهه از يكديگر‪ ،‬در زمان حملة نيروهاي اسالم به آنها ديگر امكانپذير نبود و اين‬

‫‪181‬‬
‫امر به تفكيك قواي دشمن منجر و موجب ضعف تاكتيكي آنها مي گرديد‪ .‬البته موضوع فوق به عنوان يكي از‬
‫دستاوردهاي مهم عمليات طريق القدس حاصل شد كه در زمان طرح ريزي عمليات‪ ،‬به آن به عنوان يكي از‬
‫داليل عمليات نگريسته نمي شد‪.‬‬
‫اقدامات ضروري جهت اجراي عملیات‬
‫معموالً براي برنامه ريزي جهت انجام هر عملياتي‪ ،‬واحدهاي اطالعات عمليات قرارگاه مركزي و يگان هاي‬
‫مربوطه زمين منطقه مورد نظر براي طرح ريزي عمليات را شناسايي نموده و با كسب اطالعات دقيق و به هنگام‬
‫از استعداد و نحوۀ آرايش دشمن در خط مقدم و ساير رده هاي پدافندي‪ ،‬امكان طرح ريزي مانور مناسب را از‬
‫بين راه كارها و سناريوهاي مختلف براساس شناسايي هاي انجام شده و كسب اطالعات كافي از زمين و‬
‫استعداد دشمن و با توجه به توان رزمي خودي‪ ،‬فراهم مي آوردند‪ .‬آنگاه سازمان رزمي مورد نياز براي انجام‬
‫عمليات از طريق سازماندهي نيروهاي مردمي داوطلب و برنامه ريزي براي تدارک نيروهاي رزمندۀ شركت‬
‫كننده در عمليات‪ ،‬تشكيل مي شد‪ .‬سپس يگان هاي رزمي به منطقة عمليات منتقل و براي شركت در تهاجم‬
‫عليه مواضع دشمن‪ ،‬آماده مي شدند‪ .‬در چنين شرايطي خط تماس يگانها با خط اول دشمن از طريق احداث‬
‫خاكريزهاي دفاعي جديد و يا استفاده از عوارض موجود منطقة عمليات‪ ،‬نزديك و برقرار مي شد‪ .‬در نهايت‬
‫پس از انجام اقدامات فوق‪ ،‬عمليات مورد نظر در زمان مناسب‪ ،‬به مرحله اجرا در مي آمد‪.‬‬
‫نیازمندیهاي اطالعاتی‬
‫از حدود شش ماه قبل از عمليات طريق القدس‪ ،‬كار شناسايي اين منطقة عملياتي از سوي گروهي از نيروهاي‬
‫اطالعات ‪ -‬عمليات سپاه به سرپرستي "شهيد سيد علي حسيني" از پاسداران استان خراسان‪ ،‬آغاز شد‪ .‬او براي‬
‫شناسايي منطقه‪ ،‬سه ديدگاه اطالعاتي را بر روي رمل هاي شمال منطقه ي عملياتي و در جناح شمالي دشمن‪ ،‬در‬
‫طول ‪ 74‬كيلومتر‪ ،‬احداث نموده بود و با كمك نيروهاي خود به طور مستمر نحوه ي آرايش دشمن را از خط‬
‫مقدم تا عمق مواضع ارتش بعثي‪ ،‬مورد شناسايي مرتب قرار مي داد‪ .‬افراد شناسايي‪ ،‬محل اصلي كار خود را در‬
‫نزديكي چاه آبي در ميان زمين هاي رملي كه اندكي بعد از تپه ي سبز قرار داشت‪ ،‬مستقر كرده بودند تا رفت‬
‫و آمد آنها و نيز فعاليت هاي شناسايي آنان از ديد ساير افراد‪ ،‬مخفي بماند‪ .‬شهيد علي حسيني‪ ،‬با استفاده از چند‬
‫دستگاه موتور سيكلت و دو راس قاطر و نيز با استفاده از نقشه هاي نظامي منطقه و همچنين تعدادي قطب نما و‬
‫تجهيزات انفرادي‪ ،‬كار شناسايي اين منطقه تا تنگه ي چزابه را زير نظر ستاد عمليات جنوب كه به نام "پايگاه‬
‫منتظران شهادت" خوانده مي شد و در محل ساختمان گُلف كه در نزديكي ميدان چهار شير اهواز قرار داشت‪،‬‬
‫انجام مي داد‪ .‬البته شناسايي هاي دقيق تر براي طرح ريزي عمليات از حدود دو ماه قبل از انجام عمليات يعني‬
‫از اواخر شهريور ماه ‪ 3133‬انجام مي شد‪" .‬شهيد حسن باقري" كه در آن زمان مسئوليت اطالعات ـ عمليات‬
‫سپاه را در جبهه هاي جنوب بر عهده داشت خواسته ها و نيازمندي هاي اطالعاتي مورد نياز براي طرح ريزي‬
‫عمليات طريق القدس را براي شهيد سيد علي حسيني‪ ،‬مشخص نمود‪ 33.‬قرار بود تا عمليات رزمندگان اسالم با‬
‫استفاده از تاريكي شب صورت بگيرد تا در اين شرايط از قدرت زرهي دشمن كاسته و بر قدرت نيروهاي‬

‫‪181‬‬
‫رزمي پياده ي خودي‪ ،‬در شرايط كاهش ديد دشمن بر چگونگي حركت آنها در شب عمليات‪ ،‬افزوده شود‪.‬‬
‫بنابر اين كسب اطالعاتي از موارد ذيل براي طرح ريزي عمليات ضروري مي نمود‪:‬‬
‫‪ .3‬وضعيت آرايش‪ ،‬مواضع و سنگرهاي نيروهاي دشمن در خط مقدم و ساير خطوط پدافندي‬
‫‪ .7‬بررسي انجام عمليات در تاريكي محض و يا در روشنايي نور ماه‬
‫‪ .1‬تعيين وضعيت نور ماه و مهتاب در شب هاي مورد نظر براي اجراي عمليات‬
‫‪ .4‬نحوه ي فعاليت نيروهاي دشمن در شب و روز‬
‫‪ .3‬چگونگي تردد واحدهاي دشمن به خط مقدم و نحوه ي تدارک آنها‬
‫‪ .3‬وضعيت استقرار تيربارهاي دشمن در خط مقدم و چگونگي اجراي آتش آنها در شب و روز عليه مواضع‬
‫خودي‬
‫‪ .2‬تعداد منوّرهايي كه دشمن در هر شب شليك مي كند و مشخص كردن فضاهايي را كه بر اثر پرتاب‬
‫منورها‪ ،‬روشن مي نمايد‪.‬‬
‫‪ .5‬بررسي روحيه ي فرماندهان ارتش بعثي مستقر در منطقه ي مورد نظر‬
‫‪ .1‬شناسايي فرماندهان گردان ها و تيپ هاي دشمن كه در منطقه مستقر هستند‪.‬‬
‫‪ .33‬استعداد دقيق گردانها و تيپ ها و سازمان زرهي دشمن در منطقه مورد نظر‬
‫‪ .33‬بررسي خطوط مواصالتي دشمن و چگونگي استفاده از آنها براي دسترسي به جبهه هاي مختلف‬
‫‪ .37‬بررسي تعداد و كيفيت جاده هاي عقبه ي دشمن‬
‫‪ .31‬بررسي امكان تردد نيروهاي پياده خودي در رمل ها و اينكه صداي پاي حركت هر رزمنده تا چند متري‬
‫شنيده مي شود‪.‬‬
‫‪ .34‬بررسي اينكه ميزان صداي تردد خودروها‪ ،‬تانك ها و نفربرها‪ ،‬در منطقه رملي‪ ،‬هر يك به صورت جداگانه‬
‫تا كجا شنيده مي شود؟‬
‫‪ .33‬بررسي اينكه اگر كسي در رمل ها گم شود‪ ،‬چگونه مي تواند خود را نجات دهد‪ .‬شرايط زمين منطقه رملي‬
‫شمال بستان به گونه اي بود كه وقتي كسي در اين رمل ها حركت مي كرد گاهاً تا زانو در داخل آن ها فرو‬
‫مي رفت و در نتيجه حركت در اين رمل ها براي نيروهاي رزمنده‪ ،‬بسيار سخت بود‪ .‬تنها در زماني كه باران‬
‫مي آمد يك نوع چسبندگي بر سطح رمل ها ايجاد مي شد و امكان تردد بوجود مي آمد‪.‬‬
‫‪ .33‬اگر نيروهاي شناسايي در حين مأموريت خود‪ ،‬اسير شدند چه پاسخ هايي را بهتر است به بازجويان دشمن‬
‫بدهند تا دشمن به اهداف آنها پي نبرد‪.‬‬
‫‪ .32‬مشخص نمودن محل استقرار هر يك از گردان هاي دشمن در منطقه ي عملياتي و تعيين دقيق محدوده ي‬
‫مأموريت هر كدام از آنها‬
‫‪ .35‬بررسي اينكه يگان هاي احتياط دشمن كدام است و در كجا استقرار دارند و چه مأموريتي براي هر يك از‬
‫آنها در نظر گرفته شده است؟‬

‫‪182‬‬
 ‫‪ .31‬راه كارهاي حمله به دشمن چند تاست؟ كدام موفق تر است؟ و چرا؟‬
‫‪ .73‬چگونه مي توان در مرحله ي اول عمليات به تنگه ي چزابه كه يكي از عقبه ي مهم دشمن است رسيد؟‬
‫بر اساس دستورالعمل فوق‪ ،‬كار شناسايي ها و نيز كسب اطالعات براي طرح ريزي عمليات تا پايان آبان ماه‬
‫سال ‪ 3133‬به پايان رسيد‪.‬‬
‫شناسایی عوارض زمین‬
‫يكي از موارد مورد نياز‪ ،‬شناسايي وضع جغرافيايي زمين مورد نظر و عوارض طبيعي موجود در آن بود تا‬
‫مشخص شود كه شرايط طبيعي زمين چه محدوديت ها و مشكالتي را براي نيروهاي خودي و دشمن به هنگام‬
‫نبرد‪ ،‬ايجاد مي كند‪ .‬در اين منطقه چهار رودخانه ي كرخه‪ ،‬سابله‪ ،‬نيسان و كرخه كور وجود داشت كه همگي‬
‫از حوالي سوسنگرد و حميديه به سمت هورالهويزه امتداد داشتند‪ .‬نهرهاي ديگري هم مثل نهر رمين و نهر آل‬
‫عباس وجود داشت كه از اين رودخانه ها منشعب مي شدند‪ .‬پل هاي موجود بر اين رودخانه ها مثل پل سابله‪،‬‬
‫اهميت زيادي هم براي دشمن و هم براي نيروهاي خودي داشت‪ .‬جاده اي نيز از سوي دشمن‪ ،‬به اسم جاده ي‬
‫تعاون در غرب شهر بستان و در بين باتالق هاي هور‪ ،‬به سمت تنگه ي چزابه احداث شده بود تا بتواند تردد‬
‫واحدهاي ارتش بعثي را آسان تر نمايد‪ .‬اين جاده كه خاكي و عريض و بلند بود از تنگه ي چزابه عبور و تا‬
‫منطقه ي شيب در عراق امتداد مي يافت و پس از عبور از حلفائيه به شهر العماره‪ ،‬مركز استان ميسان عراق مي‬
‫رسيد و ارتباط سپاه سوم و سپاه چهارم ارتش بعثي عراق را با هم برقرار مي كرد‪ .‬بين جاده ي خاكي تعاون و‬
‫جاده ي آسفالته ي چزابه‪ ،‬آبگرفتگي هور و منطقه اي باتالقي و نيزار وجود داشت‪ .‬جاده ي آسفالته ي بستان ‪-‬‬
‫چزابه كه حدود پانزده كيلومتر طول داشت و از منطقه ي سوبله به دو راه تقسيم مي شد‪ ،‬تنها راه مواصالتي‬
‫قواي دشمن بود‪ .‬يكي از اين دو راه به سمت فكه و ديگري به سوي منطقه ي شيب امتداد مي يافت‪ .‬شمال‬
‫جاده ي آسفالته ي چزابه‪ ،‬تپه هاي رملي قرار داشت و آبگرفتگي در اينجا مشاهده نمي شد‪.‬‬
‫گاهي اوقات در مسير شناسايي ها‪ ،‬اقدامات مهمي نيز صورت مي گرفت؛ از جمله براي آشنايي ساير رزمندگان‬
‫با برخي از توانايي هاي دشمن‪ ،‬تالش مي شد تا عالوه بر ترسيم وضعيت و نحوه آرايش دشمن‪ ،‬بر روي‬
‫كالك‪ ،‬بعضي از جنگ افزارها و ابزارهاي وي نيز جمع آوري و به قرارگاه مركزي عمليات منتقل گردد‪ .‬براي‬
‫مثال‪ ،‬در هنگام بررسي وضعيت ميدان مينِ دشمن‪ ،‬روزي برادر سيد علي حسيني توانسته بود با كمك برخي از‬
‫افراد اطالعات عمليات‪ ،‬تعدادي از چاشني هاي ميدان مين چزابه را كه دشمن در سه رديف كار گذاشته بود با‬
‫خود به عقب بياورد تا به صورت عيني نوع تجهيزاتي را كه دشمن براي ايجاد موانع در جلوي خطوط اول خود‬
‫به كار مي برد را به كساني كه ماموريت پاكسازي ميدان هاي مين را بر عهده داشتند نشان دهد‪.‬‬
‫الزم به ذكر است كه همچنين از سوي نيروي هوايي ارتش جمهوري اسالمي ايران نيز هفت پرواز شناسايي و‬
‫عكس برداري براي انجام اين عمليات صورت گرفت‪.‬‬
‫آرایش قواي دشمن‬
‫اين منطقه تحت مسئوليت قرارگاه عملياتي شيب از قرارگاه هاي تابعه ي سپاه سوم ارتش بعثي عراق قرار‬

‫‪183‬‬
‫داشت‪ .‬با استفاده از شناسايي هاي انجام شده از وضعيت گسترش نيروهاي دشمن و نيز با كمك استفاده از‬
‫عكس هوايي و نقشه هاي طبيعي منطقه ي بستان‪ ،‬آخرين وضعيت و نحوه ي تشكيل خط پدافندي دشمن به‬
‫شرح زير مشخص گرديد‪ :‬خط مقدم دفاعي دشمن از خاكريزي به طول حدود ‪ 73‬كيلومتر تشكيل مي شد كه‬
‫راس شمالي آن از تپه هاي رملي شمال شهر بستان آغاز و به رودخانه ي نيسان در جنوب منطقه عملياتي منتهي‬
‫مي گرديد‪ .‬در شمال رودخانه ي كرخه‪ ،‬خط دفاعي دشمن از حوالي "روستاي جابر حمدان" در يك خط‬
‫مستقيم رو به شمال تا تپه ماهور هاي رملي و غير قابل عبور در "دامنه هاي كوه ميشداغ" متشكل از يك‬
‫خاكريز بلند به ارتفاع حدود دو و نيم متر و عرض بيش از ‪ 1‬متر‪ ،‬با خاکِ كامال كوبيده و محكم‪ ،‬احداث‬
‫گرديده بود‪ .‬در سراسر اين خط‪ ،‬با استفاده از كيسه هاي شني‪ ،‬الوار‪ ،‬تيرآهن و ورقه هاي فلزي‪ ،‬سنگرهاي‬
‫جنگ افزار انفرادي و اجتماعي‪ ،‬پناهگاه براي نفرات و به فاصله ي هر صد متر يك سكوي آتش براي تانك‬
‫يا نفربرهاي حامل موشك ماليوتكا ساخته شده بود‪ .‬اين خاكريز از سمت جنوب به رود كرخه و از سمت‬
‫شمال به زمين هاي رملي با يك زاويه ي تقريباً هفتاد درجه به سمت غرب مي پيچيد و حدود ‪ 7/3‬الي ‪1‬‬
‫كيلومتر ديگر در امتداد دامنه هاي تپه هاي رملي ادامه داشت‪ .‬اين بخش براي تامين هر چه بهتر پهلوي شمالي‬
‫خط دفاعي دشمن‪ ،‬ايجاد شده بود‪ .‬اين خاكريز به دليل شكل ويژه اش به "خاكريز عصا شكل" معروف شده‬
‫بود‪ .‬در پشت اين خاكريز كه تا شهر بستان در حدود بيست كيلومتر فاصله داشت‪ ،‬يگان هاي پياده و مكانيزه‬
‫دشمن استقرار داشتند‪ .‬اين يگان ها به انواع جنگ افزارهاي ضد زره مجهز بودند و استعداد آنها از يك تيپِ‬
‫تقويت شده‪ ،‬بيشتر بود‪ .‬ارتش بعثي عراق در فاصله ميان اين خاكريز تا شهر بستان‪ ،‬خاكريزهاي عرضي و‬
‫طولي متعددي را كه به صورت مواضع پدافندي آرايش يافته بودند ايجاد كرده بود‪ ،‬تا بتواند هر گونه رخنه و‬
‫نفوذي را به اين منطقه‪ ،‬چه از شرق به غرب و چه از شمال به جنوب‪ ،‬كنترل و خنثي نمايد‪ ،‬اما جهت اصلي‬
‫مواضع پدافندي دشمن‪ ،‬متوجه شرق بود‪ .‬در جلوي اين خاكريز‪ ،‬يك ميدان مين به عرض دويست متر نيز‬
‫ايجاد كرده بود كه در آن‪ ،‬مين هاي ضد نفر‪ ،‬مين هاي تله اي‪ ،‬مين هاي جهنده‪ ،‬مين هاي والمري‪ ،‬مين هاي‬
‫ضد تانك و مين هاي منور به كار رفته بود‪ .‬در جلوي اين ميدان مين منظم‪ ،‬ميدان مين نامنظمي نيز به پهناي‬
‫صد متر ايجاد شده بود‪ .‬كل فضاي اين ميدان هاي مين با تيربارهاي مستقر در خاكريز عصا شكل و جنگ‬
‫افزارهاي سبك و چند رديف سيم خاردار پوشش يافته بود‪ .‬مواضع اصلي پدافندي ارتش بعثي عراق‪ ،‬در جنوب‬
‫كرخه تا رود نيسان در امتداد همان خاكريز عصا شكل‪ ،‬با همان ويژگي ها و مشخصات و مستحكم تر از آن‬
‫احداث شده بود‪ .‬اين خاكريز كه به كناره نهر "عبيد" متكي بود به طول چهارده الي پانزده كيلومتر به سمت‬
‫جنوب تا رودخانه نيسان امتداد داشت و در پشت آن‪ ،‬خاكريزها و مواضع متعددي براي سازماندهي پدافند در‬
‫عمق‪ ،‬ساخته شده بود‪ .‬خط دفاعي ارتش بعثي در جنوب رودخانه ي نيسان‪ ،‬از محلي به نام "پل الوان" و "شيخ‬
‫خزعل" شروع مي شد و به " مگاسيس" و از آنجا به جلوي "روستاي دهالويه" و "نهر عبيد" و به صورت‬
‫هاللي به طرف " تپه هاي اهلل اكبر" و از آنجا به طرف "تپه ي سبز" مي رفت و در امتداد رمل ها تا " تنگه ي‬
‫چزابه" ادامه داشت‪ .‬ارتش بعثي در كنار نهر عبيد‪ ،‬خاكريزي احداث نكرده بود ولي سيم خاردارهايي را به‬

‫‪184‬‬
‫صورت توري مشبّك با فاصله ي ‪ 33‬سانتيمتر از سطح زمين‪ ،‬نصب كرده بود كه در صورت عبور رزمندگان‬
‫پياده از آنها پايشان در اين تورها گير مي كرد و همچنين دشمن مي توانست از آتش تيربار عليه آنها استفاده‬
‫نمايد‪ .‬پس از اين شبكه ي سيم خاردار توري مشبك‪ ،‬دشمن ميدان مين وسيعي نيز ايجاد كرده بود‪ .‬مواضع‬
‫رودخانه ي كرخه توسط چهار تيپ پياده مكانيزه و زرهي دشمن و آتش دست كم چهار گردان‬ ‫جنوب‬
‫توپخانه كه با دو تيپ زرهي و مكانيزه ديگر تقويت مي شدند پدافند مي گرديد‪.‬‬
‫استعداد قواي دشمن و خودي‬
‫در مجموع دشمن در اين منطقه حدود ‪ 33‬تيپ زرهي‪ ،‬مكانيزه و پياده را سازمان داده بود و حدود ‪ 133‬دستگاه‬
‫تانك و حدود ‪ 333‬دستگاه نفربر را به همراه بخشي از نيروهاي كماندويي و نيرو مخصوص را مستقر كرده‬
‫بود‪ .‬تيپ تقويت شده ي ‪ 73‬زرهي از لشكر ‪ 3‬مكانيزه‪ ،‬فرماندهي جبهه ي شمالي دشمن در منطقه ي رمل ها را‬
‫بر عهده داشت و تيپ ‪ 11‬پياده و نيز تيپ ‪ 13‬نيروي مخصوص هم در ساير نقاط جبهه گسترش يافته بودند‪.‬‬
‫استعداد دشمن در نيمه ي جنوبي منطقه ي عمليات تقريباً دو برابر استعداد يگان هاي ارتش بعثي در بخش‬
‫شمالي جبهه بود‪ .‬دشمن در بخش جنوبي جبهه ي خود‪ ،‬داراي ‪ 1‬تيپ زرهي‪ 3،‬تيپ مكانيزه و ‪ 7‬تيپ پياده بود‪.‬‬
‫فرمانده ي لشكر ‪ 3‬زرهي دشمن اين يگان ها را هدايت و كنترل مي كرد و قرارگاه آن در غرب منطقه ي‬
‫جُفير و جنوب شهر هويزه و در حاشيه ي هورالهويزه استقرار داشت‪.‬‬
‫در اين عمليات واحدهايي از ارتش و سپاه به شرح ذيل حضور داشتند ‪ :‬از ارتش الف‪ -‬لشكر ‪ 33‬زرهي با يك‬
‫گردان پياده‪ ،‬دو گردان مكانيزه و دو گردان تانك از تيپ يك زرهي به همراه يك گردان ژاندارمري و‬
‫همچنين دو گردان مكانيزه و دو گردان تانك از تيپ ‪ 7‬زرهي و توپخانه لشكر شامل سه گردان توپخانه ‪333‬‬
‫ميلي متري خود كششي و يك گردان توپخانه ‪ 32‬ميلي متري خود كششي پدافند هوايي ب‪ -‬لشكر ‪ 17‬زرهي با‬
‫استعداد دو گردان مكانيزه‪ ،‬دو گردان تانك و يك گردان سوار زرهي از تيپ ‪ 1‬زرهي و يك گردان مكانيزه‬
‫و دو گردان تانك به عنوان احتياط از تيپ ‪ 7‬زرهي و همچنين توپخانه لشكر با استعداد سه گردان توپخانه ‪333‬‬
‫ميلي متري خود كششي و يك گردان توپخانه ‪ 32‬ميلي متري خود كششي پدافند هواييج‪ -‬گروه ‪ 11‬توپخانه‬
‫شامل دو گردان توپخانه ‪ 313‬ميلي متري و يك گردان توپخانه ‪ 323‬ميلي متري د‪ 4 -‬تيپ از سپاه در مجموع‬
‫با ‪ 72‬گردان نيروي پياده‪ .‬يك گردان تانك‪ 7 ،‬گردان نفربر و ‪ 7‬گردان ادوات‪.‬‬
‫در مجموع‪ ،‬ارتش داراي ‪ 5‬گردان تانك‪ 2 ،‬گردان مكانيزه‪ 4 ،‬گردان پياده و يك گردان ژاندارمري و ‪13‬‬
‫آتشبار توپخانه صحرايي وسپاه داراي‪ 13‬گردان رزمي بود‪ .‬روي هم رفته قواي ايران‪ ،‬داراي ‪ 313‬دستگاه تانك‬
‫و ‪ 353‬دستگاه نفربر بودند‪ .‬بدين ترتيب‪ ،‬توان زرهي و مكانيزه ي ايران‪ ،‬حدود دو سوم توان موجود ارتش‬
‫بعثي در منطقه ي عملياتي بود ولي يگان هاي پياده ي قواي اسالم حدود ‪ 4‬برابر واحدهاي پياده ي دشمن‬
‫سازماندهي شدند‪.‬حضور گسترده نيروهاي داوطلب بسيجي‪ ،‬به سپاه اين امكان را داد كه استعدادي در حدود دو‬
‫برابر استعداد خود در عمليات ثامن االئمه را سازماندهي نمايد‪.‬‬

‫‪185‬‬
 ‫ارزیابی برتري هاي دشمن و خودي‬
‫در بررسي هاي به عمل آمده مشخص گرديد كه ارتش عراق از نظر توان نيروي هوايي‪ ،‬وضعيت عوارض زمين‬
‫و نيز قدرت زرهي و همچنين توان اجراي آتش توپخانه و خمپاره‪ ،‬به خصوص از نظر ميزان مهمات بر قواي‬
‫ايران برتري دارد‪ ،‬به طوري كه حجم آتش توپخانه دشمن‪ ،‬بيشتر از آتش توپخانه ايران برآورد مي گرديد‪ .‬در‬
‫عين حال قواي اسالم از نظر تعداد نيروي پياده و نيز شرايط روحي و همچنين انگيزۀ باالي بسيجيان بر دشمن‬
‫برتري داشته و روحيه تهاجمي و ميل جنگ جويي آنان‪ ،‬شرايط مناسبي را براي قواي خودي ايجاد كرده بود‪.‬‬
‫آمادگی براي اجراي عملیات‬
‫پس از اتمام شناسايي هاي مورد نظر در خطوط مقدم و نيز بررسي چگونگي آرايش دشمن در خطوط عقب تر‬
‫و نيز عمق مواضع وي‪ ،‬كار طرح ريزي عمليات با بررسي راهكارهاي مختلف‪ ،‬نهايي شد و قرارگاه كربال‬
‫تصميم گرفت تا از سه محور به مواضع دشمن‪ ،‬حمله نمايد‪ .‬كار سازماندهي بسيجيان داوطلبي كه از سراسر‬
‫نقاط كشور به منطقه آمده و در مجموع استعداد آنها به حدود ‪ 33‬هزار نفر مي رسيد نيز در قالب تيپ هاي‬
‫رزمي جديد سپاه انجام شد و هر تيپ موظف گرديد تا نيروهاي خود را مطابق با طرح مانور عمليات هر يگان‪،‬‬
‫به صورت شبانه روزي آموزش دهد‪ .‬پس از آن با كمك برخي از برادران مهندسي مستقر در جبهه‪ ،‬طرح باز‬
‫كردن آب به منظور استفاده از آن براي محدود كردن خطوط پدافندي خودي و نيز آزاد نمودن تعدادي از‬
‫نيروهاي پدافندي انجام شد‪ .‬اين طرح را برادر بسيجي "آقاي مهندس جمشيد سرداري" بر اساس طرح شهيد‬
‫سرتيپ ولي اهلل فالحي با استفاده از آب رودخانه ي كرخه كور انجام داد كه مي توانست جلوي حمله ي ارتش‬
‫بعثي به مواضع قواي اسالم را با كمك رودخانه ي كرخه كور را بگيرد‪ .‬از سوي ديگر پس از نهايي شدن طرح‬
‫مانور‪ ،‬همه ي فرماندهان تيپ ها‪ ،‬گردان ها‪ ،‬گروهان ها و دسته هاي مانوري‪ ،‬نسبت به نقشه ي عملياتي و‬
‫طرح مانور‪ ،‬طي جلسات متعددي توجيه گرديدند و سواالت و ابهامات آنها در مورد چگونگي جنگيدن با‬
‫دشمن‪ ،‬پاسخ داده شد‪.‬‬
‫شیوه و تاكتیك هاي ارتش عراق‬
‫شيوه ها و روش هايي كه ارتش عراق در زمان آماده شدن رزمندگان اسالم براي انجام عمليات طريق القدس‪،‬‬
‫به منظور دفاع مطمئن از مواضع اشغال شده‪ ،‬بكار مي گرفت‪ ،‬ايجاد مواضع بسيار مستحكم پدافندي در خطوط‬
‫اول دفاعي و تشكيل رده هاي عمق دار و متعدد پدافندي بود‪ .‬ايجاد ميدان هاي وسيع مين و موانع سيم خاردار‬
‫در جلوي خطوط اول‪ ،‬امكان شكستن خط مقدم دشمن را براي رزمندگان اسالم مشكل مي كرد‪ .‬طول خط‬
‫دفاعي ارتش عراق در منطقه عملياتي طريق القدس از منطقة تپه هاي رملي تا رودخانة كرخه كور حدود ‪5/3‬‬
‫كيلومتر بود‪ .‬تاكتيك دفاعي ارتش عراق به هنگام تك نيروهاي خودي‪ ،‬عدم خروج واحدهاي دشمن از مواضع‬
‫پدافندي خود به منظور كاهش آسيب پذيري آنها بود‪ .‬بالفاصله پس از تهاجم نيروهاي خودي‪ ،‬پاتك هاي‬
‫سريع و پرحجم و سنگين ارتش عراق با استفاده فوري از نيروهاي احتياط دست نخورده‪ ،‬آغاز مي گرديد‪ .‬بدين‬
‫صورت ارتش عراق سعي مي كرد تا در مرحله اول از رخنه نيروهاي ايراني در مواضع خود جلوگيري نمايد و‬

‫‪186‬‬
‫در صورت موفقيت رزمندگان و تصرف مناطق اشغالي‪ ،‬بازپس گيري آن مناطق با انجام پاتك هاي سنگين‪ ،‬در‬
‫برنامه ارتش عراق قرار مي گرفت‪.‬‬
‫طرح مانور و عنصر كلیدي موفقیت‬
‫مهمترين عنصر كليدي براي موفقيت در اين عمليات‪ ،‬رسيدن فوري رزمندگان به تنگة چزابه در حوالي مرز بين‬
‫المللي بود كه عمده ترين عقبة دشمن و مهمترين خط مواصالتي ارتش بعثي در اين محدوده به حساب مي آمد‪.‬‬
‫تنگة چزابه نقطة ورودي ارتش بعثي به خاک ايران بود‪ .‬باتوجه به شناسايي هاي انجام شده‪ ،‬دربارۀ نحوۀ استقرار‬
‫واحدهاي دشمن‪ ،‬مشخص شد كه اين هدف مهم‪" ،‬دست يافتني" است‪ .‬از طرفي‪ ،‬شرايط جغرافيايي اين منطقه‬
‫به گونه اي بود كه پس از انجام عمليات‪ ،‬امكان تشكيل يك خط دفاعي مناسب با تكيه بر عوارض طبيعي زمين‬
‫وجود داشت و پدافند از آن با استعداد نيروهاي كمتري نسبت به آرايش نيروهاي خودي در قبل از انجام‬
‫عمليات‪ ،‬امكان پذير مي نمود‪.‬با توجه به شناسايي ها و بررسي هاي انجام شده از سوي واحدهاي اطالعات _‬
‫عمليات سپاه‪ ،‬مشخص گرديد كه اجراي تك احاطه اي در جنوب رودخانه كرخه امكان پذير نيست؛ زيرا‪،‬‬
‫پهلوهاي شمالي و جنوبي دشمن در اين منطقه به رودخانه هاي كرخه و نيسان متكي بود و گسترش نيروهاي‬
‫ارتش بعثي به گونه اي آرايش يافته بود كه هيچ جناح باز يا ضعيفي از دشمن كه امكان اجراي تك احاطه اي‬
‫را براي نيروهاي ايراني فراهم آورَد‪ ،‬وجود نداشت‪ .‬بنابراين‪ ،‬در منطقه ي جنوب كرخه‪ ،‬نيروهاي مسلح ايران‬
‫ناگزير بايد تك رخنه اي را اجرا مي كردند‪ .‬از سوي ديگر‪ ،‬حمله از مسير جاده ي سوسنگرد ‪ -‬بستان نيز‪ ،‬به‬
‫عنوان يك تك جبهه اي محسوب مي شد كه نمي توانست به عنوان محور تالش اصلي عمليات قرار گيرد‪.‬‬
‫بنابر اين‪ ،‬سپاه دست به ابتكار مناسبي زد و عبور از منطقه ي رملي و دور زدن رده هاي پدافندي دوم و سوم‬
‫دشمن را در عمق جبهه ي نبرد به عنوان تاكتيك ويژه ي عمليات انتخاب نمود‪ .‬بر اساس اين طرح‪ ،‬حمله از‬
‫مسير تپه هاي اهلل اكبر به سمت تنگه ي چزابه و تپه هاي نَبَعه به عنوان محور تالش اصلي در طرح عملياتي‬
‫سپاه قرار گرفت‪ .‬بنابراين‪ ،‬طرح ريزي عمليات بر اساس اجراي يك تك احاطه اي يكطرفه از مسير رمل ها به‬
‫سمت تنگه ي چزابه كه عقبه ي اصلي دشمن محسوب مي شد‪ ،‬در دستور كار قرار گرفت‪ .‬مأموريت اجراي‬
‫اين تك به تيپ ‪ 34‬امام حسين واگذار گرديد تا آنها با استفاده از منطقه رملي شمال تنگه چزابه‪ ،‬خود را به‬
‫هدف برساند‪.‬‬
‫احداث جاده در مناطق رملی‬
‫عبور از مسير شن زارها و يا رمل ها براي نيروهاي عمل كننده‪ ،‬بسيار سخت بود‪ ،‬به گونه اي كه پاهاي‬
‫رزمندگان تا زانو در آنها فرو مي رفت‪ .‬نيروهاي عمل كننده بايستي خود را از اين مسير به هدف نهايي‬
‫عمليات يعني تنگة چزابه مي رساندند‪ .‬احداث جاده اي به طول حداقل ‪ 1‬كيلومتر در ميان اين رمل ها‪ ،‬امكان‬
‫دسترسي نيروها را به عقبة دشمن ميسر مي نمود و حركت رزمندگان پياده را عملي و آسان مي ساخت‪.‬‬
‫آقاي ابوالفضل حسن بيگي كه در آن زمان مسئوليت جهاد سازندگي استان سمنان را برعهده داشت‪ ،‬پيشنهاد‬
‫احداث جاده اي را در اين مناطق رملي از تپه هاي اهلل اكبر در زمين هاي رملي شمال جبهة نبرد تا محل چاه به‬

‫‪187‬‬
‫منظور تسهيل دسترسي نيروهاي رزمنده به عقبه دشمن مطرح نمود كه مورد تصويب قرارگاه مركزي كربال‬
‫قرار گرفت‪ .‬ايشان حدود ‪ 73‬روز قبل از آغاز عمليات كار احداث اين جاده را آغاز نمود و موفق شد تا پايان‬
‫عمليات‪ ،‬جاده اي به عرض ‪ 2‬متر و به طول ‪ 37‬كيلومتر را به همراه ‪ 7‬محل نشست بالگردهاي هوانيروز‪ ،‬آماده‬
‫نمايد‪ .‬به منظور عدم حساس شدن دشمن نسبت به احداث اين جاده‪ ،‬كار ساخت آن در شب انجام مي شد و در‬
‫روز مسير احداث شده‪ ،‬استتار مي گرديد تا دشمن با گرفتن عكس هوايي از منطقه‪ ،‬نتواند به وجود آن و جهت‬
‫تك احتمالي رزمندگان اسالم پي ببرد‪ " .‬شهيد مهندس تقي رضوي" در قرارگاه مركزي جهاد پيگير احداث‬
‫اين جاده بود‪ .‬بنابراين احداث جاده اي در ميان اين رمل ها‪ ،‬قبل از شروع عمليات طريق القدس‪ ،‬امكان‬
‫دسترسي نيروها را به عقبة قواي دشمن ميسر نمود و حركت رزمندگان پياده بخصوص نيروهاي تيپ ‪ 34‬امام‬
‫حسين(ع) را آسان تر و ممكن ساخت‪.‬‬
‫تالش هاي هماهنگی‬
‫از آنجا كه قرار بود تيپ سوم لشكر ‪ 17‬زرهي اهواز در عمليات آزادسازي بستان شركت نمايد‪ ،‬فرمانده اين‬
‫تيپ‪ ،‬طرح سپاه براي عبور از منطقه رملي را براي يگان هاي تانك و نفربر قبول نداشته و آن را اجرايي نمي‬
‫دانست‪ ،‬بنابر اين سپاه از فرمانده ي لشكر ‪ 17‬زرهي‪ ،‬سرهنگ منفرد نياكي‪ ،‬خواست تا به اتفاق برادران "رشيد‬
‫علينور" و "حسن باقري" از منطقه ي مورد نظر بازديد نمايند و محور تالش اصلي تك را با هم از نزديك‬
‫بررسي نمايند‪ .‬پس از انجام اين بازديد ميداني‪ ،‬سرهنگ نياكي به اين نتيجه رسيد كه اين طرح‪ ،‬بسيار مناسب و‬
‫اجرايي است و با انتقال نظر خود به فرمانده ي وقت نيروي زميني‪ ،‬سرهنگ صياد شيرازي‪ ،‬موافقت وي نيز با‬
‫طرح سپاه اعالم شد‪ .‬با توجه به هماهنگ شدن فرمانده تيپ ‪ 1‬لشكر ‪ ،17‬گردان ‪ 711‬تانك چيفتن اين تيپ به‬
‫فرماندهي شهيد سرگرد علي صفوي به ديدگاه سوم يعني انتهايي ترين منطقه در عقبه دشمن اعزام گرديد تا با‬
‫شروع تك از طريق تپه هاي نبعه به سوي تنگه ي چزابه حركت و آن را مسدود نمايد‪.‬‬
‫وضعیت امنیتی ایران در زمان عملیات طریق القدس‬
‫در شرايطي كه ايران آماده مي شد تا عمليات طريق القدس را انجام دهد نيروي هوايي عراق بطور مرتب برخي‬
‫از نقاط جبهه ها از جمله شهر آبادان را با هواپيما بمباران مي كرد‪ .‬شهرهاي خرمشهر‪ ،‬بستان و هويزه در استان‬
‫خوزستان همچنان در اختيار دشمن قرار داشت و ارتش عراق تا نزديكي هاي شهر اهواز پيش آمده بود و‬
‫مواضع خود را در غرب رودخانة كرخه احداث نموده بود‪ .‬در داخل كشور همچنان فعاليت هاي مسلحانه حزب‬
‫دموكرات و تشكيالت كومله در مناطق كردنشين در جريان بود و عمليات تروريستي منافقين هم در نقاط‬
‫مختلف كشور ادامه داشت ‪ .‬نيروهاي سپاه در داخل شهرها با اين گروه خشن درگير بودندو در تأميت امنيت‬
‫استانهاي همجوار با عراق هم تالش مي كردند‪ .‬گرچه با اقداماتي كه صورت گرفته بود‪ ،‬از وسعت و حجم‬
‫ترورهاي منافقين كاسته شده بود ولي آنها به ترورهاي شخصيت هاي پر نفوذ در بين مردم‪ ،‬همچنان ادامه مي‬
‫دادند‪ .‬براي مثال‪ ،‬منافقين پس از عمليات طريق القدس در تاريخ ‪ 3133/1/73‬آيت اهلل سيد عبدالحسين دستغيب‬
‫نمايندۀ حضرت امام خميني در استان فارس و امام جمعة محبوب مردم شيراز را نيز به شهادت رساندند‪.‬‬

‫‪188‬‬
 ‫تصورات دشمن قبل از آغاز عملیات‬
‫ارتش عراق با كمك تالشهاي اطالعاتي‪ ،‬شناسايي‪ ،‬شنود و عكسهاي هوايي توانسته بود تا حدود ‪ 33‬درصد‬
‫مطمئن شود كه حملة بعدي ايران در منطقة غرب شهر سوسنگرد صورت مي گيرد‪ .‬همچنين با توجه به نوع‬
‫تفكر دشمن‪ ،‬سمت تالش اصلي نيروهاي ايراني با اتكا به جادۀ حميديه ‪ -‬سوسنگرد براي تصرف شهر بستان‬
‫تصور مي شد‪ .‬ارتش عراق‪ ،‬منطقة رملي شمال عمليات را كه تالش اصلي از آن محور صورت گرفت را به‬
‫عنوان "منطقة غير قابل عبور" تشخيص داده بود و از آن به عنوان يك مانع طبيعي در طرح پدافندي خود‬
‫استفاده مي كرد‪ .‬وجود اين مانع طبيعي باعث شده بود تا ارتش بعثي در جبهه شمالي خود‪ ،‬نيروي زيادي را‬
‫تدارک نبيند‪ .‬قواي اسالم‪ ،‬با انجام شناسايي هاي طوالني موفق شدند تا اين نقطه ضعف دشمن را تشخيص داده‬
‫و به همين دليل از آنجا به مواضع دشمن حمله كردند‪ .‬پس از پايان عمليات‪ ،‬وقتي از برخي اسراي دشمن سوال‬
‫شد كه چرا نتوانستيد مانع تصرف سنگرها و مواضع خود از سوي رزمندگان اسالم شويد‪ ،‬آنها در پاسخ مي‬
‫گفتند كه در اين منطقه‪ ،‬عمليات هلي برن انجام شده است‪ .‬يعني رزمندگان اسالم با استفاده از بالگردهاي‬
‫جنگي نيروبر‪ ،‬در پشت مواضع آنها پياده شده و نيروهاي دشمن را دور زده اند‪ .‬در حاليكه در اين عمليات‬
‫اصالً از بالگرد براي حمله به دشمن استفاده اي نشد‪.‬‬
‫شرح عملیات‬
‫عمليات طريق القدس حدود دو ماه پس ازعمليات "ثامن االئمه(ع)" و در ساعت ‪ 13‬دقيقه ي بامداد روز ‪ 5‬آذر‬
‫ماه سال ‪ 3133‬برابر با دوم ماه صفر المظفر با رمز مبارک "يا حسين(ع)" انجام شد‪ .‬با توجه به اين كه اين‬
‫عمليات پس از گذشت ايام ماه محرم و در روزهاي اول ماه صفر آغاز شد‪،‬رزمندگان اسالم با شركت در مراسم‬
‫عزاي حسيني‪ ،‬تحت تاثير نهضت عاشورا در اين نبرد شركت كردند‪ .‬اين عمليات درست پس از گذشت يك‬
‫سال و دو ماه و نه روز از آغاز جنگ از سوي صدام‪ ،‬شروع شد‪.‬به منظور اجراي اين عمليات‪ ،‬از سوي سپاه‪،‬‬
‫پاسگاه قرارگاه مركزي فرماندهي عمليات در روستاي برديه در غرب شهر سوسنگرد و در منطقه ي عمومي‬
‫دهالويه به صورت تعجيلي بر پا گرديد‪ .‬اين قرارگاه عبارت از اتاقي ‪ 1‬در ‪ 4‬بود كه با بلوک هاي سيماني‬
‫احداث گرديده بود و استحكام چنداني نداشت‪ .‬از سوي برادر محسن رضايي فرمانده ي كل سپاه‪ ،‬فرماندهي‬
‫اين عمليات را برادر رشيد و از سوي ارتش‪ ،‬سرهنگ منفرد نياكي‪ ،‬هدايت يگانهاي عملياتي را بر عهده داشتند‬
‫و به صورت مشترک‪ ،‬نبرد را فرماندهي مي كردند‪ .‬البته قرارگاه ارتش در اين عمليات در تپه هاي اهلل اكبر و‬
‫در مجاورت قرارگاه تاكتيكي لشكر ‪ ،17‬استقرار داشت و اعضاي ستاد قرارگاه كربالي ‪ 3‬ارتش در قرارگاه‬
‫برديه حضور نداشتند‪ .‬البته گاهي سرهنگ صياد شيرازي به آنجا رفت و آمد مي كرد‪ .‬در اين عمليات ‪ 1‬تيپ‬
‫از سپاه با ‪ 1‬تيپ از ارتش‪ ،‬ادغام گرديدند‪ .‬الزم به ذكر است كه سپاه در ادامه ي عمليات‪ ،‬استعدادي در حدود‬
‫‪ 7‬تيپ ديگر را نيز به صحنه ي نبرد‪ ،‬وارد كرد‪ .‬در اين عمليات از تانك ها و نفربرهاي غنيمتي لشكر ‪ 1‬زرهي‬
‫ارتش بعثي كه در شكست حصر آبادان بدست آمده بود استفاده شد‪ .‬تانك هاي بكار رفته در عمليات از نوع‬
‫‪ T_55‬و ‪ T_62‬روسي بودند‪ .‬در لحظة شروع عمليات كه در اواخر فصل پاييز و در هواي نسبتاً سرد انجام مي‬

‫‪189‬‬
‫شد‪ ،‬نم نم باران آغاز گرديد و باعث شد تا منطقه ي رملي محل عبور رزمندگان خط شكن‪ ،‬محكم و سفت‬
‫گرديده و تردد از مسير شن هاي روان براي آنها‪ ،‬آسان تر گردد‪ .‬از سوي ديگر بارش باران‪ ،‬بنابر اظهارات‬
‫اسيران اين عمليات‪ ،‬موجب غافلگيري لحظه اي دشمن و پناه بردن نيروهاي ارتش بعثي به درون سنگرها‬
‫گرديد و فرصت مناسبي را براي نزديك شدن رزمندگان اسالم به مواضع دشمن‪ ،‬پديد آورد‪ .‬به هر حال‪ ،‬به‬
‫(ع)‬
‫منظور رسيدن به عقبه و محل استقرار توپخانه ‪ 313‬ميليمتري دشمن‪ 2 ،‬گردان پياده از تيپ امام حسين‬
‫مربوط به سپاه و يك گردان تانك از ارتش و ‪ 3‬گردان تانك و نفربر از سپاه‪ ،‬از مسير رمل ها‪ ،‬حمله به سمت‬
‫تنگه ي چزابه را آغاز كردند‪ .‬به منظور هدايت درست رزمندگان پياده‪ ،‬در برخي از مسيرها در بين رمل ها‪،‬‬
‫فانوس هايي كار گذاشته شده بود تا آنها بتوانند با كمك روشنايي اين فانوس ها در مسير از قبل مشخص شده‪،‬‬
‫حركت نمايند و راه را گم نكنند‪ .‬اولين گروه از رزمندگان اسالم به استعداد دو گردان توانستند در نيم ساعت‬
‫اول نبرد‪ ،‬خود را به مواضع توپخانه ي دشمن در اطراف منطقه ي غرب شهر بستان رسانده و ‪ 31‬عراده‪ ،‬توپ‬
‫صحرايي ‪ 337‬ميلي متري دشمن را به غنيمت بگيرند‪ .‬اين توپخانه ها خط مقدم ارتش بعثي را پشتيباني مي‬
‫كردند‪ .‬تا زماني كه رزمندگان تيپ امام حسين به محل توپخانه هاي دشمن نرسيده بودند‪ ،‬آتش بسيار شديدي‬
‫از سوي توپخانه ارتش بعثي عليه رزمندگان خط شكن‪ ،‬اجرا مي شد ولي وقتي اين نيروها از رمل ها عبور كرده‬
‫و مقر فرماندهي تيپ ‪ 73‬زرهي ارتش بعثي و نيز توپخانه دشمن را به تصرف خود در آورند‪ ،‬تمام آتش هاي‬
‫دشمن خاموش شد و سكوت كاملي منطقه نبرد را فرا گرفت به گونه اي كه حتي يك گلوله توپ هم شليك‬
‫نمي شد‪ .‬اين نيروها موفق شدند تعداد زيادي از تانك هاي اين تيپ را به غنيمت گرفته و دو گردان كماندويي‬
‫دشمن را نيز تار و مار نمايند‪ .‬اين ابتكار عمل رمز اساسي موفقيت در عمليات طريق القدس بود‪.‬‬
‫آزادسازي شهر بستان‬
‫در حوالي ساعت ‪ 33‬صبح همان روز عمليات‪ ،‬رزمندگان اسالم به سرعت خود را به شهر بستان رسانده و اين‬
‫شهر اشغال شده را پس از ‪ 472‬روز اسارت‪ ،‬از چنگال ارتش متجاوز دشمن آزاد نمودند‪ .‬شهر بستان بدليل‬
‫نزديكي به مرز‪ ،‬از همان روزهاي آغازين جنگ در معرض تهاجم ارتش عراق قرار گرفت‪ .‬بستان از شهرهاي‬
‫مرزي دشت آزادگان در ‪ 13‬كيلومتري شمال غربي سوسنگرد و ‪ 73‬كيلومتري مرز بين المللي با عراق و ‪32‬‬
‫كيلومتري غرب تپه هاي اهلل اكبر قرار دارد‪.‬به هنگام آزادسازي اين شهر‪ ،‬تعدادي از مردم آن در شهر و‬
‫روستاهاي اطراف مشغول زندگي بودند‪.‬‬
‫واكنش ارتش بعثی و درگیري هاي پل سابله‬
‫بستن تنگة چزابه توسط رزمندگان اسالم‪ ،‬براي ارتش عراق بسيار سنگين و شكننده بود‪ .‬ارتش بعثي به طور‬
‫مرتب به مدت سه روز براي باز پس گيري اين تنگه‪ ،‬پاتك نمود‪ .‬پس از نا اميدي از موفقيت‪ ،‬از ادامة حمالت‬
‫و تداوم پاتك در اين ناحيه منصرف گرديد‪ .‬در جريان عمليات در بعضي از مناطق‪ ،‬نبردهاي بسيار سنگيني رخ‬
‫داد‪ ،‬از جمله در محور جنوبي منطقة عمليات و در كنار نهر عبيد درگيري هاي شديدي اتفاق افتاد و رزمندگان‬
‫اسالم براي تسلط بر آن ‪ 23‬شهيد تقديم كردند‪ .‬آخرين پاتك دشمن در اولين ساعات روز ‪ 31‬آذر ماه و با‬

‫‪191‬‬
‫استفاده از تاريكي شب آغاز گرديد‪ .‬با شنود بيسيم ها و دستگاه هاي ارتباطي دشمن كه در قرارگاه صورت مي‬
‫گرفت‪ ،‬سپاه دريافت كه لشكر ‪ 3‬مكانيزه ارتش بعثي حمله مجددي را به منطقه آغاز و قصد دارند تا از روي‬
‫پل سابله عبور نمايند‪ .‬اين در حالي بود كه فرمانده تيپ ‪ 73‬كربال متعلق به سپاه پاسداران انقالب اسالمي كه‬
‫مسئوليت اين منطقه را برعهده داشت از آغاز عمليات دشمن‪ ،‬بي اطالع بود زيرا در آن منطقه‪ ،‬هنوز آثار پاتك‬
‫دشمن بر روي زمين منطقه عمليات مشخص نشده بود‪ .‬به هر حال پس از گذشت حدود يك ساعت از دريافت‬
‫خبر و آغاز پاتك‪ ،‬دو گردان پياده ارتش بعثي موفق شدند تا از پل سابله عبور نمايند‪ .‬آنگاه در چنين شرايطي‪،‬‬
‫تعدادي از تانك هاي تيپ ‪ 37‬زرهي ابن وليد براي تصرف بستان و تهديد نيروهاي ايراني مستقر در تنگه‬
‫چزابه‪ ،‬عبور از پل سابله را آغاز نمودند‪ .‬از آنجا كه پل سابله‪ ،‬باريك بود‪ ،‬تانك ها و نفربرهاي ارتش بعثي در‬
‫دو طرف آن‪ ،‬آرايش گرفته و استقرار يافته بودند‪ .‬در اين هنگام كليه حركات يگان هاي دشمن از سوي‬
‫ايستگاه هاي شنود سپاه پاسداران و ارتش كشف و به نيروهاي خودي اعالم گرديد‪ .‬با مقاومت شديد رزمندگان‬
‫اسالم و با تدابير منطقي قرارگاه كربال و تالش هاي گسترده و سريع نيروهاي خودي و اجراي آتش پرحجم‬
‫توپخانه‪ ،‬اكثر اعضاي دو گردان پياده دشمن كشته‪ ،‬زخمي و يا اسير گرديده و تعداد زيادي از تانك هاي‬
‫دشمن در شمال پل سابله منهدم گرديد‪ .‬در ساعت ‪ 3:15‬دقيقه بامداد روز ‪ 31‬آذر با انهدام يك تانك دشمن بر‬
‫روي پل سابله و همچنين برخورد و تصادف چند تانك و نفربر ديگر ارتش بعثي در اين ناحيه‪ ،‬پل سابله‬
‫مسدود گرديد و موجب قطع عبور و مرور يگان هاي دشمن شد و به اين ترتيب پاتك دشمن ناكام ماند‪ .‬الشه‬
‫ي ده ها تانك و نفربر دشمن براي مدت مديدي در سواحل شمالي و جنوبي و داخل رودخانه باقي مانده بود و‬
‫منظره جالبي از اين نبرد را نشان مي داد‪ .‬اطالعات دريافتي از اسرا حاكي از آن بود كه صدام رئيس رژيم بعثي‬
‫از نزديك بر اجراي اين پاتك نظارت داشته است‪ .‬در نيمه جنوبي كرخه‪ ،‬استعداد دشمن تقريباً دو برابر‬
‫استعداد نيمه شمالي بود‪ .‬در اين بخش از منطقه عمليات دشمن داراي سه تيپ زرهي‪ ،‬يك تيپ مكانيزه و دو‬
‫تيپ پياده بود كه از قرارگاه مركزي در غرب جفير هدايت‪ ،‬كنترل و فرماندهي مي شدند‪ .‬دشمن پس از‬
‫ناكامي در اجراي پاتك هاي متعدد و مشاهده تالش هاي عملياتي رزمندگان اسالم جهت ادامه پيش روي به‬
‫منظور تصرف پل هاي رودخانه نيسان‪ ،‬از منطقه براي اولين بار عقب نشيني نمود تا از انهدام بيشتر نيروهايش‬
‫جلوگيري به عمل آورد‪ .‬بدين ترتيب نيروهاي دشمن در جنوب كرخه كور استقرار يافتند‪ .‬بنابراين در تاريخ‬
‫‪ 3133/1/13‬با استقرار نيروهاي خودي در سواحل شمالي رودخانه نيسان‪ ،‬عمليات طريق القدس خاتمه يافت‪.‬‬
‫تداوم فشار نظامی پس از پایان عملیات‬
‫گرچه ظرف يك هفته جنگ شبانه روزي‪ ،‬تمام اهداف برنامه ريزي شده براي عمليات طريق القدس محقق شد‬
‫اما ارتش بعثي عراق‪ ،‬تالش نمود تا با سازمان دهي پاتك هاي گسترده‪ ،‬نيروهاي ايراني را از منطقه تصرف‬
‫شده به عقب براند و دوباره شهر بستان و مناطق اطراف آن را اشغال نمايد‪ .‬رژيم عراق سعي مي كرد تا نشان‬
‫دهد عمليات ايران براي باز پس گيري سرزمين هاي اشغالي‪ ،‬نمي تواند تداوم يابد و ارتش عراق قادر به حفظ‬
‫سرزمين هاي اشغالي و برگرداندن نيروهاي ايراني به مواضع قبلي خود مي باشد‪ .‬بر اين اساس پس از مدتي‬

‫‪191‬‬
‫توقف در حمله به جبهه بستان‪ ،‬ارتش عراق با بازسازي يگان هاي خود و ترميم روحيه فرماندهان خويش‪ ،‬بار‬
‫ديگر انجام عملياتي در اين منطقه را در دستور كار خويش قرارداد تا بتواند ابتكار عمل را در دست گيرد‪.‬‬
‫نتایج عملیات‬
‫در مجموع‪ ،‬عمليات طريق القدس در حدود يك هفته به طول انجاميد و پس از نبردهاي مستمر شبانه روزي‪،‬‬
‫دشمن به پشت رودخانه ي نيسان در جنوب منطقه ي عملياتي رانده شد و ‪ 333‬كيلومتر مربع از سرزمين هاي‬
‫اشغالي از جمله شهر بستان آزاد گرديد‪ .‬با انجام اين عمليات‪ ،‬براي اولين بار قواي اسالم توانستند خود را به مرز‬
‫بين المللي برسانند كه از نظر سياسي اهميت زيادي براي ايران داشت‪ .‬تهديد دشمن از محور سوسنگرد ‪-‬‬
‫حميديه به سمت اهواز مرتفع گرديد و احتمال اشغال اهواز و سوسنگرد از سوي ارتش عراق منتفي شد‪.‬‬
‫پيوستگي خطوط دفاعي ارتش عراق كه از مهران در غرب كشور تا خرمشهر در جنوب كشور برقرار بود‬
‫گسسته شد و به ناچار خطوط تداركاتي دشمن طوالني گشت و موجب شكاف بين نيروهاي شمال به جنوب‬
‫يعني بين سپاه چهارم و سوم ارتش عراق گرديد‪ .‬بنابراين ارتش بعثي مجبور شد كه از جادۀ بصره ‪ -‬عماره براي‬
‫تدارک نيروهاي موجود خود در خاک ايران استفاده نمايد و جاده اي را كه در خاک ايران براي تدارک و‬
‫پشتيباني از نظاميانش‪ ،‬احداث كرده بود به دست قواي ايران افتاد‪ .‬بدين صورت دسترسي رزمندگان اسالم به‬
‫منطقة عملياتي " فتحِ مبين" در غرب شهر شوش و غرب رودخانة كرخه با سهولت بيشتري انجام شد‪ .‬همچنين‬
‫دسترسي به منطقة اشغالي ايران در غرب رودخانة كارون و جنوب كرخه كور ـ كه بعدها عمليات بيت‬
‫المقدس در آن انجام شد ـ با سهولت بيشتري صورت گرفت‪ .‬اين عمليات صد درصد به اهداف خود رسيد و‬
‫استعدادي در حدود ‪ 3/3‬لشكر عراقي در جريان آن منهدم گرديد‪ .‬از سوي ديگر طول خطوط پدافندي ايران‬
‫كاهش يافت و از دو لشكر ‪ 33‬و ‪ 17‬كه قبل از آغاز عمليات كه در اين منطقه پدافند مي كردند‪ ،‬لشكر ‪17‬‬
‫آزاد و براي شركت در عمليات فتح مبين عازم منطقه عمومي دزفول شد‪ .‬پيرو اين پيروزي‪ ،‬جلسة شوراي عالي‬
‫دفاع در ساعت ‪ 33‬صبح روز يكشنبه ‪ 33‬آذر سال ‪ 3133‬در حضور حضرت امام خميني در جماران تشكيل شد‪.‬‬
‫در اين جلسه از سوي فرماندهان سپاه و نزاجا‪ ،‬گزارش عمليات تقديم امام گرديد‪ .‬بر اساس اين گزارش در‬
‫جريان اين عمليات‪ ،‬قواي اسالم موفق شدند يكصد دستگاه تانك و نفربر سالم و نيز يكصد دستگاه ماشين‬
‫آالت مهندسي و راه سازي از دشمن را به غنيمت گرفته و حدود ‪ 7333‬نفر از نظاميان دشمن را به هالكت‬
‫رسانده و ‪ 333‬نفر آنها را اسير نمايند‪ .‬همچنين ارتش در هفته ي اول عمليات ‪ 373‬شهيد و ‪ 433‬مجروح و‬
‫نيروهاي سپاه و بسيج ‪ 233‬شهيد و ‪ 3533‬مجروح داشتند‪ 37.‬در مجموع در اين عمليات‪ 31 ،‬عراده توپ ‪ 337‬م م‪،‬‬
‫‪ 323‬دستگاه تانك و نفربر‪ 23 ،‬قبضه توپ ضدهوايي ‪ 71‬و ‪ 34‬م م و ‪ 733‬دستگاه خودرو به غنيمت گرفته شد‬
‫و ‪ 343‬نفر از نظاميان عراقي نيز اسير گرديدند‪ .‬همچنين ‪ 353‬دستگاه تانك و نفربر‪ 733 ،‬دستگاه خودرو‪4 ،‬‬
‫بالگرد جنگي و ‪ 5‬فروند هواپيماي ارتش عراق منهدم گرديد‪ .‬از جمله يك فروند هواپيماي ميراژ ساخت‬
‫فرانسه مورد اصابت قرار گرفت كه خلبان آن نيز اسير شد‪ .‬همچنين ‪ 1333‬نظامي عراقي كشته يا زخمي‬
‫گرديدند‪ .‬همچنين در اين عمليات سه فروند هواپيماي ‪ F -34‬نيروي هوايي ارتش جمهوري اسالمي ايران نيز‬

‫‪192‬‬
 ‫سرنگون گرديدند كه خسارت بزرگي براي كشور بود‪.‬‬
‫پیامدهاي عملیات‬
‫اين عمليات پيامدهاي زيادي را نيز دربرداشت از جمله‪،‬تجربه موفقيت آميز بكارگيري گسترده مردم را نشان‬
‫داد‪ .‬همچنين ديدگاه شهيد محمد علي رجايي كه « ما سرنوشت جنگ را در ميدان جنگ تعيين مي كنيم »‪،‬‬
‫تقويت گرديد و مسئولين كشور به اهميت اين شعار بيشتر پي بردند‪ .‬از سوي ديگر مسئولين كشور به اهميت‬
‫توسعة نظامي توان رزمي كه از طريق گسترش سازمان سپاه‪ ،‬امكان پذير شده بود‪ ،‬پي بردند و احساس كردند‬
‫كه موازنة قوا با دشمن را مي توان با كمك مردم و نيروهاي داوطلب بسيجي و از طريق تشكيالت سپاه ايجاد‬
‫نمود‪ .‬برادران ارتش نيز به اهميت توان فكري‪ ،‬طرح ريزي‪ ،‬سازماندهي و انجام عمليات از سوي سپاه بيشتر پي‬
‫بردند و آن را از عوامل اصلي موفقيت هاي جمهوري اسالمي در صحنة عمليات ناميدند‪ .‬منافقين هم كه به ترور‬
‫ائمة جمعه و مردم طرفدار انقالب اسالمي در داخل كشور ادامه مي دادند‪ ،‬پيروزي پي در پي رزمندگان اسالم را‬
‫به منزلة تثبيت نظام جمهوري اسالمي دانسته و براي فرار كامل از كشور برنامه ريزي و اقدام نمودند‪ .‬پس از‬
‫پايان عمليات‪ ،‬ارتش عراق همچنان به بمباران مداوم مواضع قواي ايران در نقاط مختلف جبهه ادامه مي داد كه‬
‫در نتيجه دو هواپيماي ‪ F-14‬در حين دفاع‪ ،‬در روز ‪ 34‬آذر ‪ 3133‬ساقط شدند‪ .‬يك هواپيما ‪ F-14‬ديگر هم‬
‫چند روز قبل از عمليات در روز ‪ 3133/5/72‬ساقط شده بود‪ 31.‬همچنين دشمن در ادامة حمالت خود به مردم بي‬
‫دفاع ايران‪ ،‬در تاريخ ‪ 31‬آذر ‪ 3133‬مناطق مسكوني شهر ايالم را بمباران نمود كه بر اثر آن ‪ 73‬نفر شهيد و‬
‫تعدادي مجروح شدند‪.‬‬
‫بررسی عوامل پیروزي‬
‫عوامل مختلفي را مي توان در پيروزي عمليات طريق القدس مؤثر دانست‪ .‬عالوه بر روحيه عالي و شجاعت بي‬
‫نظير رزمندگان اسالم و نيز گسترش توان سازمان رزمي سپاه بدليل حضور گستردۀ مردم و داوطلبان بسيجي(‪13‬‬
‫گردان) در جبهه هاي نبرد‪ ،‬شناسائي هاي دقيقي كه از سوي سپاه در مورد زمين منطقه عمليات و همچنين نحوه‬
‫آرايش قواي دشمن صورت گرفته بود‪ ،‬مبنايي براي طرح ريزي عمليات شد‪ .‬بر اساس طرح مانور تاكتيك‬
‫ويژه اي با انجام تك احاطه اي در عبور از تپه هاي رملي پيش بيني شد كه در مرحله اجرا بر پايه خالقيت‪،‬‬
‫ابتكار عمل و شجاعت تمام انجام شد‪ .‬از سوي ديگر تصور غلط دشمن از سمت تالش اصلي تك قواي اسالم‪،‬‬
‫موجب غافلگيري تاكتيكي دشمن گرديد گرچه ارتش عراق نسبت به كل عمليات‪ ،‬نسبتاً هوشيار بود‪ .‬الزم‬
‫بذكر است كه ارتش عراق‪ ،‬سمت حملة نيروهاي ايراني را به صورت يك تهاجم جبهه اي و با اتكا بر جاده‬
‫سوسنگرد ‪ -‬بستان پيش بيني كرده بود‪ .‬طرح ريزي كلي مانور عمليات به گونه اي بود كه به صورت همزمان‬
‫از سه محور عمده به مواضع دشمن حمله شد و دشمن را در تمام جبهه ها درگير نمود‪ .‬سرعت عمل رزمندگان‬
‫اسالم در رساندن خود به عقبة دشمن‪ ،‬موجب خاموش شدن آتش توپخانه و تضعيف روحيه ارتش عراق گرديد‪.‬‬
‫استفاده از نيروي پياده براي جنگ با زرهي دشمن‪ ،‬كه رسانه هاي غربي از اين شيوه با عنوان "تاكتيك امواج‬
‫انساني" ياد مي كردند‪ ،‬در واقع جنگيدن رزمندگان پياده با تانك هاي دشمن با استفاده از تاريكي شب و با‬

‫‪193‬‬
‫سالح هاي ضد زره بود كه به صورتي موفقيت آميزي موجب تداوم عمليات در طول شبانه روز گرديد‪ .‬در‬
‫اينجا نبايستي مهارت فرماندهي و كنترل عمليات را كه موجب مقابلة اساسي با پاتك هاي دشمن شد فراموش‬
‫نمود‪ .‬نياز به همكاري فرماندهان جديد سپاه و نيروي زميني ارتش كه هر دوي آنها كار خود را به تازگي‬
‫شروع كرده بودند هم موجب شد تا قواي سپاه و ارتش در كنار هم قرار گرفته و هماهنگي مناسبي بين آنها‬
‫پديد آيد‪ .‬در چنين شرايطي يگان هاي ارتش و سپاه با هم پيوند خورده و با هم همكاري مي كردند و تمام‬
‫مراحل عمليات را با هم جلو مي بردند‪ .‬خلوص و توكل بر خداوند و روحيه معنوي حاكم بر رزمندگان هم بر‬
‫مؤلفه هاي پيروزي افزوده بود‪.‬‬
‫فتح الفتوح‬
‫انجام موفقيت آميز عمليات طريق القدس موجب شد تا مسئولين كشور پيام تبريكي به مناسبت پيروزي‬
‫رزمندگان اسالم براي حضرت امام خميني(ره) ارسال نمايند‪.‬ايشان در پاسخ ‪،‬پيامي به شرح ذيل در تاريخ ‪ 5‬آذر‬
‫‪ ،3133‬مصادف با ‪ 7‬صفر ‪ 3437‬صادر و اين عمليات را "فتح الفتوح" ناميدند ‪.‬‬
‫بسم اهلل الرحمن الرحيم‬
‫جناب آقاي حاج سيد علي خامنه اي رئيس جمهوري محترم اسالمي ايران؛ تيمسار سرتيپ ظهيرنژاد رئيس ستاد‬
‫مشترک ارتش جمهوري اسالمي ايران؛ سركار سرهنگ علي صياد شيرازي فرمانده نيروي زميني؛ جناب آقاي‬
‫محسن رضايي فرمانده سپاه پاسداران انقالب اسالمي‪" :‬اَنْ تَنْصُروا اهللَ يَنْصُرُكُمْ وَ يُثَبِتْ اَقْدامَكُمْ"‪.‬‬
‫تلگراف هاي شريف كه بشارت پيروزي قواي مسلح شجاع را بر قواي شيطان امريكايي صداميان كه با هجوم‬
‫ظالمانه ي خود فتح قادسيه را به مغزهاي تهي از ايمانِ به غيب وعده مي دادند‪ ،‬واصل گرديد‪ .‬اتكا به مسلسل و‬
‫تانك‪ ،‬و غفلت از خداوند قادر و جنود الهي‪ ،‬انسانها را به ورطه ي هالكت و فضاحت مي كشاند‪ .‬آنانكه رمز‬
‫پيروزي را مجهز به جهاز شيطاني و «ميگ»ها و «ميراژ»ها مي دانند و ايمان به غيب و خداوند قادر را به‬
‫حساب نمي آورند و دم از پيروزي قادسيه مي زنند و رمز پيروزي قادسيه و مؤمنان صدر اسالم را باز نيافته اند‬
‫و قدرت ايمان و شهادت طلبي را نمي فهمند‪ ،‬بايد با شكست مفتضحانه رو برو شوند و گوشمالي الهي ببينند‪.‬‬
‫اينان از پيروزي هاي صدر اسالم ‪ -‬كه پيروزي خون بر شمشير و قواي جهنمي بود ‪ -‬بايد عبرت بگيرند‪ .‬مردم‬
‫ايران و ارتش و سپاه و بسيج و ساير قواي نظامي براي حفظ اسالم و كشور اسالمي و رسيدن به لقاء اهلل دفاع‬
‫مي كنند‪ ،‬و فرق است بين اين عزيزان و آن گول خوردگان كه براي مقاصد پليد آمريكا و وابستگان آن به‬
‫جنگ بر ضد اسالم و قرآن مجيد برخاسته اند‪ .‬آنچه براي اينجانب غرورانگيز و افتخارآفرين است روحيه ي‬
‫بزرگ و قلوب سرشار از ايمان و اخالص و روح شهادت طلبي اين عزيزان‪ -‬كه سربازان حقيقي ولي اهلل االعظم‬
‫ارواحنا فداه ‪ -‬هستند‪" ،‬و اين است فتح الفتوح"‪ .‬من به ملت بزرگ ايران و به فرماندهان شجاع‪ ،‬قبل از آنكه‬
‫پيروزي شرافتمندانه و بزرگ خوزستان را تبريك بگويم‪ ،‬وجود چنين رزمندگاني را كه در دو جبهه ي معنوي‬
‫و صوري و ظاهر و باطن از امتحان‪ ،‬سرافراز بيرون آمده اند‪ ،‬تبريك مي گويم‪.‬مبارک باد بر كشور عزيز ايران‬
‫و بر ملت شريف‪ ،‬رزمندگاني چنين قدرتمند و عاشقاني چنين محو جمال ازلي و سربازاني چنين دلباخته كه‬

‫‪194‬‬
‫شهادت را آرزوي نهايي خود و جانبازي در راه محبوب را آرمان اصيل خويش مي دانند‪ .‬افتخار بر رزمندگاني‬
‫كه جبهه هاي نبرد را با مناجات خويش و راز و نياز با محبوب خود‪ ،‬عطرآگين نمودند‪ .‬فخر و عظمت بر‬
‫جوانان عزيزي كه در راهي قدم برداشته و پاسداري از مكتبي مي كنند كه شكست ناپذير و سرتاپا پيروزي‬
‫است‪ .‬و ننگ بر آنان كه در راهي‪ ،‬جان خود را هدر مي دهند و عِرض و آبروي خود را مي برند كه پيروزي‬
‫شان‪ ،‬شكست و زندگيشان‪ ،‬ننگ آفرين است‪ .‬اينجانب از فرماندهان محترم و رزمندگان عزيز قواي مسلح‬
‫نظامي و انتظامي‪ ،‬ارتش و سپاهي و بسيج مستضعفان و ژاندارمري و شهرباني و عشاير محترم و نيروهاي نامنظم‬
‫و مردمي تشكر و قدرداني مي كنم‪ .‬درود بر شما و بر همه آنان كه براي اسالم و كشور عزيز خود‪ ،‬حماسه مي‬
‫آفرينند‪ .‬از خداوند تعالي‪ ،‬پيروزي نهايي رزمندگان اسالم و سالمت و سعادت همگان را خواهانم‪ .‬والسالم‬
‫‪34‬‬
‫عليكم و رحمة اهلل و بركاته‪.‬‬
‫تأثیر عملیات طریق القدس بر روحیه بعضی از فرماندهان‬
‫با توجه به اينكه در اين عمليات‪ ،‬حدود ‪ 3333‬نفر از رزمندگان اسالم به شهادت رسيدند و اين ميزان تلفات‬
‫انساني چند برابر عمليات ثامن االئمه بود‪ ،‬برخي از فرماندهان سپاه نسبت به ادامه عمليات هايي اينچنين‪ ،‬دچار‬
‫ترديد و ابهام گرديدند‪ .‬آنها احساس مي كردند كه مسئول خون اين شهدا هستند و بخاطر از دست دادن هم‬
‫رزمانشان‪ ،‬ناراحت بودند‪ .‬به همين دليل‪ ،‬برخي از فرماندهان اين عمليات به فرمانده كل سپاه اعالم كردند كه‬
‫مي خواهند به حوزه علميه رفته و به تحصيل بپردازند‪ .‬فرمانده وقت سپاه براي حل اين مشكل و طرح مسئله با‬
‫حضرت امام‪ ،‬به اتفاق فرماندهان حاضر در عمليات طريق القدس‪ ،‬در تاريخ ‪ 73‬دي ماه سال ‪ 3133‬مطابق با ‪73‬‬
‫ربيع االول ‪ 3437‬هجري قمري در جماران به حضور امام خميني رسيدند و ضمن گزارشي از اين عمليات‪،‬‬
‫وضعيت روحي پيش آمده براي برخي از مسئولين و فرماندهان جبهه ها را به عرض امام رساندند‪ .‬امام خميني‬
‫در اين ديدار سخنان تعيين كننده اي را به شرح ذيل بيان فرمودند كه براي هميشه امكان بروز چنين ترديدها و‬
‫ابهاماتي را از بين برود‪ ".‬شما بايد خدا را شكر كنيد كه اين عمليات اسالمي به دست شما اجرا مي شود‪ ،‬هر‬
‫كس توفيق اين عمل را ندارد‪ .‬امروز صبح بعد از مالقات با تني چند از پاسداران به اين فكر افتادم كه اي كاش‬
‫من هم يك پاسدار بودم‪ ،‬اينها چه مي كنند و من‪ ،‬چه كار‪ .‬آنها مي روند با دشمن اسالم مي جنگند و من در‬
‫اينجا هستم و نمي توانم‪ .‬شما قدر خودتان را بدانيد‪ .‬خداوند به شما عنايت داشته است كه شما را مهيا كرده تا‬
‫قرآن كريم و اسالم عزيز و ميهن اسالمي را حفظ كنيد‪ .‬نظام الهي مقرر كرده است تا شما براي خدمت به‬
‫اسالم انتخاب شويد و اين پيش خدا ثبت است و مالئكه اهلل و خداوند پشتيبان شماست و دلتان قوي باشد‪ .‬هر‬
‫قدمي كه براي اسالم بر مي داريد قدمي است الهي كه خدا براي شما پيش آورده است‪ .‬شما روي تدبير و فكر‬
‫عمل كنيد‪ ،‬ديگر نه از كشتن بترسيد و نه از كشته شدن‪ .‬عمده اين است كه قصدتان خالص باشد كه بحمداهلل‬
‫هست‪ .‬روحيه قوي اين جوانان بيست ساله از اموري است كه انسان را به تعجب وا مي دارد‪ .‬مقصد امروز ما‬
‫اين است كه اين كشور آفت زده‪ ،‬غربزده و سلطنت زده را به اسالم برگردانيم و غرضي غير از اين نداريم‪ .‬از‬
‫مسائلي كه مي خواستم تذكر دهم اين است كه نظم را كامالً رعايت كنيد‪ .‬شجاعت غير از تهوّر است؛ شجاعت‬

‫‪195‬‬
‫در جنگ حركتي است قهرمانانه روي نقشه و نظم و حساب‪ ،‬و حال آنكه تهوّر‪ ،‬بي حساب و نظم بر دشمن‬
‫تاختن است‪ .‬كارها بايد روي نظم و قاعده صورت گيرد‪ .‬تكرار مي كنم كار وقتي روي نظم و قاعده و براي‬
‫خدا بود ديگر خوفي نيست چه كسي كشته شد و چه كسي كشت‪ .‬ان شاءاهلل‪ ،‬شما مؤيد به «جنداهلل» باشيد و‬
‫پيش برويد‪ .‬ديشب وقتي ديدم عراقي ها تعدادي زن را زير خاک كرده اند‪ ،‬پيش خود گفتم ما هرچه فرياد‬
‫بزنيم و بخواهيم به دنيا بگوييم كه اينها چه مي كنند‪ ،‬فايده اي ندارد؛ چون مظلوم هستيم و نمي خواهيم زير بار‬
‫كسي برويم‪ ،‬بايد اين فشارها را هم تحمل كنيم‪ ،‬ولي چون براي خدا كار مي كنيم ديگر چه باک! هرچه مي‬
‫خواهند عليه ما تبليغات كنند و هر چه مي خواهند ما را بد جلوه دهند‪ .‬اميرالمؤمنين علي‪ ،‬عليه السالم‪ ،‬فرمودند‬
‫تمام عالم اگر پشت به من كنند‪ ،‬من ابا ندارم‪ .‬پس وقتي كار براي خدا باشد ديگر چه باک‪ .‬هركس براي خدا‬
‫بيشتر كار كند بيشتر فحش مي شنود‪ ،‬كما اينكه شما پاسداران از همه بيشتر توهين شديد‪ .‬خداوند شما را موفق‬
‫كند‪ 33" .‬بيان نظرات فوق از سوي حضرت امام خميني كه در واقع ديدگاه اسالم را در موضوع جنگ‪ ،‬مطرح‬
‫كردند‪ ،‬باعث شد تا فرماندهان سپاه با دلي آرام و قلبي مطمئن‪ ،‬براي بيرون راندن ارتش متجاوز بعثي از خاک‬
‫ايران عزيز‪ ،‬برنامه ريزي نموده و با تدبير و ابتكار عمل و مطالعه بيشتر بر روي دشمن‪ ،‬اقدام نمايند‪ .‬پس از اين‬
‫ديدار‪ ،‬طرح ريزي و اجراي عمليات فتح المبين ثمرۀ هدايت و راهنمايي هاي امام خميني بود‪.‬‬
‫حمله كمونیست ها به آمل‬
‫همزمان با ادامه جنگ‪ ،‬عالوه بر منافقين‪ ،‬گروه مسلح اتحاديه كمونيستها نيز در ‪ 3‬بهمن ‪ 3133‬حمله اي را به‬
‫منظور تصرف شهر آمل آغاز نمود‪ .‬پايگاه هاي اصلي اين گروه چريكي در جنگل قرار داشت‪ .‬آنها با ‪ 333‬نفر‬
‫از نيروهاي مسلح خود تالش داشتند تا از طريق جنگل شهر آمل را به تصرف در آورند و جنگ مسلحانه در‬
‫شمال كشور را توسعه دهند‪ .‬در اين عمليات ‪ 17‬نفر از مردم و پاسداران شهيد و ‪ 13‬نفر از عناصر مسلح كشته و‬
‫‪ 13‬نفر ديگر دستگير و بقيه فرار كردند‪ 33.‬امام خميني در ارتباط با اين حمله در سخنراني خود به تاريخ‬
‫‪ 3133/33/33‬در حسينيه جماران بيان داشتند‪ " :‬اينها همه قوايشان را جمع كردند و به آمل آن حمله وحشيانه‬
‫غافلگيرانه را كردند به اميد اينكه مردم آمل هم‪ ،‬با آنها همدست بشوند و آمل را مركز استان قرار بدهند و بعد‬
‫مازندران و جاهاي ديگر و رشت و همه جاها را بگيرند و جلو بروند‪ .‬اينها به خيال خودشان با دست ملت مي‬
‫خواستند كه‪ ....‬بيايند و مركز را هم بگيرند و حكومت را تغيير بدهند و بعد هم هر طوري كه دلشان مي خواهد‬
‫عمل بكنند‪ ،‬مرتجعين را هم از بين ببرند‪ .‬وقتي مواجه شدند با مخالفت مردم‪( ،‬شكست خوردند)‪ ،‬مهم مخالفت‬
‫مردم بود و ما بايد تشكر كنيم از شهر آمل و آن مردم فداكار‪ " .‬اين اقدام كمونيست ها‪ ،‬باعث شد تا از‬
‫سوي سپاه پاسداران انقالب اسالمي‪ ،‬نيروي ويژه اي براي مقابله با حركات مسلحانه در جنگلهاي شمال كشور‬
‫سازماندهي شود‪.‬‬
‫نبرد چزابه‬
‫پس از ناكامي ارتش بعثي در باز پس گيري منطقه بستان در پاتك هاي اوليه‪ ،‬عراق با گذشت حدود دو ماه از‬
‫تصرف شهر بستان‪ ،‬حملة سنگين و شديدي را به تنگة چزابه از روز هفدهم بهمن سال ‪ 3133‬آغاز كرد‪ .‬به نظر‬

‫‪196‬‬
‫مي رسد كه برآورد عراق در آن شرايط زماني اين بود كه عمليات بعدي ايران به مناسبت سالگرد پيروزي‬
‫انقالب اسالمي در ايام ‪ 77‬بهمن آغاز خواهد شد‪ .‬بنابراين براي بهم ريختن برنامه آفند ايران‪ ،‬عمليات آفندي‬
‫خود را آغاز كرد‪ .‬تهاجم گسترده ارتش عراق به مواضع نيروهاي اسالم در تنگه چزابه تا حدود آخر بهمن ماه‬
‫يعني به مدت ‪ 33‬روز ادامه يافت‪ .‬جنگ در تنگه چزابه‪ ،‬يكي از سختترين و خونينترين نبردها در آن دوره‬
‫زماني بود‪ .‬رزمندگان اسالم به اندازه كافي كيسه شني براي ساخت سنگرهاي مناسب در اختيار نداشتند‪ .‬آنها‬
‫قبل از سحر هر روز به وسيله لودر و بولدزر‪ ،‬ارتفاع خاكريز هاي دفاعي خود را باال مي بردند تا از گزند آتش‬
‫هاي انبوه دشمن‪ ،‬تا حدي در امان باشند‪ .‬اما واحدهاي ارتش بعثي تا قبل از رسيدن وقت ظهر‪ ،‬با گلوله هاي تير‬
‫مستقيم تانك و آتش پرحجم توپخانه‪ ،‬آنقدر به سوي اين خاكريزها شليك مي كردند تا آنها دوباره صاف مي‬
‫شد‪ .‬با ادامه تهاجم‪ ،‬ارتش عراق موفق شد خاكريز اول و قسمتي از خاكريز دوم و تپه هاي "نبعه" در شمال‬
‫اين تنگة ‪ 3/3‬تا ‪ 7‬كيلومتري را كه عمقي در حدود ‪ 3‬كيلومتر داشت به تصرف خود در آورد و حدود ‪533‬‬
‫متر پيشروي نمايد‪ ،‬ولي در نهايت نتوانست به هدف نهايي خود برسد‪.‬هدف اصلي ارتش عراق از حمله به تنگه‬
‫چزابه‪ ،‬عالوه بر تقويت روحية نيروهاي خود كه با فتح بستان بسيار تضعيف شده بود‪ ،‬را مي توان به شرح ذيل‬
‫خالصه نمود‪:‬‬
‫الف‪ -‬انهدام و برهم زدن سازماندهی یگان ها ي رزمی‬
‫ارتش عراق با تهاجم سنگين خود به تپه هاي اطراف تنگه چزابه‪ ،‬موجب شد تا سپاه پاسداران انقالب اسالمي‬
‫مجبور شود حدود ‪ 33‬گردان از نيروهايي كه براي انجام عمليات فتحِ مبين‪ ،‬آماده كرده بود را براي مقابله و‬
‫دفع تك دشمن‪ ،‬در اين منطقه به كارگيرد‪ .‬ارتش نيز تيپ يك لشكر ‪ 22‬را عالوه بر واحدهاي موجود وارد‬
‫عمل كرد‪ .‬در نهايت رزمندگان اسالم موفق شدند كه دشمن را در اقدام خود ناكام بگذارند‪ .‬در اين درگيري ها‬
‫(ع)‬
‫فداكاري‬ ‫و در مقابله با تهاجم دشمن در تنگه چزابه شهيد رضا حبيب اللهي از فرماندهان تيپ امام حسين‬
‫زيادي از خود نشان داد‪ .‬گردان ‪ 373‬مكانيزه از تيپ ‪ 7‬لشكر زرهي به فرماندهي شهيد سرگرد غالمرضا قجري‬
‫نيز بعنوان نيروي تأمين در اين منطقه حضور داشت‪ .‬در جريان نبرد چزابه‪ ،‬سپاه با استعدادي در حدود توان كل‬
‫نيروهاي به كار رفته در عمليات طريق القدس‪ ،‬وارد عمل شد‪ .‬اين نبرد تلفات زيادي را به رزمندگان اسالم و‬
‫نيز به قواي دشمن وارد كرد‪ .‬در جريان اين نبرد دو هفته اي‪ ،‬حدود ‪ 3333‬نفر از رزمندگان اسالم از جمله‬
‫فرزند آيت اهلل طاهري به شهادت رسيدند‪ .‬خبر تأثر انگيز شهادت فرزند برومند امام جمعه اصفهان موجب تأثر‬
‫و تأسف امام خميني گرديد و ايشان طي پيامي در ‪ 3133/37/1‬اين شهادت و شهادت ساير فرزندان اسالم را در‬
‫جبهه ها و پشت جبهه ها به حضرت بقيه اهلل و به بازماندگان شهدا تسليت گفتند و از خداوند متعال براي شهدا‬
‫مغفرت و رحمت و براي بازماندگان آنان‪ ،‬عزت‪ ،‬صبر و سالمت طلب نمودند‪ 35.‬پيكر مطهر بسياري از شهداي‬
‫اين درگيري در منطقه عملياتي باقي ماند و براي هميشه جاويد االثر شدند‪.‬‬
‫ارتش عراق درصدد بود تا با حمالت خود به تنگه چزابه‪ ،‬سازماندهي واحدهاي سپاه را بر هم زده و با وارد‬
‫آوردن تلفات به آنها موجب كاهش استعداد رزمي آنها گردد‪ .‬همچنين با اين اقدام‪ ،‬قدرت رزمي تيپ يك‬

‫‪197‬‬
 ‫لشكر ‪ 22‬كه مي بايستي همه استعداد آن در عمليات فتح مبين‪ ،‬بكار برده شود تقليل يافت‪.‬‬
‫ب‪ -‬تأخیر در اجراي عملیات بعدي ایران‬
‫فرماندهي سپاه پس از تجزيه و تحليل نيت دشمن در حمله به چزابه به اين نتيجه رسيد كه بايستي يگان هاي‬
‫رزمي سپاه را از اين منطقه تخليه و براي انجام عمليات فتح مبين به سرزمين هاي آن منطقه عملياتي منتقل نمود‬
‫و نبايستي در دام برنامه دشمن براي به تأخير انداختن عمليات بعدي رزمندگان اسالم‪ ،‬افتاد‪ .‬اين نبرد وقت‬
‫زيادي را از فرماندهي سپاه و ستاد عملياتي قرارگاه مشترک كربال و نيز رزمندگاني كه قرار بود در عمليات‬
‫فتح مبين در غرب شهر شوش شركت نمايند گرفت و موجب تاخير يك ماهة اين عمليات شد‪ .‬مقاومت‬
‫رزمندگان اسالم در چزابه موجب تقدير امام خميني گرديد‪ .‬ايشان در سخنان خود در ‪ 3133/37/1‬در جمع‬
‫مسئولين اصلي كشور فرمودند‪ " :‬بايد تقدير كنم از ارتش و سپاه و ژاندارمري و ساير قواي مسلح و مردمي كه‬
‫بحمداهلل با قدرت دارند پيشروي مي كنند و در همين " چزابه " هم كارهايي انجام داده اند و انشاء اهلل انجام مي‬
‫دهند و اميدوارم كه به فتح آخرين نزديك باشيم و فتح ما آن وقتي است كه عراق و ايران و ساير كشورهاي‬
‫اسالمي همه مرفه باشند و همه بتوانند آسوده و بدون قدرت قدرتمندان و بدون سلطه آنها به زندگي خودشان‬
‫ادامه بدهند‪" .‬‬
‫ضربه مهم به منافقین‬
‫درحاليكه جنگ بشدت در جبهه ها ادامه داشت ‪،‬منافقين همچنان به ترورهاي خود در داخل كشور ادامه مي‬
‫دادند و محيط داخلي را نا امن جلوه مي دادند‪.‬به منظور مقابله با جنگ مسلحانه و ترورهاي پي در پي منافقين‪،‬‬
‫نيروهاي سپاه و كميته در ‪ 31‬بهمن ‪ 3133‬موفق شدند يك خانه تيمي آنان را در زعفرانيه واقع در شمال تهران‬
‫شناسايي و مورد حمله قرار دهند‪ .‬در اين حمله‪ ،‬موسي خياباني به همراه همسرش آذر رضايي و همچنين اشرف‬
‫ربيعي همسر مسعود رجوي از اعضاي كادر مركزي مجاهدين خلق به همراه ‪ 5‬نفر ديگر كشته شدند‪ .‬در‬
‫مجموع در حمله به سه خانه تيمي ‪ 71‬نفر از اعضاي منافقين كشته شدند‪ 73.‬اين اقدام ضربه مهمي به منافقين‬
‫محسوب مي شد‪ .‬در همين ايام در ‪ 3133/33/77‬به كادر مركزي سازمان پيكار نيز يك ضربه كاري وارد شد‬
‫و عده اي از رهبران آن دستگير شدند‪.‬‬
‫فرار جنگنده ایرانی به عربستان‬
‫با ادامه جنگ‪ ،‬برخي از خلبانهاي نيروي هوايي كه نگران از سرنوشت خود بودند و يا با منافقين و عوامل رژيم‬
‫شاهنشاهي همكاري مي كردند با هواپيماهاي خود از ايران‪ ،‬خارج مي شدند‪ .‬از جمله در اوايل اسفند ماه سال‬
‫‪ 3133‬يك خلبان ايراني با هواپيماي فانتوم خود به عربستان سعودي پناهنده شد‪ .‬بالفاصله رئيس بخش ايران‬
‫اطالعات ارتش عراق با سفر به عربستان با اين خلبان ايراني در مقر سازمان اطالعات و امنيت نيروهاي مسلح‬
‫عربستان‪ ،‬ديدار و اطالعات وي را دريافت نمود‪ .‬به نظر مي رسد كه اين خلبان ايراني برنامه ايران براي انجام‬
‫عمليات فتح مبين را به اطالع مسئولين عراقي رسانده بود‪ .‬بر اساس اين اطالعات‪ ،‬ارتش عراق تصميم گرفت تا‬
‫دست به يك عمليات تهاجمي در منطقه رقابيه به منظور جلوگيري از آرايش نيروهاي ايراني در اين روزنه‬

‫‪198‬‬
‫خطرناک كه به عقبه نيروهاي عراقي منتهي مي گرديد‪ ،‬بزند‪ .‬به همين منظور تيپ ‪ 14‬زرهي ارتش عراق در‬
‫اين منطقه دست به پيشروي زد و آرايش جبهه در اين ناحيه را برهم زد‪ .‬از سوي ديگر بر اساس اطالعات‬
‫كسب شده‪ ،‬ارتش عراق از چند روز مانده به آغاز عمليات فتح مبين‪ ،‬به نيروهاي خود آماده باش داده و آنها‬
‫منتظر حمله نيروهاي ايراني بودند‪ 73.‬عربستان و كويت از ابتداي جنگ انواع كمكها را به عراق مي كردند و تا‬
‫‪77‬‬
‫اين زمان حدود ‪ 13‬ميليارد دالر جهت خريد تسليحات به عراق كمك كرده بودند‪.‬‬
‫طرح صلح سازمان ملل و كنفرانس اسالمی‬
‫با پيروزي هاي بدست آمده در جبهه هاي جنگ‪ ،‬صدام بدنبال راهي براي خروج از بن بست ناتوانائي هاي‬
‫نظامي خود بر آمد‪ .‬او به دنبال آن بود تا با كمك سازمان هاي بين المللي به نوعي آتش بس با ايران دست‬
‫يابد تا بتواند با حفظ بخشي از سرزمين هاي ايران‪ ،‬در مذاكره با جمهوري اسالمي به اهداف خود برسد‪ .‬امام‬
‫خميني در همين زمينه طي سخناني در ‪ 3133/33/73‬مي فرمايند‪ " :‬صدام مدعي است كه من صلح طلبم و زمين‬
‫از ما‪ ،‬سرتاسر كشور در طرف جنوب و غرب را غصب كرده و مي گويد من صلح طلبم‪ .‬به اين معنا اسرائيل‬
‫هم صلح طلب است‪ ،‬بلنديهاي جوالن را غصب كرده است‪ ،‬به طايفه اي از مسلمين تجاوز كرده است‪ ،‬آن هم‬
‫مي تواند بگويد من صلح طلبم‪ ....‬شماها‪ ...‬به آنها بفهمانيد كه ايران صلح طلب است‪ .‬ايران هم االن هم مي‬
‫گويد كه صدام برود بيرون از اينجا و يك دستگاهي بين المللي بيايد و رسيدگي كند به جرم او به جنايات او‪.‬‬
‫ما با دولت عراق‪ ،‬با ملت عراق جنگي نداشتيم‪ ،‬آنها به ما هجمه آوردند‪ ،‬يعني دولت عراق هجمه آورد‪ ،‬لكن تو‬
‫دهني خورد‪ " .‬در همين ايام‪ ،‬نماينده سازمان ملل آقاي اوالف پالمه كه خود عالقمند به ايفاي نقش فعالي در‬
‫برقراري آتش بس داشت‪ ،‬طرح جديدي براي صلح به ايران ارائه كرد و با عقب نشيني از مواضع قبلي خود‪،‬‬
‫خروج ارتش عراق را از خاک ايران پذيرفته و از ايران خواست تا درباره مرزهاي دو كشور از جمله اروند رود‬
‫مذاكره نمايد‪ .‬طبيعي بود كه مذاكره درباره اروندرود خواست رژيم عراق بود‪ .‬در اين طرح حضور نيروهاي‬
‫ناظر بين المللي در مرزها پيش بيني شده بود و پرداخت غرايم جنگ نيز به دو طرف از سوي دولت هاي‬
‫داوطلب پيشنهاد گرديده بود‪ .‬ايران با بررسي و ارزيابي اين طرح در ‪ 3133/37/5‬آن را نپذيرفت و ضمن عدم‬
‫رد ميانجي گري صلح بر روي سه شرط به شرح ذيل تأكيد كرد‪:‬‬
‫الف ـ خروج بي قيد و شرط ارتش عراق از خاک ايران‬
‫ب ـ پرداخت خسارات جنگ‬
‫‪74‬‬
‫ج ـ كيفر متجاوز‬
‫اين طرح هم به دليل ناديده گرفتن قرارداد ‪ 3123‬و مشخص نمودن دولت آغازگر جنگ به نتيجه نرسيد‪.‬‬
‫در همين حال در ‪ 3133/37/32‬رؤساي جمهور گينه‪ ،‬پاكستان‪ ،‬بنگالدش و نخست وزير تركيه و حبيب شطي‬
‫دبيركل سازمان كنفرانس اسالمي نيز به تهران سفر كرده و آنها نيز از ايران خواستند تا آتش بس را پذيرفته و‬
‫درباره اروند رود مذاكره نمايد ولي مرزهاي زميني بر اساس قرار داد الجزاير باشد‪ .‬آنها از قول رئيس جمهور‬
‫عراق گفتند كه صدام مي گويد پس از آتش بس‪ ،‬مذاكره درباره اروندرود صورت گيرد و سپس خروج‬

‫‪199‬‬
‫نيروهاي عراق از خاک ايران آغاز گردد‪ .‬ايران همان شروط سابق خود را براي پايان دادن به جنگ مطرح‬
‫نمود و عالوه بر آن خواستار بازگشت آوارگان عراقي به كشورشان شد‪ 73.‬امام خميني نيز در سخنان‬
‫‪ 3133/37/35‬در اين رابطه مي فرمايند‪ " :‬صدام به حسب آن مثلي كه گفته شده است كه يك ديوانه سنگ را‬
‫در چاه مي اندازد و پنجاه عاقل يا بيشتر نمي توانند بيرون بياورند‪ ،‬اين يك ديوانه اي بود كه يك اقدامي كرد‬
‫و يك سنگي را در چاه انداخت و موجب زحمت ملت خودش‪ ،‬ملت ما و ساير ملتها گرديد‪ ،‬كه حاال دست به‬
‫دامن دولت ها شده است تا آنها بيايند و وساطت كنند و ميانجيگري كنند‪ ،‬او را نجات بدهند‪ .‬او ديگر قابل‬
‫نجات نيست و ما هم يك قدم عقب نخواهيم نشست‪ .‬مصالحه با جنايتكار و سازش با جنايتكاران‪ ،‬اين يك‬
‫جنايتي است بر مردم متعهد و يك جنايتي است بر اسالم‪ .‬ما حرفمان از روز اول تا حاال و بعدها معلوم است‪ .‬ما‬
‫جنايتكار را كه در كشورمان هست‪ ،‬مي گوييم بايد برود‪ .‬مسلمانها هم موظف اند به حسب شرع مطهر به اينكه‬
‫بيايند و اينها را بيرون كنند‪ ....‬ما حزب بعث را جنايتكاراني مي دانيم كه در حال صلح و جنگ در جنايتند‪".‬‬
‫همچنين ايشان در ‪ 3133/37/74‬مي فرمايند‪ ....":‬ايران كه مي گويد تا از خانه ما بيرون نرويد و تا جرم هايي‬
‫كه كرديد معلوم نشود كه شما مجرم هستيد و تا ضررهايي كه به ايران زديد جبران نشود و حكم به جبران‬
‫نشود‪ ،‬صلح معنا ندارد‪ .‬براي اينكه صلح بدون اينها‪ ،‬يعني يك مقدار از خاک ما دست آنها باشد و بعد بگويند‬
‫گرفتيم اين را و مال خودمان‪ .‬اين ضررهايي كه به ايران وارد شده است كه ضررهاي انسانيش بسيار با اهميت‬
‫و ضررهاي مادي اش هم همين طور‪ ،‬اين ضررها را زديد حاال بياييم صلح كنيم‪ .‬يك مقداري از خاک ايران‬
‫مال ما باشد و حدش را بياوريم اين ور آبادان مثالً‪ ،‬حدش را قرار بدهيم خونين شهر‪ ،‬اين صلح است‪ .‬ما مي‬
‫گوييم به همه كشورهاي اسالمي و تمام كشورهاي عرب و غير عرب‪ ،‬ما مي گوييم كه ما حَكَم را قرآن قرار‬
‫مي دهيم‪ ....‬ما مي گوييم به دنيا كه بياييد ببينيد كه ما در خاک عراقيم يا عراق در خاک ماست؟ اگر ما در‬
‫خاک عراقيم شما با ما جنگ كنيد و اگر عراق در خاک ماست به حسب قرآن كريم تجاوز كرده‪ ،‬فئة باغيه‬
‫است و فئة باغيه را بايد با او قتال كنيد‪ .‬ما از قتال شما هم گذشتيم و اميدي به اين نداريم‪ ،‬الاقل محكوم كنيد‬
‫اگر به قرآن عمل نمي كنيد كه قتال كنيد و او را با سرنيزه بيرون كنيد از كشور اسالمي‪ ،‬الاقل محكوم كنيد‬
‫او را و اگر محكوم هم نمي كنيد الاقل بي صدا باشيد‪ ،‬بي طرف باشيد‪ .‬چه شده اينها را كه نه به قرآن اعتنا‬
‫دارند و نه به حكم عقل اعتنا دارند و نه به مسائل بين المللي‪ ،‬به هيچي اعتنا ندارند‪ ....‬به صدام هم مي گويم كه‬
‫من يك راه براي تو سراغ دارم و آن راه انتحار است‪ .‬همانطوري كه هيتلر بعد از آنكه به شكست رسيد خودش‬
‫را كشت‪ ،‬تو هم اگر مردي و مثل هيتلري خودت را بكش‪" .‬‬
‫حمایت جدي تر اردن از صدام حسین‬
‫بدنبال حمالت قواي ايران به مواضع ارتش عراق و بيرون راندن آنها از بخشي از سرزمين هاي اشغالي‪ ،‬ملك‬
‫حسين پادشاه اردن كه از روز آغاز جنگ‪ ،‬جدي ترين حامي صدام حسين عليه ايران بود و در كنار صدام‬
‫پرتاب گلوله توپ به سمت ايران را شروع كرده بود‪ ،‬طي اطالعيه اي از مردم اردن خواست تا براي شركت در‬
‫جنگ عليه ايران و در كنار ارتش بعثي عراق‪ ،‬ثبت نام نمايند‪ .‬اين اقدام موجب واكنش امام خميني گرديد‪.‬‬

‫‪211‬‬
‫ايشان در پيام خود به مناسبت سالگرد پيروزي انقالب اسالمي در ‪ 3133/33/77‬مي نويسند‪ " :‬از صدام بي‬
‫خبرتر و وابسته تر حسين اردني است كه پس از تجربه برادر جنايتكارش (صدام) از خواب خرگوشي‬
‫برنخواسته و داوطلب جنگ با اسالم و قرآن كريم شده و پيش قدم براي نام نويسي در اين جنايت و خيانت بر‬
‫ملت و ارتش خود گرديده است‪ ،‬غافل از آنكه عالوه بر آنكه ملت اردن‪ ،‬مسلمان است و هرگز با اسالم به‬
‫جنگ بر نخواهد خواست و در اين اسم نويسي توفيقي پيدا نخواهد كرد‪ ....‬من به حسب وظيفه اسالمي و انساني‬
‫او را نصيحت مي كنم كه گول وعده هاي شيطان بزرگ را نخورد و خود را با جنود خداوند قهار درگير نسازد‬
‫و به جاي اين حركت سفيهانة غير اسالمي‪ ،‬ارتش خود را براي نجات بيت المقدس مجهز كند كه نفع خود و‬
‫ملت عرب و اسالم در آن است و اال بازي كردن با آتش و مقابله با قدرت اسالم‪ ،‬عواقبي دردناک دارد و ملت‬
‫‪75‬‬
‫و دولت ايران نمي خواهند كه به كشورهاي اسالم صدمه و ضرري وارد شود‪" .‬‬
‫حذف نام عراق از فهرست كشورهاي حامی تروریسم‬
‫با روشن شدن قدرت ايران در آزاد سازي سرزمين هاي خود از طريق انجام عمليات هاي نظامي و ناتواني ارتش‬
‫عراق در حفظ اراضي اشغالي ايران‪ ،‬با دستور ريگان رئيس جمهور اياالت متحده‪ ،‬در اسفند ماه سال ‪،3133‬‬
‫امريكا اسم رژيم عراق را از فهرست كشورهاي حامي تروريسم حذف نمود‪ .‬اين اقدام در حالي صورت گرفت‬
‫كه هنوز بخشهاي عمده اي از سرزمين هاي ايران در اشغال ارتش بعثي عراق بود‪ .‬هدف از اين كار آن بود كه‬
‫اياالت متحده بتواند تجهيزات نظامي و كمكهاي الزم را در اختيار رژيم بعثي عراق قرار دهد‪ .‬از اين زمان‬
‫همكاريهاي اطالعاتي امريكا با عراق آغاز شد و در فوريه سال ‪ ،3153‬يك تاجر سالحهاي امريكايي كه يك‬
‫ارمني لبناني االصل بود مجموعه اي از نقشه هاي نظامي از مناطق ايران با مقياس يك پنجاه هزارم در ازاي ‪3/7‬‬
‫ميليون دالر به عراق واگذار نمود‪ 71.‬بنابراين اياالت متحده‪ ،‬پس از آغاز جنگ‪ ،‬به تدريج و آرام آرام به سمت‬
‫رژيم بعثي عراق‪ ،‬گرايش پيدا كرده و از اواخر سال ‪ 3133‬از طريق يك كشور عربي به عراق‪ ،‬اطالعات‬
‫مربوط به جبهه هاي ايران را منتقل مي كرده است و اجازه فروش نيازمنديهاي نظامي عراق را به تجار اسلحه‬
‫داده است‪ .‬اين كشور از سال ‪ 3133‬مطابق با سال ‪ 3157‬ميالدي از يك دولت بي طرف‪ ،‬تبديل به يكي از‬
‫حاميان صدام حسين شده است‪.‬‬
‫عملیات فتح مبین‬
‫با پايان عمليات طريق القدس‪ ،‬طرح ريزي نهايي سومين عمليات بزرگ ايران در سال دوم جنگ‪ ،‬در دستور‬
‫كار قرار گرفت‪ .‬اين عمليات در غرب شهر شوش تا مرز فكه و در منطقه يكي از مهمترين محورهاي تهاجم‬
‫ارتش عراق براي تصرف خوزستان صورت گرفت‪.‬ارتش عراق از زمان و مكان اين عمليات با خبر بود‪.‬‬
‫بنابراين آنچه مي توانست اطالع ارتش عراق از منطقه عمليات را ناكام بگذارد‪ ،‬طرح و محورهاي عملياتي بود‬
‫كه با عدم پيش بيني آن از سوي دشمن‪ ،‬موجب غافلگيري يگان هاي ارتش بعثي گردد‪ .‬عمليات فتح مبين‪،‬‬
‫سومين عمليات بزرگي بود كه رزمندگان اسالم در سال دوم جنگ براي بيرون راندن قواي اشغالگر ارتش بعثي‬
‫عراق از سرزمين هاي اشغالي در خوزستان‪ ،‬درشب دوم فروردين ماه سال ‪ 3133‬انجام دادند‪ .‬عمليات فتح مبين‬

‫‪211‬‬
‫كه نام آن بر اساس تفألي به قرآن از سوي فرمانده سپاه و آمدن سوره فتح‪ ،‬انتخاب گرديد‪ ،‬پس از گذشت‬
‫يكسال و نيم از آغاز تهاجم گستردۀ قواي صدام به خاک ايران‪ ،‬آغاز و به مدت حدود يك هفته با پيروزي‬
‫قاطع قواي اسالم صورت پذيرفت‪.‬‬
‫مالحظات انتخاب منطقه عملیات‬
‫از روز آغاز جنگ‪ ،‬منطقه پل نادري و سرزمين هاي غرب رودخانه كرخه و اراضي دشت عباس از مهمترين‬
‫اولويت هاي ايران براي انجام عمليات بزرگ‪ ،‬بود‪ .‬با هماهنگي بيشتر سپاه و ارتش و نيز همكاري گسترده اين‬
‫دو سازمان به منظور انجام دو عمليات ثامن االئمه و طريق القدس‪ ،‬قواي ايران‪ ،‬توانستند پيروزي هاي بزرگي را‬
‫در آزادسازي بخشهايي از خاک كشور به دست آوردند‪ ،‬ولي هنوز دو منطقه مهم در استان خوزستان در تسلط‬
‫و تصرف دشمن باقي مانده بود‪ .‬يكي منطقه غرب رودخانه كرخه تا مرز بين فكه و دهلران كه به نام منطقه‬
‫عملياتي فتح مبين خوانده شد و ديگري سرزمين هاي جنوب غرب اهواز تا خرمشهر بود كه به منطقه عملياتي‬
‫بيت المقدس معروف گشت‪ .‬معموالً براي انجام هر عملياتي مي بايستي به نكات و مالحظات مهمي توجه مي‬
‫شد‪ .‬اين مالحظات براي عليات فتح مبين عبارت بودند از‪:‬‬
‫الف‪ -‬تناسب وسعت منطقه عملیات با توان مورد نیاز براي تصرف آن‬
‫به منظور طرح ريزي هر عمليات‪ ،‬ابتدا امكان فراهم كردن يگان هاي قابل آزاد سازي مورد بررسي قرار گرفته‬
‫و سپس منطقه مناسب براي انجام عمليات به گونه اي انتخاب مي گرديد كه بتوان نيروي مورد نياز براي‬
‫تصرف و تأمين آن منطقه را فراهم نموده و بسيج نمود‪ .‬با مطالعات صورت گرفته مشخص شد كه فضا و‬
‫وسعت‪ ،‬عوارض جغرافيايي و نيز استعداد و گسترش ارتش عراق در منطقه عملياتي غرب شوش‪ ،‬با توان رزمي‬
‫آماده شده براي تهاجم به قواي دشمن‪ ،‬تناسب دارد‪.‬‬
‫الزم به ذكر است كه سپاه‪ ،‬پس از عمليات طريق القدس يگان هاي جديدي را براي شركت در اين عمليات‬
‫بوجود آورد و واحدهاي جديدي را در قالب تيپ هاي رزمي‪ ،‬سازماندهي نمود‪ .‬يكي از اين يگان ها‪ ،‬تيپ ‪72‬‬
‫محمد رسول اهلل (ص) بود كه با همت بزرگاني چون حاج احمد متوسلياني و شهيد ابراهيم همت‪ ،‬تشكيل گرديد‪.‬‬
‫با توجه به تركيب عمده قواي ايران كه به جاي تكيه بر قواي زرهي و مكانيزه از نيروي پياده استفاده مي كرد‪،‬‬
‫بنابراين عوارض و شكل زمين و نقاط ضعف دشمن در پوشاندن تمام فضاي آن‪ ،‬امكان طرح ريزي عمليات را‬
‫با تكيه بر نيروي پياده‪ ،‬فراهم مي آورد‪.‬‬
‫همچنين به دليل حضور نيروهاي اطالعات عمليات از آغاز جنگ تحميلي در منطقه شوش‪ ،‬پل نادري و نيز‬
‫ارتفاعات تيشه كن و علي گره زد‪ ،‬وضعيت دشمن براي برنامه ريزان عمليات مشخص بوده و بنابراين طرح‬
‫ريزي عمليات در اين منطقه‪ ،‬سريعتر انجام گرفت‪ .‬از سوي ديگر با انجام شناسايي هاي صورت گرفته و نيز‬
‫كسب اطالعات از طريق عكس هاي هوايي‪ ،‬مشخص گرديده بود كه امكان انهدام بخشي از توان رزمي ارتش‬
‫عراق در اين منطقه وجود دارد و با طرح مانور تهيه شده و ابتكار عمل هاي تاكتيكي بكار گرفته شده از سوي‬
‫يگان هاي رزمي‪ ،‬پيروزي و غلبه بر قواي دشمن‪ ،‬ميسر است‪.‬‬

‫‪212‬‬
 ‫ب‪ -‬امکان پدافند مطمئن از منطقه تصرف شده پس از پایان عملیات‬
‫با انجام هر عملياتي خطوط پدافندي قبلي تغيير مي كرد و رزمندگان مي بايستي در خطوط دفاعي جديدي به‬
‫پدافند از منطقه تصرف شده مي پرداختند‪ .‬بنابراين در انتخاب منطقه عملياتي رسيدن به عوارض طبيعي كه براي‬
‫پدافند مناسب باشند و نيز كاهش طول خطوط دفاعي جديد نسبت به طول خطوط پدافندي قبلي مورد توجه قرار‬
‫مي گرفت‪ .‬بر اين اساس مشخص گرديد كه چنانچه منطقه مورد نظر به تصرف رزمندگان اسالم در آيد‪ ،‬با‬
‫تكيه بر عوارض زمين و با نيرويي نسبتاً كم قابل دفاع و نگه داري مي باشد‪ .‬بر اساس طرح عملياتي فتح المبين‪،‬‬
‫رزمندگان اسالم به سلسله ارتفاعات عين خوش و برغازه مي رسيدند كه بر روي اين ارتفاعات‪ ،‬مي توانستند به‬
‫راحتي پدافند نمايند‪ .‬از سوي ديگر طول خطوط پدافندي جديد نيز به صورت قابل توجهي كاهش مي يافت‪.‬‬
‫ج‪ -‬امکان آزاد سازي یگان هاي جدید به منظور ایجاد تمركز قوا جهت انجام عملیات بعدي‬
‫يكي از نكات مهم در طرح ريزي و انجام هر عملياتي‪ ،‬آزاد سازي يگان هاي مستقر در خطوط پدافندي و آماده‬
‫كردن آنها براي شركت در عمليات هاي آفندي بود‪ .‬بر همين اساس انجام عمليات هاي ثامن االئمه و طريق‬
‫القدس توانسته بود ضمن آزاد سازي بخش هايي از سرزمين ايران‪ ،‬بر تعداد يگان هاي آفندي جمهوري اسالمي‬
‫ايران بيفزايد‪ .‬با بررسي هاي انجام شده مشخص گرديد كه اجراي عمليات در اين منطقه‪ ،‬موجب آزاد سازي‬
‫برخي از يگان هاي پدافندي مي گردد و در نتيجه استعداد نيروهاي خودي براي انجام عمليات بيت المقدس‪،‬‬
‫افزايش مي يابد و در نتيجه تمركز قواي الزم براي اجراي عمليات فتح خرمشهر فراهم مي شود‪ .‬الزم به ذكر‬
‫است كه به جز بخشي از واحدهاي لشكر ‪ 22‬خراسان و نيز قرارگاه فجر سپاه‪ ،‬بقيه واحدها پس از اتمام اين‬
‫عمليات‪ ،‬آزاد گرديده و عازم منطقه عملياتي بيت المقدس گرديدند‪.‬‬
‫جغرافیا و عوارض زمین منطقه و اهداف عملیات‬
‫زمين منطقه عملياتي فتح مبين از سه بخش كوهستاني‪ ،‬تپه ماهوري و دشت تشكيل شده بود‪ .‬اختالف ارتفاع‬
‫بين اين نقاط حدود ‪ 773‬متر بود‪ .‬اين منطقه از شمال به ارتفاعات سپتون و همچنين ارتفاعات مَمَله كه در شمال‬
‫عين خوش قرار داشت و از مشرق تا رودخانه كرخه و از جنوب نيز به صحرا تا دشت ني خزر و همچنين‬
‫ارتفاعات ميشداغ و تنگه رقابيه محدود مي شد‪ .‬در اين منطقه دو جاده اصلي اسفالته و محور مواصالتي وجود‬
‫داشت كه از داخل خاک عراق تا پل نادري امتداد مي يافت‪ .‬يكي جاده اي بود كه مورد استفاده لشكر ‪33‬‬
‫ارتش بعثي قرار داشت و از منطقه مرزي شرهاني به عين خوش و از آنجا به دشت عباس و در نهايت به پل‬
‫نادري مي رسيد‪ .‬د يگري جاده اي بود كه از مرز فكه آغاز و از شمال تنگه رقابيه به تپه هاي رادار و از آنجا به‬
‫پل نادري ختم مي شد‪.‬هدف عمليات‪ ،‬آزاد سازي مناطق اشغالي در غرب شهرهاي دزفول و منطقه غربي كرخه‬
‫و تصرف ارتفاعات منطقه و رسيدن به مرز فكه بود‪ .‬با توجه به حضور قواي دشمن در غرب رودخانه كرخه‬
‫كه تهديد كننده جاده اهواز‪ -‬انديمشك كه بعنوان گلوگاه استان خوزستان محسوب مي شد‪ ،‬انجام عمليات در‬
‫اين منطقه و راندن دشمن به سمت مرز براي تدارک مطمئن عمليات بيت المقدس‪ ،‬ضروري بود‪.‬‬

‫‪213‬‬
 ‫استعداد و آرایش دشمن‬
‫در سال دوم جنگ‪ ،‬ارتش بعثي عراق‪ ،‬تمام جبهه هاي ‪ 3733‬كيلومتري خود با ايران را با سازماندهي يگانهاي‬
‫خود در چهار سپاه‪ ،‬اداره مي كرد‪ .‬منطقه عملياتي فتح مبين تحت فرماندهي سپاه چهارم ارتش بعثي عراق قرار‬
‫داشت‪ .‬سپاه چهارم ارتش بعثي عراق با استعدادي در حدود ‪ 72‬گردان تانك شامل ‪ 3733‬دستگاه‪ 73 ،‬گردان‬
‫مكانيزه شامل ‪ 3333‬دستگاه نفربر‪ 73 ،‬گردان توپخانه با استعداد ‪ 433‬عراده توپخانه صحرايي و ‪ 43‬گردان‬
‫پياده‪ ،‬منطقه عملياتي فتح مبين را در تصرف و كنترل خود داشت‪ .‬يگان هاي ذيل تحت امر سپاه چهارم در‬
‫منطقه عملياتي فتح مبين‪ ،‬آرايش گرفته و گسترش يافته بودند‪.‬‬
‫الف ـ لشكر ‪ 33‬زرهي به همراه تيپ ‪ 33‬زرهي‪ ،‬تيپ ‪ 333‬پياده و تيپ ‪ 471‬پياده‬
‫ب ـ لشكر ‪ 3‬مكانيزه به همراه تيپ هاي ‪ 3‬و ‪ 3‬زرهي و تيپ هاي ‪ 11‬و ‪ 13‬پياده‬
‫در مجموع استعداد قواي دشمن در منطقه شامل ‪ 5‬تيپ زرهي‪ 3 ،‬تيپ مكانيزه و حدود ‪ 73‬تيپ پياده يعني در‬
‫حدود ‪ 13‬هزار نفر مي شد‪ .‬قبل از انجام عمليات فتح مبين‪ ،‬ارتش بعثي عراق در ‪ 333‬متري شهر شوش و در‬
‫فاصله ‪ 7‬كيلومتري جاده اصلي انديمشك ‪ -‬اهواز موضع گرفته بود‪ .‬در اين منطقه قواي دشمن با استفاده از‬
‫موانع طبيعي به پدافند و حفظ سرزمين هاي اشغالي مي پرداخت‪ .‬دشمن با تكيه بر ارتفاعات‪ ،‬رودخانه كرخه و‬
‫شنزارهاي جنوب منطقه عمليات‪ 4 ،‬طرف خود را بر روي نيروهاي ايران بسته بود‪.‬‬
‫چگونگی تأمین كمبود یگان‬
‫با توجه به وسعت زياد منطقه عملياتي فتح مبين كه بيش از سه برابر مساحت منطقه عملياتي طريق القدس بود‪،‬‬
‫نياز به وجود يگانهاي جديد و تمركز كلية واحدهاي عملياتي جهت اجراي اين عمليات گسترده به خوبي‬
‫احساس مي گرديد‪ .‬بنابراين براي انجام اين عمليات‪ ،‬تمام يگان هايي از سپاه و ارتش كه امكان آزاد سازي‬
‫آنها از خطوط پدافندي ميسر بود و نيز امكان تشكيل آنها وجود داشت‪ ،‬پاي كار آورده شدند‪ .‬يگانهايي كه به‬
‫تازگي عمليات طريق القدس انجام داده بودند‪ ،‬بازسازي شده و به اين منطقه اعزام گرديدند‪ .‬ازسوي ديگر سپاه‬
‫توانست حدود ‪ 4‬ماه قبل از آغاز عمليات فتح مبين‪ ،‬يك واحد جديد به نام تيپ ‪ 72‬محمد رسول اهلل (ص) از‬
‫رزمندگاني كه در منطقه كردستان در برابر حزب دموكرات مي جنگيدند‪ ،‬تشكيل دهد‪ .‬بدين صورت سازمان‬
‫جديدي بر قواي رزمي سپاه اضافه شد و سپاه تمام قدرت تهاجمي خود را در اين عمليات بكار گرفت‪ .‬در واقع‬
‫مي توان گفت اكثر قواي جنگي ايران براي اجراي اين عمليات بسيج گرديدند‪ .‬حضور داوطلبان بسيجي نيز‬
‫نسبت به عمليات هاي گذشته به صورت چشمگيري افزايش يافت‪.‬‬
‫ایجاد انگیزه در بین رزمندگان‬
‫با توجه به اينكه تعدادي از يگانها در عمليات طريق القدس و به خصوص در تنگه چزابه‪ ،‬آسيب ديده و تلفات‬
‫زيادي به آنها وارد شده بود‪ ،‬نياز به بازسازي روحي و استراحت داشتند و انگيزه آنها تاحدودي كاهش يافته‬
‫بود‪ .‬يكي از يگانهايي كه قرار بود در عمليات شركت كند لشكر ‪22‬بود كه فرماندهان آن مي گفتند ما توان‬
‫جنگيدن نداريم و بايد از خط پدافندي آزاد شويم تا استراحت كرده وخودمان را بازسازي كنيم‪.‬بدين منظور‬

‫‪214‬‬
‫جهت افزايش انگيزه‪ ،‬تعدادي از آنها از جمله استعدادي در حدود يك تيپ از لشكر ‪ 22‬خراسان در منطقه‬
‫‪13‬‬ ‫(ره)‬
‫ديدار و روحية جنگي خود را باز يابند‪.‬‬ ‫هفت تپه از طريق قطار به تهران اعزام شدند تا با امام خميني‬
‫نيروهاي سپاه و بسيجيان داوطلب از انگيزه و روحيه بااليي براي جنگيدن با قواي دشمن و بيرون راندن قواي‬
‫متجاوز از سرزمين هاي ايران برخوردار بودند‪ .‬وجود روحانيون و واحدهاي تبليغات در بين رزمندگان وحضور‬
‫بسيجيان تازه نفس هم برتقويت روحيه و باال رفتن انگيزه ها مي افزود‪.‬‬
‫استعداد خودي‬
‫براي انجام عمليات ‪ ،‬ارتش وسپاه هر آنچه كه مي توانسنتد پاي كار آوردند‪ .‬تا آنجا كه مي شد از استعداد‬
‫يگانها در خطوط پدافندي كاستند و به نيروهاي آزاد خود براي شركت در عمليات اضافه كردند‪ .‬در نهايت‬
‫نيروي زميني ارتش با ‪ 31‬تيپ شامل لشكر هاي ‪ 73‬پياده حمزه‪ 22 ،‬پياده خراسان و ‪ 17‬زرهي خوزستان(با دو‬
‫تيپ) و تيپ هاي ‪ 12‬زرهي شيراز‪ 54 ،‬پياده خرم آباد‪ 33 ،‬هوابرد و ‪ 35‬ذوالفقار در عمليات شركت نمود‪.‬‬
‫تيپ سوم لشكر ‪ 17‬در قرارگاه قدس سازماندهي شده بود‪ .‬سپاه پاسداران انقالب اسالمي نيز با استعدادي در‬
‫حدود ‪ 33‬تيپ شامل تيپ هاي ‪ 34‬امام حسين (ع)‪ 43 ،‬ثاراهلل‪ 72 ،‬محمد رسول اهلل (ص)‪ 2 ،‬وليعصر‪ 32 ،‬قم‪13 ،‬‬
‫امام سجاد‪ 73 ،‬كربال‪ 5 ،‬نجف‪ 11 ،‬المهدي‪ 43 ،‬فجر و تيپ ايالم در عمليات شركت داشت‪ .‬استعداد هر تيپ‬
‫سپاه در حدود يك لشكر سازماني بود‪ .‬در مجموع سپاه در طول اين عمليات بيش از ‪ 333‬گردان را سازماندهي‬
‫نموده و در مراحل مختلف عمليات بكار گرفت‪ 13.‬در عمليات فتح مبين نيروهاي سپاه و ارتش به صورت‬
‫ادغامي با يكديگر عمل مي كردند‪ .‬روش ادغام گروهان با گروهان بود‪.‬‬
‫طرح مانور‬
‫به منظور انجام عمليات فتح مبين دو سناريو بصورت جداگانه از سوي قرارگاه هاي مقدم ارتش و سپاه تهيه‬
‫گرديد‪ .‬طرح ارتش شامل سه مرحله بود‪.‬‬
‫‪ .3‬حمله از سمت پل نادري و تصرف ارتفاعات رادار و تپه هاي علي‪ ،‬گره زد‪.‬‬
‫‪ .7‬حمله به ارتفاعات عين خوش و تصرف دشت عباس با اتكا بر تصرف تپه هاي علي گره زد‪.‬‬
‫‪ .1‬حركت و حمله به سمت ارتفاعات برغازه و تنگه رقابيه با اجراي يك تك هماهنگ شده‪.‬‬
‫طرح سپاه نيز با حمله در يك مرحله ولي با ‪ 4‬قرارگاه به شرح ذيل صورت مي پذيرفت‪.‬‬
‫‪ .3‬حمله به عين خوش از ارتفاعات دال پري و مورموري با مسئوليت قرارگاه قدس‬
‫‪ .7‬حمله به تپه هاي علي گره زد از طريق پل نادري با مسئوليت قرارگاه نصر‬
‫‪ .1‬حمله به تپه هاي رادار از محور شوش با مسئوليت قرارگاه فتح‬
‫‪ .4‬حمله به تنگه هاي زليجان و رقابيه با مسئوليت قرارگاه فجر‬
‫دو طرح فوق جزء دستور كار عناصر عملياتي قرارگاه مركزي كربال قرار داشت و به طور مرتب مورد بحث و‬
‫بررسي قرار گرفته و نقاط قوت و ضعف هر يك ارزيابي مي شد‪ .‬تجربه عمليات هاي انجام شده در سال اول‬
‫جنگ كه عمدتاً با ناكامي مواجه شد و نيز تجربه دو عمليات بسيار موفق ثامن االئمه و طريق القدس كه با‬

‫‪215‬‬
‫همكاري و همدلي صميمانه ارتش و سپاه صورت پذيرفت‪ ،‬درس هاي فراواني را براي رزمندگان اسالم به‬
‫همراه داشت‪ .‬بر همين اساس فرماندهان در طرح ريزي هر عملياتي‪ ،‬از تك جبهه اي پرهيز و بر طرح ريزي‬
‫تك احاطه اي به عنوان تالش اصلي‪ ،‬اصرار داشتند‪.‬بنابراين قرار شد ازمحورها و مناطقي به قواي ارتش عراق‬
‫حمله شود كه براي وي قابل تصور نيست‪.‬لذا از باالي دشت عباس و از پشت ارتفاعات ميشداغ كه به زعم‬
‫‪17‬‬
‫دشمن حد اكثر يك گروهان مي توانست عبور كند‪،‬دو لشكر عبور داده شد‪.‬‬
‫سر انجام پس از جلسات فراوان و مشورت هاي طوالني و همچنين با توجه به شناسايي هاي انجام شده و‬
‫اطالعات دريافتي از دشمن‪ ،‬ارتش و سپاه‪ ،‬بر روي طرح مانوري پيشنهادي سپاه‪ ،‬توافق نموده و قرار شد تا آن‬
‫را به اجرا درآورند‪ .‬الزم به ذكر است كه در اين ايام هماهنگي خوبي بين فرماندهان سپاه و ارتش برقرار بود‪.‬‬
‫در طرح نهايي مانور قرارگاه هاي فتح در محور رقابيه‪ ،‬فجر در محور شوش‪ ،‬نصر در محور پل نادري و‬
‫ارتفاعات سپتون و قدس در محور عين خوش زير نظر قرارگاه مركزي كربال سازماندهي گرديدند‪.‬‬
‫اقدامات دشمن قبل از آغاز عملیات‬
‫ارتش بعثي كه احتمال حملة قواي ايران را به منطقه غرب رودخانه كرخه مي داد‪ ،‬براي به تأخير انداختن‬
‫عمليات و نيز بر هم زدن سازمان رزمندگان اسالم و يا منتفي كردن تهاجم جديد ايران‪ ،‬عالوه بر حمله اي كه‬
‫در تاريخ ‪ 3133/33/32‬به تنگه چزابه در منطقه عملياتي بستان نمود‪ ،‬در ‪ 3133/37/75‬يعني ‪ 7‬روز قبل از آغاز‬
‫عمليات به منطقه شوش و تنگه رقابيه كه منطقه تحت مسئوليت قرارگاه هاي فجر و فتح براي عمليات فتح‬
‫مبين بود‪ ،‬نيز حمله كرد‪ .‬ارتش عراق موفق شد تا در محور رقابيه ‪ 7‬تا ‪ 4‬كيلومتر پيشروي نمايد‪ .‬بنابراين‬
‫آرايش قوا را در اين مواضع به گونه اي بر هم ريخت كه تمام شناسايي هاي انجام شده براي انجام عمليات‪،‬‬
‫غير قابل استفاده گرديد‪ .‬در نتيجه امكان انجام عمليات را از قرارگاه فتح در مرحلة اول عمليات فتح مبين سلب‬
‫نمود‪ .‬گرچه با مقاومت سرسختانة نيروهاي خودي و با تقديم ‪ 3‬شهيد و به اسارت گرفتن حدود ‪ 333‬نفر از‬
‫نيروهاي دشمن‪ ،‬واحدهاي ارتش بعثي مجبور به عقب نشيني شدند‪ ،‬اما تلفات و ضايعاتي به نيروهاي آماده شده‬
‫براي انجام عمليات فتح مبين وارد گرديد‪ 11.‬بدين صورت از چهار محور برنامه ريزي شده براي عمليات‪ ،‬امكان‬
‫تك از دو محور از بين رفت‪.‬‬
‫تردید در اجراي عملیات‬
‫حمالت پيش دستانة دشمن كه در فوق توضيح داده شد‪ ،‬مشكالت زيادي را در راه اجراي عمليات بوجود آورد‪.‬‬
‫بنابراين تصميم گيري براي فرماندهان جهت آغاز عمليات‪ ،‬با ترديد مواجه شد‪ .‬براي حل اين مشكل‪ ،‬فرمانده‬
‫كل سپاه با يك فروند هواپيماي جنگي ‪ F5‬به خلباني سرهنگ حق شناس در ساعت سه و نيم بعد از ظهر روز‬
‫‪ 71‬اسفند ماه سال ‪ 3133‬عازم تهران گرديد تا ضمن گزارش وضعيت‪ ،‬از حضرت امام خميني‪ ،‬استمداد بطلبد‪.‬‬
‫اين هواپيماي آموزشي توانست ظرف ‪ 73‬دقيقه فرمانده كل سپاه را از پايگاه چهارم شكاري دزفول به تهران‬
‫رسانده و ايشان بالفاصله عازم جماران شد و به زيارت امام خميني (ره) نائل آمد‪ .‬ايشان آخرين وضعيت حمالت‬
‫نيروهاي ارتش بعثي به مواضع خودي را تشريح نموده و كمبود نيرو و مهمات را براي انجام عمليات فتح‬

‫‪216‬‬
‫(ره)‬
‫المبين به اطالع حضرت امام مي رساند‪ .‬در پايان اين ديدار‪ ،‬آقاي محسن رضايي از حضرت امام خميني‬
‫طلب استخاره مي نمايند‪ .‬حضرت امام با اندكي تامل مي فرمايند‪ :‬شما پيروز هستيد‪ .‬اما در مورد استخاره‪،‬‬
‫ضروري است در ابتدا همه مشورتها را انجام دهيد‪ ،‬آنگاه اگر راهي پيدا نكرديد مي توانيد از خداوند طلب خير‬
‫كنيد‪ .‬بر همين اساس‪ ،‬فرماندۀ سپاه بالفاصله تا قبل از غروب آفتاب خود را به پايگاه هوايي دزفول رسانده و‬
‫در جمع فرماندهان در قرارگاه مركزي كربال حاضر شده و نتيجه ديدار با حضرت امام را به اطالع آنها مي‬
‫رساند‪ .‬سپس جلسه مشورتي خود را با فرماندهان آغاز و تا نزديك اذان صبح ادامه مي دهد‪ .‬وي قبل از آغاز‬
‫عمليات‪ ،‬تفألي نيز به قرآن زده تا نگراني قلبي خود را با طلب خير از خداوند برطرف نمايد‪ .‬به هنگام باز‬
‫كردن قرآن‪ ،‬آياتي از سوره فتح كه وعده پيروزي هاي بزرگ را مي دهد‪ ،‬مشاهده مي نمايد‪ .‬اين آيات چنين‬
‫است‪ " :‬لَقَدْ رَضيَ اهللْ عَنِ اْلمُومِنينْ اِذْيُبا يِعُونَكَ تَحتَ الشَّجَرَهِ فَعَلِمَ ما في قُلُوبِهِمْ فَاَنْزَلَ السَّكينَهَ عَلَيْهِمْ وَ اَثابَهُمْ‬
‫فَتحاً قَريباً‪ .‬وَ مَغانِمَ كَثيرَهً يَاخُذُونَها وَ كانَ اهللُ عَزيزاً حَكيماً‪ .‬وَ عَدَكُمْ اهللُ مَغانِمَ كَثيرهً تَاْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَكُمْ هذِه وَ‬
‫كَفَّ اَيْدِيَ النّاسِ عَنْكُمْ وَ لِتَكونَ ايَهً لْلمُؤمِنينَ وَ يَهْدِيَكُمْ صِراطاً مُسْتَقيماً‪ .‬وَ اُخْري لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْها قَدْ اَحاطَ اهللُ‬
‫بِها وَ كانَ اهللُ عَلي كُلِّ شَيً قَديراً‪ .‬وَ لَو قاتَلَكُمُ الَّذينَ كَفَروا لَوَ لَّوُا اْلَادْبارَ ثُمَ ال يَجِدُونَ وَ ليِاً وَ ال نَصيراً‪ .‬سُنَّهَ اهللِ‬
‫الَّتي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّهِ اهللِ تَبْديالً‪ .‬وَ هُوَ الَّذي كَفَّ اَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَ اَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّهَ مِنْ بَعْدِ‬
‫اَنْ اَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اهللُ بِما تَعْمَلوُنَ بَصيراً‪ ".‬براستي خداوند هنگامي كه مومنان زير آن درخت با تو بيعت‬
‫مي كردند از آنها راضي شد و از آنچه در دلشان بود آگاه گرديد‪ ،‬پس آرامش را بر آنها نازل كرد و پيروزي‬
‫نزديكي را به آنها پاداش داد‪ .‬و غنيمت هاي فراواني كه مي گيرند و خداوند شكست ناپذير حكيم است‪ .‬خدا‬
‫به شما غنيمت هاي فراواني را وعده داده است كه آنها را خواهيد گرفت ولي اين غنائم را زودتر به شما ارزاني‬
‫داشت و دست مردم را از شما كوتاه ساخت تا براي مومنان نشانه اي باشد و شما را به راه راست هدايت كند‪.‬‬
‫و غنيمت هاي ديگري نيز هست كه به آنها دست نيافته ايد‪ ،‬تنها خدا بر آنها احاطه دارد و خدا بر هر چيزي‬
‫قادر است‪ .‬و اگر كساني كه كافر شدند به جنگ با شما برمي خاستند قطعا واپس مي گريختند و يار و ياوري‬
‫نمي يافتند‪ .‬سنت الهي است كه در گذشته نيز بوده است و هرگز براي سنت الهي تغييري نخواهي يافت و‬
‫اوست كه در درون مكه پس از آنكه شما را بر آنها پيروز كرد‪ ،‬دست آنها را از شما و دست شما را از آنها‬
‫كوتاه كرد و خدا به آنچه مي كنيد بينا است‪ 14.‬در اتاق هدايت عمليات قرارگاه مركزي كربال و قبل از اعالم‬
‫اسم رمز عمليات‪ ،‬اين آيات از سوي رئيس ستاد قرارگاه كربال‪ ،‬تالوت گرديد و همه فرماندهان با شنيدن آنها‬
‫از غلبه رزمندگان اسالم بر قواي ارتش بعثي و پيروزي در عمليات فتح مبين‪ ،‬اطمينان يافتند‪.‬‬
‫شرح عملیات‬
‫عمليات فتح مبين در ساعت ‪ 33‬شب دوم فروردين ماه سال ‪ 3133‬با رمز يازهرا(س) و در تاريكي كامل هوا و‬
‫با حمله يگان هاي قرارگاه هاي قدس‪ ،‬نصر و فجر آغاز گشت‪ .‬اما به دليل پيش دستي دشمن در حمله به‬
‫مواضع قرارگاه فتح و آسيب ديدن تعدادي از يگان هاي آن‪ ،‬اين قرارگاه نتوانست عمليات خود را همزمان با‬
‫ساير قرارگاه ها آغاز نمايد‪ .‬به هر حال يگان هاي عملياتي در مرحله اول موفق شدند تا ارتفاعات علي گره زد‬

‫‪217‬‬
‫و بخشي از عين خوش را به تصرف خود درآورد‪ .‬در اين مرحله رزمندگان تيپ ‪ 72‬محمد رسول اهلل به همراه‬
‫تيپ‪7‬لشكر‪ 73‬توانستند خود را به مواضع توپخانه دشمن رسانده و حدود ‪ 53‬عراده توپ دشمن را به غنيمت‬
‫بگيرند‪ .‬در اين مرحله رزمندگان اسالم موفق شدند حدود ‪ 1‬هزار نفر از نظاميان بعثي را به اسارت بگيرند‪ .‬البته‬
‫در اين مرحله از نيروهاي خودي نيز بيش از ‪ 7‬هزار نفر مجروح و نزديك به ‪ 433‬نفر هم شهيد شدند‪ .‬در منطقه‬
‫عملياتي فجر كه هدف تصرف تپه هاي رادار بود‪ ،‬در اين مرحله موفقيتي حاصل نشد زيرا امكان رخنه در‬
‫خطوط مستحكم پدافندي دشمن وجود نداشت و عمالً طرح مانور در اين منطقه‪ ،‬يك تك جبهه اي بود‪ .‬البته در‬
‫اين منطقه از مدتها قبل رزمندگان سپاه دزفول به همراه سلحشوران لشكر ‪ 73‬تونلهايي‪ 13‬را كه تنها يك نفر مي‬
‫توانست از آنها عبور كند به طول ‪ 333‬تا ‪ 233‬متر در زير مواضع ارتش بعثي احداث كرده بودند كه با اين‬
‫اقدام توانستند سه راهي پل نادري را از تصرف دشمن خارج نمايند ولي كل اهداف مورد نظر را نتوانستند تامين‬
‫نمايند‪ .‬از سوي ديگر يگان هاي دشمن با حفظ اين منطقه و از درون آن شروع به پاتك كردند تا بتوانند‬
‫نيروهاي رزمنده را از ساير مناطق تصرف شده بيرون نمايند‪ .‬از سوي ديگر ارتش عراق به مواضع تيپ ‪ 34‬امام‬
‫حسين و تيپ ‪ 54‬خرم آباد نيز پاتك سنگيني را آغاز كرد و بخشي از منطقه عين خوش را دوباره باز پس‬
‫گرفت و امكان الحاق يگانهاي خودي و ارتباط دو قرارگاه نصر و قدس را از بين برد‪ 13.‬در چنين شرايطي در‬
‫قرارگاه مركزي كربال تصميم گرفته شد تا تيپ ‪ 34‬امام حسين عقب نشيني نمايد ولي حسين خرازي فرمانده‬
‫اين تيپ كه خود در صحنه حضور داشت از اين اقدام سربازد و اعالم كرد كه مي ماند و مقاومت مي كند‪ .‬با‬
‫اين تصميم ‪،‬تيپ امام حسين توانست عين خوش را حفظ نمايد‪.‬در ‪ 4‬روز اول عمليات وضعيت جبهه نامشخص‬
‫بود و معلوم نبود كه آيا اين عمليات موفق خواهد شد يا نه‪ .‬در شرايطي كه وضعيت جبهه عين خوش بهم‬
‫ريخته بود و يگانهاي قرارگاههاي نصر و قدس در شرايط بدي قرار گرفته بودند با تغييري در طرح عمليات‪،‬‬
‫يگان هاي قرارگاه فتح در تاريخ شب چهارشنبه ‪ 4‬فروردين‪ ،‬حمله خود را با يك تك احاطه اي به ارتفاعات‬
‫رقابيه و برغازه آغاز كردند‪ .‬از آنجا كه تنگه رقابيه از ‪ 37‬كيلومتري در ديد و تير ارتش عراق قرار داشت‬
‫رزمندگان جهاد سازندگي حدود يك هفته قبل از آغار عمليات ‪،‬جاده اي به طول ‪ 5‬كيلومتر را در دل كوه‬
‫ميشداغ احداث نمودند‪.‬تصور ارتش عراق بر اين بود كه چون اين منطقه رملي و شنزار است‪،‬پس ايرانيها نمي‬
‫توانند از آن عبور كنند ولي تيپ نجف اشرف با استعذاد ‪ 7‬گردان با استفاده از جاده احداث شده از مسيرتنگه‬
‫زليجان عبور و تنگه رقابيه را دور زده و از پشت نيروهاي دشمن سر در آورد‪ .‬با اين تدبير ‪،‬رزمندگان حدود‬
‫‪ 73‬كيلومتر از داخل رملها حركت ونيروهاي دشمن را محاصره نمودند‪ .‬فرمانده تيپ عراقي پدافند كننده در‬
‫اين ناحيه به اسم سرهنگ نزار اسير شد و تصور مي كرد كه ايران با بالگرد پشت سر وي‪ ،‬نيرو پياده كرده‬
‫است‪ 12.‬از آنجا كه قرارگاه اصلي دشمن در اين منطقه قرار داشت‪ ،‬با به خطر افتادن عقبه دشمن‪ ،‬فشار از روي‬
‫تيپ امام حسين در عين خوش برداشته شد و دشمن اقدام به عقب نشيني نمود‪ .‬در اين مرحله نيز حدود ‪ 1‬هزار‬
‫نفر از نيروهاي دشمن به اسارت درآمدند‪ .‬البته در سه روز اول عمليات حدود ‪ 233‬نفر از پاسداران و بسيجيان و‬
‫نيز حدود ‪ 733‬نفر از سربازان و ارتشيان به شهادت رسيده و نزديك به ‪ 4333‬نفر از نيروهاي خودي نيز‬

‫‪218‬‬
‫مجروح شدند‪ .‬در چنين شرايطي كل آرايش دشمن در همه جبهه ها به هم ريخت و عمالً مرحله سوم عمليات‬
‫آغاز شد‪ .‬عمالً دشمن از سه طرف در محاصره قرار گرفت‪ .‬هنوز فرمانده لشكر يك ارتش بعثي به رده باالي‬
‫خود اطمينان مي داد كه مي تواند ارتفاعات رادار را حفظ نمايد‪ .‬در اين مرحله از عمليات‪ ،‬قرارگاه نصر كه در‬
‫بخش شمالي منطقه با كمك تيپ ‪ 35‬ذوالفقار با قرارگاه قدس در عين خوش الحاق حاصل نموده و تقريباً به‬
‫موفقيت كامل رسيده بود با دستورقرارگاه مركزي كربال‪ ،‬قرارگاه هاي تيپي نصر ‪ 1‬و نصر ‪ 7‬را براي تك به‬
‫جناح شمالي لشكر ‪ 3‬عراق در جنوب منطقه وارد عمل كرد‪ .‬قرارگاه فجر نيز به سمت شمال منطقه كه بر‬
‫خالف آرايش جنگي دشمن بود‪ ،‬لشكر ‪ 3‬عراق را تحت فشار قرار داد‪ ،‬در نتيجه مواضع ارتش عراق در تپه‬
‫هاي ابوصليبي خات سقوط كرد و نيروهاي عراقي از ارتفاعات رادار وادار به عقب نشيني شده و فرار دشمن‬
‫آغاز شد و حدود ‪ 433‬نظامي عراقي داوطلبانه تسليم گرديدند‪ .‬دشمن تعدادي از تانك هاي خود را سوار بر‬
‫تريلي ها نموده و با حمايت بالگرد هاي جنگي حركت رو به عقب را آغاز نمود‪ .‬در اين وضعيت‪ ،‬تيپ ‪33‬‬
‫زرهي با استعدادي در حدود ‪ 33‬دستگاه تانك در باتالق سندال گرفتار شد و تانك هاي خود را از دست داد‪.‬‬
‫نگارنده خود شاهد گرفتار شدن تانك ها و نفربرهاي نوي عراقي در اين منطقه بوده است كه واقعاً تماشايي ‪،‬‬
‫بود‪ .‬به اين ترتيب پس از شش روز عمليات مداوم و در اوايل صبح شنبه ‪ 2‬فروردين ماه ‪ ،3133‬سايت رادار و‬
‫كل منطقه به تصرف رزمندگان اسالم درآمد‪ .‬پس از عمليات مشخص شد كه جاده فكه‪ ،‬چنانه‪ ،‬رادار به عنوان‬
‫جاده اصلي يگانهاي ارتش عراق قلمداد مي شده و قرارگاه اصلي دشمن نيز در كنار همين جاده قرار داشت كه‬
‫با حمله از طريق تنگه رقابيه‪ ،‬رزمندگان اسالم توانستند به قرارگاه تاكتيكي سپاه چهارم ارتش عراق كه فرمانده‬
‫آن‪ ،‬سپهبد هشام فخري در آن مستقر بود‪ ،‬نزديك شده و جبهه دشمن را به هم بريزد‪.‬‬
‫نتایج و ارزیابی دستاوردهاي عملیات‬
‫در اين عمليات كه در جبهه اي به طول ‪ 53‬و عرض ‪ 13‬كيلومتر انجام شد‪ ،‬در حدود ‪ 7433‬كيلومتر مربع از‬
‫خاک كشور شامل ارتفاعات عين خوش‪ ،‬علي گره زد‪ ،‬تينه‪ ،‬ابوغريب‪ ،‬تنگه رقابيه‪ ،‬دشت عباس و تپه هاي‬
‫ابوصليبي خات و پايگاههاي راداري ‪ 4‬و ‪ 3‬نيروي هوايي ارتش‪ ،‬از تصرف دشمن آزاد گشت‪ .‬همچنين‬
‫شهرهاي شوش‪ ،‬انديمشك و دزفول و نيز جاده مواصالتي انديمشك ـ اهواز از برد آتش توپخانه صحرايي و‬
‫موشكهاي فراگ خارج شدند‪ .‬در عمليات فتح مبين حود ‪ 33‬هزار نفر از نظاميان عراقي كشته و مجروح و‬
‫استعدادي در حدود ‪ 7‬لشكر عراقي منهدم گرديد‪ .‬در اين عمليات ‪ 35‬فروند هواپيما‪ 1 ،‬فروند بالگرد‪133 ،‬‬
‫دستگاه انواع تانك و نفربر و صدها دستگاه خودروي نظامي ارتش عراق منهدم گرديد‪ .‬همچنين ‪ 333‬دستگاه‬
‫تانك‪ 323 ،‬دستگاه نفربر‪ 333 ،‬دستگاه خودرو‪ ،‬تعداد زيادي سالح انفرادي و يك رسد كامل موشك سام ‪ 3‬به‬
‫همراه ‪ 1‬فروند موشك به غنيمت گرفته شد‪ 15.‬با ضربات سنگين وارد شده در جريان اين عمليات بر لشكرهاي‬
‫‪ 3‬مكانيزه و‪ 33‬زرهي دشمن و با به اسارت در آمدن حدود ‪ 33‬هزار نفر از نظاميان بعثي‪ ،‬توانايي رزمي ارتش‬
‫بعثي‪ ،‬كاهش يافته و با انهدام بخشي از قواي دشمن و به غنيمت گرفته شدن حدود ‪ 333‬عراده توپ صحرايي‪،‬‬
‫به همراه مهمات فراوان كاتيوشا وگلوله هاي توپ ‪ 313‬ميليمتري‪ ،‬فرصت براي انجام عمليات بزرگ بعدي به‬

‫‪219‬‬
‫نام بيت المقدس فراهم آمد‪ .‬اين عمليات موجب شد تا فرمانده لشكر ‪ 3‬مكانيزه به ‪ 33‬سال زندان محكوم گردد‬
‫و فرمانده تيپ ‪ 72‬اين لشكر اعدام و فرمانده تيپ ‪ 3‬پياده مكانيزه نيز براي هميشه ناپديد گردد‪ 11.‬دراين‬
‫عمليات حدود ‪ 7333‬نفر از رزمندگان اسالم نيز به اسارت ارتش عراق در آمدند‪.‬‬
‫عمليات فتح مبين جهش بزرگي در قدرت رزمي ايران و توانايي براي تغيير موازنه قوا‪ ،‬پديد آورد‪ .‬انجام اين‬
‫عمليات‪ ،‬روحية اطمينان به پيروزي را در بين برنامه ريزان عمليات و رزمندگان اسالم بوجود آورد‪ .‬ويژگي اين‬
‫عمليات ‪،‬قدرت تصميم گيري فرماندهي و جنگ فراگير مردمي بود كه در نتيجه آن‪،‬ارتش عراق باور كرد كه‬
‫در جنگ شكست خورده است‪ 43.‬پيروزي در اين عمليات موجب شد تا فرماندهان جنگ احساس كنند كه حال‬
‫مي توانند اقدامات بزرگ تري را انجام دهند وعملياتبزرگتري راطرح ريزي نمايند‪ .‬احساس قدرت در آنان‬
‫باعث شده بود تا از طرح ريزي عملياتي با وسعت دو برابر عمليات فتح مبين‪ ،‬نگران نباشند‪ .‬در حالي كه به جز‬
‫غنائمي كه از دشمن در نبرد فتح مبين گرفته بودند بر امكانات جنگي آنان‪ ،‬چيزي افزوده نشده بود‪ .‬ولي به هر‬
‫حال خود را نسبت به دشمن در موضع قدرت و قوت و برتري احساس مي كردند‪ .‬افزايش روحيه موجب ايجاد‬
‫انگيزه وااليي براي پايان دادن به اشغال سرزمينهاي ايران شده بود‪ .‬در چنين شرايطي‪ ،‬پدافند منطقه عملياتي فتح‬
‫مبين به قرارگاه فجر متشكل از لشكر ‪ ،22‬تيپ مستقل ‪ 54‬پياده خرم آباد و تيپ هاي امام سجاد (ع) و المهدي‬
‫(ع) و ‪ 32‬قم واگذار گرديد‪ .‬آنگاه ساير لشكرها و تيپ هاي ارتش و سپاه از روز ‪ 3133/3/31‬عازم منطقه شرق‬
‫رودخانه كارون و جنوب غربي اهواز و شمال رودخانه كرخه كور شدند تا خود را براي انجام عمليات بعدي‬
‫آماده نمايند‪ .‬با پايان يافتن عمليات فتح مبين در واقع سه عمليات مؤثر و بزرگ به منظور بيرون راندن ارتش‬
‫بعثي از سرزمين هاي اشغالي ايران و نيز تجزيه قواي دشمن‪ ،‬از سوي رزمندگان اسالم صورت گرفته بود‪ .‬اين‬
‫عمليات ها قدرت جمهوري اسالمي را براي به دست گرفتن ابتكار عمل و سازماندهي قواي جديد نظامي از‬
‫طريق حضور گسترده داوطلبان مردمي در جبهه هاي جنگ‪ ،‬نشان داد و موجب تحول عظيمي در جبهه هاي‬
‫جنگ گرديد‪ .‬اجراي موفق اين سه عمليات‪ ،‬اراده ايران را براي بيرون كردن قواي متجاوز دشمن از سرزمين‬
‫هاي خود‪ ،‬نشان داد‪ .‬عمليات فتح مبين‪ ،‬اطمينان به پيروزي را در قواي رزمنده اسالم توسعه داد‪ .‬در جريان اين‬
‫عمليات‪ ،‬غنائم زيادي بدست آمد كه از آنها در عمليات بيت المقدس‪ ،‬استفاده شد‪ .‬مهمات بجا مانده از دشمن‬
‫در اين عمليات‪ ،‬بخش عمده اي از نيازمندي هاي پشتيباني آتش يگان هاي سپاه پاسداران انقالب اسالمي را در‬
‫عمليات فتح خرمشهر تأمين نمود‪ .‬انجام اين عمليات‪ ،‬نه تنها از توان رزمي مدافعين انقالب اسالمي نكاست بلكه‬
‫بر قدرت رزمي آنها افزود‪ ،‬به گونه اي كه هم قواي فكري فرماندهان را تقويت نمود و موجب طرح ريزي‬
‫هاي بسيار دقيق و همراه با خالقيت و نوآوري گرديد و هم با به غنيمت گرفتن برخي از تجهيزات دشمن‪ ،‬به‬
‫گسترش يگان هاي رزمي جديد در صحنه نبرد‪ ،‬افزود‪.‬‬
‫تقدیر امام خمینی از عملیات فتح مبین‬
‫در همان روز اول عمليات كه آثار پيروزي بزرگ رزمندگان اسالم مشخص شد امام خميني در تاريخ‬
‫‪ 3133/3/7‬پيام زير را منتشر و بر فرماندهان و رزمندگان اين عمليات درود فرستادند‪ " :‬اخبار غرور آفرين‬

‫‪211‬‬
‫جبهه هاي نبرد عليه قواي شيطاني را يكي پس از ديگري دريافت نمودم‪ .‬قلم قاصر است كه احساسات خويش‬
‫را ابراز كنم‪ .‬به قواي مسلح اسالمي ـ كه خدايشان نصرت آخرين را نصيب فرمايد ـ تبريك عرض مي كنم‪.‬‬
‫مبارک باد بر شما عزيزان افتخار آفرين‪ ،‬پيروزي بزرگي را كه با ياري مالئكه اهلل و نصرت ملكوت اعلي‬
‫نصيب اسالم و كشور عزيز ايران‪ ،‬كشور بقيه اهلل االعظم ـ اروحناله الفداء ـ نموديد‪ .‬رحمت واسعة خداوند بر‬
‫آن م ادران و پدراني كه شما شجاعان نبرد در ميدان كارزار و مجاهدان با نفس در شبهاي نوراني را در دامن‬
‫پاكشان تربيت نمودند‪ .‬مژده باد به شما جوانان برومند در تحصيل رضاي پروردگار كه از باالترين سنگرهاي‬
‫روحاني و جسماني ظاهري و باطني پيروزيد‪ .‬مبارک باد بر بقيه اهلل ـ ارواحناله الفداء ـ وجود چنين رزمندگان‬
‫ارزشمند و مجاهدان في سبيل اهلل كه آبروي اسالم را حفظ و ملت ايران را روسپيد و مجاهدان راه خدا را سر‬
‫افراز نموديد‪ .‬ملت بزرگ ايران و فرزندان اسالم به شما سلحشوران افتخار مي كنند‪ .‬آفرين بر شما كه ميهن‬
‫خود را بر بال مالئكه اهلل نشانديد و در ميان ملل جهان سرافراز نموديد‪ .‬مبارک باد بر ملت‪ ،‬چنين جوانان‬
‫رزمنده اي و بر شما چنين ملت قدرداني كه به مجرد فتح و پيروزي توسط رزمندگان به دعا و شادي برخاستند‪.‬‬
‫اينجانب از دور دست و بازوي قدرتمند شما را كه دست خداوند باالي آن است مي بوسم و بر اين بوسه افتخار‬
‫مي كنم‪ .‬شما دِيْن خود را به اسالم عزيز و ميهن شريف ادا كرديد و طمع ابر قدرتها و مزدوران آنان را از‬
‫كشور خود بريديد و سخاوتمندانه در راه شرف و عزت اسالم جهاد كرديد‪ .‬يا لَيْتَني كُنْتُ مَعَكُمْ فَاَفُوزَ فَوْزاً‬
‫عَظيماً‪ .‬درود بر فرماندهان بزرگوار رزمندگان و بر همه مجاهدان راه عظمت كشور و اسالم و نفرت و لعنت بر‬
‫منافقان و منحرفاني كه مي خواستند يكي از انبارهاي مهمات چنين مجاهداني را به آتش بكشند و غضب و‬
‫سخط خداوند بر آن خدانشناساني كه با كمك به صدام عفلقي مي خواستند او را نجات دهند و شكر بي پايان‬
‫خداوندي را كه توانستيد با شكست مفتضحانه‪ ،‬نيروهاي كفر را در بارگاه قادر متعال بي آبرو و در پيشگاه‬
‫ملتهاي مسلمان منفور نماييد‪ .‬من از خداوند تعالي نصرت نهايي شما عزيزان و شكست مخالفان حق را‬
‫خواستارم‪ .‬درود بر شما و رحمت خدا بر شهيدان راه حق و شهداي جبهة نبرد حق عليه باطل‪ .‬والسالم علي عباد‬
‫همچنين ايشان بار ديگر در پيامي مفصل تر در تاريخ ‪ 3133/3/33‬اين شكل پيروزيها و‬ ‫اهلل الصالحين‪" .‬‬
‫سلحشوريها را بي نظير يا كم نظير دانستند كه دشمناني كه تا بُن دندان با سالحهاي سنگين و سبك مدرن غربي‬
‫و شرقي مسلح بودند در ظرف كمتر از يك هفته آنچنان مات شوند كه هر چه دارند بگذارند و فرار نمايند و‬
‫يا تسليم شوند‪ .‬ايشان بُعد معنوي رزمندگان را موجب خضوع در برابر آنان دانستند و مرقوم فرمودند‪ " :‬اينجانب‬
‫هر وقت با يكي از اين چهرها روبرو مي شوم و عشق او را به شهادت در بيان و چهره نورانيش مشاهده مي‬
‫كنم احساس شرمساري و حقارت مي كنم‪ " .‬ايشان همچنين در پيام ديگري به مناسبت ‪ 37‬فروردين ‪3133‬‬
‫مصداق ظاهر آية هُوَ الَّذي اَنْزَلَ الْسَكينَه في قُلُوبِ الْمُومِنينْ ‪41‬را رزمندگان جبهه و مصداق ظاهر آية‪ :‬وَقَذَفَ في‬
‫قُلُوبِهِمْ الْرُعبْ فَريقاً تَقْتُلُونَ وَ تَأسِرونَ فَريقاً ‪ 44‬را در فتح مبين متحقق دانستند و فرمودند‪" :‬خداوندا هرچه هست‬
‫از توست و اميد آن داريم كه اين عنايت و حمايت را ادامه دهي تا پيروزي نهايي و پس از آن نيز تا آنگاه‬
‫كه دشمنان تو و اسالم در نبرد با جنود اهلل و حزب اهلل هستند و تا استقرار حكومت اهلل‪ ".‬در مجموع امام‬

‫‪211‬‬
‫خميني ظرف حدود ‪ 33‬روز سه بار از رزمندگان شركت كننده در عمليات فتح مبين‪،‬تجليل بعمل آوردند كه‬
‫اين موضوع هم بيانگر اهميت اين عمليات بود وهم نشان دهنده عمق رضايت ايشان از اين عمليات ظفرمند به‬
‫حساب مي آيد‪.‬‬
‫همکاري منافقین با رژیم بعثی عراق‬
‫در حالي كه عمليات فتح مبين ادامه داشت يك سرباز نيروي زميني ارتش كه عامل نفوذي منافقين بود و به‬
‫عنوان رانندۀ سرهنگ حسين خرسندي معاون هماهنگ كننده نيروي زميني در لويزان‪ ،‬خدمت مي كرد با‬
‫كمك دو نفر ديگر در روز شنبه ‪ 2‬فروردين ماه سال ‪ 3133‬به افسران ستاد نيروي زميني در پادگان لويزان‬
‫حمله و حدود شش نفر را شهيد و چند نفر از جمله معاون هماهنگ كننده فرمانده نيروي زميني ارتش را‬
‫مجروح نمود‪ .‬سرهنگ خرسندي از ناحيه سر و سينه مورد اصابت ‪ 2‬گلوله راننده خود قرار گرفت و بر اثر اين‬
‫حمله‪ ،‬يك چشم خود را از دست داد‪ .‬در جريان اين اقدام منافقين‪ 7 ،‬نفر از آنها كشته و يك نفر ديگر‬
‫دستگير شد‪ .‬همچنين در ‪ 3133/3/31‬به معاون وزير خارجه ايران سوء قصد شد كه وي مجروح و محافظانش‬
‫شهيد گرديدند‪ 43.‬با پي گيري هاي بعمل آمده‪ ،‬سرانجام شبكه سازمان مجاهدين خلق در ارتش كه مسئول‬
‫كشتار و ترور پادگان لويزان بود در اواخر مهرماه سال ‪ 3133‬كشف گرديد‪ 42.‬در طول جنگ‪ ،‬هميشه سازمان‬
‫مجاهدين خلق به عنوان ستون پنجم ارتش بعثي و در سال هاي آخر جنگ نيز اعضاي آن به عنوان پيشمرگان‬
‫رژيم صدام حسين در جنگ عليه ايران شركت مي كردند‪.‬‬
‫پیامدهاي عملیات فتح مبین‬
‫با تلفات گسترده ارتش عراق در عمليات فتح مبين و بيرون رانده شدن قواي متجاوز از سرزمينهاي غرب‬
‫رودخانه كرخه‪ ،‬روحيه دشمن دچار تزلزل گشت و شكست بزرگي براي عراق بوجود آمد‪ .‬بالفاصله ملك‬
‫حسين پادشاه اردن و رئيس ستاد ارتش آن كشور در ‪ 3133/3/33‬رهسپار بغداد گرديدند تا در جريان وضعيت‬
‫عراق قرار گيرند‪ 45.‬از سوي ديگر اميدواري آنقدر در بين مسئولين كشور افزايش يافت كه پس از پايان يافتن‬
‫عمليات فتح مبين‪ ،‬قائم مقام رهبري طي تماسي با رئيس مجلس سؤال كرد كه چرا عمليات مي كنيد و متوقف‬
‫مي شويد؟ وارد خاک عراق شويد‪ .‬در آن زمان تصور بر اين بود كه نيرو‪ ،‬اسلحه‪ ،‬امكانات و مهمات وجود‬
‫دارد و عمليات ادامه نمي يابد در حاليكه پس از هر عمليات‪ ،‬مدت مأموريت رزمندگان تمام مي شد و دوباره‬
‫فرصتي نياز بود تا نيروها آماده عمليات بعدي شوند‪ 41.‬با پيروزيهاي عمليات فتح مبين‪ ،‬انگيزه و روحيه‬
‫نيروهاي خودي براي انجام عمليات هاي جديد و بيرون راندن دشمن از بقيه خاک ايران‪ ،‬تقويت گشت‪ .‬افكار‬
‫عمومي مردم ايران نيز به حمايت بيشتر از رزمندگان اسالم‪ ،‬سوق داده شد و پيروزي نهايي بر دشمن‪ ،‬امكان‬
‫پذير شمرده شد‪ .‬اين پيروزي‪ ،‬اميد و خواسته ها را باال برد و كسي حاضر نبود به كمتر از سقوط صدام و‬
‫تأسيس حكومت اسالمي در عراق اكتفا كند‪ .‬احمد آقا فرزند امام خميني مي گفت بيت امام هم در فشار است‪.‬‬
‫خود امام هم در ادامه جنگ جدي بودند و در مجموع فضاي عمومي خيلي تند بود‪ .‬اين عمليات موجب شد تا‬
‫تقاضا براي خريد نفت ايران نيز افزايش يابد‪ 33.‬موفقيت هاي اين عمليات آنقدر زياد بود كه با نزديك شدن‬

‫‪212‬‬
‫قواي ايران به مرزهاي بين المللي‪ ،‬احتمال عبور رزمندگان اسالم از مرز دو كشور مطرح گرديد‪ .‬خيلي ها به‬
‫فكر آينده عراق افتاده بودند و نيروهاي اسالمي مخالف رژيم بعثي نيز در تكاپو بودند‪ .‬در روز جمعه ‪3‬‬
‫فروردين احمد آقا فرزند امام به رئيس مجلس شوراي اسالمي اطالع دادند كه "حضرت امام با ورود ما به خاک‬
‫عراق موافق نيستند و تشكيل شوراي انقالب عراق در ايران را هم صالح نمي دانند‪ ".‬با پايان يافتن عمليات‬
‫فتح مبين موضوع آينده عراق و نيز گرفتن خسارت جنگ از رژيم بعثي‪ ،‬بين مسئولين ايراني مطرح مي گرديد‪.‬‬
‫شوراي عالی دفاع و چگونگی ادامه جنگ‬
‫با پايان يافتن عمليات فتح مبين‪ ،‬جلسه شوراي عالي دفاع در دفتر امام خميني در تاريخ پنج شنبه ‪ 37‬فروردين‬
‫‪ 3133‬در جماران تشكيل گرديد‪ .‬در اين جلسه گزارش پيروزي هاي عمليات فتح مبين از سوي فرماندهان سپاه‬
‫و ارتش ارائه و در حضور امام خميني‪ ،‬طرح عمليات آينده و ورود به خاک عراق مطرح گرديد‪ .‬سپس در‬
‫جلسه بعدي شوراي عالي دفاع طرح عمليات بيت المقدس و حدود پيشروي هاي پيش بيني شده در اين عمليات‬
‫مطرح و مورد تصويب شوراي قرار گرفت‪ .‬سپس اعضاي شورا دوباره به حضور امام خميني رسيدند و طرح‬
‫عمليات آينده به تأييد ايشان نيز رسيد‪ 37.‬امام خميني در همين روز ديدگاه خود را نسبت به جنگ در پيامي‬
‫اينگونه مرقوم نمودند‪ " :‬ما با هيچ كشوري‪ ،‬چه اسالمي و چه غير اسالمي سر جنگ نداريم و طالب صلح و صفا‬
‫براي همه هستيم و تاكنون نيز به دفاع ـ كه براي هر كس فريضه اي است الهي و حقي است انساني ـ‬
‫برخاسته ايم و هرگز قصد تجاوز به كشورهاي ديگر را نداريم و مي خواهيم كشورهاي اسالمي در كنار هم با‬
‫تعهد اسالمي به دفاع از حقوق مسلمين و كشورهاي اسالمي در مقابل متجاوزان و متجاسران مانند اسرائيل‬
‫تجاوزگر بايستند‪ ....‬ما صالح تمام كشورها بويژه كشورهاي مجاور و منطقه را در آن مي دانيم كه براي ارزاي‬
‫شهوت بلند پروازي و ماجراجويي صدام و منفعت طلبي و سلطه جويي قدرتهايي كه او را به دام و مهلكه‬
‫انداخته اند خود را به تباهي و هالكت دنيوي و عذاب اليم اخروي مبتال نكنند و با كشوري كه با همه مسلمانان‬
‫جهان مي خواهد دست برادري دهد و اُخوتي كه خداوند عطا فرموده است به رسميت بشناسد و جامع عمل‬
‫پوشد بطور مصالمت آميز رفتار نمايد و از حركت جنون آميز صدام عفلقي و عاقبت امر آن‪ ،‬عبرت بگيرند و‬
‫بدانند كه اگر خداي نخواسته قدرت به دست صدام جاه طلب بيفتد با آنان كمتر از اسرائيل عمل نخواهد كرد و‬
‫آن روز پشيمان خواهند شد كه گرفتار اسرائيل دوم يا بدتر از او شوند‪ 31 " .‬ايشان در سخنراني ‪ 3133/3/34‬بار‬
‫ديگر در مورد جنگ مي فرمايند‪ " :‬و ما كه از اول مي گفتيم كه جنگ با كسي نداريم‪ ،‬ما با همه عالم مي‬
‫خواهيم صلح داشته باشيم‪ ،‬ما اختالفي با كسي نداريم‪ ،‬ما نمي خواهيم برويم كشورگيري كنيم‪ ،‬ما دفاع مي‬
‫كنيم‪ ،‬دفاعي كه اسالم به ما دستور داده‪ ،‬ما تابع اسالم هستيم‪ ،‬هرچه فرموده است عمل مي كنيم‪ .‬اگر فرموده‬
‫بود كه دفاع هم نكنيد ما مي نشستيم سر جايمان‪ ...‬حرف ما يك حرف منطقي صحيح انساني است‪ .‬يك كسي‬
‫كه تجاوز كرده به ما و اين همه خسارات به ما وارد كرده است و در كشور ما هم هست االن هم‪ ،‬خوب حرف‬
‫صحيح ما اين است كه خوب از كشور ما برو‪ .‬متعدي آن است كه در كشور ديگري است‪ ....‬ملت عراق بايد‬
‫متوجه به اين معنا باشد كه اگر چنانچه صدام در عراق باقي بماند آنها را رو به فساد مي كشد‪ ،‬جوانها را رو به‬

‫‪213‬‬
‫همچنين در يك سخنراني كه از سوي آقاي محسن رضايي قبل از آغاز عمليات رمضان‬ ‫فساد مي كشد‪".‬‬
‫صورت گرفته است نقل قول شده كه ايشان گفتند‪ " :‬هنگامي كه عمليات بيت المقدس در حال طرح ريزي‬
‫بود خدمت امام خميني در جماران رفتيم و عنوان كرديم‪ " :‬بايد به خاک عراق وارد شويم‪ ".‬اما امام مخالفت‬
‫كردند و فرمودند‪ " :‬انجام چنين كاري الزم نيست‪ .‬هدف شما اخراج دشمن از خاک ايران بود كه بدان دست‬
‫يافتيد‪ " .‬ما براي ايشان استدالل كرديم كه‪ " :‬براي دفاع از كشور بايد از جايي دفاع و پدافند كنيم كه‬
‫نيروهايمان هر روز نگران حمله دشمن نباشند‪ " .‬امام در پاسخ فرمودند‪ " :‬خوب‪ ،‬اگر موضوع اين است تا‬
‫جايي كه اطمينان هست پيش برويد و در اين مسير هر تعداد از نيروهاي دشمن يا خودي كه كشته شوند مهم‬
‫نيست‪ .‬اين حكمي است كه خداوند آن را معين كرده است‪ .‬البته تنها نگراني من اين است كه شما در جايي‬
‫به هرحال در آن شرايط‪ ،‬مسئله مهم براي‬ ‫‪33‬‬
‫اقدام به پيشروي كنيد كه با مسئله دفاع ارتباطي نداشته باشد‪" .‬‬
‫ايران در آن مرحله زماني آزادسازي سرزمين هاي اشغالي از دست ارتش عراق بود‪.‬‬
‫اخراج گروهی از مردم عراق‬
‫با پايان يافتن عمليات فتح مبين و در سالگرد شهادت آيت اهلل سيد محمدباقر صدر‪ ،‬دولت عراق بيش از هزار‬
‫نفر از مردم عراق را در روز پنج شنبه ‪ 3133/3/31‬از آن كشور اخراج و روانه مرزهاي ايران نمود‪ .‬اين افراد‬
‫‪33‬‬
‫ريشه ايراني داشتند ولي شهروندان عراق بشمار مي رفتند‪ .‬اين اقدام رژيم بعثي با اعتراض ايران مواجه شد‪.‬‬
‫معموالً رژيم عراق پس از هر عمليات موفقيت آميز ايران‪ ،‬اقداماتي را در حمله به مناطق مسكوني و يا تحت‬
‫فشار قرار دادن عراقي هاي ايراني تبار‪ ،‬انجام مي داد‪.‬‬
‫تجهیز عراق به هواپیماهاي میگ ‪51‬‬
‫زمان دقيق تجهيز نيروي هوايي ارتش عراق به هواپيماهاي ميگ ‪ 73‬روسي مشخص نيست ولي آنچه از نوشته‬
‫هاي مقامات سابق ارتش بعثي‪ ،‬مشخص مي گردد اين است كه ارتش عراق پس از عمليات فتح مبين از اين‬
‫هواپيماها جهت كسب اطالعات از فعاليتهاي قواي ايراني استفاده مي كرده است‪ .‬از جمله وفيق السامرايي مي‬
‫گويد‪ " :‬ما كليه منابع اطالعاتي خود را توجيح كرديم تا تحركات بعدي نيروهاي ايراني را در مراقبت دقيق‬
‫خود قرار دهند‪ .‬اولين اطالعاتي كه از طريق هواپيماهاي ميگ ‪ 73‬بدست ما رسيد‪ ،‬هاكي از آن بود كه‬
‫يگانهاي مهندسي در حال آماده سازي راههايي به منظور عبور از كرانه شرقي رود كارون در نقطه جنوبي جاده‬
‫اهواز خرمشهر هستند‪ 32 " .‬از سوي ديگر‪ ،‬دسترسي به آسمان تهران با كمك هواپيماهايي كه بتوانند درارتفاع‬
‫باال و خارج از برد موشكهاي هاگ پرواز نمايند‪ ،‬از اهداف مهم رژيم عراق در دوران جنگ بود‪ .‬با توجه به‬
‫ساختار و تجهيزات شرقي نيروي هوايي عراق‪ ،‬اين كشور سعي مي كرد در مرحله اول نيازمنديهاي تسليحاتي‬
‫خود را از شوروي و يا كشورهاي بلوک شرق تهيه و تأمين نمايد‪.‬‬
‫توسعه روابط ایران و سوریه‬
‫سوريه يكي از كشورهاي عربي بود كه در جريان جنگ جانب ايران را گرفت‪ .‬در اواخر سال ‪ 3133‬سوريه‬
‫طرح بستن خط لوله انتقال نفت عراق به درياي مديترانه از طريق خاک اين كشور را در ازاي دريافت نفت‬

‫‪214‬‬
‫ارزان قيمت از ايران مطرح نمود و دسترسي عراق به بنادر سوريه را نيز منتفي كرد‪ .‬از اين پس هيئتهاي‬
‫مختلف سوري به ايران رفت و آمد مي كردند‪ .‬ايران هم قرار داشتن يك كشور عربي در كنار خود را مانع از‬
‫تالش دولت عراق براي عربي ـ عجمي كردن جنگ مي دانست‪ .‬سوريه تالش داشت تا به خاطر اقدام خود در‬
‫ممانعت از صدور نفت عراق‪ ،‬از ايران يك ميليون تن نفت مجاني و ‪ 1‬ميليون تن نفت خام نيز به قيمت ارزانتر‬
‫دريافت كند‪ .‬بدين منظور يك هيئت سوري به سرپرستي وزير خارجه آن كشور در ‪ 3133/37/77‬به ايران‬
‫وارد شد‪ .‬اين هيئت قرار دادي را به مبلغ ‪ 7‬ميليارد دالر جهت مبادله نفت با كاال منعقد نمود و در هر بشكه‬
‫خريد نفت ‪ 1‬دالر تخفيف گرفت‪ .‬اين تخفيف به خاطر آن بود كه سوريه در زمان انتقال نفت عراق از خاک‬
‫كشورش از طريق لوله‪ ،‬نفت مورد نياز خود را در داخل سرزمين خويش تحويل مي گرفت ولي با خريد نفت‬
‫از ايران بايستي محموله هاي نفتي را از جزيره خارک حمل مي نمود‪ 35.‬البته سوري ها هيچگاه خوش حساب‬
‫نبوده و معموالً پول نفت را پرداخت نمي كردند و تالش داشتند تا آن را به وام تبديل كنند‪ 31.‬با دريافت نفت‬
‫از ايران‪ ،‬بدهي هاي سوريه به ايران به طور مرتب افزايش مي يافت‪ .‬بطوريكه در اوايل فروردين ‪ 3137‬بدهي‬
‫سوريه به ايران بابت خريد نفت ارزان به ‪ 733‬ميليون دالر بالغ شد‪ 33.‬ايران به روابط خود با سوريه اهميت‬
‫فراواني مي داد و به همين دليل امتيازات زيادي به سوريه مي داد‪ .‬سوريه نيز توانسته بود از دريافت وام بي بهره‬
‫و نفت ارزان‪ ،‬سود فراواني را از طريق ايران بدست آورد‪ .‬سوريه توانست يك ميليون تن نفت خام مجاني‬
‫بعنوان جنگ با اسرائيل از ايران دريافت نمايد و ‪ 3‬ميليون بشكه ديگر را نيز با ‪ 7/3‬دالر تخفيف در قيمت هر‬
‫بشكه از ايران بخرد كه البته اين پول را هم به موقع پرداخت نمي كرد‪ .‬اين امتيازات بهايي بود كه ايران براي‬
‫نگهداشتن سوريه در كنار خود در مسئله جنگ و نيز جبران خسارت قطع رابطه سوريه با عراق و همچنين‬
‫‪33‬‬
‫حمايت از مردم فلسطين‪ ،‬مي پرداخت‪.‬‬
‫قطع صدور نفت عراق از طریق سوریه‬
‫با واگذاري نفت ارزان قيمت به سوريه‪ ،‬اين كشور از تاريخ ‪ 3133/3/73‬خط لوله نفت عراق از خاک سوريه‬
‫به درياي مديترانه را بست و جلوي ورود ‪ 7‬قطاري كه خودرو‪ ،‬كاال و آذوقه از تركيه و لبنان به مقصد عراق‬
‫حمل مي كردند‪ ،‬را گرفت‪ .‬به نظر مي رسيد كه شكست فاحش عراق در عمليات فتح مبين بر تصميمات دولت‬
‫هاي عربي تأثير گذار بوده است‪ .‬در همين حال مسئول تداركات سپاه طي سفري به ليبي و سوريه از همكاري‬
‫آنان در تأمين نيازهاي ايران‪ ،‬به مسئولين كشور گزارش داد‪ 37.‬با قطع صدورد نفت عراق از سوريه‪ ،‬عوايد نفتي‬
‫اين كشور كاهش يافت و صادرات نفت آن كشور نيز به ‪ 333‬هزار بشكه در روز محدود گرديد‪ .‬عراق در آن‬
‫ايام توانايي توليد حدود ‪ 7/3‬ميليون بشكه نفت در روز را داشت كه عمده درآمدهاي ناشي از صادرات نفت را‬
‫هزنه جنگ مي كرد‪ .‬عراق در آن زمان يك لوله صدور نفت ديگر از طريق خاک تركيه داشت كه همچنان‬
‫فعال بود‪ .‬البته گاهي اوقات اين لوله نيز مواجه با خرابكاري كردهاي مخالف رژيم بعثي مي شد‪ .‬اين در حالي‬
‫بود كه صادرات نفت از طريق اسكله هاي البكر و االميه هم با مشكالتي مواجه بود‪.‬‬

‫‪215‬‬
 ‫كمك هاي اطالعاتی امریکا به عراق‬
‫پس از شكست ارتش عراق در عمليات فتح مبين‪ ،‬امريكا تصميم گرفت تا از طريق يك كشور عربي از اواخر‬
‫مارس ‪( 3157‬نيمه فروردين ‪ )3133‬كار ارائه اطالعات به ارتش عراق را آغاز نمايد‪ 31.‬تصور امريكا بر آن بود‬
‫كه با كمك اطالعاتي به عراق مي تواند از آزاد سازي سرزمينهاي ايران جلوگيري نموده و عراق را در موضع‬
‫قدرت حفظ نمايد‪ .‬البته از نوع اطالعات ارائه شده به عراق در اين شرايط زماني و تأثير آن در اتخاذ تدابير‬
‫عملياتي از سوي ارتش عراق مشخص نيست‪.‬‬
‫سفر هیئت میانجی سازمان كنفرانس اسالمی به تهران‬
‫هرگاه ايران در جبهه هاي جنگ دست به عمليات موفقيت آميزي مي زد فعاليتهاي مجامع منطقه اي و بين‬
‫المللي براي صلح افزايش مي يافت‪ .‬با روشن شدن شكست عراق در عمليات فتح مبين‪ ،‬آقايان احمد سكوتوره‬
‫رئيس جمهور گينه و حبيب شطي به عنوان هيئت ميانجي سازمان كنفرانس اسالمي در ‪ 3133/3/71‬به تهران‬
‫آمدند‪ .‬اين هيئت پيشنهاد عقب نشيني تدريجي عراق را ارائه كرد ولي مذاكره درباره اروندرود بر اساس‬
‫قرارداد الجزاير را نيز مطرح نمود‪ .‬همچنين پيشنهاد كرد نيروهاي بي طرف به عنوان حائل در دو سوي مرز‬
‫مستقر گردند و كميته اي نيز جهت پيدا كردن متجاوز تشكيل گردد و خسارت جنگ هم بر همين اساس‬
‫پرداخت شود‪ .‬اين در حالي بود كه انتظارات باالي مردم و رزمندگان اينگونه پيشنهادها را به استهزا مي گرفتند‬
‫و عقب نشيني فوري و با قيد و شرط را نيز كافي نمي دانستند‪ .‬آنها به مسئوالن جنگ انتقاد داشتند كه چرا‬
‫نيروهاي ايران فوراً وارد خاک عراق نمي شوند‪ .‬به هر حال ايران در مورد پيشنهادات هيئت ميانجي بر اين باور‬
‫بود كه مذاكره درباره اروند رود نيازي نيست زيرا همه چيز در معاهده الجزاير مشخص است‪ .‬همچنين ايران‬
‫حضور نيروهاي بي طرف را در داخل خاک خود نمي پذيرفت و متجاوز نيز مشخص و دولت عراق بايستي‬
‫خسارات را مي پرداخت‪ .‬اين هيئت در اين سفر متوجه شد كه بدون دادن امتيازات روشن و بزرگ‪ ،‬پذيرش‬
‫آتش بس براي مسئولين ايراني دشوار است‪ .‬ديدگاه امام خميني راجع به جنگ نيز براي آنها مشخص بود و‬
‫اختيار جنگ و صلح در ايران در دست ايشان بود‪ .‬از سوي ديگر خانواده هاي شهدا نيز پيغام مي دادند كه‬
‫ايثارگران آماده پذيرش آتش بس نيستند و خون بهاي شهيدان‪ ،‬حاكميت اسالم در عراق است‪ 34.‬رفت و آمد‬
‫هيئت هاي صلح ثمر چنداني نداشت ‪،‬فقط اين امكان را براي ايران بوجود مي آورد كه نظراتش را مطرح كرده‬
‫و افكار عمومي را در مورد شرايط ايران براي خاتمه جنگ توجيه نمايد‪ .‬شرايط ايران براي صلح در آن زمان‬
‫اين بود كه متجاوز بدون قيد وشرط غرامت ايران را پرداخت كند و آوارگان عراقي‪ 33‬به كشورشان باز گردند‬
‫‪33‬‬
‫وسپس متجاوز محكوم گردد‪.‬‬
‫ایجاد روابط گرم با كره شمالی‬
‫گرچه در سالهاي اوليه پيروزي انقالب ديدگاه خوبي نسبت به كره شمالي بدليل عقيده الحادي و حاكميت‬
‫كمونيستي در آن كشور‪ ،‬وجود نداشت و حتي گروهي از نمايندگان مجلس مخالف سفر وزير خارجه ايران در‬
‫اواخر فروردين سال ‪ 3133‬به پيونگ يانگ به مناسبت هفتادمين سال تولد كيم ايل سونگ رهبر كره شمالي‬

‫‪216‬‬
‫بودند ولي نيازهاي جنگ موجب شد تا آرام آرام روابط با اين كشور توسعه يابد‪ .‬با توجه به اين موضع نخست‬
‫وزير كره شمالي در ‪ 3133/7/3‬در رأس يك هيئت ‪ 33‬نفره سياسي‪ ،‬نظامي و اقتصادي به ايران آمد‪ .‬كره‬
‫پيشنهاد داشت تا در مقابل فروش تسليحات و تجهيزات نظامي و ساير كاالها‪ ،‬از ايران نفت دريافت نمايد‪ 32.‬از‬
‫اين هنگام بود كه ايران بسياري از نيازمنديهاي خود از جمله لباس هاي رزمندگان را از اين كشور تأمين مي‬
‫كردند‪ .‬در ادامه توسعه روابط بين دو كشور در ‪ 3133/2/74‬رئيس مجلس كره شمالي به تهران سفر كرد‪ .‬كره‬
‫شمالي بدنبال آن بود كه حمايت هاي ايران را در سياست هايش را درباره كره جنوبي جلب نمايد و از نفت‬
‫ارزان ايران نيز استفاده نمايد و بازار مطمئني براي تسليحات ساخت خود‪ ،‬فراهم آورد‪ .‬معموالً كره شمالي به‬
‫موقع نفت مورد نياز خود را از ايران دريافت مي كرد ولي گاهي اوقات به قراردادهاي خود در زمان مقرر عمل‬
‫نمي كرد‪ 35.‬روابط كره شمالي با ايران‪ ،‬از نظر اقتصادي كمك بزرگي به آن كشور نسبتاً فقير بود‪.‬‬
‫تکمیل آزادسازي خوزستان‬
‫با پايان يافتن عمليات فتح مبين‪ ،‬مسئله مهم و اساسي تكميل آزادسازي استان خوزستان از دست ارتش متجاوز‬
‫عراق بود‪ .‬هنوز بيش از ‪ 3‬هزار كيلومتر مربع از سرزمين هاي ايران در جنوب كشور در اشغال نظاميان عراقي‬
‫قرار داشت‪ .‬شهرهاي خرمشهر‪ ،‬هويزه و نيز پادگان حميديه در تصرف ارتش عراق بود‪ .‬شهرهاي اهواز‪،‬‬
‫سوسنگرد و حميديه نيز در زير آتش هاي دوربرد توپخانه دشمن‪ ،‬قرار داشتند‪ .‬هنوز قواي اسالم به تمام خطوط‬
‫مرزي در استان خوزستان نرسيده بودند‪ .‬بنابراين تالش ها و انجام عمليات براي پايان دادن به حضور ارتش‬
‫متجاوز بعثي در سرزمين هاي استان خوزستان و آزاد سازي تمام شهرها و روستاهاي آن بايستي ادامه مي‬
‫يافت‪ .‬بدين منظور جهت دسترسي به اهداف فوق‪ ،‬عمليات بيت المقدس طرح ريزي گرديد‪ .‬اين اهداف براي‬
‫همه فرماندهان در سطوح مختلف و نيز براي همه رزمندگان شركت كننده در عمليات‪ ،‬روشن و گويا بود‪.‬‬
‫عمليات بيت المقدس مي توانست ضمن آزادسازي تمام سرزمين هاي استان خوزستان‪ ،‬راه را براي دفع تجاوز‬
‫ارتش عراق و بازپس گيري تمام خاک كشور در جنوب و غرب ايران‪ ،‬از دست نظاميان بعثي‪ ،‬هموار نمايد‪.‬‬
‫‪31‬‬
‫بنابراين تمام قدرت جنگي ايران براي تحقق اين اهداف‪ ،‬وارد عمل شد‪.‬‬
‫سیر طرح ریزي عملیات بیت المقدس‬
‫پس از پايان يافتن عمليات فتح مبين بالفاصله برنامه ريزي و تالش ها براي طرح ريزي و اجراي عمليات بيت‬
‫المقدس آغاز شد‪ .‬تقريباً در روز ‪ 5‬فروردين سال ‪ ،3133‬نبردهاي عمليات فتح مبين به اتمام رسيد و عمالً طرح‬
‫ريزي عمليات بيت المقدس از سوي گروه طرح ريزي سپاه و ارتش آغاز گرديد البته به موازات آماده شدن‬
‫براي عمليات فتح مبين‪ ،‬يك قرارگاه از سپاه‪ ،‬مسئوليت شناسايي و كسب اطالعات از دشمن و نيز برنامه ريزي‬
‫اوليه براي طرح ريزي عمليات بيت المقدس را با كمك يك گروه طرح ريزي از قرارگاه كربالي ارتش بر‬
‫عهده گرفته و نيروهاي خود را در اين منطقه مستقر كرده بود تا بتواند از فرصت كافي براي انجام اقدامات‬
‫مقدماتي‪ ،‬برخوردار باشد‪ .‬با اتمام عمليات فتح مبين‪ ،‬اولين جلسه فرماندهان سپاه و ارتش در تاريخ ‪3133/3/33‬‬
‫انجام شد تا بررسي شود كه چگونه بايستي به منطقه عملياتي بيت المقدس كه وسعت آن بيش از نيمي از‬

‫‪217‬‬
‫سرزمين لبنان بود‪ ،‬حمله نموده و قواي دشمن را در آن منهدم كرده و تار و مار نمايند‪ .‬البته قبل از آغاز‬
‫عمليات فتح مبين‪ ،‬كارِ كسب اطالعات و شناسايي بر روي نحوه آرايش و استقرار قواي دشمن در اين منطقه‬
‫انجام شده بود و راهكارهاي مختلف براي طرح ريزي عملياتي موفق‪ ،‬مورد مطالعه و بررسي قرار گرفته بود‪ .‬دو‬
‫گروه طرح ريزي جداگانه از سپاه و ارتش‪ ،‬نزديك بيست روز پس از عمليات فتح مبين برنامه ريزي هاي خود‬
‫را انجام داده و طرح هاي عملياتي مورد نظر خويش را آماده كردند‪ .‬آنگاه اعضاي اين دو گروه طرح ريزي‪،‬‬
‫در قرارگاه مركزي و مشترک ارتش و سپاه كه به اسم قرارگاه كربال‪ ،‬نامگذاري شده بود‪ ،‬حاضر شده و در‬
‫حضور فرمانده كل سپاه و فرمانده نيروي زميني ارتش‪ ،‬طرح ها و پيشنهادات خود در مورد انتخاب راهكار‬
‫بهينه‪ ،‬را مطرح كردند‪ .‬دو راهكار مقدماتي و اصولي در جلسات هم انديشي و نشست هاي طرح ريزي‬
‫مشترک‪،‬به شرح ذيل ارائه گرديد‪:‬‬
‫الف‪ -‬حمله از جاده اهواز – خرمشهر‬
‫راهكار اول‪ ،‬انجام تك اصلي از محور شمال به جنوب منطقه عملياتي از طريق عبور از جاده اهواز‪-‬خرمشهر و‬
‫همچنين عبور از رودخانه كرخه كور بود‪ .‬بر اساس اين راهكار‪ ،‬استفاده از جاده مواصالتي اهواز‪ -‬خرمشهر به‬
‫عنوان محور تالش اصلي و بكارگيري عمده قوا محسوب مي شد‪ .‬همچنين حمله به مواضع دشمن با اتكا بر‬
‫يك معبر زميني مطمئن و عبور از رودخانه كارون در منطقه بين دريسه و سلمانيه به عنوان تالش پشتيباني در‬
‫نظر گرفته شده بود‪ .‬عمده دليل تنظيم و ارائه اين راهكار آن بود كه با تكيه بر جاده اهواز‪ -‬خرمشهر‪ ،‬امكان‬
‫استفاده از خطوط مواصالتي مطمئني براي انتقال عمده قوا به سمت مواضع دشمن‪ ،‬وجود داشت‪ .‬بنابراين‬
‫رزمندگان و يگانهاي عمل كننده از عقبه مناسبي برخوردار بودند‪ .‬اما در مسير اين محور‪ ،‬ارتش عراق‬
‫استحكامات و موانع فراواني ايجاد كرده بود و شكستن خط اول دفاعي دشمن به سختي و به زحمت امكان پذير‬
‫بود ‪ .‬از سوي ديگر حركت ستوني نيروها از طريق جاده اهواز‪ -‬خرمشهر با توجه به سه بريدگي بزرگ كه از‬
‫سوي ارتش بعثي ايجاد شده بود و همچنين موانع مصنوعي زيادي كه در جلوي مواضع مستحكم يگان هاي‬
‫دشمن‪ ،‬احداث گرديده بود‪ ،‬راهكار عملي و اقدام سرنوشت سازي نبود كه زياد روي آن فكر شود‪ .‬ولي اين‬
‫راهكار يكي از چند راهكارهايي بود كه از سوي ستاد مشترک ارتش از تهران به نيروي زميني ارتش پيشنهاد‬
‫شده بود تا بر روي آن فكر شود‪ .‬البته در همان نامه ارسالي از سوي ستاد مشترک ارتش به معايب اين راهكار‬
‫اشاره شده بود‪ .‬بكارگيري اين راهكار‪ ،‬مستلزم اجراي يك آتش تهيه سنگين و استفاده از قدرت برتر و وجود‬
‫يگان هاي زرهي براي حمله مؤثر به خطوط مستحكم ارتش بعثي بود‪ .‬اين راه كار پيشنهادي با توجه به آنكه‬
‫يك تك جبهه اي را به ارمغان مي آورد و رزمندگان اسالم مي بايستي با نقاط قوت و جبهه مستحكم دشمن‬
‫بجنگند‪ ،‬رد شد‪ .‬زيرا از يك سو فاصله ي مواضع نيروهاي خودي از مسير اين جاده تا رسيدن به خرمشهر‬
‫حدود ‪ 333‬كيلومتر مي شد و از سويي ديگر عمده قواي دشمن در حاشيه جنوبي رودخانه كرخه كور‪ ،‬مستقر‬
‫شده بودند و چسبيدن مواضع يگان هاي دشمن در كنار ساحل رودخانه كرخه كور‪ ،‬عبور از آن را غير ممكن‬
‫مي ساخت‪ .‬همچنين لشكر هاي ‪ 3‬و ‪ 3‬زرهي و مكانيزه ارتش بعثي كه ستون فقرات قدرت دفاعي دشمن در‬

‫‪218‬‬
‫جلوي اهواز محسوب مي شدند نيز در اين منطقه گسترش يافته و مواضع مستحكمي براي دفاع مطمئن‪ ،‬احداث‬
‫كرده بودند‪ .‬از طرف ديگر تصور ارتش بعثي بر اين بود كه تالش اصلي تهاجم قواي اسالم از مسير اين جاده‬
‫خ واهد بود و بنابراين اين جبهه را با اقدامات مهندسي و با استفاده از ميادين مين متعدد و ايجاد موانع مناسب‪،‬‬
‫مستحكم ساخته بود‪ .‬براساس اين راه كار‪ ،‬عمده قوا بايستي از طريق جاده اهواز‪ -‬خرمشهر وارد عمل مي شدند‬
‫و عبور از رودخانه كارون در حد فاصل بين دريسه تا سلمانيه كه فاصله نسبتاً زيادي از شهر اهواز داشت‪،‬‬
‫صورت مي گرفت‪ .‬در اين راه كار‪ ،‬عبور از رودخانه كارون با خطر پذيري كمتر و دستاورد پايين تر صورت‬
‫مي گرفت‪ .‬اين راه كار تا حدودي‪ ،‬مثل عمليات هويزه بود كه قبالً ارتش آن را در سال ‪ 3131‬انجام داده و با‬
‫ناكامي مواجه شده بود‪ .‬البته وضعيت و موقعيت اين دو عمليات با هم تفاوت زيادي دارند‪ .‬اشكال اين راه كار‬
‫اين بود كه هم‪ ،‬بخشي از نيروهاي رزمنده‪ ،‬بايستي اقدام به تك جبهه اي عليه مواضع دشمن مي كردند و هم به‬
‫دليل استعداد كمي كه براي نيروهاي عبور كننده از رودخانه‪ ،‬در نظر گرفته شده بود‪ ،‬دشمن مي توانست آنها‬
‫را به سرعت به عقب براند‪ .‬بنابراين به دليل اشكاالت فوق‪ ،‬در همان روزهاي اول اين راهكار مقدماتي مورد‬
‫بررسي و در نهايت از سوي گروه هاي طرح ريزي و فرماندهان قرارگاه‪ ،‬رد شد و قرار شد تا بر روي راهكار‬
‫عبور از رودخانه كارون فكر شود‪.‬‬
‫ب‪ -‬عبور عمده قوا از رودخانه كارون‬
‫راهكار مقدماتي دوم‪ ،‬انجام تك اصلي از شرق به غرب منطقه عملياتي با عبور عمده قوا از رودخانه كارون در‬
‫حد فاصل آبگرفتگي شمال تا سلمانيه‪ ،‬پيش بيني شده بود‪ .‬بر اين اساس‪ ،‬يگان هاي عملياتي در منطقه بين‬
‫دريسه تا سلمانيه به عنوان تالش اصلي و با تاكتيك " هجوم انبوه "‪ ،‬از رودخانه كارون عبور كرده و حمله از‬
‫منطقه جنوب غربي اهواز به عنوان تالش پشتيباني‪ ،‬تلقي مي شد‪ .‬براساس اين راهكار مهم ترين مسئله‪ ،‬تأمين‬
‫پل هاي شناور تعجيلي مورد نياز بود كه كمبود پل و سطحه هاي شناور‪ ،‬مسئله ساز شد‪ .‬در اين راهكار‪ ،‬عبور‬
‫عمده قوا از رودخانه كارون و از ناحيه شمال شرقي خرمشهر و تا حدودي در نزديكي هاي آن شهر صورت‬
‫مي گرفت و كاري فوق العاده مهم و همراه با خطر پذيري فراوان بود ولي در عين حال راه كاري ابتكاري و‬
‫ارزشمند و با دستاورد هاي باال پيش بيني مي شد‪ .‬اين راه كار كه بسيار مورد توجه قرار گرفت و در نهايت به‬
‫تصويب رسيده و به اجرا درآمد‪ ،‬با اين استدالل پذيرفته شد كه شناسايي هاي صورت گرفته و اطالعات كسب‬
‫شده از دشمن‪ ،‬نشان مي داد كه ضعيف ترين منطقه استقرار قواي دشمن در فضايي بين هالوب تا دارخوين در‬
‫غرب رودخانه كارون مي باشد‪ .‬فرمانده سپاه و گروه طرح ريزي مشترک به اين نتيجه رسيده بودند كه اين‬
‫منطقه‪ ،‬مركز تعادل و نقطه كانوني ضعف دشمن و قلب منطقه عملياتي بيت المقدس است و اگر نيروهاي‬
‫رزمنده به اين منطقه دسترسي پيدا كنند‪ ،‬موفق خواهند شد تا بين نيروهاي شمال و جنوب ارتش بعثي فاصله‬
‫انداخته و كمر دشمن را بشكنند‪ .‬منطقه مورد نظر از ايستگاه حسينيه تا مرز بين المللي از يك سو و از آنجا تا‬
‫نقطه مرزي كوشك از سوي ديگر بود‪ ،‬كه ذوزنقه اي به وسعت حدود ‪ 333‬كيلومتر مربع را تشكيل مي داد‪.‬‬
‫دسترسي به اين منطقه مي توانست مشكالت اساسي زير را براي ارتش بعثي ايجاد كند‪ :‬اول آنكه قواي اسالم بر‬

‫‪219‬‬
‫خالف آرايش و موضع گيري دشمن و به نوعي از طريق پهلو و جناح يگان هاي ارتش بعثي وارد عمل شده و‬
‫به عقبه هاي لشكر هاي ‪ 3‬و‪ 3‬دشمن نزديك مي شدند و با ادامه پيشروي دشمن احساس مي كرد كه اين دو‬
‫لشكر مهم در محاصره رزمندگان اسالم قرار خواهند گرفت‪ .‬دوم آنكه حركت يگان هاي سپاه و ارتش به‬
‫سمت مرز بين المللي‪ ،‬اين تصور را در دشمن پديد مي آورد كه ممكن است ادامه تك قواي اسالم به سمت‬
‫نشوه و بصره باشد و بنابراين دومين شهر بزرگ عراق در معرض خطر جدي قرار خواهد گرفت‪ .‬سوم اينكه‬
‫دشمن احساس مي كرد كه با ادامه عمليات‪ ،‬خرمشهر را از دست خواهد داد و آرايش پدافندي ارتش بعثي در‬
‫شرق و شمال اين شهر‪ ،‬بي اثر خواهد شد‪ .‬بنابراين‪ ،‬به نظر مي رسيد كه در نهايت دشمن با چنين نگراني هايي‬
‫دچار ترديد و ابهام خواهد شد‪ .‬با چنين داليلي‪ ،‬اين راهكار براي تهاجم به مواضع دشمن مورد انتخاب و تصميم‬
‫گيري واقع شد و تمام تالش ها و برنامه ريزي ها براي استفاده از آن‪ ،‬صورت گرفت‪.‬‬
‫عملیات بیت المقدس‬
‫در چهلمين روز از بهار سال ‪ 3133‬و پس از گذشت حدود يك ماه از پايان عمليات فتح مبين‪ ،‬در حالي كه‬
‫هنوز خستگي جسمي رزمندگان شركت كننده در اين نبرد‪ ،‬برطرف نشده و آسيب هاي تجهيزاتي ناشي از اين‬
‫عمليات‪ ،‬ترميم نشده بود‪ ،‬به منظور فرصت ندادن به ارتش عراق‪ ،‬بزرگ ترين تهاجم قواي اسالم به منظور پايان‬
‫دادن به اشغال خوزستان از سوي ارتش بعثي صدام‪ ،‬آغاز گرديد‪ .‬اين عمليات كه در دومين سال حمله ارتش‬
‫بعثي عراق به خاک ايران عزيز‪ ،‬انجام شد و حدود ‪ 73‬روز به طول انجاميد‪ ،‬عالوه بر آنكه حدود ‪ 3‬هزار و ‪433‬‬
‫كيلومتر مربع از سرزمين هاي جنوب استان خوزستان را از لوث وجود قواي دشمن پاک كرد‪ ،‬به بزرگ ترين‬
‫موفقيت قواي ايران در دوران جنگ تحميلي تبديل شد‪ ،‬زيرا كه توانست خرمشهر را پس از ‪ 323‬روز اشغال‪،‬‬
‫آزاد نموده و پرچم جمهوري اسالمي را بر باالي گلدسته مسجد جامع آن شهر خونين‪ ،‬به اهتزاز در آورد‪.‬‬
‫عمليات بيت المقدس يكي از گسترده ترين و با ارزش ترين عمليات هاي دوران دفاع مقدس و يكي از دوازده‬
‫عمليات بزرگ و مؤثر ايران در طول ‪ 5‬سال دفاع مقدس بوده است‪ .‬هر مرحله از عمليات بيت المقدس در‬
‫مقايسه با عمليات هايي مثل ثامن االئمه و طريق القدس‪ ،‬خود يك عمليات بزرگ بود‪.‬‬
‫محدوده منطقه عملیاتی بیت المقدس‬
‫منطقه عمليات كربالي ‪ 1‬كه به نام بيت المقدس خوانده شد‪ ،‬فضايي است هموار بين شهرهاي اهواز و خرمشهر‬
‫تا منطقه مرزي ب ين دو كشور ايران و عراق كه از سه جهت‪ ،‬در محاصره موانع طبيعي مثل رودخانه ها و هور‬
‫الهويزه قرار داشته و از سوي ديگر محدود به مرز بين المللي بود‪ .‬در شمال منطقه عملياتي‪ ،‬رودخانه نيسان‬
‫امتداد يافته و به رودخانه كرخه كور مي رسيد‪ .‬در شرق آن رودخانه عريض كارون قرار داشت‪ .‬از سمت‬
‫جنوب به اروند رود مي رسيد و سمت غرب آن هم هور هويزه قرار داشت‪ .‬در بعضي از نقاط جبهه كه‬
‫رودخانه و يا موانع طبيعي وجود نداشت‪ ،‬مثل منطقه بين جاده اهواز‪ -‬خرمشهر تا رودخانه كارون در نزديكي‬
‫هاي پادگان حميد و روستاي سيد عبود تا جبهه شمالي جنوب اهواز نيز‪ ،‬آب گرفتگي هايي به منظور‬
‫جلوگيري از پيش روي هاي بيشتر دشمن‪ ،‬در اوايل تهاجم قواي ارتش بعثي به سمت اهواز‪ ،‬ايجاد شده بود كه‬

‫‪221‬‬
‫پس از عمليات فتح المبين‪ ،‬دشمن به منظور تقويت موانع خود‪ ،‬بر ميزان و حجم اين آبگرفتگي افزود‪ .‬بنابراين‬
‫در چنين شرايطي‪ ،‬آبگرفتگي فوق به عنوان يك مانع طبيعي بزرگ براي نيروهاي دشمن به حساب مي آمد و‬
‫عبور از آن را براي نيروهاي خودي غيرممكن مي ساخت‪ .‬پس عمالً يگان هاي دشمن در پشت اين موانع‬
‫طبيعي و چنين رودخانه هايي استقرار يافته و آرايش گرفته بودند‪ .‬چنين شرايطي موجب شده بود تا براي حمله‬
‫به مواضع دشمن‪ ،‬عبور از اين دو مانع آبي و طبيعي‪ ،‬يكي از الزامات طرح ريزي عمليات باشد‪ .‬با توجه به‬
‫اينكه تا زمان آغاز عمليات بيت المقدس‪ ،‬قواي دشمن حدود ‪ 73‬ماه در اين اراضي مستقر بودند‪ ،‬بنابراين زمان‬
‫كافي براي احداث استحكامات و سنگرهاي مناسب و نيز ايجاد موانع مصنوعي از قبيل گسترش ميدان هاي مين‬
‫متعدد و متنوع و نيز برپايي سيم خاردارهاي حلقوي و رشته اي‪ ،‬در اختيار يگان هاي دشمن قرار گرفته بود‪.‬‬
‫بنابراين براي طرح ريزي عمليات‪ ،‬مي بايستي عبور از اين موانع طبيعي و مصنوعي به طور همزمان مدّ نظر قرار‬
‫گيرند‪ .‬البته ميزان موانع مص نوعي ايجاد شده از سوي دشمن در همه خطوط جبهه ها‪ ،‬يكسان نبود‪ ،‬بلكه در‬
‫برخي از مواضع پدافندي مثل روبه روي اهواز و اطراف كرخه كور‪ ،‬داراي قوت و شدت بيشتري بود و در‬
‫بعضي از جاها مثل اطراف كارون از شدت كمتري برخوردار بود‪ .‬دشمن در ساحل رودخانه كرخه كور به‬
‫رودخانه چسبيده بود و عرض رودخانه كارون بيش از آن بود كه امكان فعاليت را در غرب آن به نيروهاي‬
‫خودي بدهد‪ .‬زمين اين منطقه عملياتي صاف و كم عارضه بوده و به صورت دشت وسيعي است كه براي‬
‫واحدهاي زرهي و مكانيزه دشمن‪ ،‬بسيار مساعد و مناسب بوده و قدرت مانور وي را افزايش مي داد‪ .‬از سوي‬
‫ديگر اين منطقه براي نيروهاي خودي كه عمدتاً متكي به يگان هاي پياده بودند‪ ،‬شرايط نامساعدي را فراهم مي‬
‫كرد‪ .‬بنابراين مي توان گفت كه شرايط زمين به نفع دشمن و عليه توان نيروهاي خودي‪ ،‬عمل مي كرد‪.‬‬
‫اسم گذاري عملیات‬
‫معموالً براي انجام هر عملياتي در دوران جنگ‪ ،‬اسمي براي آن انتخاب مي شد‪ .‬در مرحله طرح ريزي‪ ،‬نام اين‬
‫عمليات‪ ،‬كربالي ‪ 1‬بود ولي با شروع عمليات به اسم بيت المقدس نامگذاري شد‪ .‬انتخاب اين اسم‪ ،‬متناسب با‬
‫شرايط زماني و اهداف آن عمليات و همچنين پيش بيني نتايج آن بود‪ .‬يكي از داليل انتخاب اين نام‪ ،‬آن بود‬
‫كه براي رسيدن به خط دفاعي مطمئن‪ ،‬ادامه عمليات تا رسيدن به ساحل شط العرب در داخل خاک عراق‬
‫ضروري مي نمود و رزمندگان اسالم مي خواستند با انتخاب اين اسم‪،‬عالقه خود را به قدس شريف نشان دهند‪.‬‬
‫از سوي ديگر برخي از تحليل گران معتقد بودند كه ممكن است همزمان با انجام اين عمليات‪ ،‬ارتش رژيم‬
‫صهيونيستي به خاک كشور لبنان حمله نمايد‪ .‬بنابراين اسم اين عمليات به گونه اي انتخاب شد كه بيانگر آرمان‬
‫هاي جمهوري اسالمي در دفاع از قدس شريف و مردم فلسطين باشد‪.‬‬
‫هشیاري و استعداد وگسترش ارتش عراق‬
‫ارتش عراق مطمئن بود كه منطقه عملياتي بعدي نيروهاي ايراني در سمت جنوب اهواز و براي آزادسازي‬
‫خرمشهر است‪ .‬با كمك هواپيماهاي ميگ ‪ ،73‬بطور مرتب از منطقه عكسبرداري هوايي صورت مي گرفت و‬
‫با عمليات گشتي هوايي‪ ،‬شناساييهاي الزم از مواضع و مراكز تجمع نيروهاي خودي انجام مي شد‪ .‬بنابر گفته‬

‫‪221‬‬
‫مسئولين اطالعاتي ارتش عراق‪ ،‬پيگيري تحركات نيروهاي منظم يعني ارتش ايران بسيار آسان بود زيرا‬
‫لشكرها و تيپهاي ارتش معموالً از روش مشخصي و تا آنجا كه مي شد از خودروهاي نظامي براي جابجايي‬
‫استفاده مي كردند و از ابزار مخابراتي و همچنين فعاليتهاي ستادي بصورت گسترده اي بهره برداري به عمل مي‬
‫آوردند‪ .‬اين در حالي بود كه دستيابي به اطالعات درباره تحركات نيروهاي سپاه پاسداران با دشواري و‬
‫پيچيدگي همراه بود‪ .‬زيرا اين نيروها در تحركاتشان از خودروهاي غير نظامي و ديگر وسايل استفاده مي‬
‫كردند‪ .‬كار جابجايي با سرعت زياد همراه بود و آمادگي يك لشكر سپاه با حدود ‪ 3‬هزار رزمنده در جبهه‬
‫مستلزم اقدامات اداري زيادي نبود‪ .‬ارتش عراق در موارد متعددي از طريق نيروهاي ارتش و يا ديگر راههاي‬
‫ويژه اطالعاتي‪ ،‬اطالعات مورد نياز را بدست مي آوردند و به سرعت مي توانستند روشهاي سپاه در حمله ها و‬
‫محورهاي عملياتي آنها را شناسائي كنند‪ .‬بخش اطالعات ارتش عراق كانون اصلي خطر را تشخيص داده بود‪.‬‬
‫نيروهاي ايراني قصد داشتند دست به عمليات عبور اصلي از منطقه هالوب در شمال دارخوئن بزنند و آنگاه‬
‫حمله خود را به طرف غرب و بسوي محور جاده خرمشهر ـ اهواز گسترش دهند‪ .‬سپس پيشروي خود را به‬
‫سمت مرزهاي بين المللي ادامه دهند و محور ديگري در پشت نيروهاي مدافع عراقي در شهر خرمشهر باز‬
‫نمايند‪ 23.‬تا قبل از آغاز عمليات بيت المقدس‪ ،‬اين منطقه تحت امر سپاه سوم ارتش بعثي قرار داشته و يگان‬
‫هاي آن به شرح ذيل در منطقه موضع گرفته بودند‪:‬‬
‫الف‪ -‬لشكر ‪ 3‬زرهي از جنوب رودخانه كرخه كور تا شهر هويزه‬
‫ب‪ -‬لشكر ‪ 3‬مكانيزه از غرب اهواز تا روستاي سيد عبود‬
‫ج‪ -‬لشكر ‪ 33‬پياده از سيد عبود تا خرمشهر‬
‫د‪ -‬لشكر ‪ 33‬پياده در جنوب اروند رود و در ضلع جنوبي خرمشهر‬
‫عالوه بر لشكر هاي فوق كه در خط مقدم استقرار داشتند‪ ،‬لشكرهاي ‪ 1‬زرهي در شمال شهر خرمشهر و ‪37‬‬
‫زرهي و ‪ 1‬زرهي و ‪ 2‬پياده و همچنين تيپ ‪ 33‬زرهي گارد جمهوري به همراه ‪ 33‬تيپ ديگر از جمله تيپ‬
‫هاي ‪ 333 ،333 ،432، 331 ،17 ،13‬و‪ ...‬هم در احتياط قرار گرفته بودند‪ .‬در مجموع حدود ‪ 33‬تيپ زرهي‪3 ،‬‬
‫تيپ مكانيزه‪ 32 ،‬تيپ پياده‪ 2 ،‬گردان كماندويي و واحدهايي از ارتش خلقي در طي عمليات بيت المقدس‪ ،‬در‬
‫برابر رزمندگان اسالم قرار گرفتند‪ .‬البته اين يگان ها به صورت همزمان در منطقه عملياتي حضور نداشتند‪ ،‬بلكه‬
‫به مرور و در طول زمان عمليات در جبهه هاي مختلف منطقه عملياتي حضور يافته و از سوي دشمن بكارگيري‬
‫شده اند‪ .‬پس مي توان گفت كه دشمن در اين منطقه در حدود ‪ 43‬گردان زرهي و نيز ‪ 15‬گردان مكانيزه كه‬
‫هر گردان از حدود ‪ 14‬دستگاه تانك يا نفربر تشكيل شده بود و نيز ‪ 43‬گردان پياده و ‪ 13‬گردان توپخانه‬
‫صحرايي‪ ،‬در اختيار داشته است‪ .‬بنابراين حدود ‪ 7233‬دستگاه تانك و نفربر و نزديك به ‪ 43333‬نفر نيروي‬
‫پياده و ‪ 333‬قبضه توپ از سوي دشمن در اين منطقه گسترش يافته بود‪.‬‬
‫تدابیر پدافندي ارتش بعثی‬
‫از آنجا كه از مدتها قبل ارتش عراق‪ ،‬سمت اصلي تهاجم نيروهاي ايراني را از مسير جاده اهواز‪ -‬خرمشهر‪،‬‬

‫‪222‬‬
‫پيش بيني كرده بود‪ ،‬بنابراين دو لشكر پر قدرت ‪ 3‬مكانيزه و ‪ 3‬زرهي را در منطقه جنوب غربي اهواز و مسير‬
‫جاده اهواز‪ -‬خرمشهر و در دشت جفير آرايش داده بود و با كمك آبگرفتگي موجود و طرح ريزي آتش انبوه‬
‫توپخانه و نيز ايجاد استحكامات قوي و پيش بيني يگانهاي احتياط به پدافند از اين منطقه مي پرداخت‪ .‬دشمن‬
‫براي پدافند از ضلع شرقي نيروهاي خود در امتداد رودخانه كارون‪ ،‬با تصور عدم امكان انجام تالش اصلي‬
‫تهاجم قواي ايراني از اين منطقه‪ ،‬تنها به استقرار يگانهاي پوششي و تأميني در فضاي بين رودخانه كارون و‬
‫جاده اهواز‪ -‬خرمشهر‪ ،‬اكتفا كرده و احتياط هاي متحركي را براي مقابله با هرگونه حادثه اي در كنار جاده‬
‫اهواز‪ -‬خرمشهر پيش بيني كرده بود‪ .‬سپاه سوم ارتش عراق با تصور اينكه امكان عبور عمده قوا از رودخانه‬
‫كارون‪ ،‬با مشكالت فراواني روبه رو است‪ ،‬بنابراين چنانچه واحدهايي از رزمندگان اسالم از اين رودخانه عبور‬
‫نمايند‪ ،‬بايد اجازه داد كه پس از رسيدن به منطقه‪ ،‬آنها را با يگان هاي متحرک مانوري‪ ،‬منهدم نمود تا هم در‬
‫استقرار يگان ها صرفه جويي گردد و هم انهدام بيشتري صورت گيرد‪ .‬بنابراين دشمن‪ ،‬خط اصلي دفاعي خود‬
‫را در كنار ساحل رودخانه كارون‪ ،‬قرار نداده بود‪ .‬اگر نيروهاي دشمن‪ ،‬مواضع خود را در كنار ساحل رودخانه‬
‫كارون قرار مي دادند و به طور كامل به رودخانه‪ ،‬مي چسبيدند‪ ،‬عبور از رودخانه بسيار مشكل مي شد زيرا‬
‫بايستي عالوه بر عبور از مانع طبيعي رودخانه كارون‪ ،‬با يگان هاي دشمن كه مسلط بر رودخانه بودند هم‪،‬‬
‫جنگ تمام عياري صورت مي گرفت‪ .‬در واقع مي توان گفت ‪ ،‬دشمن دچار اشتباه و غفلت تاكتيكي در‬
‫آرايش نيروهاي خود در كنار ساحل رودخانه كارون شده بود و اين فرصت مناسبي را به طراحان عمليات‬
‫براي بهره گيري از اين ضعف بزرگ دشمن داد‪ 23.‬سپاه سوم ارتش عراق مهمترين تدابير دفاعي را براي‬
‫خرمشهر در نظر گرفته بود و با تمام توان و قوا‪،‬از اين شهر حفاظت مي كرد‪ .‬ارتش عراق يك پدافند ‪353‬‬
‫درجه اي را از سمت شرق و شمال شهر با رده هاي دفاعي متعدد پيش بيني كرده بود‪ .‬ارتش بعثي با تخريب‬
‫برخي از خانه هاي مسكوني مردم در ضلع شرقي و شمالي اين شهر يك رده دفاعي براي نيروهاي خود ايجاد‬
‫كرده بود‪ .‬مقاومت در خرمشهر و نگهداري اين شهر در هر شرايطي‪ ،‬از راهبردهاي اساسي فرماندهي سپاه سوم‬
‫ارتش بعثي بود‪.‬با مطمئن شدن عراق از برنامه ايران براي آزادسازي خرمشهر‪ ،‬از دو هفته قبل از آغاز عمليات‬
‫بيت المقدس‪ ،‬شروع به ميله كوبي و نصب موانع عمودي در ميدان گمرک براي مقابله با عمليات هلي برن‬
‫‪27‬‬
‫ايران نمود و به صورت تعجيلي آنها را بر پا نمود‪.‬‬
‫طرح مانور و مرحله بندي طرح عملیات‬
‫در طرحريزي عمليات‪ ،‬سه محور براي تهاجم به مواضع قواي ارتش عراق و پيشروي يگان ها بسوي اهداف‬
‫مشخص شده در نظر گرفته شده بود‪ .‬با اينكه وسعت سرزميني اين عمليات بيش از دو برابر منطقه عملياتي فتح‬
‫مبين بود ولي اجراي تك‪ ،‬در بيش از سه محور عمده جواب نمي داد‪ .‬بنابراين سه قرارگاه عملياتي زير نظر‬
‫قرارگاه مركزي كربال‪ ،‬سازماندهي شدند‪ .‬قرارگاه فتح در مركز‪ ،‬قرارگاه نصر در سمت چپ قرارگاه فتح و در‬
‫جنوب و قرارگاه قدس هم‪ ،‬مأموريت حمله از سمت شمال را برعهده داشتند‪ .‬اين قرارگاه ها هم از نظر‬
‫نيروهاي رزمي و هم از نظر ستادي‪ ،‬به صورت تركيبي از نيروهاي ارتش و سپاه تشكيل شده بود‪.‬‬

‫‪223‬‬
‫همهفرماندهان ورزمندگان با هم و در كنار هم و با وحدت و انسجام كامل و به صورت يكپارچه براي هدفي‬
‫واحد و مأموريتي مشترک‪ ،‬تالش مي كردند‪ .‬قرارگاه هاي فتح و نصر مأموريت داشتند تا با عبور عمده قوا از‬
‫رودخانه كارون در محدوده بين سلمانيه تا دارخوين‪ ،‬يگان هاي تحت امر خود را در شب اول عمليات به جاده‬
‫آسفالته اهواز‪ -‬خرمشهر رسانده و منطقه وسيعي در حدود وسعت شهر تهران را به كنترل خود درآورند‪ .‬در‬
‫واقع‪ ،‬تصرف يك سرپل بزرگ‪ ،‬در مرحله اول نبرد‪ ،‬ابتكار عمل مهم عمليات بيت المقدس به حساب مي آمد‪.‬‬
‫در اين طرح‪ ،‬يگان هاي قرارگاه قدس به عنوان تك پشتيباني و همچنين تك فريب‪ ،‬حمله خود را از جنوب‬
‫غربي اهواز و از مسير جنوب سوسنگرد و با عبور از كرخه كور‪ ،‬برنامه ريزي كرده بودند‪ .‬مأموريت اصلي‬
‫قرارگاه قدس درگير نگه داشتن لشكرهاي ‪ 3‬و‪ 3‬ارتش بعثي بود تا دو قرارگاه فتح و نصر بتوانند بدون نگراني‬
‫از برخورد با اين دو لشكر‪ ،‬خود را به جاده اهواز‪ -‬خرمشهر رسانده و به سمت مرز حركت نمايند‪ .‬به اين‬
‫ترتيب در طرح مانور برا ي هر قرارگاه و براي هر مرحله از عمليات و همچنين براي هر يك از يگان هاي‬
‫شركت كننده در عمليات‪ ،‬اهداف مشخصي‪ ،‬تعيين شده بود كه اين اهداف با توجه به عوارض زمين‪ ،‬به صورت‬
‫وضوح قابل شناسايي بوده و امكان دسترسي به آنها وجود داشت‪.‬درطرح مانور هر عمليات مراحلي در نظر‬
‫گرفته مي شود كه به تدريج به مرحله اجرا در مي آيد‪.‬به دليل گستردگي منطقه عمليات بيت المقدس‪ ،‬طرح‬
‫مانور اين عمليات در چهار مرحله به شرح ذيل برنامه ريزي شد ‪:‬‬
‫مرحله اول‪ :‬گرفتن یك سرپل بزرگ‬
‫در هر عملياتي به هنگام عبور از رودخانه‪ ،‬بايد قبل از هر چيز در ساحل دور ‪ ،‬سرپلي را تصرف و در اختيار‬
‫گرفت تا فرصتي براي نصب پل هاي تعجيلي فراهم شود‪ .‬آنگاه پس از نصب پل ها و تكميل عمليات مهندسي‬
‫مربوطه وبقراري مسير مواصالتي‪ ،‬مي توان اين سرپل را گسترش و توسعه داد‪ .‬با انتخاب طرح عبور از رودخانه‬
‫كارون به عنوان محور تالش اصلي‪ ،‬مسئله مهم و مورد بحث‪ ،‬وسعت و اندازه سر پلي بود كه بايد در مرحله اول‬
‫از سوي رزمندگان اسالم تصرف شود‪ .‬موضوع وسعت سرپل و ميزان بزرگي و كوچكي آن‪ ،‬بسيار بحث‬
‫برانگيز و مناقشه زا بود‪ .‬برخي بر اين عقيده بودند كه بايستي در عبور از رودخانه و در مرحله اول سرپل‬
‫كوچكي را به تصرف در آورد‪ ،‬زيرا نيروهاي رزمي نمي توانند در يك شب‪ ،‬يك خيز بلند بر داشته و پس از‬
‫عبور از رودخانه كارون‪ ،‬به يكباره بين ‪ 31‬تا ‪ 73‬كيلومتر را پياده روي كرده و خود را به جاده اسفالته اهواز‪-‬‬
‫خرمشهر برسانند‪ .‬برخي ديگر بر اين عقيده بودند كه بايستي يك سرپل وسيع و بزرگ و سرزميني به وسعت‬
‫حدود ‪ 533‬كيلومتر مربع‪ ،‬در همان شب اول به تصرف رزمندگان درآيد‪ .‬زيرا اگر چنين اتفاقي نيفتد‪ ،‬دشمن‬
‫مي تواند با پاتكهاي تعجيلي‪ ،‬سرپل كوچك را دوباره تصرف نموده و رزمندگان اسالم را به شرق رودخانه‬
‫كارون‪ ،‬عقب براند و كل عمليات را ناكام بگذارد‪ .‬از سوي ديگر‪ ،‬دشمن خاكريز بلندي را در كنار جاده‬
‫اهواز‪ -‬خرمشهر به منظور مخفي ماندن ترددهاي وي و نيز به عنوان رده اصلي خط دفاعي خود ايجاد كرده بود‬
‫كه تصرف آن‪ ،‬مي توانست يك آرايش دفاعي مناسب و جان پناه طبيعي را براي قواي ايراني بوجود آورد‪.‬‬
‫ارتفاع اين خاكريز از كنار جاده اسفالته‪ ،‬حدود ‪ 7‬متر و از سمت نيروهاي خودي حدود ‪ 4‬متر برآورد مي شد‬

‫‪224‬‬
‫كه چسبيدن به آن نياز به اقدامات مهندسي را براي احداث خاكريز تعجيلي دفاعي‪ ،‬در شب اول عمليات منتفي‬
‫مي كرد‪ 21.‬از سوي ديگر گرفتن اين سرپل‪ ،‬فضاي كافي و وسعت الزم براي استقرار استعدادي در حدود ‪3‬‬
‫لشكر سپاه و ارتش را فراهم مي نمود‪ .‬همچنين آسيب پذيري يگانها و رزمندگان عمل كننده در مقابل آتشهاي‬
‫سنگين دشمن به سبب وجود فضاي كافي براي گسترش و تفرقه واحدها‪ ،‬كاهش مي يافت و آتش توپخانه‬
‫دور برد ارتش عراق از روي پلها و مناطق عبور يگانهاي عمل كننده‪ ،‬قطع مي شد‪ .‬دشمن در انتخاب محل‬
‫مناسب براي اجراي پاتك هاي خود‪ ،‬دچار ترديد و سردرگمي مي گرديد‪ .‬با رسيدن يگان هاي خودي به جاده‬
‫اهواز ـ خرمشهر‪ ،‬آنها به هدف هاي مرحله بعدي عمليات‪ ،‬يعني خط مرزي و خرمشهر نزديك تر مي شدند‪.‬‬
‫همچنين با استقرار يگان هاي توپخانه خودي در سرپل تصرف شده‪ ،‬امكان پشتيباني آتش براي رزمندگان‬
‫درگير عمليات‪ ،‬فراهم مي آمد‪ .‬بنابراين با توجه به نكات فوق‪ ،‬قرار بر اين شد تا محور تالش اصلي‪ ،‬عبور از‬
‫رودخانه كارون قرار گيرد و دو سوم نيروهاي تعيين شده براي اجراي عمليات بيت المقدس در همان شب اول‬
‫از رودخانه كارون عبور نمايند و خود را به جاده آسفالته اهواز‪ -‬خرمشهر برسانند و سرپل بزرگي در حدود‬
‫‪ 533‬كيلومتر مربع به تصرف خود درآورند‪ .‬اين سرپل بايستي توسط يگان هاي قرارگاه هاي فتح و نصر به‬
‫عنوان تالش اصلي تصرف شده و يگان هاي عمل كننده خود را به جاده اهواز – خرمشهر مي رساندند‪ .‬از سوي‬
‫ديگر خاكريز هاي خط اول يگان هاي ارتش عراق در كنار كرخه كور مي بايستي از سوي يگان هاي قرارگاه‬
‫قدس به عنوان تالش پشتيباني‪ ،‬اشغال مي شد‪.‬‬
‫مرحله دوم‪ :‬حركت به سوي مرز‬
‫در اين مرحله پيش بيني شده بود تا نوار مرزي توسط يگان هاي قرارگاه هاي فتح و نصر تصرف شده و‬
‫خرمشهر از مسير جاده اصلي و از سمت شمال غربي آن شهر محاصره گردد‪ .‬سپس اقدام الزم براي آزاد سازي‬
‫خرمشهر صورت گرفته و محدوده جفير‪ -‬حميد نيز توسط يگان هاي قرارگاه قدس تأمين شود‪.‬‬
‫مرحله سوم‪ :‬عبور از مرز‬
‫در اين مرحله پيش بيني شده بود تا يگان ها از خط مرزي عبور كرده و خود را به عارضه ي طبيعي اروند رود‬
‫رسانده و ساحل شمالي شط العرب را تصرف نمايندتا بتوانند بخوبي از منطقه پدافند نمايند‪.‬‬
‫مرحله چهارم‪ :‬پدافند‬
‫در اين مرحله با پدافند يگان ها در امتداد ساحل شرقي رودخانه شط العرب به عنوان يك مانع طبيعي‪ ،‬عمليات‬
‫پايان مي يافت‪ .‬البته امام خميني با عبور از مرز و رفتن به داخل خاک عراق‪ ،‬موافق نبودند و عمالً اين مرحله‬
‫از عمليات به دليل نداشتن نيروي كافي به اجرا در نيامد‪.‬‬
‫سازمان و استعداد خودي‬
‫در اين عمليات قرارگاه مركزي كربال‪ ،‬با فرماندهي مشترک فرمانده كل سپاه برادر محسن رضايي و فرمانده‬
‫نيروي زميني ارتش سرهنگ صياد شيرازي‪ ،‬هدايت عمليات را با سه قرارگاه اصلي و يك قرارگاه پشتيباني بر‬
‫عهده گرفت‪ .‬محل اين قرارگاه در روستاي خضريه در نزديكي دارخوين در حوالي رودخانه كارون قرار‬

‫‪225‬‬
‫داشت‪ .‬در آن زمان مردم در اين منطقه به كار كشاورزي مشغول بوده و در روستاهاي خود حضور داشتند‪.‬‬
‫قرارگاه هاي فتح و نصر با عبور از رودخانه كارون مأموريت تالش اصلي را برعهده گرفتند و قرارگاه قدس‬
‫به عنوان تالش پشتيباني مأموريت حمله از جبهه شمالي را عهده دار شد‪ .‬استعداد هر قرارگاه به شرح ذيل بود‪:‬‬
‫الف‪ -‬قرارگاه فتح با فرماندهي برادر غالمعلي رشيد از سپاه و سرهنگ ستاد مسعود منفرد نياكي فرمانده لشكر‬
‫‪ 17‬زرهي ارتش در محور مياني منطقه عملياتي فعال گرديد‪ .‬استعداد اين قرارگاه عبارت بود از ‪ :‬تيپ ‪ 34‬امام‬
‫(ع)‬
‫به فرماندهي برادر حسين خرازي‪ ،‬تيپ ‪ 5‬نجف اشرف به فرماندهي برادر احمد كاظمي و تيپ ‪73‬‬ ‫حسين‬
‫كربال به فرماندهي برادر مرتضي قرباني از سپاه پاسداران انقالب اسالمي و لشكر ‪ 17‬زرهي اهواز‪ ،‬تيپ ‪12‬‬
‫زرهي شيراز و تيپ ‪ 33‬هوابرد از نيروي زميني ارتش جمهوري اسالمي ايران‬
‫ب‪ -‬قرارگاه نصر به فرماندهي سرهنگ حسني سعدي فرمانده لشكر ‪ 73‬حمزه از ارتش و برادر حسن باقري از‬
‫سپاه در محور جنوبي منطقه عملياتي فعال گرديد‪ .‬استعداد اين قرارگاه عبارت بود از‪ :‬تيپ هاي ‪ 72‬محمد رسول‬
‫(ع)‬ ‫(ص)‬
‫به فرماندهي برادر عبدالمحمد رئوفي‪ 43 ،‬فجر و ‪77‬‬ ‫به فرماندهي برادر احمد متوسلياني‪ 2 ،‬وليعصر‬ ‫اهلل‬
‫بدر از سپاه پاسداران انقالب اسالمي و لشكر ‪ 73‬حمزه و تيپ ‪ 71‬نوهد از نيروي زميني ارتش جمهوري اسالمي‬
‫ايران‬
‫ج‪ -‬قرارگاه قدس به فرماندهي سرهنگ زرهي ستاد سيروس لطفي فرمانده لشكر ‪ 33‬زرهي ارتش و برادر‬
‫احمد غالم پور از سپاه در محور شمالي منطقه عملياتي فعال گرديد‪.‬استعداد اين قرارگاه عبارت بود از‪ :‬تيپ‬
‫هاي ‪ 13‬عاشورا‪ 43 ،‬ثاراهلل به فرماندهي برادر قاسم سليماني‪ 12 ،‬نور به فرماندهي برادر علي هاشمي‪ 73 ،‬امام‬
‫رضا (ع) و بيت المقدس از سپاه پاسداران انقالب اسالمي و لشكر ‪ 33‬زرهي قزوين و تيپ ‪ 35‬ذوالفقار از نيروي‬
‫زميني ارتش جمهوري اسالمي ايران كه در هماهنگي با هم وارد عمل مي شدند‪.‬‬
‫در مجموع‪ ،‬در اين عمليات ‪ 34‬تيپ پياده و يك تيپ زرهي از سپاه كه هر كدام استعداد يك لشكر را داشتند‬
‫در مجموع با ‪ 373‬گردان و ‪ 1‬لشكر و ‪ 3‬تيپ از ارتش شامل‪ 74‬گردان زرهي و مكانيزه و ‪ 13‬گردان پياده‬
‫شركت كردند كه با ‪ 73‬فروند بالگرد جنگي كبري و ‪ 17‬فروند بالگرد ترابري ‪ 734‬و ‪ 33‬فروند بالگرد نفربر‬
‫شينوک و ‪ 77‬فروند بالگرد ‪ 733‬پشتيباني مي شدند‪ .‬الزم به ذكر است كه هر تيپ سپاه بالغ بر ‪ 5‬تا ‪ 1‬گردان‬
‫بود و هر گردان زرهي ارتش هم بين ‪ 32‬تا ‪ 73‬دستگاه تانك و نفربر در اختيار داشت‪ .‬نيروي هوايي ارتش‬
‫جمهوري اسالمي ايران نيز با پرواز ‪ 73‬نوبت هواپيماي جنگي در روز اول و ‪ 3‬پرواز در روزهاي بعد و‬
‫همچنين استقرار سامانه پدافند هوايي‪ ،‬از عمليات‪ ،‬پشتيباني مي نمود‪ .‬نيروي هوايي جمعاً ‪ 7333‬سورتي پرواز‬
‫داشته است‪ .‬همچنين اين عمليات با ‪ 71‬گردان توپخانه صحرايي ارتش‪ ،‬پشتيباني شده است‪ .‬الزم به ذكر است‬
‫كه گردان هاي ارتش كه وظايف پشتيباني رزمندگان خود را نيز بر عهده داشتند با حدود ‪ 3333‬نفر سازماندهي‬
‫مي شدند‪ ،‬در حالي كه گردان هاي سپاه داراي ‪ 133‬رزمنده بوده كه وظايف پشتيباني از آنها بر عهده ي ستاد‬
‫تيپ‪ ،‬بوده است‪ .‬رزمندگان جهاد سازندگي هم با حدود ‪ 333‬دستگاه ماشين آالت مهندسي و ساير امكانات و‬
‫كمك ها در عمليات حضور فعالي داشتند‪ .‬در اين عمليات‪ ،‬سه گردان مهندسي رزمي ارتش و يك گروه‬

‫‪226‬‬
‫مهندسي و يك گردان پل شناور و يك گروهان پل جي‪ -‬اس‪ -‬پي ارتش‪ ،‬عمليات عبور از رودخانه را‬
‫پشتيباني كرده اند‪ .‬در مجموع ارتش در اين عمليات‪ ،‬داراي ‪ 31‬دستگاه ماشين آالت مهندسي و سپاه نيز داراي‬
‫‪ 33‬دستگاه بود‪ .‬كار احداث ‪ 3‬پل ‪ pMp‬بر روي رودخانه كارون در شب اول عمليات نيز بر عهده نيروي‬
‫زميني ارتش‪ ،‬قرار گرفته بود‪.‬‬
‫عوامل غافلگیري ارتش عراق‬
‫با پايان يافتن عمليات فتح مبين‪ ،‬تنها منطقه مهم اشغالي باقي مانده از كشور در استان خوزستان‪ ،‬سرزمين هاي‬
‫جنوب اهواز تا خرمشهر بود كه بايستي از چنگال ارتش بعثي خارج مي شد‪ .‬بنابراين براي ارتش عراق مشخص‬
‫بود كه منطقه بعدي عمليات رزمندگان اسالم‪ ،‬آزاد سازي ساير سرزمينهاي اشغالي در استان خوزستان است‪.‬‬
‫پس مي توان گفت كه ارتش عراق تا حدود زيادي از مكان جغرافيايي عمليات بيت المقدس آگاه بود‪ ،‬اما‬
‫نسبت به كليه محورهاي عملياتي توجيه نبود‪ .‬چهار عامل باعث غافلگيري بيشتر ارتش عراق و كاهش ميزان‬
‫هوشياري وي نسبت به وسعت و شدت عمليات بيت المقدس به شرح ذيل شد‪:‬‬
‫الف‪ -‬تاكتیك عملیات‬
‫از آنجا كه همزمان با علميات فتح مبين‪ ،‬شناسائي هاي الزم از منطقه عمليات به ويژه فضاي بين رودخانه‬
‫كارون و جاده اهواز – خرمشهر صورت گرفته و اين منطقه به عنوان ضعيف ترين مواضع دشمن ارزيابي‬
‫گرديده بود بنابراين تهاجم به نقطه ضعف دشمن و حمله به جناح قواي بعثي مستقر در منطقه عملياتي‪ ،‬از طريق‬
‫عبور از رودخانه كارون‪ ،‬خالف تصور دشمن بود‪ .‬زيرا تجربيات قبلي و تفكر كالسيك دشمن و همچنين‬
‫ناآگاهي از وجود امكانات وسيع عبور از رودخانه‪ ،‬موجب شده بود تا دشمن جهت تالش اصلي تهاجم قواي‬
‫ايران را از سمت اهواز و محور شمالي جبهه‪ ،‬تشخيص دهد‪ .‬بنابراين " غافلگيري در تاكتيك "‪ ،‬از ويژگي‬
‫هاي عمليات بيت المقدس‪ ،‬به شمار مي رود‪.‬‬
‫ب‪ -‬وسعت عملیات‬
‫گرچه دشمن اطالعات كلي از منطقه عمليات داشت‪ ،‬ولي شايد ارتش عراق تصور نمي كرد كه ايران در طرح‬
‫عملياتي خود‪ ،‬به يكباره بخواهد همه سرزمينهاي اشغالي باقي مانده بين شهرهاي اهواز و خرمشهر را به تصرف‬
‫خويش درآورد‪ .‬زيرا وسعت اين منطقه حدود ‪ 13‬برابر مساحت منطقه عملياتي ثامن االئمه و حدود ‪ 33‬برابر‬
‫وسعت منطقه عملياتي طريق القدس و حدود ‪ 7‬برابر منطقه عملياتي فتح المبين بود‪ .‬احتماالً دشمن فكر مي كرد‬
‫كه ايران براي تصرف اين منطقه به انجام ‪ 7‬عمليات بزرگ نياز دارد‪ .‬عملياتي در منطقه خرمشهر به منظور‬
‫آزادي اين شهر و يك عمليات ديگر در دشت هاي جنوب شهرهاي اهواز و هويزه به منظور آزاد سازي‬
‫سرزمين هاي ايران تا پادگان حميد و همچنين توسعه عمليات در منطقه جفير به منظور رسيدن به مرز بين‬
‫المللي و تأمين سرزمين هاي ايران تا كوشك و طالئيه‪.‬‬
‫ج‪ -‬زمان و سرعت عملیات‬
‫ارتش عراق احساس مي كرد كه فاصله زماني بيشتري بايستي بين آخرين عمليات ايران تا حمله به اين منطقه‪،‬‬

‫‪227‬‬
‫وجود داشته باشد‪ ،‬زيرا يگان هاي شركت كننده در عمليات فتح مبين‪ ،‬هم نياز به بازسازي و هم نياز به‬
‫استراحت و تجديد قوا داشتند‪ .‬از سوي ديگر استعداد بيشتري براي اين عمليات بايستي فراهم مي گرديد و‬
‫يگانهاي بيشتري بايستي براي انجام اين عمليات پاي كار مي آمدند‪ .‬اقدام براي تشكيل يگانهاي جديد و يا آزاد‬
‫كردن ساير لشكرها از خطوط پدافندي نياز به مدت زمان بيشتري داشت‪ .‬با سرعت بخشيدن در انجام فعاليت‬
‫يگان ها براي كسب آمادگي عمليات‪ ،‬در واقع سرعت عمل رزمندگان اسالم‪ ،‬فرصت زماني الزم را از دشمن‬
‫براي كسب هوشياري بيشتر و آمادگي هاي اساسي تر‪ ،‬گرفت‪ .‬بايد توجه داشت كه ارتش بعثي توانسته بود‬
‫رده هاي متعدد پدافندي پيراموني از خرمشهر و نيز خطوط اول دفاعي خود در كنار كرخه كور و همچنين‬
‫اطراف جاده اهواز خرمشهر را به گونه اي مستحكم نمايد كه در هنگام آغاز عمليات‪ ،‬يگان هاي قرارگاه هاي‬
‫قدس و نصر نتوانستند موفقيت هاي چنداني كسب نمايند‪ .‬ولي عقب ماندگي ارتش عراق در تشكيل خط‬
‫پدافندي مستحكم در ساحل رودخانه كارون‪ ،‬موجب شد تا يگان هاي قرارگاه فتح با عبور از رودخانه كارون‬
‫به موفقيت بزرگي دست يافته و موازنه و تعادل دشمن را بر هم بزنند‪.‬‬
‫د‪ -‬رعایت اصول حفاظتی‬
‫رزمندگان اسالم به منظور بر نيانگيختن حساسيت دشمن‪ ،‬هرگونه تحرک و جابجايي و نقل و انتقاالت‬
‫تجهيزات و امكانات خود را در حاشيه رودخانه كارون با محاسبه دقيق و با حساسيت هاي ويژه اي دنبال مي‬
‫كردند تا ميزان فعاليت هاي آنها موجب هوشياري و حساسيت دشمن نگردد‪ .‬در اين زمان شناسايي ها در رده‬
‫هاي فرماندهي كنترل مي گرديد‪ .‬رعايت نكات حفاظتي در منطقه عمليات به گونه اي بود كه وقتي حسين‬
‫(ع)‬
‫و سرهنگ موسوي قويدل معاون عملياتي قرارگاه كربالي ارتش بدون‬ ‫خرازي فرمانده تيپ امام حسين‬
‫هماهنگي قبلي مي خواستند ساحل رودخانه كارون را شناسائي نمايند‪ ،‬بسيجي كنترل كننده آن محور مانع عبور‬
‫آنها شد‪ .‬وقتي كه آنها مدارک الزم را ارائه دادند توانستند به مأموريت خود ادامه دهند‪ .‬از سوي ديگر براي‬
‫ساحل سازي و انتقال پل هاي شناور به كنار رودخانه كارون‪ ،‬از پوشش گياهي اطراف ساحل‪ ،‬به خوبي بهره‬
‫بردند‪ .‬بنابراين مي توان گفت گرچه دشمن آمادگي الزم براي مقابله با اين عمليات را در خود ايجاد كرده بود‬
‫و هوشياري الزم را نيز بدست آورده بود‪ ،‬ولي با اين حال در ارزيابي تاكتيك رزمندگان اسالم و نيز وسعت‬
‫طرح آنها براي حمله به قواي دشمن و نيز زمان دقيق آن‪ ،‬دچار غافلگيري اساسي شد‪.‬‬
‫هـ‪ -‬تهیه طرح فریب‬
‫فعال نگه داشتن شناسايي ها و يگان هاي عملياتي در منطقه چنانه و فكه و نيز طرح ريزي عمليات بر روي‬
‫ارتفاع ‪ ،357‬نيز به عنوان يكي از " طرح هاي پوشش و فريب تاكتيكي " و نيز يكي از اقدامات مورد نياز‬
‫براي غافلگير كردن دشمن در نظر گرفته شده بود‪ .‬به موازات طرح ريزي براي عمليات بيت المقدس‪ ،‬به‬
‫قرارگاه فجر كه مأموريت پدافند از منطقه عملياتي فتح مبين در چنانه و فكه را برعهده داشت‪ ،‬انجام عمليات‬
‫محدود به منظور حمله به ارتفاع ‪ 357‬در جنوب محور برغازه واگذار شد‪ .‬فرماندهي اين قرارگاه مشترک را از‬
‫سوي نيروي زميني ارتش‪ ،‬سرهنگ ازگمي و از سوي سپاه برادر مجيد بقايي برعهده داشتند‪ .‬اين قرارگاه‬

‫‪228‬‬
‫بايستي قبل از آغاز عمليات بيت المقدس‪ ،‬هدف خود را تصرف و تأمين مي كرد‪ .‬اين عمليات به منظور فريب‬
‫دشمن طرح ريزي گرديده بود به گونه اي كه دشمن احساس نمايد عمليات اصلي رزمندگان اسالم‪ ،‬در محور‬
‫فكه خواهد بود‪ .‬البته اين اقدام مي توانست بخشي از نيروهاي دشمن در اين منطقه را‪ ،‬درگير نگه داشته و از‬
‫اعزام فوري آنها به منطقه عملياتي بيت المقدس جلوگيري نمايد‪.‬‬
‫شرح عملیات‬
‫از اوايل تاريكي هوا در غروب روز پنجشنبه ‪ 1‬ارديبهشت سال ‪ ،3133‬نيروهاي رزمنده از يگان هاي تحت امر‬
‫قرارگاه هاي فتح و نصر‪ ،‬آرام آرام در نقاطي كه واحدهاي دشمن در آن حضور نداشت‪ ،‬از رودخانه كارون‬
‫عبور كرده و منتظر دستور آغاز عمليات شدند‪ .‬عمليات بيت المقدس در ساعت ‪ 37:13‬شب و در اوايل بامداد‬
‫روز جمعه‪ 33‬ارديبهشت ماه سال ‪ 3133‬با رمز يا علي ابن ابي طالب (ع) آغاز شد‪ .‬از آنجا كه اين ايام مصادف‬
‫با ماه رجب و همزمان با روز مبارک تولد امام علي (ع) در هفدهم ارديبهشت ماه بود‪ ،‬به اسم ايشان به عنوان‬
‫رمز عمليات‪ ،‬جهت موفقيت بيشتر رزمندگان اسالم‪ ،‬تمسك جسته شد‪ .‬در لحظه شروع عمليات آيت اهلل شهيد‬
‫صدوقي امام جمعه يزد و مرحوم آيت اهلل علي مشكيني رئيس مجلس خبرگان رهبري و مرحوم فخرالدين‬
‫حجازي نماينده اول مردم تهران در مجلس شوراي اسالمي‪ ،‬به منظور تقويت روحيه رزمندگان اسالم در قرارگاه‬
‫مركزي كربال حضور يافته بودند‪ .‬در لحظات شروع عمليات‪ ،‬بسياري از فرماندهان‪ ،‬احساس شرايط دشواري را‬
‫داشتند زيرا دشمن به لحاظ تجهيزات و نفرات هيچ كمبودي نداشت‪ .‬برخي از فرماندهان در ساعات آغازين‬
‫عمليات‪،‬آنچنان افكارشان غرق در وضعيت و پيش آمدهاي روند عمليات و چگونگي ارتباط كنترل نيروها‬
‫بودند كه به چيز ديگري توجه نداشتند و اگر كسي به آنها سالم مي كرد‪ ،‬متوجه نمي شدند‪ .‬نگراني از عبور‬
‫هزاران رزمنده از رودخانه كارون و چگونگي روياروي آنها با قواي دشمن بدون داشتن عقبه مناسب و جاده‬
‫تداركاتي‪ ،‬بر اين اضطراب مي افزود‪ .‬اما همه بر نصرت الهي تكيه داشتند و از قدرت انگيزه رزمندگان و‬
‫فرماندهان شجاع‪ ،‬با ايمان و با صالبت خود كه با روح بزرگي به سمت مواضع دشمن حركت مي كردند‪،‬‬
‫اطمينان داشتند‪ .‬از سوي ديگر توكل بر خداوند بزرگ و مطالعه فراوان و تفكر زياد درباره اين عمليات و‬
‫شناسايي هاي دقيق و عميق چند ماهه از وضعيت دشمن و بحث هاي متنوع و چالش برانگيز درباره طرح هاي‬
‫عملياتي مختلف و همچنين وعده اي كه با تفأل به قرآن مجيد در آغاز عمليات فتح المبين مبني بر اخذ غنائم‬
‫ديگري از دشمن‪ ،‬ايجاد شده بود‪ ،‬يك نوع اميدواري به نتايج اين عمليات در اذهان فرماندهان پديد آورده بود‪.‬‬
‫نصب پل هاي تاكتیکی بر روي كارون‬
‫بر اساس طرح مانور پيش بيني شده‪ ،‬مي بايستي دو سوم كل نيروهاي برآورد شده براي اين عمليات‪ ،‬از‬
‫رودخانه سركش و عريض كارون عبور نمايند‪ .‬اين يك خطر پذيري بزرگ براي تصميم گيرندگان بود ولي‬
‫در عين حال يك نوآوري و يك ابتكار عمل مهم و تعيين كننده نيز بود‪ .‬چگونگي عبور يگان ها از رودخانه‬
‫كارون‪ ،‬بحث هاي زيادي را بدنبال آورد‪ ،‬زيرا در همان شب اول مي بايستي استعدادي حدود ‪ 3‬لشكر از اين‬
‫رودخانه عبور مي كرد كه نياز به حداقل ‪ 3‬پل داشت‪ .‬در آن زمان نيروي زميني ارتش‪ ،‬داراي ‪ 3733‬متر سطحه‬

‫‪229‬‬
‫پل تاكتيكي ‪ pMp‬بود كه مي توانست براي نصب پنج پل بر روي رودخانه كارون‪ ،‬مورد استفاده قرار گيرد‪.‬‬
‫البته اكثر اين سطحه ها نياز به آماده سازي‪ ،‬ترميم و بازسازي داشت‪ .‬پل هاي ‪ pMp‬در شرايط مناسب و با‬
‫سرعت معيني از جريان آب رودخانه‪ ،‬مي توانند در رودخانه اي با عرض حداكثر ‪ 772‬متر طول‪ ،‬روانه شود‪ .‬در‬
‫آن زمان افسر مهندسي قرار گاه مشترک كربال‪ ،‬سرهنگ مهندس ستاد جالل رجبي راد بود و سرهنگ غالمعلي‬
‫جانگداز نيز معاون وي بود كه تالش زيادي را براي انتقال اين پل ها از دزفول به روستاي دارخوين در كنار‬
‫رودخانه كارون‪ ،‬انجام داد‪ .‬اين پل ها ساخت كشور شوروي سابق بوده و تجانسي با شرايط رودخانه كارون‬
‫نداشت زيرا عرض رودخانه كارون در برخي مناطق مانند دارخوين به ‪ 733‬متر مي رسيد و سرعت جريان آب‬
‫در كارون هم‪ ،‬دو برابر سرعت طراحي شده براي استفاده از اين پل ها بود‪ .‬به هر حال اين پل ها با كمك ‪133‬‬
‫خودروي غول پيكر كراس و با استفاده از تاريكي شب و با رعايت مسائل حفاظتي از فاصله ‪ 733‬كيلومتري به‬
‫منطقه عمومي دارخوين‪ ،‬منتقل شد تمام تالش ها و اراده مسئولين مهندسي براي نصب ‪ 3‬پل بر روي رودخانه‬
‫كارون متمركز گرديد ولي با اين حال‪ ،‬محدوديت امكانات مهندسي و كمبود پل هاي آماده به كار‪ ،‬موجب‬
‫گرديد كه در شب اول‪ ،‬استفاده از ‪ 1‬پل نصب شده بر روي رودخانه كارون ميسر گردد‪ .‬الزم به ذكر است كه‬
‫در طول حدود سي روز كه اين پل ها بر روي رودخانه كارون نصب شده بود‪ ،‬ده بار از سوي هواپيماهاي‬
‫ارتش بعثي‪ ،‬مورد حمله هوايي قرار گرفتند كه فقط يك سطح پل در تهاجمات هوايي آسيب ديد زيرا به منظور‬
‫در امان ماندن پل ها در برابر حمله نيروي هوايي دشمن‪ ،‬همه اين پل ها در طول روز باز شده و در كنار ساحل‬
‫دور و نزديك كارون‪ ،‬نگه داري مي شدند‪ .‬به محض تاريكي هوا و عدم توانايي پرواز هواپيماهاي دشمن در‬
‫شب‪ ،‬مجدداً اين پل ها روانه مي گرديد‪.‬‬
‫تصرف سرپل بزرگ‬
‫دو قرارگاه فتح و نصر براي تأمين اهداف خود و گرفتن سرپل‪ ،‬ضرورتاً مي بايستي از رودخانه كارون عبور‬
‫نموده و در همان خيز اول با طي مسافتي در حدود ‪ 31‬تا ‪ 73‬كيلومتر به صورت پياده‪ ،‬خود را به جاده اهواز‪-‬‬
‫خرمشهر مي رساندند زيرا در حد فاصل حاشيه رودخانه كارون تا جاده آسفالته هيچ گونه عارضه ي طبيعي‬
‫برجسته اي وجود نداشت‪ .‬البته دشمن با حساس شدن نسبت به چگونگي پدافند از اين منطقه‪ ،‬خاكريزهاي‬
‫منقطع جديدي را در هفت كيلومتري از رودخانه كارون احداث كرده بود تا به عنوان يك خط دفاعي از آن‬
‫استفاده نمايد‪ .‬ولي هنوز كار تقويت مواضع در اين ناحيه به پايان نرسيده بود‪ .‬بنابراين در صورت هوشياري‬
‫دشمن و يا عدم استقرار در مواضع مناسب‪ ،‬قبل از روشن شدن هوا‪ ،‬رزمندگان اسالم مواجه با پاتك هاي‬
‫تعجيلي دشمن شده و لزوماً مي بايستي تا شرق رودخانه كارون عقب نشيني نمايند‪ .‬در شب اول حدود ‪ 43‬هزار‬
‫رزمنده با بيش از ‪ 7‬هزار خودروي سبك و سنگين و تانك و نفربر‪ ،‬با عبور از پل احداث شده بر روي‬
‫رودخانه كارون‪ ،‬نبرد بزرگ خود را آغاز كردند‪.‬‬
‫د ر محور قرارگاه فتح‪ ،‬برخي از گردان هاي يگان هاي خودي ضمن عبور از رودخانه كارون‪ ،‬به سرعت و با‬
‫حدود ‪ 73‬كيلومتر پياده روي‪ ،‬خود را به بخشي از جاده اهواز‪ -‬خرمشهر رسانده و در پشت خاكريز آن موضع‬

‫‪231‬‬
‫گرفته و به ايجاد موانع جديد و جلوگيري از تحركات دشمن بر روي اين جاده پرداختند‪ .‬در طرح مانور‪ ،‬پيش‬
‫بيني شده بود كه برخي از گردان ها با پرهيز از درگيري با نيروهاي ارتش بعثي خود را به سرعت به جاده‬
‫اهواز‪ -‬خرمشهر برسانند‪ .‬زيرا درگيري با واحدهاي مستقر در منطقه‪ ،‬موجب كندي در حركت نيروها به سمت‬
‫هدف مورد نظر و نيز از هم پاشيدگي و پراكندگي آنها گرديده و موجب به هم خوردن سازمان آنها مي شد‪.‬‬
‫نيروهاي دشمن وقتي احساس مي كردند كه عقبه آنها بسته شده و رزمندگان اسالم در پشت سر آنها قرار‬
‫دارند‪ ،‬خود را سريع تر تسليم مي كردند و از درگيري هاي بيشتر‪ ،‬پرهيز مي شد‪.‬‬
‫در محور قرارگاه نصر‪ ،‬به دليل تأخير در حركت نيروها و وجود باتالق در كنار جاده اهواز‪ -‬خرمشهر و‬
‫همچنين تمركز قواي دشمن در شمال خرمشهر‪ ،‬برخي از يگان هاي آن قرارگاه نتوانستند در شب اول به‬
‫اهداف مورد نظر خود دست يافته و بر روي جاده آسفالته اهواز‪ -‬خرمشهر با قرارگاه فتح الحاق نمايند‪ .‬البته دو‬
‫گردان از نيروهاي لشكر ‪ 2‬وليعصر كه در كنار لشكر ‪ 5‬نجف به پيش روي خود ادامه مي دادند‪ ،‬توانستند در‬
‫همان شب و تا قبل از روشن شدن هوا‪ ،‬خود را به جاده رسانده و مسير تردد خودروهاي ارتش بعثي را مسدود‬
‫‪24‬‬
‫نمايند‪ .‬در همان روز اول عمليات در اين منطقه حدود ‪ 1‬هزار نفر از نظاميان دشمن اسير گرديدند‪.‬‬
‫در محور قرارگاه قدس به دليل وجود استحكامات متعدد و آرايش دشمن در كنار ساحل رودخانه كرخه كور و‬
‫نيز هوشياري بيشتر دشمن‪ ،‬تنها رزمندگان تيپ ‪ 43‬ثاراهلل از سپاه و تيپ ‪ 35‬ذوالفقار به فرماندهي شهيد سرتيپ‬
‫عليياري كه به صورت ادغامي عمل مي كردند‪ ،‬موفق شدند از رودخانه كرخه عبور كرده و خط اول دشمن را‬
‫بشكنند و سرپل كوچكي را در جنوب كرخه كور به تصرف خود درآوردند‪ .‬اين تيپ ادغامي قدس ‪ 4‬نام‬
‫داشت‪ .‬وجود موانع و استحكامات فراوان دشمن در منطقه هويزه به طرف دُبّ حردان‪ ،‬مانع ادامه پيشروي‬
‫نيروها و موجب وارد آمدن تلفات به آنان شد به گونه اي كه فقط در نزديكي هويزه‪ ،‬دشمن توانست با به‬
‫رگبار بستن رزمندگاني كه در اين كانال مشغول پيش روي به سمت مواضع دشمن بودند‪ ،‬حدود يكصد نفر‬
‫آنان را در كنار يكديگر به شهادت برسانند‪ .‬تيپ بيت المقدس نيز كه تحت عنوان قدس ‪ 3‬در عمليات شركت‬
‫كرده بود‪ ،‬توانست در منطقه نورد‪ ،‬سرپل كوچكي را تصرف نمايد كه تا روز ‪ 33/7/33‬آن را حفظ نمود‪.‬‬
‫به هر حال به علت رده هاي پدافندي پي در پي و طوالني بودن عمق عمليات‪ ،‬و به منظور جلوگيري از افزايش‬
‫تلفات نيروهاي خودي و با توجه به اصلي نبودن تك در محور قرارگاه قدس‪ ،‬ادامه تك از محور شمالي و در‬
‫امتداد رودخانه هاي كرخه كور و نيسان‪ ،‬متوقف گرديد‪ .‬ولي به هر حال تهاجم از اين محور‪ ،‬موجب زمين گير‬
‫شدن و درگير ماندن يگان هاي دشمن در محور شمالي منطقه عملياتي گرديد‪ .‬در نبردهاي قرارگاه قدس با‬
‫يگان هاي دشمن حدود ‪ 133‬نفر از رزمندگان اسالم به شهادت رسيده و تعداد بيشتري نيز زخمي گرديدند‪ .‬در‬
‫چنين شرايطي‪ ،‬دشمن ابتدا سعي كرد تا رخنه ايجاد شده در مواضع شمالي خود را كه از سوي قرارگاه قدس‬
‫ايجاد شده بود‪ ،‬ترميم نموده و سپس نيروهاي قرارگاه فتح را به عقب براند‪ .‬بنابراين با توجه به دركي كه‬
‫دشمن از سمت تالش اصلي تك داشت‪ ،‬تمام همت خود را بر سدّ كردن عبور رزمندگان اسالم از كرخه كور‬
‫قرار داد‪ .‬در عين حال شب دوم عمليات‪ ،‬تيپ ‪ 33‬زرهي ارتش بعثي كه يكي از قوي ترين يگان هاي دشمن‬

‫‪231‬‬
‫بود به نيروهاي قرارگاه نصر پاتك خود را آغاز نمود و سعي كرد تا از استقرار قواي ايراني بر روي جاده‬
‫اهواز‪ -‬خرمشهر جلوگيري نمايد‪ .‬چند دستگاه از تانك هاي اين تيپ‪ ،‬خود را به جاده آسفالته رساندند كه با‬
‫تكبير همزمان رزمندگان اسالم و نبرد جانانه آنها‪ ،‬تهاجم اين تيپ ناكام ماند در همين حال‪ ،‬دشمن سعي كرد‬
‫تا فشار زيادي را بر روي يگان هاي قرارگاه نصر وارد آورد و با انهدام آنها و تصرف مواضع خودي‪ ،‬موفقيت‬
‫قرارگاه فتح را نيز ناكام بگذارد‪ .‬به موازات اين اقدامات‪ ،‬دشمن برخي از يگان هاي رزمي خود را از مناطق‬
‫جبهه هاي غربي و ساير جبهه ها وارد منطقه عملياتي بيت المقدس كرد تا بتواند با قدرت بيشتري به عقب‬
‫راندن رزمندگان اسالم بپردازد‪ .‬سرعت عمل رزمندگان اسالم در مرحله اول عمليات و ادامه حمالت از شب‬
‫دوم به بعد موجب شد تا اهداف باقي مانده از قرارگاه هاي فتح و نصر نيز ظرف يك هفته به تصرف درآمده و‬
‫سرانجام جاده اهواز‪ -‬خرمشهر از كيلومتر ‪ 35‬تا كيلومتر ‪ 331‬به طول ‪ 13‬كيلومتر به طور كامل به تصرف قواي‬
‫اسالم درآيد و سرپلي حدود ‪ 233‬كيلومتر مربع در اختيار رزمندگان اسالم قرار گيرد‪ .‬در اين مرحله حدود سه‬
‫هزار نفر از نظاميان بعثي به اسارت درآمدند‪.‬‬
‫عملیات در فکه‬
‫در همين ايام‪ ،‬قرارگاه فجر در منطقه عملياتي فتح مبين‪ ،‬با تأخير چند روزه‪ ،‬در تاريخ ‪ ،3133/7/3‬عمليات خود‬
‫را براي انجام يك تك محدود به منظور تصرف ارتفاع ‪ 357‬در محور برغازه در جبهه فكه آغاز كرد‪ .‬در ابتدا‬
‫سپاه و ارتش نتوانستند طرح عمليات مشترک را به اجرا در آوردند‪ .‬ابتدا نيروهاي لشكر ‪ 22‬از ارتش به صورت‬
‫جداگانه عمل كردند كه نيروهاي تك ور در مسير حركت خود به ميدان هاي مين و شبكه هاي سيم هاي‬
‫خاردار برخورد كرده و از پيشروي بازماندند‪ .‬دو روز بعد نيروهاي سپاه به صورت جداگانه طرح خود را به‬
‫اجرا درآوردند كه آنها هم نتوانستند به موفقيت برسند‪ .‬باالخره پس از سه روز‪ ،‬عمليات مشترک جديدي از‬
‫سوي ‪ 2‬گردان از نيروهاي تيپ هاي‪ 32‬قم و المهدي از سپاه و ‪ 7‬گردان از لشكر ‪ 22‬از ارتش در اوايل بامداد‬
‫روز شنبه ‪ 33‬ارديبهشت‪ ،‬در محور فكه آغاز شد‪ .‬در اين عمليات رزمندگان فداكار‪ ،‬توانستند ارتفاع ‪ 357‬را‬
‫تصرف كرده و حدود ‪ 233‬نظامي بعثي را به اسارت درآوردند‪ .‬اين عمليات تا تاريخ ‪ 3133/7/33‬ادامه و‬
‫تكميل شد و حدود ‪ 13‬تانك و نفربر هم به غنيمت گرفته شد‪ 23.‬اين موفقيت براي درگير نگه داشتن‬
‫لشكرهاي ‪ 3‬مكانيزه و ‪ 33‬زرهي ارتش بعثي در منطقه فكه‪ ،‬اقدام مناسبي بود‪.‬‬
‫حمله به هواپیماي غیر نظامی‬
‫ارتش عراق همزمان با عمليات بيت المقدس و درگيري در جبهه ها‪ ،‬اقدامات ديگري را نيز در فضاي خارج از‬
‫ميدان جنگ انجام داد و سعي كرد تا حوزه جنگ را از محدوده مناطق جبهه‪ ،‬خارج نموده و آن را گسترش‬
‫دهد‪ .‬از جمله در روز دوشنبه ‪ 31‬ارديبهشت ماه سال ‪ 3133‬دو جنگنده ميگ ارتش بعثي به هواپيماي اختصاصي‬
‫حامل بن يحيي وزير امور خارجه الجزاير و همراهان وي كه ازتركيه عازم تهران بود به محض ورود به آسمان‬
‫ايران‪ ،‬در فضاي استان آذربايجان غربي‪ ،‬حمله و آن را سرنگون كردند‪ .‬در اين حمله تمام سرنشينان هواپيما‬
‫كه ‪ 34‬نفر بودند كشته شدند‪ 23.‬در اين زمان روابط ايران و الجزاير‪ ،‬دوستانه بود و صدام حسين با اين اقدام مي‬

‫‪232‬‬
‫خواست نشان دهد كه آسمان ايران براي سفر مقامات خارجي به تهران‪ ،‬امن نيست‪ .‬عليرغم كشته شدن‬
‫مسئولين كشور الجزاير‪ ،‬مقامات دولت آن كشور‪ ،‬واكنشي نسبت به عراق نشان ندادند‪.‬الجزاير در دوران جنگ‬
‫بي طرف بود ولي بن يحيي دركنفرانسي در كويت و در آلمان از جمهوري اسالمي دفاع كرده بود و صدام او‬
‫‪22‬‬
‫را مانع جهت گيري سياسي دولت الجزاير به نفع عراق در جنگ مي دانست‪.‬‬
‫حركت به سمت مرز‬
‫مرحله دوم‪ ،‬يك هفته بعد در ساعت ‪ 77:33‬روز ‪ 33‬ارديبهشت ماه سال ‪ 3133‬آغاز شد‪ .‬در اين مرحله قرار بود‬
‫كه يگان هاي قرارگاه نصر از مسير جاده اهواز‪ -‬خرمشهر به سمت جنوب تك كرده و خرمشهر را آزاد‬
‫نمايند‪ .‬ولي با بررسي هاي به عمل آمده و شناسايي هاي انجام شده و نيز مطالعه بر روي عكس هاي هوايي‬
‫مشخص شد كه ارتش بعثي رده هاي پدافندي هفت گانه اي را در شمال خرمشهر ايجاد كرده و در مدخل‬
‫خرمشهر با انداختن آب يك فضاي آبگرفتگي بوجود آورده كه مانع پيش روي به سمت آن شهر است‪ .‬انجام‬
‫يك حمله آزمايشي در اين محور نيز نشان داد كه پيش روي در اين مسير كند و همراه با تلفات زياد خواهد‬
‫بود‪ .‬قابليت انعطاف در مانور‪ ،‬يكي از عوامل موفقيت در اين عمليات بوده است‪ .‬عدم اجراي طرح پيش بيني‬
‫شده براي مرحله دوم موجب شد تا دشمن فريب خورده و تانكهاي خود را از دست بدهد‪.‬‬
‫به هر حال با تغيير طرح عملياتي‪ ،‬مأموريت قرارگاه نصر نيز پيشروي از سمت غرب به سوي منطقه مرزي و‬
‫همراه با قرارگاه فتح‪ ،‬تعيين شد‪ .‬اين منطقه مرزي حدود دو تا سه كيلومتر با دژ عراق فاصله داشت‪ .‬پس از‬
‫گذشت يك هفته از آغاز عمليات‪ ،‬ارتش بعثي‪ ،‬امكانات و نيروي رزمي فراواني را بين مرز بين المللي تا جاده‬
‫اهواز‪ -‬خرمشهر مستقر نمود‪ .‬با هجوم رزمندگان اسالم براي حركت به سوي منطقه مرزي‪ ،‬آنها با انبوهي از‬
‫تانك ها‪ ،‬نفربرها و آتش توپخانه و واحدهاي پياده دشمن روبه رو شدند‪ .‬نيروهاي قرارگاه فتح در همان‬
‫ساعات اوليه‪ ،‬خود را به دژ مرزي رساندند ولي يگان هاي قرارگاه نصر دچار تأخير شده و نتوانستند با يگان‬
‫هاي قرارگاه فتح الحاق نمايند و در امتداد جادۀ دژها مستقر شدند‪ ،‬زيرا آنها جاده دژها را با خاک ريز مرزي‬
‫اشتباهي تشخيص داده بودند‪ .‬در اين شرايط قرارگاه نصر با بحران عجيبي گرفتار شد‪ .‬دشمن از سمت جنوب و‬
‫از منطقه شلمچه به مواضع يگان هاي قرارگاه نصر‪ ،‬در سمت شمال جبهه خود‪ ،‬پاتك كرد و بخش زيادي از‬
‫مواضع تصرف شده قرارگاه نصر را‪ ،‬باز پس گرفت‪ .‬در اين شرايط بحراني‪ ،‬همه فرماندهان قرارگاه هاي كربال‬
‫و فتح در سنگر فرماندهي قرارگاه نصر جمع شدند تا بتوانند چاره اي بينديشند‪ .‬ارتش عراق به رزمندگان تيپ‬
‫(ص)‬
‫و ‪ 2‬وليعصر و لشكر ‪ 73‬حمزه با تمام قدرت‪ ،‬پاتك كرده بود‪ .‬صداي رگبار‬ ‫هاي ‪ 72‬محمد رسول اهلل‬
‫گلوله ها‪ ،‬انفجار توپ ها و شليك آر پي جي ها در همه جا شنيده مي شد‪ .‬حاج احمد متوسليان فرمانده تيپ‬
‫(ص)‬
‫براي نشان دادن وضعيت دشوار و بحراني‪ ،‬شاسي بيسيم خود را فشار داده بود و به فرمانده‬ ‫محمد رسول اهلل‬
‫سپاه مي گفت‪ :‬گوش كن ببين چه خبر است‪ .‬همه فرماندهان و مسئولين تيپ‪ ،‬از جمله حاج همت و محمود‬
‫شهبازي دارند با دشمن مي جنگند‪ .‬فقط من در كنار بيسيم مانده ام‪ .‬آنقدر درگيري ها نزديك شده بود كه‬
‫رزمندگان اسالم با نفرات ارتش بعثي قاطي شده بودند در اين هنگام يك بسيجي دالور توانست با پرتاب‬

‫‪233‬‬
‫نارنجكي به داخل نفربر فرمانده تيپ ‪ 74‬مكانيزه ارتش بعثي‪ ،‬وي را اسير نمايد كه البته او پس از چند ساعت‬
‫به دليل جراحات وارده بر اثر پرتاب نارنجك‪ ،‬كشته شد‪ .‬تيپ نجف اشرف مجبور شد عالوه بر آرايش به‬
‫سمت غرب‪ ،‬به منظور مقابله با حمالت دشمن به سمت جنوب نيز موضع بگيرد‪ .‬رزمندگان جهاد سازندگي يك‬
‫خاكريز عصا شكل براي تيپ نجف اشرف احداث كردند و رزمندگان پشت آن مستقر گرديده و بسيجيان با‬
‫آر پي جي و يك برادر استوار ارتشي هم‪ ،‬با كمك موشك تاو به تانك هاي دشمن حمله كردند و موفق شدند‬
‫حدود ‪ 33‬تانك دشمن را منهدم نمايند‪ .‬وضعيت سختي بود‪ .‬نحوه و شدت درگيري ها و شرايط بحراني جبهه ها‬
‫از طريق تلفن به فرزند امام حاج احمد آقا‪ ،‬گزارش گرديد تا به اطالع امام خميني برسد‪ .‬امام فرمودند‪ ":‬به بچه‬
‫ها بگوييد مقاومت كنند‪ 25" .‬هنوز ‪ 3‬ساعت از ابالغ اين پيام نگذشته بود كه گردوغبار وسيعي تمام منطقه‬
‫پاتك دشمن را گرفت بگونه اي كه چشم‪ ،‬چشم را نمي ديد و باعث شد تا تهاجم دشمن‪ ،‬ناكام بماند و تاريكي‬
‫شب هم‪ ،‬فرا رسيد‪ .‬معموالً با تاريك شدن هوا توان جنگيدن ارتش صدام‪ ،‬كاهش مي يافت زيرا استفاده از‬
‫تانك و آتش توپخانه نياز به روشنايي داشت و شب به عنوان يك پوشش مناسب براي رزمندگان اسالم‪ ،‬مفيد‬
‫واقع مي شد‪ .‬هم آنان را از آسيب پذيري در برابر دشمن تا حد زيادي در امان نگه مي داشت‪ ،‬و هم قدرت‬
‫تحرک و جابجايي و مانور آنها را افزايش مي داد‪ .‬به هر حال در مجموع رزمندگان اسالم موفق شدند تا در اين‬
‫مرحله‪ ،‬از جاده اهواز‪ -‬خرمشهر با ‪ 37‬كيلومتر پيشروي‪ ،‬خود را در نهايت در منطقه پاسگاه زيد‪ ،‬به دژ مرزي‬
‫عراق برسانند‪ .‬در اين درگيري ها تعداد زيادي از تانك ها و نفربر هاي دشمن منهدم و يا به غنيمت درآمد‪.‬‬
‫رزمندگان اسالم توانستند همچون يك پيكان از قلب منطقه دشمن‪ ،‬عبور كرده و خود را به مرز برسانند‪ .‬نوک‬
‫پيكان آنها‪ ،‬براي دشمن حركتي به سمت بصره را تداعي كرده و جلوه مي داد‪ .‬با چنين تصوري بود كه در‬
‫‪ 33/7/35‬لشكرهاي ‪ 3‬و‪ 3‬ارتش بعثي كه خود را در معرض محاصره رزمندگان اسالم مي ديدند‪ ،‬به منظور‬
‫جلوگيري از بسته شدن عقبه خود‪ ،‬اقدام به فرار نموده و با انجام حدود ‪ 33‬كيلومتر عقب نشيني در پشت مرز‬
‫بين المللي در ناحيه طالييه و كوشك مستقر شده و خط دفاعي جديدي را در امتداد مرز شكل دادند‪ .‬با اين‬
‫عقب نشيني شهر هويزه و پادگان حميد آزاد گرديد‪ .‬در اين شرايط نيروهاي قرارگاه قدس‪ ،‬كه متوجه عقب‬
‫نشيني دشمن از روبروي خود شده بودند‪ ،‬از مسير جاده اهواز‪ -‬خرمشهر به سمت پادگان حميد حركت كرده و‬
‫بدين ترتيب‪ ،‬جاده اهواز‪ -‬خرمشهر به طور كامل باز گرديد‪ .‬در تعقيب واحدهاي ارتش بعثي‪ ،‬درگيري در‬
‫منطقه جفير ادامه يافت‪ .‬با عقب نشيني لشكرهاي ارتش بعثي‪ ،‬يگان هاي دو قرارگاه فتح و قدس با هم الحاق‬
‫نموده و عمده منطقه پيش بيني شده در طرح عمليات بيت المقدس به جز منطقه خرمشهر‪ ،‬آزاد گرديد‪ .‬در اين‬
‫شرايط‪ ،‬فضاي پيروزي در اذهان بسياري از مسئولين كشور فراهم آمده بود به گونه اي كه قائم مقام رهبري‪،‬‬
‫‪21‬‬
‫پيشنهاد داشتند كه به منظور ساقط كردن صدام‪ ،‬نيروهاي ايراني سريعاً وارد خاک دشمن شوند‪.‬‬
‫تالش براي محاصره و دسترسی به خرمشهر‬
‫پس از پايان مرحله دوم‪ ،‬مرحله سوم عمليات در تاريخ ‪ 33/7/31‬با تعجيل آغاز شد تا كار دشمن يكسره شود‪.‬‬
‫تيپ هاي ‪ 73‬كربال و ‪ 33‬هوابرد و نيز تيپ هاي ‪ 34‬امام حسين و ‪ 5‬نجف از مسير محور بوبيان و از سمت‬

‫‪234‬‬
‫شمال به جنوب در كنار مرز شلمچه حمله خود را آغاز كردند تا خود را به جزيره بوارين برسانند و عقبه‬
‫دشمن را ببندند و با فتح خرمشهر كار را تمام كنند‪ .‬ولي دشمن مقاومت كرد و علي رغم آنكه برخي از‬
‫رزمندگان خود را به نزديكي هاي شلمچه رساندند ولي موفقيتي حاصل نشد‪ .‬البته انهدام نيروي خوبي از دشمن‬
‫صورت گرفت ولي از آنجا كه اين نيروها از جناحين در معرض خطر بودند و نيروهاي تازه نفسي هم براي‬
‫جايگزيني آنها وجود نداشت‪ ،‬به مواضع قبلي خود بازگشتند‪ .‬شب بعد‪ ،‬در اين محور حمله تازه اي دوباره انجام‬
‫شد ولي بدليل آتش سنگين دشمن كه با كمك توپ هاي ضد هوايي ‪ 71‬ميلي متري بر روي سطح زمين عليه‬
‫رزمندگان اسالم اجرا مي شد و به منظور جلوگيري از تلفات بيشتر‪ ،‬از ادامه عمليات در اين محور خودداري‬
‫گرديد‪ .‬در اين منطقه‪ ،‬وضعيت و شرايط جغرافيايي زمين صاف بوده و هيچ گونه عوارض و خاكريزي و جان‬
‫پناهي در آن وجود نداشت و اين خود موجب تلفات انساني مي گرديد‪.‬‬
‫در اين شرايط‪ ،‬فرسودگي و خستگي و حالت روحي عجيبي در بين فرماندهان ايجاد شده بود‪ .‬توقف عمليات‬
‫موجب شد تا ‪ 31‬روز‪ ،‬فرماندهان و طراحان‪ ،‬در پي كشف راهكاري جديد براي حمله به خرمشهر و آزاد‬
‫كردن آن باشند‪ .‬راهكارهاي مختلفي مطرح شد‪ .‬راهكار اول حمله به خرمشهر از حاشيه رودخانه كارون بود كه‬
‫دشمن از قبل آنجا را با موانع مختلف و استحكامات گوناگون‪ ،‬غير قابل نفوذ كرده بود‪ .‬راهكار دوم حمله از‬
‫طريق جاده اهواز‪ -‬خرمشهر و وارد شدن به شهر از طريق دروازه آن بود كه آن مسير نيز به شدت از سوي‬
‫دشمن محافظت مي شد‪ .‬راهكار سوم حمله مجدد از طريق دژ مرزي به سمت شلمچه بود كه در مرحله سوم‬
‫انجام شده و نا موفق بود‪ .‬بنابراين با توجه به كاهش توان رزمي و طوالني شدن دوران عمليات و تحليل قواي‬
‫يگان هاي مانوري بايستي چاره ي جديدي انديشيده مي شد‪ .‬تا اين مرحله بيش از ‪ 3‬هزار كيلومتر مربع از‬
‫سرزمين هاي جنوب اهواز از وجود قواي دشمن پاک شده و به خاک وطن باز گشته بود و حدود ‪ 2‬هزار نفر‬
‫نيز از نظاميان دشمن اسير گرديده بودند‪ .‬البته رزمندگان اسالم نيز تا اين زمان حدود ‪ 4233‬شهيد و ‪ 32‬هزار‬
‫مجروح‪ ،‬داشتند‪ ،‬ولي مردم ايران‪ ،‬همچنان منتظر آزادي خرمشهر به عنوان نماد پيروزي قواي اسالم بر كفر‬
‫صدامي بودند و اين خود‪ ،‬فرماندهان عمليات را وادار به چاره انديشي هاي جديدي مي كرد‪.‬گرچه عمده قوا به‬
‫تحليل رفته و يگان هاي رزمي در ‪ 71‬روز جنگ شبانه روزي به شدت خسته‪ ،‬فرسوده و كم توان شده بودند‪،‬‬
‫ولي به هر حال بايد آخرين تالش هاي خود را با اطمينان به نصرت الهي سازمان مي دادند تا به هدف نهايي در‬
‫اين عمليات‪ ،‬نائل آيند‪ .‬در اين ايام دشمن هم به مواضع ما حمله مي كرد از جمله در تاريخ جمعه ‪74‬‬
‫ارديبهشت ‪ ،3133‬ارتش بعثي حمله اي را به مواضع رزمندگان اسالم در منطقه طالييه انجام داد و خاكريز اول‬
‫نيروهاي خودي را تصرف كرد‪ ،‬به گونه اي كه تعدادي از نيروهاي ايراني اسير شدند‪ .‬به نظر مي رسيد كه‬
‫دشمن اينگونه حمالت را براي منصرف كردن رزمندگان اسالم از حمله به خرمشهر انجام مي دهد‪ .‬حمالت‬
‫ارتش بعثي به مواضع رزمندگان اسالم در ‪ 33/7/72‬در منطقه كوشك و در ‪ 33/7/71‬در منطقه مرزي‪ ،‬ادامه‬
‫يافت‪.‬اين حمالت مي توانست قواي ايران را متوجه خود ساخته و تالش براي آزادسازي خرمشهر را با تأخير‬
‫مواجه سازد‪.‬‬

‫‪235‬‬
 ‫به سوي آزاد سازي خرمشهر‬
‫اگر در ا ين شرايط كه دشمن از نظر روحي آشفته و از هم پاشيده بود‪ ،‬خرمشهر به تصرف رزمندگان اسالم در‬
‫نمي آمد‪ ،‬فرصتي براي ارتش بعثي عراق ايجاد مي شد تا اشكاالت و نقايص خطوط پدافندي خود براي حفظ‬
‫خرمشهر را برطرف كرده و با احداث سنگرهاي جديد‪ ،‬حفر كانال ها‪ ،‬ايجاد موانع و استحكامات فراوان‪ ،‬راه‬
‫رسيدن به خرمشهر را مسدودتر نموده و آنجا را تبديل به يك دژ تسخير ناپذير بنمايد‪ .‬در اين صورت دشمن‬
‫يگان هاي خود را بازسازي مي كرد و در چنين شرايطي براي فتح خرمشهر‪ ،‬رزمندگان اسالم با لشكر ها و‬
‫تيپ هاي تازه نفس دشمن و نيز با موانع و استحكامات جديدي مواجه مي شدند كه براي عبور از آنها بايد‬
‫تلفات بيشتري را متحمل مي گرديدند‪.‬همانگونه كه براي دفاع از خرمشهر‪ ،‬ارتش بعثي تمام تدابير الزم را از‬
‫قبل انديشيده بود و با احداث اليه هاي مختلف دفاعي در شمال و شرق اين شهر و نيز كاشت موانع ضد هلي‬
‫برن از قبيل تيرآهن هاي متعدد در زمين ها و بيابان هاي باز درون خرمشهر‪ ،‬براي هر نوع تاكتيك ايران‬
‫جهت حمله به اين شهر و آزاد سازي آن‪ ،‬چاره انديشي كرده بود‪ .‬فقط مسير تداركاتي و پشتيباني از قواي بعثي‬
‫در خرمشهر كه از جاده شلمچه مي گذشت و دور از دسترس قواي ايران بود‪ ،‬از وجود موانع تا حدي خالي بود‪.‬‬
‫حال در اين مرحله از عمليات‪ ،‬رزمندگان اسالم به پشت خرمشهر در كنار مرز رسيده بودند و بايد از فرصت‬
‫طاليي براي آزادي اين شهر خونين‪ ،‬استفاده مي كردند ولي به هر حال نيروي تازه نفسي براي ادامه نبرد و‬
‫پايان دادن به اشغال خرمشهر باقي نمانده بود‪.‬‬
‫تالش ارتش عراق براي حفظ خرمشهر‬
‫ارتش بعثي براي از دست ندادن خرمشهر‪ ،‬تمام تدابير و توان خود را به كار گرفت‪ .‬دشمن عالوه بر اقدامات‬
‫نظامي‪ ،‬دست به تالش هاي زيادي براي باال بردن روحية نظاميان خود و نيز افزايش انگيزه آنها براي ماندن در‬
‫خرمشهر‪ ،‬زد‪ .‬ارتش عراق در روز دوم خرداد سال ‪ 3133‬يعني يك روز پيش از آغاز حمله نهايي رزمندگان‬
‫اسالم به بعثي هاي مستقر در خرمشهر‪ ،‬اطالعيه اي را در بين همه نظاميان عراقي كه در اين شهر و اطراف آن‬
‫مستقر بودند‪ ،‬توزيع و در آن دفاع از خرمشهر و حومه آن را مانند دفاع از بغداد و حومه آن و دفاع از همه‬
‫شهرهاي عراق‪ ،‬دانست‪ .‬در اين اطالعيه نوشته شده بود كه خرمشهر حكم بالشي را دارد كه بصره بر آن آرميده‬
‫است و در آن تأكيد شده بود كه اگر خرمشهر به دست نيروهاي ايراني بيفتد‪ ،‬در اين صورت دروازه هاي‬
‫نكبت به روي عراق باز خواهد شد‪ .‬صدام حسين هم طي نامه اي به فرمانده سپاه سوم نوشته بود‪ :‬امنيت و ثبات‬
‫بصره بدون خرمشهر در تهديد است‪ .‬امام خميني در اين باره‪ ،‬در سخنان خود در ‪ 3133/1/33‬مي فرمايند‪:‬‬
‫"آدمي كه مالحظه كرديد در آن چيزي كه نوشته بود به سران نظامي خودش در شهر خونين شهر‪ ،‬خرمشهر‪،‬‬
‫آنطور سفارش كرده بود كه بزنيد‪ ،‬بكشيد و چه بكنيد تا آخر گلوله‪ ،‬تا آخر نفر‪ ،‬اين ديد كه همان نظاميهاي‬
‫او گوش ندادند به او‪ ،‬نتوانستند گوش بدهند‪ .‬اصالً مجال قرائت اين چيزها را به آنها ندادند و فوج فوج تسليم‬
‫شدند‪ " .‬بنابراين اصرار دشمن بر حفظ خرمشهر و تقويت نيروهاي خود در آن شهر از يك سو و از سوي‬
‫ديگر كمبود نيرو در بين رزمندگان اسالم براي باز پس گيري اين شهر از دست دشمن‪ ،‬شرايط ويژه اي را‬

‫‪236‬‬
 ‫براي فرماندهان عمليات بيت المقدس پديد آورده بود‪.‬‬
‫تالش هاي فشرده براي فتح خرمشهر‬
‫براي برون رفت از بن بست پديد آمده در چنين وضعيتي از شرايط عمليات‪ ،‬قرارگاه مركزي كربال پاسگاه‬
‫تاكتيكي خود را به محلي در اطراف خرمشهر‪ ،‬منتقل نمود تا بتواند به سرعت جلساتي را با فرماندهان يگان‬
‫هاي درگير در خط مقدم‪ ،‬برگزار نمايد‪ .‬گزارش ها حاكي از آن بود كه توان و رمقي براي واحد هاي رزمي‬
‫باقي نمانده است‪ .‬نياز به توقف عمليات براي بازسازي و ترميم يگان ها بود‪ .‬برخي از فرماندهان معتقد بودند‬
‫كه حتي تفنگ هاي ژ‪ 1‬نياز به تميز شدن دارد تا بتوان با آنها تيراندازي كرد‪ .‬فشردگي نبرد در روزهاي‬
‫طوالني اجازه تعمير و نظافت سالح ها و جنگ افزارها را براي استفاده مجدد از آنها نمي داد‪ .‬خستگي و تلفات‬
‫نيز مزيد بر علت شده و نياز به يك فرصت زماني را الزام آور مي نمود‪ .‬از سوي ديگر گذشت زمان به نفع‬
‫دشمن بود و نبايستي به واحدهاي ارتش بعثي فرصت داده مي شد‪ .‬فرماندهان معتقد بودند كه گرچه شرايط‬
‫سخت است ولي خداوند در سوره انشراح مي فرمايد‪ " :‬اِنَ مَعَ العُسرِ يُسرا" همانا با هر سختي‪ ،‬آساني همراه‬
‫است‪ .‬به منظور تأمين كمبود نيرو براي ادامه عمليات‪ ،‬از قبل تصميم گرفته شده بود تا قرارگاه فجر به همراه‬
‫يگان هاي تابعه يعني تيپ هاي امام سجاد (ع) و المهدي و يك تيپ از لشكر ‪ 22‬خراسان‪ ،‬از منطقه عملياتي فتح‬
‫مبين در حوالي مرز فكه به منطقه فراخوانده شوند‪ .‬براي طرح ريزي چگونگي ادامه عمليات و نزديك شدن به‬
‫خرمشهر تصميم گرفته شد تا قرارگاه فجر بين منطقه مأموريت قرارگاه هاي فتح و نصر‪ ،‬قرار گرفته و به انجام‬
‫عمليات بپردازد‪ .‬طرح جديدي نيز براي مانور آزاد سازي خرمشهر تهيه شد‪ .‬از آنجا كه قبالً از دژ مرزي به‬
‫سمت شلمچه‪ ،‬عمليات صورت گرفته و ناموفق شده بود‪ ،‬اين بار تصميم گرفته شد تا رزمندگان از منطقه بين‬
‫جاده اهواز‪ -‬خرمشهر و شلمچه‪ ،‬حمله خود را آغاز نمايند تا خرمشهر را به محاصره خود در آورند‪ .‬در روز‬
‫هاي آخر عمليات تعداد نيروهاي رزمنده هر لحظه كمتر مي شد‪ .‬يگان هاي شركت كننده در عمليات‪ ،‬هم بايد‬
‫از نقاط تصرف شده‪ ،‬پدافند مي كردند و هم به ادامه نبرد براي تكميل اهداف خود مي پرداختند‪ ،‬در حالي كه‬
‫به دليل طوالني شدن نبرد‪ ،‬سازماندهي يگان ها از هم پاشيده شده بود و بسياري از رزمندگان آنها نيز‪ ،‬شهيد و‬
‫مجروح شده بودند‪ .‬در چنين شرايطي سازماندهي واحدهاي جديدي براي حمله به خرمشهر‪ ،‬كار ساده اي نبود‪.‬‬
‫به هر حال براي فائق آمدن بر وضعيت بحراني فوق‪ ،‬جلسه اي بين فرمانده كل سپاه و فرمانده نيروي زميني‬
‫ارتش برقرار و قرار بر اين شد تا از هر يگان حدود دو گردان براي حركت به سمت خرمشهر‪ ،‬سازماندهي‬
‫شوند‪ .‬از آنجايي كه كمبود نيرو اميد به آزادي خرمشهر را تا حد زيادي كاهش داده بود‪ ،‬تصميم بر اين گرفته‬
‫شد تا حداقل با انجام عمليات جديدي‪ ،‬خرمشهر را محاصره نموده تا در فرصت و اقدام بعدي اين شهر آزاد‬
‫شود‪ .‬بحث در مورد اين طرح كه بهترين طرح براي فتح خرمشهر تلقي مي شد بيش از ‪ 3‬دقيقه طول نكشيد و‬
‫فرمانده سپاه و نيروي زميني ارتش فوري در مورد آن با هم هماهنگ شدند ولي سؤال اين بود كه چگونه اين‬
‫طرح به فرماندهان يگان هاي عمل كننده ابالغ شود؟ زيرا آنها انتظار داشتند تا در اجراي طرح ها مورد‬
‫مشورت قرار گيرند و بخصوص روش فرماندهي بر يگان هاي سپاه با مشاوره دائمي با فرماندهان آنها در مورد‬

‫‪237‬‬
‫طرح هاي عملياتي و تاكتيك اجرايي آنها‪ ،‬صورت مي پذيرفت‪ .‬قرار شد سرهنگ صياد شيرازي در جلسه اي‬
‫با حضور فرماندهان لشكرها و تيپ هاي سپاه و ارتش‪ ،‬اين طرح را ابالغ نمايد‪ .‬او با قرائت دعاي فرج سخن‬
‫خود را آغاز و طرح را ابالغ كرد‪ .‬برخي از فرماندهان سپاه مانند احمد متوسلياني فرمانده تيپ محمد رسول اهلل‬
‫و حسين خرازي فرمانده تيپ امام حسين اعتراض نموده و اين طرح را متفاوت با بحث هاي صورت گرفته‬
‫قبلي ارزيابي كردند‪ .‬باالخره در نهايت حسين خرازي و احمد متوسلياني گفتند كه ما تابع دستور و تكليف‬
‫هستيم و عمليات را در همان شب آغاز كردند‪.‬‬
‫طرح جدید براي محاصره و آزاد سازي خرمشهر‬
‫بر اساس طرح جديدي كه در تاريخ ‪ 33/7/13‬از سوي قرارگاه مركزي كربال‪ ،‬ابالغ گرديد‪ ،‬قرار شد تا‬
‫قرارگاه فتح در سمت چپ و قرارگاه فجر در وسط و قرارگاه نصر در سمت راست تك نموده و نيروهاي‬
‫دشمن را در منطقه منهدم و خرمشهر را محاصره و سپس آن را تأمين نمايند‪ .‬بر اين اساس در ساعت ‪77:13‬‬
‫روز دوم خرداد سال ‪ 3133‬تالش جديدي براي محاصره خرمشهر با رمز بسم اهلل القاصم الجبارين‪ ،‬يا محمد ابن‬
‫(ص)‬
‫آغاز گرديد‪ .‬قرارگاه فتح با بكارگيري رزمندگاني از تيپ هاي ‪ 34‬امام حسين و ‪ 5‬نجف و ‪73‬‬ ‫عبداهلل‬
‫كربال به صورت هم زمان آماده گشته و با همت فرمانده هانشان‪ ،‬به صورت دشت بان حمله خود را از فضاي‬
‫بين جاده اهواز‪ -‬خرمشهر و نهر عرايض به همراه دو قرارگاه ديگر در منطقه بين نهر عرايض و دژ مرزي براي‬
‫آزاد سازي خرمشهر آغاز نمودند‪ .‬آنها بايستي از خاكريزهاي دشمن در منطقه رودخانه عرايض عبور كرده و‬
‫با پيمودن چهار پنج كيلومتر خود را به اروند رود مي رساندند تا محاصره خرمشهر از سمت غرب آن‪ ،‬انجام‬
‫شود‪ .‬البته امكان محاصره كامل اين شهر وجود نداشت زيرا از سمت جنوب‪ ،‬خرمشهر در كنار اروند رود قرار‬
‫داشت كه دشمن در آن طرف رودخانه‪ ،‬حضور داشته و همه آتش هاي خود را از خمپاره تا توپخانه براي‬
‫پشتيباني از قواي ارتش بعثي در داخل خرمشهر سازماندهي كرده بود‪ .‬از سوي ديگر حضور نيروهاي دشمن در‬
‫جزاير ام الرصاص و سهيل‪ ،‬امكان پشتيباني از اشغالگران خرمشهر را فراهم مي آورد‪ .‬به هر حال‪ ،‬سه محور‬
‫عملياتي براي محاصره خرمشهر‪ ،‬برنامه ريزي شد‪ .‬حمله از محور شرقي در سمت محور شمالي خرمشهر را‬
‫(ع)‬
‫قرارگاه فتح با تيپ ‪ 34‬امام حسين (ع) و تيپ ‪ 5‬نجف‪ ،‬حمله از محور وسط را قرارگاه فجر با تيپ امام سجاد‬
‫و تيپ‪ 11‬المهدي و يك گردان از تيپ سوم لشكر ‪ 22‬و حمله از مسير محور شلمچه را قرارگاه نصر ‪ 7‬با تيپ‬
‫‪ 72‬محمد رسول اهلل (ص) و تيپ ‪ 7‬لشكر ‪ 73‬حمزه و قرارگاه نصر‪ 1‬با تيپ ‪ 13‬عاشورا و تيپ ‪ 1‬پياده از لشكر‬
‫‪ 73‬حمزه ارتش بر عهده گرفتند‪ .‬حمله از محور چپ (شرق) به عنوان تالش اصلي و حمله از محورهاي وسط و‬
‫راست (غرب) به عنوان تالشهاي پشتيباني تلقي مي گرديد در جلوي محور وسط يك منطقه آبگرفتگي وجود‬
‫داشت‪ .‬باالخره در اواخر روز دوم خرداد و بامداد روز سوم خرداد سال ‪ 3133‬با آرايش و سازماندهي فوق و با‬
‫حدود ‪ 37‬گردان رزمي پياده‪ ،‬عمليات آزاد سازي خرمشهر آغاز شد‪ .‬با آغاز عمليات‪ ،‬پيش روي محور اول كه‬
‫(ص)‬
‫انجام شد و رزمندگان‪ ،‬خود را در ساعت‬ ‫در سمت راست بود به سرعت و با همت تيپ محمد رسول اهلل‬
‫‪ 3:13‬صبح به اروند رود رساندند‪ .‬ولي پيشروي از دو محور ديگر به كندي صورت مي گرفت‪ .‬در ساعت ‪1:43‬‬

‫‪238‬‬
‫بامداد روز ‪ ،33/1/1‬رزمندگان يگانهاي قرارگاه فتح به جاده آسفالته خرمشهر‪ -‬شلمچه رسيدند و مشغول باز‬
‫شدن به طرف پل نور شدند‪ .‬رزمندگان يگانهاي قرارگاه فجر ‪ 1‬هنوز به جاده نرسيده بودند‪ .‬رزمندگان قرارگاه‬
‫نصر ‪ 7‬كه متشكل از تيپ ‪ 72‬محمد رسول اهلل و تيپ ‪ 7‬لشكر ‪ 73‬بود به جاده آسفالته رسيدند ولي رزمندگان‬
‫قرارگاه نصر ‪ 1‬كه متشكل از تيپ ‪ 13‬عاشورا و تيپ ‪ 1‬لشكر ‪ 73‬بودند‪ ،‬به علت برخورد با موانع زياد از جمله‬
‫ميدانهاي مين و مقاومت شديد دشمن‪ ،‬زمين گير شدند‪ .‬در ساعت ‪ 4:13‬بامداد روز ‪ 33/1/1‬نيروهاي خودي با‬
‫در هم كوبيدن مقاومتهاي دشمن‪ ،‬خود را به حوالي نهر خين رساندند و ارتباط نيروهاي دشمن مستقر در‬
‫خرمشهر‪ ،‬تقريباً با غرب آن يعني با محور شلمچه قطع گرديد‪ .‬در اين شرايط عبور نيروهاي دشمن از طريق‬
‫جاده خاكي صورت مي گرفت‪ .‬هنگامي كه خبر محاصره خرمشهر به صدام رسيد به لشكر ‪ 2‬پياده دستور داد‬
‫تا محاصره شهر را درهم بشكند و نيروهاي خود را در خرمشهر مستقر كند وگرنه او و اعضاي ستاد لشكر‬
‫همگي اعدام خواهند شد‪ .‬مشخص بود كه با توجه به موازنه قواي موجود و وضعيت روحي نيروها‪ ،‬اين خواسته‬
‫غير ممكن است‪.‬لشكر ‪ 2‬در دستيابي به هرگونه پيشروي ناكام ماند و براي اولين بار صدام در اجراي حكم‬
‫‪53‬‬
‫اعدام در صحنه جنگ ترديد به خود راه داد‪.‬‬
‫آزاد سازي و فتح خرمشهر‬
‫از ساعت ‪ 2‬صبح روز سوم خرداد‪ ،‬قرارگاه فتح با كمك تيپ امام حسين (ع) با ‪ 233‬رزمنده‪ ،‬حركت خود را به‬
‫سمت خرمشهر آغاز و دور جديدي از تالش براي فتح خرمشهر را شروع كرد‪ .‬با اين اقدام‪ ،‬دو محور ديگر هم‬
‫توانستند بر دشمن غلبه يافته و در مسير رسيدن به خرمشهر بر فعاليتهاي خود افزودند‪ .‬در اين شرايط رزمندگان‬
‫تيپهاي ‪ 11‬المهدي و امام سجاد و تيپ ‪ 1‬لشكر ‪ 22‬كه تحت عنوان قرارگاه فجر ‪ 1‬به پيش روي خود ادامه مي‬
‫دادند به پل نو رسيده و به طرف اروند رود‪ ،‬پيشروي خود را ادامه مي دادند‪ .‬سرعت پيش روي رزمندگان به‬
‫گونه اي بود كه بالگرد جنگي دشمن در پرواز صبح زود خود در روز سوم خرداد‪ ،‬بر فراز اين منطقه تصور مي‬
‫كرد كه هنوز نيروهاي ارتش بعثي در آنجا مستقر هستند و در نتيجه با پرواز از ارتفاع پايين در خرمشهر‪ ،‬مورد‬
‫اصابت راكت آر پي چي ‪ 2‬رزمندگان اسالم قرار گرفته و سرنگون مي شود‪ .‬در حالي كه در داخل خرمشهر‬
‫استعداد نيروهاي دشمن بيش از يك لشكر يعني در حدود ‪ 33‬هزار نفر بود و براي حدود ‪ 7‬هفته مهمات‪،‬‬
‫تجهيزات و مواد غذايي الزم را در اختيار داشتند وليكن با رعبي كه در دل آنها ايجاد شده بود‪ ،‬نظامياني كه در‬
‫خط مقدم حضور داشتند شروع به تسليم خود كرده و افرادي كه دورتر و در سمت اروند رود بودند خود را به‬
‫آب زده و فرار را بر قرار ترجيح دادند‪ .‬دشمن كه مسير جاده شلمچه را مسدود شده مي ديد دچار آشفتگي‬
‫روحي شد و نيروهاي وي پس از يك ساعت درگيري در صبح روز سوم خرداد دستهاي خود را باال برده و‬
‫آماده اسارت شدند‪ .‬بدين ترتيب ساعت ‪ 33‬صبح روز دوشنبه سوم خرداد‪ ،‬رزمندگان اسالم از طريق شمال‬
‫غرب شهر‪ ،‬وارد خرمشهر شدند و تا غروب آن روز‪ ،‬بيش از ‪ 37‬هزار نفر از نظاميان بعثي را در داخل خرمشهر‬
‫به اسارت خود درآوردند و مهر پيروزي را بر جبين ايرانيان و امام عزيزشان ثبت كردند‪ .‬البته يگانهاي‬
‫قرارگاههاي فتح و فجر ‪ 1‬در ساعت ‪ 7‬بعدازظهر روز سوم خرداد توانستند خود را به ساحل رودخانه اروند‬

‫‪239‬‬
‫رسانده و مأموريت خود را به پايان برسانند‪ .‬در همين حال يگانهاي قرارگاه نصر ‪ 7‬خود را به حوالي شمال نهر‬
‫خين رسانده بودند همچنان با مقاومت شديد دشمن مواجه بودند‪ .‬ولي يگانهاي قرارگاههاي نصر‪ 7‬و نصر‪1‬‬
‫توانستند ضمن منهدم كردن تعدادي از تانكها و نفربرهاي دشمن يك فروند بالگرد دشمن را كه بر اثر اصابت‬
‫گلوله فرود آمده بود به غنيمت بگيرند و ‪ 331‬نفر از نظاميان بعثي را نيز اسير نمايند‪ .‬در مجموع ضربات‬
‫نيروهاي خودي بر واحدهاي دشمن آنچنان شديد و سريع بود كه ارتباط يگانهاي دشمن را با يكديگر قطع‬
‫نمود و موجب فرار نظاميان عراقي در ردههاي مختلف گرديد و پيروزي بزرگي را براي ملت ايران به ارمغان‬
‫آورد و بدين صورت خاكريز بصره فرو ريخت‪ 57.‬البته ارتش عراق توانست در كنار پلي بر روي اروندرود در‬
‫مدخل رودخانه خين باقي بماند و تالش رزمندگان براي گرفتن آن موفق نبود‪ 51.‬به هر حال اين پيروزي‬
‫بزرگ‪ ،‬در اخبار سراسري راديو در ساعت ‪ 7‬بعد از ظهر به اطالع مردم ايران رسيد و فضايي از خوشحالي و‬
‫شعف و شادي و سرور را براي مردم ايران به ارمغان آورد‪ .‬امام خميني هم از اين پيروزي بسيار مسرور شدند‪.‬‬
‫از قول فرزند ايشان حاج احمد آقا‪ ،‬نقل شده است كه گفته اند‪ :‬هيچ گاه امام را در طول عمرشان تا به اين‬
‫اندازه‪ ،‬بَشاش و خوشحال نديده بودم‪ .‬امام هم با بيان اينكه " خرمشهر را خدا آزاد كرد"‪ ،‬ديدگاه خودشان را‬
‫نسبت به عمليات بيت المقدس و ارزش آن بيان كردند‪ .‬فتح خرمشهر در آستانه روز ميالد با سعادت حضرت‬
‫امام حسين (ع) و روز پاسدار‪ ،‬بدست رزمندگان اسالم انجام شد و نشاط را براي همه مردم ايران به ارمغان آورد‪.‬‬
‫امام خميني در سخنراني ‪ 3133/1/77‬در جمع فرماندهان نيروي زميني ارتش براي اين مسئله كه ما خودمان‬
‫چيزي نيستيم و هر چه هست مبدأ غيبي دارد و آن مبدأ غيبي است كه ما را كمك مي كند‪ ،‬تكيه نموده و مي‬
‫فرمايند‪ " :‬شوخي نيست كه يك جمعيت كثيري با زحمتهايي يك دژي براي خودشان ـ به آن دژهاي محكم‬
‫ـ درست بكنند و در پناه آن دژ باشند و يك جمعيت كمي از بيابان به آنها حمله بكنند و تسليم بشوند آنها‪.‬‬
‫تسليم براي اين است كه مي ترسند‪ .‬ترس را كه در آنها ايجاد كرده است؟ ما كه جمعيتمان به اندازه آنها نبود‪.‬‬
‫ما كه در بيابان بوديم و در معرض اينكه آسيب ببينيم و آنها در پناهگاهها بودند و در دژهايي كه درست‬
‫كرده بودند و اين خوف را هم نداشتند‪ .‬اين يك خوفي بود كه خداي تبارک و تعالي در قرآن هم درسوره‬
‫احزاب‪ ،‬آية ‪ 73‬از آن اطالع داده است كه در صدر اسالم خدا يك قِسْم از چيزهايي كه پيروز مي كرد كشور‬
‫اسالمي را‪ ،‬همين بود كه رعب در دل مقابلين آنها القا مي فرمود‪ .‬ما مرهون اين رحمت هاي بزرگ الهي‬
‫گرچه خرمشهر با‬ ‫‪54‬‬
‫هستيم و در عين حال مرهون اين ملت هستيم كه اينطور همه با هم كمك مي كنند‪".‬‬
‫همت بي نظير و اراده مصمم رزمندگان اسالم از چنگال ارتش عراق رهايي يافت ولي به گونه اي دهشت آور‬
‫منهدم شده و زير ساخت هاي آن از بين رفته بود‪.‬‬
‫نگاه امام خمینی به فتح خرمشهر‬
‫با آزاد سازي خرمشهر‪ ،‬عمليات بيت المقدس پايان يافت‪.‬بيست ماه اشغال خرمشهر‪،‬نجات آن را به يك‬
‫ضرورت حماسي و يك آرزوي حياتي براي ملت ايران تبديل كرده بود‪ .‬فتح خرمشهر از لحاظ سياسي بسيار‬
‫مهم بود و تأثير فراوان و خوشحال كننده اي بر مردم و مسئولين ايراني بويژه امام خميني گذاشت‪ 53.‬بنيانگذار‬

‫‪241‬‬
‫جمهوري اسالمي با شنيدن خبر فتح خرمشهر در همان روز پيامي را صادر فرمودند كه ضمن نشان دادن اهميت‬
‫آزاد سازي خرمشهر‪ ،‬ديدگاه خود را نسبت به دفاع اسالمي‪ ،‬رزمندگان سلحشور و پيروزي بر دشمن بيان‬
‫كردند‪ .‬در اين پيام‪ ،‬امام "با يقين به آنكه پيروزي فقط از جانب خداوند است " وما النصر اال من عند اهلل " از‬
‫فرزندان اسالم و قواي سلحشور مسلح كه دست قدرت حق از آستين آنان بيرون آمد و كشور بقيه اهلل االعظم را‬
‫از چنگ گرگان آدمخوار كه آلت هايي در دست ابر قدرتان خصوصاً آمريكاي جهان خوارند‪ ،‬بيرون آورد و‬
‫نداي اهلل اكبر را در خرمشهر عزيز طنين انداز كرد و پرچم پر افتخار ال اله اهلل را بر فراز آن شهر خرّم ـ كه‬
‫با دست پليد جنايتكاران غرب به خون كشيده شده و خونين شهر نام گرفت ـ بيفراشت‪ ،‬تشكر كردند‪ .‬و‬
‫فرمودند كه آنان به يقين مورد تقدير ناجي بشريت و برپا كننده عدل الهي در سراسر گيتي مي باشند و به آرم‬
‫" و ما رميت اذ رميت ولكن اهلل رمي " مفتخرند‪ .‬ايشان رزمندگان متعهد و فداكار و قواي سلحشور مسلح را "‬
‫عزيزان و نور چشمان اسالم " خواندند كه اين فتح و نصر عظيم را با توفيق الهي و ضايعات كم و غنائم بي‬
‫پايان‪ ،‬براي اسالم و ميهن عزيز‪ ،‬افتخار ابدي هديه آوردند‪ .‬ايشان همچنين به ملت عظيم الشّأن ايران‪ ،‬داشتن‬
‫چنين فرزندان سلحشور جان بركفي را كه نام آنان و كشورشان را جاويدان كردند‪ ،‬تبريك گفتند‪ .‬ايشان‬
‫همچنين از مردم و نيروهاي مسلح خواستند كه هوشيار باشند كه پيروزي هر چند عظيم و حيرت انگيز است‬
‫آنها را از ياد خداوند كه نصر و فتح در دست اوست‪ ،‬غافل نكند و فرمودند غرور فتح‪ ،‬شما را به خود جلب‬
‫نكند كه اين آفتي بزرگ و دامي خطرناک است كه با وسوسه شيطان به سراغ آدم مي آيد و براي اوالد آدم‬
‫تباهي مي آورد‪ .‬ايشان همچنين در اين پيام به حكومت هاي همجوار و منطقه نصيحت كردند كه از اطاعت بي‬
‫چون و چراي آمريكا و بستگان آن دست برداريد و بدانيد كه قدرت هاي بزرگ شماها را براي منافع خويش‬
‫به هالكت مي كشند و در پايان نيز براي قواي مسلح اسالم و فداكاران قرآن كريم و ميهن عزيز ايران‪ ،‬دعا‬
‫كردند و سالمت و سعادت و پيروزي آنان را خواستار شدند‪ 53.‬امام خميني هشت ماه پس از فتح خرمشهر به‬
‫اين پيروزي بزرگ اينگونه مي نگرند‪" :‬ما نبايد فتح هاي بزرگ مثل خرمشهر را از ياد ببريم كه دشمن با همه‬
‫تجهيزات در سنگرهاي بسيار محكم با عده و عدد بسيار كمين كرده بود و در مقابل عده اي از سلحشوران‬
‫متعهد اسالم از بيابان باز به آنان تاخته و خداوند آنچنان رعب و وحشت را بر دشمنان ما غلبه داد كه با اسارت‬
‫هزاران نظامي و غنيمت هاي بسيار‪ ،‬باقي مانده اشرار با فزاحت تمام روبه فرار گذاشته و شهرها را رها كردند‪.‬‬
‫رزمندگان عزيز ما نبايد اين پيروزي معجزه آسا را جز با مددهاي الهي ببينند و اگر چنين شد غرور آنها‬
‫خالصه مي شود در اينكه ما مورد عنايت قادر متعال هستيم و از خود چيزي نداريم و آنچه داريم از اوست و‬
‫‪52‬‬
‫بايد به راه او نثار كنيم و اينجاست كه خداوند عنايات خود را ادامه مي دهد‪".‬‬
‫فتح خرمشهر پایان رویاي صدام در اشغال سرزمین هاي ایران‬
‫بايد پرسيد كه اگر خرمشهر در روز به ياد ماندني سوم خرداد ماه سال ‪ ،3133‬با استفاده از قدرت نظامي‬
‫سلحشوران دالور ايران‪ ،‬فتح نمي شد جنگ چه سرانجامي مي يافت؟ آيا صدام هيچ گاه با اختيار و اراده خود‪،‬‬
‫اين شهر را رها مي كرد و از ناميدن آن به نام "مُحَمّره " منصرف مي شد؟ بر جاي ماندن حدود ‪ 37‬هزار اسير‬

‫‪241‬‬
‫عراقي در جريان آزادي خرمشهر نشان داد كه ارتش عراق مصمم بوده است تا به هر قيمتي خونين شهر را در‬
‫اختيار خود نگه داشته و آن را براي هميشه حفظ نمايد‪ .‬آزاد سازي خرمشهر پايان يك دوره مهم از جنگ و‬
‫آغاز يك دوره جديد در دفاع مقدس است‪ .‬فتح خرمشهر ماهيت و شكل جنگ را تغيير داد‪ .‬تا قبل از فتح‬
‫خرمشهر‪ ،‬هدف صدام و حزب بعث عراق‪ ،‬تضعيف و تسليم نظام جمهوري اسالمي بود‪ .‬البته در اثناي جنگ‬
‫وقتي كه صدام حسين احساس كرد نمي تواند به تمام اهداف خود از طريق تهاجم نظامي برسد‪ ،‬جدا كردن‬
‫بخشي از استان خوزستان از ايران و نيز لغو قرارداد ‪ 3123‬الجزاير را به عنوان دستاوردهاي مهمي تلقي مي كرد‪.‬‬
‫با فتح خرمشهر همه اين اهدافِ برنامه ريزي شده دشمن از بين رفت‪ .‬عمليات بيت المقدس و فتح خرمشهر‪،‬‬
‫ايران را به اوج پيروزي رساند و رزمندگان اسالم را در قله افتخار ايرانيان سربلند قرار داد‪ .‬در اين شرايط‪،‬‬
‫احساسي كه از بزرگي و عظمت قدرت صدام در خاورميانه به وجود آمده بود به يكباره فرو ريخت و انقالب‬
‫اسالمي را در جايگاه تعيين كننده اي در بين ملت هاي منطقه قرار داد‪ .‬موازنه قوا را به سود جمهوري اسالمي‬
‫ايران تغيير داد و منزلت ايرانيان را و قدرت اسالم را كه چنين رزمندگان سلحشوري را آفريده است در عرصه‬
‫نظام بين المللي ارتقاء داد‪ .‬امام خميني را به عنوان رهبري شكست ناپذير كه با عرضه ي ديدگاه هاي اسالمي‪،‬‬
‫توانسته است قدرت جديدي را به ملت ايران ارزاني بخشد‪ ،‬در افكار عمومي جهانيان يكبار ديگر مطرح كرد‪.‬‬
‫مردم لبنان و فلسطين به مبارزه خود در برابر رژيم صهيونيستي اميدوار شدند‪ .‬فتح خرمشهر‪ ،‬اين احساس را در‬
‫مردم ايران پديد آورد كه قدرت ايمان‪ ،‬اراده مصمم و هدايت امام خميني مي تواند بر تمام پشتيباني هاي‬
‫امريكا و شوروي و برخي از كشورهاي اروپايي و عربي از رژيم بعثي صدام‪ ،‬فايق آيد و عظيم ترين قدرت‬
‫نظامي عربي را در برابر قدرت اسالم و رزمندگان سلحشور ايران ناكام بگذارد‪ .‬با فتح خرمشهر عالئم شكست‬
‫صدام براي همگان آشكار شد و ظهور قدرت نظامي جديد ايران را كه از درون انقالب اسالمي جوشيده بود‪،‬‬
‫نويد داد‪ .‬در آن روزها نخست وزير رژيم صهيونيستي گفته بود كه اگر نيروهاي ايراني از رودخانه دجله عبور‬
‫نمايند‪ ،‬ارتش اسرائيل با آنها مقابله خواهد كرد‪ ،‬زيرا مناخم بگين‪ ،‬سقوط صدام را موجب حركت رزمندگان‬
‫اسالم به سمت قدس شريف مي دانست‪ .‬فتح خرمشهر براي هميشه‪ ،‬سربلندي ايرانيان و توانمندي مكتب اسالم‬
‫را در تربيت رزمندگان پر توان و شجاع‪ ،‬به همراه خواهد داشت و پرچم مقاومت را در بين مردم ايران‪،‬‬
‫برافراشته نگه خواهد داشت‪.‬‬
‫نتایج و دستاوردهاي عملیات بیت المقدس‬
‫بيشترين دستاوردهاي دوران جنگ در عمليات بيت المقدس حاصل شد‪ .‬در جريان اين عمليات بسيار ارزشمند‪،‬‬
‫شهرهاي خرمشهر‪ ،‬هويزه‪ ،‬پادگان حميد و منطقه وسيعي از خاک ايران‪ ،‬به وسعت تقريبي ‪ 3433‬كيلومتر مربع‬
‫آزاد شد‪ .‬حدود ‪ 31‬هزار و ‪ 233‬نفر از نظاميان عراقي به اسارت در آمدند‪ .‬حدود ‪ 33‬هزار نفر از نظاميان ارتش‬
‫بعثي كشته و زخمي شدند‪ 333 .‬تانك و نفربر و هزاران سالح انفرادي و مهمات زيادي از دشمن به غنيمت‬
‫رزمندگان اسالم درآمد‪ .‬فراواني غنايم به اندازه اي بود كه فقط تخليه مهمات برجاي مانده از سوي ارتش بعثي‬
‫در داخل سنگرهايش حدود دو ماه به طول انجاميد‪ .‬اين مهمات غنيمتي تا ‪ 1‬سال‪ ،‬عليه قواي دشمن در نبردهاي‬

‫‪242‬‬
‫بعدي بكار مي رفت‪ .‬همچنين حدود ‪ 73‬فروند هواپيما و ‪ 7‬فروند بالگرد نظامي دشمن ساقط و ‪ 435‬دستگاه‬
‫تانك و نفربر ارتش بعثي نيز منهدم گرديد‪ .‬البته اين پيروزي با تقديم حدود ‪ 3‬هزار شهيد و حدود ‪ 73‬هزار نفر‬
‫‪55‬‬
‫زخمي‪ ،‬حاصل شد‪.‬‬
‫دالیل موفقیت و ارزیابی عملیات بیت المقدس‬
‫عمليات هايي را كه ايران از ‪ 3‬مهر ‪ 3133‬تا آغاز عمليات بيت المقدس انجام داد‪ ،‬همگي بطور صد درصد موفق‬
‫بودند و شكست روحي فراواني را براي ارتش عراق بوجود آوردند‪ .‬اگر اين عمليات ها صورت نمي گرفت‬
‫طبيعتاً عمليات بزرگي مثل بيت المقدس نمي توانست اين چنين دستاوردهايي نايل آيد‪ .‬تجربيات آن عمليات‬
‫ها كه با هماهنگي كامل ارتش و سپاه و با رعايت اصل اساسي غافل گيري و همچنين با طرح ريزي دقيق و‬
‫منطقي و با بهره گيري از نقاط ضعف ارتش عراق در چگونگي گسترش و آرايش در منطقه عملياتي و با‬
‫كمك رزمندگان شجاع و ايثارگر انجام شد در اين عمليات نيز بطور كامل رعايت گرديد‪ .‬اما عمليات بيت‬
‫المقدس تفاوت هايي از جمله وسعت و اهميت بيشتر نسبت به سه عمليات پيشين داشت كه موجب پاتكهاي‬
‫متعدد دشمن در مدت ‪ 73‬روز گرديد‪ .‬بنابراين حفظ سرزمينهاي تصرف شده در حين عمليات‪ ،‬استقامت بسيار‬
‫باالي رزمندگان را طي ‪ 73‬روز جنگ شبانه روزي در هواي بسيار گرم خوزستان مي طلبيد‪ .‬در چنين شرايطي‬
‫وجود سازمان هاي پشتيباني رزمي و خدمات رزمي مناسب‪ ،‬اهميت بيشتري مي يافت‪ .‬در اين عمليات براي‬
‫اولين بار بهداري رزمي‪ ،‬پايه گذاري و توسعه يافت به گونه اي كه در كنار رودخانه كارون‪ ،‬مركز امدادهاي‬
‫اضطراري و در محل مجموعه انرژي اتمي‪ ،‬يك بيمارستان جنگي‪ ،‬احداث گرديد‪ .‬همچنين از سامانه پدافند‬
‫هوايي هاگ‪ ،‬جنگنده هاي نيروي هوايي و بالگردهاي هوانيروز‪ ،‬استفاده مناسبي بعمل آمد‪ .‬از سوي ديگر‬
‫توسعه سازماني سپاه و افزايش يگانهاي رزمي ظرف مدت يك ماه قبل از آغاز عمليات‪ ،‬كه با جذب نيروهاي‬
‫جديد و آموزش و سازماندهي گرديده و به كارگيري شدند‪ ،‬توانست تا حد زيادي امكان تداوم عمليات براي‬
‫مدت بيش از ‪ 1‬هفته را فراهم آورد‪ .‬در دوران جنگ هشت ساله نبردي عظيم تر‪ ،‬وسيع تر‪ ،‬مهم تر و ماندگارتر‬
‫از عمليات بيت المقدس وجود ندارد بيشترين تعداد اسراي دشمن و باالترين رقم غنائم جنگي در اين عمليات‬
‫بدست آمد‪ .‬عميق ترين پيشروي ها در اين نبرد انجام شد به گونه اي كه از شرق منطقه عملياتي با عبور از‬
‫كارون‪ 12 ،‬كيلومتر پيشروي در مركز ثقل و منطقه تعادل قواي دشمن انجام و رزمندگان اسالم خود را به مرز‬
‫بين المللي رساندند و از سمت اهواز نيز حدود ‪ 373‬كيلومتر تا خرمشهر و اروند رود‪ ،‬منطقه بزرگي به تصرف‬
‫قواي اسالم درآمد‪ .‬در سال دوم جنگ‪ ،‬صدام و مسئولين ارتش بعثي عراق در همه سطوح از ظهور يك قدرت‬
‫جديد در قابليت هاي رزمي جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬غافلگير شدند آنها نتوانستند درک كنند كه اين قدرت‬
‫جديد نظامي‪ ،‬چگونه در ايران بوجود آمد‪ .‬آنها مشاهده مي كردند كه توان ارتش جمهوري اسالمي‪ ،‬تفاوتي‬
‫نكرده است‪ .‬بر تجهيزات‪ ،‬جنگ افزارها و يگان هاي وي‪ ،‬چيزي افزوده نشده است ولي در عين حال تركيب‬
‫جديدي از توانمندي هاي نظامي در قدرت رزمي ايران پديد آمده است‪ .‬در واقع اين قدرت جديد حضور‬
‫نيروهاي داوطلبانه مردمي در جبهه هاي جنگ بود كه با نگرش امام خميني به موضوع دفاع و برداشت هاي‬

‫‪243‬‬
‫ايشان از مكتب دفاعي اسالم‪ ،‬پديد آمده بود‪ .‬داوطلبان بسيجي با كمك پاسداران آموزش ديده و در سپاه‬
‫پاسداران انقالب اسالمي سازماندهي شدند و حجم عظيمي از يگان هاي رزمي جديد را بوجود آوردند كه با‬
‫انگيزه الهي و با تمام قوا در برابر دشمن مي جنگيدند‪ .‬از سوي ديگر سازمان جهاد سازندگي به عنوان يك‬
‫قدرت بزرگ پشتيباني و مهندسي‪ ،‬توانست ده ها گردان عملياتي را شكل دهد كه پا به پاي رزمندگان خط‬
‫مقدم‪ ،‬براي آنها با احداث خاكريزهاي تعجيلي و سنگر هاي دفاعي‪ ،‬امكان مقاومت در برابر دشمن را فراهم مي‬
‫آورد‪ .‬از سوي ديگر ارتش بعثي در برابر راهبرد و تاكتيك هاي اتخاذ شده از سوي رزمندگان اسالم نيز‬
‫غافلگير شد و نتوانست روش هاي جنگي و شيوه هاي تاكتيكي نيروهاي رزمنده را دريابد و درک كند‪ .‬براي‬
‫مثال جنگيدن در فضاي بزرگي مثل منطقه بيت المقدس كه موجب تجزيه قواي دشمن مي گرديد موجب‬
‫حيرت دشمن بود‪ .‬استفاده از راهكارهايي كه دشمن‪ ،‬بكارگيري آنها را نا ممكن و يا غير محتمل مي دانست‬
‫موجب غافلگيري اساسي دشمن مي شد‪ .‬مانند عبور از كارون در عمليات بيت المقدس و حمله از طريق تنگه‬
‫رقابيه و ارتفاعات تيشه كن در عمليات فتح المبين و يا استفاده از مسير رملي (شن زار) در عمليات فتح بستان‪.‬‬
‫طرح ريزي عمليات شبانه و هدايت نيروها در شب تاريك‪ ،‬براي رسيدن به مواضع دشمن و پرهيز از درگيري‬
‫با نقاط قوت ارتش بعثي و همچنين سعي در رساندن سريع نيروهاي تهاجم كننده به عقبه هاي دشمن و به‬
‫سيستم فرماندهي و كنترل وي و همچنين آموزش نيروهاي بسيجي در حين نبردها و سازماندهي فوري آنها و‬
‫همچنين نحوه تدارک نيروها‪ ،‬از نكاتي بود كه تا دشمن مي خواست به آنها پي ببرد‪ ،‬رزمندگان اسالم موفق‬
‫شده بودند‪ ،‬ارتش بعثي را از سرزمين هاي ايران بيرون كرده و خرمشهر را فتح نمايند‪ .‬در يك جمع بندي مي‬
‫توان اين گونه اظهار نظر كرد كه سپاه پاسداران انقالب اسالمي‪ ،‬از عوامل برتر ساز توان رزمي به ويژه از جوّ‪،‬‬
‫زمين و كسب اطالعات از دشمن‪ ،‬در حد عالي بهره برداري مي كرده است و اكثر موفقيت ها در صحنه ي‬
‫عمليات‪ ،‬مرهون چنين اقداماتي بوده است‪ .‬با انجام عمليات بيت المقدس‪ ،‬همه سرزمين هاي ايران از اشغال‬
‫ارتش بعثي‪ ،‬آزاد نشد‪ .‬گرچه خرمشهر فتح شد ولي برخي از مناطق مرزي در منطقه شلمچه و طالييه همچنان‬
‫در دست دشمن باقي ماند‪ .‬ارتش بعثي همچنان‪ ،‬بيش از ‪ 3333‬كيلومتر مربع از سرزمين هاي ايران بويژه در‬
‫مناطق غربي كشور از جمله نفت شهر و ارتفاعات حمرين‪ ،‬را پس از فتح خرمشهر در اشغال خود نگه داشت‪.‬‬
‫اين نكته قابل توجه است كه ارتش بعثي هيچ گاه‪ ،‬هيچ بخشي از سرزمين هاي اشغالي ايران را رها نكرد‪ ،‬بلكه‬
‫تمام مناطق اشغالي با جنگيدن با دشمن و اعمال قدرت نظامي‪ ،‬از چنگال ارتش بعثي رها شده است‪ .‬بايد بخاطر‬
‫داشت كه تا زمان عمليات بيت المقدس‪ ،‬فضاي جنگ و در گيري عمدتاً در استان هاي مرزي در جريان بود و‬
‫شهرهاي دور از مرز تا حد زيادي از آتش دشمن در امان بودند و جنگ شهرها به صورتي كه بعدها از سوي‬
‫صدام آغاز شد‪ ،‬وجود نداشت‪ .‬در اين ايام‪ ،‬اداره جنگ‪ ،‬بدست فرماندهان سپاه و ارتش بود و مسئولين كشور‬
‫نيازي به حضور در صحنه عمليات را نمي ديدند و به اداره كشور در تهران مي پرداختند‪ .‬در اين دوران‪ ،‬صدام‬
‫عمدتاً از سالح هاي متعارف در جبهه هاي جنگ استفاده مي كرد و هنوز جنگ با سالح هاي شيميايي را آغاز‬
‫نكرده بود‪ .‬سازمان منافقين كمك خود به صدام را در حوزه هاي اطالعاتي و جاسوسي ارائه مي كردند ولي‬

‫‪244‬‬
‫هنوز تيپ هاي رزمي براي كمك به ارتش بعثي را به وجود نياورده بودند‪ .‬ناوگان نظامي آمريكا هنوز در‬
‫خليج فارس به صورت گسترده مستقر نشده بود و جنگ نفتكش ها نيز به صورت فراگير از سوي صدام آغاز‬
‫نشده بود‪ .‬در اين ايام درآمد نفتي كشور مناسب بود و مي توانست مردم و هزينه هاي جنگ را تأمين نمايد‪.‬‬
‫حمله محدود عراق به شهرها‬
‫در جريان عمليات بيت المقدس و پس از فتح خرمشهر‪ ،‬حمالت محدود نيروي هوايي ارتش عراق به برخي از‬
‫شهرهاي ايران‪ ،‬آغاز شد‪ .‬از جمله در آستانه فتح خرمشهر در روز شنبه اول خرداد ‪ ،3133‬جنگنده هاي عراقي‬
‫به كارخانه گاز مايع در ماهشهر حمله و بخشي از آن را تخريب كردند‪ .‬اين در حالي بود كه ايران در اين شهر‬
‫عالوه بر استقرار موشك هاي هاگ‪ ،‬داراي سالحهاي پدافند هوايي اورليكن و توپهاي ضد هوايي ‪ 71‬ميليمتري‬
‫بود و هواپيماهاي ‪ F-14‬نيز پوشش هوايي منطقه را بر عهده داشتند‪ 51.‬همچنين جنگنده هاي ارتش عراق در‬
‫‪ 3133/1/37‬از ارتفاع باال به فضاي همدان رخنه كردند ولي به دليل وجود پوشش هوايي‪ ،‬امكان اقدام به‬
‫بمباران را نيافتند‪ .‬در روز ‪ 33‬خرداد ‪ 3133‬هواپيماهاي عراقي به شهر ايالم در حاليكه مردم راهپيمايي مي‬
‫كردند حمله و موجب شهادت ‪ 43‬نفر و جراحت ‪ 733‬نفر شدند‪ 13.‬امام خميني در واكنش به بمباران ايالم و‬
‫پس از حمله ارتش اسرائيل به جنوب لبنان طي پيامي در ‪ 3133/1/32‬مرقوم فرمودند‪ " :‬من كلمه مباركه‬
‫استرجاع را نه براي شهادت بيش از ‪ 43‬نفر زن و مرد و كودک شيرخوار ايران كه بدست جنايتكار صداميان‬
‫در حال شعار بر ضد امريكا و اسرائيل خونخوار‪ ،‬هدف بمب و آسيب بيش از ‪ 733‬نفر مسلمان عشاير بيگناه و‬
‫خرابي مسجد‪ ،‬تكيه‪ ،‬بيمارستان و خانه هاي مظلومان است‪ ....‬بلكه براي بي تفاوتي كشورهاي اسالمي‪ ....‬و‬
‫پشتيباني بسياري از حكومتها از اسرائيل و صدام‪ ،‬اين دو ولد نامشروع امريكا مي كنم‪ 13 ".‬در مجموع حمله به‬
‫مناطق مسكوني در اين دوره از جنگ محدود و كنترل شده بود و طرفين از كشاندن جنگ به غير نظاميان‬
‫خيلي استقبال نمي كردند‪.‬‬
‫سركوب گروه هاي مسلح‬
‫همزمان با ادامه جنگ در جبهه ها‪ ،‬برنامه ريزي و اقداماتي براي مقابله با گروه هاي مسلحي مانند سازمان‬
‫مجاهدين خلق كه دست به ترور مسئولين و مردم طرفدار انقالب مي زدند‪ ،‬صورت گرفت‪ .‬سپاه در تهران‬
‫گشتي را تحت عنوان گشت ثاراهلل راه اندازي كرده بود تا از ترورهاي خياباني جلوگيري نمايد و امنيت را در‬
‫خيابانهاي شهر بر فرار نمايد‪.‬چند واحد عمليات ضد ترور هم سازماندهي شده بود تا به مخفيگاه هاي منافقين‬
‫حمله برد‪.‬از جمله همزمان با عمليات بيت المقدس‪ ،‬سپاه در روز يكشنبه ‪ 3133/7/37‬به بيست خانه تيمي از‬
‫عناصر مسلح كه مجهز به راكت هاي آر پي جي ‪ 2‬بودند‪ ،‬حمله نمود كه بر اثر آن ‪ 43‬نفر از اعضاي مهم‬
‫سازمان مجاهدين خلق كشته و ‪ 32‬نفر نيز دستگير گرديدند‪ .‬همچنين در زمستان سال ‪ 3133‬رهبران سازمان‬
‫پيكار كه يك گروه منشعب از سازمان مجاهدين خلق و با انديشه ماركسيستي بودند دستگير و مركز اين‬
‫گروه در شيراز نيز در روز چهار شنبه ‪ 3133/7/77‬كشف و ‪ 33‬نفر از اعضاي آن دستگير شدند‪ 17.‬البته عليرغم‬
‫اين اقدامات‪ ،‬منافقين همچنان به ترورهاي خود با حجم كمتري ادامه دادند‪ .‬براي مثال آنها در روز جمعه‬

‫‪245‬‬
‫‪ 3133/4/33‬آيت اهلل محمد صدوقي نماينده امام خميني در استان يزد را پس از اقامه نماز جمعه به شهادت‬
‫رساندند‪ .‬اين ترور موجب انتقاد امام خميني از ضعف حفاظت شخصيت ها و نوع مراقبت از شهيد صدوقي‬
‫گرديد‪ 11.‬پس از عمليات رمضان نيز سركوب سازمان مجاهدين خلق ادامه يافت‪ .‬در روز دوشنبه ‪3133/3/33‬‬
‫در حمله به خانه هاي تيمي منافقين‪ 73 ،‬خانه كشف و ‪ 33‬نفر از آنها كشته يا بازداشت شدند‪ 14.‬البته ترورها‬
‫همچنان با حجم و سرعت كمتري ادامه يافت از جمله منافقين در ‪ ،3133/3/74‬سه پاسدار را ربوده و با قصاوت‬
‫غير قابل وصفي آنها را شكنجه نمودند و سپس ‪ 7‬نفر از آنها را زنده به گور نمودند‪ .‬البته عامالن اين جنايت‬
‫خيلي زود به دام افتاده و به جنايت خود اقرار نمودند‪ .‬همچنين منافقين پس از نماز مغرب روز ‪3133/3/34‬‬
‫بمب نيرومندي را در مقابل دادگستري در محل پر جمعيت پارک شهر در خيابان خيام منفجر نمودند كه بر اثر‬
‫آن ‪ 73‬نفر شهيد و ‪ 13‬نفر مجروح گرديدند‪ .‬همچنين در ‪ 3133/3/71‬انفجاري در ترمينال مسافربري خزانه در‬
‫جنوب تهران رخ داد كه بر اثر آن دو نفر كشته و چند نفر مجروح گرديدند كه گفته مي شد كار منافقين‬
‫است‪ 13.‬در تابستان سال ‪ 3133‬افراد همكار با آيت اهلل شريعتمداري نيز به جرم شركت در يك كودتا دستگير‬
‫و محاكمه و برخي از آنها از جمله صادق قطب زاده وزير سابق خارجه در اوايل بامداد ‪ 3133/3/73‬اعدام‬
‫گرديدند‪ 13.‬قبل از تشكيل وزارت اطالعات‪ ،‬سپاه عالوه بر حضور در جبهه هاي جنگ‪ ،‬وظيفه مقابله با گروه‬
‫هاي مسلح ضد انقالب در داخل كشور را نيز بر عهده داشت‪ .‬البته كميته انقالب اسالمي نيز در اين حوزه فعال‬
‫بود‪ .‬سپاه در اول مهر سال ‪ 3133‬برنامه وسيعي براي قلع و قمع ضد انقالب تهيه كرد و آن را بتدريج به مرحله‬
‫اجرا در آورد‪ .‬بر اساس اين برنامه كه در سراسر كشور انجام شد در روزهاي اول مهر ماه سال ‪ 3133‬ضربه‬
‫‪12‬‬
‫مهمي به منافقين در رشت وارد شد كه بر اثر آن ‪ 33‬نفر از اعضاي سازمان كشته يا دستگير شدند‪.‬‬
‫هشدار نسبت به آفت هاي پیروزي‬
‫فتح خرمشهر و پيروزي رزمندگان‪ ،‬گرچه مورد تجليل و تعظيم و تكريم همه اقشار مختلف مردم ايران قرار‬
‫گرفت و امام خميني عمليات بيت المقدس را از شاهكارهاي عظيم و كم نظير جنگ ها ناميدند و در ‪3133/1/5‬‬
‫فرمودند‪ " :‬فتح خرمشهر يك مسئله عادي نبود‪ .‬اينكه ‪ 33‬الي ‪ 73‬هزار نفر به صف براي اسارت بيايند و تسليم‬
‫ولي ايشان در پيامي كه در ‪ 3133/1/3‬به مناسبت‬ ‫‪15‬‬
‫شوند‪ ،‬مسئله عادي نيست بلكه ما فوق طبيعت است‪" .‬‬
‫سالروز سوم شعبان صادر فرمودند به رزمندگان اسالم متذكر شدند‪ " :‬برادران محترم و نور چشمان عزيز‪ ،‬مبادا‬
‫آفت هاي پيروزي كه در رأس آنها غرور است‪ ،‬خداي ناخواسته شما را به دام كشد و از صاحب اصلي نصر‬
‫كه خداوند قادر است اغفالتان نمايد كه اين حيله اي است شيطاني كه دنبال آن عالوه بر از دست رفتن‬
‫معنويت كه اساس پيروزي شما عزيزان است‪ ،‬موجب غفلت از حيله هاي دشمنان نيز مي باشد كه شكست را‬
‫همراه دارد‪ .‬بايد شما قواي نيرومند مسلح و ملت عظيم و شأن پشتيبان شما‪ ،‬از تبلور جلوه قدرت اهلل در خود‬
‫هيچگاه غافل نشويد وَ ما الْنَصْرُ اال مِنْ عِندِ اهلل وَ نَصْرٌ مِنْ اهللْ وَ فَتْحٌ قَريبْ وَ اِنا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبيناً شاهد آن‬
‫‪11‬‬
‫است‪" .‬‬

‫‪246‬‬
 ‫تشکیل شوراي عالی بازسازي مناطق جنگی‬
‫در پي آزادي خرمشهر به تصور نزديك بودن پايان جنگ ‪ ،‬بسياري از مردم كشور براي بازسازي شهرها و‬
‫مناطق جنگي اعالم آمادگي نمودند‪ .‬دولت به منظور بازسازي خرمشهر و ساير شهرها و روستاهاي آسيب ديده‬
‫از جنگ‪ ،‬شوراي عالي بازسازي مناطق جنگي را بوجود آورد تا بتواند به كار بازسازي خرابيهاي ناشي از جنگ‬
‫بپردازد‪ .‬اين اقدام مورد استقبال رهبري انقالب قرار گرفت و امام خميني در ‪ 3133/1/35‬ضمن برگزيدن حجت‬
‫االسالم شيخ يوسف صانعي بعنوان نماينده خويش در اين شورا‪ ،‬توفيق دولت جمهوري اسالمي ايران را در‬
‫برنامه ريزي صحيح و حساب شده در بازسازي هرچه بهتر مناطق جنگي از خداوند متعال خواستار شدند‪ 333.‬امام‬
‫خميني قبل از آن و در آستانه آزادسازي خرمشهر و پس از رها شدن شهر هويزه از دست نظاميان عراقي طي‬
‫نامه اي در ‪ 3133/1/7‬خطاب به حجت االسالم واعظ طبسي‪ ،‬بازسازي خرابيهاي ناشي از جنگ در شهر هويزه‬
‫‪333‬‬
‫را به آستان قدس رضوي واگذار كردند‪.‬‬
‫جمع بندي و دستاوردهاي سال دوم جنگ‬
‫با توجه به اينكه اساسي ترين هدف نظامي صدام از حمله به ايران‪ ،‬اشغال خوزستان و جدا كردن اين استان نفت‬
‫خيز از ايران و همچنين در اختيار گرفتن كامل اروندرود بود‪ ،‬بنابراين‪ ،‬عمده عمليات هاي رزمندگان اسالم در‬
‫سال دوم جنگ‪ ،‬در استان خوزستان و نيمه جنوبي استان ايالم كه در مجموع حدود ‪ 133‬كيلومتر مرز مشترک‬
‫با عراق داشت‪ ،‬انجام شده است‪ .‬چهار عمليات ثامن االئمه‪ ،‬طريق القدس‪ ،‬فتح مبين و بيت المقدس از جمله‬
‫عمليات هايي هستند كه با انجام آنها اكثر سرزمين هاي استان خوزستان از چنگال ارتش بعثي عراق‪،‬ظرف‬
‫مدت ‪ 5‬ماه آزاد گرديد و ايران توانست بخش عمده اي از سرزمين هاي خود را از دست ارتش متجاوز بعثي‪،‬‬
‫خارج نمايد‪ .‬با انجام چهار عمليات پي در پي فوق در سال دوم جنگ‪ ،‬حدود ‪ 33‬هزار كيلومتر مربع از سرزمين‬
‫هاي ايران در استان خوزستان كه به تصرف ارتش بعثي صدام درآمده بود‪ ،‬آزاد گرديد‪ .‬اين در حالي بود كه‬
‫مجموع شهداي ايران از ابتداي جنگ تا پايان عمليات بيت المقدس به حدود ‪ 35‬هزار نفر مي رسيد و تعداد‬
‫اسراي ايران نيز بسيار كم بود‪ .‬ارتش عراق تا اين هنگام در مجموع تلفات بيشتري نسبت به ايران را متحمل‬
‫شد‪ .‬آزاد سازي سرزمينهاي اشغالي از طريق انجام عملياتهاي مختلف نظامي‪ ،‬باعث شد تا تمام برنامه هاي رژيم‬
‫بعثي عراق از تهاجم به ايران به هم ريخته و صدام را از رسيدن به اهدافش در اشغال خاک ايران‪ ،‬ناكام گذارد‪.‬‬
‫با انجام ‪ 4‬عمليات ذكر شده‪ ،‬استعدادي در حدود نيروهاي‪ 3‬سپاه از ‪ 1‬سپاه ارتش بعثي منهدم گرديد و حدود ‪47‬‬
‫هزار نفر از نظاميان وي به اسارت در آمدند و در همين حدود نيز از نفرات ارتش بعثي كشته و مجروح‬
‫گرديدند‪ 337.‬در حدود ‪ 3333‬دستگاه تانك و نفربر دشمن منهدم شد و به همين ميزان نيز انواع تانك‪ ،‬نفربر‪،‬‬
‫توپخانه و دستگاههاي مهندسي و خودروهاي دشمن به غنيمت رزمندگان اسالم درآمد‪ .‬صدام از سال ‪ 3157‬كه‬
‫چهار عمليات بزرگ ايران در آن صورت گرفت هميشه با تلخي ياد كرده است‪ .‬او مي گفت سال ‪ 3157‬و تو‬
‫‪331‬‬
‫چه مي داني كه سال ‪ 3157‬چيست؟ صدام با اين تعبير سعي داشت تا دشواري شرايط اين سال را بيان نمايد‪.‬‬
‫عالوه بر نكات فوق‪ ،‬دستاوردهاي ذيل نيز نتيجه چهار عمليات بزرگ سال دوم جنگ محسوب مي گردد‪:‬‬

‫‪247‬‬
 ‫الف‪ -‬مشخص شدن برتري راهبرد نظامی ایران‬
‫راهبرد نظامي ايران در شرايطي كه بخشي از خاک كشور در اشغال ارتش عراق بود بر انجام عمليات هاي‬
‫تهاجمي پي در پي جهت بيرون راندن ارتش متجاوز با كمك توسعه قدرت رزمي كشور از طريق بكارگيري‬
‫سپاه در جنگ و استفاده گسترده از نيروهاي داوطلب بسيجي در تركيب با توانمنديهاي ارتش بود‪ .‬انجام چهار‬
‫عمليات ياد شده‪ ،‬درستي راهبرد ايران در سال دوم جنگ كه متفاوت با سياست هاي دفاعي ماه هاي اول جنگ‬
‫و مكمل راهبرد سال اول بود را نشان داد‪ .‬اين راهبرد‪ ،‬انگيزه كافي را در برنامه ريزان عمليات‪ ،‬مردم و‬
‫رزمندگان براي مقابله با ارتش عراق پديد آورد‪.‬‬
‫ب‪ -‬ابتکار عمل و اتخاذ تصمیمات درست‬
‫اجراي چهار عمليات بزرگ سال دوم جنگ‪ ،‬نشان داد كه ايران توانسته است طرح ريزي هاي عملياتي درستي‬
‫را انجام داده و تاكتيك هاي مناسبي را براي اجرايي كردن طرح هاي مانور بكار گيرد‪.‬دليل اصلي موفقيت هاي‬
‫ايران را بايد در هماهنگي‪ ،‬همدلي وهمكاري ارتش و سپاه همچنين حضور گسترده نيروهاي داوطلب بسيجي‬
‫دانست‪ .‬البته ايران بدليل ضعف توانمنديهاي نظامي ونداشتن قدرت تحرک سريع ‪،‬نتوانست درخاتمه هر يك‬
‫از عمليات هاي بزرگ فتح مبين و بيت المقدس از موفقيت بدست آمده استفاده نموده و پيشروي هاي بيشتري‬
‫را انجام دهد‪ .‬اگر نيروهاي ايراني در اين عمليات از يگان هاي آزاد برخوردار بودند مي توانستند عمليات‬
‫تعاقب را انجام داده و اهداف استراتژيكي جديدي را بدست آوردند كه طبيعتاً تحول عمده اي در سرنوشت‬
‫جنگ بوجود مي آمد‪ .‬اين ضعف هميشه براي ايران وجود داشت كه پس از يك پيروزي بزرگ ديگر توانايي‬
‫ادامه عمليات را به منظور استفاده از موفقيت نداشت‪ .‬درست در زمانيكه ارتش عراق تعادل و يكپارچگي‬
‫پدافندي خود را از دست مي داد و در موقعيت ناپايدار قرار مي گرفت‪ ،‬ايران نيز دچار كمبود نيرو و نداشتن‬
‫يگان هاي متحرک پر سرعت مي شد كه مانع از تحرک جدي ايران بود‪.‬‬
‫ج‪ -‬توسعه ثبات سیاسی و امنیتی در كشور‬
‫جنگ درحالي در جريان بود كه گروه هايي مانند منافقين و دموكرات و خلق عرب‪ ،‬به شدت جبهه داخلي‬
‫كشور را به نفع رژيم بعثي عراق‪ ،‬فعال كرده بودند‪ .‬موفقيت انجام علميات هاي انجام شده در بيرون راندن‬
‫ارتش متجاوز از خاک كشور و انجام عمليات همزمان عليه منافقين و ساير گروه هاي مسلح‪ ،‬موجب افزايش‬
‫ضريب امنيتي و ثبات سياسي در كشور گرديد‪.‬‬
‫تمام اين نتايج در پي تحول بزرگي بود كه در سال دوم جنگ اتفاق افتاد‪ .‬اين تحول عمدتاً در پي اتخاذ راهبرد‬
‫جديد نظامي در صحنه نبرد و نيز توجه اساسي به نقش تعيين كننده مردم در جبهه هاي جنگ‪ ،‬ظهور فرماندهي‬
‫جديد در سپاه و نيروي زميني ارتش كه مي توانست از توانايي ها و امكانات موجود به خوبي بهره ببرد و تفكر‬
‫جديدي را دنبال مي كرد‪ .‬عالوه بر اين‪ ،‬گسترش سازمان رزمي جديد با استفاده از حضور گسترده داوطلبان‬
‫بسيجي و نيز تغيير و تحول در نوع طرح ريزي هاي عملياتي‪ ،‬از ديگر تحوالت اين دوره بود‪ .‬در آن سال يك‬
‫نوع همدلي و همفكري و هماهنگي بين سپاه پاسداران انقالب اسالمي و ارتش جمهوري اسالمي ايران بوجود‬

‫‪248‬‬
‫آمد به گونه اي كه فرمانده هان اين دو سازمان توانستند راهبرد جديد نظامي كشور را تعيين و سلسله عمليات‬
‫هايي را براي بيرون راندن دشمن تا مرزهاي بين المللي طراحي و اجرا نمايند‪ .‬اين در حالي بود كه امكانات و‬
‫تجهيزات قواي ايران در سال دوم جنگ نسبت به سال اول كمتر بود‪ ،‬زيرا ارتش ايران‪ ،‬بخشي از تانك ها‪،‬‬
‫نفربر ها‪ ،‬توپخانه ها‪ ،‬هواپيماها و بالگرد هاي خود را در چندين عمليات ناموفق‪ ،‬در سال اول جنگ ‪ ،‬از دست‬
‫داده بود كه امكان جايگزيني و بهينه سازي هم‪ ،‬براي آنها وجود نداشت‪ .‬به هر حال‪ ،‬عملياتهاي انجام شده در‬
‫دومين سال جنگ‪ ،‬پاياني بر آرزوهاي عراق جهت نيل به پيروزي بود‪ .‬رژيم بعثي عراق كه در جريان جنگ‪،‬‬
‫خوزستان را عربستان و اروند رود را شط العرب ناميده بود و قرارداد ‪ 3123‬الجزاير را پايان يافته تلقي مي كرد‬
‫و مي خواست تا خليج فارس را از عنوان تاريخي آن‪ ،‬جدا كرده و سه جزيره ايراني در خليج فارس را متعلق به‬
‫ديگران بداند‪ ،‬با پايان يافتن عمليات بيت المقدس و باز پس گيري خرمشهر‪ ،‬در يأس و نوميدي فراواني فرو‬
‫رفت و به دنبال راهي براي خروج از بن بست جنگ بود‪ .‬براي ايران هم خاتمه عمليات بيت المقدس و فتح‬
‫خرمشهر‪ ،‬آغاز بحث هاي مربوط به چگونگي ادامه جنگ و نيز شرايط ايران براي پايان دادن به جنگ و چالش‬
‫هاي پس از آن بود‪.‬‬

‫‪249‬‬
 ‫منابع و مراجع وپانوشتهاي فصل چهارم‬

‫‪ . 3‬صحيفه امام‪،‬مجموعه آثار امام خميني‪ ،‬جلد ‪، 31‬چاپ و نشر عروج‪ ،‬تهران‪3153 ،‬صفحه ‪111‬‬
‫‪. 7‬سرتيپ‪ 7‬روح اهلل سروري و سرتيپ‪ 7‬ابوالقاسم جاوداني‪،‬عمليات ثامن االئمه‪،‬چاپ دوم‪،‬تهران‪،‬هيئت معارف جنگ‪،‬انتشارات عرشان‪ 3154،‬صفحه ‪333‬‬
‫‪ . 1‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪33/‬‬
‫‪. 4‬سرهنگ ظهيرنژاد از افسران ارتش بود كه در سال ‪ 3133‬بازنشسته شده بود‪ .‬با پيروزي انقالب اسالمي به خدمت بازگشت وابتدا فرمانده لشكر ‪ 34‬اروميه‬
‫و سپس فرمانده ژانارمري شد واز آغازجنگ با ارتقا درجه فرمانده نيروي زميني ارتش بود‪.‬پس از شهادت تمسار فالحي به زياست ستاد مشترک ارتش بر‬
‫گزيده شد‪ .‬وي پس از پايان جنگ درسال ‪ 3125‬بر اثر ابتال به بيماري سرطان درگذشت‪.‬‬
‫‪ . 3‬روايت شهيد حسن باقري از عمليات ثامن االئمه‬
‫‪ . 3‬بهداروند مهدي‪ ،‬ما و جنگ‪،‬تهران‪،‬پژوهشكده مطالعات و تحقيقات دفاع مقدس‪ 3155،‬ص‪342/‬‬
‫‪ .2‬انه دام يك لشكر به مفهوم آن است كه آن لشكر قدرت عملياتي خود را از دست داده است و براي وارد شدن به ميدان جنگ نياز به بازسازي مجدد‬
‫دارد‪،‬نه اينكه همه تجهيزات و نفرات خود را از دست داده است‪.‬‬
‫‪ . 5‬صحيفه امام ‪،‬جلد ‪ 33‬ص‪734/‬‬
‫‪ . 1‬صحيفه امام‪،‬جلد ‪33‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 33‬به احترام نام شهيد سرتيپ ولي اهلل فالحي‬
‫‪ . 33‬جعفري فتح اهلل ‪ ،‬چزابه‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات سوره مهر‪3154 ،‬ص‪43/‬‬
‫‪ . 37‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬عبور از بحران‪ ،‬خاطرات ‪،3133‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪3125 ،‬ص‪135/‬‬
‫‪ . 31‬منبع فوق‪ ،‬ص‪ 131/‬و ‪137‬‬
‫‪ . 34‬صحيفه امام‪،‬جلد‪،33‬ص‪114/‬‬
‫‪ . 33‬صحيفه امام ‪،‬جلد‪،33‬ص‪413/‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ،37‬ص‪133/‬‬
‫‪ . 32‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪7/‬‬
‫‪ . 35‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪23/‬‬
‫‪ . 31‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪32/‬‬
‫‪ . 73‬عبور از بحران ‪ ،‬ص‪121/‬‬
‫‪ . 73‬وفيق السامرايي‪،‬ويراني دروازه شرقي‪،‬مترجم عدنان قاروني‪،‬تهران‪،‬مركز اسناد و تحقيقات دفاع ص‪53/‬‬
‫‪ . 77‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪ ،‬خطبه هاي نماز جمعه سال‪، 3133‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب ‪3153،‬جلد دوم ص‪35/‬‬
‫‪ . 71‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪ 11/‬و ‪43‬‬
‫‪ . 74‬عبور از بحران ‪ ،‬ص‪117/‬‬
‫‪ . 73‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪112/‬‬
‫‪ . 73‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪55/‬‬
‫‪ . 72‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪ 332/‬و ‪335‬‬
‫‪ . 75‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪41/‬‬
‫‪ . 71‬منبع شماره ‪ ،73‬ص‪333 /‬‬
‫‪ . 13‬دهقان احمد ‪ ،‬ناگفته هاي جنگ‪ ،‬خاطرات شهيد صياد شيرازي‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات سوره مهر‪3157 ،‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 13‬ما و جنگ ‪ ،‬ص‪337/‬‬
‫‪ . 17‬منبع فوق‪ ،‬ص‪44/‬‬
‫‪ . 11‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬مصاحبه هاي سال ‪، 3133‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب ‪ 3153،‬ص‪23/‬‬
‫‪. 14‬قرآن مجيد‪،‬سوره فتح‪ ،‬آيات ‪ 35‬تا ‪74‬‬
‫‪ .13‬تونل لشكر ‪ 73‬را يك مغني يزدي به نام آقاي مشهدي غالمحسين در منطقه اي كه به علت شكل گود شده زمين‪ ،‬كانال هندلي شكل ناميده مي شد در‬
‫سال اول جنگ حفر كرده بود‪ .‬طول اين كانال ‪ 433‬متر بود و تا خاكريزخط اول ارتش عراق احداث شده بود‪.‬‬
‫‪ .13‬مقرّ فرماندهي كل نيروهاي مسلح ارتش عراق در شهر عماره مستقر بود كه با آغاز عمليات به قرارگاه مقدم در منطقه عملياتي منتقل گرديد‪ .‬صدام در‬
‫زمان پاتكها در قرارگاه مقدم حضور داشت ولي خيلي زود به بغداد بازگشت‪( .‬وفيق السامرايي‪ ،‬ص‪)52 /‬‬
‫‪251‬‬
 ‫‪ . 12‬ما و جنگ ‪ ،‬ص‪ 44/‬و‪337‬‬
‫‪ . 15‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪ ،‬پس از بحران‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪ ،3133‬تهران‪ ،‬نشر معارف انقالب‪3153،‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 11‬منبع شماره ‪ ،73‬ص‪55 /‬‬
‫‪ . 43‬ما و جنگ ‪ ،‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 43‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪347/‬‬
‫‪ . 47‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪341/‬‬
‫‪ . 41‬قرآن مجيد‪،‬سوره فتح‪ ،‬آية ‪4‬‬
‫‪ .‬قرآن مجيد‪،‬سوره احزاب‪ ،‬آية ‪73‬‬
‫‪ .‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪333/‬‬
‫‪ .‬منبع شماره ‪ ،12‬ص‪ 15/‬و ‪45‬‬
‫‪ . 7‬منبع فوق ص‪737/‬‬
‫‪ . 8‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪43/‬‬
‫‪ . 9‬ر حماني قدرت اهلل ‪ ،‬بي پرده با هاشمي رفسنجاني‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات كيهان‪ ،3151 ،‬ص‪24 /‬‬
‫‪ . 1‬منبع شماره ‪ ،12‬ص‪41/‬‬
‫‪ . 1‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪15/‬‬
‫‪ . 2‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪41/‬‬
‫‪ . 3‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪335/‬‬
‫‪ .‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪ 335/‬و ‪331‬‬
‫‪ .‬رضايي محسن ‪ ،‬تحليل نبرد‪ ،‬جلد ‪ ،1‬تهران‪ ،‬پژوهشكده مطالعات و تحقيقات دفاع مقدس‪ ،‬چاپ ششم‪ ، 3125 ،‬ص‪33/‬‬
‫‪ .‬منبع شماره ‪ ،12‬ص‪45/‬‬
‫‪ . 7‬منبع شماره ‪ ،73‬ص‪51 /‬‬
‫‪ . 8‬عبور از بحران ‪ ،‬ص‪ 433/‬و ‪433‬‬
‫‪ . 9‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪ ،‬به سوي سرنوشت‪،‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ 3153،‬ص ‪33/‬‬
‫‪ . 1‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪ ،‬آرامش و چالش‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪ ،3137‬تهران‪ ،‬نشر معارف انقالب‪ ،‬چاپ سوم‪3153 ،‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 1‬منبع فوق‪ ،‬ص‪11/‬‬
‫‪ . 2‬منبع شماره ‪ ،12‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 3‬منبع شماره ‪ ،73‬ص‪11/‬‬
‫‪ .‬ما و جنگ ‪ ،‬ص‪ 33 ،34/‬و ‪33‬‬
‫‪. 33‬تا اين زمان بيش از‪ 333‬هزارتن از مسلمانان عراقي از خانه و كاشانه خود در عراق آواره و از سوي دولت عراق به ايران رانده شده بودند‪( .‬مصاحبه‬
‫هاي سال ‪3133‬ص‪373/‬‬
‫‪ .‬منبع ‪ ،13‬ص‪53/‬‬
‫‪ . 7‬ما و جنگ ‪ ،‬ص‪ 41/‬و ‪37‬‬
‫‪ . 8‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪733/‬‬
‫‪ 31‬معموالً در هدف گذاري براي هر عمليات‪ ،‬بايد ويژگي ها و مشخصات ذيل را در نظر گرفت‪:‬‬
‫الف‪ -‬اهداف كامالً واضح‪ ،‬روشن‪ ،‬مشخص‪ ،‬شفاف و قابل تشخيص باشند‪ .‬ب‪ -‬اهداف بايستي با ارزش‪ ،‬سرنوشت ساز و قطعي باشند‪ .‬ج‪ -‬اهداف بايستي‬
‫قابل دسترسي بوده و تصرف آنها با كمك طرح مانور امكان پذير باشد‪ .‬بنابراين بايستي طرحي انتخاب گردد تا نيروهاي خودي بتوانند با تاكتيك هاي‬
‫مناسب دسترسي به اهداف را امكان پذير سازند‪ .‬د‪ -‬اين اهداف بايستي پس از تصرف‪ ،‬قابل حفظ و نگه داري باشند‪ .‬به اين مفهوم كه يگان هاي خودي با‬
‫انجام پاتك هاي دشمن‪ ،‬مجبور به عقب نشيني و رها كردن هدف‪ ،‬نگردند‪ .‬هدف گذاري براي آزادسازي سرزمين هاي جنوب استان خوزستان‪ ،‬با‬
‫مشخصات فوق صورت گرفت‪.‬‬
‫‪ . 71‬منبع شماره ‪ ،73‬ص‪11 /‬‬
‫‪ . 23‬سرلشكر وفيق السامرايي رئيس بخش ايراني اطالعات ارتش عراق مي گويد‪ :‬در بازديدهاي مفصلم از منطقه دريافتم كه نيروهاي عراقي در فاصله ‪3‬‬
‫كيلومتري از كرانه غربي رود كارون دفاع مي كنند‪ .‬پيشنهاد كردم به يگانهايمان دستور داده شود تا از كناره غربي رود كارون بصورت قاطع و كامل‬

‫‪251‬‬
‫پاسداري به عمل آورند‪ .‬فرمانده كل نيروهاي مسلح يك امريه مكتوب فوري صادر و از فرماندهي سپاه سوم‪ ،‬اجراي اين پيشنهاد را خواستار شد‪ .‬ولي‬
‫فرمانده سپاه سوم اقدامي صورت نداد‪ .‬پس از عمليات بيت ا لمقدس اين فرمانده كه سرلشكر صالح القاضي نام داشت به دستور صدام اعدام شد‪( .‬منبع شماره‬
‫‪ ،73‬ص‪ 14/‬و ‪)13‬‬
‫‪ . 72‬منبع شماره ‪ ،3‬ص‪712/‬‬
‫‪ .21‬اين سد خاكي را ارتش عراق به منظور دفاع از عقبه خرمشهر احداث كرده بود و نام آن را االدامه گذاشته بود‪( .‬وفيق السامرايي‪ ،‬ص‪)13/‬‬
‫‪ . 7‬منبع شماره ‪ ،12‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 7‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪ 31/‬و ‪21‬‬
‫‪ . 7‬منبع شماره ‪ ،12‬ص‪23/‬‬
‫‪ . 77‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪ ،‬خطبه هاي نماز جمعه سال‪، 3133‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب ‪ ،3153،‬نماز جمعه ‪ 3133/7/32‬ص‪321/‬‬
‫‪ . 78‬سايت شخصي آقاي محسن رضايي‬
‫‪ . 79‬منبع شماره ‪ ،12‬ص‪24/‬‬
‫‪ . 81‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪753/‬‬
‫‪ . 81‬منبع شماره ‪ ،73‬ص‪15 /‬‬
‫‪ . 82‬منبع شماره ‪ ،73‬ص‪15 /‬‬
‫‪ . 83‬منبع شماره ‪ ،12‬ص‪51/‬‬
‫‪ . 8‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪133/‬‬
‫‪ . 8‬منبع شماره ‪ ،12‬ص‪51/‬‬
‫‪ . 8‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪732/‬‬
‫‪ . 87‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪135/‬‬
‫‪ . 88‬ما و جنگ ‪ ،‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 89‬منبع شماره ‪ ،12‬ص‪52/‬‬
‫‪ . 91‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪ 13/‬و ‪12‬‬
‫‪ . 91‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪135/‬‬
‫‪ . 92‬منبع شماره ‪ ،12‬ص‪ 23/‬و ‪25‬‬
‫‪ . 93‬ما و جنگ ‪ ،‬ص‪373/‬‬
‫‪ . 9‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪343/‬‬
‫‪ . 9‬منبع فوق‪ ،‬ص‪ 321 ، 333/‬و ‪353‬‬
‫‪ . 9‬منبع شماره ‪ ،12‬ص‪321/‬‬
‫‪ . 97‬ما و جنگ ‪ ،‬ص‪ 353/‬و ‪355‬‬
‫‪ . 98‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪ 731/‬و ‪723‬‬
‫‪ . 99‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪732/‬‬
‫‪ . 111‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪ 754/‬و ‪133‬‬
‫‪ . 111‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 112‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪ ،‬خطبه هاي نماز جمعه سال‪، 3133‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب ‪ 3153،‬نماز جمعه ‪ /3133/1/32‬ص‪742‬‬
‫‪ . 113‬منبع شماره ‪ ،73‬ص‪11 /‬‬

‫‪252‬‬
 ‫فصل پنجم‬

‫ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر‬

‫‪253‬‬
 ‫پیامدهاي فتح خرمشهر‬
‫آزاد سازي خرمشهر‪ ،‬روحيه ملي در ايران را باال برد و مردم را نسبت به پيروزي در جنگ‪ ،‬اميدوار ساخت‪.‬‬
‫جايگاه و اعتبار بين المللي ايران را افزايش داد و شرايط را براي عراق دشوار كرد‪ .‬با فتح خرمشهر‪ ،‬احتمال‬
‫پيروزي صدام در جنگ تحميلي‪ ،‬منتفي شد و ايران دست باال را در مسائل مربوط به جنگ بدست آورد و در‬
‫موضع قدرت قرار گرفت‪ .‬در محافل بين المللي اين مسئله مطرح بود كه پيروزي ايران در جنگ با عراق به نفع‬
‫امريكا و متحدين وي از جمله عربستان نخواهد بود‪ .‬تصور قدرت هاي حامي رژيم بعثي عراق‪ ،‬اين بود كه ادامه‬
‫جنگ مي تواند‪ :‬الف‪ -‬اكثريت مردم عراق كه شيعيان و كردها هستند و ارتباط فرهنگي گسترده اي با ايران‬
‫دارند را به قدرت برساند‪ .‬ب‪ -‬ايران را بر محيط خليج فارس مسلط ساخته و امكان كنترل خطوط انتقال انرژي‬
‫از سوي جمهوري اسالمي ايران را فراهم آورد‪ .‬ج‪ -‬موجب اخذ ميلياردها دالر خسارت از كشورهاي عربي‬
‫تأمين كنندۀ هزينه هاي جنگ‪ ،‬گردد‪.‬تا قبل از آزاد سازي خرمشهر نگاه ساير كشورها به ايران‪ ،‬به گونه اي‬
‫بود كه گويا ايران قدرتي براي عرضه كردن در برابر عراق نداشته و راهي جز پذيرش شرايط دشمن را ندارد‪.‬‬
‫اين كشورها ايران را در جايگاهي كه بتواند شرايطي را براي خاتمه دادن به جنگ‪ ،‬تعيين نمايد نمي دانستند‪.‬‬
‫معموالً نمايندگان كميته صلح سازمان كنفرانس اسالمي در ديدار با ديپلمات هاي ايراني‪ ،‬زبان به نصيحت مي‬
‫گشودند و از ايران مي خواستند كه به دنبال احقاق حق خود نباشد‪ .‬اما پس از بازپس گيري خرمشهر‪ ،‬كل‬
‫صحنه سياسي جهان تغيير كرد‪ .‬بسياري از كشورها به اين نتيجه رسيدند كه ايران توانسته در آزمايش جنگ‬
‫پيروز شود‪ .‬از اين به بعد بود كه آنها به سخنان و خواسته هاي ايران‪ ،‬توجه مي كردند‪ .‬مواضع كشورهاي عربي‬
‫نسبت به ايران حتي از ساير كشورها هم سردتر و نااميد كننده تر بود‪ .‬آنها تا قبل از فتح خرمشهر معتقد بودند‬
‫كه صدام چند روزه و يا حداقل طي دو سال مي تواند بر ايران پيروز شود‪ ،‬اما در پي عمليات هاي سال دوم‬
‫جنگ و بخصوص آزاد سازي خرمشهر‪ ،‬نگاه آن ها نسبت به ايران تغيير كرد و كشورهايي مانند عربستان و‬
‫كويت و ساير كشورهاي عربي حوزه خليج فارس كه تا آن زمان ده ها ميليارد دالر به ماشين جنگي صدام‬
‫كمك كرده بودند‪ ،‬تالش داشتند تا ايران را در مسير مصالحه و دستيابي به توافق با عراق قرار دهند‪ .‬اين‬
‫كشورها در آن زمان‪ ،‬نگران پيشروي بيشتر ايران در مسير پيروزي ها در جنگ‪ ،‬بودند‪ .‬بنابراين‪ ،‬تالش قدرت‬
‫هاي حامي رژيم بعثي عراق در آن شرايط زماني چگونگي جلوگيري از پيروزي ايران بر رژيم صدام حسين‪،‬‬
‫بود‪ .‬برخي از دولت هاي قدرتمند‪ ،‬احساس مي كردند‪ ،‬جنگي را كه صدام حسين براي تضعيف انقالب اسالمي‬
‫و اشغال برخي از نقاط جغرافيايي ايران آغاز كرده است‪ ،‬حال مي تواند باعث تضعيف رژيم بعثي و حتي‬
‫سرنگوني صدام حسين گردد‪ ،‬بنابراين بايد در اين شرايط‪ ،‬صدام را بيش از گذشته حمايت و پشتيباني نمود تا‬
‫بتوان مانع از پيروزي هاي بزرگتر انقالب اسالمي ايران شد‪ .‬به هر حال فتح خرمشهر مي توانست پشتوانه‬
‫محكمي براي جمهوري اسالمي در صحنه ديپلماسي باشد‪ .‬اما به نظر مي رسد كه ايران‪ ،‬از اين اندوخته به خوبي‬
‫استفاده نكرده است و نتوانسته پيروزي ها و دستاوردهاي صحنه نظامي را در صحنه سياسي هزينه و خرج نموده‬
‫و پيروزي هاي بزرگ تري را براساس اين اندوخته ها بدست آورد‪ .‬بايد به اين نكته هم توجه كرد كه وزارت‬

‫‪254‬‬
‫خارجه ايران پس از آزاد سازي خرمشهر‪ ،‬شانس خود را در يك ديپلماسي فعال براي رسيدن به صلح آزمايش‬
‫نكرده است‪ .‬گفته مي شود مذاكراتي محرمانه بين ايران و برخي از كشورهاي عربي صورت گرفته است‪ ،‬ولي‬
‫از جزئيات آن اطالعي در دست نيست و نمي توان از تالش هاي دستگاه ديپلماسي ايران پس از فتح خرمشهر‪،‬‬
‫يك ارزيابي مناسبي را ارائه داد‪.‬‬
‫راهکارهاي و شرایط ایران براي پایان دادن به جنگ پس از فتح خرمشهر‬
‫پس از پايان عمليات بيت المقدس در سوم خرداد سال ‪ ،3133‬هنوز بيش از هزار كيلومتر مربع از سرزمين هاي‬
‫ايران از جمله در ارتفاعات حمرين‪ ،‬قالويزان درجنوب مهران‪ ،‬سومار و نفت شهر در اختيار و تصرف ارتش‬
‫بعثي باقي مانده بود‪ .‬از آنجا كه با فتح خرمشهر‪ ،‬عمده سرزمين هاي اشغالي ايران با همت و شجاعت رزمندگان‬
‫اسالم از دست ارتش متجاوز عراق آزاد شده بود‪ ،‬بنابراين چگونگي ادامه جنگ و پايان دادن به آن‪ ،‬از مسائل‬
‫مهمي بود كه بايد مورد مطالعه و بررسي قرار مي گرفت‪ .‬پس از فتح خرمشهر‪ ،‬سه راهكار اساسي پيش روي‬
‫مسئولين كشور قرار داشت‪:‬‬
‫الف‪ -‬پذيرش آتش بس و ترک مخاصمه‪ ،‬بدون اعالم پايان جنگ و آغاز مذاكرات سياسي‬
‫ب‪ -‬ادامه جنگ بدون ورود به خاک دشمن و تالش براي رسيدن به اهداف مورد نظر‬
‫ج‪ -‬جنگ با دشمن تا حصول نتيجه و بدون محدوديت ورود به خاک عراق‬
‫با فشار نظامي وارد شده به رژيم بعثي عراق‪ ،‬در جريان عمليات بيت المقدس و عقب نشيني برخي از واحدهاي‬
‫ارتش عراق از خاک ايران‪ ،‬صدام حسين از اعالم آتش بس استقبال كرد‪ .‬اما از ديد مسئولين ايراني‪ ،‬پذيرش‬
‫آتش بس به مفهوم فرصت دادن به رژيم عراق به منظور دستيابي به اهداف سياسي جنگ بود‪ .‬بنابراين پس از‬
‫دو جلسه شوراي عالي دفاع‪ ،‬ايران عمالً تصميم به ادامه جنگ با عراق تا آزاد سازي كامل سرزمين هاي خود و‬
‫تحقق اهداف خويش از جنگ شد‪ .‬رئيس وقت مجلس شوراي اسالمي شرايط ايران براي پايان دادن به جنگ را‬
‫در گفتگويي به شرح ذيل با خبرگزاري جمهوري اسالمي در تاريخ ‪ 3133/1/3‬بيان داشته است‪ " :‬ما از اول‬
‫تجاوز نكرديم بلكه همواره دفاع كرديم و چون جنگ بر ما تحميل شد و حقوق ما تضييع شد لذا ما براي كسب‬
‫حقوقمان حدود آن را اعالم كرديم‪ .‬يكي خروج دشمن از خاک ايران است كه آنها همچنان پافشاري كردند و‬
‫ماندند ولي رزمندگان ما با توانايي كامل‪ ،‬قسمت زيادي از ميهن اسالمي را از وجود دشمن پاک كرديم و‬
‫ديگر غرامت است كه بايد به ما پرداخت شود و مسئله سوم رسيدگي به جنايات حزب بعث است كه به امت‬
‫اسالم روا داشت كه حزب بعث پس از اين همه جنايت ديگر صالحيت ماندن ندارد ولي ما تا آن مقداري كه‬
‫در عرف بين المللي حق داريم بايد صدام را به عنوان جنايتكار جنگي دنبال كنيم و آخرين مسئله باز گشت‬
‫آوارگان عراقي به كشورشان است‪ ".‬امام خميني نيز در پيامي به مناسبت روز ميالد حضرت امام حسين(ع) در‬
‫‪ 3133/1/3‬فرمودند‪ " :‬صدام خائن امروز بهتر فهميده است كه امروز از اين دامي كه براي او گسترده اند نجات‬
‫نخواهد يافت و او و حزب كافر بعث عراق‪ ،‬جز سرنگوني و هالكت سرنوشتي ندارند‪ " .‬البته امام خميني پايان‬
‫جنگ را نزديك مي ديدند و در ادامه اين پيام مي فرمايند‪ " :‬ما بحمداهلل تعالي با اين ملت حاضر در جميع‬

‫‪255‬‬
‫صحنه ها و دولت با تمام توان و قدرت خدمتگزار به اسالم و جمهوري اسالمي و ارتش و سپاه و بسيج و ديگر‬
‫فداكاران شجاع سلحشور ‪ ....‬و با دل مطمئن به الطاف الهي و قدرت معنوي و سپاهيگري آنان‪ ،‬آخرِ جنگ را‬
‫‪7‬‬
‫كه نزديك است نظاره مي كنيم و خداي عزوجل را بر نعمت هاي سرشار او سپاس مي گزاريم‪" .‬‬
‫همچنين رئيس جمهور وقت در خطبه هاي نماز جمعه مورخ ‪ 3133/1/33‬بار ديگر به شرح ذيل بر شرايط‬
‫جمهوري اسالمي ايران تأكيد مي كنند‪ " :‬ما هنوز هم ايستاده ايم كه بايد صدام مجازات شود و متجاوز از‬
‫خاک ما بيرون رود و خسارت پرداخت شود و رانده شدگان عراقي نيز به وطن خود بازگردند‪ ...‬اگر دولت‬
‫جمهوري اسالمي ايران به حدود ‪ 333‬ميليارد دالر خسارتي كه بر اين مردم وارد آمده بي اعتنا باشد‪ ،‬يقيناً‬
‫وظيفه خود را انجام نداده است‪".‬‬
‫سیاست دفاعی جمهوري اسالمی پس از فتح خرمشهر‬
‫ايران پس از فتح خرمشهر به دنبال آن بود تا بتواند ضمن " بازپس گيري تمامي سرزمين هاي خود " از دست‬
‫ارتش عراق‪ " ،‬خسارات وارده بر كشور را دريافت " و بستر را براي " قيام مردم عراق عليه رژيم بعثي "‬
‫فراهم نمايد‪ .‬بنابراين مي توان سياست ايران را به شرح ذيل بيان داشت‪.‬‬
‫دفع كامل تجاوز سرزمینی‬
‫برنامه ايران در دو سال اول جنگ‪ " ،‬جلوگيري از پيشروي ارتش متجاوز بعثي" ‪" ،‬دفع تجاوز دشمن و‬
‫آزادسازي سرزمين هاي اشغالي " و " حفظ تماميت ارضي كشور " را هدف قرار داده بود‪ .‬بر اين اساس در‬
‫مرحله اول‪ ،‬تالش رزمندگان اسالم براي جلوگيري از گسترش پيشروي دشمن در خاک ايران و سپس طرح‬
‫ريزي سلسله عمليات هايي به منظور بيرون كردن قواي دشمن از خاک ايران‪ ،‬تمركز يافته بود‪ .‬مردم نيز با‬
‫مشاهده حمله دشمن به مناطق مسكوني در شهرها‪ ،‬شعار " جنگ جنگ تا پيروزي " را در حمايت از‬
‫فرزندانشان در جبهه هاي جنگ‪ ،‬سر مي دادند‪ .‬گرچه با عمليات بيت المقدس عمده سرزمين هاي ايران آزاد‬
‫گرديد‪ ،‬اما همچنان رها سازي ساير سرزمين هاي باقي مانده از اصول سياست دفاعي ايران‪ ،‬محسوب مي شد‪.‬‬
‫ايران مسير پذيرش آتش بس را براي خاتمه دادن به اشغال سرزمين هاي خود‪ ،‬نا مطمئن ارزيابي مي كرد‪،‬‬
‫بنابراين مصمم بود تا با ادامه عمليات نظامي‪ ،‬ارتش عراق را وادار به خروج از سرزمين هاي خويش بنمايد‪ .‬امام‬
‫خميني به كشور و تماميت ارضي آن‪ ،‬عالقه فراواني داشتند‪ .‬بعد از فتح خرمشهر به حدي نسبت به اصل مليت‬
‫‪4‬‬
‫و تماميت ارضي حساس و جدي بودند كه بر روي اسم اروند رود تأكيد مي كردند‪.‬‬
‫محدود نگهداشتن دامنه جنگ‬
‫ايران در سال هاي اوليه جنگ‪ ،‬در تالش بود تا دامنه جنگ از حوزه مرزهاي جغرافيايي دو كشور فراتر نرفته‬
‫و آن را محدود نگه دارد‪ .‬مخالفت حضرت امام خميني پس از فتح خرمشهر با اعزام نيروهاي ايراني به لبنان‬
‫جهت دفع تجاوز ارتش رژيم صهيونيستي به آن كشور و بيان جمله " راه قدس از كربال مي گذرد " در اتخاذ‬
‫چنين سياستي قابل بررسي و تحليل است‪ .‬بايد توجه داشت‪ ،‬محدود ماندن دامنه جنگ در فضاي جغرافيايي‬
‫مرزها و سرزمين عراق و عدم توسعه آن به ساير مناطق از جمله خليج فارس و نيز محدود ماندن جنگ بين‬

‫‪256‬‬
‫قواي نظامي دو كشور و مصون ماندن مردم دو كشور از آسيب هاي مستقيم جنگ‪ ،‬از سياست هاي اساسي‬
‫جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬بوده است‪.‬‬
‫توسعه توان مقاومت و تالش براي پشیمان كردن دشمن از حمله به ایران‬
‫جمهوري اسالمي ايران از آغاز جنگ‪ ،‬سعي نمود تا با تكيه بر توانمندي ها‪ ،‬استعداد ها و ظرفيت هاي ملت‬
‫ايران‪ ،‬ضمن ت أمين نيروي انساني مورد نياز خود از ميان داوطلبان بسيجي‪ ،‬بر توسعه قدرت مقاومت خود افزوده‬
‫و همچنين با توسعه صنعت دفاعي‪ ،‬اكثر جنگ افزارها‪ ،‬مهمات‪ ،‬مايحتاج و نيازمندي هاي خود را از داخل‬
‫كشور فراهم كرده و با اتكا به مردم خود‪ ،‬تجاوز ارتش بعثي را دفع و امنيت خود را تأمين نمايد‪ .‬تكيه بر‬
‫آيات الهي توانست قدرت مقاومت مردم ايران را افزايش دهد از جمله آياتي كه در اين دوران‪ ،‬بسيار تكرار‬
‫مي شد‪ ،‬آيه هفت سوره محمد بود كه مي فرمايد‪ " :‬ان تنصروا اهلل ينصركم و يثبت اقدامكم " اگر خدا را ياري‬
‫كنيد شما را ياري مي كند و گام هاي شما را استوار مي گرداند‪.‬امام خميني از روزهاي آغازين جنگ‪ ،‬احساس‬
‫مي كردند كه نتيجة اين جنگ مي تواند سقوط صدام حسين و نجات مردم عراق از دست حزب بعث باشد‪ .‬بر‬
‫همين اساس بيشترين سخن حضرت امام در روزهاي آغاز جنگ درخواست از سربازان و نظاميان عراقي براي‬
‫مقابله با صدام حسين بوده است‪ .‬همچنين امام پس از فتح خرمشهر‪ ،‬با طرح شعار " جنگ جنگ تا رفع فتنه"‪،‬‬
‫سرنگوني صدام حسين و نظام بعثي با همت‪ ،‬كمك و حركت مردم عراق را در انديشه خود داشتند‪.‬‬
‫تشکیل جلسه شوراي عالی دفاع‬
‫با گذشت سه روز پس از فتح خرمشهر‪ ،‬فرماندهان ارتش و سپاه عازم تهران شدند تا ضمن ارائه گزارشي از‬
‫عمليات بيت المقدس‪ ،‬از امام خميني براي چگونگي ادامه جنگ‪ ،‬كسب تكليف نمايند‪ .‬بدين منظور جلسه‬
‫شوراي عالي دفاع در ساعت ‪ 33‬صبح مورخ پنجشنبه ‪ 3‬خرداد ‪ 3133‬در جماران و در محضر حضرت امام‬
‫خميني با حضور اكثر اعضا از جمله رئيس جمهور‪ ،‬نخست وزير‪ ،‬رئيس مجلس شوراي اسالمي‪ ،‬عالي ترين مقام‬
‫قضايي و همچنين فرماندهان عالي نظامي تشكيل و چگونگي ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر‪ ،‬مورد بحث و‬
‫بررسي قرار گرفت‪ 3.‬در اين جلسه فرماندهان سپاه و ارتش گزارش وضعيت جبهه ها را ارائه دادند‪ .‬آنگاه امام‬
‫خميني پس از تبريك فتح خرمشهر و تشكر از رزمندگان اسالم‪ ،‬فرمودند براي ادامه جنگ مي خواهيد چه كار‬
‫كنيد؟ در آن جلسه بحث عمده بين نظامي ها و امام بود‪ .‬رئيس جمهور و رئيس مجلس زياد حرف نمي زدند و‬
‫بيشتر گوش مي كردند‪ .‬پاية حرف امام‪ ،‬اين بود كه تفكر پايان جنگ در اين مقطع غلط است و بايد جنگ را‬
‫ادامه دهيم و اجازه ندادند كه بحث ختم جنگ در آن جلسه مطرح شود‪ .‬بحث بيشتر بر سر چگونگي ادامه دادن‬
‫به جنگ بود‪ 3.‬نظر فرماندهان اين بود كه اگر مي خواهيم جنگ را ادامه دهيم‪ ،‬بايد از مرز عبور كنيم تا در‬
‫كنار يك عارضه طبيعي مانند اروند رود پدافند نماييم‪.‬آقاي هاشمي رفسنجاني مي گويد‪ ":‬امام موافق نبودند كه‬
‫نيروهاي ما وارد خاک عراق شوند و در عين حال متوقف كردن جنگ را هم قبول نداشتند و مي گفتند‪ :‬اگر‬
‫شما وارد عراق شويد چند اشكال پيدا مي شود‪ ".‬بنابراين در اين جلسه نظر و ديدگاه حضرت امام خميني بر‬
‫اين بود كه جنگ بدون ورود به خاک عراق‪ ،‬ادامه يابد تا كشور به اهداف خود و تأمين منافع ملي نائل آيد‪.‬‬

‫‪257‬‬
 ‫ايشان داليل ذيل را براي ديدگاه خود بر شمردند‪:‬‬
‫الف‪ -‬مردم عراق تصرف سرزمين خود را تحمل نمي كنند و آنهايي كه االن با ما هستند در آن صورت به ما‬
‫به عنوان متجاوز نگاه مي كنند‪ .‬ورود قواي ايران به خاک عراق موجب افزايش انگيزه ارتش بعثي براي‬
‫جنگيدن مي گردد‪ .‬مردم عراق تا االن از صدام حمايت نمي كردند چون صدام در خاک ما بود‪ .‬اما اگر وارد‬
‫خاک عراق شويم‪ ،‬مردم حمايت مي كنند و نبايد مردم عراق را در مقابل خود قرار دهيم‪ .‬مردم عراق كه با‬
‫جنگ صدام عليه ايران موافق نيستند‪ ،‬ممكن است با ورود قواي ايران به خاک عراق در پشت سر صدام قرار‬
‫گرفته و از وي حمايت نمايند‪.‬‬
‫ب‪ -‬االن از لحاظ بينالمللي موضع برحق داريم و متجاوز در خاک ماست‪.‬اگر وارد خاک عراق شويم كشورهاي‬
‫جهان‪ ،‬ايران را متهم به اشغالگري مي نمايند‪ .‬دنيا ما را به عنوان متجاوز معرفي مي كند و روي ما فشار تبليغاتي‬
‫مي آورد‪.‬‬
‫ج‪ -‬اگر وارد عراق شويم‪ ،‬مردم بي گناه عراق آسيب مي بينند و اذيت مي شوند‪ .‬نبايد در جنگ‪ ،‬مردم عراق‬
‫كه با ما نجنگيدند‪ ،‬آسيب ببينند‪ ،‬چون مردم عراق در نهايت با ما هستند‪.‬‬
‫د‪ -‬پس از ورود به خاک عراق‪ ،‬كشورهاي عربي در حمايت صدام‪ ،‬صريح مي شوند و تعصب عروبت خود را‬
‫نشان مي دهند‪.‬عرب ها كه متفق نيستند و بعضي ها با ما هستند پشت سر صدام قرار مي گيرند و كار ما دشوار‬
‫مي شود‪ .‬به هر حال امام مصلحت نمي ديدند كه وارد خاک عراق شويم‪ .‬ازطرف ديگر متوقف شدن جنگ را‬
‫‪5‬‬
‫هم قبول نداشتند‪.‬‬
‫در مقابل استداللهاي امام خميني نظاميها با منطق خودشان گفتند‪ :‬اگر دشمن بفهمد كه ما وارد خاكش نمي‬
‫شويم‪ ،‬احساس امنيت مي كند‪ .‬يعني الزم نيست در مرزهايش نيرو بچيند‪ .‬نيروهايش را متمركز مي كند و در‬
‫مقاطع مشخصي از نقاط معين به ما حمله مي كند‪ .‬منطق نظامي مي گويد نبايد چنين امنيتي به دشمن بدهيم‪ .‬بايد‬
‫به گونه اي باشد كه عراق فكر كند تا بغداد هم مي رويم‪ .‬حرف اينها از لحاظ نظامي محكم بود‪ .‬امام با همان‬
‫سالمت نفس و قاطعيتي كه در وجودشان بود و در موارد الزم‪ ،‬استدالل متخصصين را مي پذيرفتند‪ ،‬قبول كردند‬
‫و گفتند حرف شما درست است‪ 1.‬برخي از حاضرين در اين جلسه از جمله تيمسار ظهيرنژاد رئيس وقت ستاد‬
‫ارتش معتقد بودند كه مرزهاي جنوب قابل دفاع نيستند و براي دفاع بايستي به يك مانع طبيعي مثل اروند رود‬
‫تكيه كنيم‪ .‬بنابراين براي رسيدن به يك نقطه مطمئن دفاعي‪ ،‬بايستي از مرز عبور نموده و در كنار اروند رود به‬
‫پدافند پرداخت تا وضعيت دفاعي قواي ايران در شرايط بهتري قرار گيرد‪ .‬برخي از اعضاي شوراي عالي دفاع‬
‫در برابر نظر حضرت امام استدالل مي كردند كه اگر اين حرف به معناي ختم جنگ است‪ ،‬اين حق شماست‪.‬‬
‫اما اگر جنگ بايستي ادامه يابد تا به اهدافمان برسيم‪ ،‬تصميم ادامه جنگ بدون عبور از مرز‪ ،‬انگيزه حماسي‬
‫رزمندگان را تضعيف كرده و آنان در جدي بودن جنگ دچار ترديد و شك خواهند شد‪ .‬از سوي ديگر از نظر‬
‫نظامي‪ ،‬آرايش دفاعي گرفتن بر امتداد مرز كه داراي موانع طبيعي نيست‪ ،‬محدوديت زيادي را براي دفاع مؤثر‬
‫ايجاد مي نمايد‪ .‬بنابراين الزم است تا خط دفاعي نيروهاي مسلح در كنار يك مانع طبيعي مثل اروند رود قرار‬

‫‪258‬‬
‫گيرد‪ .‬به هر حال در اين جلسه نسبت به آينده جنگ تصميم گيري نشد و قرار شد تا بررسي بيشتري صورت‬
‫گرفته و جلسه ديگري تشكيل گردد‪.‬‬
‫حمله اسرائیل به لبنان‬
‫پس از فتح خرمشهر و در تاريخ ‪ 34‬خرداد ‪ ،3133‬ارتش اسرائيل از زمين‪ ،‬دريا و هوا به جنوب لبنان حمله كرد‬
‫و مراكزي از جنوب لبنان را به اشغال خود در آورد‪ .‬در بمباران هاي ارتش اسرائيل بيش از ‪ 333‬نفر مجروح و‬
‫شهيد شدند‪ 33.‬هدف اصلي رژيم صهيونيستي بيرون راندن سران سازمان آزادي بخش فلسطين از خاک لبنان و‬
‫دور كردن آنها از مرزهاي فلسطين اشغالي بود‪ .‬ارتش اسرائيل پس از حمله به اردوگاه هاي فلسطينيان‪ ،‬به‬
‫سرعت پيشروي خود را به سمت بيروت پايتخت آن كشور ادامه داد‪ .‬در اثر اين تهاجم‪ ،‬ياسر عرفات و‬
‫نيروهاي مسلح سازمان آزادي بخش فلسطين كه در آن زمان در لبنان به سر مي بردند‪ ،‬پس از توافقي با‬
‫صهيونيستها با كشتي از بيروت فرار كرده و از چنگ ارتش اسرائيل گريختند‪ .‬بر اثر اين تهاجم‪ ،‬ياسر عرفات‬
‫با امضاء سندي همه مصوبات سازمان ملل از جمله به رسميت شناختن اسرائيل را تأييد نمود و با اين اقدام اجازه‬
‫‪33‬‬
‫يافت كه با كشتي‪ ،‬خاک لبنان را به همراه ساير فلسطيني هاي عضو جنبش فتح به سوي تونس ترک نمايد‪.‬‬
‫حمله اسرائيل در زماني صورت گرفت كه هنوز ارتش عراق از خاک ايران عقب نشيني نكرده بود و تصميم‬
‫ايران براي چگونگي ادامه جنگ نيز مشخص نبود‪ .‬حضور ارتش اسرائيل در لبنان ادامه يافت و صهيونيست ها‬
‫و فاالنژهاي لبناني در ‪ 3133/3/72‬به اردوگاه هاي آوارگان فلسطيني به نام هاي صبرا و شتيال در لبنان حمله‬
‫كرده و حدود ‪ 7‬هزار نفر از مردم آنجا را كشتند‪ 37.‬اين حمله موجب واكنش امام خميني گرديد و ايشان در‬
‫پيامي خطاب به مسلمانان جهان در ‪ 3133/1/32‬فرمودند‪ " :‬انا هلل و انا اليه راجعون من كلمة مباركه استرجاع را‬
‫نه براي جنايات اسرائيل و شهادت و آسيب بسياري از مسلمانان مظلوم جنوب لبنان عزيز مي گويم ‪ ،‬گرچه آن‬
‫هم استرجاع دارد‪ ....‬بلكه براي بي تفاوتي كشورهاي اسالمي يعني حكومتهاي آنها استرجاع مي كنم و اي كاش‬
‫به هر حال با سكوت اعراب ‪،‬اسرائيل با اين حمله توانست گروه هاي مسلح فلسطيني‬ ‫‪31‬‬
‫فقط بي تفاوتي بود‪" .‬‬
‫را از لبنان اخراج و اقليت منفور فاالنژيست را بر لبنان حاكم نمايد و مرزهاي شمالي خود را ايمن سازد‪.‬‬
‫عزیمت فرماندهان جنگ به سوریه‬
‫در زماني كه ارتش اسرائيل به لبنان حمله كرد‪،‬در بين مسئولين ايراني روحيه انقالبي و ضد صهيونيستي حاكم‬
‫بود و آرزوي بسياري از ايراني ها فراهم شدن شرايطي براي نابودي اسرائيل بود‪ .‬با توجه به حمايت و عالقه‬
‫مردم ايران نسبت به ملت لبنان‪ ،‬مسئولين كشور در جلسه سران قوا در روز يكشنبه ‪ 33‬خرداد ‪ 3133‬دربارۀ‬
‫كمك به فلسطيني ها و لبناني ها بحث كرده و قرار مي شود كه وزير دفاع را به سوريه اعزام نمايند‪ 34.‬با اين‬
‫تصميم‪ ،‬هيئتي با شركت وزير دفاع‪ ،‬فرمانده كل سپاه‪ ،‬فرمانده نيروي زميني ارتش و فرمانده لشكر ‪ 72‬محمد‬
‫(ص)‬
‫در تاريخ ‪ 3133/1/32‬به منظور بررسي چگونگي كمك به مردم لبنان جهت مقاومت در برابر‬ ‫رسول اهلل‬
‫ارتش رژيم صهيونيستي عازم كشور سوريه شدند‪ .‬در سوريه فرماندهان پيروز ميدان هاي جنگ ايران‪ ،‬دو جلسه‬
‫با حافظ اسد رئيس جمهور وقت سوريه و جلساتي هم با وزير دفاع و رئيس ستاد ارتش آن كشور داشتند‪ .‬پس‬

‫‪259‬‬
‫از اين مذاكرات‪ ،‬دولت سوريه اردوگاهي به نام پادگان زبداني را در اختيار ايران گذاشت تا كمك ايرانيان از‬
‫اين طريق بتواند در اختيار مردم لبنان قرار گيرد‪ .‬در آن زمان فرماندهان ايراني مهم ترين اقدام را كمك به‬
‫مردم لبنان براي جلوگيري از تجاوزات بيشتر ارتش رژيم صهيونيستي مي دانستند بنابراين تصميم گرفتند تا‬
‫واحد هايي از رزمندگان اسالم را به كمك مردم لبنان اعزام نمايند‪ .‬بدين منظور يك گردان از لشكر ‪35‬‬
‫(ص)‬
‫نيز به همراه شهيد‬ ‫ذوالفقار از ارتش به سوريه اعزام شد‪ .‬سپس يك گردان از لشكر ‪ 72‬محمد رسول اهلل‬
‫محمد ابراهيم همت به آنها پيوست‪ .‬البته اين اقدامات با هماهنگي شوراي عالي دفاع و بدون اطالع و اجازه امام‬
‫خميني صورت گرفت‪ .‬وقتي فرمانده سپاه و سرهنگ صياد شيرازي از سفر بازگشته و جهت گزارش فعاليت‬
‫هاي خود‪ ،‬خدمت امام رفتند ايشان فرمودند " اين نيروهايي كه برديد آنجا‪ ،‬اگر خون از دماغشان بيايد‪ ،‬من‬
‫مسئوليتش را قبول نمي كنم‪ ،‬بگوييد سريع برگردند‪ ".‬اين دستور قاطع امام موجب شد تا ظرف ‪ 45‬ساعت اين‬
‫گردان ها از كشور سوريه بازگشتند‪ 33.‬با مشخص شدن نظر امام خميني‪ ،‬شهيد همت در ‪ 3133/1/73‬به ايران‬
‫بازگشت و گزارش وضعيت را به رئيس مجلس ارائه نمود‪ .‬از اين پس بار ديگر بر مسئله اولويت جنگ با‬
‫‪33‬‬
‫عراق تأكيد شد‪.‬‬
‫تحلیل امام خمینی از حمله اسرائیل به لبنان‬
‫پس از گذشت چند روز از اعزام نيروهاي ايراني به سوريه جهت كمك به مردم لبنان و در پي اعالم عقب‬
‫نشيني ارتش عراق از بخشي از خاک ايران‪ ،‬امام خميني در روز ‪ 13‬خرداد سال ‪ 3133‬در ديدار با روحانيون‪،‬‬
‫فرمودند‪ " :‬مس ئله اي كه بايد در آن جنبه اي كه مربوط به روز است عرض كنم اين است كه بعد از آنكه اين‬
‫قدرتهاي بزرگ و خصوصاً امريكا‪ ،‬در همه توطئه ها فلج شد و شكست خورد و مي بيند كه اين جنگي هم كه‬
‫او براي ما بپا كرده است‪ ،‬اين هم دارد به آخر مي رسد ان شاءاهلل‪ ،‬يك توطئه ديگري عميقتر اجرا كرده است‬
‫كه در اين توطئه‪ ،‬ما هم يك قدري بازي خورديم و او اين است كه يك نقطه اي كه پيش ما خيلي بزرگ‬
‫است و ما نسبت به او حساسيت زياد داريم‪ ،‬آن غائله را پيش آورد تا اينكه ملت ما را از آن مطلبي كه در‬
‫كشور خودش مي گذرد و از آن جنگي كه در كشور خودش مي گذرد‪ ،‬غافل كند‪ ،‬قضيه هجوم اسرائيل به‬
‫لبنان‪ .‬امريكا مي دانست كه ما و ملت ما نسبت به لبنان حساسيت داريم و نسبت به اسرائيل هم از آن طرف‬
‫حساسيت داريم‪ .‬اين دام را امريكا درست كرد‪ .‬يعني‪ ،‬آن نوكر خودش را فرستاد به اينكه حمله كند به لبنان و‬
‫آنهمه خسارات وارد كند و آنهمه جنايات‪ ....‬آنها دنبال اين هستند كه صدام را در اين طرف سرجاي خودش‬
‫نگهدارند و ايران كه در نظر آنها خيلي اهميتش بيشتر از لبنان و جاهاي ديگري است براي آنها محفوظ‬
‫بماند‪ ....‬عالوه بر آن مي بيند اگر در جنگ‪ ،‬ايران عراق را‪ ....‬به نفع خودش شكست بدهد‪ ،‬عراق به ايران‬
‫متصل مي شود‪ ....‬و اگر ايران و عراق بهم پيوند پيدا كنند و اتصال پيدا كنند‪ ،‬ساير اين كشورهاي كوچولويي‬
‫كه در منطقه هست‪ ،‬آنها هم به اينها مي پيوندند و امريكا از اين منطقه زر خيز ـ كه براي او حاضر است‬
‫هزاران لشكر خودش را از بين ببرد و هزاران مردم را از بين ببرد ـ محروم خواهد شد‪ .‬نقشه اين است كه‬
‫بگين‪ 32‬را وادار كند به اينكه تو حمله كن به لبنان‪ ،‬لبنان كه تو حمله كردي‪ ،‬ايران حساسيت نسبت به او دارد‬

‫‪261‬‬
‫و همه قوايش را متمركز مي كند در اينكه تو را از بين ببرد و اگر ايران از جنگ عراق غافل بماند‪ ،‬عراق كار‬
‫خودش را انجام مي دهد و ايران در اينجا هم نمي تواند كاري بكند‪ .‬نقشه اين است‪ ....‬ما راهمان اين است كه‬
‫بايد از راه شكست عراق دنبال لبنان برويم نه مستقالً‪ .....‬عراق را نگذاريم سرجاي خودش بايستد و جمع كند‬
‫قدرت خودش را و ديگران هم به او كمك كنند و مرزهاي خودش را قوي كند و بعد هم يك حمله ناگهاني‬
‫به ما بكند‪ ،‬باز برگردد به آن چيزهايي كه از اول بود‪ .‬غفلت از اين انتحار است‪ ....‬ما مي خواهيم كه قدس را‬
‫امام خميني بار ديگر در‬ ‫‪35‬‬
‫نجات بدهيم‪ ،‬لكن بدون نجات كشور عراق از اين حزب منحوس‪ ،‬نمي توانيم‪" .‬‬
‫سخنراني ‪ 3133/3/1‬خود در اين رابطه مي فرمايند‪ " :‬ما را مبتال كردند به جنگ عراق‪ ،‬توطئه تدارک ديدند كه‬
‫ما برويم سراغ اسرائيل تا عراق تقويت بشود‪ ،‬آنوقت عراق و اسرائيل بيايند سراغ ما‪ .‬ما اين توطئه را فهميديم و‬
‫آقاياني كه متصديان امورند توجه كردند و گفتند راه ما اين است كه از اين راه (عراق) برويم‪ .‬اگر از آن راه‬
‫ما رفته بوديم‪ ،‬امروز عراق وضعش با ما غير از اين بود و اسرائيل هم به دنبال او‪ ،‬با ما طور ديگري بود‪ 31 " .‬بر‬
‫اين اساس راهبرد ايران در آن دوره حساس مشخص شد و معلوم گرديد كه حل مسئله جنگ و دفاع از كشور‬
‫در اولويت رزمندگان اسالم قرار دارد‪ .‬اما شيعيان لبنان بيكار ننشستند و در پي حمله ارتش اسرائيل به سرزمين‬
‫لبنان‪ ،‬گروه حزب اهلل لبنان را با تأسي از شيوه جنگ بسيجيان ايران در برابر ارتش صدام‪ ،‬از درون خود بوجود‬
‫آوردند و جان تازه اي به قدرت اسالم در آن سرزمين بخشيدند‪.‬‬
‫تالش هاي صلح‬
‫فتح خرمشهر موجب شد تا دولتهاي بزرگ و رسانه هاي ارتباط جمعي جهاني بپذيرند كه جمهوري اسالمي‬
‫ايران پيروز و قدرتمند است‪ .‬آنها سعي مي كردند تا خطر صدور انقالب اسالمي را جهت ترساندن دولت هاي‬
‫منطقه تبليغ نمايند‪ .‬از سوي ديگر تالش هاي زيادي بر روي راضي كردن ايران به صلح متمركز شده بود‪ .‬وزير‬
‫خارجه گينه از طرف رئيس جمهور آن كشور آقاي احمد سكوتوره به نمايندگي از هيئت ميانجي سازمان‬
‫كنفرانس اسالمي نامه اي براي ايران آورد كه در آن از رئيس جمهور خواسته شده بود كه به مكه برود و از‬
‫رئيس جمهور عراق نيز چنين دعوتي كرده بودند‪ .‬موضوع اين نامه در جلسه مشورتي سران سه قوه در تاريخ‬
‫يكشنبه ‪ 3133/1/33‬مطرح گرديد و قرار شد رئيس جمهور پاسخ آن را بدهند و با سفر مخالفت شد‪ .‬ايران‬
‫منتظر پيشنهاد مثبتي بود و اين پيشنهاد بر خالف انتظار مسئولين ايراني بود‪ .‬بار ديگر آقاي احمد سكوتوره‬
‫رئيس هيئت ميانجي سازمان كنفرانس اسالمي در ‪ 3133/1/73‬طي نامه اي از رئيس جمهور ايران دعوت كرد‬
‫تا با صدام حسين در كشور ديگري بجز عربستان مالقات نمايد كه مورد توافق ايران قرار نگرفت‪ 73.‬ايران‬
‫درآن شرايط حاضر نبود پيش از خروج عراق از خاک كشور حتي به صورت غير مستقيم با صدام وارد مذاكره‬
‫شود‪ .‬در آن زمان انتظار ايران آن بود كه كميته اي مرضي الطرفين تشكيل و طرف متجاوز در جنگ را‬
‫مشخص و سپس در مورد خسارات جنگ صحبت شود‪ .‬رئيس جمهور گينه در اوايل تيرماه سال ‪ 3133‬طي‬
‫پيامي براي امام خميني حلول ماه مبارک رمضان را تبريك و احتماالً در آن راجع به مسائل صلح با عراق‬
‫مطلبي را مطرح نمود‪ .‬امام خميني در پاسخ به اين پيام در ‪ 3133/4/33‬ضمن ابراز تأسف از جنايات هولناک‬

‫‪261‬‬
‫اسرائيل خونخوار و غاصب در حمله به لبنان‪ ،‬در مورد مسائل جنگ با عراق مرقوم فرمودند‪ " :‬به اين نكته‬
‫توجه داشته باشيد كه ما هرگز خواستار جنگ و آغازگر آن نبوده ايم و دفاع ما در مقابل تجاوز‪ ،‬حق انساني و‬
‫اسالمي هر مسلماني است و اين صدام عفلقيِ متجاوز است كه بايد شرايط الزم را براي پايان جنگ و برقراري‬
‫‪73‬‬
‫صلح فراهم نموده و بپذيرد‪" .‬‬
‫جلسه دوم شوراي عالی دفاع‬
‫در بعدازظهر روز پنجشنبه ‪ 73‬خرداد ماه‪ ،‬جلسه دوم شوراي عالي دفاع در محضر امام خميني تشكيل شد‪.‬‬
‫فرماندهان نظامي با حضور مسئولين سياسي كشور با امام خميني در مورد ادامه جنگ بحث كردند‪ .‬در اين‬
‫جلسه امام فرمودند چرا مي خواهيد برويد و داخل خاک عراق بجنگيد؟ همين جا بايستيد و بجنگيد‪ .‬ابتدا آقاي‬
‫هاشمي صحبت كردند كه اگر ما تكه اي از خاک عراق را نداشته باشيم نمي توانيم شرايطمان را به دشمن‬
‫تحميل كنيم‪ .‬سپس آقاي ظهيرنژاد از منظر نظامي اظهار داشتند‪ :‬توقف ما در مرز‪ ،‬مانع از دفاع ما در برابر‬
‫تجاوزات بعدي عراق است‪ ،‬لذا بايد حمله كرده و به آن سوي مرز برويم‪ .‬آقاي محسن رضايي هم حرف آقاي‬
‫ظهيرنژاد را تكرار كرد و گفت‪ :‬بله نظر من هم همين است‪ ،‬فاصله دشمن با خرمشهر ‪ 333‬متر است ولي ما از‬
‫مرز تا بصره بيش از ‪ 73‬كيلومتر فاصله داريم‪ .‬توقف ما در مرز اجازه نمي دهد ما از كشور دفاع كنيم‪ .‬اينجا به‬
‫خاطر عدم وجود موانع طبيعي ما قادر به دفاع نيستيم و نمي توانيم نيرويي را بگذاريم و از حمالت دشمن مصون‬
‫باشيم‪ .‬در حالي كه دشمن با قرار گرفتن در پشت اروند با نيروي كمي مي تواند دفاع كند‪ .‬بحث كه به اينجا‬
‫رسيد حضرت امام فرمودند‪ :‬من فكر مي كنم و نظرم را به شما اعالم مي كنم‪ 77.‬بنابراين در اين جلسه‪،‬‬
‫فرماندهان نظامي با امام بحث كردند و كارشناسانه ثابت كردند كه ادامه جنگ با منع ورود به خاک عراق‬
‫سازگار نيست‪ .‬دشمن در جاهاي زيادي در خاک ما است و اگر مطمئن بشود كه نظام ما به خاک او وارد نمي‬
‫شود و يا ورود جزئي خواهد داشت‪ ،‬نه امتيازي خواهد داد و نه از نقاط حساس بيرون خواهد رفت و هر وقت‬
‫آمادگي پيدا كرد‪ ،‬در خاک ما پيشروي مي كند و با اين استدالل امام را قانع كردند كه با ورود به خاک‬
‫عراق‪ ،‬در جاهايي كه مردم نيستند يا كم هستند و آسيب نمي بينند‪ ،‬موافقت كنند‪ 71.‬به هر حال امام با شنيدن‬
‫نظرات مختلف و با توجه به ديدگاه خودشان‪ ،‬راه حلي پيدا كردند و گفتند‪ " :‬در نقاطي وارد شويد كه مردم‬
‫آسيب نبينند‪ " .‬با اين رهنمون‪ ،‬عمليات رمضان در منطقه اي خالي از سكنه كه ارزش استراتژيك داشت و‬
‫مشكل مردمي هم نداشت‪ ،‬طراحي گرديد‪ 74.‬در نهايت امام فرمودند‪ " :‬اگر از مرز گذشتيد بايد تا نقطه اي معلوم‬
‫و مستحكم برويد‪ ....".‬امام در انديشه پايان جنگ نبود بلكه اجتناب اوليه ايشان از ورود به خاک عراق‪ ،‬براي‬
‫متجاوز خوانده نشدن ما بود‪ 73.‬الزم به ذكر است كه اين جلسه ساعاتي قبل از اعالم آتش بس و عقب نشيني‬
‫يكطرفه عراق صورت گرفته است‪ .‬حجت االسالم سيد احمد خميني در اين باره مي گويد‪ " :‬در مقابل مسائل‬
‫خرمشهر‪ ،‬امام معتقد بودند كه بهتر است جنگ تمام شود‪ ،‬اما باالخره مسئولين جنگ گفتند كه ما بايد تا كنار‬
‫شط العرب برويم تا بتوانيم غرامت خودمان را از عراق بگيريم‪ .‬امام اصالً با اين كار موافق نبودند و مي گفتند‬
‫اگر بناست كه شما جنگ را ادامه بدهيد بدانيدكه اگر اين جنگ با اين وضعي كه شما داريد ادامه يابد و شما‬

‫‪262‬‬
‫موفق نشويد‪ ،‬ديگر اين جنگ تمام شدني نيست و ما بايد اين جنگ را تا نقطه اي خاص ادامه بدهيم و اآلن هم‬
‫به هر حال به نظر مي رسد كه "‬ ‫كه قضيه فتح خرمشهر پيش آمده‪ ،‬بهترين موقع براي پايان جنگ است‪" .‬‬
‫امام اهداف جنگ را به گونه اي اعالم مي كردند كه همگي خودشان را براي مدت طوالني آماده كنند و ضمناً‬
‫توافقي براي ورود به خاک عراق هم نداشتند‪ .‬امام در مورد جنگ قاطع بودند و اجازه نمي دادند حتي به گونه‬
‫امام خميني خود در اين باره طي‬ ‫اي بحث شود كه كوچكترين ترديدي در جامعه و نيروها بروز كند‪" .‬‬
‫سخناني در ‪ 3133/1/77‬مي فرمايند‪ " :‬ما هيچ وقت طالب جنگ از اول نبوديم‪ .‬اگر چنانچه عراق به ما حمله‬
‫نكرده بود ما دفاع نمي كرديم‪ .‬اما دفاع ما كرديم‪ ،‬ما جنگ نكرديم تا حاال‪ .‬در عين حاليكه رزمندگان ما و‬
‫فرماندهان ارتش و سپاه به ما گفتند اجازه بدهيد ما وارد بشويم در آنجا و با آنها چه بكنيم (ما گفتيم فقط دفاع‬
‫كنيد) خوب‪ ،‬ما هم‪ ،‬ما مي خواهيم دفاع بكنيم‪ ،‬دفاع كه يك مسئله عقلي است‪ ...‬دفاع يك مسئله طبيعي است‪.‬‬
‫ما هميشه دفاع كرده ايم تا حال‪ ،‬هيچ وقت جنگ نكرده ايم‪ " .‬پس مي توان گفت‪ ،‬گرچه نظر ابتدايي امام‬
‫خميني بر اين بود كه در ادامه جنگ‪ ،‬عبور از مرز صورت نگيرد‪ ،‬ولي پس از برگزاري دو جلسه شوراي عالي‬
‫دفاع و با استدالل هاي انجام شده‪ ،‬باالخره ايشان پذيرفتند كه در ادامه جنگ‪ ،‬شرط عدم عبور از مرز برداشته‬
‫شود‪ ،‬ولي شرط كردند كه قواي ايراني در جاهايي از مرز عبور نموده و وارد خاک عراق شوند كه مردم آن‬
‫كشور آسيب نبينند‪ .‬بنابراين ادامه جنگ در خاک عراق و در جايي كه مردم ساكن نباشند مورد قبول واقع شد‬
‫و سركوبي و انهدام قواي ارتش عراق در هر نقطه سرزميني چه در خاک ايران و چه در سرزمين عراق‪ ،‬در‬
‫دستور كار قرار گرفت‪ .‬در اين زمينه آقاي هاشمي رفسنجاني در پايان جلسه دوم شوراي عالي دفاع‪ ،‬چنين مي‬
‫گويند‪ " :‬ما از شرايطمان تنزل نمي كنيم و اگر آنها از خاک ما بيرون بروند تنها يك شرط متحقق شده است‪.‬‬
‫شرايط ديگر ما يكي خسارت است كه بايد پرداخت شود و ديگري كيفر دادن به مجرم است كه ما حاضريم‬
‫اين را به عهده كميسيون بين المللي يا دادگاه بين المللي اسالمي بگذاريم تا مجرم كه غير از حزب بعث كسي‬
‫نيست كيفر بدهند‪ .‬ديگري برگشتن آوارگان عراق به ميهنشان است‪ ....‬حاال يك شرط ديگر ما اضافه كرديم‬
‫و آن اين است كه چون ما به مرزهاي اسرائيل راه نداريم بايد از داخل خاک عراق به ما يك راه بدهند تا به‬
‫سرعت بتوانيم نيروهاي زرهي خودمان را به سوريه منتقل كنيم و اين جزو شرايط مهم ما است‪" .‬‬
‫عقب نشینی ارتش عراق‬
‫عمليات بيت المقدس‪ ،‬توازن قوا را به نفع جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬تغيير داد‪ .‬رژيم بعثي عراق‪ ،‬احساس كرد كه‬
‫قدرت تهاجمي ايران به گونه اي است كه مي تواند ساير سرزمين هاي اشغالي خود را نيز از دست نظاميان‬
‫متجاوز بعثي آزاد نمايد‪ .‬بنابراين ارتش بعثي دست به يك عقب نشيني اجباري از عمده سرزمين هاي اشغالي‬
‫ايران به خصوص در غرب كشور زد‪ .‬عراق در روز پنجشنبه ‪ 73‬خردادسال ‪ 3133‬آتش بس يكطرفه اعالم نمود‬
‫و اظهار داشت كه حاضر است تا دو هفته ديگر نيروهايش را از خاک ايران خارج نموده و قضيه جنگ را به‬
‫ميانجي هاي صلح واگذار كند‪ 13.‬با اين تصميم ‪ ،‬نيروهاي عراقي در روز شنبه ‪ 77‬خرداد ‪ 3133‬از بسياري از‬
‫مناطق اشغالي جنوب و غرب كشور را كه در آنجا آسيب پذير بودند عقب نشيني و شهر سومار را نيز تخليه‬

‫‪263‬‬
‫كردند‪ 13.‬امام خميني در واكنش به اعالم عراق مبني بر آتش بس در سخناني خطاب به فرماندهان نيروي زميني‬
‫ارتش در ‪ 3133/1/77‬فرمودند‪ " :‬شما مي دانيد كه ما از اولي كه اين جنگ شروع شد تا حاال‪ ،‬چه آن روزي‬
‫كه صدام كوس قادسيه براي خودش مي زد و چه امروز كه ديگر اسمي از او نيست و رفته است آنجايي كه‬
‫خدا مي داند‪ ،‬ما مسائلمان مسائلي بوده است كه يكي بوده‪ ....‬ما از اول مي گفتيم كه شما ريختيد در منزل ما‪،‬‬
‫در شهرهاي ما‪ ،‬در كشور ما‪ ،‬حمله كرديد و غافلگيرانه وارد شديد در كشورما و آنهمه خرابي كرديد و آنهمه‬
‫جرم كرديد و آنهمه كشتار كرديد بايد برويد بيرون‪ .‬يكي از شرايط ما اين است كه برويد بيرون‪ ....‬ما مي‬
‫گوييم شما بدون قيد و شرط بايد بيرون برويد اگر هم بيرون نرويد بيرونتان مي كنيم‪ ....‬اگر مي خواهيد يك‬
‫تفاهمي بشود بايد برويد بيرون‪ .‬مسئله دوم مسئله خسارتهايي است كه وارد كردند‪ .‬قضيه جبران خسارت يك‬
‫جهت مادي دارد‪ ،‬يك جهت سياسي و معنوي‪ ....‬يكي از مواردي كه بايد‪ ،‬جهتي كه بايد به او جلوگيري بشود‬
‫اين است كه همه خسارتهايي كه وارد شده بايد بدهي‪ .‬االن مي گوييد كه ما ـ دروغي هم مي گويند البته ـ كه‬
‫ما بيرون مي رويم و قبول مي كنيم فالن‪ ،‬خوب ‪ ،‬بسيار خوب‪ ،‬االن بروند بيرون و همين حاال كارشناسها هم‬
‫بيايند و جريمه هاي اينها را ارزيابي كنند كه چقدر بوده‪ .‬يك گروه ديگر هم بيايند و ارزيابي كنند كه كي‬
‫مجرم است‪ .‬ما اگر مجرم را امروز رهايش كنيم‪ ،‬امروز كه ما قدرت داريم جسور مي شود‪ ....‬آتش بسي هم كه‬
‫االن اينها دارند اظهار مي كنند‪ ،‬همان وقت هم كه آتش بس كنند ‪ 1‬ساعت بعدش آبادان را تيرباران مي كنند‬
‫و آدم مي كشند‪ ....‬همان كارهايي كه از اول به آبادان مي كرديد حاال هم همان كارها را داريد مي كنيد و اين‬
‫آتش بس نيست‪ ....‬در همين ‪ 33‬روزي كه اينها بنا دارند ـ فرض كنيد كه دروغ نمي گويند ـ مي خواهند‬
‫بروند‪ ،‬در عرض اين‪ ،‬بيايد يك گروه مورد توجه همه‪ ،‬بين المللي‪ ،‬بيايد رسيدگي كند به اين جرمهايي كه اينها‬
‫كرده اند‪ .‬به اين خسارتهايي كه به شهرهاي ما وارد شده‪ ،‬به روستاهاي ما وارد شده‪ .‬البته يك خسارتهايي به ما‬
‫وارد شده است كه قابل جبران نيست و آن جوانهاي ماست‪ ".‬عالوه بر شرايط فوق‪ ،‬ايران براي برقراري صلح‬
‫پيشنهاد كرد كه رژيم عراق اجازه دهد كه نيروهاي ايران از خاک عراق عبور كرده و به كمك مردم لبنان در‬
‫برابر تجاوز اسرائيل بشتابند و همچنين دولت عراق آورگان عراقي كه به داخل خاک ايران فرستاده است‪،‬‬
‫اجازه دهد كه به وطنشان برگردند‪ 11.‬عراق اين شرايط را نپذيرفت‪ .‬صدام رئيس جمهور عراق در روز يكشنبه‬
‫‪ 13‬خرداد طي يك سخنراني تلويزيوني‪ ،‬ضمن ستايش از ارتش عراق و بيان داليل عقب نشيني ارتش بعثي از‬
‫‪14‬‬
‫خاک ايران‪ ،‬جمهوري اسالمي را متجاوز و اعالم كرد كه تا ‪ 33‬روز ديگر از خاک ايران بيرون مي رود‪.‬‬
‫باچنين تصميمي‪ ،‬ارتش عراق خروج از بعضي شهرهاي ايران مانند مهران را آغاز كرد‪.‬البته ارتش عراق نقاط‬
‫حساس و مهم در اطراف مرزهاي غربي ايران را در اشغال خود نگه داشت و از نفت شهر هم عقب نشيني‬
‫نكرد‪.‬با اين اقدام ‪ ،‬عراق عمده قواي خود را به جبهه جنوب بخصوص روبروي بصره انتقال داد‪ .‬امام خميني در‬
‫واكنش به سخنان صدام در سخنراني خود در ‪ 3133/1/13‬فرمودند‪ " :‬من ميل دارم كه آقايان‪ ...‬اين اطالعيه‬
‫(صدام) را كه يك ساعت بيشتر وقت من را صرف خودش كرد مطالعه كنند‪ ،‬ببينند كه اين مرد چي دارد مي‬
‫گويد‪ ...‬مي گويد ما براي اثبات اينكه صلح طلبيم‪ ،‬صلح جو هستيم‪ ،‬همه لشكر خودمان را امر مي كنيم كه از‬

‫‪264‬‬
‫خاک ايران تا ده روز ديگر بيرون بروند‪ .‬اگر راست مي گويد اين مطلب را‪ ،‬بسيار خوب‪ ،‬اين يكي از مطالبي‬
‫كه ما داشتيم حاصل‪ .‬ولي چندتا مطلب ديگر داريم بايد حاصل بشود‪ .‬تا حاصل نشود ما در حال جنگ هستيم‪.‬‬
‫يكي اينكه اين همه خساراتي كه به ما وارد كردي كه خودش نوشته‪ ....‬قابل شمارش نيست‪ ...‬از شما بطور‬
‫معقول مطالبه مي كنيم و اگر نداديد ما در حال جنگيم‪ ،‬بطور اجبار ازتان مي گيريم و بعد هم‪ ....‬بايد آن كسي‬
‫كه اينقدر جنايت وارد كرده است به كشور خودش و كشور ما‪ ،‬بايد اين مشخص بشود‪ ".‬ايشان همچنين‬
‫درباره تصميم عراق براي عقب نشيني‪ ،‬در روز سه شنبه اول تير ‪ 3133‬فرمودند‪ " :‬در اين ‪ 33‬روز كه عراق‬
‫مدعي عقب نشيني است حمله نكنيم و به لبنان هم فعالً كسي را نفرستيم‪ " .‬با تصميم صدام‪ ،‬ارتش عراق در‬
‫روز دوشنبه ‪ 3133/4/2‬از قصر شيرين و مناطق اطراف آن هم عقب نشيني كرد‪ .‬البته قواي ارتش عراق به طور‬
‫كامل به مرزهاي رسمي‪ ،‬عقب نشيني نكردند و ارتفاعات و عوارض حساس در درون خاک ايران و در كنار‬
‫مرزها را همچنان در تصرف خود نگه داشتند‪ 12.‬براي مثال نقطه مرزي شلمچه‪ ،‬نقاط مرزي طالييه و كوشك‪،‬‬
‫ارتفاعات حمرين‪ ،‬ارتفاعات ميمك‪ ،‬نفت شهر و بعضي مناطق ديگر با وسعت ‪ 3333‬كيلومتر مربع همچنان در‬
‫اختيار ارتش بعثي باقي ماند‪ .‬در اين شرايط صدام رئيس رژيم وقت عراق‪ ،‬به منظور حفظ مناطق فوق و عدم‬
‫تمكين به قرارداد ‪ 3123‬الجزاير‪ ،‬درخواست آتش بس نمود تا قواي ايران براي آزاد سازي ساير سرزمين هاي‬
‫ايران‪ ،‬دست به تهاجم نظامي نزنند‪ .‬ايران درخواست عراق براي آتش بس را نپذيرفت‪ .‬از سويي ديگر‪ ،‬عراق در‬
‫‪ 3133/4/31‬طرحي را براي فيصله دادن به مخاصماتش با ايران به سازمان ملل داد و حركت سياسي وسيعي را‬
‫براي اثبات صلح طلبي خود و جنگ طلبي ايران آغاز كرد‪ .‬اين در حالي بود كه ايران اقدام سياسي و‬
‫ديپلماتيك مهمي انجام نداد‪ 15.‬همزمان با اقدام به عقب نشيني‪ ،‬ارتش بعثي عراق دست به ابتكار جديدي به‬
‫منظور ايجاد خطوط مستحكم دفاعي با استفاده از مسلح كردن زمين‪ ،‬در سراسر جبهه ها زد و با آرايش جديد‬
‫پدافندي وارد صحنه جنگ شد‪.‬از اين زمان‪،‬ارتش عراق استحكامات و موانعي كه در خطوط مقدم جبهه هاي‬
‫خود ايجاد كرد‪ ،‬تفاوت فاحشي با وضعيت قبل از فتح خرمشهر داشت‪ .‬صدام قصد داشت در شرايطي كه‬
‫شكست بزرگي بر وي تحميل شده بود‪ ،‬از ادامه تهاجمات قواي ايران جلوگيري نمايد‪ .‬او مي خواست حداقل‬
‫دستاورد جنگ را براي خود حفظ نمايد و آن هم عدم عقب نشيني كامل به مرزهاي دو كشور و نپذيرفتن‬
‫قرارداد مرزي ‪ 3123‬بود‪ .‬بنابراين جبهه هاي جنگ را به گونه اي آرايش داد تا بتواند به چنين هدفي نائل آيد‬
‫و ايرانيان نتوانند آخرين مناطق مرزي اشغالي را از دست دشمن خارج سازند‪.‬‬
‫چرا جنگ تمام نشد؟‬
‫پس از فتح خرمشهر‪ ،‬همه مسئولين كشور موافق تداوم جنگ بودند‪ .‬هيچ كس نبود كه بگويد جنگ ادامه نيابد‪.‬‬
‫هيچ سند و مدركي از احزاب و گروههاي سياسي و نيز شخصيت هاي سياسي براي مخالفت آنها با ادامه جنگ‬
‫پس از آزادسازي خرمشهر وجود ندارد‪ 11.‬برخي معتقد بودند تا هنگاميكه شرايط سياسي براي پايان دادن به‬
‫جنگ فراهم نشده است‪ ،‬نبايد بصورت يك طرفه اقدامات نظامي را متوقف نمود هرچند كه پيروزي هاي‬
‫بزرگي بدست آمده باشد‪ .‬آنها معتقد بودند توقف عمليات نظامي باميد يافتن راه حل هاي سياسي‪ ،‬عاقالنه و‬

‫‪265‬‬
‫منطقي نيست‪ .‬گرچه عمليات هاي ايران بخش عمده اي از سرزمين هاي كشور را آزاد كرده بود اما هنوز يك‬
‫فشار جدي و تعيين كننده بر نظام بين الملل جهت تصويب قطعنامه هايي از سوي شوراي امنيت سازمان ملل‬
‫متناسب با اهداف سياسي ايران در جنگ‪ ،‬وارد نشده بود و توقف جنگ دورنماي روشني از وضعيت آينده را‬
‫نشان نمي داد‪ .‬به هر حال از مجموعه ي مطالبي كه تاكنون از سوي دست اندركاران و مسئولين مختلف كشور‬
‫در دوران جنگ تحميلي منتشر و يا بيان شده است مي توان به نكات ذيل در مورد داليل ادامه جنگ پس از‬
‫فتح خرمشهر‪ ،‬اشاره نمود‪:‬‬
‫الف‪ -‬عدم پذیرش قرارداد ‪ 8791‬و ادامه حضور ارتش عراق در بخشی از سرزمین هاي ایران‬
‫گرچه با پايان يافتن عمليات بيت المقدس‪ ،‬تصور بر آن بود كه ايران توانسته تجاوز ارتش عراق را دفع نمايد‬
‫و سرزمين هاي خود را آزاد سازد و قواي دشمن را تا مرز عقب براند ولي هنوز بخش هايي از كشور از جمله‬
‫مناطق مرزي غرب مانند ارتفاعات مسلط بر شهرهاي سومار غرب‪ ،‬سر پل ذهاب‪ ،‬گيالنغرب و مهران‪،‬‬
‫ارتفاعات ميمك و نفت شهر‪ 43‬و بخشي از مرز شلمچه تا اروند رود به وسعت حدود ‪ 3333‬كيلومتر مربع‪،‬‬
‫همچنان در دست ارتش عراق باقي مانده بود‪.‬ادامه حضور بخشي از قواي عراق در اراضي ايران به مفهوم آن‬
‫بود كه دولت عراق در برابر خواسته هاي ايران‪ ،‬تسليم نشده و مي خواهد با گروگان گرفتن آنها ‪،‬معاهده ‪3123‬‬
‫الجزاير را در مذاكره با ايران تغيير دهد‪ .‬ايران معتقد بود كه بايد صدام بايد به معاهده اي كه خود آن را امضا‬
‫كرده است پايبند باشد و دست از ادعاهاي مرزي عليه ايران بردارد‪.‬‬
‫ب‪ -‬تصور ایران از قدرت یافتن‬
‫پيروزي هاي نظامي مستمر ايران در جبهه هاي جنگ و انجام چهار عمليات پي در پي و موفق‪ ،‬موجب شد تا‬
‫جمهوري اسالمي احساس نمايد كه داراي توانايي نظامي الزم براي غلبه نهايي بر ارتش عراق و شكست صدام‬
‫حسين مي باشد‪ .‬بنابراين مي تواند با ادامه عمليات نظامي به اهداف بلندتري در جنگ دست يابد و عامل شروع‬
‫جنگ ‪ ،‬رئيس جمهور عراق را بركنار نمايد‪.‬از سوي ديگر ايران نگران بود كه با شعار صلح‪ ،‬شور و شوق مردم‬
‫براي حضور در جبهه از بين برود و قدرت جنگي ايران تحليل يابد‪ .‬زيرا با آتش بس ديگر مردم احساس نياز‬
‫به حضورخود در جبهه نمي كردند و بدنبال زندگي خود مي رفتند‪.‬ايران احساس مي كرد جنگ به جايي رسيده‬
‫‪43‬‬
‫است كه مي تواند از موضع باال و برتر حرف بزند‪ ،‬بنابراين بايد شور جهاد را حفظ كند‪.‬‬
‫ج‪ -‬عدم وجود هیچگونه پیشنهاد صلح از سوي رژیم بعثی عراق و یا مراجع بین المللی‬
‫گرچه تالش هايي براي انجام صلح از سوي برخي از سازمانهاي بين المللي و بعضي از دولت ها صورت گرفت‬
‫ولي هيچ يك از اين اقدامات‪ ،‬نتوانست ايران را قانع كند كه بدون نگراني از آغاز دوباره جنگ‪ ،‬تنها با آتش‬
‫بس مي تواند به صلحي پايدار دست يابد‪ .‬تجربه باقيماندن تپه هاي جوالن سوريه بدست اسرائيل پس از گذشت‬
‫ده ها سال از پايان جنگ و برقراري آتش بس با رژيم صهيونيستي‪ ،‬تجربه ناخوشايندي را به ملت ها عرضه‬
‫كرده بود‪ .‬در آن زمان‪ ،‬رژيم عراق تنها درخواست آتش بس داشت و بدنبال خاتمه دادن به اختالفات و‬
‫مناقشات بين دو كشور بر مبناي معاهده ‪ 3123‬نبود‪ .‬اين امر‪ ،‬موجب نگراني ايران از نرسيدن به صلح با پذيرش‬

‫‪266‬‬
‫آتش بس و ايجاد شرايط " نه جنگ و نه صلح " براي مدتي نامعلوم مي گشت‪.‬مذاكره مي توانست سال ها به‬
‫طول انجامد زيرا طوالني شدن مذاكره به نفع عراق و به ضرر ايران بود‪ .‬از سوي ديگر‪ ،‬ايران مطمئن نبود كه‬
‫اگر در شرايط داشتن قدرت نظامي‪ ،‬آتش بس با رژيم عراق را بپذيرد‪ ،‬آيا دوباره پس از بازسازي ارتش بعثي‪،‬‬
‫مورد هجوم مجدد قرار نخواهد گرفت‪ .‬تحليل ايران از پيشنهاد آتش بس از سوي رژيم بعثي پس از فتح‬
‫خرمشهر‪ ،‬انجام يك عمليات سياسي و رواني و استفاده از ابزار آتش بس براي جلوگيري از انهدام قدرت نظامي‬
‫ارتش عراق و پيروزي قاطع ايران‪ ،‬ارزيابي مي شد‪ .‬حمله صدام به كويت پس از پايان جنگ با ايران‪ ،‬بر اعتبار‬
‫و قوت اين تحليل مي افزايد‪.‬‬
‫د‪ -‬عدم اعتماد به رفتار صدام‬
‫بايد ت وجه داشت كه به فرض توقف جنگ‪ ،‬چنانچه ايران در مذاكرات با عراق به نتيجه نمي رسيد‪ ،‬با توجه به‬
‫روحيات صدام و وجود يك ارتش سازمان يافته در عراق‪ ،‬ممكن بود دوباره ارتش عراق حمالت خود را آغاز‬
‫كرده و اين بار فضاهاي بيشتري از كشور را به اشغال خود درآورد‪ .‬بايد توجه داشت كه عمده نيروهاي ايراني‪،‬‬
‫بسيجي بوده و طبيعتاً با توقف جنگ به سر كار و زندگي خود باز مي گشتند و ايران قادر نبود تا حجم گسترده‬
‫اي از نيروهاي ثابت را در جبهه هاي جنگ در برابر ارتش عراق براي مدت طوالني حفظ نمايد‪ .‬از سوي ديگر‬
‫صدام به نقض قول‪ ،‬شهرت داشت و نمي شد روي او حساب باز كرد‪ .‬بنابراين كسي نمي توانست تضمين‬
‫بدهد كه صدام پس از آتش بس‪ ،‬دوباره جنگ را آغاز نكند‪ .‬در اين رابطه امام خميني در سخناني خطاب به‬
‫وزير امور خارجه و سفرا و كارداران كشورهاي خارجي مقيم ايران به مناسبت دهه فجر در ‪ 3137/33/35‬مي‬
‫فرمايند‪ " :‬مي گويند كه صلح بكنيد‪ .‬ما از اول با هيچكس جنگ نداشتيم‪ ،‬لكن با صدام نمي توانيم صلح بكنيم‪.‬‬
‫صدام يك جاني است كه به هيچ يك از تعهداتي كه مي كند اعتبار نيست‪ .‬او با دولت سابق (رژيم شاه) با‬
‫اينكه غير قانوني بود‪ ،‬تعهد كرده بود (انعقاد قرار داد ‪ )3123‬و آن را بهم زد‪ .‬او هر روز افكارش را عوض مي‬
‫كند‪ .‬يك انساني نيست كه بشود با او صلح كرد‪ .‬شما گمان مي كنيد كه اگر ما با صدام صلح كنيم به اين‬
‫صلح ادامه مي دهد؟ يا خير مي خواهد خودش را تجهيز كند و تقويت كند و دوباره حمله كند‪ .‬اين آدمي است‬
‫كه از اول تا حاال به شهرهاي بيچاره عرب نشين‪ ،‬كرد نشين‪ ،‬فارس نشين با موشك ها حمله كرده و مع‬
‫االسف موشك از شوروي است‪ ،‬از امريكا است و از آن اسفناک تر اينكه دولت هاي منطقه به او كمك مي‬
‫كنند‪" .‬‬
‫ه‪ -‬شرایط نا مساعد دفاعی در مرزهاي جنوبی كشور‬
‫مرز كشور در جنوب استان خوزستان در يك منطقه دشت وسيع قرار داشت كه از نظر نظامي عبور از آنها‬
‫براي واحدهاي زرهي ارتش عراق به سادگي ميسر بود‪ .‬از آنجا كه عمده قدرت نظامي ايران متكي بر نيروهاي‬
‫پياده بود‪ ،‬بنابراين نياز به رسيدن به يك مانع طبيعي مثل اروند رود جهت پدافند مطمئن ضروري مي نمود‪.‬‬
‫ايران در تالش بود تا به يك عارضه قابل دفاع در جغرافياي منطقه جنگي دسترسي پيدا كند به گونه اي كه از‬
‫تهاجم دوباره ارتش عراق‪ ،‬ايمن گردد‪ .‬شايد بتوان مهم ترين نكته در مسئله عبور از مرز را در اين موضوع‬

‫‪267‬‬
‫دانست كه وقتي جنگي بين دو كشور آغاز مي گردد‪ ،‬همه سرزمين و فضاي دو كشور درگير جنگ و منازعه‬
‫مي گردد‪ .‬بنابراين نمي توان‪ ،‬يك طرف را مقيد به جنگيدن در سرزمين خود نمود‪ ،‬در حالي كه طرف مقابل‬
‫خود را مجاز به جنگيدن در هر نقطه اي از خاک حريف مي داند‪ .‬اگر ايران در زماني كه شهرهايش در اشغال‬
‫ارتش متجاوز بعثي بود‪ ،‬به جاي تالش براي آزادي سرزمين هاي خود‪ ،‬بخشي از خاک عراق و شهرهاي كشور‬
‫متخاصم را تصرف مي كرد‪ ،‬هيچ كس نمي توانست به آن‪ ،‬ايراد بگيرد‪ .‬بنابراين مسئله مهم‪ ،‬چگونگي خاتمه‬
‫دادن به جنگ است‪ ،‬نه اينكه جنگيدن با دشمن در خاک وي اشكالي داشته باشد و يا عبور از مرز براي رسيدن‬
‫به اهداف تعيين شده به منظور غلبه و جلوگيري از دسترسي دشمن به اهداف خود‪ ،‬منعي حقوقي و يا ايرادي‬
‫نظامي داشته باشد‪.‬‬
‫و‪ -‬انتظار خانواده هاي شهداي جنگ براي سركوبی كامل دشمن‬
‫در آن زمان در بين خانواده هاي آسيب ديدگان از جنگ اين احساس بوجود آمده بود كه نه تنها بايستي قواي‬
‫متجاوز را از خاک ايران بيرون نمود بلكه بايستي دولتي را كه به خود اجازه آغاز جنگ را داده است مجازات‬
‫نمود و شرايطي را فراهم آورد كه حكومت عراق هيچگاه به فكر حمله به ايران نيفتد‪ .‬اظهارات بسياري از‬
‫خانواده هاي شهدا و رزمندگان‪ ،‬بر چنين درخواستي تأكيد مي ورزيد‪ .‬حتي بسياري از رزمندگان نگران‬
‫برقراري آتش بس بودند‪ 41.‬نگاه امام خميني نسبت به نظرات مردم را از پيام ايشان به مناسبت روز پاسدار در‬
‫‪ 3133/1/3‬مي توان فهميد آنجا كه مي فرمايند‪ " :‬در ايران اسالمي‪ ،‬مردم تصميم گيردندگان نهايي تمامي‬
‫بنابراين با توجه به توضيحات فوق‪ ،‬شوراي عالي دفاع ايران با حضور امام خميني‪ ،‬به منظور‬ ‫مسائلند‪" .‬‬
‫آزادسازي باقي مانده سرزمين هاي خود و نيز پايان دادن به جنگ تحميلي از موضع عزت و قدرت و نيز تأمين‬
‫منافع ملي كشور‪ ،‬تصميم گرفت تا محدوديت و ممنوعيت عبور از مرز را برداشته و جنگ را تا حصول نتيجه‬
‫مطلوب‪ ،‬ادامه دهد‪.‬‬
‫تصمیم به عبور از مرز‬
‫از روز آغاز جنگ تا فتح خرمشهر‪ ،‬جبهه هاي جنگ زميني در داخل خاک ايران‪ ،‬شكل گرفته بود‪ .‬هيچ‬
‫رزمنده اي از ايران در داخل خاک عراق به جنگ با ارتش متجاوز بعثي نمي پرداخت‪ .‬گرچه وقتي جنگي آغاز‬
‫مي شود نمي توان هيچ نيروي مسلحي را از ورود به خاک طرف مقابل و جايي كه نظاميان كشور خصم در‬
‫آنجا تجهيز شده و آرايش نظامي مي گيرند‪ ،‬بازداشت ولي ايران در تالش بود تا با فشار نظامي به نيروهاي‬
‫عراقي آنها را از سرزمين خود دور كند ولي با پايان نيافتن جنگ پس از فتح خرمشهر‪ ،‬ايران سياست منع عبور‬
‫از مرزهاي دو كشور را كنار گذاشت و تصميم گرفت در هر فضايي كه نياز جنگ باشد وارد گردد‪ .‬بر همين‬
‫اساس يكي از بحث هاي مهم سران كشور در تيرماه ‪ 3133‬موضوع چگونگي ورود نيروهاي ايراني به خاک‬
‫عراق جهت بدست گيري ابتكار عمل و قرار گرفتن در موضع برتر به منظور خاتمه دادن به جنگ بود‪ .‬در آن‬
‫شرايط تعدادي از عراقي هاي پناهنده به ايران نيز در مقابل مجلس شوراي اسالمي تظاهرات مي كردند و‬
‫خواهان ورود به خاک عراق بودند‪ .‬آنها انتظار داشتند تا ايران‪ ،‬علميات خود را پس از فتح خرمشهر متوقف‬

‫‪268‬‬
‫نكرده و نيروهاي ارتش عراق را تا عمق خاک آن كشور تعقيب نمايد‪ 43.‬طبيعي است كه برنامه ريزي براي‬
‫اجراي هر عملياتي‪ ،‬مستلزم فراهم آوردن امكانات پشتيباني جنگ‪ ،‬تأمين نيروهاي جديد و تازه نفس و همچنين‬
‫داشتن فرصت زماني الزم براي كسب اطالعات جديد از وضعيت دشمن و طرح ريزي مانور مناسب بود‪ .‬پس‬
‫از حمله ارتش اسرائيل به لبنان و با توجه به پيروزي ايران در عمليات بيت المقدس‪ ،‬تا حدي فضاي استقبال از‬
‫جبهه ها كاهش يافت‪ .‬امام خميني در سخنان خود در روز ‪ 3133/1/13‬به اين موضوع اشاره كرده و مي‬
‫فرمايند‪ " :‬مردم گمان نكنند كه ما ديگر پيروز شده ايم و احتياج به وجود آنها نيست‪ .‬احتياج به وجود آنها‬
‫هست و هميشه هست‪ .‬دولت به تنهايي نمي تواند همه امور را اداره كند‪ ،‬ملت را بايد همراه داشته باشد‪ .‬ما هم‬
‫جنگمان تمام نشده‪ ،‬االن در حال جنگ هستيم و تا در حال جنگ هستيم‪ ،‬جوانهاي ما بايد به جبهه ها كمك‬
‫كنند‪ ،‬همانطوريكه تا حاال جوانهاي عزيز ما در جبهه ها رفتند و بسياري از آنها به لقاء اهلل و فيض شهادت‬
‫رئيس مجلس شوراي اسالمي در‬ ‫رسيدند‪ ،‬امروز هم ما احتياج به آنها داريم‪ ،‬توطئه ها رو به رشد است‪" .‬‬
‫خطبه هاي نماز جمعه مورخ ‪ 3133/3/5‬داليل تصميم ايران براي ورود به خاک عراق را اينگونه بيان مي كند‪:‬‬
‫از نظر بنده به عنوان يكي از تصميم گيرها‪،‬سه دليل اساسي براي ورود به خاک عراق مطرح است كه ادله‬
‫فرعي زيادي هم پشت اين ادله اصلي وجود دارد‪.‬اولين دليل ما‪،‬پايان دادن به جنگ است‪ .‬ما جنگ را تشديد‬
‫كرديم براي اينكه آن را تمام كنيم‪ .‬اين بزرگترين هدف است‪.‬دشمنان جمهوري اسالمي بر خالف ادعاهايشان‬
‫با همه وجود‪ ،‬تمايل دارند كه جنگ ايران و عراق سالها بماند چرا كه بهترين مائده آسماني براي دشمنان اسالم‬
‫و جمهوري و انقالب بخصوص امپرياليستها و ابرقدرت هاست‪ .‬نقشه آنها ابتدا اين بود كه اگر بشود ايران را با‬
‫جنگ ساقط كنند از يك سال پيش فهميدند كه نمي شود‪ .‬از آن زمان ‪،‬برنامه شان اين است كه جنگ ادامه‬
‫يابد و دو كشور در برابر هم باشند‪،‬اما آن طور كه آنها مي خواهند نه آنجور كه دلخواه ماست‪....‬آنها مي‬
‫خواهند اين جنگ بماند‪ .‬ما اين طرف مرز بايستيم‪،‬عراق هم آن طرف مرز بايستد‪....‬بخاطر جنگ‪،‬از آبادان تا‬
‫قصر شيرين و حتي منطقه كردستان و غرب آذربايجان غربي از قلمرو عمران جمهوري اسالمي خارج مي شود‪.‬‬
‫يك ضررش اين است كه دهها شهر را نتوانيم بسازيم ‪ ،‬صدها روستا خراب مي ماند و ميليونها آدم همچنان‬
‫آواره اند‪ .‬ازطرف ديگر در جنگ و حالت درگيري ما به اسلحه نياز داريم‪....‬و بايد همين مقدار نفتي كه مي‬
‫فروشيم و يك مقدار پول مي گيريم را دائما گلوله و قطعه يدكي بخريم‪.‬هميشه بايد ‪ 733‬هزار سرباز و سپاهي‬
‫و بسيجي را پشت جبهه نگه داريم به همه هم فوق العاده بدهيم‪.‬آيا ملتي كه اين جور بخواهد زندگي كند مي‬
‫تواند كشورش را بسازد؟ ازطرفي در صحنه بين المللي به يك چيزهايي نياز داريم‪....‬بايد به همه كشورهاي دنيا‬
‫باج بدهيم‪ .‬به متعهدها‪ ،‬غير متعهدها‪ ،‬همسايه ها و ابر قدرتها‪ .‬اين حالت دنياي استكباري بسيار شيرين است كه‬
‫يك انقالب را به اين نحو گرفتار كنند‪....‬اسلحه فروشهاي دنيا هم اين را مي خواهند‪ .‬اينجا آزمايشگاه اسلحه‬
‫شده كه سالحها را بياورند آزمايش كنند‪....‬آمريكا‪،‬فرانسه و ديگران مي خواهند سالها اين جنگ به شكل نه‬
‫جنگ نه صلح باشد و اين عالي ترين و مطلوب ترين وضعي است كه در منطقه مي خواهند‪.‬بنابراين اگر در‬
‫مرزهايمان مي مانديم نه به ما خسارت مي دادند و نه حاضر بودند يك قدم از برنامه هايي كه دارند عقب‬

‫‪269‬‬
‫نشيني كنند‪ .‬ما دوراه بيشتر برايمان نمانده است‪ .‬يا ذليالنه خواست آنها را بپذيريم و جنگ را خاتمه دهيم‬
‫وبگوييم به خانه هايمان باز مي گرديم‪ ،‬عراق هم دوباره برگردد‪ .‬چون هيچ بعيد نيست كه اگر ما برگشتيم او‬
‫دوباره به خرمشهر و آبادان نيايد‪ .‬اين يك فرض است و فرض ديگر اينكه ما هم بزنيم به دريا و جنگ را تمام‬
‫كنيم‪ .‬تمام كردن جنگ هم اين طور است كه االن شروع كرده ايم و آنها را دچار گيجي كرده ايم‪ ....‬پس‬
‫هدف ما اين است كه جنگ تمام شود و خساتهايمان را بگيريم‪....‬هدف سوم ما اين است كه منطقه و مردم‬
‫عراق آزاد و راحت باشند‪ .‬ما هيچ نظر سياسي‪ ،‬حكومتي‪،‬ارضي و اقتصادي در عراق نداريم‪ ...‬به يك وجب از‬
‫خاكي كه قانون بين الملل براي ما شناخته‪،‬تجاوز نمي كنيم و بعدا بر مي گرديم اينجا‪....‬در كنار توده مردم‬
‫عراق‪،‬مردم مسلمان عراق‪ ،‬مي ايستيم و شرايطي درست مي كنيم كه راي بدهند و حكومت دلخواه خود را‬
‫انتخاب كنند و ملت مسلمان عراق به راهي كه تشخيص مي دهد برود‪.‬پس سه هدف عمده ما به ترتيب‪:‬پايان‬
‫‪42‬‬
‫جنگ‪،‬گرفتن حقوق و آزادي مردم عراق است‪.‬‬
‫تغییر راهبرد ارتش عراق به دفاع ایستا‬
‫پس از شكست فاحش ارتش عراق در عمليات بيت المقدس و عقب نشيني بخشي از نيروهاي عراقي به پشت‬
‫خطوط مرزي‪ ،‬ارتش عراق بطور كلي روحيه تهاجمي خود را از دست داد‪ .‬براي عراق مشخص بود كه بايد‬
‫خود را براي دفاع از بصره آماده كند زيرا سقوط اين شهر معناي ديگري داشت‪ 45.‬بر اين اساس ارتش عراق‬
‫تصميم گرفت تا با اتخاذ راهبرد دفاع ايستا‪ ،‬در پشت سنگرهايي كه در دژهاي مرزي احداث كرده بود‪،‬‬
‫يگانهاي خود را مستقر كرده و در مقابل حمالت ايران بايستد‪ .‬اتخاذ اين راهبرد موجب كاهش خسارات و‬
‫تلفات ارتش عراق مي گرديد و امكان فروپاشي ناگهاني جبهه عراق را كاهش مي داد‪ .‬باآزادسازي خرمشهر‪،‬‬
‫ماهيت‪ ،‬انگيزه ها و شكل جنگ عوض شد‪ .‬تا قبل از فتح خرمشهر‪ ،‬رژيم عراق روحيه نسبتاً مناسبي داشت و‬
‫در پي دستيابي به دستاورد بزرگي از تحميل جنگ بر ايران بود‪ .‬اين دستاورد مي توانست تغيير در محتواي‬
‫معاهده ‪ 3123‬الجزاير باشد‪ .‬ولي پس از پيروزيهاي نظامي جمهوري اسالمي و موفقيت ايران در بيرون راندن‬
‫ارتش متجاوز بعثي از عمده سرزمين هاي خود‪ ،‬اهداف و آرمان هاي حكومت عراق از تداوم جنگ تغيير كرد‪.‬‬
‫در چنين وضعيتي با نگراني از تداوم تهاجمات ايران‪ ،‬ارتش عراق درجبهه هاي زميني شكل و آرايش دفاعي به‬
‫خود گرفت ولي آفند به مراكز اقتصادي ونفتي ايران را درصورت حمالت رزمندگان اسالم در جبهه هاي‬
‫زميني در دستور كار خود قرار داد‪ ،‬تا با اين شيوه بتواند از پيروزيهاي نظامي بيشتر ايران جلوگيري نمايد و‬
‫رژيم صدام حسين را در مسند قدرت حفظ نموده و مانع ورود قواي ايران به خاک عراق گردد‪ .‬بدين‬
‫منظور ارتش بعثي عراق پس از شكستهاي پي در پي و سنگين در عمليات هاي سال دوم جنگ‪ ،‬سعي در اصالح‬
‫ساختار دفاعي و گسترش توان نظامي خود نمود‪ .‬رژيم صدام حسين تمام امكانات وزارتخانه هاي عراق را در‬
‫جنگ بسيج نموده و براي هر وزراتخانه و سازمان دولتي‪ ،‬مأموريت مشخصي را تعيين نمود‪ .‬براي مثال وزارت‬
‫كشاورزي‪ ،‬مسئوليت احداث كانالهاي پدافندي در جبهه ها را كه حكم يك رودخانه و مانع مصنوعي را براي‬
‫ارتش عراق داشت برعهده گرفت‪ .‬همچنين رژيم بعثي‪ ،‬قراردادهايي را با برخي از شركت هاي خارجي به‬

‫‪271‬‬
‫منظور انجام عمليات مهندسي و احداث استحكامات دفاعي در خطوط عقبه جبهه ها‪ ،‬منعقد نمود‪ .‬عالوه بر آن‬
‫اقدامات ديگري به شرح ذيل صورت گرفت‪:‬‬
‫‪- 8‬تقویت فعالیتهاي اطالعاتی‬
‫زمانيكه نيروهاي عراقي مشغول سازماندهي و بازسازي واحدهاي خود و آرايش دادن و مرتب كردن خطوط‬
‫دفاعي جديد در جبهه هاي جنوب بودند‪ ،‬به منظور پيش بيني منطقه هدف عمليات بعدي قواي ايران‪ ،‬فعاليتهاي‬
‫اطالعاتي خود را در كليه جبهه ها گسترش دادند وسازمان اطالعاتي خود راتقويت كردند‪ .‬بيشتر فعاليتهاي‬
‫اطالعاتي ارتش عراق به پيگيري وضعيت وشرايط نيروهاي ايراني در شرق بصره متمركز گرديد زيرا احتمال‬
‫انجام عمليات در اين منطقه با هدف اشغال شهر بصره و يا اشغال نواري از نخلستانهاي كرانه شرقي شط العرب و‬
‫‪41‬‬
‫بخش شرقي شهر بصره معروف به تنومه وجود داشت‪.‬‬
‫‪- 5‬اصالح وعمق بخشیدن به خطوط پدافندي‬
‫ارتش عراق با استفاده از عوارض زمين و نيز ايجاد خطوط جديد دفاعي‪ ،‬دست به ترميم و اصالح خطوط‬
‫پدافندي خود در جبهه هاي حساس زد‪ .‬اين اقدام موجب شد تا امكان انجام مانورهاي جناحي ايران تا حدود‬
‫زيادي از بين برود و با كاهش خطوط دفاعي‪ ،‬عراق به صرفه جويي در قوا بپردازد‪ .‬صدام حسين در سخنراني‬
‫مورخ ‪ 3133/1/13‬در توجيه شكست ارتش عراق در عمليات بيت المقدس مي گويد‪ :‬زمانيكه ارتش عراق در‬
‫داخل خاک ايران مي جنگيد راههاي مواصالتي تداركاتي طوالني بوده و به همين علت ارتباط مركز فرماندهي‬
‫با قرارگاههاي عملياتي ميدان جنگ مورد تهديد قرار مي گرفت و ايران مي توانست نيروهاي خط مقدم را در‬
‫معرض انزوا قرار دهد‪ .‬در چنين شرايطي عراق مجبور بود براي حفظ آن جاده ها‪ ،‬نيروهاي پشتيباني بيشتري‬
‫‪33‬‬
‫ازسوي‬ ‫گسيل دارد و در چنين شرايطي مسدود كردن معابر نفوذي بسيار سخت و غير ممكن بود‪.‬‬
‫ديگر‪،‬تجربه عمليات هاي ايران‪ ،‬نشان داد كه تنها وجود موانع و استحكامات فراوان در خط مقدم جبهه براي‬
‫آرايش دفاعي‪ ،‬كافي نيست‪ .‬زيرا وقتي خط مقدم شكست‪ ،‬رزمندگان مي توانند به سرعت خود را به عقبه يگان‬
‫هاي هدف‪ ،‬برسانند‪ .‬بر اين اساس ارتش عراق سعي كرد تا با ايجاد رده هاي مختلف خطوط دفاعي به جبهه‬
‫پدافندي خود عمق كافي را بدهد تا بتواند رخنه نيروهاي ايراني را بسرعت كنترل كرده و آن را بصورت‬
‫محيط هاي مجزا از يكديگر تبديل نمايد‪ .‬در چنين شرايطي بود كه امكان پاتك هاي پي در پي براي نيروهاي‬
‫احتياط و يگانهاي ويژه به سادگي فراهم مي آمد‪.‬‬
‫‪-8‬استفاده از عملیات مهندسی‬
‫ارتش بعثي به منظور ايجاد آرايش جديدي از مواضع و سنگرهاي دفاعي‪ ،‬با كمك دستگاه هاي مهندسي‪،‬‬
‫خاكريزهاي مثلثي شكل و مواضع نوني شكل جديدي در خطوط مرزي مقابل بصره احداث نمود و با مسلح‬
‫كردن زمين‪ ،‬توانمندي دفاعي خود را افزايش داد‪ .‬ارتش عراق از موانع مصنوعي حداكثر بهره برداري را نمود‬
‫تا با ايجاد تأخير در حركت نيروهاي ايراني و كاناليزه كردن و تكه تكه كردن يكپارچگي قدرت آفندي‬
‫ايران‪ ،‬دامنه و ابعاد رخنه ها را محدود و زمان كافي براي وارد عمل كردن احتياط هاي خود بدست آورد‪.‬‬

‫‪271‬‬
‫همچنين با انجام عمليات مهندسي گسترده از طريق احداث كانال هايي به عرض ‪ 33‬متر و عمق مناسب و‬
‫جريان دادن آب در اين كانال ها‪ ،‬به ايجاد موانع جديد دفاعي پرداخت و با استقرار واحدهاي كمين در بين‬
‫ميدان هاي مين و موانع خط مقدم‪ ،‬سعي در هشيار نگه داشتن خطوط دفاعي خود نمود‪.‬‬
‫‪ -4‬توسعه سریع سازمان رزم وقدرت هوایی‬
‫عراق دريافت كه بايستي به سرعت بركميت وكيفيت ارتش خود بيفزايد‪ .‬بنابراين با تشكيل تيپ هاي سه‬
‫رقمي جيش الشعبي و استقرار آنها در خطوط مقدم دفاعي‪ ،‬تالش نمود تا هم نيازهاي پدافند در عمق را فراهم‬
‫آورد و هم با عقب كشيدن نيروهاي اصلي و آموزش ديده از خطوط مقدم جبهه‪ ،‬آنها را سالم نگه داشته تا‬
‫بتواند يگان هاي آزاد كافي برا موجهه با وضعيت ها و شرايط بحراني در اختيار داشته باشد و از اين يگان ها‬
‫جهت انجام پاتك هاي فوري پس از تهاجم رزمندگان اسالم‪ ،‬استفاده نمايد‪.‬از سوي ديگر‪،‬عراق به اهميت‬
‫توسعه قدرت هوايي بيش از پيش پي برد و باكمك كشورهاي شوروي و فرانسه در پي تقويت نيروي هوايي‬
‫برآمد وسعي كرد تا هواپيماهاي پيشرفته تري را وارد نمايد‪.‬‬
‫‪ -1‬سازماندهی یگانهاي قدرتمند احتیاط‬
‫به منظور توسعة ظرفيت و قابليت واكنش سريع به وضعيت هاي غير منتظره‪ ،‬ارتش عراق بدنبال افزايش‬
‫تحرک و قدرت آتش يگان هاي خود بر آمد و بر افزايش توانايي پشتيباني هوايي از واحدهاي زميني تمركز‬
‫نمود‪ .‬بر اين اساس واحدهايي را براي حمله فوري به نيروهاي تك كننده ايراني با كمك يگان هاي احتياط‬
‫قوي شكل داد تا بتواند عمليات تأخيري انجام دهد‪ .‬اين نيروها با كمك واحد هاي زرهي و مكانيزه سازماندهي‬
‫مي شدند‪ .‬معموالً صبح روز هر عمليات‪ ،‬ارتش بعثي با نيروهاي اصلي و ورزيده خود پاتك سنگيني را با‬
‫استعداد حدود ‪ 53‬دستگاه تانك عليه نيروهاي تك كننده كه دچار خستگي شده بودند آغاز مي كرد‪ .‬براي‬
‫مثال در عمليات رمضان‪ ،‬تيپ ده زرهي ارتش بعثي چنين نقشي را ايفا كرد و تانك هاي خود را در عرض ‪ 7‬تا‬
‫‪ 1‬ساعت با كمك تريلي به منطقه عمليات رساند‪ .‬اين تيپ داراي تانك هاي پيشرفته ‪ T-72‬روسي بود‪.‬‬
‫‪-6‬توسعه سالح هاي غیر متعارف‬
‫رژيم عراق به منظور گسترش دامنه جنگ و تغيير فوري موازنه قوا به نفع خود و ايجاد ماهيت جديدي در‬
‫جنگ‪ ،‬به تالش براي تجهيز ارتش خود‪ ،‬به سالح هاي غير متعارف رو آورد‪ .‬سازماندهي سالح هاي شيميايي از‬
‫اين زمان در ارتش عراق آغاز شد و با گذشت يكسال از آن‪ ،‬بكارگيري جنگ افزارهاي شيميايي در جبهه‬
‫هاي جنگ‪ ،‬وضعيت جديدي را بوجود آورد‪ .‬انجام اين اقدامات‪ ،‬موجب تغييرات قابل مالحظه اي در‬
‫سازماندهي و قدرت رزمي عراق گرديد‪ .‬به اين ترتيب وضعيت نسبي قوا از اين زمان به بعد به سمت ايجاد‬
‫يك موازنه قوا بين ايران و عراق پيش رفت‪.‬‬
‫صدور قطعنامه ‪184‬‬
‫شوراي امنيت سازمان ملل بجز قطعنامه اي كه در هفته اول آغاز جنگ صادر كرد تا زماني كه فتح خرمشهر‬
‫صورت گرفت ساكت بود‪ .‬پس از آن كه ستون فقرات نيروهاي اشغالگر عراق در عمليات بيت المقدس‬

‫‪272‬‬
‫شكست و هزاران نظامي عراقي به اسارت درآمدند‪،‬اين شورا دوباره فعال شد وپس از گذشت نزديك به ‪33‬‬
‫روز از آزادسازي عمده سرزمين هاي ايران و در چنين شرايطي‪ ،‬قطعنامه ‪ 334‬را در تاريخ ‪ 73‬تير ‪ 3133‬مطابق‬
‫با ‪ 37‬ژوئيه ‪ 3157‬صادر كرد‪ .‬در اين قطعنامه‪ ،‬برقراري آتش بس فوري و بازگشت نيروهاي دو كشور به‬
‫پشت مرزهاي بين المللي‪ ،‬احترام به حاكميت‪ ،‬تماميت ارضي و عدم مداخله كشورها در امور يكديگر مطرح‬
‫گرديده و بررسي شرايط و اختالفات ايران و عراق‪ ،‬پيش بيني شده بود‪ .‬اين قطعنامه در حالي صادر شد كه‬
‫قدرت نمايي ايران در آزاد سازي سرزمين هاي خوزستان‪ ،‬فرصت مناسبي را در اختيار جمهوري اسالمي قرار‬
‫‪33‬‬
‫داده بود و باعث هراس كشورهاي عرب حامي عراق شده بود و آنها تمايل به پايان جنگ پيدا كرده بودند‪.‬‬
‫الزم بذكر است كه از زمان صدور قطعنامه ‪ 421‬كه در هفته اول آغاز جنگ صورت گرفت تا زمانيكه ايران‬
‫چهار عمليات بزرگ خود را براي بيرون راندن ارتش متجاوز عراق انجام نداد‪ ،‬شوراي امنيت سازمان ملل هيچ‬
‫تحركي از خود نشان نداد‪ .‬ولي پس از آنكه ايران توانست با يك سلسله اقدامات نظامي عمده سرزمين هاي‬
‫خود را آزاد نمايد و ايران در پي بررسي تعقيب ارتش متجاوز بعثي بود‪ ،‬در اين زمان قطعنامه ‪ 334‬صادر‬
‫گرديد‪ .‬در اين قطعنامه سخني از تجاوز و تعيين متجاوز‪،‬به ميان نيامده بود و مطلبي از پرداخت خسارت هاي‬
‫جنگ و نيز تنبيه متجاوز‪ ،‬مطرح نشده بود و تضميني براي امنيت و ثبات حقيقي وجود نداشت‪ .‬اين قطعنامه‬
‫هيچگونه فشاري را بر عراق كه با آغاز جنگ و توسل به زور صلح منطقه را نقض كرده بود‪،‬وارد نمي‬
‫كرد‪ .‬جمهوري اسالمي ايران انتظار داشت كه شوراي امنيت سازمان ملل با تجاوز مقابله و عراق را به عنوان‬
‫كشور متجاوز محكوم نمايد و از كشور قرباني تجاوز حمايت نمايد‪،‬اما شوراي امنيت‪ ،‬حتي در اين جنگ بي‬
‫طرفي را نيز رعايت نمي كرد‪ .‬به هر حال ايران بدليل آنكه اين قطعنامه را ناعادالنه تشخيص مي داد و محتواي‬
‫آن را مناسب ارزيابي نمي كرد‪ ،‬از پذيرش آن خودداري نمود ولي عراق بي درنگ آن را پذيرفت‪.‬‬
‫عملیات رمضان‬
‫با توجه به نشاط و روحيه اي كه فرماندهان و رزمندگان از پيروزي و موفقيت در عمليات بيت المقدس كسب‬
‫كرده بودند‪ ،‬به پيروزي در عمليات ديگري كه براي تعقيب ارتش متجاوز طراحي شده بود‪ ،‬اميدوار بودند‪ .‬از‬
‫سوي ديگر‪ ،‬برآوردهاي قرارگاه فرماندهي‪ ،‬حكايت از ضعف روحيه قواي دشمن و همچنين وجود اضطراب در‬
‫فرماندهان ارتش عراق داشت‪ .‬البته افراد معدودي در قرارگاه مقدم كربال وجود داشتند كه به دليل كاستي هاي‬
‫لجستيكي با عمليات برون مرزي موافقت چنداني نداشتند‪ 37.‬در تداوم جنگ‪ ،‬پيشروي به سمت شهر بصره‪،‬‬
‫هميشه يكي از بهترين اهداف مورد نظر مسئولين كشور بود‪ .‬زيرا رسيدن به شهرهاي بغداد و بصره‪ ،‬دو هدف‬
‫اساسي و اصولي براي خاتمه دادن به جنگ محسوب مي شد‪ .‬هدف بغداد دور از دسترس قواي ايران بود‪ ،‬زيرا‬
‫پايتخت عراق‪ ،‬نسبتاً دور از مرزهاي ايران بود و بُعد مسافت داشت‪ .‬از سوي ديگر نداشتن قدرت رزمي و‬
‫قدرت تحرک كافي به دليل تكيه نيروهاي مسلح ايران بر نيروهاي پياده‪ ،‬امكان طرح ريزي بر روي اين هدف‬
‫را عمالً غير ممكن مي ساخت‪ .‬بنابراين هدف رسيدن به شرق بصره كه هم نزديكتر و هم نسبتاً در دسترس‬
‫رزمندگان اسالم بود‪ ،‬انتخاب گرديد‪ .‬از سوي ديگر اين هدف‪ ،‬با توانايي نيروهاي مسلح ايران‪ ،‬تناسب بيشتري‬

‫‪273‬‬
‫داشت‪ ،‬بنابراين چنين هدفي در برنامه طرح ريزي عملياتي فرماندهان جنگ قرار گرفت‪ .‬عمليات رمضان پس‬
‫از بازگشت فرماندهان سپاه و ارتش از سوريه و پس از مخالفت امام خميني با حضور نيروهاي ايران در كشور‬
‫لبنان‪ ،‬در اواخر خرداد ماه طرح ريزي و در دوشنبه شب مورخ ‪ 73‬تيرماه سال ‪ 3133‬و پس از گذشت ‪ 15‬روز‬
‫از فتح خرمشهر با رمز يا صاحب الزمان (ع) ادركني به مرحله اجرا در آمد‪ .‬اين عمليات پس از گذشت چند‬
‫ساعت از صدور قطعنامه ‪ 334‬شوراي امنيت آغاز شد‪.‬اجراي اين عمليات روشن مي كرد كه ايران از محتواي‬
‫قطعنامه صادره از سوي شوراي امنيت سازمان ملل‪ ،‬رضايت ندارد‪.‬‬
‫شرایط بین المللی‬
‫با اعالم ورود نيروهاي ايراني به خاک عراق‪ ،‬بالفاصله سازمان ملل نسبت به آن واكنش نشان داد و به فاصله‬
‫گذشت ‪ 13‬ساعت از شروع عمليات رمضان‪ ،‬شوراي امنيت با صدور بيانيه اي از وضعيت وخيم بوجود آمده بين‬
‫دو كشور اظهار نگراني كرد و خواستار آتش بس شد كه ايران آن را رد كرد‪ 31.‬جالب است كه شوراي امنيت‬
‫سازمان ملل در طول حدود ‪ 73‬ماه از ادامه حضور نظامي ارتش عراق در ايران ساكت بود ولي با گذشت كمتر‬
‫از ‪ 7‬روز از آغاز عمليات رمضان و ورود نيروهاي ايراني به خاک عراق‪ ،‬از خود واكنش نشان داد‪ .‬در همين‬
‫‪34‬‬
‫تنهاكشور ليبي از ورود ايران به‬ ‫حال امريكا هم با كنايه ايران را از ورود به خاک عراق بر حذر داشت‪.‬‬
‫خاک عراق حمايت نمود و سفير آن كشور طي مالقاتي با رئيس مجلس شوراي اسالمي پيام آقاي معمرقذافي‬
‫‪33‬‬
‫مبني بر اعالم آمادگي آن كشور براي كمك را به اطالع مقامات ايران رساند‪.‬‬
‫منطقه عملیات‬
‫عمليات آفندي رمضان در منطقه غرب جاده اهواز‪ -‬خرمشهر و در شمال شرق بصره‪ ،‬در فضايي به وسعت‬
‫‪ 3333‬كيلومتر مربع قرار داشت‪ .‬ناحية كوشك‪ ،‬جناح راست منطقه عمليات و نقطه مرزي شلمچه‪ ،‬منطقه چپ‬
‫عمليات را تشكيل مي داد‪ .‬اين فاصله حدود ‪ 53‬تا ‪ 13‬كيلومتر است‪ .‬منطقه طرح ريزي شده براي اجراي‬
‫عمليات‪ ،‬حدود چهار هزار كيلومتر مربع وسعت داشت و از كوشك تا شلمچه و از شط العرب تا هور را در بر‬
‫مي گرفت‪ .‬در اين منطقه از سوي عراق‪ ،‬كانالي براي پرورش ماهي به طول ‪ 35‬كيلومتر و به عرض يك‬
‫كيلومتر به موازات شط العرب احداث گرديده بود‪ .‬اين كانال از قسمت انتهايي نهر جاسم در سه كيلومتري‬
‫غرب مرز بين المللي آغاز و تا نهر كتيان در داخل خاک عراق‪ ،‬ادامه مي يافت‪ .‬اين كانال با كمك چند پمپ‬
‫از نهر كتيان تغذيه مي شد و آب آن از طريق شهرک دوعيجي دوباره به شط العرب مي ريخت‪ .‬اين كانال به‬
‫عنوان يك مانع طبيعي براي جلوگيري از عبور رزمندگان اسالم نقش مهمي ايفا مي كرد‪.‬‬
‫نامگذاري و هدف عملیات‬
‫عمليات رمضان در مرحله طرح ريزي‪ ،‬بنام كربالي ‪ 4‬خوانده مي شد ولي از آنجا كه اين عمليات در ماه‬
‫مبارک رمضان و در ايام شبهاي قدر به مرحله اجرا در آمد‪ ،‬بنابراين اسم رمضان را بخود گرفت‪.‬‬
‫هدف اصلي از طرح ريزي عمليات رمضان‪ ،‬رسيدن رزمندگان اسالم به شرق بصره و ساحل شط العرب بود كه‬
‫به عنوان عملياتي تعيين كننده در سرنوشت جنگ تلقي مي شد‪ .‬نيل به اين هدف‪ ،‬قبالً در طرح عملياتي بيت‬

‫‪274‬‬
‫المقدس پيش بيني شده بود‪ .‬انتظار آن بود تا با انجام موفقيت آميز اين عمليات‪ ،‬ايران دست باال را به عنوان‬
‫پشتوانه مذاكرات سياسي‪ ،‬پيدا نمايد و بتواند دولت عراق را نسبت به پذيرش شرايط ايران به منظور خاتمه دادن‬
‫به جنگ‪ ،‬وادار نمايد‪ .‬از سوي ديگر ايران در تالش بود تا با انهدام بخشي از قواي ارتش عراق از تهديد آينده‬
‫آن جلوگيري نموده و به نقطه بازدارندگي برسد‪ ،‬بطوريكه دشمن ديگر هوس حمله به ايران را نكند‪ .‬در چنين‬
‫شرايطي ايران مي توانست به مراجع بين المللي فشار آورد تا دولت عراق به عنوان رژيم متجاوز‪ ،‬شناخته شده و‬
‫امكان حقوقي جهت تنبيه و مجازات متجاوز فراهم آمده و راهي براي دريافت خسارات جنگ بيابد‪ .‬از سوي‬
‫ديگر چنانچه از سوي مخالفين رژيم بعثي‪ ،‬اقداماتي صورت مي گرفت ايران مي توانست به مردم عراق براي‬
‫سرنگوني صدام حسين و رژيم بعثي‪ ،‬كمك نمايد همچنين رسيدن قواي ايران به ساحل شط العرب امكان آماده‬
‫شدن قواي ايران را براي تصرف كامل بصره به عنوان هدفي استراتژيك‪ ،‬فراهم مي آورد‪ .‬طبيعي است كه‬
‫تصرف شهر بصره به عنوان دومين شهر بزرگ عراق كه عمده منابع نفتي درآن منطقه قرار داشت‪ ،‬مي توانست‬
‫فشار زيادي را به رژيم صدام حسين وارد نمايد و راه را جهت رسيدن به وضعيت خاتمه جنگ‪ ،‬باز نمايد‪.‬‬
‫همچنين فشار نظامي وارده به رژيم عراق در اين منطقه مي توانست به اندازه اي باشد كه ارتش بعثي را قانع‬
‫نمايد كه ساير نقاط اشغالي خاک ايران را تخليه كند و دولت عراق قرار داد ‪ 3123‬را بپذيرد‪ .‬اين اقدام مي‬
‫توانست موجب ايجاد فشار جهت جلوگيري از ادامه حمالت ارتش بعثي از طريق هوا و دريا به مناطق اقتصادي‬
‫و مراكز نفتي ايران گردد‪.‬‬
‫دیدگاه هاي ارتش و سپاه در مورد عملیات‬
‫با توجه به ساختار و سيستم پدافندي ارتش عراق در شرق بصره‪ ،‬فرماندهان ارتش انجام عمليات در اين منطقه‬
‫را موفق نمي دانستند‪ .‬طراحان ارتش با توجه به مسطح بودن و باز بودن زمين منطقه علميات و فاصله بيش از‬
‫‪ 13‬كيلومتري هدف عمليات از خط تماس و با توجه به اينكه اكثر نيروهاي رزمنده ايراني را يگان هاي پياده‬
‫با تحرک كم تشكيل مي دادند و همچنين با عنايت به وجود گرماي شديد در مرداد ماه خوزستان و همچنين‬
‫احتمال خستگي سريع رزمندگان در حين اجراي عمليات و نيز مشكالت ناشي از كمبود دستگاه هاي مهندسي‬
‫براي احداث خاكريز و جان پناه‪ ،‬ضريب پيروزي عمليات را كم برآورد مي كردند‪ .‬اما بعضي از فرماندهان‬
‫سپاه در اجراي آن‪ ،‬اصرار مي ورزيد‪ .‬اختالف در انتخاب منطقه عملياتي‪ ،‬موضوعي بود كه به تدريج سبب‬
‫بحث و مجادله بين فرماندهان ارتش و سپاه مي گرديد‪ .‬البته معموالً در اكثر موارد شهيد صياد شيرازي در‬
‫نهايت نسبت به انجام عمليات نظر موافق مي داد‪ .‬فرمانده نيروي زميني ارتش با انجام اين عمليات موافق بود و‬
‫قرارگاه مقدم نيروي زميني در طرح ريزي و اجراي اين عمليات شركت داشت‪.‬‬
‫طرح مانور و استعداد نیروهاي خودي‬
‫عمليات رمضان در چهار محور و در پنج مرحله به شرح ذيل به اجرا درآمد‪ .‬سه قرارگاه فجر‪ ،‬فتح و نصر در‬
‫اين عمليات زير نظر قرارگاه مركزي مشترک كربال‪ ،‬آماده اجراي عمليات شدند‪ .‬رسيدن قواي ايران به كانال‬
‫ماهيگيري و عبور از نهر كتيان و تصرف منطقه نشوه و تنومه تا پل بصره و تصرف حدود ‪ 7‬هزار كيلومتر‬

‫‪275‬‬
‫مربع از سرزمين دشمن‪ ،‬در طرح مانور برنامه ريزي شده بود‪ .‬مأموريت قرارگاه فجر‪ :‬در سمت راست منطقه‬
‫عمليات از كوشك تا زيد پيش بيني شده بود‪ .‬مأموريت قرارگاه فتح‪ :‬در وسط و از منطقه زيد بود‪ .‬مأموريت‬
‫قرارگاه نصر‪ :‬در سمت چپ و از شلمچه كه داراي موانع و استحكامات زيادي بود‪ ،‬قرار داشت‪ .‬سرهنگ حسني‬
‫سعدي و شهيد حسن باقري فرماندهان اين قرارگاه بودند‪.‬‬
‫در اين عمليات حدود ‪ 333‬گردان از نيروهاي سپاه و ارتش در قالب يگان هاي مختلف شركت كردند‪ .‬تيپ ‪2‬‬
‫ولي عصر(عج) به عنوان احتياط قرارگاه نصر عمل مي كرد‪.‬‬
‫شرح عملیات‬
‫قرارگاه فتح در شب اول عمليات با ‪ 33‬كيلومتر پيشروي در عمق و در عرض ‪ 37‬كيلومتر از محور زيد‪ ،‬خط‬
‫اول قواي دشمن را شكسته و يگان هاي آن به كانال ماهيگيري رسيدند‪ .‬اين محور‪ ،‬طوالني ترين مسير‬
‫پيشروي رزمندگان اسالم در عمليات هاي خود در داخل خاک دشمن نسبت به ساير عمليات ها بوده است‪.‬‬
‫لشكر ‪ 5‬نجف به فرماندهي شهيد احمد كاظمي و لشكر ‪ 34‬امام حسين به فرماندهي شهيد حسين خرازي و تيپ‬
‫‪ 3‬زرهي از لشكر ‪ 17‬به فرماندهي شهيد صفوي خود را به نهر كتيان رسانده بودند‪ .‬اين نهر دو كيلومتر با شط‬
‫العرب فاصله دارد و نزديك بصره است‪ .‬نيروهاي قرارگاه نصر با موانع سخت شلمچه برخورد كرده و با دادن‬
‫تلفات سنگين نتوانستند پيشروي نمايند‪ .‬قرارگاه فجر توانست با شكستن دو رده از خط دفاعي دشمن تا حدود‬
‫چهار پنج كيلومتر در مواضع دشمن‪ ،‬پيشروي نمايد‪ .‬قرار شد تا اين قرارگاه براي تثبيت مواضع تصرف شده‬
‫خود‪ ،‬خاكريزي احداث نمايد تا جناح سمت راست جبهه ي وسط تأمين شود‪ .‬در آن شرايط دستگاه هاي‬
‫مهن دسي كم بود و خدمه آنها نيز داراي آموزش و تجربه كافي نبوده و بر كار خود‪ ،‬مسلط نبودند‪ .‬بنابراين‬
‫خاكريز مورد نظر درست و در محل تعيين شده زده نشد‪ .‬با عدم امكان پيشروي يگان هاي قرارگاه نصر‪ ،‬قرار‬
‫شد تا نيروهاي اين قرارگاه‪ ،‬از محور منطقه زيد عبور كرده و جناح راست قرارگاه فتح را تأمين كنند‪ .‬تا‬
‫نيروهاي اين قرارگاه خواستند خود را به منطقه مورد نظر برسانند‪ ،‬يگان هاي دفاع متحرک ارتش بعثي‪ ،‬هجوم‬
‫خود را به مواضع رزمندگان اسالم آغاز كردند‪ .‬اين اولين بار بود كه دشمن از چنين نيروهايي و از چنين شيوه‬
‫اي براي پاتك‪ ،‬استفاده مي كرد‪ .‬با حمله تيپ ده زرهي ارتش بعثي‪ ،‬نيروهاي لشكر ‪ 5‬نجف و تيپ زرهي‬
‫لشكر ‪ 17‬خوزستان متالشي شدند‪ .‬شب دوم دوباره از سوي قرارگاه فتح حمله جديدي عليه مواضع دشمن‬
‫صورت گرفت و رزمندگان اسالم موفق شدند تا اهداف قبلي را پس بگيرند و به كانال ماهيگيري برسند‪ .‬در‬
‫اين شراي ط قرارگاه فجر در جناح راست عمليات باز هم نتوانست جلو برود و جناح راست قرارگاه فتح را تأمين‬
‫نمايد و خاكريز مورد نياز را بزند‪ .‬بنابراين صبح روزعمليات نيروهاي اين قرارگاه به خط زيد بازگشتند‪.‬‬
‫نيروهاي قرارگاه فتح شب سوم دوباره حمله اي را انجام دادند و موفق شدند تا يك بار ديگر خود را به كانال‬
‫ماهيگيري رسانده و باز گردند‪ .‬با توجه به قفل شدن محور منطقه مياني عمليات‪ ،‬تصميم گرفته شد تا بجاي‬
‫حمله از محور زيد‪ ،‬از محور كوشك و از منطقه قرارگاه فجر تك ادامه يابد‪ .‬در اين منطقه نيروهاي رزمنده با‬
‫خاكريزهاي مثلثي شكل دشمن برخورد كردند‪ .‬تا آن زمان چنين مواضعي از دشمن در جبهه هاي جنگ ديده‬

‫‪276‬‬
‫نشده بود و عدم پيش بيني آن‪ ،‬باعث شد تا رزمندگان‪ ،‬نتوانند جهت جغرافيايي خود را يافته و بنابراين در اين‬
‫موانع و خاكريزها سرگردان شدند‪ .‬با عدم موفقيت آنها‪ ،‬نيروها دوباره به مواضع خود بازگشتند‪ .‬با توجه به‬
‫شناسايي انجام شده در اين ناحيه‪ ،‬اين عمليات يكبار ديگر در شب نيز تكرار شد كه موفقيتي در بر نداشت‪ .‬در‬
‫مجموع مي توان گفت كه عمليات رمضان در شرق بصره در پنج مرحله انجام شد‪ .‬به جز مرحله اول كه در خط‬
‫پدافندي دشمن‪ ،‬شكاف ايجاد شد و دشمن با اجراي پاتك به يگان مربوطه‪ ،‬آسيب و خسارات زيادي وارد‬
‫كرد‪ ،‬در مراحل بعدي‪ ،‬نفوذ در عمق مواضع دشمن‪ ،‬براي رزمندگان اسالم امكان پذير نشد‪ .‬به هر حال عمليات‬
‫رمضان كه در ‪ 3‬مرحله طرح ريزي شده بود با حدود ‪ 3‬بار حمله به منظور رسيدن به اهداف مرحله اول و رفتن‬
‫به مرحله دوم‪ ،‬نتيجه اي به بار نياورد‪.‬‬
‫دعوت امام خمینی از مردم عراق براي قیام‬
‫همزمان با عمليات رمضان‪ ،‬امام خميني در تاريخ ‪ 71‬تير ‪ 3133‬برابر با ‪ 77‬ماه مبارک رمضان ‪ 3437‬طي پيامي‬
‫خطاب به ملت مظلوم در بند عراق‪ ،‬اعالم نمودند‪ :‬اكنون كه برادران مجاهد شما در دفاع از ميهن خود و دفع‬
‫حمالت دشمن اسالم‪ ،‬مجبور شدند به خاک عراق بيايند تا به خواست خداوند متعال‪ ،‬ملت ستمديده عراق را از‬
‫شرّ حزبي كه در طول سلطه غير مشروعش بر كشور اسالمي‪ ،‬آنچنان ضربه ها به اين ملت شريف وارد كرده‬
‫كه قابل شمارش نيست‪ ،‬نجات دهند‪ ....‬به پا خيزيد و با برادران صميمي خود دست اخوت اسالمي دهيد و اين‬
‫حكومت ستمگر را از صحنه خارج كنيد و خود‪ ،‬با تضمين خود حكومت اسالمي دلخواه را تشكيل دهيد‪ .‬ملت‬
‫عزيز عراق‪ ،‬اكنون كه برادران شما با فداكاري‪ ،‬جان بر كف براي حفظ ميهن خود و نجات برادران عزيز در‬
‫بند خود به سوي شما آمده اند‪ ،‬قيام كنيد و با الهام از اسالم بزرگ بر دشمنان اسالم بتازيد كه برادران عزيز‬
‫شما و ملت شريف ايران از پشت جبهه ها به جبهه مي آيند و با كمك شما عزيزان و برادران ايماني‪ ،‬اين غده‬
‫هاي سرطاني را از قلب يك كشور اسالمي بيرون ريخته و ملت شريف عراق را بر سرنوشت خود‪ ،‬حاكم مي‬
‫گرداند‪ .‬اي اهالي غيور بصره به استقبال برادران مومن خود بياييد و دست ستمكار عفلقي هاي كافر را از بالد‬
‫خود كوتاه كنيد‪ .‬اي اهالي محترم اعتاب مقدسه‪ ،‬اي جوانان غيور كه در هر فرصت بر اين ناپاكان تاخته ايد‪،‬‬
‫فرصتي را كه خداوند به شما عنايت نموده غنيمت شماريد و مردانه قيام كنيد و سرنوشت خويش را به دست‬
‫گيريد‪ .‬اي ارتشيان گرفتار حزب كافري كه براي هواهاي نفساني خويش‪ ،‬جوانان شما را به قربانگاه فرستادند‪،‬‬
‫برادران ما براي نجات شما آمده اند و با فداكاري و توكل به خداي تعالي‪ ،‬اين رژيم كافر و ستمگر را به جهنم‬
‫مي فرستند‪ .‬شما عزيزان دربند به پا خيزيد و خود و ميهن خود را با كمك برادران ايراني خود نجات دهيد و‬
‫نگذاريد مقدرات كشورتان در امريكا طرح ريزي شود و شما اي برادران و جوانان ايراني‪ ،‬به كمك برادران‬
‫رزمنده خود بشتابيد كه اين لحظه از حساسترين لحظات سرنوشت ساز است‪ .‬يا پيروزي اسالم بر كفر عفلقيان و‬
‫يا خداي نخواسته اگر غفلتي و يا اهمالي شود‪ ،‬شكست اسالم و ننگ ملت براي هميشه و هيهات كه شما‬
‫جوانان غيور زير بار ذلت برويد‪ .‬پس تكليف اسالمي و ميهني شما اقتضا دارد كه به سوي جبهه ها جوانمردانه‬
‫هجوم آوريد و بكوشيد تا جامه ي ذلت نپوشيد و بدانيد كه روحيه ارتش عراق به كلي از دست رفته است و‬

‫‪277‬‬
‫اسالم‪ ،‬امروز احتياج به شما جوانان برومند دارد‪ .‬به سوي نبرد با كفر بشتابيد و برادران عراقي خود را نجات‬
‫دهيد و برادران جان بر كف رزمنده جمهوري اسالمي را كمك كنيد كه فردا دير است‪ .‬از خداوند متعال‬
‫نصرت اسالم و مسلمين را خواستارم‪ 33.‬گرچه اين پيام از رسانه هاي ايران منتشر گرديد ولي اطالعي از ميزان‬
‫آگاهي مردم عراق از اين پيام در دست نيست و واكنشي از سوي آنان مشاهده نگرديد‪.‬‬
‫نتایج عملیات‬
‫انجام عمليات رمضان موجب شد تا بخشي از قوا و تجهيزات دشمن‪ ،‬منهدم گرديده و به يگان هاي آن‪ ،‬تلفات‬
‫وارد شود‪ .‬در اين عمليات حدود ‪ 733‬كيلومتر مربع از خاک ايران آزاد و ‪53‬كيلومتر مربع از خاک عراق نيز‬
‫به تصرف قواي خودي درآمد‪ 32.‬تيپ هاي ‪ 41 ،37 ،13‬پياده و نيز تيپ ‪ 55‬مكانيزه و تيپ ‪ 33‬مختلط از ارتش‬
‫بعثي تا حدودي منهدم گرديده و حدود ‪ 3433‬نفر از نفرات دشمن كشته و زخمي و ‪ 3133‬نظامي بعثي نيز به‬
‫اسارت درآمدند‪ 333 .‬دستگاه تانك و نفربر و ‪ 333‬دستگاه انواع خودرو نيز منهدم گرديده و ‪ 333‬دستگاه‬
‫تانك و نفربر و مقادير زيادي جنگ افزار و مهمات نيز به غنيمت رزمندگان اسالم درآمد‪ .‬يگان هاي خودي‬
‫نيز متحمل تلفات زيادي شدند‪ .‬بسياري از رزمندگان اسالم‪ ،‬در اين عمليات كه در تابستان داغ خوزستان انجام‬
‫گرفت‪ ،‬به شهادت رسيدند‪ .‬سپاه در تاريخ ‪ 3133/3/33‬تعداد شهداي عمليات رمضان را ‪ 3353‬نفر و مجروحين‬
‫‪35‬‬
‫را ‪ 33733‬نفر و تعداد مفقودين و اسرا را ‪ 7331‬نفر اعالم نمود‪.‬‬
‫علل ناكامی عملیات‬
‫براي شكست عمليات رمضان مي توان داليل متعددي را برشمرد‪ .‬برخي از فرماندهان از جمله فرمانده وقت‬
‫سپاه معتقد هستند كه چنانچه عمليات رمضان حدود ‪ 7‬هفته زودتر از زمان اجرا شده‪ ،‬انجام مي شد‪ ،‬توأم با‬
‫موفقيت بود‪ .‬زيرا دشمن براي تكميل اقدامات مهندسي و توسعه استحكامات خود‪ ،‬فرصت كافي نداشت و با‬
‫استفاده از ضعف هاي موجود‪ ،‬رزمندگان اسالم مي توانستند به سرعت در عمق مواضع دشمن نفوذ نمايند‪ .‬دو‬
‫عامل در تأخير عمليات رمضان مؤثر بود‪ :‬اول مباحثي كه راجع به ورود ايران به خاک عراق مطرح شده بود و‬
‫دوم هم حادثه حمله اسرائيل به لبنان‪ 31.‬به هر حال عدم موفقيت در اين عمليات مي تواند داليل زيادي به شرح‬
‫ذيل داشته باشد‪:‬‬
‫‪ -8‬اطالعات ناقص‬
‫بدليل فرصت كم براي انجام شناسايي ها و نبود عكس هوايي بموقع‪ ،‬در اين عمليات‪ ،‬امكان كسب اطالعات‬
‫كافي از مواضع‪ ،‬استحكامات‪ ،‬موانع و چگونگي آرايش پدافندي جديد واحدهاي ارتش بعثي فراهم نشد‪.‬‬
‫اطالعات نيروهاي خودي از عمق مواضع ارتش عراق نيز كافي و دقيق نبود‪ .‬شناسائي ها در اين منطقه‪ ،‬به‬
‫گستردگي عمليات هاي سابق انجام نگرفته بود‪ .‬بنابراين در حين اجراي عمليات بود كه رزمندگان اسالم متوجه‬
‫احداث مواضع جديد مثلثي شكل براي واحدهاي زرهي دشمن شدند‪ .‬اين سنگرهاي جديد تانك‪ ،‬هم موجب‬
‫محافظت تانك ها در برابر سالح هاي ضد زره خودي مي شد و هم رزمندگان پياده را در درون فضاي خود‬
‫دچار سردرگمي مي كرد‪.‬‬

‫‪278‬‬
 ‫‪ -5‬عجله در طرح ریزي عملیات‬
‫به نظر مي رسد كه طرح ريزي عمليات با سرعت انجام گرفته و بنابراين به موانع احداث شده در مواضع يگان‬
‫هاي دشمن‪ ،‬دقت كافي نشده است‪.‬از سوي ديگر مانور عمليات‪،‬انجام يك تك جبهه اي بودكه طرح درستي‬
‫نبود‪ .‬همچنين بسياري از عوامل موجود در زمين منطقه عمليات براي فرماندهان و رزمندگان يگانها ‪ ،‬ناشناخته‬
‫باقي مانده بود‪ .‬براي مثال با توجه به استحكامات و موانع انبوه‪ ،‬نبايستي حمله از محور شلمچه در دستور كار‬
‫قرار مي گرفت‪ ،‬بلكه بايستي در طرح مانور‪ ،‬قرارگاه نصر به عنوان دنبال پشتيبان قرارگاه فتح در نظر گرفته‬
‫مي شد و بالفاصله از محور قرارگاه فتح توسعه عملياتي صورت مي گرفت‪.‬‬
‫از سوي ديگر به علت آماده نشدن كامل پاسگاه فرماندهي قرارگاه مقدم ارتش‪ ،‬يگان هاي شركت كننده از‬
‫ارتش در عمليات رمضان از پاسگاه فرماندهي يكي از يگان هاي درگير هدايت مي شدند و برقراري ارتباط‬
‫فرماندهي عمليات با يگانهاي عمده درگير به سختي انجام مي گرديد‪ .‬البته بعداً اين اشكال برطرف گرديد‪.‬‬
‫‪ -8‬كاستی هاي مهندسی‬
‫انجام عمليات رمضان بيش از اندازه بر عمليات و فعاليت هاي مهندسي رزمي متكي شده بود كه از نظر تاكتيك‬
‫يك نقطه ضعف به حساب مي آمد‪ .‬در بعضي از محورها بايستي دستگاه هاي مهندسي به همراه نيروهاي پياده‬
‫جلو رفته و خاكريز مي زدند تا سپس رزمندگان در پشت آن خاكريز پدافند نمايند‪.‬عدم پيش بيني دستگاه هاي‬
‫مهندسي كافي موجب شد تا به موقع خاكريز مورد نياز به منظور تأمين جناحين يگان هاي عمل كننده در‬
‫قرارگاه فتح‪ ،‬احداث نگردد و نيروها بدون جان پناه در معرض پاتك دشمن قرار گيرند‪ .‬از سوي ديگر ارتش‬
‫عراق زمين شرق بصره را براي جنگ زرهي آماده كرده بود و مواضع مثلثي شكل احداث شده‪ ،‬موجب‬
‫سردرگمي و كندي حركت رزمندگان پياده مي گرديد‪ .‬بنابراين موانع طبيعي مانند كانال ماهي و نيز مواضع‬
‫مصنوعي احداث شده شرايط را براي دفاع نيروهاي عراقي‪ ،‬بهتر فراهم آورده بود‪ .‬مي توان گفت زمين منطقه‬
‫عمليات نسبت به عمليات هاي قبلي تغيير يافته و دشمن هم با تاكتيك جديد مي جنگيد‪.‬‬
‫‪ -4‬گرماي شدید هوا و نداشتن قابلیت انعطاف در اداره عملیات و جابجایی نیروها‬
‫زمان انجام عمليات رمضان در فصل تابستان و در اواخر تير و اوايل مرداد يعني گرمترين فصل خوزستان و در‬
‫ماه مبارک رمضان بود‪ .‬در نتيجه شرايط آب و هوايي موجب افزايش فشار زيادي بر رزمندگان مي شد‪.‬‬
‫با توجه به مشكل پديد آمده براي قرارگاه فتح از جناح راست عمليات‪ ،‬نياز به انتقال فوري نيروهاي قرارگاه‬
‫نصر به اين منطقه بود‪ .‬نداشتن قدرت تحرک‪ ،‬موجب تأخير در رسيدن اين نيروها به پاي كار و در نتيجه‬
‫فرصت يافتن دشمن براي استفاده از قواي دفاع متحرک شد‪ .‬بايد توجه داشت كه جناح چپ عمليات با‬
‫آبگرفتگي بوبيان پوشيده شده بود و مشكلي در آنجا وجود نداشت و تنها بايستي مشكل جناح راست عمليات‪،‬‬
‫حل مي شد‪.‬‬
‫‪ -1‬آمادگی ارتش عراق و عدم غافلگیري‬
‫ارتش عراق فرض را بر اين گذاشته بود كه عمليات ايران در خارج از مرز ها و در تعقيب قواي متجاوز ادامه‬

‫‪279‬‬
‫خواهد يافت‪ .‬با فعاليتهاي اطالعاتي انجام شده‪ ،‬ارتش عراق از مكان و زمان عمليات تا حدود زيادي باخبر شده‬
‫‪33‬‬
‫بود و توانسته بود تا حدود زيادي محور‪ ،‬استعداد نيروهاي عمل كننده و اهداف عمليات را مشخص نمايد‪.‬‬
‫پس از عمليات بيت المقدس‪ ،‬ارتش عراق بيكار ننشسته بود بلكه در شيوه ها و تاكتيك هاي دفاعي خود‬
‫تغييراتي ايجاد نموده و آنها را اصالح كرده بود‪ .‬از سوي ديگر‪ ،‬با اعالم اعدام افراد عقب نشيني كننده‪ ،‬رعب و‬
‫وحشت در بين نيروهاي عراقي ايجاد كرده بود‪ .‬همچنين ارتش بعثي‪ ،‬سازمان دفاع متحرک و نيز قواي جيش‬
‫الشعبي را به عنوان ابتكاري جديد براي مقابله با تهاجم نيروهاي پياده ايراني بوجود آورده بود‪ .‬با نپذيرفتن‬
‫آتش بس از سوي ايران‪ ،‬ارتش عراق بيش از هر وقت احتمال حمله ايران به منطقه شرق بصره را مي داد زيرا‬
‫اين منطقه طبيعي ترين محور تهاجم قواي ايران مي توانست باشد‪ .‬بر همين اساس ارتش عراق‪ ،‬اقدامات همه‬
‫جانبه اي را براي مقابله با حمله ايران تدارک ديده بود‪.‬‬
‫‪ -6‬اسیر پیروزي عملیات بیت المقدس شدن و عدم تغییر اساسی در تاكتیك ها‬
‫احساس غرور از موفقيت در عمليات هاي گذشته و اطمينان باال نسبت به توانايي هاي خودي بخاطر پيروزي‬
‫هاي قبلي‪ ،‬موجب شد كه احتمال امكان عدم موفقيت در اين عمليات در ذهن فرماندهان‪ ،‬كاهش يابد‪ .‬اين‬
‫وضعيت‪ ،‬موجب بروز نارسايي هايي در مقابله با دشمن گرديد‪ ،‬به طوري كه برخي معتقدند غرور ناشي از‬
‫پيروزي هاي قبلي‪ ،‬صفا و معنويت عمليات هاي قبلي را در اين عمليات‪ ،‬كاهش داده بود‪ .‬قواي ايران تحت‬
‫تأثير پيروزي هاي عمليات هاي فتح مبين و بيت المقدس با ضعف هاي خود به طور كامل آشنا نبوده و يا آنها‬
‫را ناديده مي گرفته اند‪ .‬گرچه دشمن از نظر شيوه آرايش و نوع تاكتيك ها تغيير كرده بود ولي نيروهاي‬
‫خودي از همان ابتكارات‪ ،‬شيوه ها و تاكتيك هاي قبلي براي برخورد با يگان هاي زرهي ارتش عراق‪ ،‬استفاده‬
‫مي كردند‪ .‬اين تاكتيك ها هم عمدتا براي ارتش عراق شناخته شده بود‪ .‬در حين عمليات مشخص شد‬
‫توانمنديهاي ارتش عراق تا حد زيادي تغيير كرده و لشكرهاي عراق همان يگان هاي سابق نيستند و كيفيت‬
‫آنها افزايش يافته است ‪.‬‬
‫‪ -2‬تضعیف انگیزه ها‬
‫از آنجا كه برخي از فرماندهان و رزمندگان فكر مي كردند پس از فتح خرمشهر‪ ،‬عمده سرزمين هاي ايران‬
‫آزاد شده بنابراين جنگ در اين شرايط مي تواند پايان يابد‪ ،‬بنابراين ابهام و ترديد در مورد ادامه عمليات در‬
‫خاک دشمن در بين برخي از رزمندگان ارتش و سپاه وجود داشت و انگيزه و روحيه جنگندگي همچون زماني‬
‫كه قواي ارتش متجاوز در خاک ايران حضور داشتند‪ ،‬وجود نداشت‪.‬البته اين ديدگاه چندان امكان ظهور و‬
‫بروز را نداشت زيرا فضاي عمومي كشور و روحيه اغلب رزمندگان با ادامه جنگ تا سرنگوني صدام حسين‬
‫موافق بود‪.‬‬
‫‪ -1‬تصور نادرست ایران از وضعیت ارتش عراق و جنگیدن دشمن در زمین خود‬
‫ايران تصور صحيحي از واقعيت ارتش عراق نداشت‪ .‬با عقب نشيني عراق به خطوط مرزي ‪،‬آرايش دفاعي وي‬
‫بهتر و خطوط مواصالتي آن ‪،‬كوتاهتر شده بود‪ .‬عمليات بيت المقدس موجب شده بود تا احساس عدم انسجام و‬

‫‪281‬‬
‫از هم گسيختگي ارتش بعثي عراق در ذهن برخي از تصميم گيرندگان صحنه عمليات و جنگ‪ ،‬شكل گرفته و‬
‫اوضاع داخلي عراق‪ ،‬پس از فتح خرمشهر نابسامان ارزيابي گردد‪ .‬ارتش عراق مواضع خود را تقويت كرده بود‬
‫و شرايط رزمي در داخل خاک عراق با شرايط رزمي در داخل خاک ايران تفاوت كرده بود ولي ايران هنوز با‬
‫مؤلفه هاي پيشينبرنامه ريزي مي كرد و مي جنگيد‪ .‬در حاليكه ارتش عراق بطور مرتب از نظر جنگ افزار و‬
‫تجهيزات در حال فربه شدن بود‪ ،‬ايران دائم از لحاظ لجستيكي در حال الغر شدن بود‪ .‬اين امر عمالً موازنه و‬
‫تعادل قوا را به نفع عراق برهم مي زد‪.‬حضور ارتش عراق در خاک آن كشور موجب تسلط دشمن به جنگ در‬
‫سرزمين خود گرديده بود‪ .‬از سويي قواي خودي با سرزمين جديدي كه مواضع و سنگر هاي متفاوتي در آن‬
‫احداث شده بود‪ ،‬عمليات خود را صورت مي دادند‪ .‬در اين رابطه صدام حسين در سخنراني مورخ ‪3133/1/13‬‬
‫مي گويد‪ " :‬احساس سربازان و ارتشيان ما در هنگامي كه از اراضي و حقوق خود دفاع مي كنند با حالتي كه‬
‫‪33‬‬
‫در عمق مثالً ‪ 53‬كيلومتري سرزمين دشمن دارند‪ .‬متفاوت است‪" .‬‬
‫ارزیابی عملیات‬
‫عمليات رمضان‪ ،‬نتوانست به اهداف تعيين شده خود برسد و منطقه مورد نظر تصرف نشد‪ .‬اين عمليات‪،‬‬
‫دستاوردهاي مورد انتظار را در پي نداشت‪ .‬در اين عمليات‪ ،‬نيروهاي ايران از پاسگاه زيد و منطقه كوشك به‬
‫طرف يك بيابان خالي از سكنه رفتند ولي با استحكامات‪ ،‬موانع و مواضع مستحكم ارتش عراق برخورد كردند‪.‬‬
‫در اين عمليات روحيه رزمندگان باال و امكانات آنها هم نسبت به قبل افزايش پيدا كرده بود و دشمن هم در‬
‫اضطراب روحي به سر مي برد‪ .‬ولي با اين حال موفقيتي حاصل نشد زيرا دشمن در تاكتيك هاي دفاعي خود‬
‫تغييراتي ايجاد كرده بود كه فرماندهان جنگ‪ ،‬تا قبل از اجراي عمليات متوجه آنها نشده بودند‪ .‬اين عمليات‬
‫براي كساني كه فشار مي آوردند تا با انجام عمليات بي تأخير‪ ،‬كار جنگ يكسره شود‪ ،‬روشن ساخت كه كار‬
‫به اين آساني نيست و ارتش عراق‪ ،‬در خاک خود با انگيزه قوي تري مي جنگد‪ 37.‬پيروزي هاي قبلي‬
‫رزمندگان اسالم‪ ،‬مسئولين كشور را بيش از حد به خود اميدوار كرده بود‪ .‬در زمان انجام اين عمليات‪ ،‬هماهنگي‬
‫الزم بين نيروهاي ارتش و سپاه آنگونه كه در عمليات هاي قبلي مثل بيت المقدس و فتح مبين وجود داشت‪ ،‬به‬
‫چشم نمي خورد‪ .‬آنها زير بار يكديگر نمي رفتند و روش هاي جنگي يكديگر را قبول نداشتند‪ .‬اين عمليات‪،‬‬
‫اولين نبردي بود كه در آن رزمندگان اسالم‪ ،‬از برابر قواي دشمن عقب نشيني مي كردند‪ .‬اگر اين عمليات‬
‫موفق مي شد‪ ،‬عمده قواي ارتش بعثي منهدم مي گرديد و احتمال ظهور انتفاضه در مردم عراق بوجود مي آمد‪.‬‬
‫امام خميني انتظار شورش مردم جنوب عراق عليه صدام حسين را داشتند‪ .‬بر همين اساس در حين انجام اين‬
‫عمليات‪ ،‬خطاب به مردم و عشاير بصره پيامي صادر كردند و از آنها خواستند تا با فرصت پيش آمده‪ ،‬عليه‬
‫رژيم بعثي قيام كنند‪ .‬ناكامي در اين عمليات باعث شد كه طرح ريزي عمليات هاي جديد در جبهه جنوب‬
‫متوقف گردد‪ .‬از اين زمان مسير عملياتي جنگ تغيير يافت‪ .‬رزمندگان اسالم به طرح ريزي در مناطق بااليي‬
‫جبهه نبرد روي آوردند و عمليات هايي مانند محرم‪ ،‬والفجر مقدماتي‪ ،‬والفجر ‪ ،3‬والفجر ‪ ،7‬والفجر ‪ 1‬را انجام‬
‫داده و به مناطق سومار و مهران و پنجوين روي آورند‪ .‬اين عمليات باعث شد تا جبهه جنگ با دشمن به سراسر‬

‫‪281‬‬
‫مرز گسترش يافته و توان نيروهاي رزمنده عمالً تقسيم شود‪ .‬تجزيه قواي ايراني عمالً به نفع دشمن تمام شد و‬
‫ارتش عراق از تجزيه نيروهاي ايراني نهايت بهره را برد‪ .‬به هر حال‪ ،‬طرح ريزي و اجراي عمليات رمضان‪،‬‬
‫نشان داد دشمن با تاكتيك هاي رزمندگان اسالم آشنا شده است‪ .‬ارتش بعثي براي حفظ خطوط مقدم خود‪،‬‬
‫تدابير جديد دفاعي انديشيده است‪ .‬ارتش عراق‪ ،‬بر توان رزمي خود افزوده است‪ .‬ادامه جنگ با تاكتيك هاي‬
‫گذشته امكان پذير نيست زيرا شرايط زميني و نحوه پدافند دشمن عوض شده و استحكامات وي عمق بيشتري‬
‫يافته و بهم پيوسته شده است‪ .‬مسئولين اصلي حكومتي عراق‪ ،‬در صحنه جنگ حضور فعال دارند در حاليكه در‬
‫سمت ايران اين چنين نيست‪ .‬به هر حال‪ ،‬انجام اين عمليات باعث شد تا عراق به خود اميدوار گشته و بتواند‬
‫ضعف هاي يگان هاي ايراني را شناسايي كند‪ .‬همچنين عمليات رمضان چهره جديدي از جنگ را براي‬
‫فرماندهان ايراني ترسيم كرد و مشخص شد كه دوباره توازن قوا به نفع ارتش بعثي تغيير كرده است‪ .‬عدم‬
‫توفيق در اين عمليات‪ ،‬باعث بروز انتقاداتي هم شد‪ .‬آنها كه نسبت به تأخير انجام عمليات‪ ،‬معترض بودند‬
‫متوجه شدند كه جنگيدن در خاک دشمن به آساني جنگ در زمين و خاک خودي نيست‪ .‬واقع بيني رزمندگان‬
‫‪31‬‬
‫هم كه عمالً در صحنه عمليات بودند و واقعيت ها و مشكالت جبهه را مي ديدند هم افزايش يافت‪.‬‬
‫واكنش عراق و حمله به غیر نظامیان‬
‫ارتش عراق عالوه بر بسيج واحدهاي زميني خود در جبهه عملياتي رمضان و بمباران مداوم اين منطقه جنگي با‬
‫هواپيماهاي خود در پاسخ به اين عمليات‪ ،‬در روز چهارشنبه ‪ 3133/4/71‬به شهرهاي خرم آباد‪ ،‬باختران و ايالم‬
‫حمله هوايي نموده و حدود ‪ 43‬نفر را شهيد و صدها نفر را مجروح و ده ها خانه مسكوني را ويران كرد‪ .‬با‬
‫شدت يافتن جنگ‪ ،‬به سفارش مسئوالن امنيتي و نظامي‪ ،‬رئيس جمهور در ‪ 3133/4/74‬در محيط كار خود‬
‫حضور نيافت و موقتاً در جاي ديگري مستقر گرديد‪ .‬همچنين جنگنده هاي عراقي در روز جمعه ‪3133/4/73‬‬
‫چندبار به همدان‪ ،‬خرم آباد‪ ،‬كرمانشاه و ايالم حمله كردند كه ده ها نفر شهيد و صدها نفر نيز مجروح شدند‪.‬‬
‫در اين روز يك هواپيماي ‪ F - 4‬ايراني در ايالم سقوط كرد‪ 34.‬با ادامه حمالت عراق به مناطق مسكوني‪ ،‬ايران‬
‫تصميم گرفت تا پااليشگاه بغداد بعنوان مقابله به مثل بمباران نمايد‪ .‬بر اساس اين تصميم جنگنده هاي نيروي‬
‫هوايي در روز چهارشنبه ‪ 3133/4/13‬پااليشگاهي در بغداد را بمباران كرد كه بر اثر آن‪ ،‬يك هواپيماي خود‬
‫‪33‬‬
‫را از دست داد‪ .‬عراق هم بالفاصله در پاسخ‪ ،‬مناطق مسكوني شهر اهواز را بمباران نمود‪.‬‬
‫حمالت به جزیره خارک‬
‫از آنجا كه عمده نفت ايران از طريق دو پايانه بارگيري ‪ T‬و آذر پاد در جزيره خارک انجام مي شد‪ ،‬هميشه‬
‫قطع صادرات نفت از اين جزيره‪ ،‬جزء اهداف اساسي عراق بشمار مي رفت‪ .‬با شروع عمليات رمضان‪ ،‬حمله به‬
‫جزيره خارک در دستور كار ارتش عراق قرار گرفت‪ .‬ارتش عراق در ‪ 3133/4/73‬به سمت جزيره خارک‬
‫موشك پرتاب كرد‪ .‬همچنين در ‪ 3133/3/72‬جزيره خارک مورد حمله قرار گرفت و ‪ 7‬انبار نفت به آتش‬
‫كشيده شد كه موجب قطع نفت از اسكله ‪ T‬گرديد‪ .‬الزم به ذكر است كه ظرف چند روز ‪ 74‬موشك به سمت‬
‫خارک پرتاب گرديد كه فقط ‪ 7‬تاي آنها به هدف اصابت كرد‪ 33.‬بار ديگر عراق در ‪ 3133/3/1‬چند موشك‬

‫‪282‬‬
‫به سوي جزيره خارک پرتاب كرد كه يكي از آنها به يك لوله نفت اصابت نمود ولي به سرعت ترميم شد‪.‬‬
‫همچنين عراق در ‪ 3133/3/5‬بار ديگر ‪ 1‬فروند موشك دور برد به جزيره خارک پرتاب كرد كه در بيابان‬
‫هاي آن فرود آمد‪ 32.‬حمالت عراق به جزيره خارک موجب نگراني خدمه نفتكش هايي شد كه به اين جزيره‬
‫تردد مي كردند‪ .‬امام خميني در واكنش به برنامه عراق جهت حمله گسترده به جزيره خارک در پيام خود به‬
‫مناسبت دومين سالگرد آغاز جنگ تحميلي در ‪ 3133/3/13‬مرقوم فرمودند‪ " :‬مضحكتر از همه اينكه (صدام)‬
‫جزيره خارک را منطقه نظامي اعالم مي كند و پشتيبانان شكست خورده او دامن به اين دروغ زده اند كه شايد‬
‫اين حيله‪ ،‬موجب شود كشتيهاي نفتكش به جزيره خارک نيايند و ايران را وادار به صلح نمايند كه اين حيله‬
‫شيطاني نيز نقش بر آب شد‪ .‬چرا كه رزمندگان ايران شجاعانه از خارک و بندرهاي ايران دفاع مي نمايند و‬
‫دولت با اعالم بيمه كشتيهاي نفتكش‪ ،‬اين نقشه را باطل كرد‪ " .‬هدف عراق از حمله به جزيره خارک آن بود‬
‫تا صادرات نفت ايران را تحت فشار قرار داده و مختل نمايد‪.‬در همين حال عربستان هم با فروش نفت ارزان‬
‫‪،‬موجب مي شد تا خريداران نفت ايران كاهش يابند‪ 31.‬به منظور خنثي كردن حمله به جزيره خارک‪ ،‬ايران‬
‫تصميم گرفت تا عالوه بر بيمه كردن نفتكشهايي كه عازم اين جزيره بودند بصورت محدود مقابله به مثل‬
‫نمايد‪ .‬عراق در اين دوره بيشتر از موشك هاي دور برد روسي كه هدايت شونده نبودند براي حمله به جزيره‬
‫خارک استفاده مي كرد‪ ،‬لذا خسارت آنها زياد نبود‪ .‬همچنين ايران پدافند هوايي جزيره خارک را تقويت نمود‬
‫و عالوه بر توپهاي پدافند هوايي ‪ 71‬ميليمتري و اورليكن‪ ،‬يك سايت موشكي هاگ را در جزيره خارک‪ ،‬فعال‬
‫نگه مي داشت‪ .‬شايد بتوان گفت قويترين سامانه پدافندي هوايي ايران در دوران جنگ‪ ،‬در جزيره خارک‬
‫مستقر بود‪ .‬حمالت عراق به جزيره خارک موجب شد تا ايران تصميم بگيرد خط لوله جديدي را بعنوان احتياط‬
‫از مناطق نفتي به سمت بندرعباس احداث نمايد‪ .‬اين خط لوله كه به نام محرم نام گرفت پس از پايان جنگ‪،‬‬
‫جهت آب رساني به مناطق محروم حاشيه خليج فارس مورد بهره برداري قرار گرفت‪.‬‬
‫نا امن سازي خور موسی‬
‫با اتخاذ سياست پدافندي در جبهه هاي زميني‪ ،‬عراق حمله به تأسيسات نفتي در جزيره خارک و نيز حمله به‬
‫كشتي هايي كه در شمال خليج فارس تردد مي كردند را در دستور كار خود قرار داد‪ .‬عراق تصميم گرفت تا‬
‫با توسعه توانمنديهاي نظامي خود‪ ،‬مسير خورموسي را براي تردد كشتي ها به مقصد بندرهاي امام خميني و‬
‫ماهشهر‪ ،‬ناامن سازد‪ .‬با اين سياست در ‪ 3133/3/31‬عراق به يك كشتي تركيه كه از خور موسي عازم بندر‬
‫ماهشهر بود‪ ،‬حمله و آن را غرق نمود‪ 23.‬اين اقدام عراق آغازي براي توسعه ناامني در خليج فارس بود‪ .‬به مرور‬
‫حمله به كشتي ها در خورموسي افزايش مي يافت‪ .‬پس از عمليات محرم‪ ،‬عراق در ‪ 3133/1/72‬به دو كشتي در‬
‫خورموسي حمله كرد كه يكي از آنها غرق شد‪ 23.‬از اواخر سال ‪ 3133‬عراق موشك هاي چيني كرم ابريشم را‬
‫در منطقه رأس البيشه مستقر نمود و توانمندي خود را براي حمله به كشتي ها در خورموسي افزايش داد‪ .‬اين‬
‫موشك ها از نوع ساحل به دريا بودند و حدود ‪ 13‬كيلومتر برد داشتند‪ .‬البته عراق تا اين زمان‪ ،‬بيشتر با هواپيما‬
‫و بالگرد و گاهي اوقات هم با ناوچه هاي روسي اوزا به كشتي ها حمله مي كرد‪ .‬ايران براي حفاظت از كشتي‬

‫‪283‬‬
‫هاي عازم بندر امام خميني تصميم گرفت تا آنها را مورد پشتيباني ناوها و هواپيماهاي جنگي خود قرار دهد‪ .‬بر‬
‫اين اساس عمالً از اواخر سال ‪ 3133‬سعي شد كشتي هاي تجاري بصورت كارواني از منطقه بوشهر عازم‬
‫خورموسي گردند و از طريق دريا و هوا اسكورت شوند‪ .‬حمالت عراق به كشتي ها در خورموسي ادامه يافت و‬
‫‪27‬‬
‫در ‪ 3133/37/31‬دو كشتي در مسير بندر امام مورد حمله قرار گرفتند كه يكي از آنها آسيب جدي ديد‪.‬‬
‫تحول در راهبرد نظامی عراق‬
‫با پايان يافتن عمليات رمضان مشخص گرديد كه راهبرد ارتش عراق‪ ،‬دفاع مطلق در جبهه هاي جنگ زميني با‬
‫كمك مسلح كردن زمين از طريق كار مهندسي و تغيير شرايط زمين و آرايش جديدي از نيروهاي زرهي با‬
‫كمك كار مهندسي بود‪ ،‬به گونه اي كه اجازه ندهد قواي آن كشور‪ ،‬سرزمين و خاک خود را از دست بدهند‪.‬‬
‫ارتش عراق با برطرف كردن نقاط ضعف خود و به منظور گرفتن زمان و فرسايشي كردن جنگ‪ ،‬جلوگيري از‬
‫پيشروي قواي ايراني را در دستور كار خود قرار داد‪ .‬در چنين شرايطي ارتش بعثي در خاک خود مي جنگيد و‬
‫خطوط جبهه وي جمع و جورتر شده بود‪ .‬بنابراين بهتر مي توانست جبهه خود را مديريت كرده و با رزمندگان‬
‫اسالم بجنگد‪ .‬دشمن از واحدهاي زرهي هماهنگ شده با آتش توپخانه استفاده زيادي مي كرد‪ .‬بنابراين به جاي‬
‫تهاجم در جبهه هاي زميني‪ ،‬حمله در هوا و دريا و دفاع در زمين را به عنوان راهبرد جديد خود برگزيد‪ .‬بدين‬
‫منظور صدام جهت بدست آوردن فرصت مناسب براي آغاز حمالت مجدد زميني در جبهه ها‪ ،‬سازمان رزمي‬
‫خود را گسترش داد و با استفاده از نيروهاي احتياط‪ ،‬شيوه دفاع متحرک را برگزيد‪ .‬جيش الشعبي يا ارتش‬
‫خلقي را تشكيل داد و بدين صورت واحد هاي ارتش بعثي را توسعه وسيع و كمي بخشيد‪ .‬خطوط دفاعي خود را‬
‫تكميل كرد و آنها با عمليات گسترده مهندسي مستحكم نمود‪ .‬براي دريافت تجهيزات و سالح هاي پيشرفته تر‬
‫مثل تانك هاي ‪ T-72‬اقدام جدي تري نمود و در آرايش خطوط دفاعي خود‪ ،‬بازنگري نمود و ضعف هاي آن‬
‫را بر طرف كرد‪ .‬بدين صورت يك نوع بهم پيوستگي در همه خطوط دفاعي جبهه بوجود آورد‪ .‬از سوي ديگر‬
‫تيپ هاي سه رقمي را در خط مقدم بكار گرفت و يگان هاي مانوري را براي پاتك‪ ،‬اختصاص داد‪ .‬همچنين به‬
‫بازسازي فوري يگان هاي آسيب ديده در حين عمليات اقدام كرد‪.‬‬
‫تأثیر عملیات رمضان بر تداوم جنگ والزامات جنگیدن در شرایط جدید‬
‫ناكامي و عدم موفقيت در عمليات رمضان‪ ،‬نشان داد كه براي جنگيدن با قواي دشمن در نبردهاي بعدي‪،‬‬
‫بايستي شرايط و لوازم پيشروي فراهم آيد و توان رزمي نسبت به گذشته توسعه قابل مالحظه تري يابد و مطالعه‬
‫بيشتري روي وضعيت و شرايط جديد دشمن صورت گيرد‪ .‬توان مهندسي بيشتري براي تثبيت زمين تصرف‬
‫شده و امكان پيشروي نيروها فراهم آيد‪ .‬يگان هاي سازمان رزمي‪ ،‬فوري ترميم گشته و تجديد نظر در ساختار‬
‫آنها به وجود آيد‪ .‬گسترش كمي و كيفي سازمان رزمي نيروها در دستور كار قرار گيرد‪ .‬براي جنگيدن در‬
‫دشت و زمين هاي باز و نيز مقابله با واحدهاي زرهي دشمن‪ ،‬گسترش سازمان هاي زرهي در دستور كار قرار‬
‫گيرد تا بتوان در روز هم با قواي دشمن جنگيد‪ .‬راهبرد و تاكتيك هاي جديدي طراحي گردد و در نهايت‬
‫راهبرد نظامي جديدي جهت ادامه جنگ‪ ،‬اتخاذ گردد‪ .‬عدم كسب نتايج مطلوب از عمليات رمضان موجب شد تا‬

‫‪284‬‬
‫ايران به مناطق ديگر جبهه هاي جنگ بينديشد و به فكر طرح ريزي عملياتهايي باشد تا با زيان و تلفات كمتر‬
‫و ايجاد شرايط الزم براي غافلگيري دشمن‪ ،‬بتواند نتيجه مطلوبتري را بدست آورد‪ .‬تجربه عمليات رمضان‪ ،‬نشان‬
‫داد كه ادامه جنگ نياز به سرمايه گذاري فكري‪ ،‬انساني و تجهيزاتي فراواني جهت غلبه بر دشمن دارد‪ .‬نمي‬
‫توان قابليت ها و توانمنديهاي دشمن را دست كم گرفت‪ .‬بايد تعيين نمود كه با چه راهبرد نظامي مي توان‬
‫جنگ را به نتيجه مطلوب رسانيد‪ .‬آيا تداوم عمليات هاي نظامي‪ ،‬بهترين راه حل براي پايان دادن به جنگ‬
‫است؟ درسها و تجربيات عمليات رمضان‪ ،‬به خوبي مشخص ساخت كه براي پيروزي بر قواي دشمن نياز به‬
‫ابتكار عمل و نوآوري در راهبرد و تاكتيك ها داشته و بايستي برتري نسبي قواي رزمي خودي نسبت به‬
‫دشمن را ايجاد نمود‪ .‬همچنين با توسعه توانمنديهاي نظامي بايستي بتوان قدرت تداوم نبرد در حين عمليات را‬
‫افزايش داد كه اين اقدام با تأمين نيروهاي رزمنده و تدارک مستمرِ يگان ها امكان پذير بود‪ .‬در چنين شرايطي‬
‫حمالت ارتش اسرائيل به فلسطينيها در لبنان ادامه داشت و در افكار عمومي انتظار كمك نظامي به فلسطيني ها‬
‫ايجاد شده بود‪ .‬امام خميني طي پيامي در ‪ 3133/4/73‬ضمن فراخوان مردم جهان به حضور در راهپيمايي روز‬
‫جهاني قدس در اعتراض به جنايات جديد صهيونيستها‪ ،‬بار ديگر سياست ايران در مورد جنگ را به اين شرح‬
‫اعالم كردند‪ " :‬ايران همانگونه كه اعالم كرد جز از راه عراق و بركناري حزب بعث‪ ،‬نمي تواند اقدامي مؤثر‬
‫كند و پس از حصول خواسته هاي مشروع خود‪ ،‬داوطلب است كه خيلي بيشتر از حال در كنار ساير مسلمانان‬
‫و بويژه ملتها و دولت هاي عربي در نبرد با اسرائيل تشريك مساعي نمايد و بعنوان يكي از قدرتهاي بزرگ‬
‫از‬ ‫‪21‬‬
‫مسلمان منطقه با قدرتهاي ديگر منطقه‪ ،‬بسيار كوبنده تر از اين زمان در نبرد با اسرائيل كمك كند‪" .‬‬
‫آنجا كه ناكامي در عمليات رمضان‪ ،‬امكان موفقيت آميز بودن راهبرد انجام عمليات هاي بزرگ را زير سؤال‬
‫برده بود و براي طرح ريزي عمليات هاي بزرگ و اتخاذ تاكتيك هاي جديد نياز به زمان و فرصت كافي بود‪،‬‬
‫در چنين شرايطي براي آسوده نگذاشتن قواي دشمن و نيز آماده شدن جهت طرح ريزي عمليات هاي گسترده‪،‬‬
‫بايستي چند عمليات محدود انجام مي شد‪ .‬البته انتظار مسئولين كشور انجام عمليات وسيع و تأثير گذار بود‪ .‬از‬
‫سوي ديگر ناكامي در عمليات رمضان‪ ،‬موجب محتاط شدن فرماندهان جنگ گرديد‪ .‬آنها براي طرح ريزي‬
‫عمليات هاي بعدي‪ ،‬مهلت بيشتري را مي خواستند‪ .‬بر همين اساس در جلسه شوراي عالي دفاع كه در‬
‫‪ 3133/3/31‬در دفتر امام خميني تشكيل گرديد گفته شد‪ " :‬اگر قرار است اين اندازه معطل شويم بهتر است‬
‫سعي كنيم كه جنگ تمام شود‪ .‬كشور تحمل طوالني شدن جنگ را ندارد‪ ...‬قبل از دو عمليات ناموفق اخير‪،‬‬
‫فضاي كشور براي طرح امكان ختم جنگ مناسب نبود و از سويي رزمندگان هم آماده بحث در اين مسئله‬
‫‪24‬‬
‫نبودند ولي فعالً وضع به گونه اي است كه در شوراي عالي دفاع مورد بحث قرار مي گيرد‪" .‬‬
‫گرایش امریکا به سوي عراق‬
‫تا زماني كه بخشهايي از خاک ايران در اشغال قواي ارتش عراق بود‪ ،‬امريكا همكاري محدود اطالعاتي با عراق‬
‫داشت و سعي مي كرد‪ ،‬از حكومت عراق حمايت آشكار نكند‪ .‬اما با انجام عمليات بيت المقدس و آزاد سازي‬
‫خرمشهر و تغيير موازنه قوا به نفع ايران‪ ،‬سياست امريكا از اوايل تابستان سال ‪ 3133‬به نفع عراق تغيير آشكاري‬

‫‪285‬‬
‫كرد‪ .‬از ديد امريكا پيروزي ايران در بازپس گيري خرمشهر‪ ،‬منافع اياالت متحده در منطقه را تهديد مي كرد‪.‬‬
‫امريكا مراوداتي با عراق برقرار و برمبناي آن همكاريهاي اطالعاتي با رژيم بعثي به منظور جلوگيري از‬
‫پيروزي ايران در جنگ پيشنهاد شده بود‪ 23.‬ورود نيروهاي ايراني به خاک عراق در تير ماه ‪ ،3133‬تهديد‬
‫مستقيمي براي كشورهاي عربي حامي عراق در حاشيه خليج فارس‪ ،‬تلقي شد‪ .‬از اين تاريخ سياست امريكا با‬
‫مواضع كشورهاي عربي خليج فارس هماهنگ تر و عليه ايران تندتر شد‪ .‬بنابر گفته وفيق السامرايي در جريان‬
‫عمليات رمضان‪ ،‬وي با سه نفر از اعضاي سرويس اطالعات مركزي امريكا ‪ CIA‬در بغداد مالقات و اطالعات‬
‫خوبي راجع به نيروهاي ايراني از آنها دريافت كرد‪ .‬وي مي گويد يكي از اين سه نفر درجه بااليي داشت و هر‬
‫سه در ارتش امريكا داراي درجه ژنرالي بودند‪ .‬نفر دوم پايش را در جنگ ويتنام از دست داده بود و نفر سوم‬
‫مدتي در تونس و يمن كار كرده بود و زبان عربي را مي دانست‪ .‬آنان آمده بودند تا مستقيماً آمادگي خود را‬
‫براي دادن اطالعات الزم راجع به ايران اعالم نمايند‪ .‬امريكاييها نقشه ها و طرحهاي بسيار دقيقي راجع به‬
‫يگانهاي ايراني و همچنين كروكيهاي توضيحي كه از تصاوير ماهواره اي اقتباس شده بود با خود آورده بودند‪.‬‬
‫‪23‬‬
‫در آن مرحله از جنگ‪ ،‬ما به اينگونه نقشه ها و طرحها نياز مبرم داشتيم‪.‬‬
‫فرسایشی شدن جنگ‬
‫راهبرد ايران و عراق در جنگ بر پيروزي سريع تكيه داشت ‪ .‬اما انجام عمليات رمضان به عراق نشان داد كه‬
‫ايران در دستيابي به پيروزي قاطع در جنگ جدي است و از سوي ديگر ‪ ،‬ناكامي در عمليات رمضان‪ ،‬مشخص‬
‫ساخت كه پيروزي سريع و آسان بر دشمن‪ ،‬كار ساده اي نيست‪ .‬نمي توان انتظار داشت كه روند طي شده از‬
‫عمليات ثامن االئمه تا فتح خرمشهر همچنان ادامه يافته و سير پيروزيهاي نظامي به صورت مستمر‪ ،‬موازنه قوا‬
‫به نفع ايران را حفظ نمايد‪ .‬از سوي ديگر معلوم شد كه طرح ريزي عملياتهاي بزرگ همچون گذشته‪ ،‬به‬
‫سادگي امكان پذير نيست و نياز به بازنگري در طرح ريزي هاي مانور و همچنين فراهم آوردن امكانات‪،‬‬
‫تجهيزات و قواي الزم براي عمليات مي باشد‪ .‬در چنين شرايطي امام خميني در توجيه ورود به خاک عراق طي‬
‫سخناني در ‪ 3133/3/1‬فرمودند‪ " :‬ما و كشور ما هيچ وقت بنا نداشتيم و نداريم كه به يك كشوري هجوم‬
‫بياوريم‪ ....‬ما حال دفاعي داريم‪ ....‬بيست و چند ماه اين ارتش مزدور عراق در ايران بود و موارد حساس ايران‬
‫را در دست داشت و آن همه جنايات كرد كه تاريخ اينها را بايد ثبت كند و از اين كشورهايي كه مي گويند‬
‫ما طرفدار اسالم هستيم و جمعيتهاي حقوق بشر و سازمان كذا صحبتي نشد‪ .‬گاهي اگر شد‪ ،‬ايران را محكوم مي‬
‫كردند و امروز كه ما باز براي دفاع از كشور خودمان و دفاع از ملت مظلوم خودمان وارد شديم در عراق‪ ،‬براي‬
‫اينكه نگذاريم هر روز آبادان و اهواز و اينجاها مورد حمله آنها واقع بشود و مورد توپهاي دروبرد آنها و‬
‫موشكهاي آنها باشد و مي خواهيم اينها را به حدي برسانيم كه نتوانند اين كار را بكنند ـ اين يك دفاعي است‬
‫كه ما مي كنيم ـ باز تمام مطبوعات و راديوها يا محكوم مي كنند ما را و يا فرياد مي زنند كه براي منطقه‬
‫خطر است‪ .‬تحريك مي كنند كشورهاي منطقه را‪.....‬تا كنون كراراً ما به اين دولتهاي منطقه تذكر داده ايم كه‬
‫ما با شما نمي خواهيم بجنگيم‪ .‬ما آنطور نيستيم كه وقتي زور پيدار كرديم با قلدري بخواهيم در يك كشور‬

‫‪286‬‬
‫ديگري دخالت كنيم‪ ....‬در عين حال ما مي خواهيم كه با همه اين كشورهاي اسالمي و خصوصاً انيهايي كه در‬
‫منطقه هستند‪ ،‬در خليج فارس هستند و در اطراف خليج فارس هستند‪ ،‬مي خواهيم برادر باشيم‪ .‬مي خواهيم همة‬
‫آنها با هم دست به هم بدهيم‪ ....‬ما چقدر به اين كشورهاي منطقه بايد بگوييم كه بابا‪ ،‬ما به شما كار نداريم‪،‬‬
‫شما بياييد و با ما برادري كنيد تا همه با قدرتهاي بزرگ مقابله كنيم و كشورهاي خودمان را نجات بدهيم‪....‬‬
‫وارد شدن ما در عراق‪ ،‬نه براي اين بوده است كه ما عراق را مي خواهيم تصاحب كنيم يا بصره را‪ .‬ما وطنمان‬
‫بصره و شام نيست‪ .‬ما وطنمان اسالم است‪ .‬ما تابع احكام اسالم هستيم‪ .‬اسالم به ما اجازه نمي دهد كه يك‬
‫كشور مسلمي را تحت سلطه قرار بدهيم‪ ...‬شماها چه داعي داريد كه دائماً دم از اين مي زنيد كه ايران خطر‬
‫است براي ما؟ ايران خطر است براي امريكا‪ ،‬ايران خطر است براي شوروي نه براي شما‪ .‬ايران رحمت است‬
‫براي شما‪ ....‬ما به هيچ كشوري طمع نداريم‪ ....‬امروز ما با اين دولت فاسد عراق در حال دفاع هستيم و البته بايد‬
‫ملت ما بدانند كه جنگ ما تمام نشده است و آن توطئه اي كه ديده بودند كه ما را متوجه كنند به لبنان و از‬
‫اين راه به ما ضربه بزنند‪ ،‬آن هم به خواست خداي تبارک و تعالي فاش شد و ما بنايمان بر اين است كه اول‬
‫عراق بايد از شرّ اين مفسدين و از شرّ اين غاصبين فارق بشود و بعد از آن انشاءاهلل به قدس‪ ....‬ايران براي خدا‬
‫ايشان‬ ‫‪22‬‬
‫قيام كرده است و براي خدا ادامه مي دهد و جز دفاع‪ ،‬جنگ ابتدايي با هيچكس نخواهد كرد‪" .‬‬
‫همچنين در سخنراني ‪ 3133/3/33‬مي فرمايند‪ " :‬از اول من گفته ام كه ما به شرط اينكه پيروز بشويم در ميدان‬
‫نيامده ايم‪ .‬ما براي اداي يك وظيفه اسالمي‪ ،‬وجداني و ملي وارد شده ايم در اين ميدان‪ ....‬ما انشاءاهلل اميدواريم‬
‫كه در همه ابعاد اين جمهوري‪ ،‬پيروز باشيم و جنگمان هم انشاءاهلل زودتر تمام بشود و شما و همه مي دانيد كه‬
‫ما اهل جنگ نيستيم كه بخواهيم برويم يك كشوري را بگيريم يا كشور گشايي بكنيم‪ .‬ما دنبال اين هستيم كه‬
‫دنيا در صلح و آرامش باشد‪ ....‬ما بايد با همه برادر باشيم‪ .‬با همه‪ ،‬همه مسلمين برادر باشيم و در مقابل كفار‬
‫بايستيم نه اينكه ما در مقابل مسلمين بايستيم‪ .‬خوب ما ناچاريم االن‪ ،‬دفاع داريم مي كنيم‪ .‬ما تاكنون يك قدم‬
‫براي جنگ برنداشته ايم‪ .‬اينها همه دفاع است‪ .‬االن هم كه ما وارد شده ايم در خاک عراق‪ ،‬براي دفاع است نه‬
‫براي چيز ديگر‪ .‬بيايند آنها كارها را انجام بدهند‪ ،‬ما فوراً بر مي گرديم‪ .‬بيايند آنها چيزهايي را كه بايد انجام‬
‫بدهند‪ ،‬انجام بدهند ما فوراً برمي گرديم‪ .‬ما نه بصره را مي خواهيم و نه ديگر شهرها را‪ .‬بصره برادر ماست‪ .‬ما‬
‫مي خواهيم كه چه بكنيم؟ و ما هميشه احتراز داريم از اينكه در بصره يك وقتي خوني بريزد و در ساير‬
‫شهرهاي بغداد‪ ،‬براي اينكه ما مي دانيم كه آنها با صدام از اول بد بودند‪ .‬ملت عراق از حاال بد نيست‪ ،‬از اول با‬
‫اين حزب بد بود‪ 25 " .‬به هرحال فرسايشي شدن جنگ‪ ،‬اميد به پيروزي قاطع ايران را دركوتاه مدت كاهش داد‬
‫و اين امر مي توانست بر روحيه و اراده جنگي رزمندگان تاثير منفي بگذارد وعواقب ناگواري داشته باشد‪.‬‬
‫میانجی گري‬
‫با ورود قواي اي ران به خاک عراق‪ ،‬رؤساي جمهوري تركيه‪ ،‬پاكستان و گينه طي نامه اي به رئيس جمهور‬
‫ايران‪ ،‬در ‪ 3133/4/13‬خواستار مذاكره و ميانجي گري شدند‪ .‬به دليل عدم توجه به خواسته هاي جمهوري‬
‫اسالمي‪ ،‬جواب ايران همچون گذشته منفي بود‪ .‬ايران معتقد بود كه ميانجي ها بيشتر براي خريد زمان و گرفتن‬

‫‪287‬‬
‫فرصت براي صدام جهت تجديد قوا و كم كردن روحيه رزمندگان ما و ايجاد ترديد در آنها در خصوص جدي‬
‫بودن جنگ تالش مي كنند‪ .‬دليل مهم اين ديدگاه هم آن بود كه آنها تا آن زمان هيچ پيشنهاد جديدي مبني بر‬
‫پذيرش تقصير صدام در آغاز نمودن جنگ و پرداخت غرامت از سوي عراق و يا اعراب ندادند‪ 21.‬امام خميني‬
‫شرايط ايران براي خاتمه جنگ را در سخنان خود در ‪ 3133/3/32‬به اين شرح بيان كردند‪ " :‬و مادامي كه آنها‬
‫به شرايط ما عمل نكرده اند‪ ،‬جنگ ما باقي است‪ .‬به مجرد اينكه بگويند ما خارج شديم‪ ،‬پذيرش ندارد‪ .‬ما بايد‬
‫خودمان بفهميم كه آنها خارج شده اند و ما مي دانيم كه آنها االن هم در كشور ما هستند و االن هم در بسياري‬
‫از جاها ساكن هستند و سنگر دارند و از خارج هم هر روز تقريباً‪ ،‬هر روز تقريباً آبادان را و بعضي شهرهاي‬
‫ديگر را بمباران مي كنند‪ .‬مادامي كه وضع اينطوري است و مادامي كه آنها به شرايطي كه قرار داده شده است‬
‫و شرايط‪ ،‬همه شرايط عقاليي است‪ ،‬شرايطي است كه همه عقالي عالم اين شرايط را مي پسندند و ما هيچ‬
‫زورگويي نداريم و نمي خواهيم تحميل بكنيم‪ ،‬ما با شرايطمان‪ ،‬شرايطي كه از اول گفته شده است و تا حاال هم‬
‫همان شرايط هست‪ ،‬در آن شرايط پايبند هستيم و مادامي كه اين شرايط حاصل نشده است ما در حال جنگ‬
‫هستيم و ما با كساني كه اشرار هستند نمي توانيم صلح كنيم‪ 53 " .‬ايشان همچنين با شرايطي ميانجيگري را مي‬
‫پذيرند و در سخنان ‪ 3133/3/34‬در اين باره مي فرمايند‪ " :‬شما مي دانيد كه هر روز آبادان مورد اصابت گلوله‬
‫است و موشك است و امثال اينها‪ ...‬ما مي گوييم كه ما مي خواهيم كه اينها تا آن حد بروند كه نتوانند يك‬
‫همچوكاري بكنند‪ .‬خوب بيايند عقال بنشينند اين كار را بكنند ما كه مخالف با آن نيستيم‪ ،‬لكن اگر نكنند‪،‬‬
‫خوب ما خودمان بايد بكنيم‪ ،‬ما با قوه قهريه بايد بكنيم‪ ....‬تكليف ما اين است كه تا هر جا كه جلوگيري از‬
‫اين امر‪ ،‬متوقف به اوست پيش برويم و كار خودمان را انجام بدهيم اين يك امر عقلي است‪ .‬يك امر عقاليي‬
‫است‪ .‬آنها كه االن هم در خاک ما هستند‪ ،‬االن هم در بلنديهاي ايران هستند‪ ،‬االن هم دارند ظلم و تعدي به‬
‫ايران مي كنند‪ ،‬ما دفاع نكنيم؟‪ ....‬اگر هم اشخاصي هستند‪ ،‬دولتهايي هستند كه مي خواهند اين كار را بدون‬
‫اينكه قوه قهريه در كار باشد انجام بدهند ما هم حاضريم‪ .‬ما هميشه صلح طلب هستيم‪ .‬لكن نه صلحي كه جاني‬
‫را سر جنايات خودش باقي بگذاريم‪ .‬همچو صلحي صلح نيست‪ .‬ما صلحي مي كنيم كه با قدرت و قوت‪ ،‬دفاع از‬
‫كشور خودمان‪ ،‬دفاع از اسالم بكنيم‪ ".‬ايشان بار ديگر در ‪ 3133/3/32‬شرايط ايران را براي صلح را به شرح‬
‫ذيل بيان مي كنند‪ " :‬ما االن هم صلح را مي خواهيم به شرط اينكه آدم متجاوز سر جايش بنشيند‪ ....‬حرف ما‬
‫اين است كه متجاوز بايد غرامت ما را بدهد و اشخاص با صالحيت بيايند و متجاوز را تشخيص داده و مجازات‬
‫كنند‪ .‬ما هرگز به مردم عراق تعدي نكرده ايم‪ .‬در حاليكه نيروهاي ما مي توانند بغداد و يا بصره را بزنند ولي‬
‫اين كار را نمي كنند‪ ....‬ما با ملت عراق برادر هستيم و خاک آنجا را مقدس مي دانيم‪ ....‬ما حاضريم صلح كنيم‬
‫‪57‬‬
‫ولي نمي شود متجاوز را مجازات نكرد و غرامت تجاوز را نگرفت‪ .‬اسالم هم چنين اجازه اي را نمي دهد‪" .‬‬
‫استفاده بیشتر از هواپیماهاي میگ ‪51‬‬
‫پس از عمليات رمضان‪ ،‬براي اولين بار پرواز هواپيماهاي بمب افكن ميگ ‪ 5173‬روسي در آسمان ايران مشاهده‬
‫گرديد و مشخص شد كه روسها تعداد بيشتري هواپيماهاي پيشرفته و جنگ افزارهاي جديدي به عراق واگذار‬

‫‪288‬‬
‫كرده اند‪ .‬با دريافت اين هواپيماها برد عملياتي و قدرت تخريب نيروي هوايي عراق افزايش قابل مالحظه اي‬
‫يافت‪ .‬عراق از اين هواپيماها براي نزديك شدن به آسمان و فضاي تهران و همچنين حمله به جزيره خارک در‬
‫خليج فارس استفاده مي كرد‪ .‬از جمله در روز ‪ 3‬شهريور ‪ 3133‬همزمان با برگزاري نماز جمعه در تهران‪ ،‬يك‬
‫فروند هواپيماي ميگ ‪ 73‬عراقي در آسمان تهران در ارتفاع باال ديده شد كه به هنگام فرار‪ ،‬ديوار صوتي را بر‬
‫فراز شهر تهران شكست و موجب نگراني گرديد‪ 54.‬در مقابله با هواپيماهاي ميگ ‪ ،73‬موشكهاي هاگ ايراني‬
‫كارايي چنداني نداشتند‪ ،‬زيرا برد آنها به سقف پرواز اين هواپيماها كه معموالً در ارتفاع ‪ 23‬هزار پايي پرواز‬
‫مي كردند نمي رسيد‪ .‬در چنين شرايطي فقط موشكهاي سام ‪ 7‬روسي و هواپيماهاي ‪ F-14‬مي توانستند عليه اين‬
‫هواپيماها اقدام نمايند‪ .‬در آن زمان ايران فاقد موشكهاي سام ‪ 7‬بود ولي با بكارگيري هواپيماهاي ‪، F-14‬‬
‫امنيت آسمان تهران را برقرار مي كرد‪ .‬شوروي پس از عمليات بيت المقدس و فتح خرمشهر‪ ،‬تعداد بيشتري‬
‫هواپيماي ميگ ‪ 73‬و تانكهاي ‪ T-72‬و موشكهاي زمين به زمين اسكادبي به عراق واگذار نمود و توان نظامي‬
‫عراق را به يكباره در هوا و زمين توسعه بخشيد‪ .‬با افزايش توانمنديهاي نيروي هوايي عراق‪ ،‬جنگنده هاي اين‬
‫كشور به چند ايستگاه رادار هوايي ايران در منطقه جنوب در تاريخ ‪ 3133/33/3‬حمله و آنها را از كار‬
‫انداختند‪ 53.‬چنين تاكتيكي باعث آسيب پذيري بيشتر ايران در مقابل تهاجمات هوايي ارتش عراق مي شد‪.‬‬
‫كنفرانس فاس‬
‫با ورود قواي ايران به خاک عراق تحولي اساسي‪ ،‬در اعطاي كمكهاي كشورهاي عربي به عراق رخ داد‪.‬پس از‬
‫حمله اسرائيل به لبنان‪ ،‬اجالس سران كشورهاي عربي در ‪ 33‬شهريور ‪ 3133‬باحضور ‪ 73‬پادشاه و رئيس جمهور‬
‫در شهر فاس عربستان برگزار شد‪ .‬در اين اجالس ايران براي اعراب خطر بزرگي جلوه داده شد و دو تصميم‬
‫اساسي يكي حمايتهاي علني تر و واگذاري كمك هاي بيشتر مالي به عراق و ديگري تالش براي به رسميت‬
‫شناختن اسرائيل اتخاذ گرديد‪ .‬اين در حالي بود كه حدود ‪ 1‬ماه از حمله ارتش اسرائيل به فلسطينيها در خاک‬
‫لبنان مي گذشت و مردم انتظار كمك دولتهاي اسالمي را از فلسطينيها و مردم لبنان داشتند‪ .‬درواقع كشورهاي‬
‫‪53‬‬
‫عربي حاضر شدند تا اسرائيل را تحمل كرده و از صدام حسين حمايتهاي سياسي‪ ،‬تبليغاتي و مالي انجام دهند‪.‬‬
‫سران عرب در اين كنفرانس‪،‬براي اسرائيل در خواست صلح كردند و از سازمان ملل خواستند تا امنيت اسرائيل‬
‫را حفظ كند‪.‬اين اقدام كشورهاي عربي از اشغال لبنان توسط اسرائيل هم بدتر بود‪ .‬بند هفتم قطعنامه كنفرانس‬
‫فاس مورد اعتراض امام خميني قرار گرفت‪ .‬ايشان در سخنراني مورخه ‪ 3133/3/75‬در اين باره فرمودند‪" :‬‬
‫وقتي كشورهاي اسالمي مي نشينند با هم و از شوراي امنيت مي خواهند كه بيايند و امنيت را در همه‬
‫كشورهاي منطقه‪ ،‬امنيت را در اينجاها تأمين بكند‪ ،‬اسرائيل از كشورهاي منطقه نيست؟ اگر هست‪ ،‬استثنا شد‬
‫در اين كنفرانس فاس يا استثنا نشد؟ خوب استثنا كه نشده‪ ،‬از كشورهاي منطقه هم كه هست‪ ....‬اين معنايش‬
‫اين است كه اگر يكي بخواهد به اين اسرائيل صدمه اي بزند‪ ....‬شوراي امنيت بايد به حكم همه اين آقاياني كه‬
‫در فاس جمع شدند بايد جلويش را بگيرد‪ .‬اين بيمه كردن اسرائيل است زايد بر شناسايي‪ ....‬آقايان بيمه كردن‬
‫اين كشوري را كه اعتنا به او نكرده و من يك كلمه مي خواهم بگويم كه اگر اسرائيل در تمام عمرش يك‬

‫‪289‬‬
‫بعضي ازكشورهاي عربي از اين‬ ‫راست گفته باشد همين است كه اين قرارداد ارزش نگاه كردن ندارد‪" .‬‬
‫زمان به بعد‪ ،‬عالوه بر كمكهاي فراوان مالي بالعوض‪ ،‬وام هاي سخاوتمندانه اي را نيز در جهت توسعه توان‬
‫جنگي عراق در اختيار آن كشور قرار دادند و عمالً خود را در حمايت از عراق وارد جنگ اعالم نشده با ايران‬
‫كردند‪.‬عالوه بر آن ‪ ،‬اين كشورها فشار بر ايران را نيز افزايش دادند ازجمله كويت تعدادي از دانشجويان‬
‫‪55‬‬
‫ايراني را از آن كشور اخراج نمود‪.‬‬
‫واجب كفایی بودن حضور در جبهه ها‬
‫با تداوم جنگ نياز به تداوم نيروهاي داوطلب در جبهه ها مشهود بود‪ .‬مردم و بسيجيان معموالً با فتواي امام‬
‫خميني در جنگ حاضر مي شدند‪ .‬بنابراين ايشان در ‪ 3133/3/32‬طي سخناني خطاب به وزير كشور و‬
‫استانداران سراسر كشور فرمودند‪ " :‬ما االن هم در حال جنگ هستيم‪ ،‬جنگ ما تمام نشده است‪ ....‬همه مردم‬
‫موظفند در دفاع از اين جمهوري اسالمي‪ .‬امروز كه در سر حدات ما جنگ است و آنها مي گويند ما خارج‬
‫شديم از كشور اسالمي بكلي و گاهي از باب نفهمي‪ ،‬اقرار مي كنند كه نه‪ ،‬ما وارد هستيم در آنجا‪ ،‬بطور كنايه‬
‫اقرار مي كنند‪ ،‬ما االن در آنجا به دفاع مشغوليم‪ ....‬و مادامي كه در آنجا احتياج است بر افراد‪ ،‬تمام افراد‪ ،‬تمام‪،‬‬
‫بي استثناء‪ ،‬آنهايي كه مي توانند‪ ،‬قدرت دارند‪ ،‬براي آنها الزم است كه احتياج سرحدات را از حيث افراد و از‬
‫حيث چيزهايي كه احتياج دارد آنجا‪ ،‬بر او تأمين كنند‪ .‬البته يك واجب عيني نيست‪ ،‬يك واجب كفايي است‪.‬‬
‫مادامي كه احتياج هست بر همه واجب است‪ .‬اگر يك دسته اي رفتند و كار را انجام دادند‪ ،‬يعني‪ ،‬محتاج ديگر‬
‫نبودند‪ ،‬از ديگران ساقط است ولي مادامي كه احتياج است به تمام افراد عيناً واجب است‪ .‬لكن يك دسته اي‬
‫اگر كار را انجام دادند‪ ،‬از ديگران ساقط مي شود‪ .‬امروز هم باز احتياج هست‪ .‬باز كشور ما محتاج به افراد‬
‫جانباز‪ ،‬افراد سلحشور‪ ،‬افراد فداكار براي اسالم است‪ .‬و ما االن در همان مرزي كه هستيم و در همان مقداري‬
‫كه وارد در خاک عراق شده ايم براي دفاع از اسالم و دفاع از مملكت اسالمي‪ ،‬بايد ما اين كار را به اتمام‬
‫بار ديگر امام خميني در ‪ 3133/3/1‬بر حضور مردم در جبهه هاي جنگ بدين شرح تأكيد مي‬ ‫‪51‬‬
‫برسانيم‪" .‬‬
‫كنند‪ " :‬االن جبهه ها احتياج به افراد دارد‪ .‬در جبهه ها بايد افراد بروند‪ .‬اين يك واجب شرعي الهي است‪،‬‬
‫منتهي واجب كفايي‪ .‬به همه واجب است‪ ،‬مگر اينكه به اندازه كفايت حاصل شده باشد‪ .‬هر كه مي تواند‪،‬‬
‫قدرت دارد‪ ،‬بر او واجب است و اگر به اندازه كفايت بطوريكه سران نظامي از سران پاسداران و سران ارتش و‬
‫اينها گفتند ديگر احتياج نيست‪ ،‬آنوقت از همه ساقط مي شود‪ ....‬تا هر جايي كه بايد دفاع كرد‪ ،‬پيشروي بايد‬
‫كرد و اين بسته به همت جوانهاي برومند متعهد جنداهلل است كه نقيصه ها را پر كنند و بروند و انشاءاهلل‬
‫بزودي كار را تمام كنند تا بعد برويم دنبال آن دشمن بزرگتر‪ ،‬خبيث تر‪ .‬اگر از صدام كسي هم خبيث تر‬
‫پس از عمليات رمضان ‪ ،‬توجيه بيشتري براي جذب نيروها به جبهه‬ ‫‪13‬‬
‫باشد‪ ،‬آن بگين و امثال اينها است‪" .‬‬
‫هاي جنگ وجود داشت و انگيزه هاي مذهبي از عوامل مهم بسيج نيروها به شمار مي رفت‪.‬‬
‫عملیات مسلم ابن عقیل‬
‫در اواخر تابستان سال ‪ ،3133‬برنامه ريزي و انجام عمليات مسلم ابن عقيل به منظور فائق آمدن بر ناكامي هاي‬

‫‪291‬‬
‫عمليات رمضان و طرح ريزي يك عمليات محدود موفق‪ ،‬در دستور كار رزمندگان اسالم قرار گرفت‪ .‬عمليات‬
‫محدودي كه هدف آن آزادسازي ارتفاعات مرزي كهنه ريگ و تصرف چند ارتفاع مرزي از جمله ارتفاعات‬
‫غرب سومار و مشرف به شهر مندلي عراق بود ‪ .‬اين عمليات در ‪ 2‬دقيقه صبح روز ‪ 1‬مهر ماه سال ‪ 3133‬حدود‬
‫دو ماه پس از پايان عمليات رمضان با رمز يا ابوالفضل العباس(ع) انجام شد‪ .‬همزماني انجام اين عمليات با ايام‬
‫شهادت مسلم بن عقيل در ماه ذي الحجه موجب شد تا از اسم طاليه دار شهداي كربال براي نامگذاري اين‬
‫عمليات استفاده شود‪ .‬اين منطقه از سوي سپاه دوم ارتش عراق‪ ،‬پدافند مي شد‪ .‬ارتش عراق تا حدودي از برنامه‬
‫ايران براي انجام عمليات در اين منطقه‪ ،‬اطالع يافته بود‪ 13.‬در اين عمليات‪ 3 ،‬ارتفاع غرب سومار از ‪ 713‬متر تا‬
‫‪ 437‬متر تصرف شد ونيروهاي ايران برارتفاعات شهر مندلي عراق مسلط شدند‪ .‬تنها قله سان وابا در اختيار‬
‫نيروهاي ارتش عراق باقي ماند‪ .‬در جلوي مواضع خط مقدم يگانهاي ارتش عراق در اين جبهه‪ 3 ،‬رده ميدان مين‬
‫و تله هاي انفجاري وجود داشت ‪.‬در اين عمليات حدود ‪ 333‬كيلومتر مربع از خاک ايران و نيز پاسگاههاي‬
‫مرزي سلمان كشته‪ ،‬سان وابا‪ ،‬قلعه جوق‪ ،‬سومار‪ ،‬ميان تنگ و كاني شيخ‪ ،‬آزاد شدند‪ .‬همچنين حدود ‪ 4333‬نفر‬
‫از نظاميان دشمن كشته و زخمي گرديدند‪ 21 .‬دستگاه تانك و نفربر منهدم گرديده و ‪ 723‬نفر از قواي بعثي‬
‫اسير شدند‪ 73 .‬دستگاه خودرو‪ 1 ،‬دستگاه لودر و ‪ 1‬واحد كاتيوشاي ارتش بعثي منهدم شد‪ .‬ارتش عراق عالوه‬
‫بر پاتكهاي زميني با جنگنده هاي خود نيز به مواضع رزمندگان اسالم حمله مي كرد كه مهمترين آن حمله‬
‫هواپيماهاي عراقي به نيروهاي پشت جبهه در ‪ 3133/2/37‬بود كه بر اثر آن ‪ 32‬نفر شهيد و ‪ 373‬نفر نيز‬
‫مجروح شدند‪ 17.‬با فعاليتهاي سامانه هاي پدافند هوايي در جريان عمليات‪ ،‬در مجموع ‪ 2‬هواپيماي ارتش عراق‬
‫‪11‬‬
‫نيز سرنگون گرديد‪ .‬در اين عمليات حدود ‪ 333‬نفر از رزمندگان اسالم شهيد و ‪ 7333‬نفر نيز مجروح شدند‪.‬‬
‫در مجموع عمليات مسلم ابن عقيل‪ ،‬پس از ناكامي در عمليات رمضان‪ ،‬اقدام موفقي ارزيابي مي شود‪.‬اين‬
‫عمليات نشان داد كه پيروزي هاي ايران در جبهه هاي جنگ مي تواند بار ديگر تكرار شود ‪.‬اين عمليات را مي‬
‫توان" ضربه اي محدود " تلقي كرد كه در نزديكترين نقطه به بغداد و در ‪ 333‬كيلومتري آن صورت پذيرفت‪.‬‬
‫انفجار در تهران‬
‫عوامل رژيم عراق به تالفي انجام عمليات مسلم بن عقيل‪ ،‬در ساعت ‪ 5:13‬جمعه شب ‪ 1‬مهر يك كاميون حامل‬
‫‪ 333‬كيلو مواد منفجره را در مقابل يك مسافرخانه ‪ 3‬طبقه در ميدان امام خميني در ابتداي خيابان ناصر خسرو‬
‫تهران منفجر نمودند كه بر اثر آن‪ ،‬صدها نفر مجروح و ده ها نفر نيز كشته شدند‪ .‬ساختمان اداره مخابرات نيز‬
‫‪14‬‬
‫در آن حوالي آسيب جدي ديد و برق هم در آن ناحيه قطع شد‪ .‬در مجموع خرابي هاي زيادي به بار آمد‪.‬‬
‫بالفاصله امام خميني طي پيامي در اين رابطه فرمودند‪" :‬ملت عزيز ما مي بينند كه هر وقت پيروزي نصيبشان‬
‫مي شود و رزمندگان دلير و مجاهدان ايران‪ ،‬دشمن اسالم و ملت ها را شكست داده به عقب مي رانند به انگيزه‬
‫انتقام از آنان‪ ،‬يك عده مظلوم را به خاک وخون مي كشند و عقده هاي خود را مي گشايند و به گمان باطل‬
‫خود مي خواهند تزلزل و سستي در رزمندگان شجاع بوجود آورند‪ .‬اينان قدرت اسالم و ايمان را نشناخته و با‬
‫انگيزه هاي حيواني و غربي خود‪ ،‬ملت اسالم را مي سنجند‪ ....‬اينجانب پيروزي بزرگ سلحشوران ايران را به‬

‫‪291‬‬
‫اسالم و ولي اهلل االعظم ارواحنا له الفدا و ملت شريف ايران تبريك و اين فاجعه دردناک را به همگان بويژه به‬
‫رژيم عراق تالش داشت تا عالوه بر‬ ‫‪13‬‬
‫بازماندگان و مادران و پدران اين مظلومان تسليت عرض مي كنم‪".‬‬
‫ظرفيت منافقين در انجام عمليات تروريستي ‪ ،‬خود نيز بطور مستقيم عمليات هايي را در داخل ايران سازمان‬
‫دهد و انفجاراتي هدفمند را انجام دهد و نا امني اجتماعي ايجاد كند‪.‬‬
‫اقدامات منافقین‬
‫با انجام عمليات مسلم بن عقيل‪ ،‬عوامل نفوذي منافقين در نيروي هوايي در همكاري با عراق‪ ،‬در روز دوشنبه‬
‫‪ 37‬مهر ‪ 3133‬يك فروند هواپيماي ‪ C-130‬ارتش را ربوده و به يكي از كشورهاي جنوب خليج فارس‬
‫‪13‬‬
‫همچنين پس از پايان عمليات مسلم بن عقيل‪ ،‬منافقين همچنان به ترورهاي خود ادامه داده و در روز‬ ‫بردند‪.‬‬
‫جمعه ‪ 71‬مهر ‪ 3133‬آيت اهلل عطاءاهلل اشرفي اصفهاني امام جمعه كرمانشاه را در محل نماز جمعه اين شهر با‬
‫نارنجك به شهادت رساندند‪ .‬اين فاجعه در حالي اتفاق افتاد كه امام خميني از ايشان در حضور ائمه جمعه‬
‫سراسر كشور در روز قبل از ترور بخاطر حضور در جبهه هاي جنگ تجليل كرده بودند‪ .‬امام خميني در اين‬
‫باره مي فرمايند‪ " :‬او در جبهه دفاع از حق‪ ،‬از جمله اشخاصي بود كه مايع دلگرمي جوانان مجاهد بود و از‬
‫مصداق بارز رجاالً صَدَقوا ما عاهَدوا اهلل عليه بود و رفتن او ثلمه بر اسالم وارد كرد و جامعه روحانيت را‬
‫سوگوار نمود‪ ".‬تالش منافقين بر اين بود تا با قتل ائمه جمعه با نفوذ‪،‬امكان بسيج مردمي را از ايران بگيرند‪.‬‬
‫دیدگاه امام خمینی درباره صلح‬
‫پس از عمليات مسلم بن عقيل امام خميني طي سخناني در جمع دانشجويان دانشكده افسري در حسينيه جماران‬
‫در ‪ 3133/2/33‬در ارتباط با مسئله صلح مي فرمايند‪" :‬ما صلح را قبول داريم‪ ،‬ما صلح را استقبال مي كنيم‪ ،‬لكن‬
‫يك صلح شرافتمندانه اسالمي‪ ،‬صلحي كه بايد بفهمند كه متجاوز چه كرده است‪ ،‬صلحي كه بايد خسارات اين‬
‫كشور جبران بشود‪ ،‬نه صلحي كه از آن طرف بگويد صلح‪ ،‬از آن طرف بفرستد و توپها را ببندد به مردم بي‬
‫ايشان همچنين در پاسخ به پيام تبريك رئيس جمهور گينه كه به مناسبت عيد قربان ارسال‬ ‫گناه بيچاره‪".‬‬
‫شده بود مرقوم فرمودند‪" :‬ما بارها اعالم كرده ايم كه خواهان پايان جنگ و طالب صلحي هستيم كه متجاوز را‬
‫تنبيه و خسارات جنگ را بپردازند و اين همه انسان بي گناه را كه از خانه و زندگي خود آواره كرده اند به‬
‫شهر و ديار خود بازگردانند‪ ".‬پس از انجام عمليات مسلم بن عقيل و در هفته دوم مهرماه ‪ ،3133‬بحث آتش‬
‫بس و صلح در محافل بين المللي داغ بود‪ .‬وزير خارجه ايران هم قرار بود در اجالس سازمان ملل شركت نمايد‬
‫و شرايط ايران براي صلح را بيان نمايد‪ .‬اين موضوع در جلسه مشورتي سران قوا مورد بحث قرار گرفت‪ 333.‬در‬
‫آن ايام در تبليغات كشورهاي غربي و عربي‪ ،‬ايران بعنوان كشوري جنگ طلب و افراطي معرفي مي شد‪ .‬اين‬
‫نوع تبليغات‪ ،‬كمك هاي اين كشورها به عراق در جنگ را توجيه مي كرد‪ .‬امام خميني پس از گذشت چند‬
‫روز از عمليات مسلم بن عقيل در تاريخ شنبه اول آبان ماه ‪ 3133‬به مسئولين كشور اعالم كردند كه" با صدام‬
‫صلح نمي كنيم" ولي با شرايطي " آتش بس" و " متاركه جنگ " را مي پذيريم‪ .‬در اين ايام قرار بود آقاي‬
‫احمد سكوتوره رئيس هيئت ميانجي سازمان كنفرانس اسالمي به تهران سفر كند ولي به جاي او‪ ،‬وزراي خارجه‬

‫‪292‬‬
‫چند كشور واسطه آمده و براي ايران پيام آوردند‪ .‬البته آنها پيشنهاد جديدي نداشتند و ايران هم جواب رد داد‪.‬‬
‫در اين حال برخي از نمايندگان مجلس معتقد بودند كه تا سقوط صدام و ايجاد حكومت اسالمي در عراق بايد‬
‫‪333‬‬
‫جنگ را ادامه دهيم و با صلح مخالف بودند‪.‬‬
‫تداوم واكنش عراق به عملیات مسلم بن عقیل‬
‫ارتش عراق عالوه بر بمباران ها و پاتك هاي خود در جبهه نبرد‪ ،‬با موشك جزيره خارک را در ‪3133/2/77‬‬
‫مورد حمله قرار داد و به سه منبع نفت آسيب رساند‪ .‬البته با اقدامات انجام شده‪ ،‬آتش سوزي ها مهار و خاموش‬
‫گرديد و صدور نفت از اين جزيره ادامه يافت‪ .‬همچنين در اين ايام‪ ،‬حمالت هوايي عراق به شهرها و مناطق‬
‫مسكوني ادامه يافت و در ‪ 4‬آبان ‪ 3133‬شهرهاي دزفول و ايالم نيز بمباران گرديد‪ .‬بر اثر حمله جنگنده هاي‬
‫عراقي حدود ‪ 333‬خانه در اين دو شهر تخريب گرديد و ‪ 73‬نفر از مردم و ساكنين آنها‪ ،‬شهيد و حدود ‪333‬‬
‫‪337‬‬
‫نفر از غير نظاميان نيز مجروح شدند‪.‬‬
‫صدور قطعنامه ‪155‬‬
‫پس از انجام دو عمليات رمضان و مسلم بن عقيل‪ ،‬نماينده عراق طي نامه اي در تاريخ اول اكتبر ‪ 3157‬از رئيس‬
‫شوراي امنيت سازمان ملل درخواست تشكيل جلسه اين شورا را نمود‪ .‬پيرو اين درخواست جلسه شوراي امنيت‬
‫در تاريخ ‪ 3133/2/37‬تشكيل گرديد و در آن سعدون حمادي وزير امور خارجه عراق حضور يافت‪ .‬وزير‬
‫امورخارجه كشور مغرب به نمايندگي از گروه كشورهاي عرب و در حمايت از عراق در اين جلسه سخنراني‬
‫نمود‪ .‬در نهايت سومين قطعنامه شوراي امنيت در ‪ 4‬اكتبر ‪ 3157‬با شماره ‪ 377‬صادر و به اتفاق آرا به تصويب‬
‫رسيد‪ .‬در اين قطعنامه نيز از عنوان " وضعيت ميان ايران و عراق " به جاي " جنگ " استفاده شده بود و با‬
‫ابراز تأسف از ادامه و گسترش مناقشه بين دو كشور كه منجر به خسارات سنگين انساني و زيان قابل مالحظه‬
‫مادي شده‪ ،‬شورا خواستار آتش بس فوري و پايان دادن به همه عمليات نظامي و بازگشت به مرزهاي شناخته‬
‫شده بين المللي شد و از اينكه عراق قطعنامه ‪ 334‬را پذيرفته بود استقبال كرد‪ .‬همچنين در اين قطعنامه بر‬
‫ضرورت اجراي بدون تأخير تصميمش در مورد اعزام ناظران ملل متحد براي بررسي‪ ،‬تأييد و نظارت بر آتش‬
‫بس و عقب كشيدن نيروها‪ ،‬تأكيد نمود‪ .‬همچنين از همه دولت هاي ديگر خواست تا از همه اقداماتي كه مي‬
‫تواند به ادامه اختالف كمك كند خودداري نموده و تسهيل اجراي قطعنامه حاضر را تأييد نمود‪ .‬از دبير كل‬
‫سازمان ملل نيز خواست كه ظرف ‪ 27‬ساعت در مورد اجراي قطعنامه حاضر به شوراي امنيت گزارش دهد‪ .‬اين‬
‫قطعنامه به فاصله كمتر از ‪ 1‬ماه از صدور قطعنامه ‪ 334‬به تصويب رسيد‪ 331.‬در اين قطعنامه همچون قطعنامه هاي‬
‫پيشين به خواسته هاي ايران توجهي نشده بود و درباره آغازگر جنگ و چگونگي تأمين خسارت هاي ناشي از‬
‫حمله عراق به ايران‪ ،‬مطلبي مطرح نگرديده بود‪ .‬جمهوري اسالمي ايران اين قطعنامه را جانبدارانه ارزيابي كرد و‬
‫آن را رد نمود‪ .‬از اين تاريخ رژيم عراق عالوه بر حمله به مناطق مسكوني در شهرهاي و روستاهاي اطراف‬
‫مرز‪ ،‬برد حمالت موشكي و بمباران هاي هوايي خود را به شهرهاي دورتر نيز توسعه داد‪.‬‬

‫‪293‬‬
 ‫عملیات محرم‬
‫با نا اميدي ايران از ختم جنگ از طريق فعاليت هاي سياس و از طريق مجامع بين المللي ‪،‬همچنان انجام عمليات‬
‫نظامي به عنوان مهمترين راهكار ايران براي تسليم نمودن عراق تلقي مي گرديد‪ .‬بر اين اساس عمليات محرم‬
‫طرحريزي گرديد‪ .‬عمليات محرم يكي از سلسله عمليات هاي كربال با اسم كربالي ‪ 3‬است‪ .‬اين عمليات در‬
‫منطقه موسيان و در جنوب دهلران تا فكه در تاريخ ‪ 3133/5/33‬و در ساعت ‪ 77:35‬با رمز الحول و ال قوه اال‬
‫(ع)‬
‫آغاز شد‪ .‬هدف اين عمليات آزادسازي ارتفاعات وكوههاي مرزي حمرين در جنوب‬ ‫باهلل يا زينب كبري‬
‫دهلران و در منطقه بين فكه تا دهلران بود‪ .‬عمليات محرم‪ ،‬يكي از عملياتهاي برون مرزي ايران مي باشد‪.‬‬
‫محدوده منطقه عملياتي محرم در غرب عين خوش و از شرق به رودخانه دويرج و از غرب به ارتفاعات مرزي‬
‫حمرين محدود بود‪ .‬در واقع اين عمليات ادامه عمليات فتح مبين بود كه مي توانست اهداف آن را تكميل‬
‫نمايد‪ .‬شهرهاي عماره و علي غربي عراق و رودخانه دجله در غرب اين منطقه واقع شده اند‪ .‬مهم ترين هدف‬
‫براي ايران‪ ،‬كرانه شرقي رودخانه دجله‪ ،‬بين شهرهاي عماره و علي غربي بود‪ .‬حفظ اين دو شهر براي دولت‬
‫عراق نيز مهم بود‪ .‬شهر علي غربي در مقابل محور دهلران‪ -‬چيالت و تا مرز دو كشور حدود ‪ 13‬كيلومتر فاصله‬
‫دارد‪ .‬شهر عماره هم در ‪ 33‬كيلومتري مرز و مقابل محور عين خوش قرار دارد‪ .‬طول خط مرز از فكه تا‬
‫رودخانه ميمه حدود ‪ 13‬كيلومتر و از رودخانه ميمه تا رودخانه چنگوله حدود ‪ 333‬كيلومتر است‪ .‬دويرج يك‬
‫رودخانه دايمي است و عمق آن يك متر و در بعضي نقاط ‪ 33‬سانتيمتر است به طوري كه افراد پياده مي توانند‬
‫از آن عبور كنند‪ .‬دويرج تا مرز بين ‪ 4‬تا ‪ 37‬كيلومتر فاصله دارد‪ .‬عمق متوسط ارتفاعات حمرين در منطقه‬
‫عملياتي محرم ‪ 33‬تا ‪ 73‬كيلومتر است و ‪ 433‬متر ارتفاع دارد‪ .‬رودخانه طيب در حدود ‪ 13‬كيلومتري مرز در‬
‫داخل خاک عراق در جريان است و طول آن ‪ 13‬كيلومتر مي باشد‪ .‬ظرفيت آب رودخانه چيخواب در هنگام‬
‫بارندگي‪ ،‬به ده برابر افزايش مي يابد‪.‬‬
‫معابر وصولي منطقه عبارت بودند از‪:‬‬
‫‪ -3‬محور كم عرض مسير رودخانه ميمه‪ -‬طيب‬
‫‪ -7‬محور عريض چم سري‪ -‬ربوط به طرف بند بازرگان عراق‬
‫‪ -1‬محور چم هندي به طرف چهل فوقي و پل رميله كه نزديكترين محور به طرف شهر عماره است‪.‬‬
‫‪ -4‬محور سميده به طرف پل رميله و شهر عماره كه در مسير آن يك منطقه باتالقي قرار گرفته است‪.‬‬
‫‪ -3‬محور كم عرض چيالت كه كوتاه ترين مسافت تا شهر علي غربي و سهل الوصول ترين محور براي‬
‫دستيابي به هدفي مهم است‪.‬‬
‫استعداد ارتش بعثی و قواي خودي‬
‫سپاه چهارم ارتش عراق با دو لشكر ‪ 3‬زرهي و ‪ 3‬مكانيزه و ‪ 32‬تيپ مستقل يعني حدود ‪ 71‬تيپ رزمي زرهي‪،‬‬
‫مكانيزه و پياده مسئوليت منطقه مهران تا تنگه چزابه را برعهده داشت‪ .‬لشكرهاي ‪ 33‬زرهي و ‪ 3‬مكانيزه در‬
‫منطقه غرب رودخانه دويرج در منطقه عملياتي محرم استقرار داشتند‪ .‬لشكر ‪ 3‬مكانيزه از حوالي فكه تا غرب‬

‫‪294‬‬
‫بستان و لشكر ‪ 33‬زرهي از شمال فكه تا معبر چيالت مستقر شده بودند‪ .‬نيروهاي عراقي در ارتفاعات حمرين و‬
‫تا ‪ 73‬كيلومتري شرق و شمال ارتفاعات حمرين مستقر بودند‪ .‬بنابراين استعداد ارتش عراق را مي توان شامل‬
‫لشكرهاي ‪ 3‬مكانيزه و ‪ 33‬زرهي و ‪ 2‬تيپ پياده و يا ‪ 33‬گردان تانك‪ 3 ،‬گردان سوار زرهي و ‪ 2‬گردان‬
‫مكانيزه و ‪ 73‬گردان پياده دانست‪.‬تركيب نيروهاي به كار رفته در اين عمليات متشكل از‪ :‬تيپ ‪ 3‬لشكر ‪،73‬‬
‫تيپ ‪ 54‬خرم آباد‪ ،‬يك گردان از تيپ ‪ 35‬ذوالفقار و تيپ هاي ‪ 5‬نجف با ‪ 35‬گردان‪ 73 ،‬كربال با ‪ 37‬گردان‪،‬‬
‫‪ 32‬علي ابن ابي طالب با ‪ 33‬گردان‪ 34 ،‬امام حسين با ‪ 34‬گردان‪ 44 ،‬قمر بني هاشم با ‪ 4‬گردان‪ 13 ،‬امام سجاد‬
‫با ‪ 2‬گردان و لشكر ‪ 13‬زرهي از سپاه پاسداران انقالب اسالمي و همچنين ‪ 5‬گردان توپخانه از ارتش و سپاه‬
‫بود‪ .‬در اين عمليات‪ ،‬ايران ‪ 33‬گردان پياده شامل ‪ 37‬گردان از سپاه‪ 5 ،‬گردان از ارتش و ژاندارمري بكار‬
‫گرفت در حالي كه استعداد ارتش عراق ‪ 73‬گردان برآورد مي شد‪ .‬قواي ايران در اين عمليات ‪ 3‬گردان تانك‬
‫در برابر ‪ 33‬گردان تانك عراق و ‪ 1‬گردان مكانيزه در برابر ‪ 2‬گردان مكانيزه ارتش بعثي در اختيار داشتند‪ .‬از‬
‫‪ 73‬مهرماه ‪ 3133‬كار جابجايي يگان ها براي انجام عمليات آغاز شد‪ 73 .‬مهرماه برابر با اول ماه محرم بود و بر‬
‫همين اساس اسم عمليات به نام محرم خوانده شد‪ .‬نيروي هوايي قرار بود روزي ‪ 33‬پرواز تاكتيكي و ‪ 3‬پرواز‬
‫پوشش هوايي انجام دهد‪ .‬هوانيروز هم با ‪ 33‬بالگرد كبري و ‪ 33‬بالگرد ‪ 734‬و ‪ 4‬شنوک در عمليات شركت‬
‫داشت‪ 333 .‬دستگاه مهندسي نيز براي انجام عمليات پيش بيني شده بود‪ .‬يگان هاي شركت كننده در عمليات‪،‬‬
‫تا اول آبان ماه در منطقه عين خوش مستقر گرديدند‪ .‬قرارگاه عملياتي قائم با فرماندهي مشترک حسين خرازي‬
‫و سرهنگ منوچهر دژكام فعال شد‪ .‬اين قرارگاه با ‪ 3‬قرارگاه جزء شامل ‪ 4‬قرارگاه در خط و دو قرارگاه در‬
‫احتياط فعاليت مي كرد‪.‬‬
‫طرح عملیات و محورهاي تهاجم‬
‫در طرح عمليات محرم‪ ،‬انجام حمله در محورهاي ذيل در نظر گرفته شده بود‪.‬‬
‫محور اول‪ :‬انجام تك از جنوب دهلران و از كرانه شرقي رودخانه ميمه و تصرف ارتفاعات مرزي در اطراف‬
‫معبر بيات و تأمين خط مرزي با كمك تيپ ‪ 5‬نجف اشرف با ‪ 33‬گردان عملياتي‪ ،‬پيش بيني شده بود‪ .‬در‬
‫مرحله اول عمليات محرم‪ ،‬آخرين حد پيشروي يگان ها در امتداد ارتفاعات جنوب غربي موسيان در حدود ‪3‬‬
‫كيلومتري داخل خاک عراق در مقابل معبر ربوط تعيين شده بود‪ .‬محور اصلي عمليات عبارت از‪ :‬غرب رودخانه‬
‫دويرج تا پاسگاه هاي زبيدات‪ ،‬ابوغريب و شرهاني بود‪.‬‬
‫محور دوم‪ :‬اجراي تك از غرب رودخانه دويرج و حوالي موسيان به سمت جنوب و تصرف ارتفاعات سركوب‬
‫جنوب خط مرزي با استفاده از تيپ ‪ 73‬كربال با ‪ 5‬گردان رزمي‪ ،‬پيش بيني شده بود‪.‬‬
‫محور سوم‪ :‬انجام تك به ارتفاعات مرزي حمرين با عبور از رودخانه دويرج با كمك تيپ ‪ 32‬علي ابن ابي‬
‫طالب با ‪ 5‬گردان رزمي و نيز تيپ ‪ 3‬لشكر ‪ 73‬حمزه با ‪ 1‬گردان رزمي‪ ،‬پيش بيني گرديده بود‪.‬‬
‫اين دو يگان در قسمت مياني منطقه عمليات محرم بين نهر عنبر و چم سري وارد عمل شدند‪ .‬منطقه عملياتي‬
‫اين دو يگان از نهر عنبر به طرف غرب براي تصرف ارتفاعات شمالي پاسگاه شرهاني و از آبادي ركاس در‬

‫‪295‬‬
 ‫شرق دويرج به طرف غرب پاسگاه شرهاني و محور جنوبي از چم سري به طرف پاسگاه شرهاني قرار داشت‪.‬‬
‫محور چهارم‪ :‬عقب راندن نيروهاي دشمن از ارتفاعات اشغالي در شرق نوار مرزي و تأمين خط مرزي با عبور‬
‫از رودخانه دويرج بين چم سري در شمال و چم هندي در جنوب با تيپ ‪ 34‬امام حسين با ‪ 33‬گردان و تيپ ‪54‬‬
‫خرم آباد با ‪ 4‬گردان طرح ريزي شده بود‪ .‬قرارگاه قائم ‪ :3‬تيپ ‪ 44‬قمر بني هاشم با سه گردان و يك گردان‬
‫از تيپ ‪ 35‬ذوالفقار به عنوان نيروهاي احتياط در منطقه دهلران در شمال غربي در نظر گرفته شده بودند‪.‬‬
‫قرارگاه قائم ‪ :3‬تيپ ‪ 13‬امام سجاد با ‪ 3‬گردان نيز به عنوان نيروي احتياط در منطقه عين خوش در جنوب‬
‫شرقي‪ ،‬پيش بيني شده بود‪ .‬توپخانه پيش بيني شده براي عمليات نيز عبارت از‪ :‬يك گردان ‪ 313‬ميلي متري‪،‬‬
‫يك گردان كاتيوشا ‪،‬يك گردان ‪333‬م م و يك گردان ‪731‬م م از ارتش‪ ،‬و دو آتشبار‪ 313‬م م ‪،‬يك آتشبار‬
‫‪377‬م م ‪،‬يك آتشبار ‪333‬م م و يك آتشبار ‪ 337‬م م از سپاه بود‪.‬‬
‫شرح و نتایج عملیات‬
‫در شب اول عمليات چند ارتفاع مهم و چند چاه نفت از اشغال ارتش عراق آزاد و رزمندگان اسالم بر شهرک‬
‫طيب و جاده تداركاتي عراق‪ ،‬مشرف شدند‪ .‬اين عمليات در چهار محور موفق و در يك محور ناكام ماند‪ .‬در‬
‫‪334‬‬
‫در ساعت ‪ 31‬تا ‪ 33‬روز يازدهم آبان يعني اولين روز عمليات‪،‬‬ ‫روز اول عمليات ‪ 333‬اسير تخليه گرديد‪.‬‬
‫باران زيادي باريد و موجب طغيان رودخانه دويرج گرديد‪ .‬در اثر بارندگي بعضي از پل هاي رودخانه خراب و‬
‫تعدادي از رزمندگان در رودخانة دويرج غرق شدند‪ .‬درگيريها در منطقه عملياتي محرم تا اوايل آذر ماه ‪3133‬‬
‫بصورت پراكنده و متناوب ادامه يافت‪ .‬حتي در تاريخ اول آذر ‪ 3133‬عراق از نوعي گاز شيميائي استفاده كرد‬
‫‪333‬‬
‫كه موجب عقب نشيني اندكي از سوي نيروهاي خودي گرديد‪ .‬ولي تأثير چنداني در نتيجه عمليات نداشت‪.‬‬
‫در عمليات محرم جاده عين خوش ـ دهلران به طول ‪ 333‬كيلومتر از زير ديد و تير دشمن خارج شد‪ .‬شهرهاي‬
‫موسيان و دهلران و پادگان عين خوش از زير آتش توپخانه دشمن خارج شد و سلسله جبال حمرين آزاد‬
‫گرديد‪ .‬منابع نف تي موسيان‪ ،‬بيات و حوضچه هاي نفتي زبيدات و تلمبه خانه و حدود ‪ 23‬حلقه چاه نفتي نيز آزاد‬
‫و قسمتي از مرز به طول ‪ 33‬كيلومتر تأمين گرديد‪ .‬در اين عمليات حدود ‪ 333‬كيلومتر مربع از خاک كشور‬
‫آزاد و حدود ‪ 133‬كيلومتر مربع از خاک عراق در نوار مرزي به تصرف قواي ايراني در آمد‪ .‬دراين عمليات‬
‫‪ 1433‬نفر از نظاميان دشمن اسير و ‪ 2‬هزار نفر آنها كشته و زخمي گرديدند‪ .‬همچنين ‪ 333‬دستگاه تانك و‬
‫نفربر‪ 733 ،‬خودرو و ‪ 33‬قبضه تفنگ ‪ 333‬ميلي متري و چندين دستگاه موشك انداز ماليوتكا و تعدادي ضد‬
‫هوايي و خمپاره انداز به غنيمت گرفته شد‪ .‬حدود ‪ 313‬نفر از رزمندگان اسالم شهيد و تعداد بيشتري زخمي‬
‫‪333‬‬
‫اين عمليات موجب شد تا سپاه به گسترش كمي يگان هاي خود بپردازد و عالوه بر لشكر به‬ ‫گرديدند‪.‬‬
‫تشكيل سپاه ها و قوا بپردازد‪ .‬در بين برخي هم اين احساس بوجود آمده بود كه امكان ايجاد حكومت انقالبي‬
‫اسالمي عراق آزاد در شهرهاي عماره و حلفائيه در نزديكي اين منطقه عملياتي با توسعه مناطق آزاد شده وجود‬
‫‪332‬‬
‫پيروزي در اين عمليات موجب نگراني برخي از كشورهاي عربي از جمله اعضاي شوراي همكاري‬ ‫دارد‪.‬‬
‫خليج فارس گرديد‪.‬‬

‫‪296‬‬
 ‫فتح بزرگ محرم‬
‫عمليات محرم به عمده اهداف خود رسيد و پيروزي مهمي را در جبهه ها رقم زد‪ .‬پس از موفقيت رزمندگان‬
‫اسالم درعمليات مسلم بن عقيل‪ ،‬اين عمليات توانست اميد به پيروزي را در بين مسئولين كشور افزايش دهد‪ .‬بر‬
‫همين اساس‪ ،‬امام خميني اين عمليات را " فتح بزرگ محرم" نام نهادند‪ 335.‬با پايان يافتن عمليات محرم فرمانده‬
‫كل سپاه در ‪ 3133/5/37‬در حسينيه جماران به حضور امام خميني رسيد و گزارش فداكاري هاي رزمندگان‬
‫اسالم در اين عمليات را به اطالع ايشان رساند‪ .‬امام خميني در اين ديدار فرمودند‪" :‬سالم مرا به همه رزمندگان‬
‫اسالم برسانيد و بگوييد كه آنها قوي باشند‪ ،‬قويدل باشند و نفس هاي آخر اين متجاوزان را بگيرند و با قدرت‬
‫پس از عمليات محرم‪ ،‬امام خميني در فتوايي اعالم نمودند‪ " :‬در‬ ‫عمل كنند كه خداوند پشتيبان شما است‪".‬‬
‫حال حاضر تمام افرادي كه قدرت دارند به جبهه بروند‪ ،‬بايد به مقامات مسئول مراجعه كنند و چنانچه تشخيص‬
‫دادند كه جبهه به آنها نياز دارد‪ ،‬واجب است به جبهه بروند و بر هر كار ديگري مقدم است‪" .‬‬
‫انتظار حمله به مناطق مسکونی پس از پیروزي عملیات محرم‬
‫در پي هر تهاجم ايران در جبهه هاي جنگ‪ ،‬ارتش عراق حمله به برخي از مناطق مسكوني در شهرهاي مرزي‬
‫را آغاز مي كرد‪ .‬پس از عمليات محرم بار ديگر شهر دزفول همچون گذشته هدف موشكهاي دوربرد ارتش‬
‫عراق قرار گرفت و بعضي از محالت مسكوني آن تخريب گرديد‪ .‬امام خميني پس از عمليات محرم در اين‬
‫باره در مورخ ‪ 3133/5/31‬مي فرمايند‪ ":‬صدام در هر جبهه اي كه شكست خورده است‪ ....‬با سالح هاي دورزن‬
‫خودش‪ ،‬اين افراد محروم جامعه را‪ ،‬اين شهرهاي عربي نشيني كه محروم هستند‪ ،‬اينها را هدف قرار مي دهد يا‬
‫شهرهاي ديگر ايران را‪ .....‬هر وقت شكست مي خورد‪ ....‬منتظر باشيد كه باز اگر خدا نخواسته بتواند‪ ،‬او در‬
‫شهرهاي مرزي يك جنايتي بكند و دوستان و منافقين هم در داخل‪ .‬و اين‪ ،‬براي اين است كه اذهان را از آن‬
‫شكست بلكه بتواند منصرف كند‪ .‬در عين حاليكه در همين عمليات محرم كه قواي مسلح ايران آنقدر پيشروي‬
‫كردند و اينها را از كشور بيرون كردند‪ .‬البته يك مقداري باز هست‪ ....‬صدام در نطق خودش مي گويد كه‬
‫مدتي بعد پس از مورد حمله قرار گرفتن شهر دزفول‪،‬‬ ‫ايران حمله كرد‪ ،‬لكن ما آنها را شكست داديم‪".‬‬
‫ايشان فرمودند‪" :‬در عين حالي كه در اين جنگ‪ ،‬خيلي جوان هاي عزيز از دست دايم و خيلي شخصيت هاي‬
‫عزيز از دست داديم و اين همه جنايات واقع شده است‪ .‬كه انصافاً اين جنايت اخير دزفول يكي از بزرگترين‬
‫جناياتي بود كه اينها كردند‪ ...‬مع ذلك آن چيزي كه كشور ما دريافت كرد بسيار ارجمندتر و عزيزتر از اين‬
‫‪333‬‬
‫است كه ما صدمه خورديم‪".‬‬
‫تالش براي بهبود مناسبات با شوروي‬
‫گرچه شوروي يكي از تأمين كنندگان اصلي جنگ افزارها و تجهيزات نظامي عراق در دوران جنگ بود و از‬
‫اواخر بهار سال ‪ 3133‬نيز تسليحات پيشرفته تري را در اختيار عراق قرار داده بود ولي ايران سعي مي كرد تا‬
‫روابط با اين كشور همسايه را حفظ نموده و از هر فرصتي براي بهبود مناسبات با آن كشور استفاده نمايد‪ .‬با‬
‫مرگ برژنف در نيمه دوم آبان ماه سال ‪ 3133‬رئيس جمهور ايران با هماهنگي با امام خميني‪ ،‬هيئتي را از‬

‫‪297‬‬
‫طرف جمهوري اسالمي جهت شركت در مراسم تشييع صدر هيئت رئيسه اتحاد جماهير شوروي به مسكو اعزام‬
‫‪337‬‬
‫ايران‬ ‫نمود‪ .‬برخي از نمايندگان مجلس كه از نظر امام خميني اطالع نداشتند به اين اقدام اعتراض نمودند‪.‬‬
‫سعي مي كرد تا با حفظ روابط خود با شوروي از تأمين تسليحات و جنگ افزارهاي بيشتر از سوي آن كشور‬
‫براي عراق جلوگيري نمايد‪.‬بر همين اساس در تمام دوران جنگ‪،‬ايران و شوروي در سطح سفير با يكديگر‬
‫رابطه داشتند‪.‬‬
‫تشکیل مجلس اعالي انقالب اسالمی عراق‬
‫با شدت گرفتن فرار مخالفين رژيم بعثي از عراق و حضور بيشتر آنها در ايران‪ ،‬جمعي از مبارزين عراقي به‬
‫منظور ايجاد يك نهضت اسالمي در بين مردم عراق‪ ،‬تشكيالتي را به نام مجلس اعالي انقالب اسالمي عراق‪،‬‬
‫سازماندهي كرده و آقاي سيد محمدباقر حكيم فرزند مرحوم آيت اهلل العظمي سيد محسن حكيم را در روز‬
‫چهارشنبه ‪ 73‬آبان ‪ 3133‬به عنوان سخنگوي خود معرفي كردند‪ .‬اين اقدام نقطه عطفي در مبارزات اسالمي مردم‬
‫عراق تلقي مي شد‪ .‬سفيركشور ليبي در ديدار با رئيس مجلس شوراي اسالمي در روز قبل از اين واقعه با تشكيل‬
‫اين مجلس مخالفت كرد‪ .‬ولي تعداد زيادي از نمايندگان شوراي اسالمي طي بيانيه اي از اين اقدام استقبال‬
‫نمودند‪ 331.‬در واكنش به تشكيل مجلس اعالي انقالب اسالمي‪ ،‬رژيم بعثي عراق در اوايل خرداد ماه ‪ 3137‬چند‬
‫نفر از علماي خاندان آيت اهلل العظمي حكيم از جمله آيت اهلل سيد يوسف حكيم را دستگير و ‪ 3‬تن از آنان را‬
‫جلوي چشم محمد حسين حكيم تير باران كرده و او را به ايران فرستادند تا به محمدباقر حكيم بگويد كه اگر‬
‫به عراق برنگردد‪ ،‬فرزندانش را خواهند كشت‪ 334.‬اين اقدام رژيم بعثي عراق موجب واكنش شديد امام خميني‬
‫گرديد‪ .‬ايشان طي پيامي در ‪ 3137/1/75‬مرقوم فرمودند‪" :‬خبر بسيار عصف انگيز و حيرت بار شهادت ‪ 3‬تن از‬
‫بيت مرحوم آيت اهلل حكيم بدست جنايتكار دد منش دهر‪ ،‬صدام عفلقي‪ ....‬هر انسان با وجداني را كه از فطرت‬
‫انساني منحرف نشده است متأسف و ناراحت مي كند‪ ....‬ما در عصري هستيم كه جنايتكاران به جاي توبيخ و‬
‫تأديب‪ ،‬تحسين و تأييد مي شوند‪ ....‬بايد ملت عراق بدانند كه قضيه مربوط به بيت معظم حكيم نيست‪ .‬اينان كه‬
‫با آن شكنجه ها شهيد شدند در راه اسالم عزيز و مسائل عراق به شهادت رسيدند و به لقاء اهلل در جوار اجداد‬
‫معظمشان محشورند‪ .‬لكن مسئله مهم‪ ،‬اسالم است كه اگر به اين ملحد مخالف باالذات با اسالم مهلت داده شود‪،‬‬
‫اسالم بزرگ و ملت عزيز عراق را در زير چكمه دژخيمان جنايتكارش خرد خواهد كرد و به حرث و نسل‬
‫چند ماهي پس از شروع به كار مجلس اعالي انقالب اسالمي عراق‪ ،‬جمعي از‬ ‫ملت عراق بس نخواهد كرد‪".‬‬
‫اعضاي اين مجلس در ‪ 3137/3/71‬به همراه حجت االسالم سيدمحمد باقر حكيم در حسينيه جماران با امام‬
‫خميني مالقات كردند‪ .‬ايشان نكاتي را به شرح ذيل به آنها ياد آور شدند‪ " :‬مجلس اعال كه از مجاهدين عراقي‬
‫تشكيل شده است بايد سعي كند كه تمام كارها را براي خدا انجام دهد و جهات اسالمي و ديني را كامالً‬
‫مالحظه نمايد‪ ....‬بايد توجه داشته باشيد كه در سر هم‪ ،‬هواهاي نفساني بر شما غلبه نكند يعني در سرتان هواي‬
‫اينكه ما غلبه كنيم و حكومت كنيم‪ ،‬نباشد‪ .‬بلكه در نظرتان اين باشد كه حكومت اسالمي تشكيل دهيم و احكام‬
‫خدا را جاري سازيم‪ ....‬منشأ اختالفات از هواي نفس است‪ .‬هر كجا اختالف بين خودتان ديديد مطمئن باشيد‬

‫‪298‬‬
‫كه از هواي نفس سرچشمه گرفته است‪ .....‬اميدوارم موفق باشيد تا براي آزادي و استقالل عراق‪ ،‬كوشش كنيد‬
‫و تالش نماييد كه عراق از سلطه جباران آزاد گردد‪ .‬بايد همانگونه كه حضرت موسي در مقابل فرعون قيام‬
‫كرد و نظرش اين بود كه حق را مستقر كند و به هيچ وجه در نظرش نبود تا خودش حكومت كند‪ ،‬شما هم در‬
‫قلبتان اين معنا باشد كه مجلس (اعال) را الهي كنيد‪ ....‬حاال هم تمام قدرت ها مي خواهند صدام را نگه دارند‬
‫ولي نمي شود‪ .‬شما سعي كنيد ملت عراق را بيدارتر كنيد‪ ....‬انشاءاهلل خداوند به شما توفيق بدهد كه مجاهد في‬
‫سبيل اهلل باشيد و انشاءاهلل برگرديد به عراق و ما هم به شما در حرم حضرت سيدالشهدا عليه السالم ملحق‬
‫ايران سعي مي كرد تا از طريق تشكيل مجلس اعالي انقالب اسالمي عراق‪ ،‬يك جريان ضد رژيم‬ ‫‪333‬‬
‫شويم‪".‬‬
‫بعثي را در داخل عراق بوجود آورد‪.‬‬
‫تعقیب حزب توده‬
‫حزب توده كه به وابستگي به شوروي شهرت داشت‪ ،‬پس از پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬آزادانه به فعاليت هاي‬
‫خود ادامه مي داد‪ .‬بسياري از مردم از حمايت تسليحاتي شوروي از عراق ناراحت و به همين دليل به حزب توده‬
‫كه داراي انديشه هاي ماركسيستي بود‪ ،‬بدبين بودند‪ .‬البته اين حزب تالش مي كرد تا خود را ضد امپرياليسم و‬
‫همسو با مواضع ضد امريكايي جمهوري اسالمي نشان دهد‪ .‬در همين حال گزارشاتي از فعاليت هاي اطالعاتي‬
‫اين حزب مي رسيد‪ .‬بر همين اساس در جلسه سران قواي سه گانه در ‪ 2‬آذر ‪ ،3133‬با دستگيري سران حزب‬
‫توده موافقت شد‪ .‬البته مسئولين امنيتي پيشنهاد دستگيري تعداد زيادي را داشتند كه موافقت نشد‪ 332.‬سرانجام در‬
‫روز يكشنبه ‪ 32‬بهمن ‪ 3133‬همزمان با آغاز عمليات والفجر مقدماتي سران حزب توده به اتهام جاسوسي‬
‫دستگير شدند‪ .‬امام نگران بودند تا با تندروي نهادهاي انقالبي در موضوع حزب توده‪ ،‬باعث دورتر شدن دولت‬
‫ها و قدرت ها از ايران بشوند و در جنگ آسيب ببينيم‪ 335.‬با اقدام عليه حزب توده‪ ،‬رئيس جمهور ليبي كه در‬
‫جريان جنگ از ايران حمايت مي نمود طي نامه اي به امام خميني درباره اين مسئله استفسار مي نمايد‪ .‬امام‬
‫خميني طي نامه اي ضمن تشكر از ايشان مرقوم مي فرمايند‪ " :‬جنابعالي مي دانيد با آنكه ايران كشوري انقالبي‬
‫بود و در تمام انقالبات در رأس برنامه آنها‪ ،‬قتل و حبس مخالفين و تعطيل احزاب و تبليغات گروهها ولو با‬
‫احتمال مخالفت بوده است لكن به مجرد پيروزي دست تمام گروهها و احزاب را باز گذاشت‪ .‬با آنكه بعض از‬
‫آنان سوابق بسيار اسفناكي داشتند تا آنكه خيانت و توطئه آنان با جمع آوري شواهد و ادلّه بطوريكه قابل انكار‬
‫براي آنان نبود ثابت شد و در اين حال به حكم اسالم براي دفاع از جمهوري اسالمي كه جز به مسائل مسلمانان‬
‫و اسالم فكر نمي كند چاره اي جز آنچه واقع شده است نبود‪ .‬من به شما اطمينان مي دهم كه ملت ايران و‬
‫دولت خدمتگزار آن‪ ،‬شعار نه شرقي نه غربي را تا جان و توان دارد حفظ مي كند و گرايش به هيچ بلوكي‬
‫نخواهد داشت‪ ،‬هر چند بوقهاي تبليغاتي گاهي آنان را متمايل به غرب و گاهي متمايل به شرق معرفي مي كنند‬
‫با تعقيب حزب توده در روز چهارشنبه ‪ 3137/7/2‬اعضاي‬ ‫و شايد موجب ترديد دوستان ما نيز شود‪" .‬‬
‫سازمان مخفي اين حزب و بسياري از اعضاي بلند مرتبه آن دستگير شدند‪ .‬توده اي ها در اعترافات خود از دو‬
‫نفر از نمايندگان اقليت هاي مذهبي آشوري و ارمني به اسامي سرگون بيت اوشانا و ‪ ....‬به عنوان نفوذي هاي‬

‫‪299‬‬
‫خود در مجلس شوراي اسالمي نام بردند‪ .‬برخي از مسئولين اين حزب اعتراف كردند كه ناخدا بهرام افضلي‬
‫فرمانده نيروي دريايي ارتش نيز با آنها همكاري مي كرده است‪ 373.‬ناخدا افضلي نيز در ‪ 3137/7/1‬دستگير و‬
‫مدتي بعد به اتهام جاسوسي اعدام گرديد‪ .‬در مجموع حدود ‪ 333‬نفر از اعضاي حزب توده بازداشت شدند كه‬
‫‪ 733‬نفر از آنها از جمله از تعدادي از نظاميان كه اسرار جنگ را در اختيار حزب توده مي گذاشتند در زندان‬
‫‪373‬‬
‫دستگيري سران‬ ‫باقي ماندند‪ .‬در برخورد با حزب توده‪ ،‬ايران مراقب بود تا روابطش با شوروي تيره نشود‪.‬‬
‫حزب توده مورد تقدير امام خميني قرار گرفت و ايشان طي پيامي در ‪ 3137/7/34‬خطاب به مردم ايران مرقوم‬
‫فرمودند‪ " :‬توجه به كارآمدي امنيتي و اطالعاتي اين جوانان گمنام پاسدار و بسيج و كميته و دادستاني و ديگر‬
‫دلباختگان در راه خدا در به دام انداختن سران خيانتكار حزب توده كه چون مار پر خط و خال در براندازي‬
‫اسالم فعاليت منافقانه داشتند و هر يك سابقه هاي طوالني بيست ـ سي ساله در جهات تشكيالتي و اطالعاتي و‬
‫جاسوسي داشته اند و از تخصص در اين امور بهره وافي داشتند‪ ،‬موجب سرافرازي امت اسالمي است كه چنين‬
‫فداكاراني دارد و اعجاب و تحير دستگاه هاي جاسوسي و اطالعاتي سراسر جهان است و اين اعجاز جز به‬
‫هدايت حق تعالي و عنايات خاصه ولي اهلل االعظم ـ ارواحنا فداه ـ صورت نگرفته است‪ .‬ملت ايران از اين‬
‫پيروزي با ابعاد مختلفه خصوصاً سياسي آن بايد قدرداني و تشكر كنند و در تقويت جميع سلحشوران مرزها و‬
‫داخل كشور كوشا باشند‪ .‬كمال بي انصافي است كه كسي يا كساني به واسطه عقده هاي بيهوده‪ ،‬از اين‬
‫ضربه به حزب توده و شوروي‪ ،‬موجب اميدواري‬ ‫نگهبانان اسالم و حافظان كشور اسالمي خرده بگيرد‪".‬‬
‫كشورهاي غربي شد‪ .‬تعقيب حزب توده موجب شد تا معمر قذافي رهبر ليبي در اواخر خرداد ‪ 3137‬نامه اي را‬
‫به امام خميني نوشته و در آن از احتمال وجود جريان هايي در پشت سركوب توده ايها سخن گفته و خواستار‬
‫رسيدگي ايشان به اين موضوع شده بودند كه امام خميني پاسخ ايشان را در اوايل تيرماه بصورت مكتوب تهيه‬
‫نمودند‪ 371.‬تعقيب اعضاي حزب توده در طول سال ‪ 3137‬ادامه يافت و تا ‪ 3137/4/13‬حدود ‪ 7‬هزار نفر از اعضا‬
‫و هواداران اين حزب در سراسر كشور بازداشت شدند‪ .‬آنها در بازجويي هاي خود به دريافت پول از‬
‫‪374‬‬
‫كشورهاي كمونيستي و جعل اسناد و جاسوسي اعتراف كردند‪ 7 .‬نفر از آنها نيز در زندان خودكشي كردند‪.‬‬
‫جنگ در رأس امور‬
‫هر چه از عمر جنگ مي گذشت‪،‬نياز به تأكيد بر توجه به جنگ و جبهه ها افزايش مي يافت‪ .‬در ديدار‬
‫نمايندگان مجلس شوراي اسالمي در صبح روز ‪ 3133/33/4‬با امام خميني در حسينيه جماران ايشان جنگ را در‬
‫رأس امور دانستند و فرمودند‪ " :‬همه مي دانيد آني كه االن در رأس امور است‪ ،‬جنگ است‪ .‬اگر اين حل شود‪،‬‬
‫مسائل ديگر چيزي نيستند‪ ،‬انشاءاهلل حل مي شود‪ .‬اميدوارم انشاءاهلل كه اين جنگ بزودي تمام بشود و به نفع‬
‫شما تمام بشود‪ ،‬به نفع اسالم تمام بشود و اشخاص‪ ،‬اگر چنانچه يك وقت احتياج به آنها شد‪ ،‬باز بروند به جبهه‬
‫توسعه تدريجي توان ارتش‬ ‫‪373‬‬
‫ها‪ ،‬اگر احتياج بشود واجب است بروند‪ ،‬اگر احتياج نباشد‪ ،‬نه الزم نيست‪" .‬‬
‫عراق‪،‬نيروي داوطلب بيشتري را براي برنامه ريزي عمليات هاي موفق طلب مي كرد و ايران مجبور بود كمبود‬
‫تجهيزات و جنگ افزارهاي خود را با افزايش نيروي انساني جبران كند‪.‬‬

‫‪311‬‬
 ‫عملیات والفجر مقدماتی‬
‫پيروزي در عمليات محرم‪ ،‬منشاء شكل گيري عمليات والفجر بود‪ .‬از آذر ماه سال ‪ 3133‬كار طرح ريزي اين‬
‫عمليات بصورت جدي آغاز شد‪ .‬گزارش برنامه اين عمليات در روز چهارشنبه ‪ 32‬آذر ‪ 3133‬در جلسه شوراي‬
‫عالي دفاع مطرح گرديد‪ .‬در آن جلسه طرح اين عمليات‪ ،‬خيلي وسيع و مشكل تشخيص داده شد كه مدتي وقت‬
‫الزم دارد‪ 373.‬به دليل همزماني اين عمليات با دهه فجر انقالب اسالمي به اسم والفجر‪ ،‬نامگذاري شد‪ .‬اين عمليات‬
‫براي تعيين سرنوشت جنگ طراحي شده بود‪ .‬عمليات والفجر يك عمليات بزرگ بودكه تصور مي شد به‬
‫صورت موفقيت آميزي به مرحله اجرا در آيد‪ .‬به دليل عدم موفقيت‪ ،‬نام مقدماتي برآن اطالق گرديد‪ .‬به منظور‬
‫بررسي منطقه مناسب جهت انجام عمليات والفجر‪ ،‬در ستاد قرارگاه مركزي كربال‪ ،‬دو طرح از سوي سپاه و‬
‫ارتش در جنوب و شمال منطقه فكه به شرح ذيل مطرح و مورد بررسي قرار گرفت‪ .‬سپاه منطقه جنوب فكه و‬
‫ارتش منطقه شمال آن را جهت انجام عمليات بزرگ والفجر پيشنهاد داد‪ .‬زيرا زمين هاي جنوب فكه‪ ،‬شنزار و‬
‫رملي بود و مي توانست كمبود نيروهاي خودي را به دليل عدم تصور ارتش عراق از امكان هجوم از اين ناحيه‪،‬‬
‫تا حدي جبران كند‪ .‬بدين ترتيب برتري توان تسليحاتي و تجهيزاتي دشمن تا حدي خنثي مي گرديد در طرح‬
‫مانور قواي خودي پيش بيني شده بود كه يگان ها به هنگام اجراي عمليات‪ ،‬با قدرت اصلي و نقاط قوت دشمن‪،‬‬
‫مواجه نشوند‪ .‬از سوي ديگر نيروي زميني ارتش نيز منطقه زمين هاي شمال فكه را به دليل عارضه دار بودن‬
‫زمين و راحت بودن مانور نيروهاي پياده در آن‪ ،‬امكان انهدام قواي دشمن بر روي ارتفاعات حمرين‪،‬‬
‫محدوديت مانور نيروهاي زرهي دشمن و همچنين تحميل خط پدافندي جديدي به قواي دشمن در صحرا و‬
‫دشت‪ ،‬پيشنهاد كرد‪ .‬به هر حال پس از بررسي هاي به عمل آمده قرار بر اين شد كه طرح سپاه با كمك ارتش‬
‫به مرحله اجرا در آيد‪ .‬اين طرح پس از اجرا به نام والفجر مقدماتي خوانده شد‪.‬‬
‫شرح و نتایج عملیات و ارزیابی آن‬
‫عمليات والفجر مقدماتي در آخر شب روز يكشنبه ‪ 32‬بهمن سال ‪ 3133‬با رمز يا اهلل از سوي قرارگاه خاتم‬
‫االنبياء و در منطقه عملياتي فكه – چزابه و با حضور آيت اهلل موسوي اردبيلي آغاز شد‪ .‬نيروهاي ايران حمله‬
‫خود را از منطقه بستان و ارتفاعات مرزي بيشتاق آغاز كردند و در تالش بودند تا به طرف پل غزيله در داخل‬
‫خاک عراق پيشروي نمايند‪ .‬لشكر ‪ 1‬زرهي عراق در اين منطقه آرايش گرفته بود و بالفاصله دست به يك ضد‬
‫‪372‬‬
‫ميدان جنگ يك دشت باز بود كه ارتش عراق در آن موانع زيادي از جمله تعدادي كانال‪،‬‬ ‫حمله سريع زد‪.‬‬
‫خندق‪ ،‬ميدانهاي مين‪ ،‬سيمهاي خاردار و سنگرهاي مستحكم ايجاد كرده بود‪ .‬همين امر موجب شد كه‬
‫رزمندگان اسالم نتوانستند از استحكامات ارتش عراق عبور كرده و خط اول دشمن را بشكنند و پيشروي به‬
‫سمت عمق جبهه را آغاز نمايند‪.‬گرچه در اين عمليات پاسگاههاي ايراني سوبله‪ ،‬صفريه‪ ،‬رشيده و طاوسيه آزاد‬
‫شده و پاسگاههاي عراقي وهب‪ ،‬كارمه و صفريه به تصرف رزمندگان در آمدند و ‪ 373‬نفر از نظاميان عراقي نيز‬
‫اسير شدند ولي اين عمليات به اهداف خود نرسيد‪ .‬در اين عمليات حدود ‪ 333‬نفر از رزمندگان اسالم شهيد و‬
‫‪ 7333‬نفر مجروح و ‪ 7333‬نفر نيز مفقود شده و يا به اسارت دشمن در آمدند‪ 43 .‬تانك يا خودرو نيز از دست‬

‫‪311‬‬
 ‫‪375‬‬
‫تصور طراحان عمليات بر اين بود كه حمله از طريق زمينهاي رملي در جنوب فكه موجب غافلگيري‬ ‫رفت‪.‬‬
‫يگانهاي ارتش عراق خواهد شد‪ .‬اما در عمل چنين اتفاقي نيفتاد زيرا استفاده از زمينهاي رملي در عمليات طريق‬
‫القدس‪ ،‬ارتش عراق را نسبت به اين نوع مناطق حساس و با تاكتيك ايران آشنا كرده بود‪ .‬معموالً استفاده از‬
‫هر نوع غافلگيري در جنگ فقط يكبار كاربرد دارد‪ .‬از سوي ديگر در طرح مانور عمليات والفجر مقدماتي‪،‬‬
‫يگانها بايستي بصورت ستوني و نفوذي تا منطقه هجوم راهپيمايي مي كردند كه طي محاسبه انجام شده‪ ،‬طي‬
‫چنين مسافتي براي يك لشكر حدود ‪ 35‬ساعت زمان نياز داشت كه مدت زيادي است‪ .‬مانور عمليات والفجر‬
‫مقدماتي‪ ،‬يك طرح تك غير جبههاي‪ ،‬محاصرهاي و احاطهاي بود كه در حين اجرا‪ ،‬تبديل به يك تك جبههاي‬
‫شد‪ .‬دليل آن نيز متوجه شدن دشمن و تغيير جهت و آرايش نيروهاي ارتش عراق بود‪ .‬از تجربه تاكتيكهاي‬
‫دشمن در مقابله با اين عمليات‪ ،‬در برنامه ريزي براي عمليات هاي خيبر‪ ،‬بدر و فاو استفاده شد‪ .‬اگر عمليات‬
‫والفجر مقدماتي يك ماه زود تر انجام ميشد‪ ،‬به احتمال زياد‪ ،‬موفقيت بااليي به همراه داشت‪ .‬چراكه در آن‬
‫منطقه بعد از ناحيه رملي‪ ،‬يك دشت قابل مانور براي نيروهاي نظامي فراهم بود‪ .‬وقتي يگانهاي دشمن كه در‬
‫آن دشت آرايش گرفته بودند روبروي خود را نگاه ميكردند‪ ،‬در مي يافتند كه با وجود اين همه رمل‪ ،‬امكان‬
‫عبور نيروهاي پياده به سختي از اين منطقه وجود دارد‪ .‬بنابراين قواي زرهي دشمن‪ ،‬در اين منطقه آرايش‬
‫جبههاي نگرفته بودند‪ .‬بلكه پاسگاههاي ديدهباني و مراقبتي براي خود قرار داده بودند‪ .‬فرماندهان سپاه‪ ،‬اين نقطه‬
‫ضعف ارتش عراق را پيدا كرده بودند‪ .‬بنابراين با انجام كارهاي مهندسي شبانه شروع به آماده سازي جادهها‬
‫شد تا مسير شنزار براي عبور نيروها از اين منطقه‪ ،‬ميسر گردد‪ .‬اما دشمن متوجه فعاليت هاي راه سازي قواي‬
‫ايراني شد و آرام آرام آرايش خود را تغيير داد‪ .‬يعني اگر جناح او قبالً به سمت اين رملها بود اكنون روبروي‬
‫اين رملها قرار گرفت‪ .‬بنابراين يگان هاي مانوري نتوانستند واحدهاي دشمن را دور بزنند‪ .‬وقتي رزمندگان‬
‫اسالم وارد منطقه عملياتي شدند عمالً با پيشاني و جبهه اصلي دشمن برخورد كردند‪ .‬زماني فرماندهي قرارگاه و‬
‫يگان هاي عملياتي متوجه تغيير جبهه و آرايش دشمن شدند كه عمليات آغاز شده بود‪ .‬بنابراين به جز شب‬
‫اول و دوم‪ ،‬عمليات ادامه نيافت و نيروها به عقب بازگردانده شدند‪ .‬به هر حال مي توان گفت كه همان‬
‫تجربيات عمليات رمضان‪ ،‬در اين عمليات نيز تكرار گرديد و عمليات به خوبي فرماندهي نشد‪ .‬در اين هنگام‬
‫استعداد يگان هاي سپاه چند برابر نيروهاي ارتش شده بود ولي مشكل اصلي نحوه تصميم گيري در جبهه و‬
‫توسعه اختالف بين سپاه و ارتش بود‪.‬‬
‫آفت پیروزي‬
‫امام خميني كه هميشه يك نوع نگاه عرفاني به مسائل مربوط به پيروزي و شكست داشتند در پيام خود به‬
‫مناسبت فرا رسيدن سالگرد پيروزي انقالب اسالمي در ‪ 77‬بهمن ‪ 3133‬ارزيابي خود را از پيروزي ها و شكست‬
‫ها در عمليات ها اين گونه مرقوم فرمودند‪" :‬ملت عزيز مجاهد و بويژه سلحشوران رزمنده مجاهد في سبيل اهلل‬
‫توجه داشته باشند كه غرور از پيروزيها‪ ،‬آفت بزرگي است كه شيطان باطني در بندگان خدا بوجود مي آورد تا‬
‫آنان را از راه حق منحرف كند و در اثر آن‪ ،‬خلق خدا را در كوشش براي مقاصد الهي سست كند و اگر خداي‬

‫‪312‬‬
‫نخواسته اين حالت شيطاني در جبهه ها پيش آيد‪ ،‬در پيروزيها وقفه حاصل‪ ،‬بلكه با مكر شيطاني ممكن است به‬
‫شكست منتهي شود و زماني اين آفت وجدان كُش پيش مي آيد كه انسان از خود و خداوند غافل شود و‬
‫قدرت و پيروزيها را از خود بداند و منشأ اصلي آن كه اَزِمّة امور را در دست دارد و هر چه كمال و قدرت و‬
‫جمال است از اوست را از ياد ببرد‪ .‬ملت عزيز و قواي مسلح رزمنده در طول اين انقالب و اين جنگ لمس‬
‫نموده اند كه اگر مددهاي الهي و عنايات خاص خداوند قادر نبود‪ ،‬هرگز در ما قدرت مقابله با رژيم شيطاني تا‬
‫دندان مسلح و متكي به قدرت هاي جهاني نبود‪ .‬ولي از آنجايي كه ملت با تحولي الهي به انقالبي اسالمي متكي‬
‫به معنويات دست زد‪ ،‬توانست آن قدرت بزرگ منطقه را در هم بشكند و در جنگ نابرابر از حيث تسليحات و‬
‫‪371‬‬
‫كمكهاي بيدريغ شرق و غرب و منطقه‪ ،‬اين همه پيروزي هاي اعجاز آميز را نصيب ايران و اسالم نمايد‪".‬‬
‫تشکیل قرارگاه نصرت‬
‫در جريان عمليات والفجر مقدماتي‪ ،‬اين فكر پديد آمد كه شايد بتوان از منطقه آب گرفتگي هورالهويزه براي‬
‫دسترسي به پل غزيله در نزديك شهر عماره عراق استفاده نمود‪ 313.‬بنابراين در اواخر سال ‪ 3133‬به آقاي علي‬
‫هاشمي فرمانده سپاه سوسنگرد مأموريت داده شد تا برنامه ريزي براي شناسايي هور را آغاز نمايد‪ .‬اين انديشه‬
‫باعث شد تا آرام آرام قرارگاهي به نام نصرت شكل گرفت تا با كمك نيروهاي بومي و عشاير عرب منطقه‪،‬‬
‫مطالعه روي هور و قابليت هاي آن را براي انجام يك عمليات مستقل آغاز نمايد‪ .‬هور منطقه اي به طول ‪ 13‬تا‬
‫‪ 333‬كيلومتر حد فاصل تنگه چزابه تا مرز طالئيه است و در مقابل دو استان بصره و عماره عراق واقع شده‬
‫است‪ .‬عرض آن نيز حدود ‪ 43‬كيلومتر مي باشد‪ .‬قرارگاه نصرت عمالً از اواخر بهار سال ‪ 3137‬كار خود را آغاز‬
‫كرد و مقر آن در منطقه رُفَيّع بود‪ 313.‬در اين قرارگاه تعدادي از بومي هاي هور از جمله تعدادي از عشاير عرب‬
‫عراقي و مجاهدين عراقي نيز همكاري مي كردند‪ .‬نيروهاي اطالعاتي اين قرارگاه سعي داشتند تا از قايق هاي "‬
‫بصري " و بلم كه مخصوص اعراب عراقي بود استفاده نمايند و لباس هاي بومي و محلي را بپوشند و در پوشش‬
‫صيادي و ماهيگيري و با تكلم به زبان عربي‪ ،‬منطقه را شناسايي نمايند‪ 317.‬توسعه شناسايي ها در هور‪ ،‬فرمانده‬
‫سپاه را به اين نتيجه رسانيد كه يكي از مناطق قابل برنامه ريزي براي انجام عمليات گسترده مي تواند عبور از‬
‫منطقه هور باشد‪ ،‬زيرا ارتش عراق نسبت به آن حساس نيست و نيروي دفاعي الزم را در آنجا سازماندهي‬
‫نكرده است‪.‬‬
‫تشکیل كنفرانس غیر متعهدها‬
‫نشست سران كشورهاي عضو كنفرانس غير متعهدها قرار بود در شهريور ماه ‪ 3133‬در بغداد پايتخت عراق‬
‫تشكيل شود‪ .‬ايران تشكيل چنين اجالسي در بغداد را خروج از بي طرفي كشورهاي عضو پيمان عدم تعهد مي‬
‫دانست و با برگزاري اين اجالس در عراق مخالفت كرد‪ .‬با عدم توجه مسئولين برگزار كننده اجالس‪،‬‬
‫جمهوري اسالمي به دليل وجود جنگ بين دو كشور‪ ،‬بغداد را محيط ناامني براي برگزاري اين نشست اعالم‬
‫كرد‪ .‬متقابالً عراق اعالم نمود كه سالمت سران و شركت كنندگان در اين كنفرانس را تضمين نموده و هيچ‬
‫جنگنده ايراني قادر به عبور از رينگ پدافند هوايي عراق نيست و اين كشور امنيت هوايي بغداد را برقرار‬

‫‪313‬‬
‫خواهد كرد‪ .‬امام خميني در سخنان خود در ‪ 3133/1/33‬نسبت به برگزاري كنفرانس غير متعهدها در بغداد‬
‫هشدار دادند و فرمودند‪ " :‬اين دسته جاتي كه مي خواهند صدام را زنده كنند يا تطهير كنند چه در بغداد بروند‬
‫غير متعهدين به اصطالح مجتمع بشوند و چه نروند‪ ،‬مطلب از اينها گذشته است‪ .‬اين مرده زنده نخواهد شد‪ .‬اگر‬
‫هم بغداد برويد‪ ،‬يك مرده را رئيس خودتان قرار دهيد‪ ،‬يك جنايتكار مرده را انتخاب كرده ايد و اين عار براي‬
‫شما غير متعهدها تا قيامت بر پيشانيتان منتقش است و اگر گمان كنيد كه با رفتن بغداد و تعيين صدام به‬
‫رياست‪ ....‬بخواهيد تطهير كنيد‪ ،‬او با درياهاي عالم هم تطهير نخواهد شد و اگر بخواهيد عَلَم كنيد او را و زنده‬
‫كنيد‪ ،‬اين عَلَم خوابيد و اين نعشش االن موجود است‪ .‬االن يك نعشي است كه دارد حركت آخر عمرش مي‬
‫كند‪ .‬شماها نمي توانيد اين كار را انجام بدهيد‪ .‬بي خود خودتان را زحمت ندهيد و عِرضِ خود را نبريد و براي‬
‫ماها هم زحمت درست نكنيد‪ ....‬من خوف اين را دارم كه اگر اينها مجتمع بشوند در بغداد‪ ،‬يا در بين راه چند‬
‫نفر از اينها را بزنند و بكشند و گردن ايراني ها بگذارند و يا در مجلس كه مجتمع مي شوند‪ ،‬يك وقت خود‬
‫صدام براي اينكه برود دستش را بشويد‪ ،‬بيرون برود و مجلس را منهدم كند‪ .‬درست توجه كنيد كه مبادا به دام‬
‫با به نتيجه نرسيدن اقدامات سياسي ايران‪ ،‬در مرداد‬ ‫بيفتيد‪ .‬به دام اين صدام كه اين مرد خطرناكي است‪" .‬‬
‫ماه سال ‪ 3133‬دو فروند جنگنده ‪ F-4‬نيروي هواي‪ 314‬وارد آسمان بغداد شده و از ارتفاع پايين اقدام به بمباران‬
‫پااليشگاه الدوره نمودند‪ .‬اين عمليات در روزي كه اجالس وزراي خارجه كشورهاي غير متعهد در هتل الرشيد‬
‫بغداد تشكيل شده بود تا دستور كار جلسه سران غير متعهدها را تهيه كنند‪ ،‬انجام شد‪ .‬متأسفانه هر دو هواپيما‬
‫مورد هدف قرار گرفت‪ .‬هواپيماي اول در نزديك هتل الرشيد سقوط كرد و بر اثر آن خلبان عباس دوران به‬
‫شهادت رسيد‪ .‬اما خلبان دوم هواپيما بيرون پريده و به اسارت در آمد‪ .‬هواپيماي دوم در حاليكه آسيب ديده‬
‫بود‪ ،‬توانست خود را به ايران برساند‪ .‬اين اقدام باعث شد تا فضاي بغداد براي برگزاري اجالس سران غير متعهد‬
‫ناامن جلوه كند‪ .‬با مخالفتها و اقدامات ايران‪ ،‬در اوايل شهريور ماه ‪ 3133‬عراق رسماً اعالم كرد كه از ميزباني‬
‫كنفرانس غير متعهدها انصراف داده است‪ .‬امام خميني در اين باره در سخنراني خود در ‪ 3133/3/1‬مي فرمايند‪" :‬‬
‫صدام با تمام قوا كوشش كرد به اينكه سران كشورهاي غير متعهد را در بغداد جمع كند و اين جمهوري‬
‫اسالمي و اين قدرت اسالم در اين گوشه دنيا باعث شد كه سران كشورها توجه كنند و دست رد به سينه صدام‬
‫بزنند‪ .‬بعد هم با كمال وقاحت مي گويد‪ :‬من براي اينكه وحدت اسالمي محفوظ باشد از او گذشتم‪ ،‬پس خوب‬
‫است وزراي خارجه بيايند اينجا‪ .‬آن هم هرچه توانست اين وَر آن وَر زد و به دريوزگي فرستاد افراد را به همه‬
‫جا‪ ،‬منتهي به اين شد كه حاال باز اعالم كرده است كه نه‪ ،‬ما براي وحدت مسلمين از اين مطلب هم گذشتيم و‬
‫به هر حال با تالشهاي ايران و با‬ ‫من عقيده ام اين است كه ايشان براي وحدت مسلمين به جهنم برود‪" .‬‬
‫مخالفت برخي از كشورهاي عضو‪ ،‬اين اجالس در ‪ 32‬اسفند ‪ 3133‬در كشور هند برگزار شد‪ .‬قرار بود در اين‬
‫كنفرانس رئيس جمهور ايران نيز شركت نمايد كه به دليل ناامني محيط براي ايشان‪ ،‬آقاي ميرحسين موسوي‬
‫نخست وزير شركت نمود‪ .‬رئيس جمهور عراق هم به اين كنفرانس نرفت‪ .‬جو كنفرانس عليه ايران بود‪ .‬جناح‬
‫روسي و جناح امريكايي كنفرانس هر دو موضع مشترک داشته و عراق را صلح دوست و ايران را جنگ طلب‬

‫‪314‬‬
‫معرفي كردند‪ .‬البته نخست وزير پس از بازگشت گفت‪ :‬عليرغم جو بد كنفرانس كه بيشتر به نفع عراق حرف‬
‫مي زدند‪ ،‬نتايج جلسه به نفع ما بوده‪ ،‬زيرا درباره جنگ چيزي در قطعنامه نيامده و تعيين محل كنفرانس هشتم‬
‫هم به وقت ديگري موكول شده است‪ .‬عراقي ها خيلي تالش كردند كه در هر دو موضوع به نفع آنان تصميم‬
‫‪313‬‬
‫سازمان هاي بين المللي از جمله شوراي امنيت سازمان ملل و سازمان غير‬ ‫گيري شود كه نشده است ‪.‬‬
‫متعهدها‪ ،‬عمالً اقدامي در جهت خاتمه دادن به جنگ و رفتار عادالنه با طرفين جنگ انجام ندادند‪ .‬امام خميني‬
‫در اين رابطه در پيام خود به مناسبت فرا رسيدن سالگرد پيروزي انقالب اسالمي در سال ‪ 3133‬متذكر شدند‪:‬‬
‫"همه مي دانيم و مي دانيد كه صدام قريب سه سال است با هجوم وحشيانه خود به قتل و غارت و تخريب‬
‫كشور ايران پرداخته است و از اول تاكنون‪ ،‬قسمتي از كشور ما را در دست داشته و دارد و به خيانت خود‬
‫نسبت به مردم بي گناه مشغول است و اين سازمان ها (شوراي امنيت سازمان ملل) براي يكبار هم او را محكوم‬
‫‪312‬‬
‫نكردند‪" .‬‬
‫حمله عراق به چاه هاي نفتی‬
‫ارتش عراق از اواخر زمستان سال ‪ 3133‬به دامنه حمالتش در خليج فارس افزود و در روز چهارشنبه ‪ 33‬اسفند‬
‫‪ 3133‬در منطقه نوروز به يك كشتي كوچك شركت نفت حمله نمود كه اين كشتي به همراه ‪ 33‬خدمه آن‬
‫غرق گرديد‪ .‬در اين حمله سه چاه نفت نيز مورد اصابت قرار گرفت كه موجب آتش سوزي شد‪ .‬شركت نفت‬
‫تالش نمود تا به جاي كارشناسان خارجي از نيروهاي ايراني جهت خاموش كردن چاه ها استفاده نمايد‪ .‬البته‬
‫براي چنين اقدامي نياز به تأمين امنيت و برقراري پوشش هوايي بود‪ .‬در نهايت با تالش هاي كاركنان وزارت‬
‫نفت دو چاه حوزه نفتي نوروز در ‪ 3133/37/73‬خاموش گرديد كه چنين اقدامي توسط ايرانيان بي سابقه‬
‫بود‪ 315.‬در روزهاي آغازين سال ‪ 3137‬به چاه هاي نفتي نوروز متعلق به ايران در منطقه شمال خليج فارس حمله‬
‫نمود كه موجب نشت نفت در دريا و آلوده شدن سواحل كشورهاي خليج فارس گرديد‪ .‬نشت مواد نفتي تا‬
‫سواحل كشورهاي كويت‪ ،‬بحرين و امارات گسترش يافت ولي اين كشورها هيچ گونه موضعي عليه اين اقدام‬
‫عراق اتخاذ نكردند‪ .‬ايران تالش زيادي براي اطفاء حريق و تعمير اين چاه ها نمود ولي حمالت مداوم عراق‬
‫مانع از تعمير فوري اين چاه ها مي شد‪ .‬نشت نفت تا مدتي از اين چاه ها ادامه يافت و آب هاي خليج فارس به‬
‫طور مرتب آلوده مي گرديد‪ .‬معموالً هرگاه عراق با عملياتي در جبهه ها مواجه مي شد به تأسيسات نفتي ايران‬
‫در خليج فارس حمله مي كرد‪ .‬عراق براي پذيرش آتش بس در خليج فارس‪ ،‬شرط كرده بود كه ايران نتواند از‬
‫منطقه خليج فارس براي عبور كشتي و توليد نفت استفاده كند و سازمان ملل نيز بر اين امر نظارت نمايد‪ .‬ايران‬
‫معتقد بود كه شروط عراق را بجز عبور كشتي ها به بندر امام خميني بپذيرد تا بتواند چاه هاي نفت مشتعل‬
‫نوروز را مهار نمايد و از آلوده شدن محيط زيست جلوگيري كند‪ 311.‬ناوچه هاي نيروي دريائي عراق بار ديگر‬
‫در ‪ 3137/7/33‬به چاه هاي نوروز حمله كردند تا مانع از اقدام ايران براي جلوگيري از نشت نفت شوند‪ .‬در اين‬
‫حمله يكي از ناوچه ها مورد هدف قرار گرفت‪ 343.‬در ادامه حمالت به چاه هاي نفت‪ ،‬عراق در ‪ 3137/7/31‬به‬
‫چاه هاي نفت فروزان در منطقه مشترک با عربستان سعودي در خليج فارس حمله موشكي كرد كه موجب‬

‫‪315‬‬
 ‫‪343‬‬
‫هدف عراق از حمله به چاه هاي نفت ايران كاهش قدرت توليد نفت جمهوري‬ ‫صدمه فراوان به آن شد‪.‬‬
‫اسالمي و درآمدهاي ناشي از آن بود‪ .‬نشت نفت در خليج فارس موجب شد تا وزير خارجه كويت در‬
‫‪ 3137/7/73‬به ايران سفر كرده و در اين باره با مقامات ايراني مذاكره نمايد‪ .‬اين كشور بدنبال استفاده از اين‬
‫موضوع جهت تمام كردن جنگ بود‪ .‬وزير خارجه كويت در مذاكرات خود پيشنهاد عقب نشيني به پشت‬
‫مرزها و تأسيس صندوقي بين المللي به منظور كمك به دوكشور ايران و عراق را ارائه نمود‪ 347.‬بار ديگر عراق‬
‫در ‪ 3137/1/4‬به دو سكوي نفتي در منطقه نوروز حمله كرد كه بر اثر بمباران موجب آتش سوزي آنها شد‪.‬‬
‫البته خسارات زياد نبود و آتش سوزي مهار گرديد در همين روز لوله نفت تبريز به اروميه نيز از سوي عوامل‬
‫‪341‬‬
‫حمله به چاه نفت شماره ‪ 1‬نوروز موجب نشت روزانه ‪ 7‬هزار بشكه نفت به‬ ‫داخلي مخالف منفجر گرديد‪.‬‬
‫خليج فارس مي شد‪ .‬آلودگي محيط زيست جان موجودات آبزي در خليج فارس را به خطر انداخته بود‪ .‬ايران‬
‫براي مهار چاه نفت نوروز تالش زيادي را انجام داد‪ .‬با تالش هاي ‪ 13‬نفر از كارگران پااليشگاه تهران اين چاه‬
‫با صرف ‪ 313‬ساعت كار شبانه روزي پس از گذشت ‪ 1‬ماه و ‪ 37‬روز در اواخر شهريور ‪ 3137‬مهارگرديد و به‬
‫‪344‬‬
‫فاجعه نشت نفت و آلودگي محيط زيست خليج فارس پايان داده شد‪.‬‬
‫نگاه امام خمینی به مسئله تداوم جنگ و لزوم توجه به معنویت‬
‫پس از عمليات بيت المقدس‪ ،‬ارتش عراق سازمان رزمي خود را گسترش داد و تا پايان سال‪ 3133‬استعداد‬
‫لشكرهاي خود را به ‪ 73‬لشكر رساند‪ .‬از سوي ديگر با انجام عمليات مهندسي ‪ ،‬امكان شكستن خطوط دفاعي‬
‫عراق مشكل شد‪ 343.‬در همين حال عدم نتيجه گيري مطلوب از عمليات رمضان و والفجر مقدماتي موجب شد تا‬
‫چگونگي خاتمه دادن به جنگ هر از چندگاهي در محضر امام خميني مطرح گردد‪ .‬از جمله در روز سه شنبه‬
‫‪ 3137/3/1‬آقاي هاشمي رفسنجاني كه به ديدار امام خميني رفته بود درباره جنگ با ايشان مذاكره نموده و نظر‬
‫خويش را مبني بر خاتمه دادن به جنگ بصورت آبرومندانه و از موضع قدرت مطرح نمودند‪ .‬امام خميني با‬
‫خاتمه جنگ موافق بودند اما معتقد بودند كه خاتمه جنگ بايد در شرايط خوبي باشد كه در دو ملت ايران و‬
‫عراق اثر بدي نگذارد‪ .‬ايشان منتظر نتيجه عمليات بعدي ايران بودند و نظر روشني مطرح نكردند‪ 343.‬در همين‬
‫حال‪ ،‬امام راه رسيدن به پيروزي را توجه به معنويات مي دانستند و طي پيامي به مناسبت سالگرد استقرار نظام‬
‫جمهوري اسالمي در ‪ 3137/3/37‬تذكرات الزم را به اين شرح به رزمندگان اسالم ارائه دادند‪" :‬الزم است در‬
‫اين زمان كه كشور اسالمي ما مبتال به جنگ تحميلي است به قواي مسلح و رزمندگان عزيز‪ ،‬اين مدافعان اسالم‬
‫بزرگ و كشور عزيز و ساير متصديان امور نظامي و انتظامي و امنيتي تذكر دهم كه همان طور كه تاكنون‬
‫مشاهده و لمس كرده ايد با و حدت و انسجام شماست كه پيروزي در مرزها و در داخل كشور نصيب شما و‬
‫ملت بزرگ ايران شده است‪ ،‬كوچكترين غفلت از اين امر و باالتر از آن‪ ،‬خداي نخواسته غفلت از ياد خداوند‬
‫تعالي موجب سستي و تزلزل خواهد شد و زحمات چندين ساله تان و خون شهيدان عزيزمان به باد فنا خواهد‬
‫رفت‪ .‬توجه به معنويت و تكليف الهي و ياد خداوند باعث مي شود كه اين وحدت محفوظ و اين برادري برقرار‬
‫بماند‪ .‬خوف آن است كه اسلحه در دست شما جوانان عزيز موجب غرور و سركشي شود و آن تحول روحاني‬

‫‪316‬‬
‫عظيم كه در شما پيدا شده است از دستتان برود و شيطان نفس اماره شما را به دام كشد و با سوء رفتار با‬
‫برادران خود صدق و صفا رخت بربندد و به جاي آن كدورت و جفا جايگزين شود و آن روز فاجعه اي است‬
‫براي اسالم و مصيبت دردناكي است براي شما و يارانتان‪ .‬پس اين اخوت و صفا را هر چه بيشتر حفظ نماييد تا‬
‫همان طور كه تاكنون از پشتيباني بيدريغ ملت برخوردار بوديد از اين پس هم برخوردار باشيد‪ .‬خداوند پشت و‬
‫پناهتان باد‪ 342 " .‬همچنين ايشان در مورد تداوم جنگ طي سخناني در حسينيه جماران در ‪ 3137/3/73‬فرمودند‪:‬‬
‫"ما امروز در حال دفاع هستيم‪ ،‬گو كه تبليغات خارجي بر ضد ما هر چه باشد‪ .‬لكن شما مي دانيد كه االن‬
‫بعضي از شهرهاي ما و بعضي از زمين هاي ما در دست دشمن است و شهرهاي مرزي ما هر روز در زير توپ‬
‫هاي دور برد و موشك هاي دشمن است و بر همه ما واجب است كه از كشور خودمان دفاع كنيم و دفاع اين‬
‫است كه ما دشمن را تا آنجا برسانيم و برانيم كه نتواند با موشك هاي خودش شهرهاي ما را بكوبد‪ .‬رفتن در‬
‫خاک عراق‪ ،‬نه هجمه به عراق است‪ ،‬دفاع از اسالم و كشور اسالمي است‪ .‬نظير اينكه اگر يك كسي در خارج‬
‫منزل شما بايستد از داخل خانه خودش سنگ پراني كند و موجب خسارت جاني و مالي بشود‪ ،‬اگر شما وارد‬
‫بشويد در منزل او‪ ،‬شما هجمه نكرديد به او‪ ،‬شما مي خواهيد دفاع كنيد از خودتان‪ .‬ما هيچ وقت بناي هجوم به‬
‫يك كشوري نداريم‪ .‬ما بناي دفاع داريم از يك متعدي و از يك هجمه گر و از يك خدا نشناس كه در خارج‪،‬‬
‫وقتي نتواند در داخل وارد بشود و كاري بكند با توپهاي دوربردشان و موشك ها از خارج‪ ،‬از جاهاي دور مي‬
‫اندازد و كشور ما را ويران مي كند و عزيزان ما را مي كشد‪ .‬ما در حال دفاع هستيم گو اينكه تبليغات خارجي‬
‫مي گويند كه نه‪ ،‬شما وارد شديد در كشور ديگري‪ .‬از اول جنگ تا حاال كه آنها وارد بودند صحبتي نبود‪،‬‬
‫حرفي نبود‪ ،‬اشكالي نبود‪ ،‬نه در سازمانها و نه در رسانه هاي گروهي‪ .‬امروز كه ما براي دفاع از خودمان مي‬
‫خوا هيم اين را تا جايي ببريم كه نتواند به ما خسارت وارد كند‪ ،‬ما هجوم كرديم به عراق؟ طبع آنهايي كه تبليغ‬
‫بر ضد اسالم مي كنند همين است‪ .‬بنابراين‪ ،‬ما چون مدافع هستيم بر همه ما يك امر واجب است‪ ،‬منتها هر‬
‫كسي دفاع را به يك نحوي بايد بكند‪ ....‬چون در حال دفاع هستيم‪ ،‬مادامي كه جبهه ها احتياج دارند به اينكه‬
‫‪345‬‬
‫كمك بشود برايشان‪ ،‬بر همه واجب است كه در جبهه بروند و دفاع كنند‪".‬‬
‫واگذاري تمشیت امور ارتش و سپاه‬
‫شيوه مديريت امام خميني واگذاري حداكثر اختيارات به مسئولين كشور بود‪ .‬ايشان حتي بخشي از وظايف‬
‫فرماندهي كل قوا را به رئيس جمهور وقت واگذار نمودند و طي حكمي در ‪ 3137/3/33‬به ايشان مرقوم‬
‫فرمودند‪ " :‬نظر به نقش مؤثر و مهم نيروهاي مسلح در دفاع از كشور و جمهوري اسالمي و لزوم اهتمام و‬
‫اشراف هر چه بيشتر و همه جانبه بر آنها و با توجه به تعهد و بصيرت و عالقه جنابعالي به امور اين نيروها‪ ،‬به‬
‫آن جناب مأموريت مي دهم كه از طرف اينجانب كليه اقدامات الزم را براي تمشيت امور ارتش و سپاه انجام‬
‫با اين حكم‪،‬به مدت كمتر‬ ‫داده و اهمّ امور را به اينجانب گزارش دهيد‪ .‬انشاءاهلل تعالي موفق و مؤيد باشيد‪".‬‬
‫از يكسال آيه اهلل خامنه اي فرمانده جنگ بودند‪ .‬اما بدليل اشتغاالت رياست جمهوري و مسليل امنيتي ‪ ،‬در‬
‫ميدان جنگ حضور جدي نيافتند‪.‬‬

‫‪317‬‬
 ‫ربایش هواپیماي ‪C-130‬‬
‫در طول جنگ‪ ،‬برخي از افراد ارتش كه با منافقين و يا با سلطنت طلب ها ارتباط داشتند‪ ،‬هواپيماها و‬
‫بالگردهاي نظامي ايران را به هنگام پرواز به برخي از كشورهاي ديگر منتقل مي كردند كه از نظر رواني‬
‫موجب تبليغات بدي براي ايران مي شد‪ .‬از جمله در آستانه عمليات والفجر ‪ 3‬يك فروند هواپيماي ‪ C-130‬در‬
‫‪333‬‬
‫روز پنج شنبه ‪ 3137/3/35‬از سوي خدمه آن ربوده و به عربستان برده شد كه دوباره به ايران بازگردانده شد‪.‬‬
‫همچنين خلبانان نظامي در بنادر جنوبي كشور سه بالگرد ايران را ربوده و به كشورهاي حاشيه جنوبي خليج‬
‫فارس منتقل كردند‪ .‬سفارت امريكا در اين كشورها‪ ،‬مشوق فرار خلبان هاي ايراني بود‪ 333 .‬در آن زمان ‪ ،‬افراد‬
‫امنيت پرواز در هواپيماهاي نظامي حضور نداشتند و خلبانان و خدمه پرواز براحتي مي توانستند براي خروج‬
‫هواپيما از كشور اقدام نمايند‪.‬‬
‫عملیات والفجر‪8‬‬
‫از زمان طرح ريزي عمليات ثامن االئمه تا عمليات والفجر مقدماتي‪ ،‬فكر و سناريوهاي سپاه مبناي طرح ريزي‬
‫عمليات هاي بزرگ قرار مي گرفت اما ناكامي در عمليات والفجر مقدماتي موجب شد موقعيت سپاه در برنامه‬
‫ريزي و فرماندهي عمليات تضعيف گردد‪ .‬از سوي ديگر فرمانده نيروي زميني ارتش معتقد بود كه در صورت‬
‫واگذاري نيروهاي بسيجي به ارتش‪ ،‬وي مي تواند تجربه درخشان تري از سپاه عرضه نمايد‪ .‬بر همين اساس‪،‬‬
‫قرار شد طرح ارتش با نام عمليات والفجر ‪ 3‬به اجرا درآيد‪ .‬ناكامي در عمليات والفجر مقدماتي موجب آشكار‬
‫شدن اختالفات فكري ارتش و سپاه گرديد‪ .‬به هر حال عمليات والفجر ‪ 3‬با شيوه ها و تاكتيك ارتش به مورد‬
‫اجرا گذاشته شد‪ .‬سرهنگ صياد شيرازي‪ ،‬فرمانده وقت نيروي زميني ارتش‪ ،‬به طور مرتب از اجراي آتش‬
‫توپخانه به صورت پرحجم بجاي خون دادن رزمندگان براي شكستن و تصرف خطوط دشمن سخن مي گفت‪.‬‬
‫بر همين اساس عبارت "آتش بجاي خون" زياد تكرار مي شد‪ .‬فرماندهي عمليات هم برعهده نيروي زميني‬
‫ارتش گذاشته شد و يگان هاي سپاه نيز تحت امر ارتش قرار گرفت‪ .‬دشمن پس از عمليات والفجر مقدماتي‪،‬‬
‫بر استعداد و توان خود در منطقه افزود‪.‬با پرواز هواپيماهاي شناسايي‪ ،‬منطقه را زير نظر گرفت و حساسيت وي‬
‫با ورود توپخانه به منطقه عملياتي و نقل و انتقال برخي از يگان ها از ‪ 75‬اسفند ‪ 33‬به بعد‪ ،‬نسبت به تحركات‬
‫خودي افزايش يافت‪.‬‬
‫هدف عملیات و موقعیت و عوارض منطقه‬
‫هدف اصلي عمليات‪ ،‬تصرف منطقه شرقي شهر عماره تا مرز ايران بود‪ .‬رسيدن به پل غزليه به عنوان هدف‬
‫نهايي عمليات در نظر گرفته شده بود‪ .‬با انجام عمليات‪ ،‬ديد و تير دشمن از روي منطقه خودي از دشت دويرج‬
‫تا تينه و نيز در منطقه جبل حمرين حذف مي گرديد و نيروهاي دشمن در دشت عماره‪ ،‬علي شرقي و شمال‬
‫شرقي آن‪ ،‬زير ديد و تير قرار مي گرفتند‪ .‬از سوي ديگر حمله به ارتفاعات حمرين و تكميل تصرف آن و‬
‫دسترسي به جبل فوقي و همچنين رسيدن به دشت سميده و وادار كردن قواي دشمن به گسترش و آرايش در‬
‫دشت و نيز فراهم آمدن زمينه براي پيشروي در عمق مواضع دشمن از ساير اهداف عمليات به حساب مي آمد‪.‬‬

‫‪318‬‬
‫اين منطقه حد فاصل زبيدات تا شيار بجليه بر روي ارتفاعات حمرين در داخل خاک عراق از يك سو و از‬
‫سمت ديگر در جنوب به رودخانه دويرج و پاسگاه مرزي پيچ انگيزه و منطقه شرهاني در شمال فكه قرار‬
‫داشت‪ .‬منطقه عملياتي در واقع در شمال غربي منطقه عملياتي والفجر مقدماتي و از فكه تا ارتفاعات حمرين‬
‫طراحي شده بود‪ .‬زمين منطقه تپه ماهور و كوهستاني بود و از نظر جغرافيايي مكمل عمليات محرم محسوب مي‬
‫گرديد‪ .‬ارتفاعات جبل فوقي به موازات كوه حمرين پس از دشت سميده آغاز مي شود‪ .‬پشت جبل فوقي‪،‬‬
‫تأسيسات نفتي بزرگان قرار دارد و تأسيسات نفتي سميده هم از عوارض مصنوعي بشمار مي رفت‪.‬‬
‫ارتفاعات موجود در منطقه جنوبي شامل ‪ 333 ،337 ،371 ،311 ،313 ،333 ،323 ،325‬كه در امتداد جنوب‬
‫شرقي كوه حمرين قرار دارند و به شكل دهليز صخره اي ديده مي شوند‪ .‬بلندي اين ارتفاعات از سمت غرب‬
‫رودخانه دويرج به بعد افزايش مي يابد و در قسمت باالي آن دو دهليز وسيع را شكل مي دهند‪ .‬آب گرفتگي‬
‫و باتالق هاي هوالهلغل و هور السناف در ادامه ارتفاعات جبل فوقي قرار داشت‪ .‬رودخانه دويرج از ويژگي‬
‫هاي ديگر طبيعي اين منطقه بود كه يك رودخانه فصلي است‪ .‬چند شيار در منطقه وجود داشت كه مهم ترين‬
‫آنها بجليه و سميده بودند‪ .‬عالوه بر آن تپه ‪ ،333‬ارتفاعات مثلثي شكل‪ ،‬قله ‪ 337‬و پيچ انگيزه نيز از عوارض‬
‫منطقه محسوب مي شدند‪ .‬پاسگاه هاي مرزي پيچ انگيزه‪ ،‬بجليه‪ ،‬سميده و صدام نيز در منطقه قرار داشتند‪.‬‬
‫ارتش عراق در اين منطقه ضمن ايجاد ميدان هاي مين به عمق ‪ 43‬متر در پشت رودخانه دويرج با احداث‬
‫كانال هايي درون آنها را با بشكه هاي فوگاز كه اثرات مخرب و وحشت زايي داشتند پوشانده بود‪ .‬عالوه بر‬
‫آن جلوي خط مقدم خود را سيم خاردارهاي توپي و حلقوي چيده و پاسگاه هاي كميني را مستقر كرده بود‪.‬‬
‫يگان هاي دشمن هم در ارتفاعات سركوب منطقه در فاصله يك كيلومتري از موانع فوق‪ ،‬موضع گرفته بودند‪.‬‬
‫ارتش عراق‪ ،‬جهت و سمت حمله قواي ايران را از منطقه تلول بند تصور مي كرد‪ .‬زيرا اين منطقه اهميت‬
‫زيادي براي دشمن داشت چون منطقه تلول بند داراي يك سه راهي بود كه به تأسيسات نفتي بزرگان و پل‬
‫غزيله و شهر عماره منتهي مي شد‪ .‬دشمن احتمال حمله از منطقه بجليه‪ -‬زبيدات را نمي داد‪.‬‬
‫طرح مانور و تاكتیك عملیات‬
‫طرح مانور عمليات والفجر ‪ 3‬بر اساس استفاده از آتش تهيه پر حجم و انجام عمليات با شيوه هاي مرسوم‪،‬‬
‫برنامه ريزي شد‪ .‬روش رزمي و تاكتيك عمليات والفجر ‪ 3‬متفاوت با تاكتيك هاي عمليات هاي قبلي كه سپاه‬
‫انجام مي داد‪ ،‬بود‪ .‬تصور بر اين بود كه روشهاي رزمي سپاه از عمليات رمضان به بعد‪ ،‬كارايي خود را از دست‬
‫داده است و ارتش عراق راه هاي مقابله با آنها را ياد گرفته است‪ .‬بنابراين سعي بر آن بود تا با تغيير در‬
‫روشهاي رزمي يك نوع غافلگيري براي يگانهاي ارتش عراق در اين منطقه‪ ،‬ايجاد گردد‪ .‬با توجه به آنكه‬
‫تمركز اصلي طرح مانور بر استفاده از انواع آتش ها براي شكستن خط مقدم دشمن‪ ،‬قرار گرفته بود‪ ،‬بنابراين‬
‫تمركز تمام آتش تير بارها‪ ،‬توپ هاي ‪ 71‬و‪ ،32‬تيرهاي مستقيم تانك ها‪ ،‬تفنگ هاي ‪ 333‬و ساير سالح هاي‬
‫سنگين بر روي خط اول دشمن به منظور جلوگيري از تحرک آنها و رفتن نيروهاي دشمن به درون سنگرها و‬
‫نيز به منظور انهدام كمين ها سازماندهي شد‪ .‬در همين حال قرار شد تا در حين اجراي آتش سنگين‪ ،‬نيروهاي‬

‫‪319‬‬
‫تخريب چي‪ ،‬ميادين مين دشمن را باز كنند‪ .‬آنگاه نيروهاي تك ور با سر و صداي فراوان‪ ،‬خود را به خط اول‬
‫دشمن رسانده تا يگان هاي در خط مقدم‪ ،‬دچار وحشت و رعب گردند‪ .‬در اين زمان آتش پرحجم توپخانه از‬
‫نيروهاي خط ش كن پشتيباني مي كند به گونه اي كه خطوط دوم و بعدي دشمن‪ ،‬قدرت عكس العمل نداشته‬
‫باشند‪ .‬پس از باز شدن رخنه از سوي نيروهاي تك ور‪ ،‬نيروهاي دنبال پشتيبان به جناحين و عمق گسترش‬
‫يافته به سمت اهداف خود‪ ،‬پيشروي مي نمايند‪ .‬اين عمليات در سه مرحله طرح ريزي شده بود‪ .‬ابتدا تصرف‬
‫ارتفاعات سركوب و استقرار بر روي آنها سپس تصرف و اشغال جبل فوقي‪ ،‬آنگاه در صورت موفقيت دو‬
‫مرحله قبلي‪ ،‬حركت به سمت پل غزيله صورت مي گرفت‪ .‬به منظور آمادگي نيروها براي اجراي اين طرح‪،‬‬
‫زمين مشابهي انتخاب و از مهمات جنگي براي اجراي مانور آزمايشي استفاده گرديد كه تلفاتي را نيز به همراه‬
‫داشت‪.‬‬
‫استعداد ارتش عراق و مأموریت قرارگاه ها و استعداد خودي‬
‫در مجموع ‪ 1‬لشكر‪ 33،‬تيپ‪ 33،‬گردان مستقل تحت امر سپاه چهارم و‪ 433‬عراده توپخانه صحرايي ارتش عراق‬
‫از آغاز تا پايان عمليات در منطقه فعال بودند‪ .‬در مجموع ‪ 53‬گردان از سپاه و ‪ 13‬گردان از ارتش يعني ‪5‬‬
‫لشكر از سپاه و ‪ 7‬لشكر و ‪ 1‬تيپ از ارتش در اين عمليات به شرح ذيل‪ ،‬شركت داشتند‪.‬‬
‫الف‪ -‬قرارگاه كربال متشكل از ‪ 3‬قرارگاه فرعي از پاسگاه زبيدات تا شيار بجليه‬
‫كربالي ‪ 3‬شامل‪ :‬لشكر ‪ 43‬ثاراهلل‪ ،‬تيپ ‪ 3‬لشكر ‪ 73‬حمزه‬
‫كربالي ‪ 7‬شامل‪ :‬لشكر ‪ 2‬ولي عصر‪ ،‬تيپ ‪ 7‬لشكر ‪ 73‬حمزه‬
‫كربالي ‪ 1‬شامل‪ :‬تيپ المهدي‪ ،‬تيپ ‪ 1‬لشكر ‪ 73‬حمزه‬
‫كربالي ‪ 4‬شامل‪ :‬لشكر ‪ 34‬امام حسين (ع) و تيپ ‪ 7‬لشكر ‪ 22‬خراسان‬
‫كربالي ‪ 3‬شامل‪ :‬لشكر ‪ 5‬نجف و لشكر ‪ 31‬فجر‬
‫ب‪ -‬قرارگاه نجف متشكل از ‪ 4‬قرارگاه فرعي از شيار بجليه تا پيچ انگيزه يا رودخانه دويرج‬
‫نجف ‪ 3‬شامل‪ :‬لشكر ‪ 13‬عاشورا و تيپ ‪ 33‬هوابرد‬
‫نجف ‪ 7‬شامل‪ :‬لشكر ‪ 72‬محمد رسول اهلل (ص) و تيپ ‪ 54‬خرم آباد‬
‫نجف ‪ 1‬شامل‪ :‬لشكر ‪ 3‬نصر و تيپ ‪ 35‬ذوالفقار به عنوان احتياط‬
‫نجف ‪ 4‬شامل‪ :‬تيپ ‪ 33‬سيد الشهداء (ع) و تيپ ‪ 12‬زرهي شيراز‬
‫شرح و نتایج عملیات‬
‫حدود دو ماه پس از پايان عمليات والفجر مقدماتي‪ ،‬عمليات والفجر ‪ 3‬در ساعت ‪ 71‬روز ‪ 73‬فروردين ماه سال‬
‫‪ 3137‬آغاز شد‪ .‬در محور قرارگاه نجف تا حدي پيشروي صورت گرفت و حدود ‪ 43‬درصد اهداف تأمين‬
‫گرديد‪ .‬ولي محور قرارگاه كربال در شرق پاسگاه بجليه با مانع برخورد كرده و يگان هاي آن نتوانستند اهداف‬
‫خود را تامين نمايندوعقب نشيني كرده وصبح عمليات به مواضع قبلي خود باز گشتند‪ .‬رزمندگان لشكر ‪43‬‬
‫ثاراهلل با دادن تلفات و پس از عبور از موانع متعدد و ميدان هاي مين‪ ،‬هدف هاي خود كه ارتفاعات ‪ 313‬و ‪311‬‬

‫‪311‬‬
‫بود را تصرف كردند‪ ،‬ولي با لشكر ‪ 34‬امام حسين (ع) كه معبر آنها يك كيلومتر فاصله داشت نتوانستند الحاق‬
‫نمايند‪ .‬لشكر ‪ 2‬ولي عصر كه قرار بود ارتفاع ‪ 323‬را بگيرد در ابتداي ارتفاع متوقف شد و از تصرف هدف‬
‫بازماند‪ .‬با دادن تلفات تيپ ‪ 11‬المهدي هم كه قرار بود ارتفاع ‪ 325‬را بگيرد اندكي پيشروي كرد ولي به هدف‬
‫نرسيد‪ .‬لشكر ‪ 34‬امام حسين از منطقه رملي مقابل خود به اشتباه وارد محوطه اصلي سمت چپ شد و خود را به‬
‫ارتفاع تيغه اي پس از رمل رسانيد و ‪ 733‬عراقي را به اسارت درآورد و منطقه را پاكسازي كرد‪ .‬لشكرهاي‬
‫نجف و فجر هم با عبور از يك كيلومتر از موانع خود را به سه راهي پشت ارتفاع ‪ 325‬رساندند‪ .‬لشكر ‪13‬‬
‫عاشورا كه مي خواست دو ارتفاع ‪ 333‬در كنار شيار بجليه و ‪ 343‬را تصرف كند نتوانست معبري باز كند و‬
‫فقط ارتفاع ‪ 343‬را گرفت‪ .‬لشكر ‪ 72‬محمد رسول اهلل‪ ،‬ارتفاع ‪ 337‬را در جناح چپ لشكر ‪ 13‬تصرف كرد و‬
‫مقداري هم به سوي ارتفاع ‪ 341‬در روبروي خود پيشروي كرد‪ .‬تيپ ‪ 33‬سيد الشهداء هم در محور پيچ انگيزه و‬
‫دويرج عمل كرد و منطقه را پاكسازي كرد‪ .‬در مجموع اكثر هدف هاي دو محور تاميت نگرديد و رخنه و‬
‫سرپل مورد نظر تصرف نشد لذا صبح روز عمليات به يگان ها دستور عقب نشيني داده شد‪ .‬نيروهاي خودي ‪33‬‬
‫هزار گلوله (آتش بي سابقه) بر سر دشمن ريختند ولي دشمن هم با ‪ 433‬قبضه توپ‪ ،‬جهنمي از آتش برپا كرد‪.‬‬
‫مرحله دوم با يك شب تأخير انجام شد ولي در ‪ 37/3/74‬عقب نشيني كردند زيرا فشار دشمن زياد بود‪.‬در‬
‫جريان اين عمليات قواي ايران‪ ،‬ضربه سنگيني را متحمل شده و چيزي از اهداف عمليات حاصل نشد‪ ،‬در نتيجه‬
‫ارتش عراق به قدرت مقاومت و توانمندي هاي خود اميدوار گرديد‪ .‬در اين عمليات بيش از ‪ 3333‬نفر از‬
‫رزمندگان اسالم شهيد‪ 433 ،‬نفر مفقود و ‪ 333‬نفر اسير و حدود ‪ 3‬هزار نفر هم مجروح شدند‪ .‬دشمن ‪ 12‬بار به‬
‫مواضع نيروهاي خودي حمله كرد و ‪ 3/3‬ميليون گلوله توپ و خمپاره بر سر رزمندگان اسالم فرو ريخت‪ 337.‬از‬
‫دشمن نيز حدود ‪ 533‬نفر كشته و زخمي و حدود ‪ 133‬نفر اسير شدند و ‪ 15‬دستگاه تانك و نفربر و خودروي‬
‫آنها هم منهدم گرديد‪.‬‬
‫ارزیابی و دالیل ناكامی عملیات والفجر ‪8‬‬
‫اين عمليات در شرايطي آغاز گرديد كه ديدگاه مشترک و اجماع نظر بين فرماندهان سپاه و ارتش در مورد‬
‫طرح مانور و تاكتيك عمليات وجود نداشت‪ .‬جوّ ترديد بر ذهن فرماندهان و مسئولين عمليات در مورد امكان‬
‫پيروزي مستولي بود‪ .‬ارتش عراق حضور وسيعي در منطقه عمليات پيدا كرده بود و ضعف هاي خود را كه در‬
‫عمليات محرم مشاهده نموده بود‪ ،‬تا حدود زيادي برطرف كرده بود‪ .‬دشمن موانع موجود در منطقه را با كندن‬
‫كانال هايي به عرض ‪ 1‬تا ‪ 4‬متر و ريختن سيم خاردار توپي در كف آنها‪ ،‬تكميل كرده بود‪.‬‬
‫با توجه به نكات فوق‪ ،‬از ابتدا مشخص بودكه اجراي چنين عملياتي‪ ،‬قرين موفق نخواهد شد‪ .‬برخي از طراحان‬
‫عمليات‪ ،‬معتقد بودند كه با توجه به انجام عمليات والفجر مقدماتي‪ ،‬اين عمليات را بايد از ابتدا لو رفته تلقي‬
‫كرد‪ .‬ارتش معتقد بود بجاي عمليات والفجر مقدماتي بايستي در منطقه والفجر ‪ ،3‬عمليات انجام مي شد‪ .‬در طرح‬
‫هاي سپاه‪ ،‬نيروهاي خط شكن و تك ور در سكوت كامل‪ ،‬حمله خود را آغاز مي كردند تا افراد دشمن متوجه‬
‫تهاجم آنها نشوند‪ ،‬ولي در اين طرح از سر و صدا براي ايجاد وحشت در بين نيروهاي عراقي استفاده شد‪ .‬در‬

‫‪311‬‬
‫تاكتيك سپاه‪ ،‬پس از رسيدن نيروهاي خط شكن به مواضع خط اول دشمن‪ ،‬يگانهاي ارتش عراق متوجه حمله‬
‫قواي اسالم مي شدند‪ ،‬در حالي كه با اين طرح‪ ،‬ارتش عراق از ابتداي اجراي آتش تهيه‪ ،‬متوجه تك قواي ايران‬
‫شد‪ .‬از سوي ديگر در طرح هاي سپاه‪ ،‬پس از شكسته شدن خط اول‪ ،‬اجراي آتش هاي سنگين توپخانه آغاز مي‬
‫شد‪ ،‬در حاليكه در اين طرح‪ ،‬ابتدا آتش تهيه اجرا و سپس نيروهاي خط شكن عمليات را آغاز كردند‪ .‬در طرح‬
‫هاي سپاه‪ ،‬شكستن خط اول قواي عراقي با اتكا به برنامه ريزي دقيق و با كمك نيروي انساني آموزش ديده و‬
‫ماهر و داوطلب انجام مي شد در حاليكه در اين طرح با كمك استفاده از تجهيزات و آتش توپخانه‪ ،‬اين اقدام‬
‫صورت گرفت‪ .‬به هر حال اين تفاوت هاي اساسي‪ ،‬نتوانست موفقيتي را در استفاده از تاكتيك هاي جديد‪ ،‬ارائه‬
‫نمايد‪ .‬معموالً بسياري از داليل ناكامي عمليات ها با هم مشترک است‪ .‬در اين عمليات ارتش عراق غافلگير‬
‫نشد و توانست توازن قواي خود را با رزمندگان اسالم در جبهة والفجر ‪ 3‬برقرار نمايد‪ .‬ارتش بعثي نقاط ضعف‬
‫پدافندي خود را برطرف كرد و بر تقويت موانع و استحكامات خود در خطوط مقدم جبهه افزود‪ .‬توان كمّي و‬
‫كيفي يگان هاي خود را افزايش داد به طوري كه در آن زمان‪ ،‬حدود ‪ 73‬لشكر مجهز و آماده به نبرد در‬
‫سراسر جبهه ها در اختيار داشت‪ .‬يگان هاي سواره نظام خود را با تانك و نفربر‪ ،‬تقويت نمود‪ .‬تمركز زيادي را‬
‫براي كسب اطالعات از يگان هاي ايراني و نقل و انتقاالت و اهداف آنها‪ ،‬انجام داد‪ .‬يگان هاي موفق ارتش‬
‫بعثي در مقابله با نيروهاي ايراني‪ ،‬از سوي صدام حسين تشويق و افرادي كه در جبهه عقب نشيني مي كردند به‬
‫سختي تنبيه مي شدند‪ .‬از سوي ديگر كيفيت نيروهاي ايراني به اندازه كافي افزايش نيافته بود‪ .‬اختالف بين‬
‫ارتش و سپاه‪ ،‬همچنان مانع همدلي كامل فرماندهان در صحنه نبرد مي شد‪ .‬طرح مانور عمليات‪ ،‬بسيار ذهني و‬
‫از واقعيت هاي صحنه و ميدان رزم فاصله داشت و اجماعي در مورد طرح ارتش با ساير فرماندهان وجود‬
‫نداشت‪ .‬از نظر تاكتيكي بدليل حركت رزمندگان در تاريكي مطلق شب‪ ،‬بعضي از آنها گم شدند و نتوانستند‬
‫اهداف خود را پيدا كنند‪ .‬صحنه درگيري و عمليات‪ ،‬محدود بود و موجب مؤثرتر واقع شدن آتش سنگين‬
‫دشمن شد‪ .‬رزمندگان اسالم بر اثر پيمودن زمين هاي ذوعارضه و حركت در ارتفاعات منطقه عمليات‪ ،‬خسته‬
‫شده و از ادامه حركت باز ماندند‪ .‬عقبه ها و راه هاي تداركاتي يگان هاي خودي زير ديد و تير دشمن قرار‬
‫داشت و پشتيباني رزمندگان حاضر در خط مقدم به سادگي در روز امكان پذير نبود‪ .‬با اجراي آتش سنگين‬
‫توپخانه ارتش عراق به اعضاي اصلي گردان ها‪ ،‬تلفات سنگيني وارد و بعضي از گردان ها در ساعات اوليه‬
‫عمليات متالشي شدند‪ .‬شيوه هاي جنگي رزمندگان اسالم براي ارتش بعثي شناخته شده بود و ارتش عراق شيوه‬
‫جنگيدن و تاكتيك هاي بسيجيان را فهميده و درک كرده بود و اقدام مناسب عليه آن را به مرحله اجرا در‬
‫آورد‪ .‬ضعف مديريت و آموزش نيز به خوبي در جريان عمليات‪ ،‬خود را نشان داد‪ .‬در نهايت بايد گفت‪،‬‬
‫مشكالت عمليات والفجر مقدماتي و والفجر‪ 3‬موجب بروز بن بست و توقف در قدرت پيشروي قواي ايران به‬
‫سمت مواضع ارتش بعثي و باعث آغاز بروز علني اختالفات بين فرماندهان ارتش و سپاه گرديد‪ .‬ناكامي در‬
‫عمليات والفجر ‪ ،3‬نشان داد كه ارتش حتي با در اختيار گرفتن فرماندهي عمليات و استفاده از طرح هاي مورد‬
‫نظر خود و نيز بكارگيري نيروهاي بسيجي و تحت امر قرار دادن يگان هاي سپاه نيز قادر به انجام عمليات‬

‫‪312‬‬
 ‫‪331‬‬
‫موفق نيست‪ .‬اين ناكامي پس از كسب توفيقات نظامي گذشته موجب نگراني شد‪.‬‬
‫حمله موشکی به دزفول و چند شهر‬
‫معموالً پس از انجام هر عمليات در جبهه ها‪ ،‬عراق به برخي از مناطق مسكوني شهرهاي ايران بويژه در‬
‫شهرهاي مرزي حمله مي كرد‪ .‬دزفول اولين شهري بود كه معموال پس از هر عمليات‪ ،‬قصاص مي شد‪.‬پس از‬
‫عمليات والفجر ‪ 3‬نيز‪ ،‬ارتش عراق در غروب روز چهارشنبه ‪ 13‬فروردين ماه ‪ ،3137‬سه موشك زمين به زمين‬
‫به سمت شهر دزفول پرتاب كرد كه بر اثر آن ‪ 23‬خانه مسكوني ويران و بيش از ‪ 73‬نفر شهيد و حدود ‪333‬‬
‫نفر نيز زخمي شدند‪ .‬بار ديگر ارتش عراق در عصر روز جمعه دوم ارديبهشت ‪ ،3137‬با موشك شهر دزفول را‬
‫هدف قرار داد كه باعث ويراني ‪ 733‬واحد مسكوني و مغازه شد‪ .‬در اين حمالت بيش از ‪ 73‬نفر از مردم شهيد‬
‫‪334‬‬
‫امام خميني در واكنش به حمالت مكرر عراق به شهر دزفول در‬ ‫و بيش از ‪ 733‬نفر نيز مجروح گرديدند‪.‬‬
‫‪ 3137/7/4‬طي سخناني در حسينيه جماران به مناسبت سالگرد ميالد امام محمدتقي(ع) فرمودند‪ " :‬شما ببينيد كه‬
‫اينهايي كه ادعاي طرفداري از خلق و طرفداري از عرب مي كنند با خوزستان چه مي كنند و با دزفول عزيز‬
‫چه كرده اند‪ .‬به گمان فاسد اينكه با موشك انداختن در خانه ها و اطفال و زنهاي پير و جوان را كشتن اسباب‬
‫اين مي شود كه ما تسليم بشويم‪ .‬آنها باز خوزستان را نشناختند‪ ،‬دزفول را نشناختند‪ ،‬با اينكه از اولِ جنگ تا‬
‫حاال كراراً تجربه كرده اند و تخريب كرده اند مكان اين عزيزان ما را و اقشار كثيري از دوستان خدا را به‬
‫شهادت رسانده اند و ديدند كه مقاوم ايستادند و ملت ايران و دزفول عزيز در مقابل آنها مقاوم ايستاده است و‬
‫امروز هم كه اين همه مصيبت وارد كرده اند باز فرياد « جنگ‪ ،‬جنگ تا پيروزي» از جوانهاي ما در دزفول‬
‫دزفول يكي از شهرهايي بود كه در طول جنگ بطور مرتب مورد حمله عراق قرار مي گرفت‪.‬‬ ‫بلند است‪".‬‬
‫در طول ‪ 13‬ماه جنگ تا پايان فروردين ‪ ،3137‬شهر دزفول ‪ 45‬بار هدف حمله موشكي ارتش عراق قرار‬
‫گرفت كه طي آن بيش از ‪ 3533‬واحد ساختماني مختلف از قبيل بيمارستان‪ ،‬مدرسه‪ ،‬كودكستان‪ ،‬واحدهاي‬
‫مسكوني و مراكز تجاري‪ ،‬تخريب گرديد‪ .‬عليرغم فشار مردم و شعار آنها كه مي گفتند موشك جواب موشك‪،‬‬
‫امام خميني اجازه پرتاب يك گلوله به سمت شهرهاي عراق را نمي دادند‪ .‬ايشان مي فرمودند‪ :‬ما با مردم عراق‪،‬‬
‫طرف نيستيم‪ .‬عالوه بر دزفول شهر پل دختر نيز در غروب روز دوشنبه تاريخ ‪ 3137/7/3‬با دو فروند هواپيماي‬
‫جنگنده عراقي‪ ،‬بمباران شد كه بر اثر آن ‪ 73‬نفر شهيد و بيش از ‪ 333‬نفر مجروح شدند‪333 .‬حمالت به مناطق‬
‫مسكوني در شهرها اين نگراني را در بين برخي از مسئولين بوجود آورده بودكه ممكن است موجب كاهش‬
‫روحيه مردم شده و فرزند امام احمد آقا بر اين نظر بودند كه بهتر است به طرف برقراري صلح برويم‪ 332.‬ايران‬
‫در اعتراض به شوروي بخاطر واگذاري موشك به عراق و نيز همكاري با حزب توده تعدادي از ديپلمات هاي‬
‫آن كشور را در روز شنبه ‪ 3137/7/35‬اخراج نمود‪ .‬اين اقدام موجب شد تا تبليغات شوروي عليه ايران افزايش‬
‫يابد‪ .‬شوروي نيز در ‪ 3137/7/13‬اعالم كرد كه سه نفر از اعضاي سفارت ايران را بعنوان عناصر نامطلوب از آن‬
‫كشور اخراج مي كند‪ .‬ايران به منظور احتراز از درگيري بيشتر از اقدام متقابل خودداري نمود‪ .‬اين اقدام باعث‬
‫شد تا ‪ 3733‬روسي كه در نيروگاه رامين اهواز كار مي كردند‪ ،‬كم كاري نمايند‪ 335.‬در ادامه حمالت عراق به‬

‫‪313‬‬
‫شهرها‪ ،‬شهر انديمشك در صبح روز پنج شنبه ‪ 3137/7/77‬هدف دو فروند موشك زمين به زمين قرار گرفت‬
‫كه بر اثر آن يك مدرسه راهنمايي پسرانه ويران شد و ‪ 77‬نفر از مردم اين شهر شهيد و ‪ 371‬نفر نيز مجروح‬
‫گرديدند‪ .‬در اوايل شب اين روز شهر دزفول بار ديگر مورد حمله موشكي قرار گرفت كه بر اثر آن ‪ 43‬خانه‬
‫تخريب و ‪ 3‬نفر شهيد و ‪ 53‬نفر نيز زخمي گرديدند‪ 331.‬برخي از مسئولين و مردم راه جلوگيري عراق از حمله‬
‫به مناطق مسكوني را عمليات مقابله به مثل مي دانستند ولي امام خميني با اين اقدام مخالف بودند و مي فرمودند‬
‫بايد در ميدان بجنگيم و شهرها را نبايد بزنيم‪ .‬البته رئيس جمهور و رئيس مجلس ايران تأكيد كردند كه جنايات‬
‫صدام بدون پاسخ نخواهد ماند‪ 333.‬امام خميني از قبل مي فرمودند‪" :‬اسالم اجازه نمي دهد كه ما مردم بي گناه را‬
‫عراق همزمان با رسيدن نيروهاي ايراني به مرزهاي بين المللي در‬ ‫براي خاطر گناه ديگري آزار بدهيم‪".‬‬
‫منطقه بانه‪ ،‬در روز چهارشنبه ‪ 3137/1/4‬با جنگنده هاي خود شهر بانه و روستاي رش نش از توابع مريوان را‬
‫بمباران نمود‪ .‬ارتش عراق در اين حمله از بمبهاي خوشه اي استفاده كرد‪ .‬در حمله به بانه ‪ 5‬نفر از مردم شهيد و‬
‫‪337‬‬
‫پس از گذشت چند روز از حمله به مناطق مسكوني‪ ،‬عراق پيشنهاد عدم حمله به‬ ‫‪ 21‬نفر مجروح شدند‪.‬‬
‫شهرهاي غير نظامي را تحت نظارت سازمان هاي بين المللي ارائه كرد كه رئيس مجلس و فرزند امام با آن‬
‫موافق بودند ولي وزارت خارجه جواب رد داد و امام خميني و رئيس جمهور هم مخالف بودند‪ 331.‬ادامه حمالت‬
‫عراق به شهرها موجب شد تا ‪ 53‬نفر از نمايندگان مجلس طي نامه اي به امام خميني در ‪ 3137/1/75‬از ايشان‬
‫بخواهند كه اجازه دهند بعنوان مقابله به مثل و بازداشتن دولت عراق از حمله به شهرهاي ايران‪ ،‬شهرهاي عراق‬
‫مورد هدف قرار گيرند‪ 334.‬ايران به منظور مقابله با حمالت عراق به مناطق مسكوني از سازمان ملل جهت بازديد‬
‫از خرابي هاي ناشي از حمالت به مناطق مسكوني دعوت بعمل آورد كه هيئتي بدين منظور در اوايل خرداد‬
‫‪ 3137‬ازشهرهاي بمباران شده بازديد و سپس در اول تير ‪ 3137‬گزارش خود را در ‪ 73‬صفحه جهت اظهار نظر‬
‫به شوراي امنيت سازمان ملل ارائه داد‪ .‬گزارش اين هيئت منطقي و معقول بود و ‪ 31‬صفحه آن مربوط به ايران‬
‫‪333‬‬
‫و ‪ 5‬صفحه هم مربوط به عراق مي شد‪.‬‬
‫دعوت به ادامه دفاع‬
‫با تداوم جنگ و افزايش فشار به مردم و عدم پيروزي هاي چشمگير در جبهه ها‪ ،‬امام خميني در صبح ‪34‬‬
‫خرداد ‪ 3137‬در جمع جمعي از نمايندگان مجلس و خانواده هاي شهداي پانزده خرداد از مردم خواستند تا بيشتر‬
‫در صحنه باشند و از جنگ خسته نشوند‪ .‬ايشان فرمودند‪ " :‬ما كه جنگ را شروع نكرده ايم ما االن هم در حال‬
‫دفاع هستيم‪ .‬هر روز تقريباً بايد گفت بي استثنا آبادان‪ ،‬تقريباً بي استثنا‪ ،‬هر روز كوبيده مي شويد زايد بر آن‬
‫هم جاهاي ديگري كه همه مي دانيد‪ .‬ما مي خواهيم كه دست اين ها كوتاه بشود كه به ما اين طور به ملت ما‬
‫اين طور‪ ،‬تعدي نكنند‪ .‬ما داريم دفاع مي كنيم و ما از اول هم دلمان مي خواست كه جنگي نباشد و همه صلح‬
‫باشد‪ ....‬شما مي پذيريد كه ما با آنها سر يك ميز بنشينيم و مصالحه كنيم؟‪ ....‬هيچ وجدان انساني اسالمي مي‬
‫پذيرد اين را؟‪ ....‬ما چيز زايدي نمي خواهيم ما همان را مي خواهيم كه از اول جنگ هم گفتيم ما جنگجو‬
‫نيستيم ما مدافع هستيم‪ .‬دفاع هم يك حق مسلمي است كه اسالم و غير اسالم براي انسان قائل است‪ ....‬حاال كه‬

‫‪314‬‬
‫بحمداهلل كه رسيديم به اينجايي كه دست ها كوتاه شده‪ ،‬حاال ما كوتاه بياييم تا آنها دستشان بلند بشود؟‪ .....‬اگر‬
‫ما يك قدم عقب بنشينيم آنها صد قدم جلو مي آيند‪ .‬ما محكم بايد در مقابل اينها بايستيم تا اينكه آن آدمي كه‬
‫اين فاسد را در اين منطقه ايجاد كرده است سركوب بشود و آنهايي كه وادار كردند اينكه اين آدم اين طور‪،‬‬
‫ايشان همچنين در سخناني در‬ ‫اين خبيث اين طور با مردم عمل بكند‪ ،‬آنها هم در دنيا رسوا بشوند‪".‬‬
‫‪ 3137/1/73‬مي فرمايند‪" :‬ما امروز هم در رأس تمام مسائلمان جنگ است‪ .‬اگر يك روز غفلت بكنيم بر ما‬
‫حمله خواهد كرد و همه چيز ما را از بين خواهد برد‪ .‬ما تا همان مسائلي كه در اول جنگ گفتيم‪ ،‬تا آن مسائل‬
‫تحقق پيدا نكند ما در دفاع خودمان‪ ،‬سر جاي خودمان ايستاده ايم‪ .‬اگر چناچه ما از اين مسائل غفلت كنيم يا‬
‫اينكه بعض از منحرفين و منافقين بين مردم بيفتند و بگويند كه خوب‪ ،‬او مي گويد جنگ را تمام كنيم شما هم‬
‫قبول كنيد و بخواهند مردم را سست بكنند بدانيد كه اسالم در خطر كفر است‪ .‬اگر چنانچه ما يك كلمه عقب‬
‫نشيني كنيم‪ ،‬اگر ملت ما يك قدم سستي به خودش راه بدهد و عقب نشيني كند‪ ،‬نواميسش‪ ،‬اموالش‪ ،‬جان هاي‬
‫جوان هايش‪ ،‬همه به باد خواهند رفت‪ .‬بايد با قدرت به پيش برويم و با قدرت با همه كساني كه به ما مي‬
‫خواهند تجاوز و تعدي كنند مبارزه كنيم و زندگي آبرومند نداشتن و زندگي زير بار بودن‪ ،‬هزار مرتبه از اينكه‬
‫انسان بميرد‪ ،‬مردن بر او شرف دارد‪ ....‬مصمم باشيد و مجهز باشيد و هر روز خودتان را قويتر كنيد و ملت هم‬
‫هر روز براي پشتيباني‪ ،‬دفاع از اسالم بيشتر مصمم بشود و براي جنگ بيشتر مهيا شود كه دفاع از اسالم است‪،‬‬
‫دفاع از نواميس مسلمين است‪ ،‬دفاع از قرآن كريم است‪ ،‬دفاع از ملت ايران است و ملت هاي ديگر است و ما‬
‫‪332‬‬
‫بايد با قدرت بايستيم و هيچ عقب نشيني نكنيم‪".‬‬
‫ربایش هواپیماي مسافربري‬
‫در حالي كه حمله عراق به مناطق مسكوني و چاه هاي نفتي ايران در خليج فارس ادامه داشت‪ ،‬منافقين در عصر‬
‫روز چهارشنبه ‪ 3137/4/33‬يك فروند هواپيماي مسافربري ‪ 242‬هواپيمايي جمهوري اسالمي ايران را با ‪113‬‬
‫مسافر و خدمه از آسمان شيراز ربوده و به كويت بردند‪ .‬مقامات كويت با هواپيما رباها همكاري نمودند‪ .‬در‬
‫كويت ‪ 352‬تن از مسافران آزاد و هواپيما به فرانسه پرواز كرد‪ .‬پس از پياده شدن هواپيما رباها در پاريس‬
‫هواپيما در صبح روز شنبه ‪ 3137/4/35‬به تهران بازگشت‪ .‬اين هواپيما ربايي در ماه رمضان و بمنظور تحت‬
‫‪335‬‬
‫اين هواپيما ربايي نشان داد كه بين فرانسه و برخي از‬ ‫الشعاع قرار دادن روز جهاني قدس‪ ،‬صورت گرفت‪.‬‬
‫كشورهاي خليج فارس‪ ،‬يك ناهماهنگي وجود دارد و آنها عليه ايران‪ ،‬اقدامات ايذايي انجام مي دهند‪ .‬از سوي‬
‫ديگر برخي از خلبان هاي ايراني به كشورهاي ديگر مانند تركيه فرار مي كردند كه تالش براي استرداد آنها‬
‫معموالً به نتيجه نمي رسيد‪ 331.‬در ‪ 3137/3/3‬يك فروند هواپيماي فرانسوي مربوط به شركت ايرفرانس ربوده و‬
‫عازم تهران شد‪ .‬هواپيما ربايان اين هواپيما را در پاسخ به اقدام منافقين در ربودن هواپيماي ايراني و انتقال آن‬
‫به پاريس انجام دادند‪ .‬اين هواپيما در ‪ 3137/3/1‬با تسليم هواپيما ربايان آزاد شد‪ .‬اقدام ايران در پايان دادن به‬
‫‪323‬‬
‫ماجراي هواپيما ربايي موجب رضايت دولت فرانسه گرديد‪.‬‬

‫‪315‬‬
 ‫نگرانی از كمبود نان‬
‫با شدت گرفتن فشارهاي اقتصادي در كشور و همچنين ادامه جنگ و نيز اختالف نظرها و كارشكني هايي كه‬
‫عليه دولت پديد آمد در اوايل تابستان ‪ 3137‬مشكالتي در توزيع نان و برنج ارزان در بين مردم پديد آمد و‬
‫موجب نگراني هايي در كشور گرديد‪ .‬امام خميني بالفاصله طي نامه اي به نخست وزير وقت در ‪3137/4/33‬‬
‫مرقوم فرمودند‪ " :‬از مسئله كمبود نان خبرهايي مي رسد كه اينجانب را شديداً نگران كرده است‪ .‬جنابعالي‬
‫مأمور هستيد اين مسئله مهم را هرچه زودتر حل كنيد‪ .‬اگر كساني در اين امر اخالل مي كنند مورد تعقيب قرار‬
‫دهيد و اگر اشخاصي مسامحه مي كنند و از كارمندان هستند اخراج كنيد و اشخاص متعهد را به اين كار‬
‫بگماريد‪ .‬در درجه دوم قضيه برنج بايد حل شود‪ .‬به شما مأموريت حل آن نيز داده مي شود‪ .‬مراتب را پس از‬
‫در دوران جنگ بسياري از كاالهاي اساسي به‬ ‫‪323‬‬
‫انجام به اطالع اينجانب برسانيد‪ .‬توفيق شما را خواهانم‪".‬‬
‫صورت سهميه بندي و با قيمت بسيار ارزان در اختيار مردم قرار مي گرفت‪.‬نان سهميه بندي نبود ولي در همه‬
‫جا با قيمت خيلي كم در اختيار مردم قرار داشت‪.‬‬
‫تغییر راهبرد نظامی ایران‬
‫با انجام دو عمليات ناموفق والفجر مقدماتي و والفجر ‪ 3‬در جبهه جنوب‪ ،‬امكان انجام عمليات هاي موفق در‬
‫منطقه جنوب‪ ،‬مورد ترديد واقع شد‪ .‬بنابراين توجه فرماندهان جنگ به مناطق غربي كشور جهت طرح ريزي‬
‫عمليات جلب گرديد‪ .‬از آنجا كه در طول دو سال اول جنگ‪ ،‬عمده عمليات هاي بزرگ ايران در استان‬
‫خوزستان صورت گرفته بود بنابراين توجه ارتش بعثي به مناطق عملياتي غرب و يا جبهه مياني كمتر بود‪ .‬بر‬
‫همين اساس تصميم گرفته شد تا عمليات بعدي ايران در جبهه منطقه غرب كشور انجام شود‪ .‬در چنين شرايطي‪،‬‬
‫سپاه و ارتش بر سر فرماندهي عمليات اختالف نظر داشتند‪ .‬فرمانده نيروي زميني ارتش معتقد به وحدت‬
‫فرماندهي بود و مي خواست كه ارتش بر سپاه‪ ،‬فرماندهي داشته باشد‪ .‬ولي سپاه معتقد بود كه بدليل فرهنگ‬
‫متفاوت ارتش و سپاه‪ ،‬عمالً وحدت فرماندهي بدين صورت امكان پذير نيست و انجام عمليات مستقل از سوي‬
‫هر يك از دو سازمان ارتش و سپاه را پيشنهاد مي كرد‪ .‬البته انجام عمليات مشترک و تشكيل قرارگاه هاي‬
‫مشترک همچون زمان عمليات هاي سال دوم جنگ نيز يكي از راهكارها بود‪ .‬به هر حال اختالف فرمانده هان‬
‫‪327‬‬
‫جبهه‪ ،‬يكي از مشكالت آن دوران جنگ بود‪.‬‬
‫انجام عملیات هاي محدود‬
‫ناكامي در انجام عمليات هاي گسترده و سرنوشت ساز والفجر مقدماتي و والفجر ‪ ،3‬موجب شد تا انجام عمليات‬
‫هاي محدود در دستور كار هر يك از دو سازمان سپاه و ارتش قرار گيرد‪ .‬پيش بيني مي شد كه انجام عمليات‬
‫هاي محدود مي تواند خستگي و فرسايش در قواي دشمن ايجاد كند‪ .‬به ارتش عراق براي ترميم و بازسازي‬
‫فرصت ندهد‪ .‬دشمن را در همه جبهه ها در گير نمايد و به وي تلفات وارد كرده و موجب انهدام بخشي از‬
‫نيروهاي آن گردد‪ .‬از سوي ديگر تمركز قواي ارتش عراق را برهم زده و موجب تجزيه نيروهاي وي گردد و‬
‫از سوي ديگر فرصت الزم را به منظور بازنگري در راهبرد و تاكتيك هاي رزمندگان اسالم را براي طرح‬

‫‪316‬‬
‫ريزي عمليات هاي بزرگتر فراهم آورد‪ .‬بر اين اساس سه عمليات والفجر ‪ 1 ،7‬و ‪ 4‬طرح ريزي و به مرحله اجرا‬
‫در آمد‪.‬‬
‫عملیات والفجر ‪5‬‬
‫پس از ناكامي در انجام موفقيت آميز عمليات هاي والفجر مقدماتي و والفجر ‪ 3‬در جبهه جنوب‪ ،‬اولين عمليات‬
‫رزمندگان اسالم با هدايت قرارگاه حمزه سيدالشهدا عليه السالم در جبهه شمال غرب با نام عمليات والفجر ‪7‬‬
‫درشب چهارشنبه ‪ 71‬تيرماه ‪ 3137‬آغاز شد‪ .‬هدف اصلي اين عمليات‪ ،‬آزاد سازي مرز كشور از طريق تصرف‬
‫ارتفاعات مهم آن منطقه و پيشروي در خاک عراق و تسخير پادگان حاج عمران و اشراف بر شهر چومان‬
‫مصطفي بود‪ .‬با انجام اين عمليات‪ ،‬شهرها و روستاهاي اطراف مرز از زير برد آتش توپخانة ارتش عراق خارج‬
‫مي شد و امكان زندگي عادي براي مردم فراهم مي آمد‪ .‬همچنين با انجام اين عمليات يكي از معابر مهم تردد‬
‫احزاب مسلح دموكرات و كومله در مرز تمرچين مسدود و مسير حركت نيروهاي نامنظم ايران و نيز احزاب‬
‫كردي ضد حزب بعث به كردستان عراق‪ ،‬تسهيل مي گرديد‪ .‬اين عمليات با همكاري مشترک ارتش و سپاه‬
‫طرح ريزي و به مرحله اجرا در آمد‪ .‬در اين عمليات كردهاي بارزاني با قواي ايران همكاري مي كردند‪ .‬در‬
‫جريان عمليات تنگه هاي مهم تمرچين‪ ،‬آزادي و راياد آزاد گرديد و تنگه چومان مصطفي زير ديد تير قرار‬
‫گرفت‪ .‬تنگه راياد در حدود ‪ 37‬كيلومتري عمق دشمن قرار داشت‪ .‬در ادامه عمليات ارتفاع كينگ و نيز تنگه‬
‫دربند پس از گذشت ‪ 1‬روز از عمليات به تصرف در آمد‪ .‬ارتش عراق تالش زيادي براي بازپس گيري اين‬
‫منطقه انجام داد و در ‪ 3137/3/3‬يك عمليات هلي بُرن را جهت بازپس گيري پادگان حاج عمران انجام داد كه‬
‫گفته مي شود در جريان اين عمليات ‪ 2‬فروند بالگرد و ‪ 1‬فروند هواپيماي عراقي سقوط نموده و عمليات به‬
‫شكست انجاميده است‪ .‬در اين عمليات حدود ‪ 733‬كيلومتر مربع از سرزمين هاي عراق آزاد شد و حدود ‪33‬‬
‫پاسگاه نگهباني دشمن در منطقه كوهستاني به تصرف رزمندگان اسالم در آمد‪ .‬حدود ‪ 1‬هزار نفر از نيروهاي‬
‫عراقي كشته يا زخمي شدند ولي تعداد كمي از آنها در حدود ‪ 733‬نفر به اسارت در آمدند‪ .‬غنائم نسبتاً فراواني‬
‫نيز بدست قواي ايراني افتاد‪ .‬از جمله راداري كه ردياب مسير توپخانه ها و خمپارهها بود به غنيمت در آمد كه‬
‫مشخص شد كه دشمن با كمك اين رادار محل استقرار آتشهاي خودي را مورد حمله قرار مي داده است‪ .‬امام‬
‫خميني از موفقيتهاي بدست آمده در اين عمليات راضي بودند‪ .‬حدود ‪ 133‬نفر از رزمندگان در جريان عمليات‬
‫‪321‬‬
‫پس از اين عمليات‪ ،‬ايران به منظور تأمين نيروي انساني مورد نياز‬ ‫شهيد و ‪ 3433‬نفر نيز مجروح شدند‪.‬‬
‫تصميم گرفت تا تأخير بيش از دو ترم براي دانشجويان حاضر در جبهه مجاز گردد‪.‬‬
‫عملیات والفجر ‪8‬‬
‫با گذشت حدود ‪ 33‬روز از عمليات والفجر ‪ ،7‬سپاه پاسداران انقالب اسالمي طرح عمليات والفجر ‪ 1‬رابه منظور‬
‫آزادسازي شهر مهران كه در مهرماه سال ‪ 3131‬به اشغال ارتش عراق درآمده بود به مرحله اجرا گذاشت‪.‬اين‬
‫عمليات در ساعت ‪ 71‬روز هفتم مرداد سال ‪ 3137‬با رمز يا اهلل در منطقه مهران و زرباطيه عراق انجام شد‪.‬‬
‫درجبهه شمالي منطقه عمليات‪،‬لشكر ‪ 3‬نصر وتيپ امام رضا و يك گردان ازتيپ‪ 54‬خرم آباد واردعمل شدند‪.‬‬

‫‪317‬‬
‫درجبهه جنوبي هم لشكر‪ 43‬ثاراهلل وتيپ ‪ 4‬و لشكر ‪ 73‬حمزه در ارتفاعات قالويزان عمل كردند‪ .‬تيپ ‪432‬‬
‫پياده ارتش عراق در اين منطقه پدافند مي كرد‪ .‬نيروهاي خودي از سه محور به مواضع يگانهاي ارتش عراق‬
‫يورش بردند تا بتوانند شهر مهران را آزاد و اهداف مورد نظر را تصرف كنند‪ .‬اين عمليات ‪ 31‬روز ادامه يافت‬
‫و طي آن تعدادي از ارتفاعات مرزي از جمله ارتفاعت زالوآب و قالويزان بجز كله قندي به تصرف در آمده و‬
‫جاده مهران ـ دهلران و مهران ـ ايالم از كنترل ارتش عراق خارج گرديد‪.‬بدين ترتيب ارتباط جبهه هاي مياني‬
‫و جنوبي از طريق اين دو جاده برقرار گرديد‪ .‬همچنين ارتفاعات زالو آب و نمه كالن و پاسگاههاي ايراني‬
‫فرح آباد و رضا آباد آزاد گرديد و پاسگاه هاي عراقي زالو آباد‪ ،‬دراجي و سد روفاز كنجان چم به تصرف‬
‫نيروهاي ايراني در آمد‪ .‬اين عمليات در جبهه شمالي موفق بود اما در جبهه جنوبي موفقيت چنداني نداشت و در‬
‫مجموع حدود ‪333‬كيلومتر مربع به تصرف رزمندگان اسالم درآمد‪.‬در اين عمليات ‪ 333‬نفر از نيروهاي عراقي‬
‫به اسارت در آمده و حدود ‪ 3‬هزار نفر آنها كشته يا زخمي شدند‪ .‬در جريان عمليات‪ ،‬صدام خود را به منطقه‬
‫زرباطيه رساند و بي درنگ دو تا از فرماندهان گردانهاي تيپ ‪ 432‬را كه عامل شكست تلقي شده بودند ترسو و‬
‫بزدل قلمداد كرده و آنها را اعدام كرد‪ 324.‬وسعت منطقه عملياتي ‪ 33‬كيلومتر مربع بود‪ .‬اين عمليات با فرماندهي‬
‫مشترک سپاه و ارتش طرح ريزي و اجرا شد و شهر مهران كه از تاريخ ‪ 7‬مهرماه سال ‪ 3131‬به اشغال ارتش‬
‫عراق در آمده بود در اين عمليات آزاد گرديد‪ .‬عراق جهت بازپس گيري مهران در روزهاي ‪ 3137/3/33‬و‬
‫‪ 3137/3/32‬پاتكهاي سنگيني را با كمك تيپ ‪ 15‬پياده انجام داد اما با شكست مواجه شده و با بر جاي‬
‫گذاشتن تعدادي اسير شكست در مهران را عقب نشيني اعالم نمود‪ .‬فرمانده اين تيپ نيز به اتهام سستي و بزدلي‬
‫‪323‬‬
‫در مجموع از آغاز عمليات والفجر ‪ 7‬تا پايان عمليات‬ ‫مورد بازجويي قرار گرفته و به اعدام محكوم شد‪.‬‬
‫‪323‬‬
‫موفقيت دو عمليات‬ ‫والفجر ‪ 1‬در ‪ 3137/3/31‬حدود ‪ 7‬هزار نفر از نيروهاي خودي به شهادت رسيدند‪.‬‬
‫والفجر ‪ 7‬و والفجر ‪ 1‬موجب شد تا ابتكار عمل در جبهه ها بدست ايران افتاده و مسئولين كشور را به تداوم‬
‫اينگونه عملياتها اميدوار كرد‪ .‬بر همين اساس سخنگوي شوراي عالي دفاع در پايان جلسه ‪ 3137/3/35‬اين شورا‬
‫‪322‬‬
‫نتيجه اين دو عمليات‪ ،‬فرماندههان سپاه و‬ ‫اعالم كرد كه عملياتها تا تحقق حقوق ايران ادامه خواهد داشت‪.‬‬
‫ارتش و همچنين مسئولين كشور را راضي كرد و آنها را براي برنامه ريزي جهت عمليات بعدي تشويق نمود و‬
‫موجب افزايش روحيه رزمندگان اسالم شد‪ .‬از سوي ديگر موفقيت ايران در اين دو عمليات موجب تسليح و‬
‫تجهيز بيشتر عراق و واگذاري اعتبارات خارجي به آن كشور شد‪.‬‬
‫واكنش عراق به شکست در مهران‬
‫ارتش عراق كه شكست سنگيني را در مهران متحمل شده بود‪ ،‬در واكنش به آن حمله به مناطق مسكوني در‬
‫شهرهاي مرزي را در دستور كار خود قرار داد‪ .‬يكي از خونين ترين حمالت به مناطق مسكوني‪ ،‬حمله ارتش‬
‫عراق با ‪ 3‬فروند هواپيماي جنگنده در بعداز ظهر روز چهارشنبه ‪ 3137/3/31‬به شهر گيالنغرب با بمبهاي خوشه‬
‫اي بود‪ .‬بر اثر اين حمله تعداد زيادي از واحدهاي مسكوني و اماكن عمومي ويران و بيش از ‪ 33‬نفر شهيد و‬
‫حدود ‪ 333‬نفر نيز زخمي گرديدند‪ 325.‬امام خميني در واكنش به اين اقدام‪ ،‬طي سخناني در ‪ 3137/3/73‬خطاب‬

‫‪318‬‬
‫به وزير امور خارجه و معاونين آن وزارتخانه كه پس از بمباران گيالنغرب صورت گرفت فرمودند‪ " :‬صدام‬
‫گمان كرده است با اين نحو جنايات مي تواند صلح را بر ما تحميل كند و حال اينكه هر يك از جنايات‪ ،‬او را‬
‫از صلح دور و ما را مصمم تر مي كند‪ ....‬اگر بر فرض باطل كسي خيال مي كرد كه بايد صلح كرد با اين‬
‫جنايات‪ ،‬ديگر هيچ عاقلي چنين فكري نمي كند براي اينكه خانواده هاي شهدا و اشخاص مصيبت ديده در‬
‫مقابل آنها مي ايستند‪ ....‬جنايتكار در اثر زيادي جنايت‪ ،‬نمي تواند از جرم فرار كند‪ ....‬صدام كه در ميدان‬
‫جنگ شكست خورده است با بمباران مردم بي گناه‪ ،‬نمي تواند از مسئوليتي كه دارد فرار كند‪ .‬از قرار اطالع‬
‫بمب هاي خوشه اي در گيالنغرب بكار برده اند‪ ،‬اين كارها موجب مي شود تا هم به جناياتشان افزوده مي شود‬
‫و هم به خساراتي كه بايد بپ ردازند و به فرض كه بماند ـ كه اين فرض هم صحيح نيست ـ بايد از عهده تمامي‬
‫اينها بر آيد و آنهايي كه او را همراهي مي كنند بايد به محاكمه كشيده شوند و آن روز دير نيست‪".‬‬
‫همچنين در صبح روز شنبه ‪ 3137/3/77‬شهر انديمشك مورد حمله موشكي عراق قرار گرفت كه بر اثر آن‬
‫‪ 333‬واحد مسكوني آسيب ديده يا منهدم گرديد و ‪ 17‬نفر شهيد و بيش از ‪ 733‬نفر مجروح شدند‪ .‬در همين روز‬
‫‪353‬‬
‫در ادامه حمله به مناطق مسكوني‪1 ،‬‬ ‫هواپيماهاي عراقي روستاهاي اطراف گيالنغرب را نيز بمباران كردند‪.‬‬
‫فروند جنگنده عراقي صبح روز پنج شنبه ‪ 3137/3/33‬به شهر مريوان و روستاي رزآب حمله كرده و ‪ 43‬نفر از‬
‫مردم اين شهر را كه تعداد زيادي از زنان و كودكان بين آنها بودند شهيد و حدود ‪ 733‬نفر را مجروح كردند‪.‬‬
‫‪353‬‬
‫در تداوم حمالت عراق به شهرهاي مرزي در‬ ‫اين حمله بار ديگر در روز جمعه ‪ 3137/3/35‬تكرار شد‪.‬‬
‫ساعت ‪ 7:73‬دقيقه بامداد روز جمعه ‪ 5‬مهر ماه ارتش عراق ‪ 4‬موشك زمين به زمين به سمت شهرد زفول و ‪7‬‬
‫موشك نيز به انديمشك پرتاب كرد‪ .‬اين حمله در حالي صورت گرفت كه مردم اين شهر در خواب بودند‪.‬‬
‫‪ 113‬واحد مسكوني و مغازه در دزفول و ‪ 413‬واحد نيز در انديمشك آسيب ديد‪ .‬بر اثر اين حمالت ‪ 23‬نفر‬
‫‪357‬‬
‫با توجه به وسعت شهرهاي ايران و محدوديت توان پدافند هوايي‬ ‫شهيد و ‪ 733‬نفر نيز مجروح گرديدند‪.‬‬
‫كشور و تحريم تسليحاتي ايران‪ ،‬امكان برقراري پوشش هوايي و گسترش جنگ افزارهاي دفاع هوايي براي‬
‫بسياري از نقاط كشور وجود نداشت و هر چه از زمان آغاز جنگ مي گذشت شرايط دفاع هوايي ايران‬
‫نامناسب تر مي شد‪.‬‬
‫سیاست ایران درباره جنگ‬
‫با افزايش دامنه جنگ‪ ،‬امام خميني طي سخناني در ‪ 3137/3/32‬خطاب به تعدادي از نمايندگان مجلس شوراي‬
‫اسالمي‪ ،‬ديدگاه خود راجع به جنگ را اينگونه مطرح كردند‪ " :‬االن مسئله بزرگ ما جنگ است كه مشاهده‬
‫مي كنيد كه تقريباً در اكثر جبهه ها مشغول آن هستيم و بايد االن تمام كوششمان را بكار بيندازيم كه اين‬
‫جنگ را به پيروزي برسانيم كه اگر خداي نخواسته اين جنگ به پيروزي نرسد و شكستي پيش آيد خيال‬
‫نكنيد كه اين شكست‪ ،‬براي ايران است بلكه براي همه مستضعفان جهان واقع مي شود‪ .‬االن چشم هاي همه‬
‫مردم دنيا به ايران دوخته شده كه در جنگ چه مي كند و همه آقايان بايد توجه داشته باشند و من به همه مردم‬
‫كشور و به همه جوان ها عرض مي كنم جنگي كه االن در كار است‪ ،‬جنگ سرنوشت ساز ماست‪ .‬جنگي است‬

‫‪319‬‬
‫كه يك طرف آن دشمن با همه تجهيزات و پشتيباني همه قدرت ها به ميدان آمده و اين طرف ما هستيم كه از‬
‫قدرت هاي بزرگ بريده به خداي تبارک و تعالي توجه داريم لذا اين جوانان ما هستند كه بايد اين سرنوشت را‬
‫به آخر برسانند و اين جوان هاي ايران هستند كه بايد تنور جنگ را گرم نگه دارند و بحمداهلل رزمندگان ما در‬
‫همه جا پيروزند و شما مي دانيد كه اگر خداي نخواسته صدام پيروز بشود با اهل اين كشور چه خواهد كرد‪....‬‬
‫بار ديگر من به همه اهالي اين كشور تأكيد مي كنم كه امروز بايد توجه به اين جنگ زياد باشد و امروز تمام‬
‫اسالم در مقابل تمام كفر ايستاده است و ما اگر جايي را فتح كرديم نبايد غرور پيدا كنيم بلكه بايد اين فتح را‬
‫تا آنجا دنبال كنيم و ادامه دهيم كه متجاوز سر جاي خودش بنشيند يعني متجاوز از بين برود‪ .‬خسارت جاني‬
‫قابل جبران نيست ولي آن همه خسارات مالي كه به اين كشور وارد شده است بايد بدهند‪ .‬من مسئله اي كه‬
‫روي آن پافشاري مي كنم اين است كه امروز همه جوان هاي ما موظفند جبهه ها را گرم نگه دارند و بروند به‬
‫سراغ برادرانشان كه در حال جنگ هستند كه اگر مسئله جنگ حل بشود و انشاءاهلل با پيروزي كامل به پايان‬
‫برسد‪ ،‬مسائل ديگر مسائل فردي است و حل آنها بسيار آسان است و خود مردم كارها را اصالح مي كنند و‬
‫دولت هم دستش باز مي شود و گرفتاريها را رفع مي نمايد‪ .‬ما در مسئله جنگ و ساير امور بايد با هم باشيم و‬
‫ايشان همچنين در ‪ 3137/3/31‬خطاب به وزير سپاه و معاونين‬ ‫اگر با هم بوديم كارها به پيش مي رود‪" .‬‬
‫آن وزارتخانه مي فرمايند‪ " :‬اميدوارم با وضعي كه در سپاه و ارتش است مسائل زود حل شود‪ .‬حال كه صدام‬
‫گفته است چون به مقاصد خودمان رسيده ايم براي صلح دوستي عقب نشيني كرده ايم ـ البد مثل عقب نشيني‬
‫اي كه در خرمشهر كرده است ـ انشاءاهلل بزودي شر صدام از سر مسلمانان رفع گردد و خداوند شما را پيروز‬
‫گرداند‪ ....‬انشاءاهلل به اين كشور آسيبي وارد نمي شود‪ .‬كشور را از خودتان بدانيد و مردم محروم را هم برادر‬
‫بزرگترتان‪ .‬مردم از سپاه سرد نمي شوند‪ .‬بايد سپاه با محروميت محفوظ بماند و راهش آن است كه با مردم‬
‫ايشان همچنين در ‪ 3137/3/3‬خطاب به تعدادي از فرماندهان نيروهاي مسلح مي فرمايند‪" :‬‬ ‫‪354‬‬
‫مدارا كنيم‪" .‬‬
‫معنا ندارد كه دولت اسالمي ايران با دولتي كه هيچ اعتقادي به اسالم و به اخالق بشريت ندارد‪ ،‬سر نيز اصالح‬
‫بنشيند‪ .‬ايران همان طور كه سيلي زد به اين موجود مفلوک‪ ،‬به سيلي زدن خودش و به پس گردني زدن خودش‬
‫ادامه مي دهد تا اينكه آن چيزهايي كه بايد زير بار بروند با فشار نظامي ايران و با فشار ملت ايران تحقق پيدا‬
‫بكند‪ .‬ملت ايران اگر مي خواست كه صلح امريكايي بكند‪ ،‬همان اول از امريكا جدا نمي شد و قطع رابطه نمي‬
‫كرد‪ ،‬و دستش را از ايران كوتاه نمي كرد و جاسوسان او را بيرون نمي كرد و امروز هم اگر دستش را به صلح‬
‫امريكايي دراز كند‪ ،‬صدام و امثال صدام كنار مي روند‪ ،‬لكن مستشارهاي امريكايي وارد معركه مي شوند‪ .‬ما‬
‫نمي توانيم صلحي را بپذيريم كه طرح امريكايي دارد و صدام نمي تواند بپذيرد آن چيزهايي را كه ما مي‬
‫خواهيم‪ .‬كسي كه ابتدائاً براي اينكه سردار قادسيه باشد تصريح كرد كه من به كشوري كه مجوس هستند دارم‬
‫حمله مي كنم و كشور ايران را مجوسي خواند و حمله خودش را حمله سردار قادسيه خواند و هيچ اعتقاد به‬
‫اسالم و اخالقيات اسالم نداشت‪ ،‬امروز هم در راديو و هم در صحبت هاي او دم از اسالم مي زند‪ .‬حاال كه‬
‫بيچاره شده است از اسالم دم مي زند و اگر مهلت داده بشود به اين خبيث‪ ،‬آن روزي كه مهلت پيدا بكند و‬

‫‪321‬‬
‫تجهيز قوا بكند بدتر از اول به سرزمين شما حمله مي كند‪ .‬بايد امروز كه بحمداهلل قدرت در دست شما ارتشي‬
‫ها و سپاهي ها و بسيجي ها و عشاير هست‪ ،‬اين قدرت را حفظ كنيد و اين وحدت را حفظ كنيد و به پيش‬
‫برويد كه خدا با شماست و اميدوارم كه با زحمت و تالش پيگير شما تمام اين توطئه ها از بين برود و ايران‬
‫استقالل خودش را حفظ كند و آزادي خودش را حفظ كند‪ .‬آنهايي كه از ما مي خواهند كه با صدام صلح كنيم‬
‫و به جنگ ادامه ندهيم‪ ،‬آنها صلح امريكايي مي خواهند‪ .‬بعضي از آنها سرتا قدمشان امريكايي است و از عمال‬
‫شاه سابق بوده اند و حاال اسالمي شده اند و براي وطن شان و براي حفظ خون مردم وطن شان ناله مي كنند و‬
‫اشك تمساح مي ريزند‪ ....‬ما صلح اسالمي مي خواهيم‪ .‬ما مي خواهيم آن كسي كه تعدي كرده است به مسلمان‬
‫ها و آن اشخاصي كه خون مسلمان ها را در بالد ما و بالد خودش ريخته است و علماي اسالم را در بالد‬
‫خودش شهيد كرده است ما مي خواهيم به حكم اسالم از او انتقام بگيريم ما مي خواهيم قصاص كنيم ما مي‬
‫خواهيم دست او را قطع كنيم و ما مي خواهيم كه اين حزب منحوس و اين حزب عفلقي از بين برود و كشور‬
‫عراق بدست خود عراقي ها‪ ،‬بدست مردم و ملت خود عراق اداره بشود نه بدست ديگران و امثال صدام كه تمام‬
‫حيثيت عراق را‪ ،‬حيثيت نظامي عراق را‪ ،‬حيثيت ملي عراق را زير پا گذاشته است و تمام ذخيره هاي عراق را‬
‫براي نفهمي به باد فنا داده است كه امروز مفلس شده است‪ ....‬يك همچو موجودي نبايد ديگر در دنيا باقي‬
‫بماند و نبايد حكومت يك كشور اسالمي را داشته باشد‪ .‬اسالم اجازه نمي دهد به يك همچو مصالمتي بين ما و‬
‫او و بين مسلمان و يك كافر متعدي‪ 353 " .‬همچنين ايشان در پيامي بمناسبت سومين سالگرد جنگ تحميلي در‬
‫‪ 3137/3/13‬مي نويسند‪ " :‬و اما ادامه جنگ‪ ،‬همه مي دانند كه ابتكار آن در دست جوانان ماست و تا سقوط‬
‫حزب بعث عفلقي عراق‪ ،‬دفاع از اسالم و از دو كشور اسالمي عراق و ايران ادامه دارد و پس از آنكه مقدرات‬
‫كشور بدست ملت رنج ديده عراق افتاد‪ ،‬جنگ خاتمه يافته است‪ .‬آنچه كه موجب تأسف بسيار است آن است‬
‫كه ابرقدرتها بويژه امريكا با فريب صدام‪ ،‬با هجوم به كشور ما‪ ،‬دولت مقتدر ايران را سرگرم دفاع از كشور‬
‫خود نمود تا مجال به اسرائيل غاصب تبهكار دهد تا به نقشه شوم خود كه تشكيل اسرائيل بزرگ از نيل تا‬
‫در عين حال‪ ،‬امام خميني بر دفاعي بودن سياست ايران تأكيد دارد ايشان طي‬ ‫فرات است اقدام نمايد‪" .‬‬
‫سخناني در ‪ 3137/2/31‬مي فرمايند‪ " :‬در عين حاليكه ما هرگز مهاجم نيستيم و نخواهيم بود لكن اين پيشرفتي‬
‫كه در كشور عراق مي شود براي دفاع است‪ .‬دفاع از كشور خودمان‪ ،‬دفاع از كشور اسالمي عراق‪ ....‬صدام لب‬
‫جهنم واقع شده است‪ .‬حزب بعث لب جهنم واقع شده است و محتاج به يك قيامي است در عراق ولو قيامي‬
‫‪352‬‬
‫ضعيف‪ .‬ما نمي خواهيم كه به عراق تحميل بكنيم‪ .‬ما عراق را محترم مي داريم‪" .‬‬
‫عملیات والفجر ‪4‬‬
‫عمليات والفجر ‪ 4‬در ساعت ‪ 74‬روز ‪ 3137/2/72‬با رمز يااهلل آغاز گرديد‪ .‬اين عمليات در جبهه شمالي و در‬
‫محور بانه‪-‬مريوان در مناطق كوهستاني غرب ايران‪ ،‬در استان كردستان از اطراف شهر سردشت تا مريوان و در‬
‫منطقه اي به وسعت ‪ 333‬كيلومتر مربع در حوالي منطقه پنجوين عراق انجام شد‪ .‬در اين عمليات ‪ 1‬لشكر و ‪7‬‬
‫تيپ پياده و ‪ 33‬گردان توپخانه در مقابل ‪ 33‬تيپ پياده‪ 2،‬گردان كماندويي‪ 4،‬گردان زرهي و ‪ 33‬گردان‬

‫‪321‬‬
‫توپخانه ارتش عراق شركت داشتند‪355.‬عمليات والفجر ‪ ،4‬در مجموع ‪ 33‬روز به طول انجاميد و در سه مرحله‬
‫انجام شد‪ .‬طبق طرح تهيه شده‪ ،‬يگانها در ‪ 4‬قرارگاه جزء شامل ‪ 1‬قرارگاه در خط و ‪ 3‬قرارگاه احتياط‪،‬‬
‫سازماندهي شدند‪ .‬لشكر امام حسين(ع)‪،‬يكي از يگانهاي تك اصلي بود كه در شب آغاز عمليات نتوانست به‬
‫موقع خود را به منطقه هجوم برساند‪ .‬به ناچار يگان احتياط به جاي تك اصلي وارد عمل شد كه اقدام بديعي‬
‫بود‪ .‬هدف اصلي عمليات والفجر ‪ 4‬آزاد سازي بخشي از سرزمين هاي ايران و تصرف پيشرفتگي و دهانه دشت‬
‫شيلر و مسدود ساختن راه عبور افراد مسلح احزاب كُرد وفادار به رژيم بعثي عراق و همچنين تأمين شهر‬
‫پنجوين بود‪ .‬يكي ديگر از اهداف اجراي اين عمليات اين بود كه شهرهاي بانه و مريوان در استان كردستان و‬
‫جاده هاي ارتباطي آن ها از زير برد آتش توپخانه ارتش بعثي خارج شده و اين شهر ها به مناطقي امن براي‬
‫مردم كردستان تبديل شود‪ .‬جنگ در منطقه والفجر ‪ ،4‬نبرد مشكلي بود زيرا بايد با صعود به ارتفاعات صعب‬
‫العبور منطقه و با كمك نيروي پياده‪ ،‬به مواضع دشمن در باالي كوه ها حمله مي شد‪ .‬از اين رو رزمندگان‬
‫اسالم مي بايستي ساعت ها در كوهستان هايي كه هيچ جاده اي نداشت به صورت ستوني‪ ،‬به سمت خط اول‬
‫دشمن حركت مي كردند تا بتوانند خود را به مواضع مستحكم ارتش عراق برسانند‪ .‬كوهستان هاي اين منطقه‬
‫پوشيده از جنگل و بدون جاده بود‪ .‬بنابراين‪ ،‬پشتيباني و تدارک نيروهايي كه بايستي به كوهپيمايي پرداخته و‬
‫جنگ در كوهستان را انجام دهند‪ ،‬بسيار دشوار و سخت بود‪ .‬اين ارتفاعات در سه مرحله عملياتي به تصرف‬
‫رزمندگان اسالم درآمد‪ .‬رزمندگان براي اجراي غافلگيري در ذهن دشمن‪ ،‬يك تك شبانه را در اين كوهستان‬
‫ها انجام دادند‪ .‬آن ها در يك شب تاريك و ظلماني از ميان كوه ها و سنگ ها و جنگل ها‪ ،‬عبور كرده و خود‬
‫را به باالي ارتفاعات رسانده و در ساعت ‪ 3‬بعد از نيمه شب به مواضع دشمن در خط الرأس ارتفاعات حمله‬
‫كرده و پس از ‪ 7‬ساعت نبرد دليرانه‪ ،‬توانستند اهداف خود را تصرف نموده و دشمن را از مواضع مستحكم‬
‫خارج نمايند‪ .‬ارتش بعثي چندين سال در اين ارتفاعات مستقر بود و سنگرهاي خود را بنا كرده بود و محل‬
‫هايي را هم براي فرود بالگردهاي نظامي ساخته بود و از طريق اين بالگردها قواي خود را تدارک مي كرد‪ .‬به‬
‫منظور اطمينان از مقاومت نظاميان مستقر در مواضع باالي ارتفاعات‪ ،‬دشمن در پايگاه هاي مستقر در آن ها‪،‬‬
‫مواد غذايي مثل برنج‪ ،‬روغن و انواع آذوقه و آشپزخانه احداث كرده و انبارهاي مهمات كافي و سيستم ارتباطي‬
‫و مخابراتي مطمئن و نيز بهداري را ايجاد كرده بود تا نيروها با روحيه قوي بتوانند در آنجا باقي مانده و به‬
‫صورت خودكفا بجنگند و مقاومت كنند‪ .‬حركت رزمندگان از پايين ارتفاعات تا قله كوه ها‪ ،‬بين ‪ 5‬تا ‪33‬‬
‫ساعت به طول انجاميد و آن ها پس از حدود ‪ 33‬ساعت كوهپيمايي‪ ،‬تازه حمله خود را به مواضع دشمن شروع‬
‫كردند‪ .‬رزمندگاني كه اين عمليات را انجام دادند براي مدتي در يگان هاي خود آموزش كوهنوردي و صخره‬
‫نوردي مي ديدند‪ .‬مربيان كوهنوردي‪ ،‬كار آموزش بسيجيان داوطلب را بر عهده داشتند‪ .‬در اين عمليات تيپ‬
‫هاي ‪ 3‬و ‪ 3‬گارد رياست جمهوري كه از زبده ترين واحدهاي ارتش بعثي صدام بودند به كمك يگان هاي‬
‫مستقر در ارتفاعات آمدند و در درگيري ها منهدم گرديدند‪ .‬دشمن در منطقه عمليات والفجر ‪ ،4‬يك لشكر‬
‫تقويت شده با حدود ‪ 3‬تيپ‪ ،‬مستقر كرده بود كه در مرحله اول عمليات به آن ها حمله شد و مواضع آن ها به‬

‫‪322‬‬
‫تصرف رزمندگان اسالم درآمد‪ .‬دشمن براي جلوگيري از ادامه عمليات‪ ،‬لشكر ‪ 2‬ارتش بعثي را كه تازه نفس‬
‫بود به كمك اين لشكر فرستاد كه چون موفق نشد يك تيپ كماندويي را هم وارد صحنه عمليات كرد‪ .‬در‬
‫مرحله سوم عمليات هم اين تيپ كماندويي توسط رزمندگان لشكر ‪ 13‬عاشورا‪ ،‬ظرف دو شب منهدم گرديد و‬
‫افراد آن پا به فرار گذاشتند‪ .‬لشكر عاشورا موفق شد بخشي از تجهيزات اين تيپ كماندويي‪ ،‬از جمله انواع‬
‫خمپاره اندازها‪ ،‬كاميون هاي ايفا و راكت هاي ضد تانك‪ ،‬توپ هاي ضد هوايي و انواع سالح هاي مختلف را‬
‫به غنمت بگيرد‪ .‬همچنين لشكر عاشورا در اين عمليات توانست بخشي از مهمات عمليات آينده خود را از‬
‫دست دشمن بعثي به غنيمت بگيرد و تعدادي مين آماده كاشت و دستگاههاي مهندسي مانند لودر و بولدزر هم‬
‫به دست آورد و تعدادي موشكهاي دوش پرتاب ضد هواپيما نيز به دست رزمندگان اسالم افتاد‪ .‬در اين عمليات‬
‫ارتفاعات كاني مانگا بدست نيروهاي خودي افتاد ولي بر اثر پاتكهاي دشمن در نهايت در اشغال ارتش عراق‬
‫باقي ماند‪ .‬قبل از شروع عمليات‪ ،‬ارتش بعثي عراق در ارتفاعات مسلط بر شهرهاي مرزي بانه و مريوان‪ ،‬مستقر‬
‫بود و اين دو شهر در ديد و تير ارتش بعثي قرار داشتند‪ .‬با حضور ارتش بعثي در اين ارتفاعات‪ ،‬امكان تردد‬
‫احزاب مسلح دموكرات و كومله كه از سوي رژيم صدام حسين‪ ،‬حمايت و تجهيز مي شدند به خاک دشمن‪،‬‬
‫وجود داشت و آنها مي توانستند به راحتي با تردد از اين منطقه سالح‪ ،‬مهمات و تداركات الزم را از داخل‬
‫خاک عراق به كردستان وارد كرده و عليه قواي جمهوري اسالمي به نفع رژيم صدام‪ ،‬بجنگند‪ .‬با انجام عمليات‬
‫والفجر ‪ ،4‬عالوه بر دور شدن دشمن از شهرهاي مرزي و قطع ارتباط گروه هاي مسلح تغذيه شده از سوي رژيم‬
‫صدام‪ ،‬جبهه جديدي عليه دشمن در روبروي شهرهاي سيد صادق و حلبچه و سد دربنديخان باز گشت كه‬
‫بخشي از توان ارتش بعثي را به خود مشغول كرد‪ .‬در اين عمليات حدود ‪ 3333‬كيلومتر از سرزمين هاي ايران و‬
‫عراق آزاد گرديد و دو جاده مهم چوارتر به ماووت و سردشت و جاده روان دوز به سردشت كه محل تردد‬
‫احزاب مسلح حزب دموكرات بود مسدود گرديد‪ .‬يك خودروي ضد گلوله مربوط به يكي از سران حزب‬
‫دموكرات نيز به غنيمت گرفته شد‪ 233 .‬نفر از نظاميان عراقي اسير شدند و آقاي عليرضا رضائيان يكي از‬
‫فرماندهان برجسته سپاه به شهادت رسيد‪ .‬ايران گرچه شهر پنجوين را از سه طرف محاصره نمود ولي نتوانست‬
‫‪351‬‬
‫در اين عمليات همچنين ‪ 733‬نفر از رزمندگان اسالم كه در اسارت حزب‬ ‫آن را به تصرف خود در آورد‪.‬‬
‫دموكرات بودند‪ ،‬آزاد گرديدند‪ .‬پس از تصرف منطقه والفجر ‪ ،4‬پدافند از آن بر عهده ارتش قرار گرفت‪.‬‬
‫ارتش عراق در شب اول فروردين سال ‪ 3133‬به منطقه پنجوين حمله نمود و ارتفاعات كاني مانگا و گزيشن‬
‫‪313‬‬
‫دو ارتفاع مهم منطقه پنجوين عراق را كه در كنترل ارتش بود بازپس گرفت‪.‬‬
‫انفجار پایگاه تفنگداران آمریکایی و فرانسوي در لبنان‬
‫همزمان با جريان عمليات والفجر ‪ 4‬در اوايل بامداد روز يكشنبه اول آبان ‪ 3137‬مقر فرماندهي تفنگداران‬
‫امريكايي و فرانسوي در بيروت پايتخت لبنان منفجر گرديد و ‪ 753‬تفنگدار امريكايي و چترباز فرانسوي كشته‬
‫شدند‪ .‬در پي اين حادثه دولت لبنان‪ ،‬روابط خود با ايران را قطع و سفارت جمهوري اسالمي در بيروت را تعطيل‬
‫نمود‪ .‬البته مردم لبنان به اين قطع رابطه اعتراض نموده و تظاهرات هايي را در اين كشور براه انداختند‪ 313.‬گفته‬

‫‪323‬‬
‫مي شود اين انفجار را گروه هاي اسالمي ضد اسرائيلي انجام دادند و هدف آنها خارج كردن لبنان از زير سيطره‬
‫امريكا‪ ،‬اسرائيل و فرانسه بوده است‪ .‬در آن زمان حدود ‪ 33‬هزار نظامي اسرائيلي در خاک لبنان حضور داشتند‪.‬‬
‫پس از گذشت چند روز از اين حادثه‪ ،‬جنگنده هاي اسرائيل يك مركز ايراني را در لبنان بمباران كردند كه بر‬
‫اثر آن ‪ 31‬ايراني شهيد و تعدادي مجروح شدند‪ 317.‬همچنين هواپيماهاي اسرائيلي و فرانسوي در اواخر آبان ماه‬
‫‪ 3137‬به بعلبك كه تصور مي شد محل استقرار نيروهاي لبناني شيعه ضد اسرائيلي است حمله كردند‪ .‬در آن‬
‫اوضاع و احوال‪ ،‬گروه هاي فلسطيني مشغول جنگ داخلي با يكديگر بودند‪ .‬در ادامه واكنش ها به انفجار پايگاه‬
‫تفنگداران امريكايي‪ ،‬در ساعت ‪ 1:13‬دقيقه صبح يكشنبه ‪ 31‬آذر ‪ ،3137‬بيست و چهار جنگنده امريكايي به‬
‫‪311‬‬
‫بار‬ ‫مواضع پدافند هوايي ارتش سوريه در شرق بيروت حمله كردند كه ‪ 1‬فروند آنها سرنگون گرديدند‪.‬‬
‫ديگر ‪ 33‬هواپيماي اسرائيلي در ‪ 3137/1/13‬به مواضع نيروهاي شيعيان در بعلبك لبنان حمله و ‪ 43‬بمب در‬
‫اطراف پادگان شيخ عبداهلل فرو ريختند كه بر اثر آن ‪ 7‬نفر شهيد و ‪ 33‬نفر مجروح گرديدند‪ .‬اين حمله چندان‬
‫موفق نبود‪ .‬در روز ‪ 3137/33/3‬يك كاميون حامل ‪ 3333‬كيلوگرم مواد منفجره به پايگاه نيروهاي فرانسه در‬
‫بيروت حمله كرد كه بر اثر آن ‪ 71‬نفر كشته و ‪ 344‬نفر نيز زخمي گرديدند و مقر نظامي فرانسوي ها خسارت‬
‫زيادي ديد‪ .‬همچنين بمب ديگري در هتل مرمر كه محل اقامت خارجي ها در بيروت بود منفجر گرديد كه بر‬
‫اثر آن ‪ 4‬نفر كشته و ‪ 37‬نفر زخمي شدند‪ .‬مسئوليت اين انفجارها را سازمان جهاد اسالمي لبنان بر عهده گرفت‪.‬‬
‫پيرو اين حوادث دولت فرانسه مركز فرهنگي جمهوري اسالمي در پاكستان را تعطيل و ‪ 5‬تن از دانشجويان‬
‫عضو انجمن اسالمي و ‪ 1‬تن از ديپلمات هاي ايران را اخراج نمود كه منجر به مقابله به مثل ايران گرديد‪314 .‬بار‬
‫ديگر ‪ 33‬فروند جنگنده اسرائيلي در ‪ 3137/33/34‬منزل و مدرسه امام موسي صدر و چندين خانه و مغازه را در‬
‫شهر بعلبك بمباران كردند كه بر اثر آن ‪ 32‬نفر شهيد و ‪ 333‬نفر مجروح شدند‪ .‬در پي اين حوادث تالش براي‬
‫معرفي ايران بعنوان تروريست‪ ،‬افزايش يافت‪ .‬سرانجام پس از گذشت حدود ‪ 4‬ماه از انفجار مقر تفنگداران‬
‫امريكايي و فرانسوي در لبنان‪ ،‬آنها در روز سه شنبه ‪ 3134/33/73‬از غرب بيروت عقب نشيني كردند و اين‬
‫منطقه بدست مردم افتاد‪ .‬پس از اين ناكامي ها‪ ،‬اسرائيل عمليات ترور را آغاز نمود و در روز ‪ 3137/33/73‬با‬
‫ارسال يك بسته حاوي مواد منفجره سفير ايران در سوريه را ترور نمود كه از ناحيه دست دچار جراحت‬
‫گرديد‪ .‬همچنين شيخ راغب حرب از علماي مبارز لبنان در ‪ 3137/33/75‬توسط اسرائيل در شهرک جبشيت در‬
‫‪313‬‬
‫جنوب لبنان ترور و شهيد گرديد‪.‬‬
‫حمله به مناطق مسکونی در واكنش به عملیات والفجر ‪4‬‬
‫ارتش عراق كه نتوانست مانع پيشروي قواي ايران در منطقه شيلر شود و در جبهه با رزمندگان اسالم بجنگد‪ ،‬به‬
‫شهرهاي دزفول و مسجد سليمان در عصر روز شنبه ‪ 13‬مهر ‪ 3137‬حمله موشكي نمود‪ .‬عراق در ساعت ‪33:11‬‬
‫دو موشك به سمت دزفول پرتاب كرد و يك ساعت بعد نيز يك موشك ديگر به سوي اين شهر شليك نمود‪.‬‬
‫در اين حمله موشكي ‪ 33‬منزل مسكوني و ‪ 33‬مغازه بطور كلي ويران شد و ‪ 13‬نفر شهيد و بيش از ‪ 333‬نفر‬
‫مجروح گرديد‪ .‬همچنين ارتش عراق در ساعت ‪ 31:73‬دقيقه همين روز ‪ 1‬موشك به شهر مسجد سليمان پرتاب‬

‫‪324‬‬
‫كرد كه نزديك به ‪ 333‬نفر در اين شهر شهيد و بيش از ‪ 733‬نفر مجروح گرديدند‪ 313.‬معموالً ارتش عراق پس‬
‫از هر شكست در جبهه ها‪ ،‬حمله به مناطق مسكوني را آغاز مي كرد‪ .‬حمالت موشكي موجب شد تا دانشجويان‬
‫دزفولي برنامه انجام تظاهراتي را در مقابل سفارت شوروي برنامه ريزي نمايند و به اتحاد جماهير شوروي‬
‫بخاطر واگذاري اين موشك ها به عراق اعتراض نمايند‪ .‬ارتش عراق در ‪ 3137/5/4‬بار ديگر با ‪ 7‬موشك‬
‫مسجد سليمان را هدف قرار داد و ‪ 7‬موشك هم به بهبهان پرتاب كرد‪ .‬در مسجد سليمان خسارت چنداني وارد‬
‫نشد و تنها يك نفر به شهادت رسيد‪ .‬اما در بهبهان يك مدرسه راهنمايي مورد هدف قرار گرفت و ‪ 13‬نفر از‬
‫دانش آموزان و معلمان آن شهيد و حدود ‪ 433‬نفر نيز مجروح گرديدند‪ 312.‬عراق بار ديگر در عصر روز شنبه‬
‫‪ 34‬آبان ‪ 3137‬شهرهاي انديمشك‪ ،‬مسجد سليمان و بهبهان را هدف حمله موشكي خود قرار داد‪ 1 .‬فروند از‬
‫جنگنده هاي عراقي نيز در همين روز به خرم آباد و نهاوند حمله كردند‪ .‬در مجموع اين حمالت در حدود ‪23‬‬
‫‪315‬‬
‫نفر شهيد و صدها نفر مجروح و ده ها واحد مسكوني نيز تخريب گرديد‪.‬‬
‫نفی مقابله به مثل در زدن مناطق مسکونی‬
‫با توسعه حمالت عراق به مناطق مسكوني برخي از شهرهاي ايران‪ ،‬انتظار عمليات مقابله به مثل در افكار‬
‫عمومي باال گرفت‪ .‬در چهارشنبه شب ‪ 3137/5/4‬جلسه اي با حضور رؤساي قوا در منزل احمدخميني با حضور‬
‫امام خميني تشكيل گرديد و درباره حمله عراق به مناطق مسكوني و نحوه واكنش به آن بحث شد‪ .‬امام خميني‬
‫مقابله به مثل ايران و زدن مناطق مسكوني عراق را نپذيرفتند و فرمودند اين اقدام اشكال شرعي و سياسي‬
‫دارد‪ 311.‬جنايت عراق در بهبهان آنقدر فجيع و نگران كننده بود كه تعدادي از نمايندگان مجلس شوراي اسالمي‬
‫طي نامه اي از مسئولين كشور خواستند تا اسراي عراقي را به شهرهاي واقع در شعاع عملكرد موشك هاي‬
‫عراقي انتقال دهند‪ .‬همچنين امام خميني در پاسخ به درخواست افكار عمومي مردم براي مقابله به مثل‪ ،‬طي‬
‫سخناني در حسينيه جماران كه به مناسبت بمباران شهرهاي نهاوند‪ ،‬مسجد سليمان‪ ،‬انديمشك و بهبهان در‬
‫‪ 3137/5/33‬انجام دادند‪ ،‬مقابله به مثل را نفي كرده و فرمودند‪ " :‬شما بايد توجه بكنيد كه مبادا يك وقتي‬
‫بواسطه بمباران هاي شهرهاي شما و كشتن عزيزان شما‪ ،‬مبادا يك وقتي شما عصباني بشويد و جبران بكنيد‪.‬‬
‫اينطوري‪ ،‬اين انتقام از او نيست‪ .‬شما انتقامتان را از صدام بايد بگيريد و از حزب بعث و االن داريد مي گيريد‪.‬‬
‫توجه كنيد كه مبادا حتي يك گلوله به طرف شهرهاي اينها بيندازيد‪ .‬آنها شهرهايي هستند كه همانطوري كه‬
‫اين بهبهان ما مظلوم است‪ ،‬بصره هم مظلوم است‪ ،‬مندلي هم مظلوم است‪ ،‬همه اينها مظلومند‪ .‬اينها تحت ستم‬
‫هستند‪ .‬ما بايد جهات انساني را تا آخر حفظ كنيم‪ .‬ما جهات انساني را تا مرز شهادت و فوت بايد حفظ كنيم و‬
‫هيچ وقت عصباني از اين نشويم كه او دارد اين كار را مي كند پس ما هم خوب است يكي از شهرهاي آنها را‬
‫بزنيم‪ .‬نه هيچ همچو نيست‪ .‬موازين‪ ،‬موازين اسالمي است‪ .‬اينجا جمهوري اسالمي است‪ .‬اينجا اسالم حكومت مي‬
‫كند‪ .‬بنابراين بايد مواظب باشيد از خودتان كساني كه قدرت دارند‪ ،‬دولت قدرت دارد‪ ،‬سپاه قدرت دارد‪ ،‬ارتش‬
‫قدرت دارد‪ ،‬بسيج قدرت دارد‪ ،‬اينهايي كه قدرت دارند بايد حفظ جهات انسانيت را‪ ،‬جهات اسالميت را بيشتر‬
‫از ديگران بكنند‪ .‬اين قدرت را در محلش خرج بكنند‪ ،‬تجاوز از محلش نشود‪ .‬من اميدوارم كه با حفظ اين‬

‫‪325‬‬
‫جهات انساني و اسالمي‪ ،‬شما الگو بشويد از براي همه كشورهايي كه آن مسائل ما به آنها رسيده است و مي‬
‫رسد‪ 733 " .‬به هر حال ايران سعي مي كرد تا جنگ فقط در حوزه جبهه ها و بين قواي نظامي دو كشور باقي‬
‫بماند و مردم دو كشور آسيب كمتري ببينند‪.‬‬
‫چالش در دستیابی به موفقیت هاي بزرگ‬
‫گرچه ايران از تابستان سال ‪ 3133‬تا زمستان سال ‪ 3137‬چند عمليات بزرگ و مهم را طرح ريزي و به مرحله‬
‫اجرا در آورد اما پيروزيهاي بزرگ گذشته كه منجر به آزادي عمده سرزمين هاي اشغالي و شهرهايي چون‬
‫بستان و سوسنگرد و خرمشهر شد‪ ،‬ادامه نيافت و ايران نتوانست از انجام اين عمليات ها نتايج مورد انتظار را‬
‫كسب نمايد‪ .‬از نقطه نظر عملياتي و تاكتيكي‪ ،‬عالوه بر نقاط قوت ارتش عراق كه بالفاصله پس از عمليات‬
‫بيت المقدس تقويت گرديد‪ ،‬نقاط ضعف و مشكالتي در قدرت نظامي ايران پديد آمد كه موجب عدم موفقيت‬
‫ارتش و سپاه در انجام عمليات هاي گسترده گرديد كه به برخي از آنها اشاره مي شود‪:‬‬
‫الف ـ از آغاز عمليات رمضان به اين سو‪ ،‬نيروهاي ايراني مجبور بودند به صورت زائده هايي محدب گونه در‬
‫درون خطوط دفاعي ارتش عراق نفوذ كرده و به عمليات بپردازند‪ .‬بنابراين مشكل تأمين جناح براي يگان هاي‬
‫تك كننده يكي از مسائل مهم پس از عمليات بيت المقدس بوده است‪.‬‬
‫ب ـ با توجه به افزايش توان رزمي ارتش عراق‪ ،‬قواي ايران نياز داشتند تا پس از اينكه اهداف محدودي را در‬
‫عمليات شبانه به تصرف خود در مي آوردند‪ ،‬در روز به عمليات خود ادامه دهند تا رخنه ايجاد شده در مواضع‬
‫ارتش عراق را توسعه دهند‪ ،‬اما به دليل كمبود آتش پشتيباني و نداشتن پشتيباني هوايي مؤثر و همچنين فقدان‬
‫يگانهاي زرهي مكانيزه قوي‪ ،‬ايران قادر به ادامه عمليات در روشنايي هوا و در روز نبود‪ ،‬بنابراين ارتش عراق‬
‫با برنامه ريزي براي انجام پاتك هاي تعجيلي مي توانست رخنه هاي ايجاد شده در شب توسط نيروهاي ايراني‬
‫را با قدرت زرهي و حجم آتش گسترده خود‪ ،‬برطرف نموده و اجازه ادامه پيشروي را به قواي ايران ندهد‪.‬‬
‫ج ـ عمليات هاي آفند ي ايران در اين فاصله زماني نشان داد كه استفاده از مانور جبهه اي در سطح قرارگاه‬
‫مركزي داراي مشكالت فراواني است‪ .‬مانور جبهه اي در اين سطح‪ ،‬اكثر يگان هاي رزمي را بصورت همزمان‬
‫در خط قرار مي دهد و يگان هاي كمي را براي احتياط منظور مي كند‪ .‬هنگامي كه اكثر يگان ها بصورت‬
‫همزمان جهت تهاجم به مواضع دشمن در يك خط قرار مي گيرند‪ ،‬با قسمت اعظمي از قدرت رزمي آماده و‬
‫موانع متراكم دشمن مواجه مي گردند و بايد همگي آنها از سد مستحكم و موانع فشرده در جلوي مواضع دشمن‬
‫عبور نمايند‪ .‬در نتيجه ميزان تلفات افزايش يافته و امكان عدم همپايي بوجود آمده و شكاف در پيشروي يگان‬
‫ها بوجود مي آيد‪ .‬بنابراين احتمال شكست عمليات وجود دارد‪ .‬از سوي ديگر در چنين مانورهايي معموالً عمق‬
‫پيشروي اندک بوده و دستيابي به اهداف عميق امكان پذير نيست بنابراين عقبه هاي دشمن در دسترس قرار‬
‫نمي گيرد و دشمن تعادل دفاعي و توانمندي رزمي خود را حفظ مي كند‪.‬‬
‫د ـ از آنجا كه ساختار‪ ،‬سازمان و تجهيزات ارتش و سپاه متفاوت بود بنابراين نيروهاي مسلح ايران در عمليات‬
‫ها از كفايت و شايستگي رزمي متفاوتي برخوردار بودند‪ .‬از سوي ديگر ميزان انگيزه و ظرفيت روحي آنها نيز‬

‫‪326‬‬
‫در شرايط سخت عمليات ها‪ ،‬تفاوت عمده اي داشت‪ .‬بروز اختالف بين فرماندهان ارتش و سپاه بدليل تفاوت‬
‫ديدگاه ها و تاكتيك هاي آنها در صحنه عمليات هم موجب شده بود تا نتوان از توان موجود به صورت حد‬
‫اكثري بهره برد‪ .‬تفاوت در كيفيت رزمي يگان هاي سپاه و ارتش‪ ،‬باعث مي شد كه همزماني در عمليات‬
‫آفندي ايجاد نشود و به همين دليل امكان كشف تك بوجود آيد‪ .‬از سوي ديگر در زمان رخنه به مواضع‬
‫دشمن‪ ،‬امكان پيدايش شكاف هايي كه ناشي از عدم همپايي و هماهنگي يگان ها بود‪ ،‬مشكالتي نظير تأمين‬
‫جناح و وجود فضاهاي خالي براي پاتك هاي ارتش عراق را فراهم مي آورد كه منجر به عقب نشيني يگان‬
‫هاي خودي از مناطق تصرف شده مي شد‪.‬‬
‫ه ـ از زمانيكه جنگ به داخل خاک عراق كشيده شد‪ ،‬ارتش عراق انگيزه قويتري در دفاع از سرزمين خود‬
‫بدست آورد و روحيات نفرات وي قويتر از زمانيكه ارتش بعثي در خاک ايران حضور داشت گرديد‪ .‬بنابراين‬
‫قواي ايران در چنين شرايطي با نيروهاي مدافع مصمم تري مواجه بودند كه بهتر از قبل مي جنگيدند و تجربيات‬
‫جنگي بهتري بدست آورده بودند و توانسته بودند تا حدود زيادي نقاط ضعف خود را برطرف نمايند‪.‬‬
‫بنابراين تغييرات ايجاد شده در جبهه هاي جنگ كه در باال به آن اشاره شد‪ ،‬توانست يك نوع موازنه قوا بين‬
‫ايران و عراق در جبهه هاي جنگ ايجاد نموده و ايران را از نيل به يك موفقيت بزرگ در طرح ريزي و‬
‫اجراي عمليات هاي گسترده بازدارد‪ .‬پس هم در ميزان قدرت رزمي ارتش عراق تغييرات عمده اي بوجود آمد‬
‫و هم تحولي اساسي در آرايش دفاعي ارتش عراق پديد آمد و هم با انجام عمليات وسيع مهندسي‪ ،‬از زمين به‬
‫عنوان يك مانع دفاعي مناسب استفاده شد و هم قواي رزمي ايران متناسب با اين تغييرات نتوانست بر توان خود‬
‫بيفزايد‪ .‬بنابراين طرفين نتوانستند با عمليات نظامي‪ ،‬تحول مهمي را در جبهه هاي زميني بوجود آورند‪.‬‬
‫حمالت عراق به كشتی ها در خور موسی‬
‫از آغاز جنگ‪ ،‬عراق به كشتي هاي ايراني بخصوص كشتي هايي كه عازم بندر امام خميني بودند حمله مي‬
‫كرد‪ .‬اين حمالت از طريق يك پايگاه موشكي ‪ H Y 2‬كه در رأس البيشه مستقر بود و نيز از طريق بالگردها‬
‫يا هواپيماهاي مجهز به موشكهاي اگزوسه صورت مي گرفت‪ .‬از آنجا كه بزرگترين بندر وارداتي ايران در‬
‫انتهاي خور موسي قرار داشت‪ ،‬بنابراين چاره اي جز انتقال كشتي هاي تجاري جهت پهلو گيري در بندر امام‬
‫خميني نبود‪ .‬ايران به منظور كاهش آسيب پذيري ها عمليات اسكورت از كشتي هاي تجاري را با كمك‬
‫نيروي دريايي و نيروي هوايي به اجرا مي گذاشت‪ .‬از آنجا كه عراق از موشكهاي كرم ابريشم براي حمله به‬
‫كشتي هاي تجاري استفاده مي كرد و اين موشكها از ساحل به سمت خور موسي پرتاب مي شد‪ ،‬معموالً‬
‫اسكورت كشتي ها نمي توانست جلوي اين حمالت را بگيرد‪ .‬تا قبل از تصرف فاو از سوي ايران در بهمن ماه‬
‫‪ ،3134‬ارتش عراق حدود ‪ 13‬فروند موشك به سمت كشتي هاي عازم بندر امام خميني پرتاب كرد‪ .‬اسكورت‬
‫كشتي ها در سال هاي ‪ 3133‬و ‪ 3137‬با كمك نيروهاي دريايي و هوايي و همكاري سپاه انجام مي شد‪ .‬معموالً‬
‫عراق از طريق سيستمهاي اطالعاتي خود‪ ،‬متوجه زمان حركت كاروانها مي گرديد و به آنها حمله مي كرد‪.‬‬
‫تعدادي بالگرد جنگي سوپر فرلون كه داراي موشكهاي اگزوسه بودند از سكوهاي نفتي االميه و البكر به پرواز‬

‫‪327‬‬
‫در آمده و به كاروان كشتي هاي ايران حمله مي كردند‪ .‬پدافند هوايي پيش بيني شده براي اسكورت كاروان‬
‫ها خيلي مؤثر نبود و معموالً در حركت كارواني كشتي ها‪ ،‬تعدادي از آنها مورد اصابت قرار مي گرفتند‪ .‬در‬
‫‪733‬‬
‫در‬ ‫تاريخ ‪ 3137/7/73‬دو كشتي و در ‪ 3137/1/33‬نيز دو كشتي در خورموسي مورد اصابت قرار گرفتند‪.‬‬
‫طول جنگ در مجموع ‪ 333‬كاروان اسكورت شد و معموالً در حركت هر كاروان يك يا دو فروند كشتي‬
‫مورد اصابت قرار مي گرفت‪ .‬كشتي هاي خارجي فرسوده به منظور استفاده از حق بيمه ريسك عبور از خور‬
‫موسي را مي پذيرفتند زيرا مورد اصابت قرار گرفتن كشتي موجب سود بيشتري براي مالك آن بود‪ .‬عراق‬
‫گاهي اوقات از مين هاي دريايي نيز در خور موسي استفاده مي كرد ولي نتوانست مانع عمده اي بر سر عبور‬
‫كشتي ها ايجاد نمايد فقط چند لنج ايراني با اين مين ها برخورد كرده و منهدم شد‪ .‬عراق در ‪ 3137/3/7‬به‬
‫كشتي ايران رشادت حمله كرد كه موجب وارد شدن خسارت به آن گرديد و گروه امداد و نجات آن را با‬
‫يدک كش به جزيره خارک منتقل كردند‪ .‬همچنين هواپيماهاي عراقي در ‪ 3137/3/73‬به كاروان كشتي ها در‬
‫خورموسي حمله كردند كه موجب شد ‪ 7‬يدک كش آسيب ببينند‪ .‬در اين روز ‪ 43‬كشتي در خورموسي تردد‬
‫كردند‪ .‬همچنين عراق در ‪ 3137/5/13‬به كاروان كشتي هاي ايران در خورموسي حمله و مدعي زدن هفت تاي‬
‫آنها شد ولي عمالً يك كشتي آسيب ديد‪ .‬بار ديگر عراق به كاروان كشتي هاي عازم بندر امام خميني در‬
‫‪ 3137/1/32‬حمله كرد كه يك هواپيماي عراقي ساقط و دو كشتي نيز با هم برخورد كردند‪ .‬در ‪3137/33/3‬‬
‫نيز به كاروان كشتي هاي عازم بندر امام خميني حمله شد كه دو كشتي مورد اصابت قرار گرفت و يك‬
‫هواپيماي ميگ ‪ 71‬عراقي نيز ساقط شد‪ .‬در تردد كاروان كشتي هاي ايران در روز ‪ 3137/33/71‬يك كشتي‬
‫مورد حمله قرار گرفت و يك ناوچه نيروي دريايي ارتش نيز با ‪ 33‬نفر خدمه آن مورد حمله قرار گرفته كه‬
‫‪737‬‬
‫كشتي هاي خارجي فرسوده‬ ‫غرق شد‪ .‬يك هواپيماي عراق نيز در جريان اين عمليات سرنگون گرديد‪.‬‬
‫معموالً داوطلب حضور در كاروان كشتي هاي عازم خورموسي بودند‪ .‬آنها آرزو داشتند تا مورد هدف قرار‬
‫گيرند تا مالكان آنها بتوانند با دريافت حق بيمه كشتي‪ ،‬سود كالني به جيب بزنند‪ .‬معموالً در آن دوران‪ ،‬هر‬
‫ماه دو كاروان كشتي با اسكورت هوايي و دريايي از مسير خور موسي عبور مي كردند‪ .‬ايران چاره اي جز‬
‫عبور از خورموسي و رساندن كشتي ها به بندر امام خميني نداشت زيرا هنوز بندر شهيد رجايي تكميل نشده بود‬
‫و اسكله هاي بندرعباس نيز ظرفيت الزم را براي پذيرش كشتي هاي حامل كاالهاي وارداتي ايران را نداشت‪.‬‬
‫براي مثال در اواخر شهريور ماه ‪ 3137‬تنها در بندر عباس ‪ 51‬تا ‪ 313‬كشتي در انتظار تخليه بار خود بودند كه‬
‫هر كشتي روزانه ‪ 3‬هزار دالر به عنوان خسارت تأخير در تخليه بار خود از ايران دريافت مي كرد‪ .‬در حين‬
‫عمليات خيبر نيز عراق در ‪ 3137/37/33‬به كاروان كشتي هاي عازم بندر امام خميني در خورموسي حمله كرد‬
‫‪731‬‬
‫كه ‪ 4‬كشتي و يك يدک كش مورد اصابت قرار گرفتند و چند نفر از خدمه آنها شهيد و مجروح شدند‪.‬‬
‫كمك هاي فرانسه به عراق‬
‫يكي از كشورهايي كه بيشترين كمك تسليحاتي را در بين كشورهاي غربي و اروپايي در حين جنگ به عراق‬
‫نمود‪ ،‬كشور فرانسه بود‪ .‬اين كشور هميشه و به طور سنتي روابط خوبي با عراق داشته است و در حين جنگ‬

‫‪328‬‬
 ‫نيز در حوزه هاي سياسي‪ ،‬نظامي‪ ،‬تسليحاتي و تجهيزات جنگي روابط خود را با رژيم بعثي عراق‪ ،‬گسترش داد‪.‬‬
‫بر اساس اسناد منتشر شده در دوره رياست جمهوري فرانسوا ميتران و ژاک شيراک رؤساي جمهور سابق‬
‫فرانسه‪ ،‬كمك هاي فراواني به رژيم بعثي عراق در دوران جنگ تحميلي واگذار گرديد‪ .‬از جمله‪ ،‬فرانسه در‬
‫بهمن ماه سال ‪ 3133‬برابر با اوايل فوريه ‪ 3151‬آموزش تعدادي از خلبانهاي عراقي را جهت واگذاري‬
‫هواپيماهاي سوپر اتاندار به اين كشور آغاز نمود‪ .‬در آبان سال ‪ 3137‬برابر با نوامبر ‪ 3151‬فرانسه اين هواپيماها‬
‫و مهمات مربوطه ازجمله موشكهاي اگزوسه را به عراق واگذار نمود‪ .‬همچنين فرانسه در تابستان سال ‪3137‬‬
‫تعداد ‪ 33‬فروند هواپيماي ميراژ ‪ F1-2000‬و تعداد نامشخصي بالگرد جنگي سوپر پوما‪ ،‬بمبهاي ليزري‪،‬‬
‫موشكهاي ضد كشتي اگزو سه و تعدادي رادار رازيت را به ارتش بعثي عراق تحويل داد‪ .‬اين سالح ها در قالب‬
‫يك قرارداد تسليحاتي ‪ 3/3‬ميليارد دالري صورت گرفت‪ .‬واگذاري هواپيماهاي جنگنده و موشك هاي هدايت‬
‫شونده‪ ،‬باعث شد تا قدرت هوايي عراق براي توسعه جنگ در خليج فارس و عليه تأسيسات نفتي ايران بصورت‬
‫قابل مالحظه اي افزايش يابد‪ .‬در پي اين اقدام امام خميني در پيامي به مناسبت سومين سالگرد جنگ تحميلي در‬
‫‪ 3137/3/13‬مرقوم فرمودند‪ " :‬اكنون كه (صدام) از جمهوري اسالمي سيلي خورده و اميدي برايش نمانده است‬
‫به دولت فرانسه نيز متشبث شده است تا با كمك سالح هاي مخرب به منابع اقتصادي ايران ضربه بزند و برگي‬
‫بر جنايات خود بيفزايد‪ .‬اينجانب به همه كشورهاي منطقه و كشورهايي كه به نحوي از نفت استفاده مي كنند‬
‫هشدار مي دهم كه دولت ايران با تمام قدرت در مقابل اين جنايت ايستادگي مي نمايد و مصمم است تا در‬
‫صورت وقوع چنين جنايتي‪ ،‬با تمام قدرت تنگه هرمز را مسدود كند و اجازه ندهد حتي يك قطره نفت از آنجا‬
‫صادر شود‪ .‬مسئول پيامدهاي اين حادثه بزرگ‪ ،‬دولت فرانسه است‪ 734 " .‬همچنين دولت فرانسه تعداد ‪ 3‬فروند‬
‫هواپيماي سوپر اتاندار به همراه خلبان و خدمه را در اواسط مهرماه ‪ 3137‬به عراق واگذار كرد‪ .‬كلودشيون وزير‬
‫امورخارجه فرانسه درمورد تحويل اين هواپيماها به عراق گفت ايجاد يك موازنه نظامي در جنگ ايران و عراق‬
‫و نيز تمايالت صلح طلبانه عراق و ردّ آن از سوي ايران‪ ،‬انگيزه دولت فرانسه از واگذاري اين هواپيماها به‬
‫‪733‬‬
‫واگذاري اين هواپيماها به عراق‪ ،‬قدرت عمل نيروي هوايي آن كشور را براي حمله به‬ ‫عراق بوده است‪.‬‬
‫كشتي هاي ايراني در محدوده خورموسي تا جزيره خارک افزايش داد‪ .‬از ابتداي جنگ‪ ،‬كشور فرانسه همواره‬
‫به عراق كمك هاي مختلفي مي كرد‪ .‬عالوه بر كمك هاي سياسي و ديپلماتيك‪ ،‬فرانسه گروه تروريستي‬
‫منافقين را در كشور خود پذيرفت و امكان سازماندهي بيشتر و دسترسي به كشورهاي مختلف از جمله عراق را‬
‫براي آنها فراهم نمود‪ .‬همچنين فرانسه پايگاهي براي سازماندهي سازمان منافقين و انتقال آنها به عراق به منظور‬
‫توسعه تشكيالت نظامي جهت جنگ با ايران‪ ،‬بوده است‪ .‬از طريق ستاد منافقين در فرانسه‪ ،‬اعضاء اين سازمان از‬
‫سراسر كشورهاي جهان به عراق منتقل و در آنجا سازماندهي نظامي مي شدند‪ .‬ستاد فكري و عملياتي منافقين‬
‫در پاريس مستقر بود و اقدامات جاسوسي از جبهه هاي ايران و شرايط كشور از آنجا صورت مي گرفت‪ .‬امام‬
‫خميني در واكنش به توسعه پناهگاه منافقين در فرانسه در سخنراني خود در ‪ 3137/5/71‬فرمودند‪ " :‬ملت‬
‫فرانسه بايد اين مطلب را احساس بكند كه در طول تاريخ آنقدر كه از فرانسه تعريف كرديد و كتاب نوشتيد و‬

‫‪329‬‬
‫چه كرديد‪ ،‬در اين برهه زمان آبروي فرانسه را اين دولت از بين برد‪ ....‬آنجاهايي كه جمهوري است‪ ،‬ملت‬
‫است كه بايد اساس را در دست بگيرد‪ .‬نمي پذيرم و از ملت فرانسه كه او بگويد دولت ما اينطوري است‪ .‬ملت‬
‫فرانسه به فكر بيفتد كه آبروي خودش را كه دارد از بين مي رود حفظ بكند و اين دولت را سرجاي خودش‬
‫بنشاند‪ ،‬اين دولت را كنار بگذارد‪ .‬اين دولتي كه تروريست اعظم بايد اسمش را گذاشت‪ .‬براي اينكه هرچه‬
‫تروريست است جمع مي شود در فرانسه‪ ،‬بعد هم خودش تروريستي مي كند‪ ....‬دولت فرانسه از آنجا كه مي‬
‫بيند كه از عراق طلب دارد و طلبش را نمي تواند بدهد‪ ،‬تالفي اش را سر ايراني ها در مي آورد‪ .‬تالفي سر‬
‫ايراني براي چه در مي آورد‪ ،‬خوب‪ ،‬عراق نمي تواند طلب شما را بدهد از خودش وصول كنيد چرا به او طياره‪،‬‬
‫‪733‬‬
‫نمي دانم چه مي دهيد كه ايران را بزند‪" .‬‬
‫حمله عراق به تأسیسات نفتی‬
‫از ابتداي جنگ‪ ،‬عراق حمله به تأسيسات نفتي ايران را آغاز نمود‪ .‬توانمندي عراق براي حمله در خليج فارس‬
‫محدود بود زيرا عراق داراي نيروي دريايي قوي نبود و مي بايستي از نيروي هوايي خود براي حمله به‬
‫تأسيسات نفتي ايران استفاده مي كرد‪ .‬ساختار نيروي هوايي عراق براي حمله به كشتي ها و پايانه هاي نفتي‬
‫مناسب نبود ولي با همين امكانات‪ ،‬ارتش عراق به طور مرتب به تأسيسات نفتي ايران درخليج فارس و در‬
‫خشكي حمله مي كرد‪ .‬هرچه از جنگ مي گذشت‪ ،‬قدرت هوايي عراق براي ضربه زدن به تأسيسات نفتي ايران‬
‫در خليج فارس افزايش مي يافت‪ .‬دريافت هواپيماها و موشك هاي فرانسوي‪ ،‬تحولي را در قابليت هاي نيروي‬
‫هوايي عراق براي حمله به مراكز صدور نفت ايران ايجاد نمود‪ .‬بسياري از حمالت عراق موجب سرازير شدن‬
‫نفت در سطح دريا شده و باعث آلودگي زيست محيطي مي گرديد‪ .‬حمالت عراق به سكوهاي نفتي و نيز‬
‫برخي از پااليشگاه هاي كشور‪ ،‬توليد فرآورده هاي نفتي در پااليشگاه هاي آبادان‪ ،‬تهران‪ ،‬شيراز و كرمانشاه را‬
‫به كمتر از نصف تقليل داد‪ .‬خسارت هاي جنگ آرام آرام افزايش مي يافت‪ .‬بنابر گزارش نخست وزير در ‪73‬‬
‫دي ماه ‪ ،3133‬ايران تا آن زمان به علت حمالت ارتش عراق به تأسيسات نفتي كشور و نيز عدم امكان صدور‬
‫نفت‪ 33 ،‬ميليارد دالر خسارت ديده است‪ 732.‬با ادامه حمالت هوايي ارتش عراق به تأسيسات نفتي ايران‪ ،‬در ‪33‬‬
‫اسفند ‪ 3133‬در منطقه شمال خليج فارس به دو چاه از حوزه نفتي نوروز حمله شد و اين دو چاه به آتش كشيده‬
‫شدند‪ .‬همچنين بر اثر حمله جنگنده هاي عراقي به يك كشتي كوچك وزارت نفت‪ ،‬اين شناور به همراه ‪33‬‬
‫خدمه آن‪ ،‬غرق گرديدند‪ 735.‬جزيره خارک از ابتداد تا انتهاي جنگ يكي از اهداف دائمي حمالت هوايي عراق‬
‫بود‪ .‬ايران قويترين سيستم پدافند هوايي خود را از جمله يك پايگاه موشكي هاگ را در اين جزيره مستقر‬
‫كرده بود‪ .‬عليرغم حمالت مرتب هوايي به اسكله ها و مخازن نفتي اين جزيره‪ ،‬تا پايان جنگ صادرات نفت از‬
‫اين جزيره‪ ،‬هيچگاه قطع نشد‪ .‬سياست حمله به تأسيسات نفتي ايران از ابتداي سال ‪ ،3137‬وضع جدي تري به‬
‫خود گرفت‪ .‬در اوايل مرداد ماه ‪ 3137‬عراق تهديد كرد كه با استفاده از سالح هاي جديد و پيچيده منابع و‬
‫تأسيسات نفتي ايران را مورد هدف قرار خواهد داد‪ .‬اين اقدام موجب واكنش مقامات ايراني گرديد و رئيس‬
‫مجلس در پايان جلسه شوراي عالي دفاع در ‪ 3137/3/3‬اظهار داشت‪ :‬ما االن امنيت خليج فارس را تأمين مي‬

‫‪331‬‬
‫كنيم‪ .‬اگر ما امنيت را از خليج فارس برداريم‪ ،‬خليج فارس امن نيست‪ ....‬ما مي توانيم طوري حركت كنيم كه‬
‫يك كشتي هم نتواند به خليج فارس وارد يا از آن خارج شود‪ 731.‬امام خميني نيز طي سخناني در ‪ 3137/3/33‬به‬
‫شرح ذيل به اين موضوع واكنش نشان دادند‪" :‬در اين قضيه اي كه راجع به نفت ايران‪ ،‬صدام يا يكي از وزراي‬
‫او گفته بودند كه ما نفت ايران را مي زنيم و طياره هايي از فرانسه مثالً مي گيريم و نفت ايران را مي زنيم‪،‬‬
‫ايران و كارفرمايان ايران ايستادند و گفتند اگر يك همچو غلطي بكنيد ما نفت را به روي همه كشورهاي‬
‫خارجي مي بنديم و اين يك واقعيت است‪ .‬امريكا از آن طرف دنيا نشسته مي گويد كه ما حفظ امنيت اين‬
‫پاسخ هاي ايران به تهديدهاي‬ ‫‪733‬‬
‫خليج را مي خواهيم‪ .‬تا آمده او تخيل بكند اين كار شده است در ايران‪" .‬‬
‫عراق‪ ،‬موجب نگراني كشورهاي حاشيه جنوبي خليج فارس و نيز كشورهايي كه نفت خود را از منطقه خليج‬
‫فارس تأمين مي كردند شد‪ .‬وزير خارجه ژاپن به دليل همين نگراني در مالقات مورخ ‪ 3137/3/33‬با رئيس‬
‫مجلس شوراي اسالمي خواستار پايان جنگ شد‪ .‬ايران نيز در پاسخ به وي اعالم كرد ما خواهان صلح هستيم‬
‫ولي بدون تأمين شرايطمان صلح برقرار نخواهد شد‪ .‬از سوي ديگر از وي خواسته شد تا ژاپن از واگذاري بقية ‪7‬‬
‫ميليارد اعتباري كه قرار است ژاپن به عراق بدهد منصرف شوند ولي با ذكر اينكه اين اعتبار براي مخارج غير‬
‫جنگي است‪ ،‬عمالً كمك هاي ژاپن به عراق ادامه يابد‪ .‬همچنين دولت انگليس يك اعتبار ‪ 123‬ميليون دالري‬
‫را در اختيار عراق قرار داد‪ 733.‬در همين حال فهد پادشاه عربستان پيامي در اوايل آبان ‪ 3137‬براي امام خميني‬
‫ارسال نمود و ضمن اظهار دوستي با ايران‪ ،‬از احتمال بسته شدن تنگه هرمز اظهار نگراني كرده و پيشنهاد بهبود‬
‫روابط را داده بود‪ .‬نظر ايران بر آن بود كه عربستان كمك خود به عراق را قطع نمايد‪ ،‬در مسئله نفت با ايران‬
‫همكاري كند‪ ،‬از منافع غرب حمايت نكند و در مبارزه با اسرائيل همكاري نمايد‪ .‬در عوض‪ ،‬ايران هم خواهان‬
‫امنيت خليج فارس بوده و تا زمانيكه صدور نفت ايران قطع نشود‪ ،‬تنگه هرمز را نمي بندد و اگر ساير كشورها‬
‫به عراق كمك نكنند شرايط به اينجا نخواهد رسيد‪ .‬در نهايت پاسخ پادشاه عربستان با تكيه بر موارد فوق و‬
‫ذكر عدم خطر ايران براي همسايگان ايران و تمايل جمهوري اسالمي به وحدت و انسجام نيروهاي اسالمي تهيه‬
‫‪737‬‬
‫گرديد‪.‬‬
‫طرح امریکا براي حضور نظامی در خلیج فارس‬
‫در پي تهديد عراق مبني بر حمله به تأسيسات نفتي ايران در خليج فارس و واكنش ايران نسبت به اين موضوع‪،‬‬
‫بعضي از كشورهاي جنوبي خليج فارس از جمله عمان از امريكا درخواست كردند تا در خليج فارس حضور‬
‫نظامي داشته باشند‪ .‬دولت امريكا اين فرصت را مغتنم شمرده و پنتاگون طرحي را جهت حفظ منافع امريكا در‬
‫حوزه هاي نفتي خليج فارس تهيه نمود‪ .‬بر اساس اين طرح‪ ،‬تشكيالتي به نام " نيروهاي واكنش سريع" تأسيس‬
‫گرديد‪ .‬با توسعه حمالت عراق در خليج فارس و تهديد ايران مبني بر بستن تنگه هرمز در صورت حمله عراق‬
‫به نفتكش هاي ايراني‪ ،‬آمريكا يك واحد آبي ـ خاكي شامل ‪ 7‬هزار تفنگدار دريايي را از بيروت به اقيانوس‬
‫هند و به سمت منطقه خليج فارس اعزام كرد‪ .‬همچنين ناو هواپيما بر رنجر به همراه ‪ 3‬ناو ديگر در اواسط‬
‫مهرماه ‪ 3137‬عازم اقيانوس هند شدند‪ .‬اين اقدامات موجب واكنش نماينده اتحاد جماهيرشوروي در سازمان ملل‬

‫‪331‬‬
‫‪731‬‬
‫مبني بر مخالفت با دخالت امريكا در خليج فارس به بهانه باز نگهداشتن خطوط كشتيراني در خليج فارس شد‪.‬‬
‫برخي از مسئولين ايراني در چنين شرايطي تصميم گرفتند تا بخاطر ترساندن غرب از ماجراجويي در خليج‬
‫فارس و بخاطر داشتن امكانات در صورت درگير شدن در تنگه هرمز و بسته شدن راه هاي ورود و خروج‬
‫نيازمنديها‪ ،‬اقدام به ايجاد روابط خوب با شوروي كنند‪ .‬البته امام خميني در مورد تحسين روابط با شوروي‪،‬‬
‫‪734‬‬
‫ترديد داشتند‪.‬‬
‫صدرو قطعنامه ‪145‬‬
‫با توسعه و افزايش حمالت عراق به كشتيها در خليج فارس و نيز حمله به مناطق مسكوني‪ ،‬خاوير پرز دكوئيار‬
‫دبيركل وقت سازمان ملل هيئت تحقيقي را به دو كشور ايران و عراق اعزام نمود‪ .‬اين هيئت گزارشي از‬
‫خسارات سنگين شهرها و مناطق مسكوني ايران در اثر حمالت هوائي و موشكي عراق تهيه نمود كه مبناي‬
‫صدور قطعنامه ‪ 343‬شوراي امنيت گرديد‪ .‬پيش نويس اين قطعنامه توسط سه كشور افريقايي زئير‪ ،‬توگو و‬
‫گويان به شوراي امنيت ارائه گرديد‪ .‬اين قطعنامه در ‪ 1‬آبان سال ‪ 3137‬برابر با ‪ 13‬اكتبر ‪ 3151‬و بدنبال‬
‫گسترش دامنه جنگ به خليج فارس و استفاده عراق از هواپيماهاي سوپر اتاندار و موشك هاي اگزوسه‬
‫فرانسوي‪ ،‬صادر گرديد‪ .‬قطعنامه ‪ 343‬چهارمين قطعنامه درباره جنگ ايران و عراق بود كه در دستور كار‬
‫شوراي امنيت قرار گرفت و در نهايت با ‪ 37‬رأي موافق و آراي ممتنع كشورهاي مالت‪ ،‬پاكستان و نيكاراگوئه‬
‫‪733‬‬
‫در اين قطعنامه براي نخستين بار از لزوم بررسي واقع بينانه جنگ نام برده شده است و از‬ ‫به تصويب رسيد‪.‬‬
‫دبيركل خواسته شده بود كه مشورت هايي را با دو طرف درگير در زمينه راههاي توقف نبرد آغاز كند‪ .‬اين‬
‫قطعنامه‪ ،‬همه موارد نقض حقوق بين الملل بشر دوستانه در تمام زمينه ها بويژه مفاد كنوانسيون هاي ‪ 3141‬ژنو‬
‫را محكوم نموده و خواستار قطع فوري همه عمليات نظامي عليه هدف هاي غير نظامي از جمله شهرها و مناطق‬
‫مسكوني شده بود‪ .‬همچنين حق كشتيراني و تجارت آزاد در آب هاي بين المللي را تأييد كرده و از همه دولت‬
‫هاي مي خواست تا به اين حق احترام بگذارند و از طرف هاي مخاصمه خواسته بود تا همه مخاصمات در منطقه‬
‫خليج فارس از جمله خطوط دريايي‪ ،‬راه هاي آبي قابل كشتيراني‪ ،‬تأسيسات بندري‪ ،‬پايانه ها‪ ،‬تأسيسات مقابل‬
‫ساحل و همه بنادري كه بطور مستقيم و يا غير مستقيم به دريا راه دارند را فوراً متوقف سازند و به تماميت‬
‫ديگر دولت هاي ساحلي احترام بگذارند‪ .‬همچنين از دو طرف خواسته بود از هر اقدامي كه ممكن است صلح و‬
‫امنيت و همين طور دريا نوردي در خليج فارس را به خطر اندازد‪ ،‬خودداري كند‪ .‬برخالف قطعنامه هاي گذشته‪،‬‬
‫در اين قطعنامه براي نخستين بار‪ ،‬لزوم بررسي واقع بينانه علل جنگ مورد توجه قرار گرفته بود و بر اساس‬
‫گزارش نمايندگان ويژه دبيركل سازمان ملل در مورد حمالت عراق به شهرها و مناطق مسكوني ايران‪ ،‬تخريب‬
‫عمدي شهرهاي هويزه و خرمشهر‪ ،‬بطور ضمني و بدون ذكر نام عراق‪ ،‬حمله به اهداف غير نظامي و نقض‬
‫حقوق بشر‪ ،‬تقبيح شده بود ولي در اين قطعنامه نيز ساز و كاري براي توقف تجاوز و تنبيه متجاوز پيش بيني‬
‫نشده بود و فاقد شرايط حقوقي الزم بود و مسئوليتي را متوجه كشور متجاوز نمي كرد‪ .‬در اين قطعنامه نيز به‬
‫جاي استفاده از عبارت " جنگ بين دو كشور "‪ ،‬از " وضعيت ميان ايران و عراق " سخن گفته بود‪ .‬با توجه‬

‫‪332‬‬
‫به حمالت گسترده عراق به مناطق مسكوني و كشتي ها در خليج فارس‪ ،‬قرار شد در خصوص آتش بس در‬
‫خليج فارس‪ ،‬وزارت امور خارجه با شدت با اين قطعنامه مخالفت نكند تا راه براي پذيرش آن باز باشد‪ 733.‬به هر‬
‫حال‪ ،‬رئيس جمهوري ايران در خطبه هاي نماز جمعه تهران در ‪ 3137/5/37‬ضمن رد اين قطعنامه‪ ،‬بر ضرورت‬
‫‪732‬‬
‫از آنجا كه اين‬ ‫اصالح روش برخورد شوراي امنيت با موضوع تجاوز عراق به خاک ايران تأكيد كرد‪.‬‬
‫قطعنامه نيز تأمين كننده ديدگاه هاي عراق بود‪ ،‬اين كشور آن را پذيرفت‪ .‬پس از صدور اين قطعنامه بود كه‬
‫عراق بكارگيري سالح هاي شيميائي در جنگ را آغاز نمود‪.‬‬
‫خرید سالح‬
‫هرچه از زمان جنگ سپري مي شد‪ ،‬نياز به خريد مهمات و سالح هاي جنگي افزايش مي يافت‪ .‬گرچه ايران در‬
‫سال ‪ 3137‬به صورت رسمي در شرايط تحريم تسليحاتي بين المللي بسرنمي برد اما تأمين جنگ افزارهاي مورد‬
‫نياز بسادگي امكان پذير نبود‪ .‬از آبان ماه سال ‪ 3137‬با سفر وزير دفاع به كره شمالي خريد برخي اقالم جنگي‬
‫مانند گلوله هاي خمپاره‪ ،‬آرپي جي ‪ 2‬و توپ ‪ 313‬ميلي متري از اين كشور آغاز شد‪ .‬كره شمالي در مقابل‬
‫فروش مهمات و سالح به ايران‪ ،‬نفت دريافت مي كرد‪ .‬عالوه بر آن اين كشور مقدار بيشتري نفت به صورت‬
‫نسيه از ايران مي خريد‪ .‬در بهمن ماه ‪ 3137‬اين كشور ‪ 353‬ميليون دالر به ايران بدهكار شده بود و همچنان‬
‫‪735‬‬
‫درخواست دريافت ‪ 773‬ميليون دالر نفت ديگر را براي سال بعد داشت‪.‬‬
‫آتش بس و شروع مجدد حمله به مناطق مسکونی‬
‫پس از تصويب قطعنامه ‪ 343‬از تاريخ ‪ 3137/5/33‬عراق حمله به مناطق مسكوني را متوقف نمود ولي پس از‬
‫گذشت نزديك به ‪ 43‬روز بار ديگر حمله به مناطق مسكوني آغاز شد‪ .‬از روز چهارشنبه ‪ 71‬آذر ‪3137‬‬
‫شهرهاي انديمشك‪ ،‬دزفول‪ ،‬بهبهان‪ ،‬رامهرمز و نهاوند مورد حمله هوايي و موشكي ارتش عراق قرار گرفتند‪.‬‬
‫در حمله موشكي به انديمشك بيش از ‪ 733‬خانه و مغازه در يك محله پر جمعيت تخريب و ‪ 33‬نفر شهيد و‬
‫‪ 377‬نفر نيز مجروح گرديدند‪ .‬در حمله موشكي به دزفول هم ‪ 33‬واحد مسكوني بكلي ويران و ‪ 373‬واحد‬
‫مسكوني نيز خسارت ديدند كه بر اثر آن ‪ 2‬نفر شهيد و ‪ 43‬نفر نيز مجروح گرديدند‪ .‬در حمله موشكي به‬
‫بهبهان هم ‪ 3‬نفر شهيد و ‪ 33‬نفر مجروح شدند‪ .‬در حمله موشكي به رامهرمز نيز ‪ 33‬نفر شهيد و ‪ 33‬نفر از جمله‬
‫تعداد زيادي زن و كودک مجروح شدند‪ .‬نهاوند هم توسط هواپيماهاي عراقي بمباران شد‪ .‬در مجموع در اين‬
‫روز بيش از ‪ 13‬نفر از مردم شهيد و حدود ‪ 133‬نفر زخمي گرديدند‪ .‬عراق اعالم كرد كه اين حمالت را به‬
‫بهانه تالفي انفجارهاي كويت‪ ،‬انجام داده است‪ 731.‬در طول جنگ عراق تالش مي كرد خود را مدافع اعراب و‬
‫خط مقدم كشورهاي عربي در جنگ با ايران معرفي كند‪ .‬پس از چند روز كويت عوامل انفجارها را كه تعدادي‬
‫عراقي و لبناني طرفدار جمهوري اسالمي بودند دستگير نمود و فشار به ايراني هاي مقيم آن كشور را افزايش‬
‫داد‪ .‬پس از حمله جديد عراق به شهرها‪ ،‬ايران به فكر مقابله به مثل و زدن مراكز نظامي و صنعتي شهر بصره‬
‫افتاد‪ 773.‬عراق بار ديگر در ‪ 3137/33/4‬مسجد سليمان را هدف حمله موشكي قرار داد كه بر اثر آن بيش از ‪73‬‬
‫نفر شهيد و ‪ 333‬نفر مجروح شدند و ‪ 73‬خانه نيز به طور كامل ويران گرديد‪ .‬اين حمله در حالي صورت‬

‫‪333‬‬
‫گرفت كه هيئت صليب سرخ جهاني سرگرم بازديد از آثار جنايات ارتش عراق در شهرهاي استان خوزستان‬
‫‪773‬‬
‫بود‪.‬‬
‫جمع بندي‬
‫پس از عمليات بيت المقدس و فتح خرمشهر تالش چنداني براي خاتمه دادن به جنگ ‪ ،‬صورت نگرفت‪ .‬نه‬
‫عراق حاضر شد از تمامي سرزمين هاي ايران عقب نشيني كرده و قرارداد ‪ 3123‬را به عنوان مبنايي براي ختم‬
‫ج نگ قرار دهد‪ ،‬نه ايران توانست بدون مشخص شدن آغازگر جنگ و آزادي تمامي سرزمين هاي خود به‬
‫آتش بس تن دهد و جنگ را از راه سياسي و با كمك ديپلماسي فعال به پايان ببرد‪ .‬تصور ايران آن بود كه‬
‫رژيم عراق بر اثر ادامه جنگ‪ ،‬دوام نخواهد آورد و تصور رژيم بعثي عراق هم اين بود كه ايران نمي تواند‬
‫پيروزي هاي بزرگ نظامي خود را ادامه دهد و مجبور خواهد شد تن به مذاكره داده و شرايط عراق را براي‬
‫پايان دادن به جنگ‪ ،‬بپذيرد‪ .‬به هر حال جنگ‪ ،‬عمدتاً در حواشي مرز و در خاک عراق ادامه يافت ولي هيچ‬
‫يك از طرفين نتوانستند موازنه قوا را به گونه اي بهم بزنند كه تحولي اساسي در راستاي پايان يافتن جنگ‪،‬‬
‫صورت پذيرد‪ .‬پيچيدگي هاي جنگ افزايش يافت و تكيه بر قدرت سالح از سوي ارتش عراق توسعه پيدا كرد‬
‫و تلفات هر عمليات نسبت به عمليات هاي دوره قبل افزايش يافت‪.‬كمكهاي تسليحاتي و مالي كشورهاي‬
‫مختلف ازجمله شوروي‪ ،‬فرانسه و كشورهاي عربي خليج فارس از عراق افزايش يافت و آمريكا گرايش‬
‫آشكارتري به سوي عراق يافت‪.‬توان هوايي عراق توسعه پيدا كرد و جنگ آرام آرام از حوزه جبهه هاي زميني‬
‫به خليج فارس نيز كشيده شد و رژيم صدام به دنبال دستيابي به جنگ افزارهاي جديد و سالح هاي مخرب تر‬
‫رفت‪ .‬قدرت هاي جهاني و سازمان هاي بين المللي هم‪ ،‬تحرک مؤثري از خود‪ ،‬براي پايان دادن به جنگ نشان‬
‫ندادند‪ .‬توليد نفت ايران و عراق و درآمدهاي ناشي از آن‪ ،‬امكان ادامه جنگ فرسايشي را به طرفين مي داد‪ .‬با‬
‫ادامه حمالت عراق به كشتي ها و نفتكش ها و جزيره خارک‪ ،‬فكر مقابله به مثل در ايران آرام آرام شكل مي‬
‫گرفت‪ .‬امام خميني در اين رابطه در جمع اعضاي برگزار كننده مراسم سومين سالگرد جنگ تحميلي فرمودند‪:‬‬
‫" ‪ ....‬خداوند نياورد كه مدت يك سال ديگر جنگ طول بكشد و ما باز هم "هفته جنگ " داشته باشيم‪ .‬ما‬
‫گرفتار چنگال گرگ هايي هستيم كه با تمام وجود در فكر نگه داشتن صدام هستند و به او كمك مي كنند‪،‬‬
‫ولي چنين آدمي كه اين قدر به كشور خودش و ايران و اسالم خيانت كرده است را نمي شود نگه داشت‪....‬‬
‫پس ما بايد آنچه كه در ايران مي گذرد منعكس و منتشر كنيم تا اوالً جنايات معلوم شود و ثانياً كساني كه اين‬
‫جنايات را مرتكب شده اند و از آن مهمتر قدرتهايي كه به اين افراد‪ ،‬قدرت داده اند و آنها را تقويت كرده اند‬
‫تا ما را بكوبند و به آنها ابراز جنگي مثل تانك و طياره و موشك داده اند و االن هم مي دهند بايد به دنيا‬
‫معرفي نمود و اعالم كرد و فهماند كه اگر بخواهيد به صدام بيش از اين كمك كنيد‪ ،‬دستتان را از نفت كوتاه‬
‫مي كنيم و اگر به صدام كمك هايي كنيد كه منابع اقتصادي ما را بزند‪ ،‬رنگ نفت را نخواهيد ديد‪ .‬اميدوارم‬
‫كه اينطور نشود و عمده‪ ،‬جنايات اين ابرقدرت هاست و همچنين فرانسه‪ ،‬ولي آن كه از همه به ما بيشتر صدمه‬
‫‪777‬‬
‫زده است امريكاست‪" .‬‬

‫‪334‬‬
 ‫منابع و مراجع و پانوشتهاي فصل پنجم‬

‫‪ . 3‬روزنامه كيهان‪ ،3133/1/3 ،‬ص‪35/‬‬

‫‪ . 7‬صحيفه امام‪ ،‬مجموعه آثار امام خميني‪ ،‬جلد ‪ ، 33‬تهران‪ ،‬مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني‪ ،3125 ،‬ص‪ 734/‬و ‪731‬‬
‫‪ . 1‬روزنامه كيهان‪ ،3133/1/33 ،‬ص‪35/‬‬
‫‪ . 4‬خميني سيد احمد‪ ،‬دليل آفتاب‪ ،‬خاطرات يادگار امام‪ ،‬تهران‪ ،‬مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني‪ 3123 ،‬ص‪313/‬‬
‫‪ . 3‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪ ،‬پس از بحران‪ ،‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ ،‬چاپ سوم‪ 3153 ،‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 3‬رحماني قدرت اهلل ‪ ،‬بي پرده با هاشمي رفسنجاني‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات كيهان‪ ،3151 ،‬ص‪23 /‬‬
‫‪ . 2‬سفيري مسعود ‪،‬حقيقت ها و مصلحت ها‪،‬گفت و گو با هاشمي رفسنجاني‪،‬تهران‪،‬نشر ني‪ 3125،‬ص ‪13‬‬
‫‪ . 5‬منبع فوق ص‪13/‬‬
‫‪ . 1‬منبع شماره‪ ،3‬ص‪23 /‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ،3‬ص‪12/‬‬
‫‪ . 33‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪315/‬‬
‫‪ . 37‬منبع ‪ ،3‬ص‪353/‬‬
‫‪ . 31‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪135/‬‬
‫‪ . 34‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪12/‬‬
‫‪ . 33‬احمد دهقان‪ ،‬خاطرت شهيد صياد شيرازي‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر سوره مهر‪3157،‬ص‪132/‬‬
‫‪ . 33‬منبع ‪ ،3‬ص‪ 331/‬و ‪333‬‬
‫‪ . 32‬نخست وزير وقت رژيم صهيونيستي‪.‬‬
‫‪ . 35‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪ 133/‬تا ‪134‬‬
‫‪ . 31‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪433/‬‬
‫‪ . 73‬منبع ‪ ،3‬ص‪ 13/‬و ‪333‬‬
‫‪ . 73‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪133/‬‬
‫‪ . 77‬نگين ايران‪ ،‬فصلنامه تخصصي مطالعات دفاع مقدس‪ ،‬شماره ‪ ، 73‬تابستان ‪ ، 3152‬ص‪ 33/‬و ‪ ،33‬مصاحبه با محسن رضايي‬
‫‪ . 71‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 74‬منبع شماره‪ ، 3‬ص‪23/‬‬
‫‪ . 73‬نگين ايران‪ ،‬شماره ‪ ،73‬ص‪ ،32/‬مصاحبه با محسن رضايي‬
‫‪ . 73‬منبع شماره ‪ ، 4‬ص‪373/‬‬
‫‪ . 7272‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 75‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪135/‬‬
‫‪ . 71‬روزنامه جمهوري اسالمي‪ ،3133/1/77 ،‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 13‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪11/‬‬
‫‪ . 13‬منبع ‪ ،3‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 17‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪ 133/‬تا ‪173‬‬
‫‪ . 11‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪ 172/‬و ‪175‬‬
‫‪ . 14‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 13‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪133/‬‬
‫‪ . 13‬منبع ‪ ،3‬ص‪337 /‬‬
‫‪ . 12‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 15‬منبع ‪ ،3‬ص‪331/‬‬
‫‪ .11‬پس از گذشت ماهها از ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر‪ ،‬نهضت آزادي يكي از احزابي بود كه به ادامه جنگ انتقاد نمود‪.‬‬
‫‪ . 43‬قبل از جنگ‪ ،‬پاليشگاه كرمانشاه از نفت شهر تغذيه مي شد ولي با اشغال اين شهر‪،‬عراق نفت آن را بااحداث خط لوله اي منتقل وبه مصرف مي‬
‫رساند‪(.‬خطبه هاي نماز جمعه ‪3133/1/2‬ص‪) 745/‬‬
‫‪335‬‬
 ‫‪ .43‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪،‬مصاحبه هاي ‪، 3133‬تهران دفتر نشر معارف انقالب ‪3153،‬ص‪ 747/‬تا ‪. 743‬‬
‫‪ . 47‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪177/‬‬
‫‪ . 41‬منبع ‪ ،3‬ص‪371/‬‬
‫‪ . 44‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 43‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪ 373/‬و ‪371‬‬
‫‪ . 43‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪133/‬‬
‫‪ . 42‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪،‬خطبه هاي جمعه ‪، 3133‬تهران دفتر نشر معارف انقالب ‪ ،3153،‬خطبه نماز جمعه ‪ 3133/3/5‬ص‪ 433/‬تا ‪435‬‬
‫‪ . 45‬وفيق السامرايي‪،‬ويراني دروازه شرقي‪،‬مترجم عدنان قاروني‪،‬تهران‪،‬مركز اسناد و تحقيقات دفاع مقدس‪،‬چاپ سوم ‪3155‬ص‪11 /‬‬
‫‪ . 41‬منبع فوق‪ ،‬ص‪11 /‬‬
‫‪ . 33‬دروديان محمد‪ ،‬خرمشهر تا فاو‪،‬تهران‪ ،‬مركز مطالعات وتحقيقات جنگ سپاه‪،‬چاپ ششم‪ ،3121،‬ص‪73/‬‬
‫‪ . 33‬نگين ايران‪ ،‬فصلنامه تخصصي مطالعات دفاع مقدس‪ ،‬شماره ‪،75‬بهار ‪ ،3155‬ص‪334/‬‬
‫‪ .37‬يكي از اين افراد سرهنگ مسعود بختياري افسر عمليات قرارگاه مقدم نيروي زميني ارتش در جنوب بود‪.‬‬
‫‪ . 31‬پارسا دوست منوچهر ‪ ،‬نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ايران‪ ،‬تهران‪ ،‬شركت سهامي انتشار‪ ،3123 ،‬ص‪133/‬‬
‫‪ . 34‬منبع ‪ ، 3‬ص‪374/‬‬
‫‪ . 33‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪313/‬‬
‫‪ . 33‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪ 123/‬و ‪123‬‬
‫‪ . 32‬وفيق السامرايي مي گويد‪ :‬عمليات ايران تنها منجر به تصرف بخش كوچكي از قلمرو عراق در منطقه اي به عرض حدود ‪ 4‬كيلومتر و طول تغريبي ‪33‬‬
‫كيلومتر گرديد‪( .‬منبع شماره ‪ ،45‬ص‪)333 /‬‬
‫‪ . 35‬مجله نگين ايران‪ ،‬شماره ‪ ،73‬ص‪373/‬‬
‫‪ . 31‬نگين ايران‪ ،‬شماره ‪ ،73‬ص‪35/‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ، 45‬ص‪333 /‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ،33‬ص‪73/‬‬
‫‪ . 37‬منبع ‪ ، 3‬ص‪371/‬‬
‫‪ 31‬پس از بحران‪ ، .‬ص‪347/‬‬
‫‪ . 34‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪ 371/‬و ‪372‬‬
‫‪ . 33‬منبع ‪ ، 3‬ص‪ 371/‬و ‪317‬‬
‫‪ . 33‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪ 332 ، 372/‬و ‪331‬‬
‫‪ . 32‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪ 333/‬و ‪332‬‬
‫‪ . 35‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪331/‬‬
‫‪ . 31‬منبع شماره ‪ ،42‬خطبه نماز جمعه تهران‪3133/3/37‬ص‪335/‬‬
‫‪ . 2323‬منبع ‪ ، 3‬ص‪323/‬‬
‫‪ . 23‬پس از بحران‪ ،‬ص‪743/‬‬
‫‪ . 27‬منبع ‪ ، 3‬ص‪715/‬‬
‫‪ . 21‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪153/‬‬
‫‪ . 24‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪323/‬‬
‫‪ . 23‬ماكس پري‪ ،‬كسوف‪ ،‬اسناد دخالت مستقيم امريكا به نفع صدام در جنگ عراق با ايران‪ ،‬ترجمه غالمحسين صالحيار‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات اطالعات‪،3121 ،‬‬
‫فصل ‪33‬‬
‫‪ . 23‬منبع شماره ‪ ، 45‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 22‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪ 113/‬تا ‪111‬‬
‫‪ . 25‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪433/‬‬
‫‪ . 21‬منبع ‪ ، 3‬ص‪313/‬‬
‫‪ . 53‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪433/‬‬

‫‪336‬‬
 ‫‪ . 53‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪457/‬‬
‫‪ . 57‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪451/‬‬
‫‪ . 51‬سرعت اين هواپيماها در ارتفاع باال حدود ‪ 7333‬كيلومتر در ساعت است و در اين ارتفاع برد موشكهاي ايران به آنها نمي رسيد و هواپيماهاي ايراني‬
‫قادر به تعقيب آنها نبودند‪.‬‬
‫‪ . 54‬منبع شماره ‪ ، 3‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 53‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪742/‬‬
‫‪ . 53‬منبع شماره ‪ ، 3‬ص‪323/‬‬
‫‪ . 52‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪331/‬‬
‫‪ . 55‬منبع شماره ‪، 33‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 51‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪ 434/‬و ‪433‬‬
‫‪ . 13‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪431/‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ، 45‬ص‪337 /‬‬
‫‪ . 17‬منبع شماره ‪ ، 3‬ص‪317/‬‬
‫‪ . 11‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪312/‬‬
‫‪ . 14‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪313/‬‬
‫‪ . 13‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ،3‬ص‪317/‬‬
‫‪ . 12‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 15‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪71/‬‬
‫‪ . 11‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪17/‬‬
‫‪ . 333‬منبع شماره ‪ ،3‬ص‪311/‬‬
‫‪ . 333‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪732/‬‬
‫‪ . 337‬منبع شماره ‪ ، 3‬ص‪315/‬‬
‫‪ . 331‬جمشيدي محمد حسين ‪ ،‬يكتا حسين ‪ ،‬نخعي هادي و فوزي يحيي ‪ ،‬سازمان هاي بين المللي و جنگ ايران و عراق‪ ،‬تهران‪ ،‬سازمان چاپ و انتشارات‬
‫سپاه‪3124 ،‬ص‪11/‬‬
‫‪ . 334‬منبع شماره ‪ ، 3‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 333‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪775/‬‬
‫‪ . 333‬منبع شماره ‪ ، 3‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 332‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 335‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪353 ،32‬‬
‫‪ . 331‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪22/‬‬
‫‪ . 333‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪57/‬‬
‫‪ . 333‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪335 ،32‬‬
‫‪ . 337‬منبع شماره ‪ ،3‬ص‪773/‬‬
‫‪ . 331‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪773/‬‬
‫‪ . 334‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪ ،‬آرامش و چالش‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪ ،3137‬چاپ سوم‪ ،‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ 3153 ،‬ص‪335/‬‬
‫‪ . 333‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ، 32‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 333‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪314/‬‬
‫‪ . 332‬منبع شماره ‪ ، 3‬ص‪713/‬‬
‫‪ . 335‬منبع شماره ‪ ،334‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 331‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪113/‬‬
‫‪ . 373‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪ 34/‬و ‪21‬‬

‫‪337‬‬
 ‫‪ . 373‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 377‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ، 32‬ص‪477/‬‬
‫‪ . 371‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪313/‬‬
‫‪ . 374‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 373‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪734/‬‬
‫‪ . 373‬منبع شماره ‪ ،3‬ص‪713/‬‬
‫‪ . 372‬منبع شماره ‪ ، 45‬ص‪331 /‬‬
‫‪ . 375‬منبع شماره ‪ ، 3‬ص‪753/‬‬
‫‪ . 371‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪135 ،32‬‬
‫‪ . 313‬ياحسيني سيد قاسم ‪ ،‬پنهان زير باران‪ ،‬خاطرات سردار علي ناصري‪ ،‬چاپ سوم‪ ،‬تهران‪ ،‬شركت انتشارات سوره مهر‪3153 ،‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 313‬منبع فوق‪ ،‬ص‪337/‬‬
‫‪ . 317‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪37 3/‬‬
‫‪ . 311‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪753/‬‬
‫‪ .314‬هواپيماي اول به خلباني سرگرد شهيد عباس دوران (كابين جلو) و سروان كاظمي (كابين عقب) و هواپيماي دوم به خلباني سرگرد محمود اسكندري‬
‫هدايت مي شد‪.‬‬
‫‪ . 313‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪433/‬‬
‫‪ . 313‬منبع شماره ‪ ، 3‬ص‪ 712/‬و ‪715‬‬
‫‪ . 312‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪133/‬‬
‫‪ . 315‬پس از بحران ‪ ،‬ص‪ 711/‬و ‪711‬‬
‫‪ . 311‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪43/‬‬
‫‪ . 343‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪32/‬‬
‫‪ . 343‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪23/‬‬
‫‪ . 347‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪54/‬‬
‫‪ . 341‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪15/‬‬
‫‪ . 344‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪713/‬‬
‫‪ . 343‬بهداروند مهدي ‪،‬ما و جنگ‪،‬تهران‪،‬پژوهشكده مطالعات و تحقيقات دفاع مقدس‪3155،‬ص ‪317 /‬‬
‫‪ . 343‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪11/‬‬
‫‪ . 342‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪111/‬‬
‫‪ . 345‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪433/‬‬
‫‪ . 341‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪112/‬‬
‫‪ . 333‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪43/‬‬
‫‪ . 333‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪331/‬‬
‫‪ . 337‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪37/‬‬
‫‪ . 331‬منبع شماره ‪ ،334‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 334‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪ 34/‬و ‪31‬‬
‫‪ . 333‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪437/‬‬
‫‪ . 333‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 332‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪21/‬‬
‫‪ . 335‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪ 51 ، 21/‬و ‪14‬‬
‫‪ . 331‬منبع شماره ‪ ،334‬ص‪53/‬‬
‫‪ . 333‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪57/‬‬
‫‪ . 333‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪351/‬‬

‫‪338‬‬
 ‫‪ . 337‬منبع شماره ‪ ،334‬ص‪15/‬‬
‫‪ . 331‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪11/‬‬
‫‪ . 334‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪373/‬‬
‫‪ . 333‬منبع شماره ‪ ،334‬ص‪375/‬‬
‫‪ . 333‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪422/‬‬
‫‪ . 332‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪412/‬‬
‫‪ . 335‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪315/‬‬
‫‪ . 331‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪337/‬‬
‫‪ . 323‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪ 733/‬و ‪737‬‬
‫‪ . 323‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،32‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 327‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪54/‬‬
‫‪ . 321‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 324‬منبع شماره ‪ ، 45‬ص‪334 /‬‬
‫‪ . 323‬منبع شماره ‪ ، 45‬ص‪333 /‬‬
‫‪ . 323‬منبع شماره ‪ ،334‬ص‪323/‬‬
‫‪ . 322‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪474/‬‬
‫‪ . 325‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪357/‬‬
‫‪ . 321‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪42/‬‬
‫‪ . 353‬منبع شماره ‪ ،334‬ص‪354/‬‬
‫‪ . 353‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪ 731/‬و ‪735‬‬
‫‪ . 357‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪741/‬‬
‫‪ . 351‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪41/‬‬
‫‪ . 354‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪43/‬‬
‫‪ . 353‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪ 35/‬تا ‪23‬‬
‫‪ . 353‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪343/‬‬
‫‪ . 352‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪323/‬‬
‫‪. 355‬فصلنامه برسيهاي نظامي شماره ‪،33‬تهران ‪ ،‬دانشكده فرماندهي وستاد سپاه ‪ ،‬سال‪3123‬‬
‫‪ . 351‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 313‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬اوج دفاع‪،‬كارنامه و خاطرات سال ‪،3133‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ 3155،‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 313‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪ 733/‬و ‪133‬‬
‫‪ . 317‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪753/‬‬
‫‪ . 311‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪137/‬‬
‫‪ . 314‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪131/‬‬
‫‪ . 313‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪ 131 ، 175/‬و ‪132‬‬
‫‪ . 313‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪737/‬‬
‫‪ . 312‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 315‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪722/‬‬
‫‪ . 311‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 733‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪733 ،35‬‬
‫‪ . 733‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪ 51/‬و ‪331‬‬
‫‪ . 737‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪ 173 ، 133 ، 711 ، 733 ، 312/‬و ‪133‬‬
‫‪ . 731‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪ 773/‬و ‪151‬‬

‫‪339‬‬
 ‫‪ . 734‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪343/‬‬
‫‪ . 733‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪737/‬‬
‫‪ . 733‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪771/‬‬
‫‪ . 732‬منبع شماره ‪ ،3‬ص‪732/‬‬
‫‪ . 735‬منبع شماره ‪ ،3‬ص‪711/‬‬
‫‪ . 731‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪334/‬‬
‫‪ . 733‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 733‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪ 321/‬و ‪737‬‬
‫‪ . 737‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪ 723/‬و ‪727‬‬
‫‪ . 731‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 734‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪ 757/‬و ‪713‬‬
‫‪ . 733‬سازمان هاي بين المللي و جنگ ايران و عراق‪ ،‬ص‪14/‬‬
‫‪ . 733‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪721/‬‬
‫‪ . 732‬روزنامه كيهان‪ ،‬مورخ ‪ ،3137/5/31‬ص‪7/‬‬
‫‪ . 735‬منبع شماره ‪ ،334‬ص‪ 724/‬و ‪132‬‬
‫‪ . 731‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪131/‬‬
‫‪ . 773‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪131/‬‬
‫‪ . 773‬منبع شماره ‪ ، 334‬ص‪173/‬‬
‫‪ . 777‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪313/‬‬

‫‪341‬‬
 ‫فصل ششم‬

‫تحول در تدبیر نظامی‬

‫‪341‬‬
 ‫لزوم تغییر در بینش عملیاتی‬
‫عمليات هايي كه پس از فتح خرمشهر برنامه ريزي‪ ،‬طراحي و اجرا گرديد‪ ،‬نتوانست موفقيت هاي نظامي سال‬
‫دوم جنگ را تداوم بخشد‪ .‬ارتش بعثي عراق با بهره گيري از تجربيات چهار عمليات مهم ثامن االئمه‪ ،‬طريق‬
‫القدس‪ ،‬فتح مبين و بيت المقدس توانست شرايط و آرايش نيروهاي خود را در جبهه هاي جنگ به گونه اي‬
‫فراهم آورد كه ضعف ها و نقايص دفاعي خود را پوشانده و امكان رخنه نيروهاي پياده را به عمق مواضع خود‪،‬‬
‫ندهد‪ .‬بر همين اساس عمليات هاي رمضان‪ ،‬والفجر مقدماتي و عمليات والفجر‪ 3‬با دستاوردهاي مطلوبي همراه‬
‫نشد‪ .‬در چنين شرايطي يا بايستي در "تجهيزات و جنگ افزارهاي" رزمندگان اسالم‪ ،‬تحولي رخ مي داد و يا‬
‫"ابتكار عمل جديدي" اتخاذ مي گرديد‪ ،‬به گونه اي كه ارتش عراق از قبل درباره تدبير جديد چاره انديشي‬
‫نكرده باشد‪ .‬بنابراين برنامه ريزان عمليات يا بايستي مانور را تغيير مي دادند يا زمين جديد و متفاوثي را براي‬
‫انجام عمليات در نظر مي گرفتند‪.‬در چنين شرايطي‪ ،‬اتخاذ تدابير جديد در طرح ريزي عمليات به منظور تغيير‬
‫موازنه قوا به نفع جمهوري اسالمي ايران صورت مي گرفت‪ .‬برخي از تحوالتي كه در بينش عملياتي فرماندهان‬
‫جنگ رخ داد به شرح ذيل قابل ذكر است‪:‬‬
‫ابتکار در تعیین و انتخاب منطقه عملیاتی‬
‫در شرايط محدود شدن سرزمين هاي مناسب براي طرح ريزي انجام عمليات هاي موفق سپاه‪ ،‬سعي كرد‪،‬‬
‫سرزمين جغرافيايي و جبهه اي را براي طرح ريزي عمليات خود‪ ،‬انتخاب نمايد‪ ،‬كه بتواند ‪:‬‬
‫الف‪ -‬با استفاده از عوارض زمين و توانايي هايي كه جغرافياي جبهه نبرد در اختيار رزمندگان مي گذارد‪،‬‬
‫توازن نظامي را به نفع خود تغيير دهد‪.‬‬
‫ب‪ -‬ارتش عراق‪ ،‬تمايل جنگيدن در آن منطقه را نداشته باشد و مناطق ديگري را براي درگيري و نبرد‪،‬‬
‫ترجيح دهد‪.‬‬
‫با بررسي هاي بعمل آمده به منظور انتخاب جغرافياي مناسب براي منطقه جديد عمليات‪ ،‬منطقه هور با شرايط‬
‫فوق سازگاري بيشتري داشت‪ .‬زيرا تصور ارتش عراق از منطقه چزابه تا طالئيه نيزارهاي غير قابل عبور بود و‬
‫‪3‬‬
‫سپاه هم فكر مي كرد كه ارتش عراق در اين منطقه با تانك و توپ خود نمي تواند با رزمندگان بجنگد‪.‬‬
‫یافتن نقاط ضعف كلیدي‬
‫يكي از وظايف اصلي و مأموريتهاي مهم سامانه هاي اطالعات نظامي‪ ،‬تشخيص نقاط ضعف دشمن و كمك به‬
‫ارائه سناريوها و راهكارهايي مناسب براي حمله به آنها مي باشد‪ .‬در شناسايي هايي كه بر روي نحوه آرايش و‬
‫مواضع و همچنين جغرافياي گسترش قواي ارتش عراق صورت مي گرفت‪ ،‬تالش اصلي بر اين بود تا با كسب‬
‫اطالعات دقيق از نحوه آرايش يگان هاي دشمن‪ ،‬به نقاط ضعف اساسي وي جهت طرح ريزي تاكتيك طرح‬
‫مانور عمليات‪ ،‬پي برده شود‪ .‬با بررسي هاي به عمل آمده مشخص گرديد كه حمله از آبگرفتگي عظيم‬
‫هورالهويزه به مواضع ارتش عراق در حوالي جاده بصره – بغداد‪ ،‬استفاده مناسب از نقطه ضعف دشمن در اين‬
‫منطقه تلقي مي گردد‪.‬‬

‫‪342‬‬
 ‫پرهیز از تك جبهه اي و تالش براي دور زدن قواي دشمن‬
‫در طرح ريزي هاي عملياتي‪ ،‬يكي از نكاتي كه بسيار مورد توجه فرماندهان و برنامه ريزان هر عمليات قرار‬
‫داشت‪ ،‬پرهيز از تك جبهه اي و برخورد با عمده قواي دشمن در آغاز عمليات بود‪ .‬بخصوص تالش مي شد‬
‫حتي االمكان موانع و استحكامات دشمن را دور زده و از درگير شدن با نقاط قوت دشمن‪ ،‬اجتناب گردد‪.‬در‬
‫طرح ريزي و اجراي هر عملياتي كه اين تدبير رعايت نگرديده است‪ ،‬تك انجام شده مقرون به موفقيت كامل‬
‫نبوده است‪ .‬عمده عمليات هاي انجام شده پس از عمليات رمضان داراي چنين اشكالي بوده اند‪.‬‬
‫در تاكتيك هاي اجراي هر عملياتي‪ ،‬طرح ريزي وانجام مانور احاطه اي و حمله به خطوط مواصالتي و عقبه‬
‫هاي پشتيباني و تداركاتي دشمن‪ ،‬هميشه در دستور كار يگانها قرار داشته است‪ .‬سعي فرماندهان بر اين بود تا‬
‫به جاي فرسوده نمودن توان رزمندگان در برخورد رودررو با خطوط مستحكم دشمن وانجا تك جبهه اي‪،‬‬
‫مواضع اصلي يگانهاي ارتش عراق را دور زده و قواي عراق را وادار به تسليم نمايند‪.‬حمله به خطوط ضعيف‬
‫دشمن وتالش براي نفوذ عميق در مواضع ارتش عراق هم يكي از شيوه هايي بود كه موفقيتهاي زيادي را در بر‬
‫داشت‪.‬‬
‫غافلگیر نمودن دشمن و انجام تك شبانه‬
‫با توجه به آنكه در تمامي عمليات ها‪ ،‬معموالً استعداد و حجم قواي ارتش بعثي بر توان رزمي ايران برتري‬
‫داشته است‪ ،‬بنابراين تنها راه حل براي انجام عمليات هاي موفق‪ ،‬غافلگير كردن دشمن در سطح راهبردي و‬
‫تاكتيكي بوده است‪ .‬زمانيكه ارتش عراق به لحاظ منطقي و از ديد نظامي‪ ،‬احتمال حمله قواي ايران از منطقه اي‬
‫معين را نمي دادند‪ ،‬بهترين شرايط غافلگيري ايجاد مي شد‪ .‬در واقع طرح ريزي عمليات بايد به گونه اي مي بود‬
‫تا دشمن در تصور و تفكر خود‪ ،‬غافل شود‪.‬از سوي ديگر‪،‬برتري توان زرهي ارتش عراق بر نيروهاي ايراني و‬
‫افزايش قابليت تانك ها و زره پوش ها در روشنايي روز‪ ،‬باعث شد تا رزمندگان اسالم از شب‪ ،‬به عنوان پرده‬
‫استتار و راه نزديك شدن مطمئن به قواي زرهي دشمن و انهدام آنها استفاده نمايد‪ .‬در واقع بهره گيري از‬
‫تاريكي شب از توان رزمي دشمن كاسته و بر قدرت تهاجمي و توان رزمي نيروهاي خودي‪ ،‬مي افزود‪ .‬نوع‬
‫منطقه عمليات‪ ،‬مي توانست امكان استفاده از تاريكي شب را افزايش و يا كاهش دهد‪.‬‬
‫عملیات ضد زره‬
‫در صحنه عمليات‪ ،‬مهم ترين اقدام از كار انداختن قدرت ضربت زرهي ارتش عراق بوده است‪ ،‬بنابراين‬
‫سازماندهي واحدهاي ادوات براي انجام عمليات ضد زره با استفاده از موشك هاي تاو‪ ،‬ماليوتكا و راكت‬
‫اندازهايي مانند آر پي جي ‪ 2‬و بازوكا‪ ،‬اهميت زيادي مي يافت‪.‬‬
‫نكات فوق‪ ،‬تحولي بود كه به تدريج در تفكر و بينش فرماندهان ايجاد گرديده و بر اساس آن‪ ،‬اقدامات‬
‫ارزشمندي در چگونگي انتخاب منطقه و طرح ريزي صحنه عمليات‪ ،‬به وقوع پيوست‪.‬‬
‫شناسایی منطقه هور‬
‫همزمان با انجام عمليات رمضان‪ ،‬استفاده از آب گرفتگي هور به منظور استفاده از فضاي آن‪ ،‬جهت غافلگير‬

‫‪343‬‬
‫كردن ارتش عراق‪ ،‬مورد توجه قرار گرفت‪ .‬پس از پايان عمليات والفجر ‪ 4‬فرمانده وقت سپاه به شهيد علي‬
‫هاشمي كه در سال آخر جنگ‪ ،‬مفقود گرديد مأموريت داد تا قرارگاه نصرت را كه در منطقه هورالهويزه‪،‬‬
‫تشكيل شده بود بطور تمام وقت فعال نموده و بر روي اين منطقه مطالعه و اطالعات الزم را از وضعيت دشمن‬
‫بدست آورد‪ .‬شناسائي ها و بررسي هاي انجام شده در منطقه هور‪ ،‬مقدمه اي براي پيشنهاد اين منطقه جهت‬
‫اجراي عمليات گسترده بود و موجب شد تا به منظور در هم شكستن بن بست نظامي در جنگ‪ ،‬عمليات خيبر‬
‫طرح ريزي و اجرا گردد‪ .‬با پايان يافتن عمليات والفجر ‪ 4‬در اواخر مهرماه ‪ ،3137‬انجام عمليات در آبگرفتگي‬
‫بزرگ هور و عبور از آن براي رسيدن به ساحل شرقي رودخانه دجله در دستور كار سپاه قرار گرفت‪.‬‬
‫هورالهويزه داراي وسعتي بيش از ‪ 1‬هزار كيلومتر مربع بود‪ .‬مهمترين مسئله براي رسيدن يگان هاي عملياتي به‬
‫جاده بصره ـ عماره‪ ،‬چگونگي عبور آنها از آبگرفتگي هور و چگونگي تدارک آنها پس از تصرف منطقه‬
‫شرق دجله بود‪ .‬بنابراين عالوه بر اهميت ميزان استعداد يگان هاي ارتش عراق در منطقه مورد نظر براي‬
‫عمليات‪ ،‬آشنايي و تسلط بر هور به منظور يافتن راهكارهايي براي عبور ده ها هزار نيروي رزمي از آن‪ ،‬بسيار‬
‫مهم تلقي مي شد‪ .‬با مطالعات صورت گرفته مشخص گرديد كه هور داراي ويژگي هاي مخصوص بخود و‬
‫برخوردار است از انواع پوشش گياهي و داراي عمق متفاوت آب است‪ .‬پوشش گياهي هور از ساحل تا عمق‬
‫‪ 3/3‬متر را گياهاني به نام چوالن تشكيل مي دهد‪ .‬وقتي عمق آب بيشتر مي شود گياهي نرم به نام " بردي "‬
‫مي رويد‪ .‬در جايي كه آب داراي عمق بيشتري است نيزارها پديدار مي شوند كه ارتفاع آنها تا ‪ 3‬متر هم مي‬
‫رسد و بسيار بهم فشرده هستند‪ .‬مردم محلي از اين ني ها براي سوخت و سرخ كردن ماهي استفاده مي كنند‪.‬‬
‫هور داراي ماهي هاي بسيار لذيذ و خوشمزه اي است‪ 7.‬هور يك منطق وسيعي از نيزارهايي بود كه داراي عمق‬
‫هاي متفاوتي بود از نيم متر شروع و تا ‪ 1‬و ‪ 3‬متر هم مي رسيد‪ .‬تردد از بين نيزارها فقط با قايق هاي باريك‬
‫درازي كه با پارو حركت مي كرد امكان پذير بود‪ .‬در بين اين نيزارها آبراه هايي به عرض ‪ 3/3‬تا ‪ 7‬متر ايجاد‬
‫شده بود‪ .‬هواي آن مرطوب و خفقان آور و داراي پشه هايي با نيش هايي بلند بود‪ .‬مردم محلي در اين فضا بر‬
‫روي نيزارها خانه هايي را جهت زندگي احداث كرده و از طريق ماهيگيري و با تكيه بر بلم ها زندگي خود را‬
‫مي گذراندند‪ .‬كار شناسايي هور در اوايل زمستان ‪ 3137‬به مراحل نهايي خود نزديك شد‪ .‬براي آماده سازي‬
‫عمليات خيبر حدود ‪ 133‬مأموريت شناسايي در هور و حدود ‪ 333‬مأموريت شناسايي در خشكي و در مناطق‬
‫چزابه‪ ،‬طالئيه و زيد انجام گرفت‪ 1.‬اين شناسائي ها عمدتاً ظرف مدت ‪ 3‬ماه انجام شد‪ .‬گروه هاي شناسايي از‬
‫آبراه ها‪ ،‬معابر‪ ،‬سيل بندها و جزاير مجنون شمالي و جنوبي و همچنين جاده ها و بزرگراه هاي عراق در استان‬
‫هاي عماره و بصره عكس و فيلم تهيه كردند‪ .‬به منظور استفاده از بلم هاي سبك تر‪ ،‬قايق هايي از جنس‬
‫فايبركالس طراحي و ساخته شد‪ .‬ويژگي اين قايق ها آن بود كه پس از واژگون شدن‪ ،‬غرق نمي شد و‬
‫سرنشينان آن مي توانستند خود را نجات دهند‪ 4.‬براي انجام شناسائي هاي دقيقتر از منطقه نهر صوئيب و شهر‬
‫القرنه و نيز جاده بصره ـ عماره و وضعيت رودخانه دجله يك گروه شناسائي با كمك عشاير عراقي به مدت‬
‫يك هفته به داخل خاک عراق رفته و اين مناطق را با دقت شناسائي كرده و عكس و كالك از آنها تهيه‬

‫‪344‬‬
‫كردند‪ .‬پس از تكميل شناسائي ها و قطعي شدن عمليات‪ ،‬در مسير آبراهها و در تقاطع ها تابلوهايي به عنوان‬
‫عالئم راهنمايي براي عبور قايق ها نصب گرديد‪ .‬از سوي ديگر در مسيري كه قرار بود بالگردهاي هوانيروز‬
‫نيروها را جابجا كنند با نصب ميله هاي شش متري و آويزان كردن فانوس نفتي و سطل هاي قرمز رنگ بر‬
‫روي آنها‪ ،‬جهت عبور بالگردها مشخص گرديد‪ .‬انتخاب فصل زمستان براي عمليات نيز بدليل خنك بودن هوا‬
‫‪3‬‬
‫و باال آمدن آب هور كه براي عبور قايق ها مناسب تر بود تا حدي از مشكالت عبور نيروها از هور كاست‪.‬‬
‫خروج از بن بست‬
‫در شرايط زماني پس از عمليات هاي والفجر كه انجام عمليات هاي بزرگ و موفق‪ ،‬با ناكامي مواجه شده بود‪،‬‬
‫فرمانده سپاه دو راهكار پيش روي خود داشت‪ .‬يكي تغيير رويكرد و ديگري تغيير جغرافياي منطقه عمليات‬
‫بود‪ .‬براي خارج شدن از وضعيت پديد آمده در جبهه ها و فائق آمدن بر قدرت زرهي ارتش عراق‪ ،‬نياز به آن‬
‫بود تا رويكرد نظامي ايران از تكيه بر نيروهاي پياده به استفاده از واحدهاي زرهي و مكانيزه تغيير كرده و‬
‫مانور عملياتي با تغيير توانمنديها‪ ،‬طرح ريزي گردد‪ .‬طبيعي است كه اين امر مستلزم زمان‪ ،‬آموزش و بودجه‬
‫سنگين بود و شرايط كشور و وضعيت جبهه ها‪ ،‬اين فرصت ها را در اختيار تصميم گيرندگان قرار نمي داد‪ .‬از‬
‫سوي ديگر كشورهاي مهم دنيا‪ ،‬سالح و تجهيزات مورد نياز را به ايران نمي فروختند‪.‬‬
‫راهكار دوم‪ ،‬تغيير منطقه نبرد يعني تغيير زمين مورد نظر براي طرح ريزي عمليات بود‪ .‬فعاليت هاي شناسايي‬
‫قرارگاه نصرت‪ ،‬نشان داد كه امكان دسترسي به منطقه شرق رودخانه دجله از طريق آبگرفتگي هور امكان پذير‬
‫است‪ .‬منطقه هورالهويزه به اين دليل براي انجام عمليات خيبر انتخاب شد كه ارتش عراق قادر نباشد از قابليت‬
‫ها و ت وانمنديهاي خود‪ ،‬بطور كامل براي مقابله با نيروهاي ايراني استفاده كند‪ ،‬در حقيقت در انتخاب منطقه‬
‫هورالهويزه جهت اجراي عمليات خيبر‪ ،‬ابتكار عمل و خالقيت‪ ،‬جايگزين كمبود منابع نظامي و قدرت جنگي‬
‫مورد نياز شد تا بن بست بوجود آمده در پيشروي رزمندگان به سوي مواضع دشمن‪ ،‬شكسته شود‪.‬‬
‫(ص )‬
‫تشکیل قرارگاه خاتم االنبیاء‬
‫پس از عمليات رمضان‪ ،‬اختالف نظر بين سپاه و ارتش توسعه يافت‪ .‬اين اختالفات با ناكامي در عمليات هاي‬
‫والفجر مقدماتي و والفجر ‪ 3‬افزايش يافت‪ .‬عمده اين اختالف به نوع تفكر و نيز در نحوه اداره و فرماندهي‬
‫يگان ها در عمليات‪ ،‬باز مي گشت و از آنجا كه رييس جمهور امكان حضور فعال درصحنه را نداشت‪ ،‬اين امر‬
‫موجب شد تا امام خميني‪ .‬قبل از آغاز عمليات خيبر‪ ،‬طي حكمي در ‪ 13‬بهمن ‪ 3137‬حجت االسالم آقاي‬
‫هاشمي رفسنجاني را به سمت فرماندهي دنباله عمليات والفجر نصب كردند و توفيق و پيروزي قواي اسالم بر‬
‫كفر را از خداوند تعالي خواستار شدند‪ 3.‬در اين زمان اكثر شهر ها و سرزمينهاي اشغالي از دست ارتش عراق‬
‫آزاد شده بودو برنامه ايران ادامه جنگ در خاک دشمن به منظوريافتن راهي جهت پايان دادن به جنگ بود‪ .‬در‬
‫سال ‪ 3137‬قرارگاه خاتم االنبياء با حضور آقاي هاشمي رفسنجاني به منظور هماهنگي بين ارتش و سپاه تشكيل‬
‫شد‪ .‬از اين زمان به بعد ايشان هماهنگي و هدايت عمليات ها را برعهده گرفتند‪ .‬ارتش و سپاه رويه هاي‬
‫متفاوتي در شيوه جنگيدن‪ ،‬داشتند و به سادگي با هم هماهنگ نمي شدند‪ .‬طبيعت و ماهيت و تاكتيكهاي جنگي‬

‫‪345‬‬
‫اين دو سازمان با هم متفاوت بود‪ .‬حدود ‪ 73‬جلسه براي هماهنگي فرمانده سپاه و فرمانده نيروي زميني ارتش‬
‫گذاشته شد كه برخي از جلسات در محضر امام خميني تشكيل مي شد‪ .‬شهيد صياد شيرازي معتقد بود‪ ،‬ارتش‬
‫فرماندهي جبهه را داشته باشد و سپاه زير فرمان وي عمل كند ولي اين طرح عملي نبود زيرا در آن زمان‬
‫اكثريت قدرت رزمي با سپاه بود و سپاه عمالً عمليات ها را طرح ريزي و با كمك يگان هاي خط شكن خود‬
‫آنها را به اجرا در مي آورد‪ .‬در نهايت قرار شد سپاه و ارتش با دو قرارگاه جداگانه‪ ،‬عمليات هاي مربوط به‬
‫خود را طرح ريزي و با كمك يكديگر به اجرا در آورند و نوعي تقسيم كار بين آنها براي عمليات خيبر‬
‫صورت گرفت‪ 2.‬به هر حال‪ ،‬عمليات خيبر اولين عملياتي بود كه با فرماندهي جديدي صورت گرفت و يك‬
‫فرمانده خارج از حوزه نيروهاي مسلح‪ ،‬باالي سر فرماندهان سپاه و ارتش قرار داشت‬
‫اجالس سران كنفرانس اسالمی در مراكش‬
‫در ‪ 73‬دي ماه ‪ 3137‬اجالس سران كشورهاي عضو سازمان كنفرانس اسالمي در كشور مراكش تشكيل شد‪.‬‬
‫ايران در اين اجالس شركت نكرد‪ .‬زيرا اكثريت شركت كنندگان را كشورهاي مخالف ايران تشكيل مي‬
‫دادند‪ 5.‬ملك حسن پادشاه مراكش نيز بشدت مواضع ضد ايراني داشت و در همان ايام تظاهر كنندگان مراكشي‬
‫عكس هاي امام خميني را با خود در خيابان هاي اين كشور حمل مي كردند كه بيانگر عالقه مردم آن كشور‬
‫به انقالب اسالمي بود‪ .‬در نا آرامي هاي آن كشور در اوايل بهمن ماه سال ‪ 3137‬بيش از ‪ 433‬نفر از مردم‬
‫كشته شدند‪ .‬پادشاه اين كشور ايران را متهم به شركت در حركت هاي مردمي آن كشور مي كرد‪ .‬به هر حال‬
‫گرچه سازمان كنفرانس اسالمي نقش چنداني در مسائل سياسي و حل مناقشات بين كشورهاي اسالمي نداشت‬
‫ولي به هر حال عدم حضور ايران در اينگونه اجالس هاي منطقه اي و بين المللي موجب اتخاذ تصميماتي عليه‬
‫جمهوري اسالمي مي شد‪.‬‬
‫حمله به مناطق مسکونی و تصمیم به مقابله به مثل‬
‫در ادامه حمالت عراق به شهرها و مناطق مسكوني‪ ،‬هواپيماهاي جنگي عراق در روز شنبه ‪ 5‬بهمن ‪ 3137‬از‬
‫ارتفاع باال بر فراز تهران پرواز و ديوار صوتي را در اين شهر شكستند‪ .‬از سوي ديگر مقامات عراقي طي‬
‫مصاحبه هايي به تهديد ايران ادامه دادند و صدام حسين نيز تهديد كرد كه ‪ 33‬شهر ايران را مورد هدف قرار‬
‫خواهد داد‪ .‬ايران تا اين زمان از طرح مسئله مقابله به مثل خودداري مي كرد و به داليل انساني تالش داشت تا‬
‫مسئله مردم عراق را از حكومت آن كشور جدا نگاه كند‪ .‬از سوي ديگر مردم شهرهاي جنوبي عراق از ديد‬
‫ايران همراهان آينده انقالب اسالمي تلقي مي شدند و ايران از اينكه به آنها آسيبي برسد اجتناب مي ورزيد‪ .‬به‬
‫هر حال تداوم حمالت به شهرهاي ايران و تهديد جديد رئيس جمهور عراق‪ ،‬باعث شد كه نخست وزير ايران‬
‫در ‪ 3137/33/34‬طي اعالميه اي عراق را تهديد نمود‪ .‬با شدت گرفتن احتمال حمله مجدد عراق به شهرها و‬
‫مناطق مسكوني حضرت امام خميني در ديدار رئيس جمهور با ايشان در ‪ 3137/33/32‬موافقت نمودند كه اگر‬
‫صدام شهرهاي ايران را بزند‪ ،‬ايران نيز مقابله به مثل نمايد‪ .‬بر اين اساس رئيس جمهور به منظور جلوگيري از‬
‫حمله عراق به شهرها طي مصاحبه اي اعالم كرد‪" :‬اكنون بيش از ‪ 43‬ماه است كه شهرها و مراكز غير نظامي‬

‫‪346‬‬
‫ايران با روشي ناجوانمردانه به وسيله عوامل رژيم عراق كوبيده مي شود‪ .‬ما تاكنون فقط در ميدان هاي جنگ به‬
‫اين حمالت ناجوانمردانه پاسخ گفته ايم اما مقابله به مثل نكرده ايم‪ .‬اخيراً صدام تهديد كرده است كه چندين‬
‫شهر را خواهد زد و مرتباً به تهديد خود ادامه هم مي دهد‪ .‬من اعالم مي كنم كه ما از اين به بعد مقابله به مثل‬
‫خواهيم كرد و اگر اين تهديدها عملي بشود ما شهرهاي بصره‪ ،‬خانقين و مندلي را خواهيم زد‪ .‬من از همه مردم‬
‫اين شهرها عذر خواهي مي كنم و از آنها درخواست مي كنم كه سريعاً اين شهرها را تخليه كنند‪ .‬براي ما‬
‫تحمل ‪ 4333‬شهيد و ‪ 77‬هزار مجروح در طول ‪ 43‬ماه در بمباران هاي شهري‪ ،‬رقم زياد و غير قابل تحملي است‬
‫و مردم ما بيش از اين نمي توانند كشتارهايي را كه ناجوانمردانه به آنها تحميل مي شود‪ ،‬تحمل كنند‪ .‬من مجدداً‬
‫از همه برادران و خواهراني كه در سه شهر بصره‪ ،‬خانقين و مندلي سكونت دارند درخواست مي كنم كه اين‬
‫شهرها را تخليه كنند و در صورتيكه صدام به اين تهديد خود عمل كند ما يقيناً اين شهرها را خواهيم زد‪ ".‬با‬
‫تهديد ايران‪ ،‬عراق انبارهاي مهم بصره را تخليه كرد و امكانات مهم خود را از برد آتش توپخانه ايران دور‬
‫نمود‪ 1.‬باالخره با گذشت چند روز‪ ،‬صدام تهديد خود را عملي كرد و ارتش عراق در سحرگاه روز شنبه ‪77‬‬
‫بهمن ماه سال ‪ 3137‬شهر دزفول را با سه فروند موشك زمين به زمين مورد هدف قرار داد كه بر اثر آن ‪353‬‬
‫خانه و ‪ 33‬مغازه و بيمارستان افشار دزفول دچار خسات شد‪ .‬در اين حمالت ‪ 3‬نفر به شهادت رسيده و ‪ 43‬نفر‬
‫ديگر مجروح شدند‪ .‬بار ديگر عراق نزديك ظهر ‪ 7‬فروند موشك ديگر به دزفول پرتاب نمود كه بر اثر آن ‪71‬‬
‫نفر زخمي شدند‪ .‬در حوالي ظهر روز ‪ 77‬بهمن نيز دزفول مورد هدف ‪ 7‬فروند موشك ديگر قرار گرفت كه بر‬
‫اثر آن ‪ 5‬نفر شهيد و ‪ 333‬نفر مجروح شدند‪ .‬امام خميني در همين روز در ديدار با اعضاي شوراي عالي سپاه در‬
‫واكنش به اين اقدام رژيم عراق فرمودند‪ " :‬متأسفانه عراق دچار آدمي شده است كه ديوانه است و صدام چون‬
‫مي بيند در حال غرق شدن است مي خواهد همه را با خود غرق كند و مردم عراق را هم غرق كند و اين‬
‫ديوانگي ديشب او با علم به اين بوده است كه بي جواب نمي ماند‪ .‬متأسفانه دنيا هم از حقوق بشر هم صحبت‬
‫مي كند لكن عمل نيست‪ ".‬با اين تدبير قرار شد كه ايران نيز با اخطارهاي مكرر و با مهلت ‪ 74‬ساعته براي‬
‫خروج مردم عراق از شهرها اقدام به مقابله به مثل نمايد‪ .‬با حمالت جديد عراق به دزفول و با اعالم قبلي‪ ،‬ايران‬
‫از صبح روز يكشنبه ‪ 71‬بهمن ‪ 3137‬سه شهر بصره‪ ،‬مندلي و خانقين را زير هدف آتش توپخانه قرار داد‪ .‬ايران‬
‫اميدوار بود كه با آگاه كردن مردم عراق‪ ،‬اهالي اين سه شهر آسيب نبينند و عمليات مقابله به مثل ايران‪،‬‬
‫موجب بازدارندگي در حمله به مناطق مسكوني گردد‪ .‬با اين اقدام‪ ،‬اكثر نمايندگان مجلس طي بيانيه اي عمل‬
‫مقابله به مثل را تأييد نمودند‪ 33.‬عراق در روز ‪ 3137/33/73‬به شش شهر ايران از جمله شهرهاي ايالم‪،‬‬
‫گيالنغرب‪ ،‬مسجدسليمان‪ ،‬اسالم آباد غرب و‪ ....‬حمله كرد كه بر اثر آن بيش از ‪ 333‬نفر شهيد و ‪ 3333‬نفر‬
‫مجروح شدند‪ .‬اكثر شهدا و مجروحين در شهر ايالم از مهاجرين جنگي مهران بودند‪ .‬در پي اين حمالت رئيس‬
‫جمهور ايران اعالم كرد كه از اين پس در مقابل حمالت عراق به مناطق مسكوني ايران بجز شهرهاي متبركه‬
‫عراق‪ ،‬بقيه شهرهاي اين كشور مورد حمالت مقابله به مثل ايران قرار خواهد گرفت‪ .‬پس از اين تهديد‬
‫شهرهاي بصره و بغداد در ‪ 3137/33/73‬به تالفي حمالت عراق‪ ،‬بمباران شد‪ .‬پس از اين اقدام‪ ،‬طارق عزيز وزير‬

‫‪347‬‬
‫امور خارجه عراق اعالم كرد اين كشور از اين پس به مدت يك هفته از حمله به شهرهاي ايران خودداري‬
‫خواهد كرد‪ .‬ايران نيز از اين تصميم استقبال نمود و اعالم كرد چنانچه عراق به حمله به مناطق مسكوني ايران‬
‫‪37‬‬
‫ادامه دهد دست به مقابله به مثل خواهد زد‪.‬‬
‫عملیات والفجر ‪1‬‬
‫در حاليكه ايران براي انجام عمليات خيبر آماده مي شد‪ ،‬به منظور جلب توجه قواي ارتش عراق به منطقه اي‬
‫خارج از هورالهويزه‪ ،‬رزمندگان اسالم در ساعت ‪ 37‬نيمه شب مورخه ‪ 3137/33/73‬عمليات والفجر ‪ 3‬را‬
‫(س)‬
‫در منطقه چنگوله آغاز كردند‪ .‬اين عمليات در واقع نقش‬ ‫همزمان با سالگرد وفات حضرت فاطمه زهرا‬
‫فريب را براي عمليات خيبر بازي مي كرد‪ .‬عمليات والفجر ‪ 3‬در طول ‪ 33‬كيلومتري جبهه بين دهلران و مهران‬
‫تا شرق منطقه الكوت عراق و از مواضعي در نزديكي مهران آغاز شد‪ .‬سپاه دوم ارتش عراق در اين منطقه‬
‫مستقر بود و هدف عمليات نزديك شدن به شهر برقوبه در نزديكي مرز بود‪ .‬اين عمليات توسط سپاه پاسداران‬
‫انقالب اسالمي طرحريزي و به مرحله اجرا در آمد و طي آن بخشي از مواضع نيروهاي عراقي در ارتفاعات‬
‫چنگوله و همچنين تعدادي از روستاهاي منطقه به تصرف در آمد‪ .‬اين عمليات توانست تا حدودي يگانهاي‬
‫ارتش عراق در اين منطقه را درگير نگه داشته و در اعزام آنها به منطقه عملياتي خيبر تأخير ايجاد نمايد‪ .‬در‬
‫مجموع دستاوردهاي اين عمليات محدود بود‪.‬‬
‫جنگ جنگ تا یك پیروزي‬
‫قبل از آغاز عمليات خيبر‪ ،‬در جلسات رؤساي قوا كه با حضور فرزند امام خميني در تهران برگزار مي شد‪ ،‬اين‬
‫بحث مطرح بود كه چگونه مي توان جنگ را پيروزمندانه‪ ،‬به پايان رسانيد‪ .‬در شرايط آن روزگار ديدگاه امام‬
‫خميني راجع به جنگ را مي توان از سخنان ايشان در ديدار با وزير امور خارجه و سفرا و كارداران كشورهاي‬
‫خارجي مقيم تهران در ‪ 3137/33/35‬به اين شرح بيان كرد‪ " :‬شما اشخاصي كه از طرف دولت هاي اسالمي در‬
‫اين كشور هستيد به كشورهاي خودتان بگوييد كه يك فكري براي خودتان بكنيد‪ .‬صدام رفتني است‪ .‬صدام را‬
‫ما هم كارش نداشته باشيم ملت خودش‪ ،‬بيرون مي كند‪ .‬او رفتني هست‪ .‬فكر بعد از او را براي خودتان بكنيد‪.‬‬
‫ما صلح مي خواهيم‪ .‬ما با همه مردم دنيا صلح مي خواهيم باشيم‪ .‬ما مي خواهيم مسالمت با همه دنيا داشته باشيم‪.‬‬
‫ما مي خواهيم در بين مردم دنيا زندگي بكنيم‪ .‬لكن آنها ما را نمي گذارند‪ .‬اگر صدام به ما حمله نكرده بود ما‬
‫كاري به عراق نداشتيم‪ .‬عراق برادر ماست‪ .‬امروز هم ملت عراق برادر ما هستند‪ .‬ما با ملت عراق مخالفتي‬
‫نداريم‪ ....‬كشورهاي اسالمي به خود بيايند توجه كنند به مطلب‪ ،‬خيال نكنند كه صدام را نگه مي دارند و ما را‬
‫از دست مي دهند براي آنها خوب است‪ .‬آنها اسالم را نگه دارند‪ .‬ما اسالم را مي خواهيم‪ .‬اسالم را نگه داريد تا‬
‫از همه شرها شرق و غرب نجات پيدا بكنيد‪".‬‬
‫به هر حال در آن زمان براي حل مشكل جنگ‪ ،‬دو راهبرد اساسي وجود داشت‪ .‬راهبرد اول ‪ :‬ادامه جنگ تا‬
‫سقوط صدام و راهبرد دوم‪ :‬تصرف منطقه مهمي مانند بصره از عراق و پذيرش آتش بس و تمام كردن جنگ‬
‫از طريق ميز مذاكره‪ .‬هدف اصلي از راهبرد دوم گرفتن يك منطقه حساس از سرزمين عراق بود به گونه اي‬

‫‪348‬‬
‫كه حزب بعث نتواند از آن ناحيه صرف نظر كند و بتوان از قِبَل آن‪ ،‬خسارات جنگ را از رژيم عراق گرفت‬
‫و صدام را بعنوان متجاوز محكوم كرد‪ .‬تصور بر آن بود كه با چنين اقدامي‪ ،‬صدام نيز سقوط خواهد كرد‪.‬‬
‫بنابراين هدف آن بود كه جنگ در شرايط خوبي تمام شود‪ .‬وقتي آقاي هاشمي رفسنجاني به جبهه آمد‪ ،‬طي‬
‫يك سخنراني در جمع فرماندهان ارتش و سپاه در قرارگاه مركزي خاتم االنبياء(ص) در تاريخ ‪ 3137/37/3‬اعالم‬
‫كرد‪" :‬نظر من و بعضي از مسئوالن رده باالي نظام اين است كه اگر يك عمليات موفق در داخل خاک عراق‬
‫انجام دهيم و منطقه اي از دشمن را تصرف نمائيم كه با آن بشود بعد از پذيرش آتش بس‪ ،‬بر عراق فشار‬
‫آوريم و حقمان را بگيريم بايد با آتش بس موافقت شود‪ .‬اين منطقه‪ ،‬مي تواند همان باشد و چون هنوز چيزي‬
‫در دست نداريم‪ ،‬مناسب نيست ولي اگر اين هدف تأمين شود‪ ،‬قابل طرح با امام است‪ ".‬ايشان ادامه دادند اگر‬
‫با همت خود در اين عمليات پيروز شويد و جاده بصره – عماره را تصرف كنيد‪ ،‬جنگ را تمام مي كنيم‪ .‬از‬
‫اين زمان در بين فرماندهان اين موضوع مطرح شد كه شعار "جنگ جنگ تا پيروزي" به "جنگ جنگ تا يك‬
‫پيروزي" تغيير يافته است‪ .‬طرح جنگ تا يك پيروزي‪ ،‬زياد مورد استقبال فرماندهان قرار نگرفت‪ .‬بنابراين‬
‫تالش اصلي مسئولين كشور آن بود تا يك عمليات بزرگ و موفقيت آميز كه بتواند جنگ را خاتمه دهد‪،‬‬
‫انجام شود‪ .‬عمليات خيبر پاسخي به اين نياز بود‪ .‬آقاي هاشمي رفسنجاني در ذهن خود اميد بسته بود كه با انجام‬
‫عمليات خيبر‪ ،‬راه ختم جنگ را باز كند‪ .‬به اين صورت كه با در دست داشتن نقاط استراتژيك عراق‪ ،‬در‬
‫صورت آتش بس ايران بتواند خواسته هاي خود را تأمين نمايد‪ .‬ايشان تصور مي كرد كه ارزش همه نقاطي كه‬
‫از خاک ايران در اختيار ارتش عراق است‪ ،‬كمتر از ارزش نقاطي است كه ايران بنا دارد در عمليات خيبر به‬
‫آن دسترسي پيدا كند يعني راه بغداد به بصره را در منطقه القرنه و العزير ببندد و منطقه نفت خيز جزاير مجنون‬
‫‪33‬‬
‫را تصرف نمايد‪.‬‬
‫عملیات خیبر‬
‫مهم ترين عمليات انجام شده پس از عمليات رمضان‪ ،‬عمليات خيبر بود كه در منطقه جبهه هاي جنوب و در‬
‫استان خوزستان و در شرق و شمال بصره‪ ،‬طرح ريزي و اجرا شد‪ .‬اين عمليات در روز سوم اسفند ماه سال‬
‫‪ 3137‬با رمز يا رسول اهلل(ص) آغاز شد‪ .‬عمليات خيبر توسط سپاه پاسداران انقالب اسالمي‪ ،‬بررسي‪ ،‬طرح ريزي‬
‫و پيشنهاد شده بود‪ .‬ويژگي برجسته اين عمليات‪ ،‬بسيج بيش از ‪ 733‬گردان رزمي‪ ،‬حدود ‪ 333‬قايق‪ 33‬و طرح‬
‫ريزي عمليات در نهايت اختفا بود ‪ .‬درطرح مانور اين عمليات‪ ،‬انتقال بخشي از نيروهاي تهاجمي از طريق ‪53‬‬
‫فروند بالگرد هوانيروز و ارتش پيش بيني شده بود كه فقط ‪ 71‬فروند پاي كار آمد‪ 32.‬در مراحل طرح ريزي‬
‫اين عمليات‪ ،‬فرماندهان ارتش حضور نداشتند‪ .‬همزمان با اين عمليات ارتش در منطقه زيد عمليات ديگري را‬
‫طرح ريزي كرده بود كه با فرماندهي مستقل و با كمك تعدادي از لشكرهاي سپاه قرار بود به اجرا در آورد‪.‬‬
‫در اين عمليات‪،‬در هر دو منطقه هور و زيد ‪ 1،‬لشكر‪ 3،‬تيپ پياده‪ 7،‬لشكر و ‪ 1‬تيپ زرهي و ‪ 2‬گردان‬
‫توپخانه‪،‬پاي كار آمد‪ .‬به منظور رعايت غافلگيري‪،‬فقط امام خميني‪ ،‬رئيس جمهور و فرمانده جنگ وتعداد‬
‫معدودي از فرماندهان سطح باالي سپاه از حدود سه ماه قبل در جريان طرح عمليات قرار گرفتند‪ .‬از سوي ديگر‬

‫‪349‬‬
‫به يگانهاي سپاه كه براي انجام عمليات والفجر‪ 4‬درمنطقه دره شيلر در شمال غرب كشور بسر مي بردند‪،‬تا اول‬
‫دي ماه اجازه داده نشد كه از كبيركوه پايين بيايند و عازم خوزستان شوند‪ .‬سپس آرام آرام تا شمال خوزستان‬
‫آمدند‪ .‬با اين تدبير بسياري از نيروهاي خودي از جمله ارتش ونيز ارتش عراق متوجه نشدند كه بخش اعظم‬
‫حمله ايران در منطقه هور است‪ .‬البته ‪ 33‬روز مانده به عمليات خيبر ‪،‬ارتش عراق متوجه بخشي از طرح عمليات‬
‫‪35‬‬
‫كه از محور طالئيه برنامه ريزي شده بود‪ ،‬شد و يك فرمانده عراقي خطاب به خبرنگاران‪ ،‬آن را اعالم كرد‪.‬‬
‫عمليات خيبر به كلي متفاوت از عمليات هاي قبل از خود بود‪ .‬هم فضاي درگيري و هم سازمان يگان هاي‬
‫درگير در عمليات و هم طرح ريزي عمليات و هم شيوه هاي جنگي بكار رفته در آن‪ ،‬ابتكار جديدي براي‬
‫رزمندگان اسالم به حساب مي آمد‪ .‬براي انجام اين عمليات‪،‬يگانهاي سپاه ظرف ‪ 7‬ماه خود را از واحدهاي پياده‬
‫به يگانهاي آبي خاكي تبديل كردند وهر كدام ‪ 33‬تا ‪ 333‬قايق در اختيار گرفتند وآموزشهاي سكاني و‬
‫حركت در آبهاي را به نيروهاي خود دادند‪ 31.‬از سوي ديگر خلبانهاي هوانيروز‪،‬نيروي هوايي و نيروي‬
‫دريايي‪،‬در باتالق گاوخوني تمرين هاي پرواز در شب را انجام دادند‪ .‬مشكل بالگردها اين بود كه مجهز به‬
‫دوربين هاي ديد در شب نبودند و باتمرين‪ ،‬مي بايستي به پرواز در شب عادت كنند‪ .‬اين عمليات‪ ،‬ميدان و‬
‫صحنه جديدي را براي يورش عليه قواي عراق در جغرافياي خاصي از جبهه هاي جنگ بازگشود‪ .‬مي توان‬
‫گفت طرح عمليات خيبر پاسخ به بن بست تاكتيكي به وجود آمده در دوران جنگ تحميلي بود‪ .‬بن بستي كه‬
‫عمالً از عمليات رمضان كه در نيمه اول سال ‪ 3133‬اجرا شد‪ ،‬شروع شده بود‪ .‬از آنجا كه دشمن زمين هاي‬
‫سرتاسر جبهه هاي جنگ را به طور كامل با عمليات مهندسي‪ ،‬مسلح كرده بود‪ ،‬به منظور جنگيدن در جبهه اي‬
‫كه امكان مسلح كردن زمين آن توسط ارتش بعثي ميسر نباشد‪ ،‬منطقه هورالهويزه به عنوان سرزميني كه بتوان‬
‫فضاي جديدي در به كار گيري قدرت نيروهاي پياده عليه دشمن استفاده نمود‪ ،‬مورد توجه فرماندهي كل سپاه‬
‫قرار گرفت‪ .‬در مقاطعي از دوران جنگ‪ ،‬اين بن بست هاي تاكتيكي پيش مي آمد و اگر مجموعه فرماندهي‬
‫سپاه و طراحان عمليات با قوه ابتكار عمل و خالقيت و تغيير در تفكر و دكترين هاي عملياتي موانع را از پيش‬
‫پاي حركت جنگي بر نمي داشتند‪ ،‬ممكن بود جنگ در ابعاد راهبردي نيز دچار چالش شود‪ .‬در آن صورت‬
‫دشمن با تكيه بر منابع عظيم نظامي به پشتوانه قدرت هاي منطقه اي و استكبار شرق و غرب‪ ،‬مي توانست با‬
‫كمك ابزار ها‪ ،‬سالح ها و جنگ افزارهاي پيشرفته و انبوه پول و زور سياسي بر قدرت ايمان رزمندگان پيروز‬
‫گردد‪ .‬ولي هميشه مجموعه فرماندهي يكپارچه و صاحب نفوذ در سپاه‪ ،‬اين طرح برنامه ريزي شده ي قواي‬
‫دشمن بعثي را با قدرت ايمان‪ ،‬تفكر‪ ،‬ابتكار عمل و خالقيت خويش بهم مي ريخت و راه را براي اقدامي جديد‬
‫در حوزه اي ناشناخته براي دشمن مي گشود و قواي دشمن را در هم مي كوبيد و اميد ارتش بعثي را نسبت به‬
‫توقف حركت و شكست عمليات رزمندگان اسالم به يأس تبديل مي كرد‪ .‬عمليات خيبر يكي از اين نمونه ها‬
‫بود‪ .‬البته بايد توجه داشت كه در كنار قدرت ايمان‪ ،‬تفكر‪ ،‬ابتكار عمل و ساير خالقيت ها‪ ،‬مؤلفه هاي ديگري‬
‫از جمله امكان پشتيباني از تداوم عمليات‪ ،‬بايستي در برآوردها مدّ نظر قرار گيرند تا بهتر بتوان به اهداف و‬
‫نتايج مورد نظر دست يافت‪.‬‬

‫‪351‬‬
 ‫وضعیت توانمندیهاي ارتش عراق در آستانه عملیات خیبر‬
‫قدرت دفاعي ارتش متجاوز عراق در آستانه انجام عمليات خيبر ارتقاء و افزايش يافته بود‪ .‬دولت عراق با تكيه‬
‫بر چند عامل‪ ،‬ساختار نظامي و توانايي هاي ارتش بعثي عراق را تغيير داده بود‪ .‬ارتش بعثي به منظور افزايش‬
‫قدرت مقاومت نيروهاي در خط مقدم‪ ،‬زمين جبهه هاي فعال را با كمك اقدامات مهندسي و ايجاد موانع‬
‫مصنوعي نظير ميادين مين گسترده و محافظت آنها با رده هاي متعدد سيم هاي خاردار‪ ،‬به صورت وسيعي مسلح‬
‫كرد و توانست خطوط دفاعي بسيار مستحكم و متعددي را ايجاد نمايد‪ .‬همچنين در ساختار سازمان رزمي‬
‫تغييراتي ايجاد نموده و به توسعة كمّي و كيفي آن همت گماشته بود‪ .‬با اين برنامه‪ ،‬رژيم صدام استعداد‬
‫يگانهاي ارتش بعثي را از ‪ 33‬لشكر به حدود ‪ 13‬لشكر افزايش داد‪ .‬از سوي ديگر با كيفيت بخشيدن به سالح‬
‫ها و جنگ افزارهاي نيروهاي مسلح‪ ،‬قدرت رزمي آنها را افزايش داد‪ .‬ارتش بعثي عراق در اين دوره توانست با‬
‫دريافت انواع هواپيماها‪ ،‬تانك ها‪ ،‬زره پوش ها‪ ،‬موشك ها و جنگ افزارهاي پيشرفته از كشورهايي مانند‬
‫شوروي‪ ،‬فرانسه‪ ،‬چين و برخي ديگر از كشورهاي اروپايي‪ ،‬قدرت رزمي خود را افزايش داده و از توانمندي‬
‫دفاعي و قدرت آتش بيشتري برخوردار گردد‪ .‬در چنين شرايطي و قبل از انجام عمليات خيبر‪ ،‬ارتش بعثي‬
‫عراق با كمك برخي از كشورهاي اروپايي مثل آلمان خود را به برخي از سالح هاي شيميايي مانند گازهاي‬
‫خردل مجهز نمود و از شروع عمليات خيبر بكارگيري گازهاي سمي را در جبهه هاي جنگ آغاز نمود‪.‬‬
‫امريكا اطالعات جامعي درباره عمليات خيبر در اختيار ارتش عراق قرار داد‪ .‬وفيق السامرايي مي گويد‪:‬‬
‫امريكائيها تشخيص داده بودند كه حدود ‪ 333‬قايق تندرو در كرانه شرقي هورالهويزه وجود دارد‪ ،‬به ما اطالع‬
‫دادند و با اين حمله مقابله شد‪ .‬ما اطالعات جامعي درباره روز حمله‪ ،‬ساعت مشخص آن و محورهاي حمله در‬
‫اختيار داشتيم‪ 73.‬به نظر مي رسد كه اين ادعا صحيح نيست زيرا بجز در محور طالئيه كه ارتش عراق‬
‫استحكامات فراواني در آن ايجاد كرد‪،‬در محور هور اقدامات قابل توجهي انجام نداد‪.‬‬
‫اهداف وجغرافیاي منطقه عملیات‬
‫هدف اصلي اين عمليات‪ ،‬تصرف و تأمين جاده بصره ـ عماره در محدوده روستاهاي القرنه تا العزير به منظور‬
‫قطع ارتباط سپاه هاي سوم و چهارم ارتش بعثي عراق و استقرار در ساحل شرقي رودخانه دجله و همچنين باز‬
‫كردن جبهه اي در شمال استان بصره عراق بود‪ .‬از سوي ديگر تصرف دو جزيره نفتي مجنون شمالي و مجنون‬
‫جنوبي و نيز تسلط كامل بر آبگرفتگي وسيع هورالهويزه‪ ،‬از اهداف ديگر اين عمليات‪ ،‬محسوب مي گرديد‪.‬‬
‫تصرف اين منطق مي توانست اهرم الزم را براي ايران جهت گرفتن خواسته هاي خود و ختم جنگ بدست‬
‫دهد‪ .‬تسلط بر منطقه نفتي جزاير مجنون هم مي توانست ضامن قرامت جنگ باشد‪73.‬محدوده منطقه عمليات‬
‫خيبر عمدتاً در فضاي هورالهويزه تا جاده بصره ـ عماره در خاک عراق و از طالئيه تا آبگرفتگي هور را به‬
‫وسعت ‪ 3353‬كيلومتر مربع شامل مي شد‪ .‬در هورالعظيم كه در جغرافياي عراق قرار دارد دو جزيره نفتي به نام‬
‫مجنون با وسعت ‪ 333‬كيلومتر مربع با ‪ 33‬حلقه چاه نفت وجود داشت‪ .‬دولت عراق با ايجاد سيل بندهايي آب‬
‫اين منطقه را خشك و تبديل به جزيره كرده بود تا بتواند از آنجا نفت استخراج كند‪ .‬به هنگام اجراي عمليات‬

‫‪351‬‬
‫خيبر‪ ،‬در اين دو جزيره تعدادي كارگر مشغول كارهاي مربوط به فعاليتهاي نفتي بوده و نيروي نظامي در آنها‬
‫وجود نداشت‪ .‬در مجموع در اين دو جزيره كمتر از ‪ 333‬نفر عراقي مشغول بكار و نگهباني بودند‪ 77.‬در اين‬
‫منطقه فاصله رزمندگان اسالم تا خطوط اصلي دشمن حدود ‪ 43‬كيلومتر بود‪ .‬بين خط اول خودي تا خط اول‬
‫دشمن كه در آن سوي هور قرار داشت يك منطقه آبگرفتگي وسيع‪ ،‬وجود داشت‪.‬‬
‫شرح عملیات‬
‫براي انجام اين عمليات‪ ،‬نيروهاي اطالعات عمليات يگان ها و نيز نيروهاي بومي منطقه بعنوان نيروهاي پيشتاز‬
‫يك روز قبل از آغاز عمليات به داخل هور رفته و در حوالي جزاير مجنون و نيز سيل بندهاي غربي هور خود‬
‫را مخفي كردند‪ .‬مشكل اصلي براي اين نيروها وجود ماهيگيران عراقي و نيز بالگردهاي گشتي ارتش عراق‬
‫بود‪ .‬بدين منظور گرداني تشكيل و مسير تمام آبراههاي مهم داخل هور بسته شد و به صيادهاي عراقي كمپوت‬
‫و كنسرو و غذا داده شد تا آنها به داخل منطقه مورد نظر وارد نشوند‪ .‬جهت توجيه آنها گفته شد كه نيروهاي‬
‫ايراني در حال انجام مانور در منطقه هور هستند‪ 71.‬رزمندگان يگان هاي سپاه تحت امر قرارگاه نجف از ساعت‬
‫‪ 3:13‬بعد از ظهر روز چهارشنبه ‪ 3137/37/1‬با قرائت آية رَبِّ انْزلني مُنْزَلَاً وَ اَنْتَ خَيرٌ المُنْزِلينْ سوار بر قايق‬
‫هاي خود شدند و از ميان آبراههاي هورالهويزه حركت خود را به سمت اهداف پيش بيني شده آغاز كردند‪.‬‬
‫يگان هاي ارتش نيز تحت امر قرارگاه كربال در منطقه كوشك و طالئيه و منطقه پاسگاه زيد كه قسمتي از‬
‫منطقه عمليات رمضان بود‪ ،‬عمليات خود را شروع كردند‪ .‬دو لشكر ‪ 34‬امام حسين و ‪ 2‬وليعصر وتيپ زرهي ‪27‬‬
‫محرم از سپاه پاسداران انقالب اسالمي براي انجام عمليات در پاسگاه زيد به نيروي زميني ارتش واگذار گرديده‬
‫بود‪ .‬دو لشكر ‪ 34‬و ‪ ، 2‬عمليات خط شكني را براي نيروهاي ارتش بر عهده داشتند‪ .‬عمليات در محدوده‬
‫قرارگاه كربال ناموفق بود و بنابراين به سرعت درگيري ها در اين جبهه متوقف شد‪ .‬فرماندهان نيروي زميني‬
‫ارتش روحيات خود را از دست داده بودند‪ 74.‬اما يگان هاي قرارگاه نجف توانستند به سرعت خود را به ساحل‬
‫شرقي رودخانه دجله برسانند‪ .‬در اين ناحيه‪ ،‬دو منطقه القرنه و العزيرحكم دو گلوگاه و دو تنگه تعيين كننده را‬
‫براي عمليات خيبر داشت‪ . .‬يك سايت موشكي هاگ در منطقه فعال گرديده و پوشش هوايي نيز توسط‬
‫هواپيماهاي ‪ F-14‬برقرار شده بود‪ .‬هواپيماهاي جنگي دشمن در روز اول عمليات خيلي فعال نبودند‪ .‬در‬
‫درگيري هاي اين روز بيش از ‪ 333‬نفر از رزمندگان شهيد و ‪ 333‬نفر نيز مجروح شدند‪ 73.‬در منطقه القرنه‬
‫لشكر ‪ 73‬كربال وارد عمل شد‪ .‬اين لشكر در روزهاي اول توانست ضمن تصرف منطقه‪ ،‬حدود ‪ 433‬نفر از‬
‫نظاميان عراقي را به اسارت خود در آورد‪.‬براي هر گردان بين ‪ 73‬تا ‪ 13‬قايق كوچك در نظر گرفته شده بود‪.‬‬
‫وجود نيزارها موجب مي شد تا حدود دو سوم قايق ها در مسير از كار افتاده و موتور آنها خاموش شود‪ .‬به‬
‫همين دليل امكان تقويت نيرو و مهمات و سالح براي يگان ها وجود نداشت‪ .‬فرمانده لشكر كربال در اين‬
‫منطقه با سخنراني در جمع ‪ 333‬اسير آنها را آزاد نمود‪ .‬برخي اسرا مي گفتند كه آنها را به زور از خيابانها و‬
‫محل كسب و كار خود جمع آوري كرده و به جبهه فرستاده اند‪ .‬به هر حال از آنجا كه امكان تدارک رساني و‬
‫پشتيباني به موقع از يگان هاي عمل كننده در اين منطقه ميسر نشد‪ ،‬بنابراين نگه داري و تصرف آنها در برابر‬

‫‪352‬‬
‫پاتك هاي دشمن غير ممكن شد‪ 73.‬پيش بيني شده بود كه از بالگردهاي شنوک هوانيروز براي انتقال نيروها به‬
‫جزيره مجنون استفاده شود ولي عليرغم تالش هاي فراوان خلبانان‪ ،‬در روز اول كمتر از هزار نفر از اين طريق‬
‫به جزيره شمالي منتقل شدند‪ .‬بنابراين مشكل اصلي رساندن نيروهاي تازه نفس و امكانات الزم براي رزمندگان‬
‫خط مقدم بود‪ .‬به منظور حفظ مناطق العزير و القرنه چندبار ديگر حمالتي صورت گرفت ولي در نهايت امكان‬
‫حفظ آنها ميسر نشد و در روز دوشنبه ‪ 3137/37/5‬يگان هاي عمل كننده‪ ،‬از العزير عقب نشيني كرده و در‬
‫‪ 3137/37/1‬القرنه را نيز رها و شرق رودخانه دجله را بطور كامل تخليه كردند‪ .‬با انعكاس گزارش ها به امام‬
‫خميني در ‪ 3137/37/5‬ايشان نگران وضعيت اين عمليات بودند و قطع جاده بصره ـ بغداد را ضربه غير قابل‬
‫جبراني به عراق ارزيابي مي كردند‪ 72.‬به هر حال امكان تداوم استقرار نيروها در شرق دجله وجود نداشت و‬
‫يگان هاي عمل كننده بر اثر فشار دشمن به جزاير مجنون عقب نشيني كردند‬
‫عملیات در محور طالئیه‬
‫ب ه منظور حفظ دو جزيره مجنون تالش شد تا عملياتي از محور طالييه انجام گيرد و راه ارتباطي جزيره جنوبي‬
‫به خشكي برقرار شود‪ .‬اين عمليات كه قرار بود در شب ‪ 3137/37/3‬صورت گيرد اشتباهاً يك شب جلوتر از‬
‫سوي لشكر نجف اشرف از داخل جزيره جنوبي انجام و نيروهاي اين لشكر از پشت به دشمن زده و خود را به‬
‫نزديك طالئيه رسانده و پل طالئيه را نيز تصرف كردند ولي يگاني كه قرار بود از سمت طالئيه حمله نمايد‬
‫براي شب بعد خود را آماده كرده بود‪ .‬به ناچار لشكر ‪ 72‬محمد رسول اهلل در روز ‪ 3137/37/3‬وارد عمل شد تا‬
‫با لشكر نجف در پل طالئيه الحاق نمايد ولي اين اقدام‪ ،‬موفقيتي در پي نداشت‪ 75.‬بار ديگر عملياتي در شب‬
‫‪ 3137/37/3‬در محور طالئيه صورت گرفت ولي به داليل موانع فراوان و ميادين مين فشرده‪ ،‬معبرهاي اين‬
‫مسير باز نشد و عمليات ناكام ماند‪ .‬ارتش عراق در شب ‪ 3137/37/2‬از دشت هاي شمال منطقه نشوه به جزيره‬
‫جنوبي حمله كرد و تعدادي از تانك هايش وارد اين جزيره شدند‪ .‬واحدهايي از لشكرهاي عاشورا و نجف به‬
‫مدت ‪ 27‬ساعت در مقابل اين پاتك ها به شدت مقاومت كردند تا توانستند جزيره جنوبي را حفظ نمايند‪ .‬اين‬
‫در حالي بود كه نيروهاي مدافع جزيره تنها از طريق قايق و تعداد معدودي بالگرد‪ ،‬تدارک مي شدند‪ .‬عدم‬
‫امكان برقراري ارتباط زميني با جزيره مجنون‪ ،‬لزوم احداث پل شناور بين جزيره شمالي و ساحل خودي را‬
‫افزايش داد‪ .‬به منظور باز كردن راه زميني به جزيره جنوبي مجنون‪ ،‬بارديگر با كمك لشكر امام حسين كه پس‬
‫از ناكامي عمليات در محور پاسگاه زيد به اين منطقه منتقل شده بود و لشكر محمدرسول اهلل مأموريت داده شد‬
‫تا در طالئيه عملياتي را انجام دهند‪ .‬اين عمليات در شب پنج شنبه ‪ 3137/37/33‬انجام شد‪ .‬گرچه خط اول‬
‫دشمن توسط لشكر امام حسين(ع) در طالئيه شكسته شد‪ 71‬ولي نيروهايي كه قرار بود از جزيره مجنون جنوبي‬
‫عمليات را آغاز نمايند‪ ،‬موفق به انجام آن نشدند و بنابراين يگان هاي خودي به پل طالئيه نرسيدند و راه باز‬
‫نشد‪ 13.‬دشمن در پاتك هاي خود بعضاً از جنگ الكترونيك نيز استفاده مي كرد و ارتباطات بي سيمي قواي‬
‫ايران را مختل مي كرد‪ .‬ايران نيز با شنود مكالمات واحدهاي ارتش عراق‪ ،‬سعي مي كرد اطالعات خط مقدم را‬
‫به موقع دريافت نمايد‪ .‬تثبيت مواضع نيروها در جزاير مجنون تا روز يكشنبه ‪ 3‬فروردين ‪ 3131‬به طول انجاميد‪.‬‬

‫‪353‬‬
‫بارندگي هاي روزهاي اول فروردين ماه‪ ،‬جبهه هاي نبرد را آرام كرد و باران فرصتي براي تحكيم مواضع در‬
‫اختيار نيروهاي ايراني قرار داد‪ .‬ارتش خواهان خروج از جزيره جنوبي و سپاه مخالف آن بود‪ .‬رئيس جمهور و‬
‫‪13‬‬
‫رئيس مجلس هم با خروج نيروهاي خودي از جزيره جنوبي مخالف بودند‪.‬‬
‫اقدامات مهندسی‬
‫با طوالني شدن جنگ و مسلح كردن زمين توسط ارتش عراق‪ ،‬انجام هر عمليات جنگي نياز به فعاليت هاي‬
‫گسترده مهندسي به منظور آماده سازي عقبه ها و همچنين سازماندهي تالش ها براي انجام اقداماتي در حين‬
‫عمليات بود‪ .‬در عمليات خيبر‪ ،‬جهاد سازندگي از حدود يك سال پيش اقدامات خود را براي آماده سازي عقبه‬
‫هاي منطقه شروع كرده بود‪ .‬بدين منظور گردان هاي پشتيباني مهندسي جنگ جهاد با نام هاي امام علي‪ ،‬حر‪،‬‬
‫حمزه‪ ،‬سيد الشهداء‪ ،‬موسي ابن جعفر‪ ،‬امام رضا و مالك اشتر جهت احداث جاده ها و خاكريز ها بين منطقه‬
‫طالييه تا شط علي‪ ،‬آماده گرديدند‪ .‬فرمانده قرارگاه جهاد با شهيد مهندس تقي رضوي بود‪ .‬عالوه بر آن‪ ،‬كار‬
‫طراحي و ساخت يك پل شناور به طول ‪ 31‬كيلومتر با عرض ‪ 1‬متر و ‪ 7‬متر بال محافظ به جهاد سازندگي‪،‬‬
‫واگذار گرديد تا بتوان ارتباط بين جزيره مجنون و ساحل خودي را برقرار نمود‪ .‬مهندس بهروز پور شريفي با‬
‫ارائه طرحي‪ ،‬از طريق فشرده كردن يونوليت ها و انداختن يك ورق فلزي عاج دار بر روي آنها‪ ،‬توانست پل‬
‫معلقي را كه بتواند به صورت سريع نصب شود‪ ،‬در كارخانه هاي كشور بسازد‪ .‬وي موفق شد‪ ،‬جعبه هايي از‬
‫نبشي به شكل قوطي كبريت و به طول ‪ 7/3‬متر و عرض ‪ 7‬متر و ارتفاع ‪ 43‬سانتي متر را طراحي و يونوليت‬
‫فشرده را در درون آنها جاي دهد‪ .‬با پيوند اين جعبه ها به يكديگر پلي به طول ‪ 31‬كيلومتر و عرض ‪ 4‬متر‬
‫براي عبور خودروهاي سبك‪ ،‬در حين عمليات خيبر احداث گرديد كه توانست مشكل تردد رزمندگان اسالم را‬
‫پس از پايان عمليات خيبر حل نمايد‪ .‬نصب اين پل در روز جمعه ‪ 3137/37/73‬به پايان رسيد و استفاده از آن‬
‫آغاز گرديد‪ .‬اين بين جزيره شمالي مجنون و ساحل هورالهويزه نصب گرديد‪ .‬مزيت اين پل آن بود كه با باال‬
‫و پايين رفتن آب هور‪ ،‬آن هم باال و پايين مي رفت‪ .‬از سوي ديگر چنانچه هر قسمت از پل به وسيله هواپيما‬
‫ها و يا آتش دشمن منهدم مي گرديد بالفاصله توسط رزمندگان جهاد سازندگي بازسازي مي شد‪ .‬اين پل ظرف‬
‫‪ 5‬ماه در كارخانجات مختلف كشور ساخته و ظرف چند روز نصب گرديد‪ .‬انتقال قطعات پيش ساخته اين پل‬
‫عظيم از كارخانه هاي وزارت صنايع سنگين به منطقه عملياتي‪ ،‬خود يك عمليات حمل و نقل عظيم بود‪.‬‬
‫بکارگیري سالح هاي شیمیایی‬
‫رژيم بعثي عراق در طول جنگ تحميلي‪ ،‬از جنگ افزارهاي شيميايي به صورت گسترده اي استفاده نمود‪ .‬در‬
‫اويل جنگ تحميلي رژيم عراق براي اولين بار در منطقه شلمچه‪ ،‬به طور محدود اقدام به استفاده از سالح‬
‫شيميايي نمود‪ .‬براي دومين بار اين عمل در منطقه ميمك تكرار شد‪ .‬از آذر ماه سال ‪ 3133‬ارتش بعثي عراق به‬
‫طور پراكنده از سالح هاي شيميايي و بخصوص از عوامل تاول زا به منظور در هم شكستن سازمان رزمي قواي‬
‫ايران در تك هاي شبانه استفاده مي كرد‪ .‬پس از عمليات محرم‪ ،‬ارتش بعثي در روز اول آذر ماه ‪ 3133‬با‬
‫گازهاي اشك آور و شيميايي به جبهه عمليات محرم حمله كرد‪ .‬اين در حالي بود كه ايران تا آن زمان براي‬

‫‪354‬‬
 ‫‪17‬‬
‫در سال ‪ 3137‬ارتش عراق از جنگ افزارهاي شيميايي‬ ‫دفاع در مقابل اين سالح خطرناک فكري نكرده بود‪.‬‬
‫در پيرانشهر و حوالي پنجوين استفاده نمود‪ .‬از زمان شروع عمليات خيبر در اسفند سال ‪ ،1362‬ارتش بعثي‬
‫عراق بكارگيري گسترده گازهاي تاول زاي خردل را عليه رزمندگان اسالم آغازكرد‪ .‬كساني كه در معرض‬
‫اين گازها قرار گرفتند دچار سوختگي شديد در نقاط مرطوب بدن مانند ريه ها‪ ،‬چشم ها و سوختگي صورت و‬
‫دستها مي شدند‪ .‬ارتش بعثي در جريان عمليات خيبر از سالح شيميايي به عنوان يكي از مؤثرترين ابزارهاي‬
‫مقابله با رزمندگان پياده استفاده نمود‪ .‬بر اثر حمالت شيميايي در عمليات خيبر ‪ 43‬نفر از رزمندگان اسالم شهيد‬
‫و ‪ 7233‬نفر آنها مصدوم گرديدند‪ 11.‬ايران به منظور معالجه مجروحان شيميايي‪ ،‬تعدادي از آنها را در هفته دوم‬
‫اسفند ماه ‪ 3137‬به كشورهاي اتريش و سوئد اعزام كرد‪ .‬اين اقدام باعث شد تا محافل خبري غربي نسبت به‬
‫جنايات عراق در استفاده از جنگ افزارهاي شيميايي‪ ،‬واكنش نشان دهند‪ .‬اوالف پالمه نخست وزير سوئد و‬
‫دبيركل سابق سازمان ملل در ‪ 3137/37/31‬از مجروحان شيميايي ايراني در يكي از بيمارستان هاي استكهلم‬
‫بازديد كرد‪ .‬با بررسي بمب هاي سمي عمل نكرده در جبهه ها‪ ،‬مشخص شد كه سالح هاي شيميايي استفاده‬
‫شده از سوي عراق‪ ،‬ساخت روسيه است‪ .‬استفاده از سالح هاي شيميايي تا روز ‪ 3137/37/13‬ادامه يافت‪ .‬در اين‬
‫‪14‬‬
‫روز بر اثر كاربرد جنگ افزارهاي شيميايي‪ 3 ،‬نفر از رزمندگان اسالم شهيد و ‪ 733‬نفر آنها مجروح گرديدند‪.‬‬
‫پس از عمليات خيبر‪ ،‬استفاده از جنگ افزارهاي شيميايي از سوي ارتش بعثي عراق در هر عمليات ادامه يافت‬
‫و بر حجم و تنوع گازهاي شيميايي بكار رفته افزوده شد‪ .‬پس از بكارگيري سالح هاي شيميايي از سوي عراق‪،‬‬
‫به دعوت جمهوري اسالمي‪ ،‬هيئتي از كارشناسان سازمان ملل متحد از تاريخ ‪ 3137/37/71‬به مدت يك هفته‬
‫به ايران سفر كرده و پس از بررسي‪ ،‬بدون ذكر نام عراق‪ ،‬در ‪ 3131/3/2‬كاربرد بمبهاي شيميايي عليه نيروهاي‬
‫ايراني را در جريان عمليات خيبر تأييد نمودند‪ .‬آنها استفاده از گازهاي خردل و عناصر فلج كننده اعصاب را‬
‫تأييد نمودند‪ .‬خاوير پرز دكوئيار دبيركل سازمان ملل متحد هنگام ارائه گزارش كارشناسان به شوراي امنيت‬
‫سازمان ملل گفت‪ " :‬محاسبات تمامي اعضاي هيئت‪ ،‬ادعاهاي مربوط به استفاده از سالح هاي شيميايي را تأييد‬
‫مي كند و من جز ابراز تأسف‪ ،‬چيزي براي گفتن ندارم‪ ".‬خبرگزاري رويترز در گزارش خود از بكارگيري‬
‫سالح هاي شيميايي در ‪ 3131/3/2‬نوشت‪ :‬ديپلمات هاي مطلع در تهران به رويترز گفتند‪ :‬مهمترين بخش‬
‫گزارش كارشناسان‪ ،‬تأييد استفاده از عامل عصبي تائون بوده است آنها گفتند كه اين گاز توسط آلمان نازي‬
‫در جنگ جهاني دوم تكميل و مورد استفاده قرار گرفته است و داراي اثرات هولناک و رنج آوري مي باشد‪.‬‬
‫آنها گفتند عراق ظاهراً متوسل به استفاده وسيع از بمب هاي سولفوري خردل و گاز اعصاب شده است كه‬
‫همزمان با پيشروي ايرانيان در ماه گذشته به صورت بمباران هاي هوايي و آتش توپخانه مورد استفاده قرار‬
‫گرفته است‪ 13.‬جا داشت كه در آن زمان شوراي امنيت سازمان ملل دولت عراق را بخاطر تخطي از پروتكل‬
‫‪ 3173‬ژنو در مورد كاربرد سالح هاي شيميايي محكوم كند ولي چنين اتفاقي نيفتاد‪ .‬البته شوراي امنيت طي‬
‫بيانيه ضعيفي و بدون نام بردن از كشور خاصي‪ ،‬استفاده از سالح هاي شيميايي را محكوم و بر لزوم پايان جنگ‬
‫‪13‬‬
‫عراق و ايران تأكيد كرد‪ .‬وزارت خارجه امريكا هم بكارگيري سالح هاي شيميايي را محكوم كرد‪.‬‬

‫‪355‬‬
 ‫نتایج و ارزیابی عملیات خیبر‬
‫عمليات خيبر نتوانست به هدف اصلي خود كه بستن جاده بصره ـ عماره بود دست يابد‪ .‬ولي در حين عقب‬
‫نشيني از شرق دجله طي سه هفته نبرد سنگين‪ ،‬منطقه اي در آبگرفتگي هور به وسعت حدود ‪ 3333‬كيلومتر‬
‫مربع به همراه جزاير مجنون شمالي و جنوبي كه داراي ذخاير عظيم نفت بود به تصرف درآمد‪ .‬دو جزيره‬
‫مجنون در مجموع ‪ 333‬كيلومتر مربع وسعت داشتند‪ 71 .‬يگان دشمن تا حدود زيادي آسيب ديده و منهدم‬
‫شدند‪ ،‬ارتش بعثي حدود ‪ 3333‬نفر كشته و زخمي بر جاي گذاشت و ‪ 3133‬نفر از آنان به اسارت رزمندگان‬
‫درآمدند كه ‪ 43‬افسر ارشد در بين آنان بود‪ .‬در اين عمليات خسارت چنداني به نيروي هوايي عراق وارد نشد‬
‫تنها ‪ 3‬فروند از هواپيماهاي ارتش عراق‪ ،‬سرنگون گرديد‪ 12.‬همچنين تعداد ‪ 1‬فروند بالگرد و ‪ 13‬دستگاه تانك‬
‫و نفربر از ارتش عراق منهدم گرديد و ‪ 47‬دستگاه تانك و نفربر و ‪ 373‬دستگاه كمپرسي و تعدادي توپ ضد‬
‫هوايي و خمپاره انداز و لودر و بولدوزر به غنيمت در آمد‪ .‬در مجموع مي توان گفت‪ ،‬ارتش در عمليات خود‬
‫در منطقه زيد موفق نبود‪ .‬سپاه نيز به همه ي اهداف تعيين شدۀ خود نرسيد‪ .‬فقط جزاير مجنون كه در وسط هور‬
‫بود در مرحله اول توسط يكي از يگان هاي سپاه تصرف شد‪ .‬پس از اتمام عمليات‪ ،‬پدافند از جزاير مجنون‬
‫شمالي و جنوبي به ارتش واگذار شد‪ ،‬كه به علت قرار گرفتن در هور و مشخص بودن منطقه‪ ،‬ارتش در‬
‫نگهداري جزاير‪ ،‬متحمل خسارات و ضايعات زيادي شد‪ .‬همچنين تشديد فشار به ايران و آغاز بكارگيري سالح‬
‫هاي شيميايي از سوي ارتش بعثي عراق به صورت گسترده در جبهه هاي جنگ را مي توان از نتايج دراز مدت‬
‫عمليات خيبر دانست‪ .‬نتيجه عمليات خيبر يك پيروزي نظامي پر هزينه بود كه زمينه اقتصادي هم داشت‪ .‬البته‬
‫اگر منطقه ساحل شرقي رودخانه دجله تصرف شده و جاده بصره ‪ -‬عماره قطع مي گرديد يك هدف‬
‫استراتژيك نظامي تأمين شده بود‪.‬‬
‫عمليات خيبر‪ ،‬بلوغ تفكر نظامي در سپاه را به اثبات مي رساند‪ .‬اين نبرد سطح تفكر و عمليات نظامي سپاه را از‬
‫عمليات خاكي به آبي‪ -‬خاكي ارتقاء داد‪ .‬تغيير در تفكر تاكتيكي و عملياتي سپاه بر اثر عمليات خيبر‪ ،‬موجب‬
‫فراهم شدن زمينه عمليات هاي بعدي از جمله نبردهاي بدر و فاو گرديد و موجب رشد و بلوغ تفكر نظامي در‬
‫سپاه شد‪ .‬اين عمليات همچنين‪ ،‬باعث بروز تحولي اساسي در صنايع دفاعي از بعد توانايي توليد تجهيزات و‬
‫فناوري مهندسي و نيز ساخت شناورهاي دريايي شد‪ .‬پيروزي در عمليات خيبر‪ ،‬قابليت توان دفاعي ارتش بعثي‬
‫عراق را يكبار ديگر مورد ترديد قرار داد‪ .‬ضرباتي كه ارتش عراق از اين عمليات دريافت كرد و پس از اين‬
‫شكست مهم‪ ،‬مجبور شد تا سپاه ششم خود را در هور تشكيل دهد‪.‬امام خميني در ارتباط با اين عمليات در‬
‫سخنراني خود در ‪ 3137/37/1‬در حسينيه جماران فرمودند‪ " :‬آن بيچاره آن طور مفلوک شده‪ ،‬دور افتاده به اين‬
‫طرف و آن طرف‪ ،‬قرض مي كند‪ .‬دور افتاده به اين ور و آن ور‪ ،‬استدعا مي كند كه بياييد ما را صلح بدهيد و‬
‫دروغ هم مي گويد‪ .‬نمي خواهد صلح بكند مي خواهد اغفال كند‪ ....‬اخيراً مي گويند كه خير‪ ،‬حاال ديگر كار به‬
‫جاهاي مهم رسيده و ممكن است امريكا وارد بشود و ممكن است چه بشود‪ .‬اينها همه حرف است‪ .‬صدام رفتني‬
‫است و نه امريكا مي تواند نگهش دارد و نه ديگران و من اميدوارم كه انشاءاهلل اين غده سرطاني در بالد‬

‫‪356‬‬
‫مسلمين و آن غده سرطاني در آن طرف بالد مسلمين كه آنجا اسرائيل است و اينجا حزب بعث است انشاءاهلل‬
‫خداوند ريشه اين را بكند و ملت عراق خودشان سرنوشت خودشان را بدست خودشان انجام بدهند و ملت ايران‬
‫هم انشاءاهلل با قدرت به پيش بروند‪ ".‬ايشان همچنين در مورد انگيزه جنگ مي فرمايند‪ ...." :‬اسالم هيچ وقت‬
‫جنگ نخواسته‪ ،‬يعني ما نخواستيم جنگ بكنيم‪ ،‬آنها جنگ را آوردند براي ما‪ ،‬ما دفاع مي كنيم‪ .‬االن هم اگر ما‬
‫مهلت بدهيم به صدام‪ ،‬اگر اين‪ ،‬دو ماه مهلت پيدا بكند دوباره تجهيزش مي كنند‪ ،‬مجهزش مي كنند و دوباره‬
‫يك جاي ديگر حمله مي كند‪ .‬يك همچو حيواني را كه نمي شود رهايش كنيم كه سر خود هر كاري مي‬
‫خواهد بكند‪ .‬اين تا خفه نشود اين منطقه درست نخواهد شد و آنهايي كه به اين كمك مي كنند نمي فهمند‬
‫متوجه نيستند‪ ".‬عمليات خيبر بار ديگر اختالف نظرهاي جدي بين فرماندهان ارتش و سپاه را آشكار ساخت‪.‬‬
‫شيوه ها و تاكتيك هاي رزمي مورد استفاده سپاه و ارتش كامالً از هم متمايز و نوع نگاه به جنگ و صحنه‬
‫عمليات از عوامل اصلي اختالف بود كه در شرايط سخت‪ ،‬خود را بيشتر نشان مي داد‪.‬‬
‫نقش فرماندهان و خسارات خودي‬
‫فرماندهان بزرگي همچون حسين خرازي‪ ،‬ابراهيم همت‪ ،‬احمد كاظمي‪ ،‬مهدي باكري‪ ،‬حميد باكري‪ ،‬مهدي زين‬
‫الدين‪ ،‬كاظم رستگار‪ ،‬كريم نصر و‪ ...‬ده ها تن از ساير فرمانده هان شجاع و دلير سپاه اسالم به همراه انبوه‬
‫رزمندگان قدرت آفرين‪ ،‬در اين عمليات‪ ،‬قواي دشمن را ده ها بار در مراحل مختلف نبرد شكست دادند بعضي‬
‫مانند حاج ابراهيم همت فرمانده لشكر ‪ 72‬محمد رسول اهلل‪ ،‬حميد باكري قائم مقام لشكر ‪ 13‬عاشورا‪ ،‬اكبر‬
‫زجاجي‪ ،‬مرتضي ياغچيان معاون لشكر عاشورا‪،‬حسن غازي فرمانده توپخانه قرارگاه كربال و بهروز غالمي‬
‫فرمانده تيپ امام حسن(ع) در جريان نبردهاي فشرده با ارتش بعثي به شهادت رسيدند و برخي ديگر مجروح‬
‫‪43‬‬
‫شدند‪ .‬تعدادي از بسيجياني كه جليقه نجات به همراه نداشتند نيز با پرت شدن در آب هاي هور‪ ،‬غرق شدند‪.‬‬
‫در اين عمليات حدود ‪ 3533‬نفر از رزمندگان اسالم شهيد و ‪ 3‬هزار نفر نيز مفقود گرديدند و حدود ‪ 33‬هزار‬
‫نفر هم مجروح شدند كه ‪ 13‬درصد آنها جراحت سطحي داشتند‪ .‬بر اثر حمالت شيميايي عراق نيز‪ 43 ،‬نفر شهيد‬
‫و ‪ 7333‬نفر نيز مجروح شيميايي شدند‪ 43.‬در اين عمليات ‪ 1‬فروند از بالگردهاي شنوک نيز آسيب ديده ومنهدم‬
‫گرديدند‪ .‬يكي از بالگرد هاي شنوک مورد حمله يك جنگنده ميگ عراقي قرار گرفت كه بر اثر آن ‪11‬‬
‫‪47‬‬
‫رزمنده بسيجي سرنشين آن كه قرار بود هلي برن شوند‪ ،‬به شهادت رسيدند‪.‬‬
‫حمله به مناطق مسکونی در واكنش به عملیات خیبر‬
‫معموالً عراق با شروع هر عمليات ايران‪ ،‬حمله به شهرها را در تالفي تهاجمات ايران در جبهه هاي جنگ آغاز‬
‫مي كرد‪ .‬در عمليات خيبر نيز اين چنين شد با گذشت ‪ 7‬روز از عمليات در نيمه شب جمعه ‪ 3137/37/3‬شهر‬
‫خرم آباد مورد هدف دو فروند موشك زمين به زمين ارتش عراق قرار گرفت كه بر اثر آن ‪ 33‬نفر از مردم‬
‫اين شهر شهيد و ‪ 773‬نفر ديگر كه اغلب زنان و كودكان بودند مجروح گرديدند‪ .‬همچنين در همين ساعت‬
‫شهر بروجرد نيز هدف حمله دو فروند موشك قرار گرفت كه بر اثر آن ‪ 73‬واحد مسكوني بكلي ويران و ‪445‬‬
‫واحد ديگر آسيب ديدند و ‪ 71‬نفر شهيد و ‪ 373‬نفر نيز زخمي گرديد‪ .‬در همين روز هواپيماهاي جنگنده ارتش‬

‫‪357‬‬
‫عراق به كوهدشت و سقز حمله كردند كه در كوهدشت ‪ 73‬نفر شهيد و ‪ 733‬نفر مجروح شدند‪ .‬در اثر حمله‬
‫هوايي به مهاباد نيز ‪ 32‬نفر شهيد و ‪ 333‬نفر مجروح گرديدند‪ .‬در اثر بمباران پل دختر هم ‪ 4‬نفر به شهادت‬
‫رسيده و حدود ‪ 333‬نفر زخمي شدند‪ .‬نيروي هوايي ايران نيز در تالفي به چند شهر عراق در ‪ 3137/37/3‬حمله‬
‫كردكه در جريان آن يك هواپيما را از دست داد‪ .‬عراق بار ديگر در ‪ 3137/37/2‬شهرهاي اسالم آباد غرب و‬
‫كوهدشت و گيالنغرب را بمباران نمود‪ 41.‬بار ديگر عراق در روز سه شنبه ‪ 3137/37/1‬شهر كرمانشاه را‬
‫بمباران نمود كه بر اثر آن ‪ 71‬نفر از مردم اين شهر شهيد و ‪ 143‬نفر مجروح شدند‪.‬‬
‫تشکیل كنفرانس وزراي خارجه كشورهاي عربی در بغداد‬
‫ديپلماسي عراق در طول جنگ‪ ،‬فعالتر از تالشهاي دستگاه سياست خارجي ايران بود‪ .‬عراق تالش مي كرد تا‬
‫خود را بعنوان بخشي از جامعه عرب‪ ،‬مطرح كرده و از ظرفيت كشورهاي عربي عليه ايران استفاده نمايد‪.‬‬
‫بسياري از كشورهاي عربي نيز انگيزه كافي را براي حمايت از عراق داشتند و نگران قدرت يافتن ايران در‬
‫جريان جنگ‪ ،‬بودند‪ .‬ادامه عملياتها در خاک عراق هم‪ ،‬انگيزه بيشتري براي قرار گرفتن در كنار عراق به آنها‬
‫داده بود‪ .‬به هر حال با ناكامي در عمليات خيبر‪ ،‬عراق كنفرانسي را با حضور وزراي خارجه ‪ 35‬كشور عربي در‬
‫‪44‬‬
‫روز ‪ 73‬اسفند ‪ 3137‬در بغداد تشكيل داد‪ .‬آنها قطعنامه اي را به نفع رژيم عراق و عليه ايران صادر نمودند‪.‬‬
‫سیاست دفاعی ایران‬
‫با پايان يافتن عمليات خيبر‪ ،‬امام خميني در ‪ 3137/37/34‬طي سخناني سياست جنگي ايران را به اين شرح‬
‫مشخص كردند‪ ...." :‬من هم مي دانم كه بسيار ما خسارت ديديم‪ ،‬بسيار ما جوان داديم‪ ،‬لكن صلح كردن با يك‬
‫كسي كه بعدش خنجر را از پشت محكمتر خواهد زد‪ ،‬اين يك صلح شرافتمندانه است؟ يك صلح عقاليي‬
‫است؟ و عج ب اينكه بعضي آقايان مي گويند كه چنانچه كه آنها آمده بودند توي كشور ما‪ ،‬ما تا فرد آخر‬
‫جوان هايمان را مي داديم‪ .‬خوب اين آن ملي گرايي است كه اسالم مخالف آن است‪ .‬مگر ما اسالم را كمتر از‬
‫ملت خودمان مي دانيم؟ اسالم را كمتر از كشور خودمان مي دانيم؟ ما براي اسالم داريم فكر مي كنيم‪ .‬ما ملت‬
‫عراق را با ملت خودمان جدا نمي دانيم‪ .‬ملت عراق هماني است كه االن از ما هم آنجا‪ ،‬بسياري علماي ما هم در‬
‫آنجا هستند‪ ،‬كساني ديگر از ما هستند‪ .‬ما و آنها جدا از هم نيستيم‪ ....‬ما االن براي دينمان داريم جنگ مي‬
‫كنيم‪ ،‬براي خاک نمي جنگيم‪ ....‬جنگ ما جنگي است بين اسالم و كفر‪ ،‬نه جنگي است ما بين يك كشور و‬
‫يك كشور‪ ،‬ما بين اسالم و كفر است‪ .‬امروز اگر ما عقب نشيني كنيم اسالم را شكست داديم‪ .‬امروز ما نمي‬
‫توانيم عقب نشيني كنيم‪ .‬ما امروز نمي توانيم با اينها صلح كنيم‪ .‬اينها از آن ور اظهار صلح مي كنند و از آن رو‬
‫هم‪ ،‬آن جنايتكاريها را مي كنند‪ .‬خوب اينها صلح طلب كه نيستند‪ ،‬دورغ مي گويند‪ .‬بر فرض اينكه يك وقت‬
‫هم سر عقل بيايند‪ ،‬اما جنايتكاري كه مسلماً جنايتش طوري است كه انسان نمي تواند با او بنشيند و اصالح كند‬
‫و يك چيزي را امضاء كند‪ ،‬آقاي رئيس جمهور ما آن طرفش را امضاء كند‪ ،‬آقاي صدام هم آن طرفش را‪،‬‬
‫آخر اين مسئله است كه كسي از ما مي پذيرد؟ دنيا از ما مي پذيرد؟‪ ....‬ملت ها به ما چه مي گويند؟ اسالم به‬
‫ما چه مي گويد؟‪ ....‬خوب ما مسئول هستيم‪ ".‬در همين حال احمد آقا فرزند امام پس از عمليات خيبر طي‬

‫‪358‬‬
 ‫‪43‬‬
‫مذاكره اي با فرمانده جنگ در ‪ 3137/37/31‬معتقد بود خيلي راه صلح احتمالي را نبنديم‪.‬‬
‫به هر حال بحث هاي فراواني در قرارگاه ها و شوراي عالي دفاع در مورد سياست جنگي و دفاعي ايران پس از‬
‫پايان عمليات خيبر انجام شد‪ .‬در نهايت سياست دفاعي كشور به شرح ذيل مشخص گرديد‪:‬‬
‫الف ـ نجات دو كشور ايران و عراق و نيز منطقه خليج فارس از شرّ رژيم بعثي عراق‬
‫ب ـ رفع كامل اشغال ايران‪ ،‬تنبيه متجاوز و گرفتن غرامت‬
‫ج ـ مقابله با فتنه انگيزي هاي استكبار در جهت تضعيف انقالب اسالمي و حمايت از صداميان متجاوز‬
‫د ـ مقابله با شرارت هاي جنبي دشمن در زدن شهرها‪ ،‬كشتي ها و ايجاد ناامني ها و جنايات جنگي به ويژه‬
‫كاربرد سالح هاي شيميايي‬
‫‪42‬‬
‫ه ـ گرفتن نقاط حساس و استراتژيك عراق به عنوان وسيله اي جهت تأمين اهداف دفاع‬
‫تحول در روابط عراق و سازمان مجاهدین خلق‬
‫در اواخر زمستان سال ‪ 3137‬با سفر طارق عزيز وزير خارجه عراق به فرانسه و مالقات با مسعود رجوي رئيس‬
‫سازمان منافقين‪ ،‬تحولي در استفاده از نيروهاي اين سازمان براي جنگ در كنار نظاميان عراقي عليه ايران به‬
‫وجود آمد‪ .‬تا اين زمان سازمان منافقين به كسب اطالعات از داخل ايران و جاسوسي براي رژيم عراق و نيز‬
‫انجام عمليات تروريستي عليه مسئولين و مردم طرفدار انقالب در ايران مي پرداخت‪ .‬ولي از اين زمان قرار شد‬
‫تا عالوه بر ادامه به فعاليت هاي فوق‪ ،‬يك سازمان نظامي را نيز به وجود آورده و با استقرار در داخل خاک‬
‫عراق‪ ،‬به عنوان پياده نظام و پيشمرگان ارتش بعثي عراق نيز عليه ايران در جبهه هاي جنگ وارد عمل شود‪ .‬تا‬
‫اين زمان بني صدر با شوراي ملي مقاومت كه با محوريت منافقين‪ ،‬جبهه اي متشكل از گروه هاي مخالف‬
‫جمهوري اسالمي تشكيل داده بود همكاري مي كرد ولي از ‪ 73‬اسفند ‪ 3137‬اين همكاري در اعتراض به‬
‫همراهي منافقين با رژيم عراق‪ ،‬خاتمه يافت‪ .‬با ادامه ترودها در كشور در تا ‪ 3131/3/31‬حدوداً ‪ 37‬هزار نفر از‬
‫‪45‬‬
‫منافقين در تهران زنداني بودند‪.‬‬
‫آغاز دور جدید حمله به مناطق مسکونی‬
‫با پايان يافتن عمليات خيبر براي مدت حدود يك ماه و نيم حمله به مناطق مسكوني و شهرهاي ايران از سوي‬
‫عراق متوقف گرديد‪ .‬اما از اوايل ارديبهشت ماه سال ‪ 3131‬دامنه جنگ به مناطق مسكوني و نيز به خليج فارس‬
‫گسترش يافت و مرحله جديدي از جنگ با نام " جنگ شهرها " و "جنگ نفتكش ها" آغاز شد‪ .‬سه هواپيماي‬
‫عراقي در روز چهار شنبه ‪ 3‬ارديبهشت ‪ 3131‬با استفاده از بمبهاي آتش زاي ناپالم‪ ،‬مناطق مسكوني پيرانشهر‬
‫در آذربايجان غربي را بمباران كردند‪ .‬در اين حمله ‪ 43‬خانه مسكوني ويران‪ 32 ،‬نفر شهيد و ‪ 44‬نفر نيز مجروح‬
‫شدند‪ .‬امام خميني از آسيب ديدن مردم شهرهاي ايران و عراق در اثر حمالت هوايي در ديداري با مسئولين‬
‫جنگ‪ ،‬اظهار ناراحتي مي كردند‪ 3 .‬فروند هواپيماي عراقي در صبح روز ‪ 33‬خرداد ‪ 3131‬به مردم شهر بانه كه‬
‫مشغول تظاهرات به مناسبت سالگرد فاجعه ‪ 33‬خرداد ‪ 3147‬بودند با بمبهاي خوشه اي حمله كردند در اين‬
‫حمالت بيش از ‪ 133‬نفر شهيد و ‪ 133‬نفر نيز مجروح گرديدند‪ .‬در ‪ 3131/1/33‬دو فروند هواپيماي عراقي شهر‬

‫‪359‬‬
‫نهاوند را بمباران كردند كه بر اثر آن ‪ 333‬مغازه تخريب‪ 31 ،‬نفر شهيد و ‪ 333‬نفر نيز مجروح گرديدند‪ .‬در‬
‫همين روز شهرهاي مسجد سليمان‪ ،‬گيالنغرب و دزفول هم هدف حمالت موشكي عراق قرار گرفتند كه ‪ 13‬نفر‬
‫شهيد و مجروح شدند‪ .‬در ساعت ‪ 7‬بامداد ‪ 3131/1/31‬مناطق مسكوني شهر دزفول مورد اصابت ‪ 7‬موشك ‪1‬‬
‫متري عراق قرار گرفت كه ‪ 44‬نفر شهيد و ‪ 733‬نفر مجروح گرديده و ‪ 23‬خانه نيز ويران شد‪ .‬در‬
‫‪41‬‬
‫‪3131/1/73‬عراق بار ديگر با ‪ 4‬موشك به دزفول حمله و موجب شهادت ‪ 44‬نفر و مجروح شدن ‪ 733‬نفر شد‪.‬‬
‫اتخاذ راهبرد قطع صادرات نفت ایران از سوي عراق‬
‫تا پايان سال ‪ 3137‬تمركز حمالت عراق بر تأسيسات نفتي و اسكله هاي جزيره خارک بود‪ .‬هدف عراق از‬
‫حمله به تأسيسات نفتي‪ ،‬اخالل و يا كاه صادرات نفت ايران بود‪ .‬اما از سال ‪ 3131‬عراق‪،‬راهبرد قطع صادرات‬
‫نفت ايران را در دستور كار خود قرار داد‪.‬بدين منظور نيروي هوايي عراق‪ ،‬برد عملياتي خود را تا منطقه شمال‬
‫قطر گسترش داد‪ .‬هدف اصلي عراق‪ ،‬از حمله به تأسيسات نفتي محروم كردن ايران از درآمد نفت بود‪ .‬دريافت‬
‫‪ 3‬فروند هواپيماي سوپر اتاندارد از فرانسه به همراه موشكهاي دقيق يك ميليون دالري اگزوسه‪ ،‬قدرت جنگ‬
‫دريايي عراق را از اوايل سال ‪ 3131‬افزايش داد‪ .‬اين هواپيماها با خلبان و خدمه فني در اختيار ارتش عراق قرار‬
‫گرفتند‪ 33.‬فرانسه سود خوبي از فروش تسليحات و جنگ افزار به عراق داشت‪ .‬گفته مي شود در طول جنگ‪،‬‬
‫نيروي هوايي ارتش عراق از ‪ 3733‬موشك اگزوسه استفاده كرده است‪ .‬عراق در تاريخ ‪ 3131/7/75‬به يك‬
‫كشتي حامل آهن كه از اسپانيا به سمت ايران در حركت بود حمله و آن را غرق كرد‪ .‬در ‪ 3131/1/1‬عراق به‬
‫كاروان كشتي هاي عازم بندر امام خميني حمله كرد كه از ‪ 77‬كشتي كه وارد خور موسي شده و ‪ 31‬كشتي‬
‫كه از آن خارج شده بودند‪ 1 ،‬كشتي مورد اصابت موشك قرار گرفتند‪ .‬عراق در ‪ 3131/4/33‬به كاروان‬
‫كشتيهاي عبوري از خورموسي حمله و يكي از آنان را غرق و يكي مورد آسيب و ‪ 1‬تاي آنها نيز در حين فرار‬
‫به گل نشستند‪ .‬كاروان كشتيهاي عازم بندر امام خميني در ‪ 3131/3/73‬مورد حمله قرار گرفت كه دو كشتي‬
‫به يك هواپيماي اسكورت ايران آسيب زد‪ .‬در ‪ 3131/3/74‬يك كشتي پاكستاني در خليج فارس مورد حمله‬
‫قرار گرفت‪ .‬عراق در ‪ 3131/3/71‬به جزيره خارک حمله و ايستگاه برق و آب شيرين كن آن را منهدم نمود‪.‬‬
‫بر اثر اين حمله جريان برق به اين جزيره به مدت ‪ 73‬روز قطع شد‪ .‬گرچه حمالت عراق به كشتيها و جزيره‬
‫خارک‪ ،‬مشكالتي را براي صادرات نفت ايران وارد كرد اما ايران همچنان به صادرات نفت خود ادامه داد ولي‬
‫هزينه هاي سنگيني را جهت انجام عمليات شاتل بين جزيره خارک و مراكز بارگيري نفت در منطقه مياني‬
‫خليج فارس متحمل شد‪.‬‬
‫حضور وزارتخانه ها در جنگ‬
‫تا اوايل سال ‪ 3131‬وزارت خانه ها حضور محدودي در جبهه هاي جنگ داشتند‪ .‬البته افراد اين وزارتخانه ها‬
‫همچون ساير مردم بصورت داوطلبانه به جبهه هاي جنگ اعزام مي شدند‪ .‬ولي از اين سال برخي از وزارتخانه‬
‫ها مسئوليت مستقيم تري در جبهه برعهده گرفتند‪ .‬براي مثال عالوه بر وزارت جهادسازندگي كه از ابتداي‬
‫جنگ با تشكيل واحدهاي پشتيباني جنگ جهاد‪ ،‬در جبهه به عمليات مهندسي مي پرداختند‪ ،‬وزارت مسكن نيز‬

‫‪361‬‬
‫بخشي از سنگر سازي ها و نيز ساخت تعدادي از بيمارستانهاي صحرائي را بر عهده گرفت و وزارت بهداري هم‬
‫تأمين پزشكان و پرستاران مورد نياز جبهه ها را عهده دار شد‪ .‬وزارتخانه هاي صنعتي نيز ساخت برخي از‬
‫نيازمنديهاي مهندسي جبهه را بر عهده گرفتند‪.‬‬
‫تشکیل قرارگاه رمضان‬
‫پس از عدم دستيابي به نتايج مورد انتظار از عمليات هاي بزرگ طراحي شده مانند رمضان‪ ،‬والفجرها و خيبر‪،‬‬
‫سپاه به اين نتيجه رسيد كه بايستي در كنار طرح ريزي براي عمليات هاي بزرگ و منظم با يگان هاي سازمان‬
‫يافته نظامي‪ ،‬جبهه اي را به منظور انجام عمليات هاي نامنظم و بهره گيري از ظرفيت هاي عراقيان مخالف رژيم‬
‫بعثي‪ ،‬به وجود آورد‪ .‬بر اين اساس قرارگاه رمضان در خرداد ماه سال ‪ 3131‬همزمان با ماه مبارک رمضان‬
‫(ع)‬
‫كه‬ ‫تشكيل شد‪ .‬در همين ايام به منظور تشكل بهتر مجاهدين عراقي‪ ،‬واحدي تحت عنوان تيپ امام صادق‬
‫بعداً به لشكر بدر تبديل شد‪ ،‬تشكيل گرديد‪ .‬بدين ترتيب مجاهدين عراقي از سطح تيپ ها و لشكرهاي مختلف‬
‫ايراني به اين يگان آمده و در منطقه تبور در كنار هورالهويزه "خط حد" گرفتند‪ .‬پس از مدتي اسماعيل دقايقي‬
‫‪33‬‬
‫كه در جريان جنگ شهيد شد‪ ،‬فرماندهي اين يگان را بر عهده گرفت‪.‬‬
‫قرارگاه رمضان از سوي سپاه پاسداران انقالب اسالمي به منظور كسب اطالعات از وضعيت شمال عراق و نيز‬
‫طرح ريزي عمليات عليه قواي ارتش بعثي عراق در اين ناحيه تشكيل شد‪ .‬اين قرارگاه درصدد بود تا در منطقه‬
‫كردستان عراق‪ ،‬عمليات هايي را سازمان داده و جبهه جديدي را در درون خاک عراق‪ ،‬عليه رژيم صدام حسين‪،‬‬
‫باز نمايد‪ .‬اين قرارگاه توانست با پشتيباني از دو گروه بارزاني و طالباني در شمال عراق‪ ،‬يك جريان سازمان‬
‫يافته پاسدار – پيشمرگه را ايجاد و آرام آرام طرح ريزي هايي را براي انجام عمليات‪ ،‬صورت دهد‪ .‬قرارگاه‬
‫رمضان به مرور با كمك يگان هاي تحت امر خود و نيز با همراهي پيشمرگه هاي جالل طالباني به اطراف‬
‫شهر سليمانيه رفته و در ارتفاعات شمال سليمانيه مستقر گرديد‪ .‬قرارگاه رمضان توانست به تدريج نيروهاي‬
‫خود را تا نزديك شهر كركوک به جلو بكشاند‪.‬‬
‫در مجموع تا انتهاي جنگ تحميلي‪ ،‬حدود ‪ 3‬هزار پيشمرگه بارزاني و ‪ 1‬هزار پيشمرگه طالباني‪ ،‬سازماندهي و‬
‫مورد حمايت تسليحاتي‪ ،‬تجهيزاتي و مالي ايران قرار گرفتند‪ .‬البته دولت عراق هم از گروه هاي كرد مخالف‬
‫دولت ايران از قبل از آغاز جنگ‪ ،‬حمايت تسليحاتي‪ ،‬تجهيزاتي و مالي انجام مي داد و آنها را وادار به انجام‬
‫عمليات در داخل خاک ايران مي نمود‪ .‬قرارگاه رمضان عالوه بر گروه هاي كردي‪ ،‬لشكر بدر كه از شيعيان‬
‫عراقي تشكيل شده بود را نيز در مأموريتهاي خود فعال نمود‪ .‬تا تاريخ ‪ 3131/4/73‬حدود ‪ 433‬هزار آواره‬
‫عراقي به ايران آمدند اما نيروهاي بسيجي آنها در حدود ‪ 1‬تا ‪ 4‬هزار نفر بودند كه تا اين تاريخ ‪ 33‬نفر آنها در‬
‫جنگ با ارتش بعثي شهيد و ‪ 733‬نفر آنها مجروح شدند‪ .‬در طول دوران جنگ هشت ساله‪ ،‬عالوه بر مجاهدين‬
‫عراقي‪ ،‬بيش از ‪ 1‬هزار نفر از اسراي عراقي نيز كه در اردوگاه هاي ايران نسبت به رژيم بعثي عراق‪ ،‬تغيير‬
‫عقيده داده و در صف مخالفين صدام حسين در آمده بودند به رزمندگان لشكر بدر پيوستند تعدادي از اين افراد‬
‫در جنگ با ارتش صدام به شهادت رسيدند‪ .‬همزمان با آغاز فعاليت هاي قرارگاه رمضان‪ ،‬طرح ريزيهاي‬

‫‪361‬‬
‫عملياتي براي جنگ منظم با ارتش بعثي در جبهه هاي مختلف ادامه يافت‪ .‬بنابراين قرارگاه رمضان به عنوان‬
‫يك محور پر قدرت عليه ارتش بعثي عراق سازماندهي شد تا از طريق انجام عمليات هايي‪ ،‬به طور مرتب ارتش‬
‫بعثي را در شمال عراق درگير نگه دارد‪.‬‬
‫جنگ نفتکش ها‬
‫از ابتداي جنگ‪،‬نيروي هوايي ارتش عراق به تأسيسات نفتي و به جزيره خارک و پايانه هاي صدور نفت ايران‬
‫حمله مي كرد اما از ارديبهشت ماه سال ‪ 3131‬حمله به نفتكش ها از سوي دولت عراق آغاز شد‪ .‬اولين نفتكش‬
‫به نام سفينه العرمات با ظرفيت ‪143‬هزار تن در روز پنج شنبه ‪ 3‬ارديبهشت مورد حمله عراق قرار گرفت و‬
‫يك نفر از سرنشينان آن مفقود گرديد‪ .‬اين نفتكش كه متعلق به عربستان سعودي و در اجاره كره جنوبي بود‬
‫در حالي كه نفت ايران را از جزيره خارک بارگيري كرده بود در ‪ 733‬كيلومتري جنوب شرقي اين جزيره‬
‫مورد اصابت قرار گرفت‪ .‬سياست عراق اين بود كه جنگ در خليج فارس را گسترش داده و پاي ساير‬
‫كشورها را به ميان آورد‪ 37.‬در ‪3131/7/74‬يك نفتكش ايران در بوشهر و يك نفتكش يوناني به نام اسپرانزا و‬
‫يك نفتكش ايراني به نام تبريز پس از بارگيري در جنوب جزيره خارک مورد حمله هواپيماهاي عراقي قرار‬
‫گرفته و آتش گرفت‪ .‬همچنين يك نفتكش در بنادر ايران در ‪ 3131/1/7‬از سوي عراق مورد حمله قرار‬
‫گرفت‪ .‬در تاريخ ‪ 3131/1/31‬هواپيماهاي عراقي به يك نفتكش تركيه به نام بيوک خان كه عازم جزيره‬
‫خارک بود حمله كردند‪ .‬اين حمالت موجب شد تا رئيس كل بانك مركزي ايران در ‪ 3131/1/74‬از خطر تمام‬
‫شدن ذخاير ارزي در صورت ادامه بحران در خليج فارس سخن بگويد‪ .‬در ‪ 3131/4/1‬كشتي ‪ 133‬هزار تني‬
‫يوناني در اسكله آذرپا و يك نفتكش يوناني ديگر به نام اسكندر در حوالي ترمينال نفتي خارک مورد اصابت‬
‫موشك هاي عراقي قرار گرفته و دچار آتش سوزي شدند‪ .‬در ‪ 3131/4/3‬عراق يك نفتكش ليبريايي كه حامل‬
‫نفت ايران بوده و با پرچم سوئد حركت مي كرد در ‪ 333‬كيلومتري جزيره خارک مورد حمله موشك اگزوسه‬
‫قرار داده و ‪ 3‬نفر از خدمه اسپانيايي آن را كشتند‪ .‬در ‪ 3131/4/77‬نيز يك كشتي ايران مورد اصابت عراق قرار‬
‫گرفت‪ .‬دو كشتي در ‪ 31‬و ‪ 3131/2/73‬در خليج فارس مورد حمله قرار گرفت‪ 31.‬نفتكش سيوند در رأس‬
‫مطاف در حالي كه حامل ‪ 773‬هزار تن نفت خام بود در ‪ 71‬مهر ماه سال ‪ 3131‬مورد حمله قرار گرفت اين‬
‫كشتي كه داراي ‪ 17‬خدمه بود به مدت ‪ 31‬روز در آتش مي سوخت و به طور كامل از بين رفت‪ .‬تا زماني كه‬
‫خدمه اين كشتي افراد انگليسي بودند‪ ،‬به كشتي حمله نشد ولي زماني كه آنها با خدمه ايراني جايگزين شدند‪،‬‬
‫كشتي مورد حمله قرار گرفت و سه خدمه ايراني آن شهيد شدند‪.‬در زمستان سال ‪ 3131‬يدک كش آتشخوار به‬
‫نام توكل در اطراف جزيره فارسي مورد حمله نيروي هوايي ارتش عراق قرار گرفته و منهدم شد‪ .‬در ‪ 1‬سال‬
‫اول جنگ به ‪ 45‬كشتي بازرگاني حمله شد‪ .‬در سال ‪ 3131‬به ‪ 23‬كشتي تجاري حمله شد‪ .‬جنگ موجب شد تا‬
‫صادرات نفت خام عراق از ‪ 1‬ميليون بشكه در روز قبل از آغاز جنگ به ‪ 233‬هزار بشكه در سال چهارم جنگ‬
‫كاهش يابد‪ .‬عدم امكان صدور نفت عراق از طريق خليج فارس‪ ،‬عامل اصلي اين كاهش بوده است‪ .‬بنابر اين‬
‫هدف اصلي عراق از حمله به نفتكش ها و تأسيسات نفتي ايران‪ ،‬وادار كردن ايران به دادن اجازه به عراق جهت‬

‫‪362‬‬
‫صادرات نفت خود از خليج فارس بوده است‪ .‬هر چه زمان به سمت سالهاي پايان جنگ‪ ،‬سپري مي شد حمالت‬
‫ارتش عراق در خليج فارس عليه سكوهاي نفتي‪ ،‬نفتكش هاي حامل نفت صادراتي ايران‪ ،‬اسكله هاي صدور‬
‫نفت‪ ،‬مخازن ذخيره نفت در جزاير ايراني خليج فارس و تلمبه خانه هاي نفتي‪ ،‬افزايش مي يافت‪.‬‬
‫مقابله به مثل‬
‫ايران در تاريخ ‪ 3131/7/73‬تصميم به مقابله به مثل در برابر حمله به نفتكش ها گرفت‪ .‬سياست ايران اين بود‬
‫كه خليج فارس يا براي همه امنيت خواهد داشت يا براي هيچ كس‪ 34.‬بر اين اساس يك كشتي كويتي در روز‬
‫‪ 3131/7/77‬به نام ام قصبه و كشتي كويتي ديگري در ‪ 3131/7/71‬به نام بحره و يك كشتي ديگر كويتي در‬
‫‪ 3131/7/74‬در خليج فارس در پاسخ به حمله عراق به يك نفتكش حامل نفت ايران در ‪ 3131/7/3‬مورد‬
‫اصابت قرار گرفت‪ .‬در تاريخ ‪ 3131/7/73‬يك نفتكش سعودي به نام نيبوه كه حامل ‪ 733‬هزار تن نفت خام‬
‫به مقصد برزيل بود در رأس التنوره هدف هواپيماهاي ايراني قرار گرفت‪ .‬يك كشتي انگليسي در ‪3131/1/1‬‬
‫مورد حمله قرار گرفت‪ .‬در ‪ 3131/4/34‬يك كشور ليبريايي با خدمه ژاپني كه از عربستان نفت بارگيري‬
‫كرده بود دچار آسيب شد‪ .‬يك كشتي انگليسي در ‪ 3131/4/31‬به هنگام بارگيري از يك نفتكش آسيب ديده‬
‫در خليج فارس هدف حمله يك هواپيماي ايران قرار گرفت‪ .‬يك نفتكش پانامايي با ظرفيت ‪ 33‬هزار تن نفت‬
‫خام كه از كويت بارگيري كرده بود در تاريخ ‪ 3131/3/72‬مورد حمله قرار گرفت‪ .‬تا اين تاريخ جمعاً ‪73‬‬
‫كشتي در خليج فارس از سوي عراق و ايران مورد حمله موشكي قرار گرفته بود‪ .‬در ‪ 3131/3/73‬دو كشتي‬
‫ديگر در خليج فارس مورد اصابت قرار گرفت‪.‬‬
‫اجالس شوراي امنیت سازمان ملل و صدور قطعنامه ‪115‬‬
‫در پي كاربرد گسترده سالح هاي شيميايي در عمليات خيبر از سوي عراق و اعزام مجروحان شيميايي ايران به‬
‫كشورهاي اروپايي و انتشار عكس هاي قربانيان جنگ افزارهاي شيميايي در سراسر دنيا‪ ،‬شوراي امنيت سازمان‬
‫ملل در ‪ 13‬مارس ‪ 3154‬برابر با ‪ 33‬فروردين ‪ 3131‬بيانيه اي را صادر و دولت عراق را بخاطر نقض كنوانسيون‬
‫‪ 3173‬ژنو درباره منع كاربرد سالح هاي شيميايي مورد نكوهش قرار داد‪ .‬در همين زمان عراق حمالت گسترده‬
‫اي را عليه كشتي ها و نفتكش ها در خليج فارس انجام داد كه موجب واكنش ايران و عمليات مقابله به مثل‬
‫گرديد‪ .‬با گسترده شدن جنگ در خليج فارس‪ 3 ،‬كشور عضو شوراي همكاري خليج فارس طي نامه اي در‬
‫‪ 3131/7/13‬به رئيس شوراي امنيت سازمان ملل تقاضاي تشكيل جلسه فوري اين شورا براي بررسي تجاوز‬
‫ايران به آزادي كشتيراني در مسير بنادر كشورهايشان را نمودند‪ .‬با اين درخواست شوراي امنيت سازمان ملل‬
‫در تاريخ ‪ 3131/1/33‬تشكيل جلسه داد و متن ارائه شده از سوي كشورهاي شوراي همكاري خليج فارس را در‬
‫قالب قطعنامه ‪ 337‬به تصويب رسانيد‪ .‬در اين قطعنامه بر ضرورت حفظ امنيت مسيرهاي دريايي كه به بنادر‬
‫نفتي كويت و عربستان منتهي مي شود تأكيد شده بود‪ .‬در جريان جنگ نفتكش ها‪ ،‬جّو جهاني عليه ايران بود‪.‬‬
‫در اين زمان روزنامه وال استريت از قول يك مقام امريكايي نوشت كه‪ :‬بايد اين شيوه ايران (مقابله به مثل) از‬
‫طريق نيروهاي نظامي متوقف شود‪ 33.‬به هر حال‪ ،‬بدنبال برقراري روابط ديپلماتيك ميان امريكا و عراق‪،‬‬

‫‪363‬‬
‫قطعنامه ‪ 337‬شوراي امنيت در روز يكم ژوئن ‪ 3154‬با ‪ 31‬رأي موافق و ‪ 7‬رأي ممتنع كشورهاي نيكاراگوئه و‬
‫زيمبابوه صادر شد‪ .‬در اين قطعنامه ضمن اظهار نگراني عميق در مورد حمالت اخير به كشتي هاي تجاري در‬
‫مسير بنادر كويت و عربستان سعودي آمده بود‪ :‬شورا از همه دولت ها مي خواهد كه طبق حقوق بين الملل به‬
‫حق كشتيراني آزاد احترام بگذارند و بر حق كشتيراني آزاد در آب هاي بين المللي و خطوط دريايي در مسير‬
‫همه بنادر و تأسيسات دولت هاي ساحلي كه طرف هاي مخاصمات نيستند تأكيد كرده بود‪ .‬همچنين حمالت‬
‫اخير به كشتي هاي بازرگاني در مسير بنادر كويت و عربستان سعودي را محكوم كرده و تقاضا كرده بود كه‬
‫چنين حمالتي بايد بي درنگ متوقف گردد‪ .‬از سوي ديگر از همه دولت ها خواسته بود تا به تماميت ارضي‬
‫دولت هايي كه طرف مخاصمات نيستند احترام بگذارند و حداكثر خويشتن داري را مبذول دارند و از هر‬
‫اقدامي كه ممكن است به افزايش و گسترش بيشتر برخورد منجر شود خودداري كنند‪ 33.‬همچنين اين قطعنامه‬
‫از دبيركل سازمان ملل مي خواست كه مشورت هايش را با دو طرف درگير در زمينه راه هاي پايان دادن به‬
‫خشونت ها ادامه دهد‪ .‬اين قطعنامه هيچ اشاره اي به رفتار خالف قانون و فجايع عراق در حمله به مناطق‬
‫مسكوني و ناامن سازي خطوط انتقال انرژي در خليج فارس نمي كرد‪ .‬برخي معتقدند كه اين قطعنامه موجب شد‬
‫تا روابط كشورهاي عضو شوراي امنيت و عراق كه به دليل بيانيه اين شورا در ‪ 13‬مارس ‪ 3154‬در مورد‬
‫محكوم كردن استفاده از سالح هاي شيميايي در جنگ آسيب ديده بود‪ ،‬بهبود يابد‪ 32.‬دولت عراق اين قطعنامه‬
‫را پذيرفت ولي ايران با انتشار بيانيه اي در ‪ 3131/1/31‬بدليل عدم محكوميت عراق بعنوان آغاز كننده جنگ و‬
‫نيز ادامه دهنده حمالت به نفتكش ها و مغايرت با اصول مندرج در منشور سازمان ملل متحد‪ ،‬قطعنامه را رد و‬
‫‪35‬‬
‫محكوم نمود‪.‬‬
‫حمله جنگنده هاي عربستانی به هواپیماهاي ایرانی‬
‫از سال ‪ 3137‬كه حمله عراق به نفتكشهاي حامل نفت صادراتي ايران افزايش يافت‪ ،‬ايران نيز گهگاهي با‬
‫استفاده از جنگنده هاي نيروي هوايي‪ ،‬واكنشهايي را نسبت به نفتكشهاي حامل نفت كشورهاي حامي عراق از‬
‫جمله عربستان نشان مي داد‪ .‬اقدامات ايران‪ ،‬كمتر خسارت جدي به كشتيها وارد مي كرد ولي حمالت ايران‬
‫‪،‬اثر رواني ناامن كننده اي داشت‪ .‬ابتدا دولت عربستان اين اقدامات را ناديده گرفت اما پس از صدور قطعنامه‬
‫‪ 337‬شوراي امنيت به نفع عراق‪ ،‬عربستان و كويت‪ ،‬عربستان تصميم گرفت تا نسبت به اقدامات ايران واكنش‬
‫نظامي نشان دهد‪ .‬بر اين اساس چند فروند از هواپيماهاي جنگنده ‪ F-15‬عربستان به يك فروند هواپيماي ‪F-4‬‬
‫نيروي هوايي ارتش كه اقدام به عمليات مقابله به مثل در خليج فارس نموده بود‪ ،‬حمله و آن را در اوايل ژوئن‬
‫‪ 3154‬سرنگون كرده و خلبان آن را به اسارت گرفتند‪ .‬اين اولين برخورد جنگي بين ايران و عربستان در خالل‬
‫جنگ عراق با ايران بود‪ .‬هواپيماهاي شناسايي آواكس امريكا‪ ،‬جنگنده هاي ‪ F-15‬عربستان را در اين حمله‬
‫كمك و راهنمايي كردند‪ .‬امريكا عليرغم دخالت در جنگ ايران و عراق بخصوص در خليج فارس‪ ،‬سعي داشت‬
‫تا نقش خود را كم اهميت جلوه دهد‪.‬‬

‫‪364‬‬
 ‫احداث خط لوله نفتی عراق به عربستان‬
‫عربستان يكي از كشورهايي بود كه از روز آغاز جنگ‪ ،‬عمالً در كنار عراق قرار گرفت‪ .‬اين كشور حمايتهاي‬
‫سياسي وسيعي را از عراق انجام مي داد و جريان تبليغاتي در آن كشور به نفع عراق بود‪ .‬برخي از نظاميان‬
‫وابسته به رژيم شاهنشاهي كه از ايران فرار مي كردند به آن كشور رفته و عربستان اطالعات آنها را در اختيار‬
‫عراق قرار مي داد‪ .‬همكاري اطالعاتي عربستان با عراق در تمام دوران جنگ برقرار بود‪ .‬يكي از كمكهاي‬
‫بزرگي كه از نظر اقتصادي اهميت زيادي داشت‪ ،‬موافقت عربستان با صدور نفت عراق از طريق خاک اين‬
‫كشور بود‪ .‬بر اين اساس در سال ‪ 3154‬دولت عربستان به عراق اجازه داد تا با احداث خط لوله نفتي در خاک‬
‫عربستان نفت خود را از طريق بندر ينبع در ساحل درياي سرخ به خارج صادر كند‪ .‬اين اقدام كمك اقتصادي‬
‫بزرگي به رژيم بعثي عراق تلقي مي شد‪.‬‬
‫آتش بس در حمله به مناطق مسکونی‬
‫با شدت گرفتن جنگ نفتكش ها و احتمال دخالت قدرت هاي بزرگ‪ ،‬ژاپن پيشنهادي را مبني بر اجازه دادن‬
‫به عراق براي استفاده از خليج فارس جهت صدور نفت و واردات كاال و اعالم آتش بس در خليج فارس در‬
‫اوايل خرداد ‪ 3131‬ارائه نمود‪ .‬از سوي ديگر دبيركل سازمان ملل نيز پيشنهادي را در مورد آتش بس در‬
‫خصوص حمل ه به اهداف غير نظامي مطرح كرد كه مورد توافق ايران قرار گرفت و حمله به مناطق مسكوني از‬
‫بامداد روز سه شنبه ‪ 3131/1/77‬متوقف شد‪ .‬همزمان با اجالس مجمع عمومي سازمان ملل در اوايل مهر ‪3131‬‬
‫ژاپن پيشنهاد ديگري در مورد جنگ به شرح ذيل ارائه نمود‪:‬‬
‫الف – عدم حمله به مناطق مسكوني‬
‫ب ‪ -‬عدم بكارگيري سالح هاي شيميايي‬
‫ج – احترام به عبور آزاد كليه كشتي هاي تجاري و نفتكش در تمام آبهاي خليج فارس‬
‫د – تضمين امنيت كليه بنادر‪ ،‬اسكله ها‪ ،‬تأسيسات بندري‪ ،‬ترمينال ها و راه هاي آبي متصل به خليج فارس‬
‫نظر كلي ايران در مورد اين طرح‪ ،‬موافق بود ولي در نهايت بخاطر احتمال تأثير منفي پذيرش آن در روحيه‬
‫مردم و نيز تضعيف جبهه ها و بهره برداري مخالفين‪ ،‬امام در آن شرايط زماني (اواخر آبان ‪ )3131‬موافق‬
‫‪31‬‬
‫نبودند‪.‬‬
‫ربایش هواپیماها‬
‫با پذيرش آتش بس در حمله به مناطق مسكوني‪ ،‬ربودن هواپيماها در دستور كار قرار گرفت‪ .‬بر اين اساس در‬
‫روز جمعه ‪ 3131/1/73‬يك هواپيماي فوكر ‪ 72‬با ‪ 5‬سرنشين ربوده شده و پس از سوخت گيري در بحرين به‬
‫مصر و از آنجا به ايتاليا رفت‪ .‬سپس از آنجا عازم فرانسه شده و در تاريخ ‪ 3131/4/1‬به ايران باز گردانده شد‪.‬‬
‫در تاريخ ‪ 3131/4/3‬دو نفر هواپيما ربا‪ ،‬هواپيماي بوئينگ ‪ 272‬هما را كه از بوشهر عازم تهران بود با ‪ 315‬نفر‬
‫ربوده و به قطر و سپس از آنجا به مصر بردند‪ .‬دولت عراق به ربايندگان هواپيما پناهندگي سياسي داد و‬
‫هواپيما در ‪ 3131/4/2‬به ايران بازگشت‪ .‬يك هواپيماي مسافربري اير باس ايران در ‪ 3131/3/33‬با ‪ 134‬مسافر‬

‫‪365‬‬
‫در مسير شيراز – تهران ربوده و به فرودگاه بحرين و از آنجا به مصر و سپس به ايتاليا برده شد‪ .‬اين هواپيما ‪7‬‬
‫روز بعد آزاد و هواپيما ربايان در رم دستگير شدند‪ .‬در تاريخ ‪ 3131/3/3‬هواپيماي مسافربري ايرباس ايران با‬
‫‪ 733‬مسافر و خدمه در مسير شيراز تهران ربوده و در آسمان كويت دو جنگنده عراقي آن را اسكورت و در‬
‫فرودگاه بغداد به زمين نشاندند‪ .‬ربايندگان هواپيما از قبل با عراق هماهنگ بودند‪ .‬مسافران اين هواپيما يك‬
‫هفته در عراق نگهداري شدند‪ .‬مسافران اين هواپيما در ‪ 3131/3/31‬به ايران بازگشتند و ‪ 1‬رباينده و خود‬
‫هواپيما در عراق نگه داشته شدند‪ .‬يك هواپيماي مسافربري بوئينگ ‪ 272‬در ‪ 3131/3/32‬در مسير بندرعباس‬
‫به تهران ربوده و در فرودگاه بحرين سوخت گيري و عازم قاهره گرديد‪ .‬و سپس در فرودگاه بصره در جنوب‬
‫عراق بر زمين نشست‪ .‬اين سومين هواپيماي ايراني بود كه عراق آنها را در خاک خود نگه داشت‪ .‬اين هواپيما‬
‫را گروه طوفان وابسته به شاپور بختيار آخرين نخست وزير شاه ربوده و به عراق برد‪ .‬در هواپيما ربايي هاي‬
‫انجام شده دولت هاي عراق و كشورهاي عربي و گروه هاي مخالف جمهوري اسالمي با يكديگر همكاري مي‬
‫كردند‪ .‬شوراي امنيت به منظور مقابله با اين هواپيما ربايي ها‪ ،‬حفاظت و امنيت پرواز هواپيماها را از ‪37‬‬
‫شهريور ماه ‪ 3131‬به سپاه پاسداران واگذار نمود‪ .‬پس از اين اقدام در تاريخ ‪ 3131/3/73‬چهار هواپيما ربا كه‬
‫هواپيماي ايرباس جمهوري اسالمي در مسير تهران – شيراز را ربوده بودند و خود را از منافقين معرفي مي‬
‫كردند‪ ،‬به دام اف تاده و در درگيري با گروه امنيت پرواز دستگير و دو تن از آنها مجروح شدند و هواپيما در‬
‫اصفهان به زمين نشست‪ .‬از زماني كه مسئوليت امنيت هواپيماهاي مسافربري به سپاه واگذار شد‪ ،‬ديگر امكان‬
‫ربايش هواپيماها ميسر نگرديد‪ .‬آخرين تالش در تاريخ ‪ 34‬مرداد ‪ 3134‬براي ربودن يك فروند هواپيماي‬
‫مسافربري در مسير تهران به بندرعباس ناكام ماند و نيروهاي امنيت پرواز سپاه ضمن درگير شدن با دو هواپيما‬
‫‪33‬‬
‫ربا در داخل هواپيما‪ ،‬يكي از آنها را كشته و ديگري را دستگير نمودند‪.‬‬
‫مقابله به مثل هوایی‬
‫با افزايش ربودن هواپيماهاي مسافربري ايران از سوي منافقين و عوامل وابسته به رژيم بعثي عراق‪ ،‬جمهوري‬
‫اسالمي تصميم گرفت تا عالوه بر بكارگيري نيروهاي امنيت پرواز در همه هواپيماهاي مسافربري به دوستان‬
‫خود در ساير كشورها اجازه دهد تا آنها نيز براي فشار به برخي از كشورهاي حامي عراق در جنگ‪ ،‬دست به‬
‫اقدامات مشابه بزنند‪ .‬اين اقدام پس از گذشت بيش از ‪ 7‬سال از برنامه عراق در مورد ربودن هواپيماهاي ايراني‬
‫صورت گرفت‪ .‬با چنين سياستي در تاريخ ‪ 3131/3/1‬يك فروند هواپيماي بوئينگ ‪ 272‬اير فرانس با ‪ 34‬مسافر‬
‫و خدمه توسط سه لبناني در مسير فرانكفورت به پاريس ربوده شد‪ .‬اين هواپيما پس از يك توقف كوتاه در‬
‫بيروت عازم فرودگاه الرناكا در قبرس شد و پس از سوخت گيري در آن كشور‪ ،‬در فرودگاه مهرآباد تهران‬
‫به زمين نشست‪ .‬هواپيما ربايان آزادي زندانيان حمله به منزل بختيار در فرانسه را خواستار شدند‪ .‬در نهايت در‬
‫تاريخ ‪ 3131/3/33‬مسافران و خدمه هواپيما آزاد و كابين هواپيما منفجر و سه رباينده هواپيما تسليم شدند‪.‬‬
‫اقدامات ارتش عراق در هور‬
‫انجام عمليات خيبر موجب شد تا ارتش عراق بالفاصله از اوايل سال ‪ 3131‬اقدامات زيادي را به منظور تسلط و‬

‫‪366‬‬
‫كنترل بر هور در دستور كار خود قرار دهد‪ .‬بر اين اساس فعاليت هاي گسترده مهندسي در هور آغاز شد و‬
‫خط دفاعي جديدي در ساحل غربي هور و نيز در منطقه شرق دجله‪ ،‬تشكيل گرديد‪ .‬از سوي ديگر ارتش عراق‪،‬‬
‫با كمك نيروهاي بومي محلي‪ ،‬گردان هايي را تحت عنوان فرسان الهور (مبارزان هور) تشكيل داد‪ .‬اين افراد‪،‬‬
‫انسان هاي بسيار شجاع‪ ،‬جسور و قسي القلب بودندكه براي نيروهاي ايراني كمين مي گذاشتند‪ .‬آنها تعدادي از‬
‫نيروهاي ايراني را اسير كرده و در چندين عمليات كمين سر نيروهاي ايراني را بريدند و آنها را گردن زدند‪.‬‬
‫‪33‬‬
‫آنها با اين اقدامات مي خواستند تا ترس و هراس را در دل رزمندگان بوجود آورده و آنها را مرعوب سازند‪.‬‬
‫البته ايران هم با مستقر كردن نيروهاي لشكر بدر و اتخاذ تدابيري با آنها به مقابله پرداخت‪ .‬از سوي ديگر‬
‫ارتش عراق با اصالح ساختار خود‪ ،‬سپاه ششم را در اين منطقه تشكيل داده و خط حد آن را بين دو سپاه سوم و‬
‫چهارم قرار داد تا بتواند منطقه شرق دجله را بهتر كنترل نموده و بر هور تسلط يابد‪ .‬فرمانده اين سپاه‪ ،‬فردي به‬
‫نام سلطان هاشم بود كه بعدها بعنوان وزير دفاع عراق منصوب گرديد‪ .‬در منطقه العزير هم پل جديدي احداث‬
‫نمود و بر روي رودخانه دجله نيز چند پل ديگر نصب كرد تا بتواند وضعيت دفاعي بهتري داشته باشد‪ .‬عالوه‬
‫بر آن با احداث چند سيل بند بر ايجاد موانعي از قبيل سيم خاردار‪ ،‬ميدان مين‪ ،‬نبشي‪ ،‬خورشيدي و ‪ .....‬در جلوي‬
‫خطوط دفاعي خود افزود و جهت ديده باني نيز عالوه بر نصب دكل هاي فلزي‪ ،‬چندين تپه خاكي تيز احداث‬
‫نمود‪ .‬همچنين تعدادي رادار رازيت فرانسوي هم به منظور تشخيص نفرات و قايق ها در سراسر خط مقدم نصب‬
‫كرد‪ .‬بعالوه مسير آبراههاي صوئيب‪ ،‬كسور‪ ،‬روطه‪ ،‬حيله‪ ،‬البيضه‪ ،‬الصخره و ‪ ...‬را كه در عمليات خيبر مورد‬
‫استفاده رزمندگان اسالم قرار گرفته بود را با موانعي از قبيل سيم هاي خاردار و بشكه هاي فوگاز مسدود‬
‫نمود‪ 37.‬با اين اقدامات انجام كارهاي شناسائي و اطالعاتي براي نيروهاي ايراني بسيار سخت شد و نيروهاي‬
‫اطالعاتي مجبور شدند تا با استفاده از لباس قواصي از حركت در زير آب جهت شناسائي استفاده كنند‪.‬‬
‫طرح ارتش براي عملیات‬
‫پس از پايان عمليات خيبر اختالف بين فرمانده نيروي زميني ارتش و فرمانده سپاه افزايش يافت‪ .‬سرهنگ‬
‫صياد شيرازي اصرار بر وحدت فرماندهي داشت و معتقد بود كه فرماندهي عمليات بعدي به ارتش واگذار شود‪.‬‬
‫اما فرماندهان سپاه معتقد بودند كه ارتش آمادگي چنين عملي را ندارد‪ .‬صياد شيرازي بعداً طي مالقاتي كه در‬
‫‪ 3131/7/3‬با امام خميني داشت به دليل برخورد قاطع امام با ايشان حاضر شد با سپاه تفاهم نموده و دست از تز‬
‫فرماندهي واحد بر دارد‪ 31.‬شهيد صياد شيرازي طرحي را براي عبور از اروند رود در ناحيه خرمشهر با نام والفجر‬
‫‪ 2‬در بهار ‪ 3131‬ارائه و بر اجراي آن اصرار مي ورزيد‪ .‬رئيس جمهور وقت و فرمانده جنگ نيز بر اجراي اين‬
‫عمليات اصرار داشتند اما اكثر فرماندهان ارتش و سپاه اين طرح را غير قابل اجرا و همراه با تلفات گسترده مي‬
‫دانستند‪ .‬در تاريخ ‪ 3131/3/1‬فرمانده سپاه نيز رسماً مخالفت خود را با اجراي اين طرح اعالم نمود گرچه وي از‬
‫ابتدا با اين طرح مخالف بود ولي تا اين تاريخ تظاهر به مخالفت نمي كرد تا اختاللي در طرح ارتش به وجود‬
‫نيايد‪ .‬مخالفين اين طرح بيشتر بر روي مشكل عبور از روي رودخانه‪ ،‬عدم آشنايي با زمين منطقه عمليات و عدم‬
‫تمرين جنگ در نخلستان و همچنين عدم رعايت حفاظت اطالعات تأكيد مي كردند‪ .‬با مخالفت فرماندهي سپاه‬

‫‪367‬‬
‫در جلسه مورخ ‪ 3131/3/5‬رئيس جمهور پيشنهاد كرد تا فرماندهي عمليات جنوب به سرهنگ صياد شيرازي‬
‫واگذار شود و قرار شد اين پيشنهاد با امام در ميان گذاشته شود‪ .‬فرمانده سپاه طي نامه اي به امام خميني در‬
‫‪ 3131/3/37‬ضمن توضيح وضع جبهه ها و عمليات‪ ،‬از فشار براي انجام عمليات والفجر ‪ 2‬گاليه نمود و اعالم‬
‫كرد اگر به ما مهلت بدهيد‪ ،‬دو ساله جنگ را باپيروزي تمام مي كنيم‪ .‬با بررسي هاي فراوان در نهايت در‬
‫‪ 3131/3/33‬فرمانده جنگ طرح شهيد صياد شيرازي را غير عملي تشخيص و انجام عمليات والفجر ‪ 2‬منتفي‬
‫گرديد‪ 34.‬پس از پايان عمليات خيبر‪ ،‬قرار شد هرسازماني كه طرح عمليات بعدي را بدهد‪،‬فرماندهي عمليات را‬
‫بر عهده بگيرد‪.‬بر اين اساس چون طرح سپاه مورد تصويب قرار گرفت‪،‬بنابراين فرمانده سپاه فرمانده عمليات‬
‫‪33‬‬
‫بدر شد وارتش زير نظر سپاه قرار گرفت ‪.‬البته از اين موضوع فقط چند نفر از مسئولين كشور اطالع داشتند‪.‬‬
‫عملیات میمك‬
‫ارتفاعات ميمك قبل از آغاز جنگ در تاريخ ‪ 3131/3/73‬به اشغال ارتش عراق در آمد‪ .‬ايران به منظور باز‬
‫پس گيري اين ارتفاعات‪ ،‬عمليات عاشورا را با رمز يا ابا عبد اهلل الحسين(ع) از تاريخ ‪ 73‬مهر ‪ 3131‬آغاز نمود و‬
‫توانست ظرف ‪ 4‬روز ارتفاعات فصيل و گركني در شمال ميمك به وسعت ‪ 43‬كيلومتر مربع را آزاد‬
‫نمايد‪.‬عراق ‪ 4‬پاتك انجام داد ولي موفق نشد‪ .‬در تالفي اين حمله ‪ 2‬جنگنده عراقي در ‪ 3131/2/72‬به مناطق‬
‫مسكوني بخش صالح آباد ايالم حمله و ‪ 35‬نفر را شهيد و ‪ 72‬نفر را مجروح كردند‪ .‬در عمليات ميمك‪ 733 ،‬تن‬
‫از رزمندگان اسالم به شهادت رسيدند‪.‬‬
‫روابط سیاسی امریکا و عراق‬
‫پس از انجام عمليات خيبر‪ ،‬امريكا به تدريج روابط خود را عراق را بهبود بخشيد‪ .‬در اوايل فروردين ماه سال‬
‫‪ 3131‬دونالد رامسفلد فرستاده ويژه امريكا جهت عادي سازي روابط اياالت متحده با عراق عازم بغداد شد‪ .‬اين‬
‫سفر تحول عظيمي را در حمايت امريكا از عراق در جريان جنگ‪ ،‬به وجود آورد‪ .‬امريكا با طراحي عملياتي‬
‫موسوم به استانچ‪ ،‬تالش كرد تا جريان ارسال سالح به ايران را متوقف نمايد‪ .‬امريكا در آن زمان به اين نتيجه‬
‫رسيده بود كه هيچ گزينه جديدي براي برقراري مجدد روابط با ايران وجود ندارد‪ .‬بر اين اساس تالش براي‬
‫حمايت از عراق در مقابل ايران افزايش يافت‪ .‬در اوايل پاييز ‪ 3131‬در ايران شايع شده بود كه فرانسه عالوه بر‬
‫واگذار كردن هواپيماهايي كه مي توانست جزيره خارک را مورد حمله قرار دهد هواپيماها و بالگردهاي‬
‫جديدي را در اختيار عراق داده است كه منطقه اي دورتر از خارک را نيز مي تواند مورد هدف قرار دهد‪ .‬امام‬
‫خميني اين موضوع را در سخنراني مورخ ‪ 3131/5/3‬به اين صورت برداشت كردند‪ " :‬اينها مي خواهند يك‬
‫هياهو راه بيندازند تا با آمريكا روابط داشته باشيم و ما دست از صدام برداريم‪ .‬ما تا آخر ايستاده ايم و با امريكا‬
‫روابط ايجاد نخواهيم كرد مگر اينكه آدم بشود و از ظلم كردن دست بردارد و از آن طرف دنيا نيايد در لبنان‬
‫و نخواهد دستش را به طرف خليج فارس دراز كند‪ ".‬از آذر ماه سال ‪ ،3131‬امريكا به تحريم سياسي عراق‬
‫خاتمه داد‪ .‬از اين تاريخ به صورت رسمي روابط سياسي امريكا با دولت عراق برقرار گرديد‪ .‬جمهوري اسالمي‬
‫ايران‪ ،‬تجديد رابطه ي امريكا و عراق را عالمت افزايش حمايت امريكا از عراق در جنگ مي دانست‪ .‬طارق‬

‫‪368‬‬
‫عزيز وزير خارجه عراق در مصاحبه اي در واشنگتن در اين زمينه اعالم كرد‪ :‬برقراري مجدد روابط سياسي‬
‫ميان امريكا و عراق به مفهوم تغيير طرز تفكر دو كشور بوده و عراق و امريكا به يكديگر نزديك شده اند‪.‬‬
‫وي گفت در صورتيكه امريكا اقدامات فعال و مهمي در رابطه با هم پيمانان خود به عمل آورد‪ ،‬اين امر مي‬
‫تواند به كاهش توانايي ايران در ادامه جنگ كمك نمايد‪ .‬همچنين جرج شولتز وزير خارجه امريكا نيز گفت‪:‬‬
‫‪32‬‬
‫ما بي طرف مي مانيم ولي اين بي طرفي بدان معنا نيست كه بنشينيم و در انتظار پايان جنگ باشيم‪.‬‬
‫مجهز شدن ایران به موشك هاي اسکاد بی‬
‫با حمالت مرتب عراق به شهرهاي كشور‪ ،‬ايران تصميم گرفت تا تعدادي موشك هاي زمين به زمين را براي‬
‫مقابله به مثل از كشورهاي دوست تهيه نمايد‪ .‬بر اين اساس آقاي محسن رفيق دوست به ليبي سفر كرده و با‬
‫توجه به مخالفت قذافي با صدام حسين‪ ،‬با رهبر ليبي توافق كرد تا يك سكوي پرتاب موشك هاي اسكادبي را‬
‫كه داراي برد ‪133‬كيلومتر است‪ ،‬به همراه ‪ 13‬موشك به ايران منتقل شود‪ .‬اولين محموله ‪33‬تايي موشك ها در‬
‫تاريخ دوشنبه ‪ 3‬آذر ‪ 3131‬وارد ايران شد‪ .‬بالفاصله وزارت سپاه يك فروند از اين موشكها را به صنايع موشكي‬
‫تحويل داده تا برنامه ريزي براي ساخت آنها را در ايران‪ ،‬آغاز نمايند‪ .‬از آنجا كه نيروهاي ايراني براي آموزش‬
‫استفاده از اين موشكها به كشور سوريه اعزام شده بودند‪ ،‬چند نفر از متخصين موشكي ليبي به همراه سايت‬
‫موشكي وارد ايران شدند‪ .‬در ادامه سپاه ‪ 23‬موشك اسكادبي نيز از كره شمالي خريداري نمود‪ .‬در مجموع در‬
‫طول جنگ در مقابله به مثل حمله عراق به شهرهاي ايران‪ 23 ،‬موشك به سمت اهداف سياسي‪ ،‬اقتصادي و‬
‫‪35‬‬
‫نظامي عراق در شهرهاي مهم آن كشور مانند بغداد پرتاب كرد‪.‬‬
‫حمالت مجدد عراق به شهرها‬
‫از زمانيكه عراق احساس كرد ايران در آستانه آماده شدن جهت انجام عمليات گسترده جديدي است‪ ،‬دور تازه‬
‫اي از حمله به مناطق غير نظامي و مسكوني را آغاز كرد‪ .‬دور جديد جنگ شهرها حدود يك هفته قبل از آغاز‬
‫عمليات بدر‪ ،‬با حمله عراق در روز دوشنبه ‪ 3131/37/31‬به كارخانه لوله سازي شركت نفت در اهواز آغاز شد‬
‫كه مقابله به مثل ايران را در پي داشت‪ .‬در اين روز ‪ 7‬فروند هواپيماي عراقي در ساعت ‪ 31:73‬به شهر اهواز‬
‫حمله كردند و با پرتاب ‪ 3‬راكت به سوي پمپ بنزين و كارخانه لوله سازي موجب شهادت ‪33‬تن و مجروح‬
‫شدن ‪ 13‬نفر از كارگران اين كارخانه شدند‪ .‬طي حدود يك هفته عراق به ‪ 33‬شهر ايران از جمله اصفهان حمله‬
‫كرد‪ .‬نيروي هوايي عراق در روز ‪ 3131/37/33‬تهديد كرد كه به ‪ 13‬شهر ايران حمله خواهد كرد و در نيمه‬
‫شب ‪ 5‬موشك به شهر دزفول پرتاب كرد كه موجب شهادت ‪ 3‬نفر و جراحت ‪ 23‬نفر و تخريب تعداد زيادي‬
‫از خانه هاي مردم شد‪ .‬همچنين در ‪ 3131/37/33‬عراق ‪ 3‬موشك به مسجد سليمان پرتاب نمود كه تلفاتي در‬
‫پي نداشت و پادگان ابوذر را بمباران كرد كه بيش از ‪ 333‬نفر شهيد و صدها نفر نيز مجروح شدند‪ .‬در‬
‫‪ 3131/37/32‬عراق شهرهاي پيرانشهر‪ ،‬سوسنگرد‪ ،‬آبادان‪ ،‬بستان و دهلران را بمباران هوايي نمود كه تلفات‬
‫زيادي بر جاي گذاشت‪ .‬عراق در ‪ 3131/37/35‬شهرهاي پيرانشهر و مسجد سليمان و آبادان را مورد حمله قرار‬
‫داد و تعداد زيادي شهيد و مجروح بر جاي گذاشت‪ .‬عراق در ‪ 3131/37/31‬شهرهاي اصفهان و تبريز را با‬

‫‪369‬‬
‫هواپيما از ارتفاع باال و شهرهاي رامهرمز‪ ،‬انديمشك‪ ،‬نهاوند‪ ،‬بانه و آبادان را مورد حمله قرار داد و اعالم نمود‬
‫كه تهران را با موشك خواهد زد‪.‬‬
‫مقابله به مثل ایران‬
‫در روز ‪ 3131/37/35‬چگونگي مقابله به مثل ايران در محضر امام خميني مطرح و پيشنهاد شد كه بغداد مورد‬
‫حمله موشكي قرار گيرد‪ .‬امام با موشك زدن به عراق مخالفت كرده و فرمودند ممكن است آنها روي تهران‬
‫شرارت كنند و قدرت هاي بزرگ هم دستشان را باز گذارند و كمكشان كنند و زدن تهران براي ما مشكل‬
‫درست مي كند‪ .‬قبول كردند كه به جاهاي ديگر عراق موشك بزنيم تا آنها بفهمند موشك داريم و بغداد هم‬
‫در خطر است‪ 31.‬ايران ابتدا براي مقابله با حمالت عراق به مناطق مسكوني شهرها با توپخانه شهرهاي مرزي‬
‫عراق از جمله بصره‪ ،‬خانقين‪ ،‬علي غربي و علي شرقي را در ‪ 3131/37/35‬زير آتش گرفت‪ .‬همچنين‬
‫هواپيماهاي جنگي ايران در ‪ 3131/37/31‬به چند شهر عراق از جمله بغداد حمله كردند‪.‬‬
‫عملیات سرنوشت ساز‬
‫ايران در سال ‪ 3131‬انجام يك عمليات سرنوشت ساز را به عنوان راه خاتمه دادن به جنگ و احقاق حق‬
‫جمهوري اسالمي و تنبيه متجاوز مطرح نمود‪ .‬طرح اين موضوع موجب شد تا دولت عراق با استفاده از دستگاه‬
‫سياست خارجي خود بتواند امكانات مالي و نظامي جديد ي را كسب نمايد و توجيهي براي حمالت به شهرها و‬
‫كشتي ها داشته باشد‪ .‬از سوي ديگر وعده عمليات سرنوشت ساز براي خاتمه دادن به جنگ‪ ،‬توقع مردم و‬
‫مسئولين كشور را باال برده بود‪ .‬اين انتظار به حدي بود كه رئيس مجلس گفت نظر من اين است تا در صورت‬
‫پيروزي در عمليات‪ ،‬امام دستور بدهند كه شعار "مرگ بر امريكا" و "مرگ بر شوروي" از موضع قدرت‬
‫حذف شود‪ .‬اين انتظار فشار فوق العاده اي را بر روي فرماندهان جنگ وارد مي ساخت در حاليكه طرح ريزي‬
‫عمليات بزرگ سرنوشت ساز با توجه به اختالف ديدگاه هاي ارتش و سپاه‪ ،‬مشكالت خاص خود را داشت‪ .‬از‬
‫سوي ديگر طرح ريزي چنين عملياتي نيازمند تأمين نيروي داوطلب مورد نياز‪ ،‬تهيه امكانات تجهيزاتي و تأمين‬
‫منابع مالي الزم بود‪ .‬از سوي ديگر مشكالت روابط خارجي ايران امكان تأمين تسليحات و ساير نيازمنديهاي‬
‫‪23‬‬
‫ضروري جنگ را از طريق كشورهاي ديگر نمي داد‪.‬‬
‫عملیات بدر‬
‫از فروردين سال ‪ 3131‬نگاه فرماندهي سپاه براي عمليات به منطقه هور معطوف بود تا هم بتواند پيروزي هاي‬
‫عمليات خيبر را تثبيت نمايد و هم بتواند گسترش بيشتري در منطقه هور پيدا كند‪ .‬بررسي نقاط قوت و ضعف‬
‫نيروهاي خودي و دشمن در عمليات خيبر‪ ،‬فرماندهان جنگ را بار ديگر به طرح ريزي و اجراي عمليات در‬
‫هور ترغيب نمود‪ .‬در تاريخ دوشنبه ‪ 3131/3/33‬براي اولين بار طرح عمليات بدر در جمع فرماندهان سپاه و در‬
‫جلسه با آقاي هاشمي رفسنجاني مطرح شد‪ .‬رئيس جمهور با انتقال عمليات از منطقه اروند به منطقه هور موافق‬
‫نبود‪ .‬در جلسه شوراي عالي دفاع مورخه ‪ 3131/3/34‬طبق پيشنهاد شهيد صياد و موافقت امام قرار شد محسن‬
‫رضايي فرمانده عمليات و صياد شيرازي به عنوان معاون وي در عمليات بدر عمل كنند‪ .‬بر آورد سپاه براي‬

‫‪371‬‬
 ‫‪23‬‬
‫از تابستان سال‬ ‫انجام اين علميات تأمين ‪ 7‬هزار قايق و ‪ 1‬هزار موتور قايق و تعدادي نفربر خشايار بود‪.‬‬
‫‪ 3131‬كار شناسايي در منطقه العزير و شرق دجله آغاز شد به همين منظور گروهي از نيروهاي اطالعاتي‬
‫قرارگاه نصرت از منطقه تبور با بلم به سمت ام النعاج حركت نمودند‪ .‬آنها به منطقه غرب دجله رفته و در‬
‫روستاهاي اطراف آن چند روزي را گذراندند‪ .‬روستاهاي مجاور هورالحمار را نيز شناسايي نمودند و تا رودخانه‬
‫فرات جلو رفتند و جاده بصره ـ عماره را نيز بررسي كردند‪ .‬اين گروه با كمك عراقي هاي بومي منطقه كه با‬
‫ايران همكاري مي كردند توانستند تا به محل هاي استقرار سپاه سوم عراق نيز نزديك شوند‪ .‬آنها با استفاده از‬
‫كارتهاي شناسايي و مدارک جعلي عراقي ‪ 73‬روز را در نقاطق مختلف عراق بسر بردند‪ .‬و اطالعات الزم را‬
‫جمع آوري كردند‪ .‬البته برخي از عراقي هايي كه با آنها همكاري مي كردند گرفتار شده و به زندان افتادند‪.‬‬
‫ولي آنها توانستند مأموريت خود را بخوبي انجام دهند‪ 27.‬گزارش اين شناسائي ها به اطالع فرمانده سپاه و‬
‫فرمانده جنگ رسيد و در طرح ريزي عمليات بدر مؤثر بود‪.‬‬
‫علت انتخاب منطقه عملیاتی بدر‬
‫عمليات بدر‪ ،‬در واقع ادامه عمليات خيبر بود‪ .‬علت انتخاب منطقه عملياتي بدر‪ ،‬آشنايي رزمندگان اسالم نسبت‬
‫به هور و منطقه شرق رودخانه دجله بود‪ .‬از سوي ديگر دشمن در ساير مناطق جبهه جنوب‪ ،‬از هوشياري الزم‬
‫برخوردار بوده و نسبت به عمليات رزمندگان اسالم در آن جبهه ها‪ ،‬حساسيت الزم را داشت‪ .‬از طرف ديگر با‬
‫توجه به انجام عمليات خيبر در اين منطقه‪ ،‬دشمن تصور نمي كرد كه ايران يكبار ديگر در اين فضاي نامساعد‬
‫عملياتي را طرح ريزي كرده و به مرحله اجرا درآورد‪ .‬اطالعات كسب شده از دشمن نيز نشان مي داد كه يگان‬
‫هاي ارتش بعثي‪ ،‬حساسيت زيادي نسبت به اين منطقه ندارند‪ .‬همچنين استعداد و آرايش دشمن در اين منطقه‪،‬‬
‫قابل توجه نبود‪ .‬دشمن مي توانست با زدن پل نظامي بر روي رودخانه دجله‪ ،‬امكانات و تجهيزات خود را به‬
‫منطقه خشكي بين دجله و هور آورده و قواي خود را تقويت كند ولي چنين اقدامي نكرد‪ .‬بيشتر توجه دشمن‬
‫از سه راهي القرنه به سمت نشوه و همچنين در اطراف شهر عماره بود‪ .‬موانع و استحكامات دشمن در اين منطقه‬
‫هم نسبت به ساير جبهه ها‪ ،‬كمتر بود‪ .‬از سوي ديگر با توجه به در اختيار بودن دو جزيره مجنون شمالي و‬
‫جنوبي امكان استفاده از اين دو جزيره براي تدارک و پشتيباني نيروها در شرق دجله‪ ،‬فراهم بود و فاصله‬
‫نيروهاي عمل كننده تا عقبه اصلي آن ها نسبت به عمليات خيبر‪ ،‬كمتر بود‪ .‬بنابراين بنه هاي تداركاتي و عقبه‬
‫يگان هاي تك ور در جزاير مجنون ايجاد شد‪ .‬همچنين آبراه هاي شناسايي شده در منطقه هور افزايش يافت و‬
‫محدوديت ترابري يگان ها با استفاده از قايق هاي تهيه شده كاهش يافت‪ .‬از سوي ديگر چنانچه در آن برهه‬
‫زماني‪ ،‬عملياتي عليه دشمن صورت نمي گرفت‪ ،‬موجب كاهش روحيه رزمندگان اسالم و سر خوردگي آنان و‬
‫توسعه ركود در جبهه ها مي شد‪ .‬بنابراين تصميم بر اين گرفته شد تا با وارد كردن يك ضربه كاري بر قواي‬
‫دشمن‪ ،‬برتري قواي خودي را نسبت به وي همچنان حفظ كرد‪.‬‬
‫علت نام گذاري و هدف عملیات‬
‫فلسفه نامگذاري اين عمليات آن بود كه رزمندگان اسالم مي توانند در يك حركت سريع به دشمن ضربات‬

‫‪371‬‬
‫كاري وارد كرده و مانند غزوه بدر در صدر اسالم‪ ،‬عمل نمايند‪ .‬بنابراين تصميم به انجام عمليات بدر و نفوذ در‬
‫عمق خاک دشمن‪ ،‬در دستور كار قرار گرفت‪ .‬هدف اصلي عمليات بدر عبور از هور العظيم و تصرف ساحل‬
‫شرقي رودخانه دجله و بستن بزرگراه عماره ـ بصره در فاصله بين العزير و القرنه بود‪ .‬اين هدف قرار بود در‬
‫عمليات خيبر تأمين گردد كه با توجه به مشكالت آن عمليات و عقب نشيني يگان ها از شرق دجله‪ ،‬تصميم‬
‫گرفته شد تا در عمليات بدر تكرار گردد‪ .‬هدف عمليات بدر نسبت به هدف عمليات خيبر‪ ،‬محدودتر شد و‬
‫محور طالئيه از دستور عمليات حذف گرديد‪.‬‬
‫دیدار فرماندهان با امام خمینی‬
‫به منظور افزايش روحيه رزمندگان اسالم‪ ،‬فرماندهان سپاه و ارتش در ‪ 3131/37/3‬به همراه جمعي از رزمندگان‬
‫در حسينيه جماران با امام خميني ديدار كردند‪ .‬امام خميني در اين ديدار خطاب به آنان فرمودند‪ ...." :‬وقتي‬
‫شماها را مي بينم خوشحال مي شوم‪ .‬شما چهره هايي هستيد كه به اسالم و كشور آبرو داديد با اطمينان قلب‬
‫حركت كنيد و مطمئن باشيد كه مركز قدرت كه خداي تعالي است نسبت به شما عنايت دارد‪ .‬قدرت هاي‬
‫ديگر پوشالي هستند قدرت خداست كه باقي است و خداست كه وعده كرده است اگر نصرت دهيد او را‪ ،‬او‬
‫شما را پيروز مي كند و شكي نيست كه اكنون شما‪ ،‬حق تعالي و كشور اسالمي و اسالم را نصرت مي كنيد‪....‬‬
‫هيچ نگراني به خودتان راه ندهيد‪ .‬شما جنود خدا هستيد و پيروزيد‪ .....‬آنها داراي موشك هستند ولي ايمان‬
‫ندارند شما ايمان داريد قلبهايتان با مبدأ نور و قدرت پيوند خورده است‪ ،‬پيوندي ناگسستني‪ .‬اما آنها اين را نمي‬
‫فهمند‪ .‬شما مورد نظر امام زمان هستيد و از آنجا كه ايمان و قدرت و امام زمان را داريد‪ ،‬همه چيز داريد‪.‬‬
‫پشتوانه شما الهي است‪ ،‬بايد اين پشتوانه را حفظ كنيد و وقتي ما چنين تكيه گاهي داريم از هيچ چيز نمي‬
‫ترسيم‪ ....‬پيروزي آن است كه مورد توجه حق تعالي باشيد نه اينكه كشوري را بگيريد‪ ....‬ما دفاع از حق تعالي‬
‫و اسالم مي كنيم و حق تعالي و اسالم شكست خوردني نيست‪ .‬من هر شب به شما دعا مي كنم‪ .‬انشاءاهلل موفق‬
‫باشيد‪" .‬‬
‫شرح و نتایج عملیات‬
‫"عمليات بدر" به عنوان يك عمليات بزرگ از سوي سپاه پاسداران طرح ريزي و از روز دوشنبه ‪ 73‬اسفند ماه‬
‫‪ 3131‬به مرحله اجرا درآمد‪ .‬عمليات بدر با رمز يا فاطمه زهرا(س) از طريق سه قرارگاه تحت فرماندهي قرارگاه‬
‫خاتم االنبياء به مرحله اجرا درآمد‪ .‬در اين عمليات سپاه با ‪ 32‬گردان و ارتش با ‪ 17‬گردان شركت داشتند‪ .‬در‬
‫‪24‬‬
‫مجموع ‪ 3327‬قايق موتوري نيز در يگان هاي مختلف براي نقل و انتقال نيروهاي رزمنده تخصيص يافته بود‪.‬‬
‫آقاي هاشمي رفسنجاني فرمانده جنگ‪ ،‬به هنگام آغاز عمليات بدر در تهران بود و آقاي حسن روحاني به جاي‬
‫وي در قرارگاه مركزي حضور داشت‪ .‬اين عمليات در واقع ادامه عمليات خيبر بود‪ .‬سپاه پاسداران نقش اول را‬
‫در اين عمليات بر عهده داشت و با كمك ارتش آن را فرماندهي و اجرا كرد‪ .‬قرارگاه نجف در سمت راست و‬
‫در جنوب عماره‪ ،‬قرارگاه كربال در وسط و قرارگاه نوح در سمت چپ مأموريت را انجام دادند‪ .‬لشكرهاي ‪5‬‬
‫نجف‪ 13 ،‬عاشورا‪ 32 ،‬علي ابن ابي طالب و تيپ هاي ‪ 11‬المهدي و ‪ 44‬قمر بني هاشم در عمليات شركت‬

‫‪372‬‬
‫‪23‬‬
‫داشتند‪ .‬در عمليات بدر دشمن غافلگير نشد و از قبل خود را براي عمليات نيروهاي ايراني آماده كرده بود‪.‬‬
‫دغدغه اصلي يگانها در اين عمليات‪ ،‬عبور از موانعي بود كه ارتش عراق بر سر راه نيروهاي ايراني قرار داده‬
‫بود‪ .‬باالخره نيروهاي خط شكن با استفاده از لباس هاي غواصي و بكارگيري مسلسل هاي يوزي و انواع‬
‫نارنجك موفق شدند خطوط دشمن را بشكنند و سپس نيروهاي اصلي با قايق هاي خود‪ ،‬در منطقه شرق رودخانه‬
‫دجله پياده شدند‪.‬عمليات در مجموع شش روز به طول انجاميد‪ .‬زمين بين منطقه هور تا رودخانه دجله به تصرف‬
‫رزمندگان اسالم درآمد‪ .‬در روزآخر عمليات لشكر ‪ 13‬عاشورا از دجله عبور كرد و خود را به غرب رودخانه‬
‫رساند‪ .‬لشكر ‪ 13‬عاشورا به طرف شهرک القرنه رفت و حدود ‪ 23‬درصد اهداف خود را تأمين كرد‪ .‬با شهادت‬
‫مهدي باكري فرمانده اين لشكر‪ ،‬نيروهايي كه به غرب رودخانه دجله رفته بودند به شرق آن عقب نشستند‪ .‬از‬
‫آنجا كه قرارگاه نجف نتوانسته بود نيروهاي خود را به منطقه دجله برساند و اهداف خود را تصرف نمايد‪ ،‬پس‬
‫از پنج روز‪ ،‬پاتك دشمن از جناح راست و از سمت قرارگاه نجف آغاز شد‪ .‬به منظور تدارک نيروها يك پل‬
‫يونوليتي از جزيره مجنون تا انتهاي هور و منطقه شرق دجله‪ ،‬از سوي قرارگاه كربال نصب گرديد‪ .‬ادامه پاتك‬
‫هاي دشمن موجب بازگشت نيروهاي خودي در تاريخ يك شنبه ‪ 73‬اسفند ‪ 3131‬به مواضع قبلي خود شد و‬
‫عمليات بدر پايان يافت‪ .‬با اين عمليات نيز امكان تصرف منطقه شرق دجله فراهم نشد و تنها چند كيلومتر از‬
‫‪23‬‬
‫جاده خندق و چند روستا در شمال هور و پاسگاه ترابه به تصرف در آمد‪.‬‬
‫در اين عمليات جاده عماره ـ بصره براي چند روز به تصرف رزمندگان اسالم در آمد اما نداشتن عقبه مناسب و‬
‫عدم وجود جاده هاي مواصالتي‪ ،‬تكيه بر عقبه آبي و بروز مشكالت ترابري و پشتيباني‪ ،‬بي بهره بودن از آتش‬
‫توپخانه وعدم استفاده كافي از توانمنديهاي هوايي و هوانيروز موجب شد تا پس از ‪ 3‬روز مقاومت در برابر‬
‫حمالت پي در پي قواي زرهي مكانيزه ارتش عراق‪ ،‬قواي ايران ساحل شرق رودخانه دجله را تخليه كرده و به‬
‫مواضع خود در هورالعظيم بسنده نمايند‪ .‬در اين عمليات تلفات چنداني به ارتش عراق وارد نشد تنها ‪ 7‬فروند‬
‫هواپيماي عراقي ساقط گرديد‪ 22.‬در اين عمليات ‪،‬آسيب زيادي به نيروهاي عمل كننده وارد آمد و تلفات‬
‫نيروهاي خودي در اين عمليات نسبت به تلفات ارتش عراق بيشتر بود‪ .‬از جمله تعداد ‪ 34‬فروند بالگرد ‪734‬‬
‫هوانيروز آسيب ديده يا منهدم گرديدند‪ 25.‬در طول عمليات بدر ‪ 333‬روحاني در بين يگانهاي مختلف مشغول‬
‫تبليغ و تالش براي افزايش روحيه رزمندگان بودند كه ‪ 72‬نفر آنها شهيد و حدود ‪ 53‬نفر نيز مجروح‬
‫گرديدند‪ 21.‬از ابتداي جنگ تا اين زمان حدود ‪ 533‬روحاني در جبهه هاي مختلف به شهادت رسيدند‪.‬‬
‫در نهايت عمليات گسترده بدر كه با حضور وسيع يگان هاي سپاه و پشتيباني ارتش انجام شد‪ ،‬نتوانست به اهداف مهم‬
‫خود دست يابد و منجر به تحول مهمي در وضعيت جبهه ها و سرنوشت جنگ نگرديد‪ .‬در طرح مانور براي تصرف‬
‫منطقه العزير تا روستاي همايون در كنار رودخانه دجله‪ 333 ،‬گردان اضافه برآورد شده بودكه امكان تأمين آن فراهم‬
‫نشد‪.‬بنابراين گرچه يگانها به اهداف خود رسيدند اما در تثبيت و حفظ و نگهداري اهداف ناموفق بودند‪ 53.‬اين عمليات تلخ‬
‫ترين عمليات دوران جنگ بود و موجب تضعيف روحيه نيروهاي عمل كننده و يأس و سرخوردگي برخي از فرماندهان‬
‫گرديد‪ .‬با ناكامي ايران‪ ،‬حسني مبارک رئيس جمهور مصر و ملك حسين پادشاه اردن در تاريخ ‪ 3131/37/72‬عازم عراق‬

‫‪373‬‬
‫شده و به مدت ‪ 4‬ساعت با صدام در زمينه تمامي جنبه هاي جنگ عراق با ايران مذاكره كردند‪ .‬عراق اعالم نمود كه تمام‬
‫آسمان ايران را براي پرواز هواپيماهاي مسافربري ناامن مي كند‪.‬‬
‫تحلیل نظامی دو عملیات خیبر و بدر‬
‫گرچه عمليات بدر نتوانست به اهداف برنامه ريزي شده خود دسترسي پيدا كند‪ ،‬اما تصرف دوباره منطقه اطراف رودخانه‬
‫دجله و رسيدن به جاده بصره ـ عماره نشان داد كه ايران قادر است از موانع‪ ،‬استحكامات و مواضع ارتش عراق عبور‬
‫نموده و نقاط حساسي از سرزمين قواي متجاوز را به كنترل خود در آورد و با اين اقدام مي تواند به طور مرتب فشار‬
‫نظامي بر روي دولت عراق وارد نمايد تا آن كشور را وادار به پذيرش شرايط ايران براي خاتمه دادن به جنگ بنمايد‪ .‬از‬
‫سوي ديگر انجام اين عمليات مشخص ساخت كه حكومت عراق بدون نگراني از واكنش هاي بين المللي آماده انجام هر‬
‫گونه اقدامات غير مجاز جنگي از قبيل حمله با سالح هاي شيميايي‪ ،‬راه اندازي جنگ شهرها‪ ،‬حمله به خطوط انتقال انرژي‬
‫در خليج فارس و زدن كشتي هاي حامل نفت مي باشد‪.‬‬
‫هرگاه پيچيدگي شرايط تاكتيكي صحنه عمليات‪ ،‬تنگناها و محدوديت هايي را بر راهبرد نظامي تحميل نمايد و‬
‫آن را با بن بست مواجه سازد‪ ،‬بايد با تغيير صحنه هاي عمليات و انتخاب درست مناطق عملياتي و همچنين‬
‫استفاده از تاكتيك ها‪ ،‬شيوه ها و فنون جديد‪ ،‬از اين بن بست خارج شد‪ .‬انتخاب منطقه هور و انجام عمليات‬
‫هاي خيبر و بدر بر اين اساس صورت گرفت‪ .‬جنگيدن در هور براي ارتش عراق غير منتظره بود و موجب‬
‫غافلگيري وي شد‪ .‬از آنجا كه حداقل نيروي دشمن در اين منطقه متمركز بود‪ ،‬بنابراين امكان پيشروي در عمق‬
‫گسترده و برداشتن يك خيز بلند‪ ،‬با استفاده از تاكتيك ها و تكنيك هاي ناشناخته براي ارتش عراق‪ ،‬فراهم‬
‫آمد‪ .‬اما عدم امكان بسيج توانمندي هاي الزم براي جنگيدن با دشمن پس از كشف عمليات‪ ،‬موجب شد تا اين‬
‫دو عمليات كه مي توانست سرنوشت جنگ را تغيير دهد‪ ،‬به نتايج دلخواه نرسد‪.‬‬
‫از نقطه نظر عملياتي مي توان گفت كه هرگاه مناطق مقدم جبهه نبرد از مناطق عقبه تداركاتي و پشتيباني مجزا‬
‫و منفك باشند‪ ،‬امكان ادامه و استمرار پشتيباني و خدمات رزمي از اهميت فوق العاده اي برخوردار است‪ .‬در‬
‫چنين محيط هايي‪ ،‬يكي از پيش شرط هاي اساسي براي نيل به موفقيت‪ ،‬اطمينان كامل از كارآيي نظام پشتيباني‬
‫رزمي و خدمات رزمي مي باشد‪ .‬در غير اين صورت‪ ،‬چنين عملياتهايي با ناكامي مواجه مي شوند‪ .‬از سوي ديگر‬
‫هرگاه موفقيت كلي يك عمليات متكي به موفقيت يك محور عملياتي ديگر باشد‪ ،‬ابتدا بايستي از موفقيت‬
‫محور كليدي كه محور مركز ثقل عمليات است اطمينان حاصل نمود‪ ،‬آنگاه عمليات ساير محورها را انجام داد‪.‬‬
‫براي مثال اگر عمليات ارتش در محور زيد در عمليات خيبر حذف و تمركز قوا در محور طالئيه و جزيره‬
‫مجنون جنوبي قرار مي گرفت و بسرعت مسير طالئيه باز مي شد شايد نتايج عمليات خيبر چيز ديگري مي بود‪.‬‬
‫حمله به مناطق مسکونی تهران‬
‫حمله به مناطق مسكوني شهرهاي خارج از استانهاي مرزي را عراق براي اولين بار حدود يك هفته قبل از آغاز‬
‫عمليات بدر شروع كرد‪.‬مهم ترين اقدام عراق در حمله به شهرها‪ ،‬بمباران مناطق غير نظامي تهران براي نخستين‬
‫بار بود‪.‬همزمان با آغاز عمليات بدر‪ 1 ،‬هواپيماي عراقي در ساعت ‪ 7:13‬بامداد سه شنبه ‪ 3131/37/73‬به تهران‬

‫‪374‬‬
‫حمله كردند‪ .‬در اين حمالت به دو منزل در خيابان هاي ظفر و رئيسي آسيب وارد شد و ‪ 3‬نفر شهيد و ‪ 4‬نفر‬
‫زخمي گرديد‪ .‬دومين حمله هوايي عراق به مناطق مسكوني تهران در ساعت ‪ 3:13‬صبح مورخه پنجشنبه ‪71‬‬
‫اسفند ‪ 3131‬به سه نقطه شمال تهران صورت گرفت كه در جريان آن سه منزل مسكوني به طور كامل ويران و‬
‫‪ 3‬نفر شهيد و تعدادي مجروح گرديدند‪ 53.‬حمالت عراق به تهران موجب شد تا اتباع خارجي مقيم ايران به فكر‬
‫خروج از كشور بيفتند‪.‬‬
‫تالفی حمله به شهرها و پرتاب موشك به بغداد‬
‫در حين عمليات بدر حمله عراق به شهرهاي ايران افزايش يافت و تهران هم مورد حمله هوايي قرار گرفت‪.‬‬
‫اولين حمله موشكي ايران در پاسخ به حمالت عراق به شهرها در تاريخ ‪ 3131/37/73‬همزمان با آغاز عمليات‬
‫بدر با پرتاب يك فروند موشك اسكادبي به شهر كركوک عراق انجام شد‪ .‬اين موشك به يكي از سالن هاي‬
‫بزرگ كارخانه سيمان كركوک اصابت كرد‪ .‬با حمله عراق به تهران امام خميني از تاريخ سه شنبه ‪ 73‬اسفند‬
‫‪ 3131‬منع زدن بغداد را برداشتند و طي يك پيام شفاهي به رهبران شوروي از دادن امكانات موشكي به عراق‬
‫انتقاد كردند‪ .‬حمالت عراق به مناطق مسكوني آنقدر توسعه يافت كه سازمان ملل درخواست آتش بس در‬
‫مناطق مسكوني را در ‪ 3131/37/73‬به دو طرف ارائه داد‪ .‬ايران اين درخواست را بالفاصله پذيرفت‪ .‬با ادامه‬
‫حمالت عراق به تهران‪ ،‬دومين حمله موشكي ايران در ‪ 1:13‬بامداد روز پنج شنبه ‪ 71‬اسفند ‪ 3131‬به بغداد‬
‫صورت گرفت‪ .‬در اثر اين حمله ساختمان مركزي ‪ 31‬طبقه اي بانك رافدين در خيابان الرشيد در مركز بغداد‬
‫و در يك كيلومتري وزارت دفاع عراق مورد هدف قرار گرفت‪ .‬پس از اين حمله‪ ،‬ايران از عراق خواست تا با‬
‫عدم حمله به شهرها‪ ،‬ايران را مجبور به استفاده از موشك هاي خود عليه شهرهاي عراق نكند‪ .‬رئيس جمهور‬
‫ايران نيز در خطبه هاي دوم نماز جمعه در ‪ 3131/37/74‬گفت‪ :‬ما مايل به زدن شهرها نيستيم اما در صورت‬
‫ادامه حمالت عراق به شهرها‪ ،‬با كمال قدرت مقابله به مثل خواهيم كرد‪ .‬در اثناي خطبه دوم بمبي از سوي‬
‫منافقين كه به صورت فرش كوچكي به عنوان زير انداز نماز به محل نماز جمعه آورده شده بود‪ ،‬در بين‬
‫نمازگزاران در زمين چمن دانشگاه تهران منفجر گرديد كه بر اثر آن ‪ 31‬نفر شهيد و حدود ‪ 333‬نفر مجروح‬
‫گرديدند‪ .‬معموالً در جريان عمليات هاي ايران‪ ،‬منافقين در داخل كشور دست به جناياتي عليه مردم و به نفع‬
‫عراق مي زدند‪ .‬در ساعت ‪ 3‬بامداد روز يكشنبه ‪ 3131/37/73‬همزمان با آخرين روز عمليات بدر‪ ،‬ايران يك‬
‫موشك ديگر به سمت كاخ هاي صدام در بغداد روانه كرد‪ .‬اين موشك به ساختماني در كواده شرقي در‬
‫نزديك كاخ صدام اصابت كرد‪ .‬قبل از اين حمله‪ ،‬عراق به شهرهاي همدان‪ ،‬بوشهر‪ ،‬اردبيل‪ ،‬كرند و خرم آباد‬
‫حمله كرده بود‪ .‬با توسعه جنگ شهرها‪ ،‬وزيران سپاه و خارجه ايران در ‪ 3131/37/73‬جهت دريافت موشك‬
‫بيشتر عازم ليبي گرديدند‪ 57.‬چهارمين موشك ايران در ظهر روز دو شنبه ‪ 72‬اسفند ‪ 3131‬به ساختمان جديد‬
‫وزارت خارجه بغداد در بخش غربي رودخانه دجله اصابت كرد‪ .‬اين حمله در حالي صورت گرفت كه عراق‬
‫سرگرم بر پايي جشني بخاطر عقب نشيني ايران در جريان عمليات بدر در خيابان هاي بغداد بود‪ .‬پس از اين‬
‫حمله‪ 1 ،‬فروند هواپيماي عراقي به تهران حمله كردند كه يكي از آنها سرنگون شد‪ .‬پنجمين موشك در بامداد‬

‫‪375‬‬
‫روز سه شنبه ‪ 75‬اسفند ‪ 3131‬در حاليكه رئيس جمهور مصر و پادشاه اردن در بغداد بودند به سمت اين شهر‬
‫پرتاب شد و به مركز صنعتي و نفتي الدوره اصابت كرد‪.‬ايران هم وزير خارجه خود را در ‪ 3131/37/71‬جهت‬
‫دريافت موشك بيشتر به ليبي اعزام نمود و موفق شد تعداد كمي موشك اسكادبي در اول فروردين ‪ 3134‬از‬
‫آن كشور دريافت نمايد‪ 51.‬با عدم پذيرش آتش بس پيشنهادي سازمان ملل از سوي عراق و تداوم حمالت به‬
‫شهرهاي ايران‪ ،‬بغداد در اوايل بامداد ‪ 3134/3/3‬مورد حمله موشكي ايران قرار گرفت و بالفاصله با حمله‬
‫هواپيماهاي عراقي به تهران پاسخ داده شد‪ .‬در اين روز براي اولين بار عراق اعتراف كرد كه ايران موشك‬
‫زمين به زمين در اختيار دارد‪ .‬البته ايران بالفاصله تمايل خود را مبني بر خودداري از حمالت موشكي به شهرها‬
‫اعالم نمود ولي عراق به حمالت خود به شهرها ادامه داد و در ساعت يك و نيم بامداد ‪ 3134/3/3‬يك‬
‫ساختمان ‪ 1‬طبقه در كوي ‪ 31‬آبان و يك مسجد در دولت آباد در جنوب شرق تهران را مورد حمله هوايي‬
‫قرار داد كه بر اثر آن ‪ 1‬نفر كشته شدند‪ .‬همچنين در صبح ‪ 3134/3/2‬نيز بر اثر اصابت بمب هاي جنگنده هاي‬
‫عراقي به يك منزل مسكوني در تهران ‪ 1‬نفر كشته شدند و در شب همين روز نيز بر اثر حمالت هوايي عراق‬
‫به تهران ‪ 33‬نفر كشته و ‪ 313‬نفر مجروح شدند‪ .‬حمالت هوايي عراق مشخص ساخت كه نيروي هوايي ايران‬
‫‪54‬‬
‫قادر به مقابله با هواپيماهاي مهاجم عراقي كه در ارتفاع ‪ 23‬هزار پايي پرواز مي كنند نيست‪.‬‬
‫درخواست قذافی براي توقف مقابله به مثل‬
‫با اتخاذ سياست مقابله به مثل از سوي جمهوري اسالمي در برابر حمله عراق به مناطق مسكوني ايران و استفاده از موشك‬
‫هاي دريافتي از ليبي براي حمله به بغداد‪ ،‬معمر قذافي رئيس جمهور ليبي طي نامه اي در اواخر سال ‪ 3131‬از امام خميني‬
‫درخواست كرد كه حمالت ايران به شهرهاي عراق متوقف گردد‪ .‬امام خميني در پاسخ به اين درخواست طي نامه اي به‬
‫وي مرقوم فرمودند‪ " :‬ضمن اعالم وصول نامه شما كه خواستار توقف حمله به شهرها شده بوديد‪ ،‬تذكر اين نكته را الزم‬
‫مي دانم كه حمله به مناطق غير نظامي‪ ،‬هيچ گاه مورد نظر نبوده و نيست و اكنون هم نمي خواهيم مناطق غير نظامي و‬
‫مردم‪ ،‬مورد هجوم قرار گيرند‪ .‬ولي قريب به چهار سال است كه تحت فشار حمالت موشكي عراق هستيم و آن را تحمل‬
‫كرديم‪ .‬اما مقامات جمهوري اسالمي ايران عليرغم ميلشان چاره اي جز مقابله به مثل را نديدند و با داشتن قدرت هرگونه‬
‫مقابله‪ ،‬به محض درخواست سازمان ملل متحد‪ ،‬دولت جمهوري اسالمي ايران توقف حمله به مناطق مسكوني را پذيرفت‪.‬‬
‫لكن در طول اين مدت موارد نقض توافق از طرف عراق به كرات مشاهده شد كه مورد تأييد ناظران آگاه و بيطرف مي‬
‫باشد طي چند روز اخير دنيا شاهد موشك باران عراق عليه مناطق غير نظامي ايران بوده است‪ .‬دولت جمهوري اسالمي‬
‫ايران از آنجا كه از ادامه اين امر در رنج است‪ ،‬پيشنهاد دبيركل سازمان ملل را مبني بر توقف زدن مناطق غير نظامي را‬
‫پذيرفت ولي عراق زير بار نرفت و به حمله به مناطق غير نظامي ادامه داد‪ .‬در حال حاضر‪ ،‬همان گونه كه بارها مقامات‬
‫جمهوري اسالمي بيان كرده و اعالم داشته اند هر لحظه كه حمالت عراق به مناطق غير نظامي قطع شود‪ ،‬ايران با كمال‬
‫خوشحالي اقدام به مقابله‪ ،‬نخواهد كرد‪ .‬شما اطمينان داشته باشيد پيشنهاد شما كامالً مورد تأييد بوده و دولت ما آن را مي‬
‫پذيرد‪" .‬‬

‫‪376‬‬
 ‫سفر دبیركل سازمان ملل به ایران و توقف موقت جنگ شهرها‬
‫از تاريخ ‪ 3131/37/31‬تا روز ‪ 3134/3/35‬كه خاوير پرز دكوئيار دبيركل سازمان ملل ناگهان اعالم كرد كه مي خواهد‬
‫به ايران سفر كند جنگ شهرها براي مدتي بيش از يك ماه ادامه داشت‪ .‬دبيركل سازمان ملل روز قبل از آن در بغداد بسر‬
‫مي برد‪ .‬با اعالم سفر دبيركل سازمان ملل به ايران‪ ،‬عراق اعالم كرد كه موقتاً از حمله به شهرها خودداري خواهد كرد‪.‬‬
‫قبل از آن عراق در‪ 3134/3/5‬به شهرهاي رشت‪ ،‬بيجار‪ ،‬شيراز‪ ،‬ايالم‪ ،‬دوگنبدان‪ ،‬خرم آباد‪ ،‬اروميه‪ ،‬بانه‪ ،‬مريوان و تبريز‬
‫حمله نمود كه تنها در ايالم ‪ 35‬نفر كشته و بيش از ‪ 33‬نفر از غير نظاميان مجروح شدند‪ .‬ايران در تالفي اين حمالت در‬
‫‪ 3134/3/33‬بغداد را مورد حمله موشكي قرار داد‪ .‬عراق نيز به شهرهاي مركزي ايران در همين روز حمله نمود و آخر‬
‫شب هم به تهران به منطقه خزانه در جنوب تهران حمله كرد كه موجب كشته شدن ‪ 31‬نفر و جراحت حدود ‪ 333‬نفر‬
‫شد‪ .‬در روز پنجشنبه ‪ 3134/3/33‬عراق به شهرهاي كرمانشاه‪ ،‬همدان‪ ،‬ايالم‪ ،‬اسالم آباد غرب‪ ،‬نهاوند‪ ،‬بروجرد‪ ،‬شهريار و‬
‫قزوين حمله كرد كه فقط در كرمانشاه ‪ 73‬نفر از مردم كشته و بيش از ‪ 23‬نفر زخمي شدند‪ .‬ايران نيز در تالفي اين‬
‫حمالت پس از اقامه نماز جمعه در ‪ 3134/3/33‬در ساعت ‪ 45 : 34‬بعد از ظهر بغداد را مورد حمله موشكي قرار داد اين‬
‫هشتمين حمله موشكي ايران به بغداد بود‪ .‬پس از اين حمله عراق به شهرهاي ايالم‪ ،‬اسالم آبادغرب‪ ،‬دزفول‪ ،‬نهاوند‪،‬‬
‫رامهرمز و كرمانشاه حمله كرد كه تنها در كرمانشاه ‪ 31‬نفر كشته شدند‪ .‬عراق در اين روز ‪ 33‬موشك به سمت شهرهاي‬
‫ايران پرتاب نمود‪ .‬فرداي آن روز در‪ 3134/3/32‬هواپيماهاي عراقي ‪ 7‬بمب به تهران پرتاب كردند كه بر اثر آن ‪ 4‬نفر‬
‫مجروح شدند‪ .‬در ديدار دبيركل سازمان ملل با رئيس مجلس ايران در روز يكشنبه ‪ 35‬فروردين ‪ 3134‬با رئيس مجلس‬
‫شوراي اسالمي‪ ،‬آقاي هاشمي رفسنجاني به ايشان گفت كه از كيفر متجاوزين نمي گذريم و آماده ايم هرگونه اقدام‬
‫‪53‬‬
‫خالف مقررات بين المللي را كه در پاسخ به تجنايات مكرر عراق به عنوان مقابله به مثل انجام مي دهيم متوقف كنيم‪.‬‬
‫مواضع ايران در ديدار با دبيركل سازمان ملل متحد به عنوان تغييري مهم در پافشاري قبلي ايران مبني بر سرنگوني صدام‬
‫حسين و محكوم كردن عراق به عنوان پيش شرط هاي گفتگوهاي صلح‪ ،‬از سوي خبرگزاري هاي بين المللي‪ ،‬ارزيابي‬
‫شد‪ .‬با ديدار دبيركل سازمان ملل از ايران‪ ،‬به طور موقت جنگ شهرها خاتمه يافت ‪ .‬اين آتش بس تا ‪ 3134/7/13‬كه‬
‫عراق به نيروگاه زرگان در اهواز و تلمبه خانه تنگه فني در لرستان حمله كرد‪ ،‬براي مدت حدود يك ماه و نيم ادامه‬
‫يافت‪ .‬در اين مرحله از جنگ شهرها كه از اوايل اسفند ماه ‪ 3131‬آغاز شد و تا ‪ 32‬فروردين ماه ‪ 3134‬ادامه يافت در‬
‫مجموع ‪ 71‬شهر ايران ‪ 335‬بار مورد اصابت انواع بمب و موشك ارتش عراق قرار گرفت و طي آن ‪ 3772‬نفر شهيد و‬
‫‪52‬‬
‫‪ 4357‬نفر نيز مجروح گرديدند‪.‬‬
‫دعوت امام خمینی به استقامت‬
‫با جناياتي كه رژيم بعثي عراق در اواخر سال ‪ 3131‬در حمله به شهرها مرتكب شد‪ ،‬امام خميني در روز حلول سال ‪3134‬‬
‫و آغاز عيد نوروز طي سخناني خطاب به مردم آنان را دعوت به استقامت و مقاومت كردند‪ .‬ايشان فرمودند‪...." :‬امروز‬
‫استقامت الزم است‪ .‬پيغمبر اكرم(ص) نگران بود راجع به اينكه آيا ملتش استقامت مي كنند يا نه؟ تا آن حد كه در روايت‬
‫است كه فرموده شيّبَتني سوره هود (سوره هود مرا پير كرد) براي اين آيه اي كه آمده است كه فَاسْتَقِمْ كَما اُمِرْتُ وَ مَن‬
‫تابَعْ مَعَك (آنگونه كه امر شده اي استقامت و پايداري كن همراه كسانيكه با تو رجوع كردند)‪ ....‬به نظر مي رسد كه‬

‫‪377‬‬
‫(پيامبر) نگران بوده است از اينكه ملتش و امتش مبادا خداي نخواسته استقامت نكند‪ .‬بايد ملت ايران‪ ،‬دولت ايران‪ ،‬ارتش‬
‫ايران‪ ،‬سپاه پاسداران ايران‪ ،‬همه قشرهاي ايران توجه كنند كه استقامت در مقابل ظلم‪ ،‬در مقابل اين قدرت هاي بزرگ از‬
‫اموري است كه امر شده است‪ .‬استقامت در مقابل دشمن است‪ ،‬امر شده است كه استقامت بكنيد و اگر استقامت بكنيد‬
‫پيروز هستيد‪ .‬بحمداهلل ايران به اين صفت‪ ،‬بسياري از قشرها به اين صفت متصفند‪ ....‬از اول جنگ نكرديم‪ ،‬جنگ نمي‬
‫خواستيم‪ ،‬از حاال هم نمي خواهيم‪ ،‬بعدها هم نمي خواهيم اما صلحي كه از جنگ بدتر است هم نمي خواهيم‪ ...‬تكليف ما‬
‫اين است كه در مقابل ظلم بايستيم و اين كسي كه تقديرمان كرده است تو دهني به او بزنيم‪ .‬و تا اين قضيه را دنيا قبول‬
‫نكند‪ ،‬اين جنگ هست و جنگ هم از طرف آنها است‪ ،‬از طرف ما نيست‪ ....‬بنابراين ما بايد استقامت كنيم و آن چيزي‬
‫كه نگراني پيغمبر هست كه نبادا ملتش استقامت نكنند و اين امر خدا را اطاعت نكنند‪ ،‬بايد ما كاري بكنيم كه اين نگراني‬
‫نگذاريم در حق ما ثابت بشود‪" .‬‬
‫قرارگاه كمیل‬
‫ناكامي در عمليات بدر‪ ،‬باعث شد كه شكاف بين فرماندهي ارتش و سپاه افزايش يافته و موجب آن گردد كه طرح‬
‫ريزي و فرماندهي عمليات بعدي بر عهده فرمانده وقت نيروي زميني ارتش شهيد صياد شيرازي قرار گيرد و برخي از‬
‫يگان هاي سپاه نيز تحت امر وي قرار گيرند‪ .‬شهيد صياد شيرازي فرمانده وقت نيروي زميني ارتش با تشكيل قرارگاه‬
‫كميل از اوايل فروردين ماه سال ‪ 3134‬قصد داشت تا عملياتي را از منطقه آبگرفتگي ضلع شرقي جزيره جنوبي خيبر تا‬
‫منطقه طالئيه به منظور دستيابي به دشت هاي وسيع شمال نشوه‪ ،‬طرح ريزي و انجام دهد‪ .‬در طرح ريزي اين عمليات‪،‬‬
‫فرمانده نيروي زميني ارتش‪ ،‬يگان هاي سپاه را به عنوان واحدهاي خط شكن انتخاب و آنها را تحت عنوان "قرارگاه‬
‫هجوم"‪ ،‬سازماندهي و با فرماندهي يكي از فرماندهان سپاه در سازمان رزمي قرارگاه كميل قرار داده بود‪ .‬فرمانده قرارگاه‬
‫هجوم‪ ،51‬قائم مقام شهيد صياد شيرازي در عمليات كميل محسوب مي گرديد و به همراه وي عمليات را هدايت مي كرد‪.‬‬
‫يگان هاي ارتش هم به عنوان واحد هاي دنبال پشتيبان‪ ،‬قرار بود پس از شكستن خط از سوي يگان هاي قرارگاه هجوم‬
‫كه عبارت از لشكرهاي فجر و محمد رسول اهلل و تيپ هاي المهدي و الغدير و گردان زرهي ‪ 15‬ذوالفقار بودند‪ ،‬به دنبال‬
‫(ع)‬
‫آنها به مواضع دشمن يورش ببرند‪ .‬تالش اصلي از طريق ضلع شرقي جزيره جنوبي خيبر و با كمك تيپ ‪ 11‬المهدي‬
‫برنامه ريزي شده بود و قرار بودكه پس از آزاد شدن ضلع شرقي جزيره جنوبي تك به سمت چپ گسترش يابد و با‬
‫تخريب كانل سوئيب در سمت راست جبهه‪ ،‬آب در سمت جناح راست منطقه عملياتي جاري شود تا به اين شيوه جناح‬
‫راست عمليات تأمين گردد‪ .‬پس از شكست خط و پر شدن شكاف هاي موجود بر روي ضلع شرقي جزيره جنوبي با‬
‫كمك واحد مهندسي قرارگاه خاتم االنبياء‪ ،‬قرار بود نيروهاي نفوذي از خط عبور كرده و منطقه جنوب طالئيه را به‬
‫تصرف خود در آورند‪ .‬بمنظور اجراي اين طرح حدود ‪ 7‬هزار نفر از بسيجيان داوطلب به منظور آموزش استفاده از لباس‬
‫غواصي و پاروكشي با قايق و تمرين در آب به بوشهر و سد دز اعزام گرديدند‪ .‬از سوي ديگر به منظور افزايش توان‬
‫رزمي يگان هاي ارتش در داخل هر گروهان رزمي ارتش بين ‪ 33‬تا ‪ 77‬نفر پاسدار و در مجموع هزار پاسدار در مجموعه‬
‫واحدهاي ارتش سازماندهي گرديد‪ .‬با تمام تالش هاي صورت گرفته بدليل ذهني بودن برنامه عمليات‪ ،‬اين طرح مورد‬
‫توافق هيچ يك از فرماندهان ارتش و سپاه بجز شخص صياد شيرازي نبود‪ .‬زيرا دشمن داراي يك خط پدافندي كامل و‬

‫‪378‬‬
‫رده هاي متوالي دفاعي بود و عمليات در سرزميني صورت مي گرفت كه بدليل دشت بودن بهترين منطقه براي جنگيدن‬
‫يگان هاي زرهي دشمن و بدترين منطقه براي نيروهاي پياده خودي بود‪ .‬از سوي ديگر طرح مانور بسيار پيچيده و نياز به‬
‫قدرت آتش و يگان هاي بسيار ورزيده داشت و بدليل عبور يگان از يگان در شب اول عمليات‪ ،‬امكان اجراي آن‪ ،‬براي‬
‫فرماندهان با تجربه ناممكن به نظر مي رسيد‪ .‬ولي مسئولين سياسي كشور به انجام اين عمليات‪ ،‬اميد زيادي داشتند‪ .‬از سوي‬
‫ديگر‪ ،‬ارتش عراق نسبت به اين عمليات هشيار شده بود و طارق عزيز وزير خارجه عراق در ‪ 3134/3/73‬طي نامه اي به‬
‫شوراي امنيت سازمان ملل نسبت به حمله جديد ايران هشدار داد‪ .‬در همين حال با انتقال مشكالت مربوط به اين عمليات‬
‫به فرماندهي جنگ‪ ،‬جلسه اي سه نفره با حضور رئيس جمهور‪ ،‬رئيس مجلس و احمد آقا در ‪ 3134/7/7‬در منزل فرزند‬
‫امام خميني تشكيل و تصميم گرفته شد كه اگر طرح صياد شكست خورد برنامه دراز مدت با اصول ذيل تهيه شده و به‬
‫امضاي امام برسد‪ :‬الف ـ وحدت فرماندهي ب ـ ادغام واحدهاي سپاه و نيروي زميني ارتش ج ـ تعيين مدت الزم براي‬
‫هدف مشخص د ـ تهيه ابزار الزم براي يك جنگ وسيع ه ـ دفاع محكم در دوره تالش‪ 13.‬با آشكار شدن مشكالت‬
‫مانور و نگراني فرماندهان يگان هاي خط شكن از ورود به عملياتي كه از قبل عدم موفقيت آن آشكار است فرمانده‬
‫قرارگاه هجوم در ‪ 3134/7/3‬به تهران عزيمت و طي ديداري با رئيس جمهور‪ ،‬اشكاالت طرح مانور و غير عملي بودن‬
‫اجراي آن را به اطالع ايشان رسانيد‪ .‬رئيس جمهور از فرمانده قرارگاه هجوم خواست تا با آقاي هاشمي رفسنجاني به‬
‫عنوان فرمانده جنگ نيز ديدار و مسائل مربوطه را با وي نيز در ميان بگذارد‪ .‬اين ديدار در همان روز صورت گرفت‪.‬‬
‫آقاي هاشمي رفسنجاني تأكيد داشتند كه مشكالت حل شود و عمليات صورت گيرد‪ .‬اين ديدار ترديد جدي را در ذهن‬
‫فرمانده جنگ نسبت به موفق بودن عمليات ايجاد نمود‪ .‬در غروب همان روز فرمانده قرارگاه هجوم به اهواز بازگشته و‬
‫بالفاصله در قرارگاه زرگان در جلسه با شهيد صياد شيرازي شركت نمود‪ 13.‬يكي از اهداف اصلي تشكيل قرارگاه كميل‬
‫و اجراي اين طرح مانور‪ ،‬آن بود كه با كسب موفقيت در آن عمليات‪ ،‬بتوان مشكالت سپاه و ارتش را براي پس از‬
‫جنگ هم حل نمود‪ .‬به هر حال‪ ،‬از آنجا كه طرح ريزي اين عمليات مطابق با واقعيت هاي صحنه نبرد تلقي نمي شد و‬
‫اجراي آن ناموفق ارزيابي مي گرديد‪ ،‬پس از ديدار فرمانده قرارگاه هجوم با رئيس جمهور و رئيس مجلس و طرح‬
‫مشكالت اجرايي اين عمليات در حضور فرماندهي جنگ‪ ،‬در نهايت انجام آن در ‪ 3134/7/73‬منتفي گرديد‪ .‬در اين روز‬
‫شهيد صياد شيرازي ديداري با فرماندهي جنگ و رئيس جمهور در تهران داشت و با گزارشي كه تقديم كرد آنها به اين‬
‫نتيجه رسيدند كه امكان انجام عمليات موفق وجود ندارد‪ .‬الزم به ذكر است كه سپاه براي انجام اين عمليات ‪ 73‬گردان‬
‫نيرو به ارتش واگذار كرده بود ولي فرمانده نيروي زميني با بهانه آنكه با كمتر از ‪ 13‬گردان نيروي سپاهي نمي توان‬
‫‪17‬‬
‫عمليات را شروع كرد‪ .‬عمالً به سمت عدم انجام آن جلو رفت‪.‬‬
‫پشتیبانی هاي تسلیحاتی فرانسه از ارتش بعثی عراق‬
‫از ابتداي جنگ‪ ،‬يك از منابع تأمين نيازمنديهاي تسليحاتي ارتش عراق‪ ،‬كشور فرانسه بود‪ .‬ولي از تابستان سال‬
‫‪ 3137‬سير دريافت تجهيزات از فرانسه توسعه پيدا كرد به گونه اي كه در سالهاي آخر جنگ‪ ،‬يكي از اركان‬
‫قدرت جنگي ارتش عراق را تجهيزات و جنگ افزارهاي فرانسوي بخصوص جنگنده هاي ميراژ تشكيل مي داد‪.‬‬
‫رژيم عراق توانست با كمك هواپيماها‪ ،‬تجهيزات و جنگ افزارهاي دريافتي از فرانسه‪ ،‬يك ناوگان هوايي‬

‫‪379‬‬
‫مخصوص جنگ در خليج فارس را سازماندهي نمايد‪ .‬ارتش بعثي عراق با استفاده از هواپيماها و جنگ افزارهاي‬
‫فرانسوي قدرت انجام عمليات تا تنگه هرمز يعني در فاصله ‪ 3333‬كيلومتري از خاک عراق را پيدا نمود‪ .‬رژيم‬
‫عراق در تالش بود تا ايران را از صادرات نفت از تأسيسات موجود در خليج فارس بخصوص از جزيره خارک‬
‫محروم نمايد‪ .‬ارتش بعثي عراق در ‪ 4‬سال آخر جنگ‪ ،‬حمله به انواع كشتي ها را افزايش داده و جنگ نفتكش‬
‫ها را در خليج فارس به راه انداخت‪ .‬همچنين با كمك هواپيماهاي ميراژ فرانسوي توانست به پااليشگاه گاز‬
‫كنگان حمله نمايد‪ .‬همچنين فرانسه رادارهاي رازيت را در اختيار رژيم بعثي عراق قرار داد و ارتش عراق با‬
‫كمك اين توانمندي‪ ،‬توانست حركت نيروهاي پياده ايران به سمت مواضع خود را كشف نمايد‪ .‬گفته مي شود‬
‫كه رؤساي جمهور سابق فرانسه براي اين كمك ها‪ ،‬پول هاي كالني را از صدام دريافت كرده اند‪ .‬همچنين‬
‫فرانسه در سال هاي آخر جنگ‪ ،‬حدود ‪ 33‬ميليارد دالر انواع مختلف سالح ها از جمله هواپيماهاي ميراژ و‬
‫موشك هاي مورد نياز‪ ،‬در اختيار رژيم عراق قرار داد‪ .‬حمايت ها و كمك هاي فني كشورهاي اروپايي توان‬
‫موشكي عراق را توسعه داده و برد آنها را حدود ‪ 533‬كيلومتر افزايش داد‪ .‬اين كمك ها در حالي صورت مي‬
‫گرفت كه فرانسه از ماهيت جنگ مطلع بوده و مقامات عالي فرانسوي مي دانستند كه عراق جنگ را آغاز‬
‫كرده و اهداف نامشروعي را از تداوم جنگ دنبال مي كند‪ .‬ژاک شيراک نخست وزير فرانسه در ‪3133/1/1‬‬
‫طي مصاحبه اي تصريح كرد كه صدام جنگ عليه ايران را آغاز كرده است‪ .‬او گفت كه چند روز پيش از‬
‫حمله نيروهاي عراقي به ايران از قصد عراق مبني بر حمله به ايران مطلع بوده است و طي پيامي از صدام خواسته‬
‫است تا از حمله به ايران صرف نظر كند‪ .‬شيراک افزود‪ :‬صدام در پاسخ به اين درخواست مدعي شد كه ارتش‬
‫ايران روحيه خود را به كلي باخته و اقليت عرب در ايران قيام كرده و با آغوش باز وي را خواهند پذيرفت و‬
‫همه چيز ظرف يك هفته به پايان خواهد رسيد‪ .‬ژاک شيراک در ادامه گفت‪ :‬ولي پس از بيش از ‪ 3‬سال‬
‫جنگ‪ ،‬اين قضيه باعث شد دولت ايران استوارتر گردد‪ 11.‬اين سخنان را نخست وزير فرانسه پس از آنكه‬
‫توانست از طريق ايران تعدادي از گروگان هاي آن كشور را در لبنان آزاد كند‪ ،‬مطرح نمود‪.‬‬
‫توسعه حمالت عراق در خلیج فارس‬
‫با بهبود روابط امريكا با عراق در سال ‪ 3131‬و واگذاري ‪ 74‬فروند هواپيماي ميراژ ‪ F-1‬از سوي فرانسه به‬
‫ارتش عراق‪ ،‬توان نيروي هوايي ارتش بعثي براي حمله به اهداف مهم نفتي و خطوط حمل و نقل دريايي ايران‬
‫افزايش يافت‪ .‬در واقع مي توان گفت كه فرانسه قدرت جنگ دريايي عراق را به صورت آشكاري متحول‬
‫كرد‪ .‬با ورود هواپيماها‪ ،‬بمبها و موشكهاي فرانسوي به عراق‪ ،‬هم قدرت تخريب و هم دقت حمالت هوايي و‬
‫هم برد نيروي هوايي عراق براي حمله به كشتي ها افزايش يافت‪ .‬حمالت به كشتي هاي نفتي از اوايل سال‬
‫‪ 3134‬شدت بيشتري گرفت به گونه اي كه برخي از كشتي هاي خريدار نفت ايران‪ ،‬از آمدن به جزيره خارک‬
‫خودداري مي كردند‪ .‬ايران به ناچار پايانه هاي شناوري را در خارج از منطقه جنگي ايجاد كرد و كشتي هاي‬
‫ايراني نفت صادراتي را از جزيره خارک به اين پايانه ها منتقل و نفتكش هاي خارجي از آنجا نفت ايران را‬
‫بارگيري مي كردند‪ .‬ايران براي مقابله با اين چالش مجبور شد تا ‪ 77‬فروند نفتكش را خريداري و ظرفيت‬

‫‪381‬‬
‫نفتكش هاي ايراني را از ‪ 3‬ميليون تن به ‪ 3‬ميليون تن افزايش دهد‪ .‬تا انتهاي جنگ ايران در مجموع ‪ 23‬نفتكش‬
‫را خريداري يا اجاره نمود‪ 23 .‬درصد كشتي هاي اجاره شده از كشور يونان بودند‪ .‬در مجموع در طول دوران‬
‫جنگ ‪ 23‬نفتكش و ‪ 23‬شناور پشتيباني فعال بودند كه حدود ‪ 3‬هزار نفر بر روي آنها در خليج فارس مشغول به‬
‫كار بوده اند‪ .‬با تشديد حمالت عراق به نفتكش ها‪ ،‬بيمه لويدز‪ ،‬كشتي هايي را كه به جزيره خارک تردد مي‬
‫كردند‪ ،‬تحت پوشش خود قرار نداد و حق بيمه كشتي ها را تا ‪ 373‬درصد قيمت كشتي افزايش داد‪ .‬براي مثال‬
‫يك كشتي ‪ 33‬ميليون دالري بايستي ‪ 37‬ميليون دالر حق بيمه پرداخت مي كرد‪ .‬ايران براي مقابله با اين‬
‫تصميم‪ ،‬خود نفتكشهاي خارجي را با ‪ 33‬درصد بيمه كرد‪ .‬حمالتي كه با موشك به نفتكشها صورت مي گرفت‬
‫موجب آسيب ديدن آنها مي شد ولي كشتي ها قابل تعمير شدن بودند در مجموع ايران ‪ 33‬نفتكشي را كه مورد‬
‫حمالت موشكي قرار گرفته بودند براي تعمير به خارج از كشور از جمله به سنگاپور و دبي اعزام كرد‪ .‬حدود‬
‫‪ 53‬درصد تعميرات كشتي هاي ايران در سنگاپور انجام مي شد‪ .‬بحرين و امارات در تعمير كشتيها خيلي با‬
‫ايران همكاري نكردند ولي از طريق امارات‪ ،‬نيازهاي تداركاتي نفتكش ها‪ ،‬تأمين مي شد‪ .‬كشتيهايي كه‬
‫بمباران مي شد ديگر قابل بازسازي نبودند نفتكشهاي آذرپاد‪ ،‬سوسنگرد و بارسلونا از جمله كشتيهايي بودند كه‬
‫طي بمباران ارتش عراق به طور كامل منهدم شده و اكثر خدمه آنها كشته شدند‪.‬‬
‫اقدامات ایران‬
‫در مقابل حمالت عراق به جزيره خارک و تأسيسات نفتي‪ ،‬ايران در سال هاي اول جنگ‪ ،‬تالش كرد تا‬
‫سكوهاي نفتي البكر و االميه را از كار بيندازد تا صادرات نفت عراق از خليج فارس قطع شود‪ .‬عراق اسكله ها‬
‫و تأسيسات نفتي چنداني در خليج فارس نداشت‪ .‬بنابراين پاسخ ايران به بمباران مراكز و تأسيسات نفتي در‬
‫داخل خاک عراق محدود مي شد‪ .‬با اوج گيري حمالت عراق در خليج فارس‪ ،‬طبيعي بود كه ايران نمي‬
‫توانست در برابر بمباران نفتكشها و پايانه هاي نفتي خود‪ ،‬بي تفاوت بماند‪ .‬بر اين اساس جمهوري اسالمي به‬
‫اقدامات پدافندي به منظور كاهش خسارات وارده به نفتكش ها و اقدامات آفندي به منظور رسيدن به‬
‫بازدارندگي در جنگ نفتكشها دست زد‪ .‬از سويي قراردادهايي را با برخي از شركتهاي نجات كشتي ها به‬
‫منظور همراهي با نفتكش ها منعقد نمود تا در صورت آسيب ديدن‪ ،‬بالفاصله آنها به عمليات نجات بپردازند‪ .‬از‬
‫سوي ديگر بتدريج محل پايانه هاي صدور نفت را از جزيره خارک به جزيره سيري و سپس به اطراف جزيره‬
‫الرک در تنگه هرمز تغيير داد‪ .‬همچنين به كشتي ها توصيه كرد تا محل ناخدا و هدايت نفتكش ها را از پل‬
‫فرماندهي به جلوي كشتي ها تغيير دهند‪ .‬هدف هاي كاذبي را بر روي برخي از كشتي هاي آسيب ديده قرار‬
‫داد تا موجب صدور عالئم راداري بيشتر گرديده و باعث جذب موشكها به سمت خود گردند و ساير كشتيها‬
‫بتوانند از كنار آنها با امنيت بيشتر عبور كنند‪ .‬بتدريج اقدامات پدافند غير عامل به ايجاد سيستم اكو در جلوي‬
‫كشتي ها و انتقال مخزن سوخت از حوالي موتورخانه به جلوي كشتي ها توسعه يافت‪ .‬با خريد و اجاره كشتي‬
‫هاي بيشتر ظرفيت ناوگان دريايي افزايش و توسعه يافت‪ .‬به محض حمله به كشتي ها برنامه اي جهت اعزام‬
‫فوري آنها به كارخانجات تعميرات كشتي در نقاط مختلف جهان تدوين گرديد تا كشتي هاي آسيب ديده در‬

‫‪381‬‬
‫كوتاهترين زمان به ناوگان حمل و نقل دريايي بازگردند‪ .‬اسكله هاي نصب سريع در بندر چابهار راه اندازي و‬
‫ارتباط دريايي با اقيانوس هند و درياي عمان برقرار گرديد‪ .‬در برنامه دولت ساخت و راه اندازي بندر شهيد‬
‫رجايي در بندر عباس به منظور جايگزيني آن با بندر امام خميني با جديت دنبال شد‪ .‬همچنين يك پايگاه‬
‫موشكي هاگ در جزيره خارک مستقر گرديد و سيستم هاي توپخانه پدافند هوايي اورليكن و ‪ 71‬ميليمتري در‬
‫جزاير نفتي و بر روي كشتي ها در اطراف اسكله هاي نفتي ‪T‬و آذرپاد فعال شد‪ .‬از نظر سياسي هم ايران اعالم‬
‫كرد اگر عراق خليج فارس را ناامن نمايد‪ ،‬اين منطقه براي ساير كشورها نيز امن نخواهد بود‪ .‬همچنين اعالم شد‬
‫در صورتيكه صادرات نفت ايران قطع گردد‪ ،‬تنگه هرمز به روي صادرات نفت بسته خواهد شد‪ .‬البته ايران‬
‫هيچگاه چنين تهديدي را عملي نكرد‪ .‬از سوي ديگر ايران بعضي‪ ،‬اقدامات آفندي و تهاجمي را نيز به منظور‬
‫كسب بازدارندگي در خليج فارس در دستور كار خود قرار داد كه به شرح ذيل خالصه مي شود‪:‬‬
‫بازرسی از كشتی ها‬
‫نيروي دريايي ايران هميشه بر امنيت خطوط كشتيراني در خليج فارس نظارت داشته است‪ .‬با گسترش حمالت‬
‫عراق به كشتي ها و جزاير و تأسيسات نفتي ايران در خليج فارس‪ ،‬نيروي دريايي ارتش جمهوري اسالمي به‬
‫منظور كنترل عدم ورود كاالهاي جنگي و صدور نفت عراق از طريق خليج فارس‪ ،‬بازرسي از كشتي ها در اين‬
‫منطقه را آغاز نمود‪ .‬در طول دوران جنگ بازرسي از كشتي ها به صورت برقراري ارتباط راديويي و در‬
‫صورت لزوم مشاهده عيني ادامه يافت‪.‬‬
‫اقدامات مقابله به مثل‬
‫با توجه به اينكه هر نوع توسعه جنگ در خليج فارس و حمله به نفتكشها و پايانه هاي نفتي‪ ،‬بيشتر به ضرر‬
‫ايران تمام مي شد‪ ،‬بنابراين ايران سعي مي كرد تا از قرار گرفتن در مسير سياست هاي جنگي عراق در خليج‬
‫فارس اجتناب نمايد‪ .‬ولي با توسعه حمالت عراق به جزيره خارک و به چاه هاي نفتي و به كشتيها‪ ،‬از اوايل‬
‫سال ‪ 3131‬ايران مجبور شد با كمك نيروي هوايي عمليات مقابله به مثل را عليه اقدامات عراق انجام دهد‪ .‬پس‬
‫از مدتي نيروي دريايي نيز با ناوهاي خود در واكنش به اقدامات عراق‪ ،‬شركت مي كرد‪ .‬در سال ‪ 3131‬عراق‬
‫به ‪ 31‬كشتي تجاري و نفتكش حامل نفت ايران‪ ،‬حمله كرد در حالي كه واكنش ايران حمله به ‪ 35‬كشتي بود‪.‬‬
‫جمع بندي‬
‫طرح ريزي دو عمليات خيبر و بدر به منظور بدست گرفتن ابتكار عمل از سوي قواي ايران‪ ،‬در جبهه هاي‬
‫جنگ‪ ،‬صورت گرفت‪ .‬گرچه عبور رزمندگان اسالم از منطقه آبگرفتگي هورالهويزه و همچنين حمله از طريق‬
‫باتالق هاي مرزي ايران و عراق در استان خوزستان‪ ،‬دور جديدي از تهاجمات ايران عليه ارتش بعثي را طي دو‬
‫سال‪ ،‬رقم زد‪ ،‬اما انجام اين دو عمليات نتوانست به تغيير چشمگير و مهمي در صحنه جنگ منتهي شود‪ .‬زيرا‬
‫قواي ايران نتوانستندمناطقي راكه تصرف كرده بودند نگه دارند و به همه اهداف خود دسترسي پيدا كنند و‬
‫پيروزي بزرگي را بدست آورند‪ .‬بنابراين مي توان گفت كه گرچه اين دو عمليات از نظر نظامي ارزشمند بودند‬
‫ولي تأثير چنداني در سرنوشت سياسي جنگ‪ ،‬از خود برجاي نگذاشتند‪ .‬حمالت شيميايي عراق در جبهه هاي‬

‫‪382‬‬
‫جنگ از آغاز عمليات خيبر گسترش يافت و به عنوان يكي از ابزارهاي مؤثر ارتش عراق براي مقابله با‬
‫پيشروي هاي قواي ايران مورد استفاده قرار گرفت‪ .‬اين در حالي بود كه ايران تجهيزات الزم و كافي براي‬
‫دفاع در مقابل اين سالح ها را در اختيار نداشت‪ .‬سرعت تجهيز عراق به سالحهاي پيشرفته ساخت شوروي و‬
‫فرانسه افزايش يافت و عراق سربازان بيشتري را به جبهه هاي جنگ اعزام نمود‪.‬جنگ عليه مناطق مسكوني دو‬
‫كشور توسعه يافت و براي اولين بار در اواخر سال ‪ 3131‬پايتخت هاي دو كشور مورد حمله قرار گرفت‪ .‬عراق‬
‫با گسترش دامنه جنگ به سمت مناطق مسكوني و همچنين استفاده از جنگ افزارهاي شيميايي در جبهه هاي‬
‫جنگ‪ ،‬بدنبال تأثير گذاري بر روحيه ملي و افكار عمومي و سلب ميل جنگاوري در رزمندگان اسالم و ايجاد‬
‫فشار روحي و رواني بر رهبران سياسي براي خاتمه جنگ بود‪ .‬از سوي ديگر ارتش عراق در تالش بود تا با‬
‫حمله به جزيره خارک و تأسيسات نفتي‪ ،‬نظام اقتصادي پشتيباني كننده از جنگ را كه عمدتاً متكي به‬
‫درآمدهاي ناشي از صادرات نفت بود را مختل نمايد تا به اين ترتيب هم توانايي ايران را در تأمين نيازمنديهاي‬
‫جنگ منهدم نمايد و هم ظرفيت ايران را در تأمين نيازهاي معيشتي مردم محدود كند‪ .‬بنابراين در سال ‪ 3137‬و‬
‫‪ 3131‬تمركز دولت عراق بر افزايش قابليت هاي خود در استفاده از سالح هاي شيميايي در جبهه هاي جنگ و‬
‫امكان حمله به مراكز اقتصادي و مناطق مسكوني ايران قرار گرفت‪ .‬ايران همچنان بدنبال انجام يك عمليات‬
‫تعيين كننده بودتا بتواند با دست پر ‪ ،‬جنگ را پايان دهد ولي عراق هم براي شكست نخوردن در جنگ ‪،‬‬
‫بشدت تالش مي كرد‪.‬‬

‫‪383‬‬
 ‫منابع و مراجع و پانوشتهاي فصل ششم‬

‫‪ . 3‬بهداروند محمد مهدي ‪ ،‬ما و جنگ‪،‬تهران ‪ ،‬پژوهشكده مطالعات و تحقيقات دفاع مقدس ‪ 3155،‬ص ‪314/‬‬
‫‪ . 7‬ياحسيني سيد قاسم ‪ ،‬پنهان زير باران‪ ،‬خاطرات سردار علي ناصري‪ ،‬چاپ سوم‪ ،‬تهران‪ ،‬شركت انتشارات سوره مهر‪3153 ،‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 1‬منبع فوق‪ ،‬ص‪312/‬‬
‫‪ . 4‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 3‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪ 735/‬و ‪775‬‬
‫‪ . 3‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ، 35‬مجموعه آثار امام خميني‪ ،‬تهران‪ ،‬موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني‪3125 ،‬ص‪133 ،‬‬
‫‪ . 2‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪ ،‬آرامش و چالش‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪ ،3137‬تهران‪ ،‬نشر معارف انقالب‪ ،‬چاپ سوم‪ ،3153 ،‬ص‪173/‬‬
‫‪ . 5‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪113/‬‬
‫‪ . 1‬منبع شماره ‪ ، 2‬ص‪ 133/‬و ‪131‬‬
‫‪ . 33‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪145/‬‬
‫‪ . 33‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪ 131/‬و ‪133‬‬
‫‪ . 37‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪ 133 ، 134/‬و ‪132‬‬
‫‪ . 31‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪171/‬‬
‫‪ . 34‬منبع شماره ‪ ،2‬ص‪124/‬‬
‫‪ . 33‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪151/‬‬
‫‪. 33‬در طرح عمليات‪ ،‬نياز به ‪ 7333‬قايق برآورد شده بود كه ظرف ‪ 1‬ماه فرصت جهت ساخت قايق و خريد موتورهاي آنها از ژاپن ‪،‬بيش از ‪ 333‬فروند‬
‫آماده براي عمليات نشد‪.‬‬
‫‪ . 32‬منبع شماره ‪ ،3‬ص‪313 /‬‬
‫‪ . 35‬منبع شماره ‪ ،3‬ص ‪ 313 /‬و ‪313‬‬
‫‪ . 31‬منبع شماره ‪ ،3‬ص ‪313 /‬‬
‫‪ . 73‬وفيق السامرايي‪ ،‬ويراني دروازه شرقي‪ ،‬مترجم عدنان قاروني‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز اسناد و تحقيقات دفاع مقدس‪ 3155 ،‬ص‪333 /‬‬
‫‪ . 73‬منبع شماره ‪ ، 2‬ص‪124/‬‬
‫‪ . 77‬منبع شماره ‪ ،7‬ص‪771/‬‬
‫‪ . 71‬منبع شماره ‪ ،7‬ص‪713/‬‬
‫‪ . 74‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪125/‬‬
‫‪ . 73‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪ 125/‬و ‪153‬‬
‫‪ . 73‬گفتگوي اختصاصي با سردار مرتضي قرباني‪ ،‬فرمانده وقت لشكر ‪ 73‬كربال در بهار سال ‪3155‬‬
‫‪ . 72‬منبع شماره ‪ ، 2‬ص‪153/‬‬
‫‪ . 75‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪157/‬‬
‫‪ . 71‬در اين عمليات بود كه دست راست حسين خرازي فرمانده لشكر ‪ 34‬امام حسين (ع) قطع گرديد‪.‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ،2‬ص‪155/‬‬
‫‪ . 13‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪ ،‬به سوي سرنوشت‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪ ،3131‬تهران‪ ،‬نشر معارف انقالب‪ ،‬چاپ پنجم‪ 3153 ،‬ص‪ 12/‬و ‪32‬‬
‫‪ . 17‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪ ،‬پس از بحران‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪ ،3133‬تهران‪ ،‬نشر معارف انقالب‪ ،‬چاپ پنجم‪ ، 3153 ،‬ص‪772/‬‬
‫‪ . 11‬منبع شماره ‪ ،13‬ص‪13 /‬‬
‫‪ . 14‬منبع شماره ‪ ، 2‬ص‪ 433 ، 113 ، 111/‬و ‪435‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ،13‬ص‪44/‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ،13‬ص‪34/‬‬
‫‪ . 12‬روحاني حسن ‪ ،‬انقالب اسالمي‪ ،‬ريشه ها و چالشها‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز پژوهشهاي مجلس شوراي اسالمي‪ ،3123 ،‬ص‪313/‬‬
‫‪ . 15‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪131/‬‬
‫‪ . 11‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪123/‬‬
‫‪ . 43‬منبع شماره ‪ ،7‬ص‪ 743/‬و ‪745‬‬
‫‪384‬‬
 ‫‪ . 43‬منبع شماره ‪ ،2‬ص‪115/‬‬
‫‪ . 47‬گفتگوي اختصاصي با تيمسار انصاري فرمانده اسبق هوانيروز درنوروز سال‪3151‬‬
‫‪ . 41‬آرامش و چالش ‪ ،‬ص‪ 154 ، 153/‬و ‪153‬‬
‫‪ . 44‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪437/‬‬
‫‪ . 43‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪153/‬‬
‫‪ . 43‬منبع شماره ‪ ، 2‬ص‪113/‬‬
‫‪ . 42‬منبع شماره ‪ ،13‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 45‬منبع شماره ‪ ،13‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 41‬منبع شماره ‪ ،13‬ص‪ 17 ،33/‬و ‪337‬‬
‫‪ .33‬عراق در سال ‪ ، 3131‬پنجاه و سه موشك اگزوسه از هواپيماهاي سوپر اتاندار به سمت كشتيهاي ايراني از جمله ‪ 32‬نفتكش در خليج فارس پرتاب نمود‬
‫كه ‪ 37‬فروند آنها به هدف اصابت كرد‪ .‬قدرت تخر يب اين موشكها باال نبود و معموالً كشتيها پس از اصابت موشك‪ ،‬تعمير شده و دوباره به جريان حمل‬
‫و نقل دريايي باز مي گشتند‪ .‬در جريان حمله به كشتيها حداقل يك فروند هواپيماي سوپر اتاندار سرنگون گرديد كه عراق علت آن را مشكالت فني اعالم‬
‫كرد‪.‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ،7‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 37‬منبع شماره ‪،13‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 31‬منبع شماره ‪،13‬ص‪331/‬‬
‫‪ . 34‬منبع شماره ‪ ،13‬ص‪ 25/‬و ‪51‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ،13‬ص‪ 14/‬و ‪12‬‬
‫‪ . 33‬سازمان هاي بين المللي و جنگ ايران و عراق‪ ،‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 32‬خاوير پرز دكوئيار‪ ،‬به سوي صلح‪ ،‬ترجمه حميدرضا زاهدي‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات اطالعات‪ ،3121 ،‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 35‬روزنامه كيهان‪3131/1/31 ،‬‬
‫‪ . 31‬منبع شماره ‪ ،13‬ص‪ 773/‬و ‪734‬‬
‫‪ . 33‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪ ،‬اميد و دلواپسي‪ ،‬خاطرات سال ‪ ،3134‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ 3152 ،‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ،7‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 37‬منبع شماره ‪ ،7‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 31‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪ ،‬به سوي سرنوشت‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪ ،3131‬چاپ پنجم‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر معارف انقالب‪ 3153 ،‬ص‪ 27/‬و ‪23‬‬
‫‪ . 34‬منبع شماره ‪ ،13‬ص‪333 ،331 ، 333/‬و ‪313‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ،3‬ص‪32/‬‬
‫‪ . 33‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،31‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 32‬منبع شماره ‪ ،13‬ص‪757/‬‬
‫‪ . 35‬مذاكره نگارنده با آقاي محسن رفيق دوست وزير اسبق سپاه‪ ،‬در تاريخ ‪55/5/75‬‬
‫‪ . 31‬منبع شماره ‪ ،13‬ص‪133/‬‬
‫‪ . 23‬منبع شماره ‪ ،13‬ص‪ 33/‬و ‪373‬‬
‫‪ . 23‬منبع شماره ‪ ،13‬ص‪ 315/‬و ‪777‬‬
‫‪ . 27‬منبع شماره ‪ ،7‬ص‪713 /‬‬
‫‪ . 21‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،31‬ص‪327/‬‬
‫‪ . 24‬دفتر يادداشت عملياتي نگارنده در دوران عمليات بدر در سال ‪3131‬‬
‫‪ . 23‬منبع شماره ‪ ،7‬ص‪134/‬‬
‫‪ . 23‬منبع شماره ‪ ،7‬ص‪135/‬‬
‫‪ . 22‬منبع شماره ‪ ، 12‬ص‪313/‬‬
‫‪ . 25‬گفتگوي اختصاصي با تيمسار انصاري فرمانده اسبق هوانيروز در نوروز سال ‪3151‬‬
‫‪ . 21‬گزارش شهيد حجت االسالم محالتي در جلسه قرارگاه خاتم االنبياء با حضور نگارنده در ‪3134/3/31‬‬

‫‪385‬‬
 ‫‪ . 53‬يادداشت هاي نگارنده در زمان عمليات بدر در سال ‪3131‬‬
‫‪ . 53‬منبع شماره ‪،13‬ص‪ 137/‬تا ‪133‬‬
‫‪ . 57‬منبع شماره ‪،13‬ص‪134/‬‬
‫‪ . 51‬منبع شماره ‪ ،13‬ص‪341/‬‬
‫‪ . 54‬منبع شماره ‪ ،33‬ص‪ 43/‬و ‪43‬‬
‫‪ . 53‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪377/‬‬
‫‪ . 53‬منبع شماره ‪ ،33‬ص‪31/‬‬
‫‪ - 87‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬دفاع وسياست‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪،3133‬تهران دفتر نشر معارف انقالب‪،3151،‬ص‪313/‬‬
‫‪ . 55‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،31‬ص‪314/‬‬
‫‪ . 51‬فرمانده اين قرارگاه‪ ،‬حسين عاليي بود‪.‬‬
‫‪ . 13‬اميد و دلواپسي‪ ،‬ص‪51/‬‬
‫‪ . 13‬برگرفته از دفترچه يادداشت نگارنده در قرارگاه كميل در اوايل سال ‪3134‬‬
‫‪ . 17‬اميد و دلواپسي ‪ ،‬ص‪14 /‬‬
‫‪ . 11‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬اوج دفاع‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪،3133‬تهران دفتر نشر معارف انقالب‪،3155،‬ص‪133/‬‬

‫‪386‬‬
 ‫فصل هفتم‬

‫تغییر اساسی در شیوه اداره جنگ‬

‫‪387‬‬
 ‫تشکیل فرماندهی مستقل‬
‫نتيجه عمليات هاي خيبر و بدر نشان داد كه يكي از مشكالت اساسي در جبهه هاي جنگ‪ ،‬چگونگي فرماندهي و اداره‬
‫يك عمليات است‪ .‬گرچه در دو عمليات مذكور‪ ،‬امكانات ارتش و سپاه پاي كار آمد ولي نحوه سازماندهي و شيوه‬
‫عمليات و تفاوت ديدگاههاي ارتش و سپاه‪ ،‬اجازه تشكيل يك قدرت متمركز براي وارد كردن ضربه اساسي به دشمن را‬
‫نداد‪ .‬از سوي ديگر پس از روشن شدن ناكامي قرارگاه كميل در انجام عمليات‪ ،‬نياز به شيوه جديدي براي تغيير شرايط‪ ،‬به‬
‫منظور تحول در روند جنگ‪ ،‬بيشتر آشكار شد‪ .‬گرچه در آن زمان " فرماندهي جنگ" تشكيل شده بود و اين‬
‫فرماندهي نقش مهمي در به كارگيري توان سپاه و ارتش به صورت جداگانه عليه دشمن ايفا مي نمود و براي‬
‫كاهش اختالف نظرها تالش مي كرد ولي ستادي كه بتواند اين دو سازمان را در صحنه عمليات با هم و در‬
‫كنار يكديگر و با طرح عملياتي مشترک و مورد توافق طرفين به كار گيرد و يا عمليات بزرگي را طراحي‬
‫نمايد نيز وجود نداشت‪ .‬به هر حال پس از پايان عمليات بدر در اواخر اسفند ماه سال ‪ ،1363‬به دليل اختالف‬
‫نظر عملياتي و تاكتيكي سپاه و ارتش با يكديگر‪ ،‬قرار بر اين شد كه سپاه و ارتش‪ ،‬هركدام جداي از يكديگر‬
‫عملياتهاي مستقلي را طرح ريزي و انجام دهند‪ .‬به اين صورت عمالً ارتباط سپاه و ارتش كه تا قبل از سال‬
‫‪ 1363‬به صورت ساختاري در قرارگاههاي مشترک برقرار بود و در كنار يكديگر عمل مي كردند به دليل‬
‫اختالف ديدگاه آنان از نظر تعيين استراتژي نظامي و نيز مناطق مناسب براي انجام عمليات و همچنين‬
‫تاكتيكهاي متفاوت طرفين‪ ،‬قطع گرديد‪ .‬اختالف نظر تاكتيكي بين ارتش و سپاه و تفاوت ديدگاه در مورد‬
‫چگونگي تدوين استراتژي عملياتي و شيوه نبرد با دشمن‪ ،‬نياز به واگذاري مناطق جداگانه به ارتش و سپاه را‬
‫براي طرح ريزي عمليات‪ ،‬آشكار كرده بود‪ .‬مي توان گفت در چنين شرايطي عمالً توان سپاه و ارتش در‬
‫تضايف با يكديگر قرار نداشت‪ .‬از سوي ديگر وجود دو وزارت خانه پشتيباني از جنگ با نام هاي دفاع و سپاه‪،‬‬
‫تعارضاتي را در هماهنگي تدارک رزمندگان‪ ،‬پيش آورده بود‪ .‬بنابراين در اوايل سال ‪ 3134‬سپاه پاسداران‬
‫انقالب اسالمي‪ ،‬طرح جديدي را براي خروج از وضعيت حاكم بر جبهه ها پيشنهاد نمود‪ .‬بر اساس اين طرح‬
‫سپاه خواستار استقالل عمل و امكان طرح ريزي عمليات جداگانه و نيز اتخاذ تصميم در صحنه جنگ و‬
‫فرماندهي مستقل صحنه عمليات‪ ،‬شد‪ .‬بنابراين قرار شد تا سپاه و ارتش هر كدام به صورت جداگانه و با يگان هاي‬
‫خويش و با فرماندهي واحد خود‪ ،‬منطقه مورد نظر براي عمليات بزرگ بعدي را مورد مطالعه قرار داده و طرح خود را‬
‫ارائه دهد‪ 3.‬تا قبل از اين دوره‪ ،‬سپاه و ارتش داراي قرارگاه و فرماندهي مشترک بوده و به صورت مشترک‪،‬‬
‫جبهه ها را اداره و عمليات ها را فرماندهي مي كردند‪ .‬با سخت شدن شرايط در جبهه هاي جنگ‪ ،‬اختالف نظر‬
‫بين سپاه و ارتش اوج گرفت به گونه اي كه دو ديدگاه كامالً متفاوت در چگونگي انتخاب منطقه و طرح‬
‫ريزي عمليات و عدم امكان رسيدن به تفاهم به وجود آمد‪ .‬با موافقت فرماندهي جنگ‪ ،‬قرار شد سپاه و ارتش‬
‫هر كدام به طور جداگانه‪ ،‬منطقه و طرح عملياتي خود را بر اساس روش و منطق خود پيشنهاد نمايند‪ .‬به منظور‬
‫اجراي اين تدبير‪ ،‬سپاه پاسداران انقالب اسالمي منطقه فاو را به عنوان منطقه فدک مورد مطالعه قرار داد‪ .‬آنگاه منطقه‬
‫فدک را با نام عمليات والفجر ‪ 5‬به طور مشروح برنامه ريزي و به صورت جداگانه از ارتش طرح ريزي و به فرماندهي‬

‫‪388‬‬
‫جنگ جهت اجرا پيشنهاد نمود‪ .‬با تصويب اين عمليات كه اجراي آن پس از يك دوره عدم موفقيت‪ ،‬مي توانست تحول‬
‫مهمي را در جبهه هاي جنگ رقم بزند‪ ،‬مي بايستي قدرت رزمي بيشتري را پاي كار آورد‪.‬‬
‫تالش عربستان برا ي میانجی گري‬
‫با گسترش حمالت عراق به كشتي ها و نفتكش ها در خليج فارس و مقابله به مثل ايران كه پاي عربستان را نيز به ميان‬
‫كشيده بود‪ ،‬وزير خارجه عربستان در ‪ 3134/7/71‬به ايران سفر كرد و با مقامات ايراني گفتگو كرد‪ .‬او در جواب رئيس‬
‫مجلس كه از كمك عربستان به عراق انتقاد كرده بود گفت كه پس از هجوم ايران به خاک عراق كمك به آن كشور‬
‫را شروع كرده اند‪ .‬سعودالفيصل براي پذيرش آتش بس التماس كرد‪ ،‬رئيس مجلس گفت بپذيريد كه عراق متجاوز است‬
‫و محكمه اي براي محاكمه متجاوز تشكيل شود‪ .‬آنگاه ايران آتش بس را مي پذيرد‪ .‬وزير خارجه عربستان گفت كه‬
‫‪7‬‬
‫محكمه را قبول دارد اما اعتراض به تجاوز عراق قبل از برپايي محكمه را نپذيرفت‪.‬‬
‫آغاز مجدد جنگ شهرها‬
‫با سوء قصد به جان امير كويت از سوي گروه جهاد اسالمي در شنبه ‪ 4‬خرداد ‪ 3134‬كه منجر به جراحت مختصر وي شد‬
‫عراق اعالم نمود كه جنگ شهرها را شروع خواهد كرد‪ .‬اين در حالي بود كه رئيس جمهور ايران به مناسبت سالمتي امير‬
‫كويت‪ ،‬پيامي را براي وي ارسال نمود‪ .‬ساعاتي پس از ترور امير كويت‪ ،‬رئيس جمهور عراق‪ ،‬ايران را مسئول واقعي اين‬
‫سوء قصد معرفي و اعالم كرد كه رهبران ايران را تنبيه خواهد كرد و حمالت هوايي به شهرها را آغاز خواهد نمود‪ .‬در‬
‫فرداي آن روز دو فروند جنگنده عراقي در ‪ 3134/1/3‬كه مصادف با پنجمين روز ماه مبارک رمضان بود به تهران حمله‬
‫كردند كه در نتيجه ‪ 3‬غير نظامي كشته و ‪ 37‬نفر زخمي شدند‪ .‬در همين روز شهرهاي باختران‪ ،‬گيالن غرب‪ ،‬بانه‪ ،‬مريوان‬
‫و ايالم هم مورد حمالت عراق قرار گرفت‪ .‬تهران نيز دوباره در شب همان روز مورد حمله هوايي قرار گرفت كه‬
‫موجب كشته شدن ‪ 2‬نفر و زخمي شدن ‪ 13‬نفر ديگر گرديد‪ .‬همچنين عراق در ساعت ‪ 1‬بعداز ظهر ‪ 3134/1/33‬دو بمب‬
‫در محوطه خانه هاي نيمه ساخته آرياشهر در تهران پرتاب كرد ايران نيز به ناچار عمليات مقابله به مثل خود را آغاز نمود‬
‫و در ‪ 3134/1/33‬راديو تلويزيون بغداد را هدف حمله موشكي قرار داد كه به يك مركز بازرگاني اصابت كرد‪ 43 .‬دقيقه‬
‫بعد از اين حمله هواپيماهاي عراقي به تهران حمله و چند ساعت بعد نيز حمله مجدد خود را به تهران انجام دادند‪ .‬عراق در‬
‫ادامه حمالت به شهرها روز ‪ 3134/1/37‬به ايالم حمله كرد و شب آن روز نيز به كوي نصر در تهران حمله نمود كه‬
‫موجب كشته شدن ‪ 43‬نفر و جراحت ‪ 33‬نفر ديگر گرديد‪ .‬ايران براي اولين بار با موشك پدافند هوايي شباهنگ توانست‬
‫به هواپيماي عراقي در ارتفاع ‪ 23‬هزار پا حمله نمايد كه گفته شد موجب آسيب هواپيماي عراقي شده است‪ .‬بار ديگر‬
‫عراق در ‪ 3134/1/33‬به محله سعادت آباد در تهران حمله كرد كه ‪ 7‬نفر كشته شدند‪ .‬دوباره شب هواپيماهاي عراقي به‬
‫تهران حمله كردند‪ .‬از اين زمان به بعد موضوع ساخت پناهگاه براي مردم در شهرها در دستور كار مسئولين قرار گرفت‪.‬‬
‫در ‪ 3134/1/32‬به هنگام سحر هواپيماهاي عراقي دوباره به تهران حمله كردند و از سوي ايران دو موشك پدافند هوايي‬
‫به سوي آنها پرتاب شد ولي به آنان اصابت نكرد‪ .‬دوباره تهران در شب مورد حمله هوايي قرار گرفت‪ .‬موشك شباهنگ‬
‫پرتاب شده به هواپيماي عراقي نرسيد‪ 1.‬روز بعد ‪ 3134/1/35‬دو فروند هواپيماي ‪ F - 4‬نيروي هوايي به بغداد حمله كردند‬
‫كه يكي از آنها مورد اصابت قرار گرفت و برنگشت‪ .‬در ‪ 3134/1/31‬بار ديگر هواپيماهاي عراقي به تهران حمله كردند‪.‬‬

‫‪389‬‬
‫ايران در بعداز ظهر ‪ 3134/1/73‬به تالفي حمالت چند روز گذشته به تهران يك فروند موشك به بغداد پرتاب كردند‪.‬‬
‫بالفاصله در اوايل صبح ‪ 3134/1/73‬سه فروند هواپيماي ميگ ‪ 73‬سه بمب در اطراف كوي نصر تهران پرتاب كردند‪.‬‬
‫سايت هاي نخجير و آبدانان نيروي هوايي نيز مورد حمله هوايي عراق قرار گرفتند‪ .‬در همين روز شهرهاي آبادان‪،‬‬
‫انديمشك‪ ،‬سردشت‪ ،‬ايالم و باختران نيز مورد حمله قرار گرفتند‪ .‬دفاع هوايي ايران در اين ايام دچار ضعف مفرطي بود‪.‬‬
‫مأموران موشكي ليبي هم با خدمه ايراني موشك هاي اسكادبي همكاري نمي كردند ولي ايران با آنها مدارا مي كرد‪.‬‬
‫قذافي انتظار داشت كه ايران به عربستان موشك پرتاب نمايد‪ 4.‬هواپيماهاي عراقي در ‪ 3134/1/77‬به خيابان فرهنگ در‬
‫محله اميرآباد و اطراف سازمان انرژي اتمي حمله كردند كه ‪ 3‬نفر كشته و تعدادي نيز زخمي شدند‪ .‬همزمان با روز قدس‬
‫در ‪ ،3134/1/74‬عراق با ‪ 1‬فروند موشك اسكادبي به شهرهاي غرب و جنوب ايران حمله كرد‪ .‬راهپيمايي روز قدس‬
‫باشكوه تر از سالهاي گذشته در تمامي شهرهاي ايران برگزار شد‪ 3.‬پس از راهپيمايي بزرگ روز قدس براي مدتي‬
‫حمالت عراق به شهرهاي ايران قطع گرديد و ايران نيز حمله به شهرهاي عراق را پايان داد‪ .‬امام خميني به منظور تأمين‬
‫دفاع شهرها براي مدت محدودي‪ ،‬عمليات در جبهه ها را متوقف كردند‪ .‬ولي پس از توضيحات فرمانده جنگ به ايشان‬
‫در ‪ 3134/4/73‬مبني بر اين كه تأمين كامل امنيت شهرها با توجه به موشكهاي دور برد دشمن ممكن نيست‪ ،‬امام با انجام‬
‫عمليات موافقت كردند‪ 3.‬در اين مرحله كه براي بار دوم جنگ شهرها گسترش يافت و به مدت ‪ 73‬روز طول كشيد‪72 ،‬‬
‫شهر كشور به تعداد ‪ 333‬بار مورد بمباران و اصابت موشك قرار گرفتند كه بر اثر آن ‪ 323‬نفر شهيد و ‪ 3117‬نفر هم‬
‫مجروح شدند‪.‬‬
‫تالش ایران براي تهیه سالح‬
‫بدنبال تأمين تعدادي موشك اسكادبي از كشور ليبي‪ ،‬ايران تالش هاي بيشتري را براي تهيه اين موشك ها و نيز موشك‬
‫هاي پدافند هوايي از ليبي و سوريه انجام داد‪ .‬به همين منظور رئيس مجلس شوراي اسالمي در تاريخ ‪ 3134/1/13‬به ليبي‬
‫سفر كرد و توافقاتي با قذافي براي دريافت اين سالح ها انجام داد‪ .‬قذافي پيشنهاد داشت ايران خلبان هايش را براي‬
‫آموزش هواپيماهاي روسي به ليبي اعزام نمايد‪ .‬ليبي در تالش بود تا عالوه بر دريافت برخي از سالح هاي امريكايي از‬
‫ايران‪ ،‬با همكاري جمهوري اسالمي بتواند فشارهاي ناشي از ربوده شدن امام موسي صدر را بخصوص از سوي جنبش امل‬
‫لبنان كاهش دهد‪ .‬ايران در تالش بود تا ‪ 1‬سايت پدافند هوايي سام از ليبي دريافت نمايد‪ 2.‬پس از افشاي قرارداد ايران و‬
‫ليبي‪ ،‬دولت عراق روابط خود با ليبي را در ‪ 3134/4/3‬قطع نمود‪ .‬ليبي هم دولت عراق را فاقد مشروعيت دانسته و آن را‬
‫فاشيست خواند و روابط خود را با عراق قطع نمود‪ .‬با توافق انجام شده‪ ،‬اولين سايت موشك هاي سام و تعداد ديگري‬
‫موشك اسكاد در اواخر شهريور ‪ 3134‬از ليبي وارد ايران شد‪ .‬هيئت ايراني سپس در ‪ 3134/4/7‬از ليبي عازم سوريه شد‪.‬‬
‫در سوريه نيز ايران بدنبال خريد موشك هاي سام و اسكادبي بود‪ .‬سوريه نگران واگذاري اين سالح ها به خاطر وابستگي‬
‫آن كشور به شوروي بود‪ .‬گرچه سوريه هيچگونه موشك يا سالحي به ايران واگذار نكرد ولي همكاري آموزشي سوريه‬
‫با ايران جهت آموزش استفاده از تسليحات موشكي آغاز شد‪ .‬اين سفر در ‪ 3134/4/4‬به پايان رسيد‪ 5.‬ايران به دليلي‬
‫همكاري سياسي و كمك آموزشي نظامي و نيز بستن خط لوله انتقال نفت عراق از سوي سوريه‪ ،‬كمك فراواني به اين‬
‫كشور نمود‪ .‬از جمله بارها بدهي هاي آن كشور بابت خريد نفت از ايران را استمهال نمود و در ‪ 3133/7/2‬نيز قرار شد‬

‫‪391‬‬
‫كه در حد ‪ 43‬ميليون دالر نفت به سوريه كمك شود و كاالهاي بيشتري از آن كشور خريداري گردد و در ساخت يك‬
‫سد در ايران مشاركت نمايد‪ .‬در ‪ 3133/4/77‬نيز پروتكل فروش ‪ 7/3‬ميليون تن نفت خام به سوريه از نيمه مهر ‪ 3133‬تا‬
‫نيمه فروردين ‪ 3133‬به امضاء رسيد‪ .‬طبق قرارداد قبلي ايران‪ ،‬ساالنه ‪ 3‬ميليون تن يا روزانه ‪ 373‬هزار بشكه نفت در اختيار‬
‫سوريه قرار مي داد كه ‪ 73‬هزار بشكه آن به طور رايگان و ‪ 333‬هزار بشكه ديگر آن با نرخ تخفيفي واگذار مي گرديد‪.‬‬
‫اما با سقوط قيمت نفت و اخالل در جريان صدور نفت ايران و مشكالت سوريه در پرداخت بهاي نفت خريداري شده‪،‬‬
‫اين قرارداد با مشكالتي مواجه شد‪ .‬امتياز ايران به سوريه به دليل بستن لوله نفتي عراق در سوريه و حمايت سوريه در‬
‫جنگ از ايران بود‪ 1.‬همچنين رئيس مجلس شوراي اسالمي در ‪ 3134/4/3‬عازم كشور چين شد‪ .‬چين سياست بي طرفانه‬
‫اي را در قبال جنگ ايران و عراق اتخاذ كرده بود و عراق بخشي از سالح هاي خود را از اين كشور تأمين مي كرد‪ .‬با‬
‫توجه به نياز چين به نفت آن كشور موافقت كرد تا در برابر دريافت نفت و وجه نقد ‪ 3/3‬ميليارد دالر سالح به ايران‬
‫بفروشد‪ .‬در اين سفر چين موافقت كرد تا موشك هاي ساحل به درياي كرم ابريشم و نيز موشك هاي پدافند هوايي به‬
‫ايران بفروشد‪ .‬قرارداد خريد موشك هاي ضد هوايي و ساحل به دريا در ‪ 33‬آذر ‪ 3134‬به مبلغ ‪ 433‬ميليون دالر تكميل‬
‫شد كه نصف اين مبلغ به جاي پول نقد محموله نفتي به چين تحويل گرديد‪33.‬ايران براي دريافت سالح از كره شمالي نيز‬
‫اقدام نمود ولي شوروي مانع فروش سالح از سوي كره شمالي به ايران بود‪ .‬به هر حال شوروي در حين علميات فاو در‬
‫‪ 3134/33/72‬موافقت كرد تا كره موشكهاي زمين به زمين را به ايران بفروشد‪ .‬كره هم درخواست وام از ايران كرد تا‬
‫‪33‬‬
‫اين موشك ها را بسازد‪ .‬ايران مي خواست تا موشك ها را تحويل گرفته و آنگاه پول آنها را بپردازد‪.‬‬
‫عملیات قادر‬
‫پس از انجام عمليات بدر و عدم اجراي عمليات كميل‪ ،‬ارتش در تالش بود تا با فرماندهي مستقل خود عمليات ديگري را‬
‫طرح ريزي و اجرا نمايد‪ .‬مسئولين كشور هم اختيارات الزم را به فرمانده نيروي زميني واگذار نموده و او فرماندهي يگان‬
‫هاي ارتشي و سپاهي را در عمليات بعدي بر عهده گرفت‪ .‬اين عمليات كه با نام قادر خوانده شد در جبهه شمال غرب به‬
‫اجرا در آمد‪ .‬واحدهاي عمده سپاه تحت امر ارتش قرار گرفتند‪ .‬منطقه عمليات در منطقه كوهستاني سيدكان در داخل‬
‫خاک عراق و در نوار مرزي سه كشور ايران و عراق و تركيه قرار داشت‪ .‬سيدكان از ساليان دراز محل فعاليت هاي‬
‫نيروهاي بارزاني كه مخالف رژيم بعثي بودند‪ ،‬محسوب مي شد‪ .‬اين عمليات در هفته سوم تير ماه ‪ 3134‬انجام شد‪ .‬سپاه با‬
‫انجام اين عمليات و واگذاري نيرو به ارتش مخالف بود ولي به هر حال با دستور فرماندهي كل قوا نيروهاي مورد نياز به‬
‫ارتش واگذار گرديد‪ 37.‬قبل از آغاز عمليات دشمن نسبت به تحركات نيروهاي خودي حساس شده و حدود ‪ 5‬تيپ را به‬
‫منطقه آورده و شروع به بمباران مناطق حساس نمود‪ .‬همچنين توسط نيروهاي بومي منطقه‪ ،‬برخي از مناطق مهم و معابر را‬
‫كمين گذاري نمود‪ .‬در مجموع اين عمليات خوب طرح ريزي و فرماندهي نشد و نتوانست ارتفاعات سرهويز و سربله را‬
‫به تصرف در آورد و موجب وارد شدن تلفات زيادي به رزمندگان اسالم گرديد‪ .‬در طرح عمليات مأموريت شكستن‬
‫خطوط اول و هجوم به مواضع نيروهاي عراقي و تصرف منطقه عمليات به يگان هاي سپاه واگذار گرديده و تحكيم و‬
‫تثبيت مواضع و نيز اجراي آتش هاي پشتيباني بر عهده ارتش قرار گرفته‪ .‬در مرحله اول عمليات نيروهاي سپاه توانستند‬
‫ارتفاعات قله سنگي و ‪ 3113‬را به تصرف در آورده و مقر فرماندهي يك تيپ عراقي را در سربله تصرف نمايد اما حجم‬

‫‪391‬‬
‫آتش سنگين دشمن و نيز نيروهاي احتياط موثر و آماده به كار وي موجب شد تا تيپ قدس سپاه متحمل ‪ 53‬شهيد و‬
‫مفقود گردد‪ .‬تغيير طرح عمليات ارتش در سراسپندار از تهاجمي به ايزايي و اهميت ندادن به تقسيم توانايي هاي دشمن و‬
‫همچنين ضعف آتش توپخانه صحرايي و فقدان پدافند هوايي از عوامل اصلي ناكامي اين عمليات بود‪ .‬برخي از يگان هاي‬
‫‪31‬‬
‫سپاه متحمل تلفات سنگيني گرديدند‪ .‬لشكر ‪ 5‬نجف به تنهايي حدود ‪ 433‬شهيد و مفقود و اسير داشت‪.‬‬
‫برنامه عراق براي قطع صادرات نفت ایران از جزیره خارک‬
‫حمله به تأسيسات نفتي واسكله هاي جزيره خارک از ابتداي جنگ جزء اهداف مهم عراق قرار داشت‪ .‬ولي حمالت‬
‫جدي به اين جزيره از تابستان سال ‪ 3133‬آغاز گرديد و هرچه از اين زمان مي گذشت بر شدت و حجم بمبارانها و‬
‫موشك بارانهاي عراق افزوده مي شد‪ .‬از اواخر تابستان و اوايل پاييز سال ‪ ،3134‬عراق تصميم جدي گرفت تا با حمالت‬
‫متمركز هوايي و موشكي به تأسيسات نفتي و بنادر جزيره خارک‪ ،‬اسكله هاي صادرات نفت اين جزيره را براي ايران‬
‫غير قابل استفاده نمايد‪ .‬بر اساس اين سياست‪ ،‬حمالت هوايي به اين جزيره آنقدر ادامه يافت كه براي اولين بار به مدت‬
‫چند روز صادرات نفت ايران قطع گرديد‪ 34.‬ايران هم در اين زمان تصميم گرفت تا ضمن تقويت پدافند هوايي اين‬
‫جزيره‪ ،‬از تكيه خود به پايانه هاي نفتي جزيره خارک بكاهد و تأسيسات جديدي را در ساير نقاط خليج فارس احداث‬
‫نمايد‪ .‬دفاع از اين جزيره براي ايران اهميت فراواني داشت به همين دليل ايران يكي از سه پايگاه موشكي هاگ در اين‬
‫جزيره مستقر گرديد‪ .‬ولي حمالت عراق به اين جزيره هر از چندگاهي شدت مي گرفت‪ .‬از جمله در آستانه انتخابات‬
‫رياست جمهوري در ايران كه در روز جمعه ‪ 3134/3/73‬برگزار شد‪ ،‬هواپيماهاي عراقي در ‪ 3134/3/74‬به يك نفتكش‬
‫كه در حال بارگيري در اسكلة آذرپاد بود و نيز به اسكله ‪ T‬حمله و آنها را به آتش كشاند‪ .‬اين حمله يكبار ديگر در شب‬
‫تكرار شد‪ .‬صدام به ‪ 1‬خلبان شركت كننده در حمله به خارک نشان شجاعت اعطا كرد‪ .‬در آن سال بيش از ‪ 13‬درصد‬
‫صادرات نفتي ايران از پايانه هاي نفتي جزيره خارک صورت مي گرفت‪ .‬اين حمله در آستانه برگزاري انتخابات رياست‬
‫جمهوري در ايران صورت گرفت و موجب افزايش نرخ بيمه و گران شدن هزينه نفت براي ايران شد‪ .‬هدف عراق از‬
‫اين حمالت‪ ،‬قطع كامل صادرات نفت ايران بود تا بتواند كشور را از درآمد ارزي محروم نمايد‪ .‬رسانه هاي جهاني نگران‬
‫عمليات تالفي جويانه ايران عليه نفتكش هاي كشورهاي حامي عراق بودند‪ .‬متعاقب اين حمله يك كشتي بلژيكي كه‬
‫حامل نفت ايران بود در ‪ 3134/3/72‬مورد هدف قرار گرفت‪ 33.‬همچنين هواپيماهاي عراق در ‪ 5‬و ‪ 3134/3/33‬بار ديگر‬
‫به جزيره خارک حمله نمودند و در ‪ 3134/3/31‬نيز ‪ 33‬بمب به جزيره خارک پرتاب نمودند‪ .‬جزيره خارک در‬
‫‪ 3134/3/34‬نيز بمباران شد كه صدماتي به يك هواپيما‪ ،‬آتش نشاني و فرودگاه جزيره وارد شد‪ .‬با گسترش حمالت‬
‫عراق به جزيره خارک قرار شد تا نيروي دريايي سپاه از تاريخ ‪ 3134/3/34‬به تقويت دفاع از اين جزيره بپردازد‪ .‬ايران‬
‫به منظور مقابله با حمالت هوايي عراق به خارک با فعال كردن نيروي دريايي خود‪ ،‬اقدام به بازرسي از يك كشتي‬
‫كويتي كه كاالهاي عراقي نيز در آن وجود داشت در ‪ 3134/3/34‬در تنگه هرمز و توقيف يك كشتي ايتاليايي در‬
‫اطراف جزيره فارسي نمود و نيروي هوايي نيز يك مركز نفتي و يك مركز رادار عراق را به تالفي اين حمالت مورد‬
‫حمله قرار داد‪ .‬نيروي دريايي سپاه هم سرنشينان دو قايق كويتي را بازداشت كردند‪ .‬عراق بار ديگر در ‪ 3134/3/33‬به‬
‫جزيره خارک حمله كرد‪ .‬در مجموع عراق ظرف ‪ 3‬هفته ‪ 33‬بار به جزيره خارک حمله كرد‪ .‬گرچه برخي از بمباران ها‬

‫‪392‬‬
‫حمله موثر نبود اما آسيب رسيدن به اسكله هاي ‪ T‬و آذرپاد كه نفتكش هاي عظيم ‪ 733‬هزار تني در آنها پهلو مي گرفت‬
‫مشكالت جدي براي ايران به وجود آورد‪ .‬تشديد حمالت و موفقيت نسبي عراق در آسيب رساندن به تأسيسات نفتي‬
‫جزيره خارک‪ ،‬بيانگر تحولي در توانمندي هاي تسليحاتي‪ ،‬اطالعاتي و عملياتي نيروي هوايي عراق به حساب مي آمد‪.‬‬
‫نيروهاي فني شركت نفت ايران بالفاصله پس از هر بمباران‪ ،‬به سرعت به تعمير خرابي هاي وارد شده مي پرداختند‪ .‬در‬
‫مجموع اين حمالت موجب شد تا ظرفيت صادراتي ايران به نزديك نصف كاهش يابد‪ .‬با شدت گرفتن حمالت به‬
‫جزيره خارک‪ ،‬ايران به فكر تقويت پدافند هوايي اين جزيره و نيز انتقال مركز صدور نفت خود به نقاط امن تر در خليج‬
‫فارس از جمله جزيره سيري شد‪ .‬همچنين ايران با اجاره كردن ‪ 3‬نفتكش ‪ 333‬تا ‪ 333‬هزار تني تا حدودي اين مشكل را‬
‫مرتفع نمود‪ .‬از سوي ديگر بين مسئولين ايراني موضوع بستن تنگه هرمز در صورت افزايش شرارت هاي عراق مطرح‬
‫گرديد‪ .‬عليرغم اقدامات ايران‪ ،‬حمله عراق به جزيره خارک در ‪ 7‬مهر ‪ 3134‬نيز اداممه يافت‪ .‬در اين روز يك مخزن‬
‫‪ 733‬هزار بشكه اي نفت دچار حريق گرديد‪ .‬از اين منبع كه ‪ 3‬ميليون بشكه ظرفيت ذخيره نفت را داشت‪ ،‬نفت خام‬
‫جهت صادرات به اسكله منتقل شد‪ .‬حمالت عراق به خارک موجب شد تا مردم آنجا را تخليه نموده و فقط نظاميان‪،‬‬
‫كارمندان شركت نفت و كاركنان اداري دولت در جزيره باقي بمانند‪ .‬عراق بار ديگر در ‪ 3‬و ‪ 3‬و ‪ 2‬و ‪ 33‬و ‪ 34‬مهر‬
‫‪ 3134‬به جزيره خارک حمله كرد‪ .‬مي توان گفت كه به طور مرتب و هر روز جزيره خارک بمباران مي شد‪ .‬ولي به‬
‫دليل وجود سيستم پدافند هوايي‪ ،‬هواپيماهاي عراقي از ارتفاع باال اقدام به بمباران تأسيسات نفتي جزيره مي كردند و‬
‫بنابراين آسيب ها خيلي زياد نبود‪ .‬به منظور كاهش آسيب ها در برابر بمباران هاي عراق‪ ،‬ايران تصميم به نصب هفت‬
‫‪33‬‬
‫اسكله ‪ S.B.M‬در اطراف جزيره خاک و بندر گناوه و نيز احداث خط لوله گوره ـ كنگان گرفت‪.‬‬
‫توسعه توان رزمی‬
‫ادامه جنگ‪ ،‬نياز به افزايش توان رزمي را آشكارتر نمود‪ .‬توسعه قدرت رزمي ارتش نيازمند تجهيزات سنگين و هزينه‬
‫هاي گزاف و زمان طوالني بود‪ .‬اما سپاه با حداقل امكانات و با دريافت سالح هاي سبك و تجهيزات انفرادي مي توانست‬
‫خود را به سرعت گسترش دهد و بر توان رزمي جنگ بيفزايد‪ .‬پس از پايان عمليات بدر‪ ،‬سپاه طرح هاي بلند مدتي را در‬
‫قالب توسعه تعداد يگان هاي رزمي ارائه نمودكه از ديدگاه مسئولين كشور مستلزم صرف نيروهاي عظيم انساني و مالي‬
‫بود و چند سال ديگر نتيجه مي داد‪ .‬اين طرح ها به منظور گسترش توان رزمي صحنه جنگ به فرمانده جنگ و رئيس‬
‫جمهور ارائه شد‪ .‬آنها با تلخي اين طرح ها را رد كرده و گفتند كه بايد با امكانات موجود جنگيد‪ .‬همچنين سپاه پيشنهاد‬
‫ادغام با ارتش را نيز رد كرد و قرار شد تا بر روي تقسيم سرزمين جبهه بين ارتش و سپاه‪ ،‬مطالعه نمايد‪ .‬فرمانده نيروي‬
‫زميني ارتش نيز با تقسيم سرزمين بين سپاه و ارتش موافق نبود‪ 32.‬نياز به توسعه ي توان رزمي قواي ايران براي غلبه مؤثر‬
‫بر قدرت روبه گسترش ارتش بعثي عراق‪ ،‬براي همه دست اندركاران جبهه هاي جنگ در سال ‪ 3134‬به خوبي احساس‬
‫مي شد‪ .‬توسعه توان رزمي ايران مي توانست موجب تغيير موازنه قوا در جبهه ها گرديده و پيروزي هاي جديدي را براي‬
‫ايران رقم بزند‪ .‬امام خميني كه بيش از همه براي موفقيت در جنگ‪ ،‬چاره انديشي مي كردند به اين نتيجه رسيدند كه‬
‫بايستي تحول عظيمي در سازماندهي و افزايش قدرت رزمي كشور با كمك ظرفيت هاي موجود در سپاه پاسداران انقالب‬
‫اسالمي ايجاد نمايند‪ .‬تالش براي خاتمه دادن به جنگ از سوي ايران‪ ،‬نيازمند انجام يك عمليات بزرگ و مؤثر‬

‫‪393‬‬
‫نظامي بود تا بتواند دستاورد سياسي مهمي را در بر داشته باشد‪ .‬طرح ريزي و انجام چنين عملياتي نيز به توسعه‬
‫توان رزمي و تغيير در موازنه قواي طرفين جنگ را داشت‪.‬‬
‫تشکیل نیروهاي سه گانه در سپاه‬
‫به منظور توسعه ي مجدد قدرت نظامي ايران‪ ،‬امام خميني دست به ابتكار جديدي زده و تدبير تشكيل نيروهاي‬
‫سه گانه زميني‪ ،‬دريايي و هوايي در سپاه پاسداران انقالب اسالمي را در تاريخ ‪ 73‬شهريور ماه سال ‪ 3134‬اعالم‬
‫نمودند‪ .‬در آن زمان بعضي از مسئولين كشور از جمله رئيس جمهور با داشتن نيروي هوايي و نيروي دريايي مستقل از‬
‫ارتش از سوي سپاه موافق نبودند‪ 35.‬امام خميني با استناد به قانون اساسي طي حكمي به فرمانده كل سپاه‪ ،‬دستور تشكيل‬
‫نيروهاي زميني‪ ،‬دريايي و هوايي را در سپاه صادر فرمودند و تأكيد نمودند كه اين نيروها بايد " قوي" و " سريع"‬
‫تشكيل شوند‪ .‬بدين منظور‪ ،‬ايشان از طريق فرزندشان مرحوم سيد احمد خميني به سپاه پيغام دادند كه درخواستي‬
‫را براي تشكيل نيروهاي سه گانه در سپاه ارسال نمايد‪ .‬آنگاه نامه ذيل از سوي فرماندهي سپاه براي امام خميني‬
‫ارسال گرديد‪.‬‬
‫بسم اهلل الرحمن الرحيم‬
‫محضر مبارک فرمانده معظم كل قوا‪ ،‬حضرت امام خميني روحي فداهبا سالم و اهداء تحيت‪ ،‬باستحضارميرساند‪:‬‬
‫از آنجا كه شكل گيري سازمان رزم زميني‪ ،‬هوائي‪ ،‬دريائي سپاه بعد از تنظيم اساسنامه سپاه در طول سه سال‬
‫اخير صورت گرفته است لذا در بين مسئولين اجرائي كشور‪ ،‬در به رسميت شناختن اين تشكيالت ابهاماتي‬
‫وجود دارد‪ .‬وجود اين ابهامات در اذهان‪ ،‬سبب كندي كار در سپاه زميني (كه امروز شامل ده لشكر و ده تيپ‬
‫است) ‪ ،‬ركود در سپاه دريائي و توقف در سپاه هوائي شده و در نتيجه سازمان رزم ما از يك پشتيباني قاطع‬
‫برخوردار نيست بعنوان نمونه ‪ 17‬نفر خلبان ما مدت مديدي است كه در بالتكليفي بسر مي برند‪ .‬چنانچه‬
‫حضرتعالي هر سه نيروي رزمي (سپاه زميني‪ ،‬سپاه هوائي‪ ،‬سپاه دريائي) را كتباً به سپاه و مسئولين ذيربط ابالغ‬
‫فرمائيد انشاء اهلل در رشد‪ ،‬تثبيت و ارتقاء توان رزمي ما در جنگ و دفاع از انقالب اسالمي در مقابل تهديدات‬
‫ابرقدرتها نقش مؤثر و تعيين كننده خواهد داشت‪ .‬با عرض ادب و اخالص مجدد ملتمس دعا ‪ ،‬محسن‬
‫رضائي‪3134/3/33‬‬
‫امام خميني با دريافت نامه فوق‪ ،‬حكم تاريخي خود را به شرح ذيل براي تشكيل نيروهاي ‪ 1‬گانه در سپاه و‬
‫توسعه توان رزمي جنگ صادر نمودند‪.‬‬
‫بسم اهلل الرحمن الرحيم‬
‫جناب آقاي محسن رضايي‪ ،‬فرمانده سپاه پاسداران انقالب اسالمي با توجه به اينكه در اصل ‪ 333‬قانون اساسي‬
‫ادامه نقش سپاه در نگهباني از انقالب و دستاوردهاي آن تصريح شده است‪ ،‬و نظر به آنكه انجام اين نقش بدون‬
‫آمادگي كامل سپاه از جهت تجهيزات و آرايش جنگي و فنون دريايي‪ ،‬زميني‪ ،‬هوايي امكانپذير نيست‪ ،‬شما‬
‫مأموريت داريد هرچه سريعتر سپاه پاسداران را مجهز به نيروهاي ز ميني‪ ،‬هوايي‪ ،‬دريايي قوي نماييد‪ ،‬تا در‬
‫موارد الزم با همكاري و هماهنگي با ارتش جمهوري اسالمي از مرزهاي زميني‪ ،‬دريايي‪ ،‬هوايي كشور حفاظت‬

‫‪394‬‬
‫نمايند ‪73.‬شهريور ‪ ،3134‬روح اهلل الموسوي الخميني‪ 31،‬گرچه چنين حكمي از سوي امام خميني صادر گرديد‬
‫اما چندان مورد استقبال رئيس جمهور وقت قرار نگرفت ‪ .‬بعضي از مسئولين كشور هم موافق انتشار علني اين‬
‫حكم نبودند و آن را موجب حساسيت ارتش مي دانستند‪.‬‬
‫مبادله گروگان با سالح‬
‫در جريان جنگ تحميلي‪ ،‬ايران در تحريم تسليحاتي امريكا قرار داشت و امكان خريد هاي نظامي به صورت‬
‫مستقيم از كشورهايي مانند آمريكا و بعضي از كشورهاي اروپايي نظير فرانسه و انگليس وجود نداشت‪ .‬از سوي‬
‫ديگر هواپيماها‪ ،‬موشك ها‪ ،‬بالگردهاي جنگي و ساير تجهيزات نظامي ايران نياز به قطعات يدكي داشتند‪،‬‬
‫بنابراين بعضي افراد در كشور به دنبال تأمين اين نيازمندي ها و همچنين خريد سالح براي نيروهاي مسلح‬
‫بودند‪ .‬نياز ايران به سالح‪ ،‬موجب شده بود تا بعضي از ايرانيان دالل اسلحه مانند آقاي منوچهر قرباني فر جهت‬
‫فروش راحت تر سالح به ايران‪ ،‬ارتباطاتي با برخي از مقامات امريكايي پيدا كنند‪ .‬در آن ايام‪ ،‬امريكا از فروش‬
‫مستقيم قطعات يدكي و جنگ افزار به ايران خودداري مي ورزيد‪ .‬اين سياست موجب شده بود تا برخي از‬
‫واسطه ها براي فروش نيازهاي ايران در كشورهاي غربي فعال گرديده و سود سرشاري از اين بابت نصيب خود‬
‫كنند‪ .‬از سال ‪ 3137‬كه برخي اتباع امريكايي در لبنان به گروگان در آمدند‪ ،‬تمايل امريكا براي فروش سالح‬
‫به ايران در مقابل آزادي اتباع خود در لبنان‪ ،‬افزايش يافت‪ .‬گروگان گيري در لبنان را براي اولين بار گروه‬
‫هاي طرفدار امريكا و اسرائيل آغاز كردند‪ .‬براي مثال در ‪ 34‬تير ماه سال ‪ 3133‬فاالنژهاي لبناني چهار مامور‬
‫ايراني با اسامي آقايان احمد متوسلياني‪ ،‬تقي رستگار مقدم‪ ،‬سيد محسن موسوي و كاظم اخوان را به گروگان‬
‫گرفتند كه متأسفانه هنوز هم وضعيت آنها مشخص نيست‪ .‬در اوايل تابستان ‪ 3137‬يك شخص امريكايي به نام‬
‫دوج در لبنان به گروگان گرفته شد‪ .‬سوريه از ايران جهت پيدا كردن اين گروگان امريكايي كمك خواست‪.‬‬
‫در ديدار وزير خارجه با رئيس مجلس شوراي اسالمي در ‪ 3137/4/73‬قرار شد اگر آنها براي پيدا كردن چهار‬
‫ديپلمات ايراني كه در لبنان ربوده شده اند و احتماالً فاالنژها آنها را به اسرائيل تحويل داده اند‪ ،‬ايران را ياري‬
‫نمايند ما نيز آنها را ياري نمائيم‪ 73.‬در آن زمان‪ ،‬بدليل سياست هاي امريكا و برخي از كشورهاي غربي نسبت‬
‫به ساير دولت هاي غير متمايل به غرب‪ ،‬تعدادي از مأمورين دولت هاي غربي در لبنان به گروگان در مي‬
‫آمدند‪ .‬از جمله ويليام باكلي رئيس پايگاه سازمان سيا در بيروت در روز ‪ 73‬اسفند ‪ 3137‬مطابق با ‪ 33‬مارس‬
‫‪ 3154‬در لبنان ربوده شد‪ .‬در آن زمان حدود ‪ 333‬نفر از اتباع كشورهاي غربي در لبنان به گروگان در آمده‬
‫بودند كه حدود ‪ 13‬نفر از آنها امريكايي بودند‪ .‬بيشترين تعداد گروگان گيري هاي اتباع غربي مربوط به‬
‫سالهاي ‪ 3134‬و ‪ 3133‬هجري شمسي بود‪ .‬گروه هاي مختلفي مسئوليت اين گروگان گيري ها را بر عهده‬
‫داشتند‪ 73.‬تصور امريكا و اسرائيل بر آن بود كه گروه هاي طرفدار ايران اتباع غربي را ربوده اند‪ .‬گروگان‬
‫گيرها هم داراي افكار و گرايش هاي متفاوتي بوده و درخواست هاي مختلفي براي آزادي گروگان هاي خود‬
‫داشتند‪ .‬هدف گروگان گيرها‪ ،‬فشار بر امريكا به منظور آزادي مبارزان دربند لبناني و فلسطيني از زندان هاي‬
‫رژيم صهيونيستي و برخي كشورهاي حاشيه جنوبي خليج فارس بود‪ .‬ايران از گروگان گيري استقبال نمي كرد‬

‫‪395‬‬
‫ولي فشار رژيم صهيونيستي و عوامل دخالي آنها در لبنان بخصوص فاالنژهاي لبناني كه برخي از مردم لبنان را‬
‫به گروگان مي گرفتند‪ ،‬باعث واكنش متقابل شده بودند‪ .‬در زماني كه ايران به دنبال تهيه قطعات يدكي بود‪،‬‬
‫آقاي منوچهر قرباني فر دالل سالح به ايران پيشنهاد داد كه مي تواند سالح هايي مانند هاگ و تاو را براي‬
‫ايران تهيه نمايد‪ .‬اين دالل سالح به مقامات امريكايي هم گفته بود كه مي تواند گروگان هاي امريكايي در‬
‫لبنان را در مقابل فروش تعدادي از سالح هاي انباري امريكا به ايران‪ ،‬آزاد نمايد‪ .‬امريكا در چنين شرايطي از‬
‫طريق آقاي قرباني فر با نماينده ايران آقاي محسن كنگرلو مذاكره مي كرد‪ .‬هدف ايران در آن زمان صرفاً‬
‫خريد سالح بود‪ .‬مك فارلين مشاور امنيتي ريگان و رئيس جمهور امريكا به صورت مخفيانه به دنبال آزاد‬
‫سازي گروگان ها در مقابل فروش سالح به ايران بودند‪ .‬برخي از اين گروگان ها براي امريكا اهميت زيادي‬
‫داشتند‪ .‬براي مثال آقاي باكلي يكي از گروگان ها‪ ،‬نماينده سازمان سيا در لبنان بود‪ .‬امريكا نگران اين بود كه‬
‫اطالعاتي از باكلي درز نموده و به دست شوروي بيفتد و يا اينكه اين فرد مصاحبه اي انجام دهد كه به نفع‬
‫امريكا نباشد‪ .‬گفته مي شود كه شش تن از گروگان هاي امريكايي در لبنان براي دولت امريكا بسيار مهم‬
‫بودند‪ .‬اين افراد امريكايي را گروه جهاد اسالمي لبنان به گروگان گرفته بود‪ .‬تصور امريكا اين بود كه گروه‬
‫جهاد اسالمي تحت تأثير انديشه هاي انقالب اسالمي در ايران است و يكي از راه هاي آزادي گروگان ها‪،‬‬
‫مذاكره با مقامات ايران مي باشد‪ .‬اولين بار در ‪ 3134/3/3‬برخي از رسانه ها اعالم كردند كه امريكا به خاطر‬
‫گروگان هايي كه در لبنان دارد‪ ،‬تحت فشار بوده و تمايل دارد تا براي حل اين مشكل از ايران استمداد نمايد‪.‬‬
‫با طرح اين مسئله در مطبوعات‪ ،‬در ديدار آقايان احمد خميني و هاشمي رفسنجاني درباره اين مسئله مذاكره شد‬
‫تا چنانچه امريكا چنين درخواستي را كرد درباره آن و راهكارهاي ممكن مشورت شود‪ 77.‬در آن زمان رژيم‬
‫بعثي عراق عمدتاً از هواپيماها‪ ،‬تانك ها و سالح هاي ساخت شوروي بر عليه ايران استفاده مي كرد‪ .‬ايران نيز‬
‫براي مقابله با آنها نياز به موشك هاي هاگ و تاو و همچنين قطعات يدكي آنها داشت‪ .‬طبيعي بود كه سالح‬
‫هاي ضد تجهيزات روسي‪ ،‬عمدتاً در اختيار امريكا بود و با توجه به آنكه ارتش ايران در زمان رژيم سابق‬
‫مجهز به سالح هاي امريكايي بود‪ ،‬تأمين نيازمندي هاي تجهيزاتي ايران بايستي از طريق دالل هاي تسليحاتي‬
‫كه با امريكا در ارتباط بودند و به صورت غير مستقيم خريداري مي شدند‪.‬‬
‫آقاي حاج يوسف يكي از نظامياني كه براي خريد اسلحه به ژنو رفته بود در ديدار با رئيس مجلس در‬
‫‪ 3134/3/33‬اظهار داشت كه امريكا آمادگي دارد هواپيماي ‪ ،F4‬موشك فونيكس و قطعات الزم را به ايران در‬
‫قالب يك شركت غير امريكايي بفروشد‪ .‬ايشان هم اعالم نمود مانعي ندارد‪ .‬امريكا نگران آن بود كه با عدم‬
‫تحويل قطعات به ايران‪ ،‬سيستم تجهيزات ايران از امريكايي بودن خارج گردد و تالش داشت تا اندازه اي كه‬
‫سيستم موجود‪ ،‬امريكايي باقي بماند قطعات و سالح به ايران بفروشد‪ .‬در همين حال شوروي نيز براي تأمين‬
‫‪71‬‬
‫كانال هوايي براي هواپيماهاي ايران اعالم موافقت نمود‪.‬‬
‫در چنين شرايطي در روز ‪ 74‬خرداد ‪ 3134‬مطابق با ‪ 34‬ژوئن ‪ 3153‬يك فروند هواپيماي امريكايي ربوده و به‬
‫بيروت برده شد‪ .‬اين حادثه بار ديگر نحوه مقابله با گروگان گيري و آزادي گروگان ها را در افكار عمومي‬

‫‪396‬‬
‫مطرح نمود‪ .‬ايران در اين ماجرا براي رهايي مسافران هواپيما ‪،‬كمك كرد‪.‬در چنين شرايطي وجود تعدادي از‬
‫اتباع آمريكا در لبنان به عنوان گروگان ‪ ،‬امريكا را به اين نتيجه رسانده بود كه نمي تواند اقدامات تنبيهي‬
‫شديدي عليه ايران اِعمال كند زيرا احساس مي كرد كه جان گروگان ها به خطر خواهد افتاد و در اين صورت‬
‫دموكرات ها در انتخابات بر محافظه كاران حاكم پيروز خواهند شد‪ .‬سرنوشت گروگان هاي امريكايي و ترس‬
‫از ادامه اسارت آنها مشكالت زيادي را براي جمهوري خواهان و وجهه رئيس جمهور امريكا بوجود آورده بود‪،‬‬
‫لذا آزادي گروگان ها در اولويت اقدامات ريگان قرار گرفته بود‪ .‬بنابراين چگونگي حل مشكل گروگان ها در‬
‫دستور كار رئيس جمهور اياالت متحده قرار گرفت‪ .‬ريگان رئيس جمهور امريكا بدليل مخالفت وزير خارجه و‬
‫وزير دفاع با فروش سالح به ايران‪ ،‬مشاور امنيت ملي خود رابرت مك فارلين را در اواخر تير ماه ‪ 3134‬مسئول‬
‫حل مشكل گروگان ها كرده بود‪ .‬او نيز از طريق دالالن اسلحه سعي داشت تا با ايران تماس بگيرد‪ .‬در چنين‬
‫شرايطي اسرائيل نيز تنها راه حل آزادي گروگان هاي امريكايي را تماس مخفيانه با ايران مي دانست‪ .‬قبالً‬
‫مايكل لدين مشاور شوراي امنيت ملي امريكا در نيمه ارديبهشت ‪ 3134‬به درخواست مك فارلين با مقامات‬
‫اسرائيلي در اين باره مذاكره كرده بود‪ .‬در همين حال امريكا در تاريخ ‪ 3134/4/74‬از طريق كره جنوبي به‬
‫ايران پيغام داد كه در براير دريافت ‪ 7‬دستگاه تانك ‪ T-72‬روسي كه ايران از عراق به غنيمت گرفته‪ ،‬حاضر‬
‫است به ايران موشك تاو واگذار نمايد‪ 74.‬در چنين گير و داري تعدادي ديگر از امريكايي ها در اوايل مرداد‬
‫ماه ‪ 3134‬در لبنان به گروگان گرفته شدند‪ .‬در ‪ 33‬مرداد سال ‪ 3134‬مطابق با ‪ 3‬اوت ‪ 3153‬جلسه اي در‬
‫واشنگتن با حضور ريگان رئيس جمهور‪ ،‬بوش معاون رئيس جمهور و سناتور باب دول رئيس مجلس سناي‬
‫امريكا تشكيل شد‪ .‬در اين جلسه سران دولت امريكا به اين نتيجه رسيدند كه تقويت عراق در جنگ و تضعيف‬
‫ايران در نهايت به نفع رقيب اياالت متحده يعني اتحاد جماهير شوروي است و بهتر است تا سياست امريكا‬
‫درباره ايران تغيير يابد وجنگ عراق با ايران ‪،‬بدون برنده و بازنده باشد‪ .‬با اين تصميم فروش قطعات سامانه‬
‫موشكي هاگ و موشك هاي تاو به ايران در قبال آزادي گروگان هايشان در لبنان‪ ،‬مجاز شمرده شد‪ .‬از اين‬
‫زمان بود كه مسئله معامله سالح در اِزاي آزادي گروگان ها جدي شد‪ .‬امريكا از طريق نخست وزير ژاپن‬
‫درخواست كمك ايران را براي آزادي گروگان هاي امريكايي از ايران نمودند‪ .‬بدين منظور آقاي يوشي هيرو‬
‫ناكا ماياها فرستاده ويژه نخست وزير ژاپن به همراه يك نامه سري از سوي نخست وزير آن كشور با رئيس‬
‫مجلس شوراي اسالمي در ‪ 3134/3/33‬مالقات نمود‪ 73.‬امريكا در ‪ 3134/3/13‬تعدادي موشك تاو را ‪ 13‬درصد‬
‫گرانتر از قيمت اصلي به ايران فروخت و وزير نفت ايران پيغامي از امريكا در مورد آمادگي تحويل بعضي از‬
‫نيازهاي مهم جنگي در مقابل كم كردن فشار انقالبيون لبنان بر امريكا و آزادي گروگان هاي امريكايي در‬
‫مالقات روز ‪ 3134/3/13‬به رئيس مجلس شوراي اسالمي ارائه داد‪ .‬اين موشك ها را آقاي منوچهر قرباني فر‬
‫كه در ماجراي كودتاي نوژه غياباً به اعدام محكوم شده بود به ايران آورد و پيامي نيز از طرف جرج بوش‬
‫معاون ريگان رئيس جمهور امريكا به آقاي محسن كنگرلو مشاور نخست وزير ارائه داد‪ .‬از اين تاريخ بود كه‬
‫ماجراي مك فارلين عمالً شروع شد‪.‬پس از اين اقدام از سوي دولت امريكا‪ ،‬ايران تالش خود را براي آزادي‬

‫‪397‬‬
 ‫‪73‬‬
‫يكي از گروگان هاي امريكايي در لبنان آغاز كرد‪.‬‬
‫از سوي ديگر آلمان نيز در ‪ 3134/3/35‬تعدادي المپ رادار هاگ را كه فوق العاده مورد نياز نيروي هوايي بود‬
‫به ايران فروخت‪ .‬اين المپ ها با قيمت هر كدام ‪ 74‬هزار دالر كه ارزانتر از قيمت فروش امريكا در دوران‬
‫رژيم گذشته بود به ايران واگذار شد‪ .‬همچنين در ‪ 3134/3/31‬همزمان با آزادي يك گروگان امريكايي در‬
‫لبنان به نام كشيش بنجامين ويير‪ ،‬هواپيماي حامل ‪ 333‬موشك تاو در تبريز به زمين نشست‪ .‬اين هواپيما در‬
‫مسير بازگشت خود از ايران به اسپانيا در اسرائيل هم به زمين نشست‪ 72.‬روش ايران آن بود كه گروگان ها را‬
‫در قبال دريافت تعدادي سالح بصورت يكي يكي آزاد نمايد و بقيه را به عنوان اهرم فشار در مقابل امريكا نگه‬
‫دارد‪ .‬پس از آزادي اين گروگان امريكايي‪ ،‬اياالت متحده حاضر شد تعداد ديگري موشك تاو و همچنين‬
‫موشك هاي هارپون و فونيكس به ايران بفروشد‪ 75.‬پس از گذشت مدتي امريكا در ‪ 3134/2/33‬از طريق‬
‫واسطه هاي خود به مسئولين ايراني اطالع داد كه ارسال سالح مشروط به تماس تلفني ويليام باكلي گروگان‬
‫امريكايي در لبنان با جرج بوش معاون رئيس جمهور امريكا ست‪ .‬در حالي كه ايران تالش داشت تا مذاكره‬
‫براي حل گروگان ها را شروع كند در همين روز اعالم شد كه سازمان جهاد اسالمي به تالفي حمله اسرائيل به‬
‫تونس اين گروگان امريكايي را اعدام كرده است‪ .‬الزم به ذكر است كه در تاريخ ‪ ،3134/2/1‬شش فروند‬
‫هواپيماي ‪ F – 16‬اسرائيلي با كمك امريكا و با طي مسافت ‪ 7333‬كيلومتر به بمباران ساختمان هاي سازمان‬
‫آزادي بخش فلسطين در تونس مبادرت وزريدند كه در اين حمالت ‪ 333‬نفر كشته و مجروح شدند‪ 71.‬بار ديگر‬
‫در ‪ 3134/2/74‬امريكا طي پيامي به ايران خواستار آزادي تدريجي گروگانهاي خود در لبنان در قبال ارسال‬
‫موشك و قطعات يدكي و لوازم موشك هاگ و هواپيماها شد‪ .‬ايران هم پذيرفت به شرط برداشتن قدم اول از‬
‫سوي امريكا وارد مذاكره با گروگان گيرهاي لبناني شود‪ 13.‬اولين هواپيماي حامل موشك هاي هاگ به تعداد‬
‫‪ 35‬موشك در روز دوشنبه ‪ 3134/1/4‬در فرودگاه مهرآباد به زمين نشست‪ .‬امريكا مدعي بود كه اين موشك‬
‫ها از نوع جديد و با برد ‪ 23‬هزار پا بوده كه مي تواند ميگ هاي ‪ 73‬شوروي را مورد حمله قراردهد‪ .‬اما با انجام‬
‫آزمايش ها مشخص شد كه موشكها از همان نوع قديمي هستند و بعدا معلوم شد كه اين موشكها از اسرائيل‬
‫بارگيري شده اند‪ .‬به همين دليل ايران اجازه ترخيص اين موشك ها را از فرودگاه نداد‪ .‬اين امر موجب تشديد‬
‫سوءظن ها و وقفه در كار تبادل سالح و گروگان شد‪ .‬در ‪ 3134/1/1‬مك فارلين از مشاور امنيت ملي استعفا‬
‫كرد تا با دست بازتر وارد معركه تبادل سالح با گروگان شود‪ .‬به جاي وي دريادار پويند كستر منصوب‬
‫گرديد‪ .‬سرهنگ دوم اوليور نورث رابط واسطه ايراني و مشاور امنيتي رئيس جمهور امريكا بود‪ 13.‬با عدم‬
‫مقبوليت موشك هاي هاگ از نظر ايران‪ ،‬تا مدت ‪ 51‬روز نه تجهيزاتي ارسال شد و نه گروگاني آزاد گرديد‬
‫‪.‬در نهايت امريكا در ‪ 3134/33/72‬و در حين عمليات فاو حاضر شد تا به جاي موشك هاي هاگ‪ ،‬موشك تاو‬
‫به ايران بدهد‪ .‬يك محموله از اين موشكها كه حاوي ‪ 333‬قبضه موشك تاو بود در روز ‪ 3134/37/5‬به‬
‫فرودگاه بندرعباس رسيد تا ايران در اِزاي آن براي آزادي گروگان هاي امريكايي در لبنان اقدام نمايد‪ .‬اين‬
‫دومين محموله موشك هاي ارسالي تاو به ايران بود‪ .‬اما گروگاني آزاد نشد‪ 17.‬برخي از مسئولين ايراني اين‬

‫‪398‬‬
‫اقدام امريكا را صاف كردن زمينه روابط بعد از پيروزي در عراق و جلوگيري از گرايش ايران به طرف تحسين‬
‫روابط با مسكو‪ ،‬ارزيابي مي كردند‪ 11 .‬به هر حال نياز آمريكا و ايران به يكديگر در آن مقطع زماني ‪،‬جرياني‬
‫از مذاكره غير مستقيم بين آمريكا و ايران و تبادل سالح با گروگان را بوجود آورد كه از آن به عنوان ماجراي‬
‫مك فارلين و ايران گيت ياد مي شود‪.‬‬
‫افزایش قابلیت ها و توانمندي هاي عراق در سال ششم جنگ‬
‫در سال ‪ 3134‬و قبل از آغاز عمليات والفجر ‪ 5‬وضعيت و توانمندي هاي ارتش بعثي عراق نسبت به قبل‪ ،‬توسعه‬
‫يافت‪.‬در اين سال‪ ،‬دولت عراق‪ ،‬نيمي از توليد ناخالص داخلي ساالنه خود‪ ،‬يعني در حدود ‪ 34‬ميليارد دالر را به‬
‫خريد تسليحات و جنگ افزارهاي مختلف و همچنين فناوري ساخت سالح هاي مورد نياز و هزينه هاي جنگ‬
‫اختصاص داد‪ .‬در اين سال برتري كامل نظامي ارتش بعثي برقواي ايران برقرار بوده است‪ .‬استعداد نيروي هوايي آن‬
‫كشور حدود ‪ 333‬فروند از انواع هواپيماهاي بمب افكن و شكاري شامل انواع هواپيماهاي توپولف‪ ،‬انواع ميگ هاي‬
‫جنگنده ‪ 73 ،71 ،73‬و هواپيماهاي جنگي سوخوي ‪ 3‬و ‪ 77‬و جنگنده بمب افكن هاي ميراژ ‪ F1‬و هواپيماهاي‬
‫مخصوص حمل موشك هاي ضد سطحي به نام سوپراِتاندار بود كه از كشور فرانسه به همراه خلبان در اختيار گرفته‬
‫بود‪ .‬در آن زمان‪ ،‬استعداد عملياتي نيروي هوايي عراق‪،‬حدود چهار برابر نيروي هوايي ايران بوده است‪ 14.‬در اين سال‬
‫كمك هاي مالي كشورهاي عربي به عراق از جمله عربستان سعودي‪ ،‬امارات‪ ،‬كويت و ‪ ...‬كماكان ادامه داشته است‬
‫و اين كشورها از نظر سياسي‪ ،‬اقتصادي‪ ،‬رواني و تبليغاتي نيز به شدت از رژيم بعثي صدام پشتيباني مي كردند‪ .‬رژيم‬
‫هايي مانند مصر و اردن نيز از نظر سياسي‪ ،‬تبليغاتي و كمك هاي نظامي در كنار صدام بودند‪ .‬حمايت كشورهاي‬
‫اروپايي از رژيم بعثي در زمينه صدور تسليحات به اين كشور افزايش يافت به طوري كه فرانسه عالوه بر‬
‫هواپيماهاي ميراژ ‪ ،F1-7333‬بمب هاي ليزري و موشك هاي ضد رادار به منظور ايجاد توانايي در ارتش بعثي‬
‫براي حمله به پايانه هاي نفتي ايران و نيز كشتي هاي نفتكش را در اختيار اين رژيم قرار داد‪ .‬كشور آلمان نيز بر‬
‫صدور فناوري ساخت سالح هاي شيميايي به رژيم صدام افزود‪ .‬شوروي نيز كماكان تسليحات پيشرفته خود از جمله‬
‫انواع هواپيماها‪ ،‬بالگردها‪ ،‬تانك ها و نفربرها و موشك هاي زمين به زمين دور برد را در اختيار اين رژيم قرار مي‬
‫داد‪ .‬همچنين رژيم صدام توانسته بود از كشور اتريش توپخانه صحرايي با برد بيش از ‪ 43‬كيلومتر نيز دريافت كند‪.‬‬
‫ارتش بعثي‪ ،‬تالش مي كرد كه جنگ را در خليج فارس و از طريق حمله به نفتكش ها و بنادر نفتي ايران از جمله با‬
‫حمله به تأسيسات نفتي در جزيره خارک گسترش دهد‪ .‬از طرفي سعي مي كرد در جبهه هاي زميني داراي آرايش‬
‫دفاعي و نيز سيستم پدافندي قابل اعتمادي باشد و براي وارد كردن فشار رواني بر مردم ايران‪ ،‬به جنگ شهرها در‬
‫مواقع خاصي ادامه دهد‪ .‬در اين سال ارتش بعثي‪ ،‬توانايي حمله هوايي به شهرهاي دورتر ايران را هم پيدا كرد و‬
‫عالوه بر آن‪ ،‬مراكز اقتصادي ايران را نيز مورد حمله هوايي قرار مي داد‪ .‬همچنين در اين سال استفاده از كمك هاي‬
‫اطالعاتي آمريكا براي كنترل تحركات نظامي ايران بخصوص از طريق هواپيماهاي جاسوسي آواكس مستقر در‬
‫كشور عربستان سعودي افزايش يافت و آمريكا كمك هاي اعتباري فراواني را تحت پوشش كمك هاي‬
‫كشاورزي در اختيار رژيم صدام حسين قرار مي داد‪.‬‬

‫‪399‬‬
 ‫شرایط ایران براي آتش بس‬
‫در اواخر مهرماه سال ‪ 3134‬رئيس جمهور گامبيا و رئيس كميته صلح سازمان كنفرانس اسالمي از طريق نماينده‬
‫دائم ايران در سازمان ملل جوياي آخرين شرايط جمهوري اسالمي براي آتش بس شد‪ .‬اين موضوع از طريق فرزند‬
‫امام از ايشان سؤال شد‪ .‬امام خميني فرمودند ‪ " :‬اگر بر اساس قبول متجاوز بودن عراق‪ ،‬دادگاهي براي كيفر صدام‬
‫تشكيل شود به اضافه جبران خسارات و عودت مهاجران عراقي مي پذيريم‪ 13.‬از سوي ديگر در آبان ماه ‪3134‬‬
‫استراليا به عنوان رئيس ادواري شوراي امنيت پيشنهاد نمود كه ايران به اميد متجاوز اعالم شدن عراق در جلسه‬
‫شوراي امنيت سازمان ملل شركت نمايد ولي ايران تصميم گرفت تا از نتيجه كار مطمئن نشود در اين جلسه شركت‬
‫نكند‪ .‬از سوي ديگر قذافي كه از تهديد امريكا و اسرائيل عليه ليبي به دليل حمايت از تروريسم نگران شده بود در‬
‫‪13‬‬
‫‪ 3134/33/37‬از طريق سفير ايران‪ ،‬درخواست نمود كه جنگ با عراق تمام شود‪.‬‬
‫سفر صدام به مسکو‬
‫در ‪ 73‬آذر ‪ 3134‬صدام به صورت غير منتظره وارد مسكو شد تا بتواند حمايت بيشتر شوروي را از عراق در جنگ‬
‫جلب نمايد‪ .‬اين سفر پس از آن صورت گرفت كه ايران حمله آينده خود را يك جنگ سرنوشت ساز‪ ،‬تاريخي و‬
‫گسترده تر از هميشه اعالم نمود‪ .‬در اين سفر معامله تسليحاتي جديدي بين عراق و شوروي انجام شد‪ .‬پس از اين‬
‫سفر كارشناسان روسي به عراق اعزام و هواپيماها و موشك هاي بيشتري به عراق واگذار شد‪ .‬گفته مي شود كه در‬
‫نتيجه كاهش كمك هاي مالي كشورهاي عرب نفت خيز كه تا آن زمان حدود ‪ 13‬ميليارد دالر به عراق كمك‬
‫كرده بودند‪ ،‬عراق مجبور شده است تا گرايش بيشتري به سمت شوروي داشته باشد‪ .‬اين در حالي بود كه ايران به‬
‫منظور تدارک حمله گسترده‪ ،‬در حال اعزام نيروهاي داوطلب به جبهه هاي جنگ بود‪ .‬در آن شرايط شوروي به‬
‫ايران پيام داد كه تمايل به تحسين (بهبود) روابط و دعوت از وزير خارجه ايران دارد‪ .‬بدين منظور كورنينكو قائم‬
‫مقام وزير خارجه شوروي در ‪ 3134/33/34‬به ايران سفر نمود و به رئيس مجلس شوراي اسالمي اعالم كرد كه‬
‫شوروي موشك دور بُردي كه عراق بتواند تهران را بزند به آن كشور نخواهند داد‪ .‬او باالترين مقام شوروي بود كه‬
‫‪12‬‬
‫پس از پيروزي انقالب اسالمي از ايران ديدار نمود‪.‬‬
‫تدابیر و استعداد عملیاتی ارتش بعثی عراق در سال ششم جنگ‬
‫ارتش بعثي عراق در هنگام برنامه ريزي ايران به منظور انجام عمليات والفجر ‪ 5‬به منظور از دست ندادن‬
‫سرزمين هاي خويش دفاع مطلق در جبهه ها را در دستور كار خود قرار داده بود‪ .‬بدين منظور خطوط اول‬
‫دفاعي را با كمك اقدامات و فعاليت هاي شديد مهندسي و مسلح كردن زمين جبهه ها با انواع موانع و ميادين‬
‫مين‪ ،‬مستحكم مي ساخت‪ .‬گاهي اوقات نيز تك هاي محدودي به مواضع قواي ايران‪ ،‬انجام مي داد‪ .‬ارتش عراق‬
‫به دنبال تغيير راهبرد خود در سال ‪ 3131‬از دفاع مطلق به دفاع متحرک بود و براي ايجاد چنين ظرفيتي برنامه‬
‫ريزي مي كرد‪ .‬از سوي ديگر عراق بدنبال توسعه فشار و پر هزينه نمودن جنگ براي ايران و خسته كردن‬
‫جمهوري اسالمي بود‪ .‬ارتش عراق دامنه جنگ به منطقه خليج فارس را گسترش داده بود و حمله هوايي به‬
‫نفتكش ها و پايانه هاي نفتي ايران به منظور قطع يا كاهش درآمدهاي نفتي كشور و ايجاد فشار اقتصادي بر‬

‫‪411‬‬
‫مردم همچنان در دستور كار عراق قرار داشت‪ .‬بمنظور اجراي تدابير فوق‪ ،‬ارتش بعثي داراي استعدادي به شرح‬
‫ذيل بود كه در همه جبهه ها بكار مي گرفت‪:‬‬
‫‪ 3 .3‬لشكر زرهي شامل لشكرهاي ‪37 ،33 ،3 ،1‬و ‪32‬‬
‫‪ 1 .7‬تيپ مستقل زرهي شامل تيپ هاي ‪ 3 ،33‬و ‪ 7‬گارد رياست جمهوري‬
‫‪ 7 .1‬لشكر مكانيزه شامل لشكرهاي ‪3‬و‪ 3‬و نيز ‪ 1‬تيپ مكانيزه مستقل‬
‫‪ 3 .4‬لشكر پياده سازماني شامل لشكرهاي ‪ 5 ،2 ،4 ،7‬و ‪33‬‬
‫‪ 23 .3‬تيپ مستقل پياده از نيروهاي احتياط‬
‫‪ 33 .3‬لشكر پياده كه همگي پس از شروع جنگ تحميلي‪ ،‬سازماندهي شده و شامل لشكرهاي ‪،73 ،31 ،35 ،33 ،34‬‬
‫‪ 13 ،75 ،72 ،73 ،74 ،71 ،77 ،73‬و ‪ 13‬مي شدند‪.‬‬
‫در مجموع ارتش بعثي عراق داراي نزديك به ‪ 3333‬تانك و نفربر‪ 373 ،‬گردان توپخانه يعني در حدود ‪ 7333‬عراده‬
‫انواع توپخانه صحرايي و توپخانه پدافند هوايي و داراي ‪ 333‬گردان پياده بود‪ .‬ارتش اين كشور با قدرتِ خودروهاي‬
‫ترابري خود‪ ،‬در هر زمان قادر به جابجايي ‪ 1‬لشكر پياده در هر نقطه جبهه بود و در عرض ‪ 74‬ساعت مي توانست يك‬
‫تيپ پياده را از جبهه اي به جبهه ديگر جابجا و منتقل نمايد و ظرف ‪ 27‬ساعت مي توانست يك تيپ زرهي را از‬
‫دورترين نقطه به جبهه مورد نظر انتقال دهد‪ .‬در اين زمان ارتش بعثي توانايي بمباران مداوم جبهه هاي جنگ را در‬
‫مدت يك ماه و بدون وقفه در اختيار داشت‪ .‬در اين شرايط و در هر زمان‪ ،‬اين ارتش قادر بود تا ‪ 43‬گردان توپخانه‬
‫را در يك نقطه متمركز كرده و در مقابل عمليات آفندي يگان هاي خودي با استعداد ‪ 333‬گردان‪ ،‬مي توانست ‪133‬‬
‫گردان را از ساير جبهه ها آزاد و در مقابل نيروهاي تك كننده‪ ،‬آرايش و گسترش دهد‪.‬‬
‫در آن شرايط از مجموع استعداد فوق ‪ 133‬گردان پياده‪ 35 ،‬گردان زرهي و مكانيزه در خطوط مقدم جبهه ها استقرار‬
‫داشتند كه با ‪ 13‬گردان توپخانه صحرايي پشتيباني مي شدند‪ .‬بنابراين ارتش بعثي قادر بود كه در مقابل تهاجم قواي‬
‫ايران با ‪ 353‬گردان پياده و ‪ 37‬گردان زرهي و مكانيزه به عنوان واحدهاي احتياط‪ ،‬پاتك هاي مستمر انجام دهد‪ .‬در‬
‫آن زمان مجموع استعداد سپاه پاسداران انقالب اسالمي حدود ‪ 37‬لشكر بود كه مي توانست با ‪ 333‬گردان آزاد به‬
‫عمليات در هر نقطه اي‪ ،‬مبادرت ورزد‪.‬‬
‫سیر طرح ریزي عملیات والفجر ‪1‬‬
‫از تابستان سال ‪ 3134‬برنامه ريزي جهت انجام عمليات گستردۀ والفجر ‪ 5‬آغاز شد‪ .‬محدوده اين منطقه عملياتي‬
‫(ص)‬
‫بنابر‬ ‫از مرز كوشك در جنوب اهواز تا شلمچه و از خسروآباد تا رأس البيشه بود‪ .‬قرارگاه خاتم االنبياء‬
‫پيشنهاد نيروي زميني‪ ،‬عمليات در منطقه كوشك تا شلمچه را به ارتش و با توجه به مطالعات انجام شده از سوي‬
‫سپاه‪ ،‬طرح ريزي و اجراي عمليات در منطقه فاو را به سپاه واگذار نمود‪ .‬براي اولين بار در طول جنگ‪ ،‬هر‬
‫يك از دو سازمان سپاه و ارتش در اين عمليات‪ ،‬بصورت جداگانه و بدون استفاده از يگانهاي يكديگر‪ ،‬در‬
‫مناطق مورد عالقه خود‪ ،‬برنامه ريزي نمودند و قرار شد هر يك بصورت جداگانه عمليات مورد نظر خود را‬
‫انجام دهند‪ .‬ارتش براي اولين بار دو لشكر ‪ 53‬زرهي كرمانشاه و ‪ 75‬پياده سنندج را از منطقه غرب كشور به‬

‫‪411‬‬
‫جبهه جنوب منتقل نمود و ‪ 73‬گردان توپخانه را نيز براي انجام عمليات پاي كار آورد‪ .‬اين اقدام باعث جلب‬
‫توجه ارتش عراق به منطقه جنوب غربي اهواز شد‪ .‬با عدم موفقيت ارتش در شكستن مواضع قواي عراق در‬
‫شلمچه و منتفي شدن اين عمليات همزمان با عمليات فاو‪ ،‬عمليات والفجر ‪ 5‬فقط به منطقه اي كه سپاه پاسداران‬
‫در فاو اقدام نمود‪ ،‬اطالق گرديد‪.‬‬
‫آموزه سپاه براي انجام عملیات‬
‫در زمان مطالعه جهت انتخاب منطقه عملياتي والفجر ‪ ،5‬دكترين و سياست عملياتي سپاه پاسداران انقالب اسالمي‪ ،‬در‬
‫برنامه ريزي و طراحي هر نوع عمليات‪ " ،‬پرهيز از تك جبهه اي " و " تالش براي دور زدن دشمن " و يا " نفوذ‬
‫عميق و ايجاد رخنه گسترده در خطوط دفاعي دشمن " بوده است‪ .‬به اين سياست پس از عمليات والفجر مقدماتي‬
‫اهميت بيشتري داده شد و منطقه هور جهت انجام عمليات خيبر با همين مالحظات انجام شد و در زمان طرح ريزي‬
‫عمليات والفجر ‪ 5‬به آن توجه زيادي شد‪ " .‬شكل مثلثي جغرافياي زمين " در منطقه عملياتي فاو و نيز" محدوديت هاي‬
‫زمين براي آرايش مناسب يگان هاي دشمن" و همچنين "دور بودن جبهه دشمن از مناطق اصلي نبرد"‪ ،‬مي توانست تا‬
‫حد زيادي اين اطمينان را براي فرمانده سپاه پاسداران انقالب اسالمي ايجاد نمايد كه دكترين فوق در اين منطقه‬
‫عملياتي تا حد زيادي قابل اجرا است و بنابراين مي توان به پيروزي بر قواي دشمن‪ ،‬اميدوار بود‪ .‬با توجه به موارد‬
‫فوق‪ ،‬سپاه پاسداران انقالب اسالمي تالش نمود تا در انتخاب منطقه عملياتي جديد‪ ،‬اصول ذيل را مورد توجه‬
‫قرار داده و از تاكتيك هاي مناسب تري براي اجراي طرح عمليات‪ ،‬بهره جويد‪ .‬بنابراين نكات زير‪ ،‬مد نظر‬
‫فرماندهان سپاه پاسداران انقالب اسالمي قرار گرفت‪.‬‬
‫‪ -3‬برنامه ريزي براي انجام عمليات در منطقه اي صورت گيرد كه بتوان‪ ،‬با استفاده از توانايي ها و نقاط قوت‬
‫يگان هاي خودي به نقاط ضعف توان رزمي ارتش بعثي حمله كرد‪ .‬به عبارتي عمليات در سرزميني صورت گيرد‬
‫كه متناسب با توان رزمي موجود سپاه باشد‪ .‬همچنين عمليات در منطقه اي صورت گيرد كه با توجه به تجهيزات‬
‫و تسليحات موجود در داخل كشور و يا آنچه امكان ساخت آن در كارخانجات صنعتي كشور وجود دارد‪ ،‬قابل‬
‫انجام باشد‪ .‬عالوه بر اين‪ ،‬طرح ريزي هم به گونه اي صورت گيرد كه بتوان از موفقيت و پيروزي در نبرد‬
‫اطمينان حاصل كرد‪ .‬الزم به ذكر است كه طرح عمليات هم مي بايستي مبتني بر توان رزمي يگان هاي موجود‬
‫سپاه پاسداران انقالب اسالمي‪ ،‬برنامه ريزي گردد‪.‬‬
‫‪ -7‬عمليات در منطقه اي صورت گيرد كه از عوارض طبيعي زمين منطقه‪ ،‬بتوان در افزايش توان رزمي نيروهاي‬
‫خودي بهره كافي برد‪ ،‬يعني زمين براي جنگيدن و پاتك يگان هاي دشمن نامناسب و براي مانور يگان هاي‬
‫خودي مناسب باشد‪ .‬به عبارتي انجام عمليات در منطقه اي صورت گيرد كه از آزادي عمل كامل اجراي پاتك‬
‫از سوي يگان هاي زرهي و مكانيزه دشمن كاسته شود‪ .‬بدين منظور منطقه عملياتي انتخاب شده مي بايستي از‬
‫عوارض طبيعي و مصنوعي مناسب برخوردار باشد‪ .‬به عبارتي توان ارتش بعثي در منطقه مورد نظر محدود بوده و‬
‫زمين منطقه عمليات‪ ،‬ظرفيت تمركز قوا را براي دشمن‪ ،‬نداشته باشد‪ .‬همچنين منطقه اي براي جنگيدن انتخاب شود‬
‫كه بتوان حتي االمكان‪ ،‬بالفاصله پشت يك عارضه طبيعي مانند رودخانه يا عارضه اي مصنوعي مانند درياچه‬

‫‪412‬‬
‫نمك‪ ،‬پدافند نمود تا دشمن نتواند به راحتي و با سهولت عليه يگان هاي خودي پاتك كند‪ .‬حسن منطقه فاو‬
‫اين بود كه پس از تصرف جناحين آن كه رودخانه اروند و خورعبداهلل است بالفاصله فقط از يك سو‪ ،‬مي‬
‫بايست در مقابل دشمن به پدافند پرداخت و در اين حالت با استفاده از ماشين آالت مهندسي‪ ،‬امكان تشكيل‬
‫خطوط دفاعي نسبتاً مناسب ميسر مي شد‪.‬‬
‫‪ -1‬عمليات در منطقه اي صورت گيرد كه موفقيت حاصل از آن‪ ،‬موجب فعال شدن فضاي جبهه هاي جنگ‬
‫گردد‪ .‬در نتيجه ركود و انفعال در جبهه هاي نبرد‪ ،‬جاي خود را به نشاط و استمرار فشارها بر قواي دشمن بدهد‬
‫و ادامه تهاجمات عليه دشمن‪ ،‬امكان خروج واحدهاي وي را از الک دفاعي‪ ،‬ندهد‪ .‬از سوي ديگر بتوان از‬
‫تجربيات عمليات هاي گذشته به منظور نيل به موفقيت و تصرف و تأمين اهداف‪ ،‬استفاده كرد‪.‬‬
‫‪ -4‬بتوان مسأله ي حجم سنگين آتش توپخانه دشمن را به گونه اي حل كرد كه ارتش بعثي نتواند با استفاده از قدرت‬
‫آتش‪ ،‬سازماندهي يگان ها و تدارک رساني به نيروها را مختل نمايد‪ .‬از سوي ديگر‪ ،‬اجراي عمليات در سرزميني‬
‫صورت گيرد كه دشمن نتواند از همه آتش هاي خود به طور مؤثر عليه يگان هاي خودي‪ ،‬استفاده كند و توان وي‬
‫در آن منطقه محدودتر باشد‪.‬‬
‫‪ -3‬به دليل عدم امكان اجراي آتش تهيه سنگين از سوي گروه هاي توپخانه خودي و نيز عدم امكان استفاده‬
‫وسيع از بمب باران هوايي و همچنين نداشتن يگان هاي مانوري زرهي كافي براي شكستن خطوط مستحكم‬
‫دشمن و با توجه به برتري ارتش بعثي در اين زمينه ها‪ ،‬جنگ فقط با استفاده از رزمندگان پياده شهادت طلب براي‬
‫شكستن خط اول دشمن و نيز با استفاده از غافلگير كردن ارتش بعثي و با بهره گيري از تاريكي شب انجام شود‪.‬‬
‫‪ -3‬دشمن نتواند با صرفه جويي در قواي خود‪ ،‬سرزمين تصرف شده را باز پس بگيرد و مجبور شود براي باز پس‬
‫گيري زمين از دست رفته‪ ،‬نيروهاي خود را با حجم انبوه بكار گرفته و تلفات را پذيرا باشد‪.‬‬
‫با توجه به مالحظات فوق‪ ،‬منطقه فاو براي طرح ريزي و اجراي عمليات‪ ،‬انتخاب گرديد‪ .‬در واقع طراحي چنين‬
‫صحنه اي براي جنگ با قواي بعثي‪ ،‬دشمن را مجبور ساخت تا در ناحيه اي كه تمايلي به جنگ در آن نداشت‪ ،‬با‬
‫قواي ايران درگير شود‪ .‬اين اقدام موجب شد تا براي مدت زيادي ابتكار عمل در اختيار رزمندگان اسالم قرار گيرد‪.‬‬
‫در برنامه ريزي و طرح ريزي عمليات در سال ‪ ،3134‬سپاه با دو مسئله " تجارب ناكامي هاي عملياتهاي بدر و‬
‫خيبر " و " ابهام فرماندهان درباره تكرار وضعيت گذشته " مواجه بود‪:‬‬
‫تجارب عملیات هاي گذشته‬
‫پس از ناكامي هاي ايجاد شده در عمليات هاي خيبر و بدر‪ ،‬كسي تصور نمي كرد كه سپاه يك بار ديگر عبور از‬
‫رودخانه و عمليات آبي ـ خاكي را در دستور كار خود قرار دهد ولي تجربيات و درس هاي اين دو عمليات‪ ،‬امكان‬
‫برنامه ريزي براي عمليات جديدي به نام والفجر ‪ 5‬را فراهم آورد‪ .‬دو عمليات خيبر و بدر كه مهم ترين عمليات‬
‫هاي آبي‪ -‬خاكي ايران بودند و در منطقه هور الهويزه در سال هاي ‪ 3137‬و ‪ 3131‬اجرا گرديدند‪ ،‬نشان دادند كه‬
‫اگر مشكالت مربوط به پشتيباني رزمي و پشتيباني خدمات رزمي حل نشود و تدارک الزم از برنامه عمليات صورت‬
‫نگيرد‪ ،‬تمام دستاوردهاي عمليات مورد تهديد جدي قرار مي گيرد‪ .‬بنابراين استفاده از انواع پل و نيز بهره گيري از‬

‫‪413‬‬
‫انواع شناورهاي تداركاتي و همچنين امكان استفاده از آتش موثر توپخانه بايستي در اولويت برنامه ريزي ها قرار‬
‫گيرد و تا اطمينان از تأمين آنها‪ ،‬نبايستي اجراي عمليات آغاز شود‪ .‬از سويي ديگر نبايستي روي امكاناتي مانند‬
‫بالگرد كه نمي تواند به اندازه كافي در اختيار قرار گيرد در طرح ريزي عمليات‪ ،‬حساب كرد‪ .‬با اين وجود‪ ،‬طرح‬
‫ريزي عمليات تصرف و تأمين فاو‪ ،‬با توجه به " محدوديت هاي نحوه تدارک نيروها" و نيز "چگونگي انجام پشتيباني‬
‫از نيروهاي عمل كننده " به دليل محصور بودن زمين منطقه عمليات از سوي رودخانه اروند رود از سويي و نيز درياي‬
‫خليج فارس از سوي ديگر‪ ،‬يكي از پيچيده ترين طرح ريزي هاي نظامي و تاكتيكي در آن دوران‪ ،‬محسوب مي‬
‫گرديد‪ .‬برتري هوايي ارتش بعثي و نيز قدرت تحرک و توان جابجايي يگان هاي دشمن نيز بر مشكالت فوق مي‬
‫افزود‪ .‬برنامه ريزي و طراحي چنين عملياتي نياز به داشتن اطالعات بسيار دقيق از گسترش‪ ،‬استعداد و آرايش دشمن‬
‫داشت‪ .‬در نهايت با مطالعه فراوان بر روي منطقه مورد نظر و نيز وضعيت دشمن‪ ،‬فرماندهان سپاه پاسداران انقالب‬
‫اسالمي توانستند با استنباط صحيح از وضعيت ارتش بعثي‪ ،‬شرايط زمين مورد نظر براي عمليات و همچنين توان رزمي‬
‫در اختيار‪ ،‬اين عمليات را طراحي و به اجرا در آورند‪.‬‬
‫تردید فرماندهان‬
‫تجربيات عمليات هاي گذشته‪ ،‬از جمله سختي ها و دشواري هاي عمليات هاي خيبر و بدر و پايان ناموفق آنها‪ ،‬برخي‬
‫از فرماندهان و طرح ريزان عملياتي سپاه را بسيار محتاط و مالحظه كار نموده بود به گونه اي كه نظر آنها در مورد طرح‬
‫ريزي عملياتي در منطقه ي فاو كامالً منفي بود‪ .‬آنها معتقد بودند كه انتقال حدود ‪ 23‬هزار نفر از رزمندگان اسالم به منطقه‬
‫ي مثلث فاو اقدام بسيار خطرناكي است كه با توجه به نداشتن عقبه ي مطمئن و عدم وجود خطوط مواصالتي‪ ،‬مي تواند‬
‫موجب تلفات گسترده و اسارت تعداد زيادي از آنها شده و بنابراين پيروزي را براي ارتش بعثي صدام رقم بزند‪ .‬آنها براي‬
‫تبيين منظور خود از " تئوري دام " استفاده مي كردند با اين مفهوم كه ممكن است منطقه ي فاو به عنوان فضايي براي به‬
‫دام انداختن رزمندگان اسالم مورد بهره برداري ارتش بعثي عراق قرار گيرد‪ .‬بنابراين آنها به اين دليل با انجام عمليات در‬
‫اين منطقه مخالفت مي ورزيدند‪ .‬بنابراين بعضي از فرماندهان ارشد سپاه از جمله تعدادي از فرماندهان لشكرهاي خط‬
‫شكن مثل لشكرهاي امام حسين و نجف اشرف درباره پشتيباني و چگونگي تدارک اين عمليات‪ ،‬ترديد داشته و از‬
‫موفقيت آن نااميد بودند به گونه اي كه فرمانده كل سپاه نتوانست براي اين فرماندهان و اين يگان ها‪ ،‬مأموريت‬
‫موثري را در مرحله اول عمليات والفجر ‪ 5‬پيش بيني و تعيين نمايد‪ .‬البته آنها در مراحل بعدي عمليات فعاالنه‬
‫شركت داشتند‪ .‬فرماندهان ارتش نيز در بازديدي كه از اين منطقه‪ ،‬قبل از آغاز عمليات داشتند به اين نتيجه رسيدند‬
‫كه انجام اين عمليات امكان پذير نيست و آن را يك طرح ناشدني مي دانستند‪ .‬اگر سپاه پاسداران انقالب اسالمي‪،‬‬
‫تجربه گرانبهاي دو عمليات خيبر و بدر در هورالهويزه را به همراه خود نداشت‪ ،‬قطعاً طرح ريزي و اجراي عمليات‬
‫والفجر ‪ 5‬با مشكالت جدي روبرو مي شد‪.‬‬
‫ضربه نهایی‬
‫در زمستان سال ‪ ،3134‬ايران به دنبال آن بود كه با انجام يك عمليات سرنوشت ساز‪ ،‬ضربه نهايي به رژيم بعثي عراق‬
‫وارد نمايد تا با نيل به اهداف خود به جنگ پايان دهد‪ .‬آقاي هاشمي رفسنجاني در جلسه اي قبل از آغاز عمليات‬

‫‪414‬‬
‫والفجر ‪ 5‬در جمع فرماندهان در دزفول گفت شما از اروند روز عبور كنيد و به آن طرف برويد و منطقه فاو را‬
‫تصرف كنيد‪ ،‬ما جنگ را تمام مي كنيم‪ .‬از سوي ديگر از آنجا كه قيمت نفت در زمستان سال ‪ 3134‬در حال كاهش‬
‫بود‪ ،‬پيروزي در اين عمليات‪ ،‬مي توانست تا حدودي از سقوط قيمت نفت جلوگيري نمايد‪ .‬به منظور انجام موفق‬
‫عمليات والفجر ‪ ،5‬تمامي امكانات سپاه و ده ها هزار نفر از بسيجيان داوطلب كه تحت عنوان "راهيان كربال" عازم‬
‫جبهه هاي جنگ شده بودند‪ ،‬به همراه تمامي واحدهاي توپخانه سپاه و ارتش و همچنين موشك هاي هاگ و راپير و‬
‫شش لشكر از ارتش و تعدادي از بالگردهاي هوانيروز و هواپيماهاي نيروي هوايي براي انجام اين عمليات بسيج شدند‪.‬‬
‫براي هيچ عملياتي اين همه امكانات و نيرو پاي كار نيامد‪ .‬قرارگاه خاتم االنبيا دو قرارگاه سپاه و ارتش را اداره مي‬
‫كرد‪ .‬سپاه در منطقه فاو‪ ،‬عمليات خود را با بكارگيري دو قرارگاه كربال و نوح‪ ،‬برنامه ريزي كرده بود و ارتش نيز‬
‫قرار بود به صورت همزمان در منطقه شلمچه‪ ،‬عمليات خود را انجام دهد‪.‬‬
‫عملیات فاو‬
‫در دوران دفاع مقدس‪ ،‬عمليات هاي زيادي به منظور بيرون راندن ارتش متجاوز بعثي عراق از سرزمين هاي اشغالي‬
‫ايران و نيز براي ايجاد فشار نظامي بر قواي دشمن‪ ،‬جهت پايان دادن به جنگ تحميلي انجام شده است‪ .‬برخي از اين‬
‫نبردها در ادامه تالش براي دفع تجاوز قواي بعثي‪ ،‬در خاک دشمن صورت گرفته است‪ .‬يكي از عمليات هاي بسيار‬
‫مهم‪ ،‬هم از نظر تعيين استراتژي عملياتي مناسب و هم از نظر بكارگيري تاكتيك هاي اجرايي بسيار دقيق و همچنين‬
‫ارزش تعيين كننده سياسي و نظامي‪ ،‬عمليات حمله قواي اسالم به شبه جزيره فاو در خاک عراق بوده است‪ .‬طبيعتاً طرح‬
‫ريزي چنين عملياتي و نيز ساير نبردهايي كه در سرزمين دشمن به وقوع پيوسته است‪ ،‬براي فتح نظامي كشور عراق‪،‬‬
‫نبوده بلكه هدف اساسي آنها رساندن دشمن به نقطه اي بوده است كه از ادامه تحميل جنگ بر ايران پشيمان گشته و‬
‫در آينده نيز تصور انجام چنين اقداماتي را در ذهن خود نپروراند‪ .‬در اوايل سال ‪ 3134‬سپاه به منظور خروج از بن‬
‫بست نظامي پديد آمده در جبهه ها‪ ،‬طرح كلي يك عمليات بزرگ را به منظور ايجاد تحول در وضعيت‬
‫جنگ‪ ،‬ارائه داد‪ .‬عمليات والفجر ‪ ،5‬يكي از برجسته ترين‪ ،‬ارزشمندترين و پيچيده ترين عملياتهاي رزمندگان اسالم در‬
‫دوران جنگ تحميلي است‪ .‬اين عمليات عظيم از افتخارات جاويدان نيروهاي مسلح جمهوري اسالمي ايران مي باشد كه‬
‫از ديدگاه نظامي‪ ،‬قابليت و ظرفيت زيادي براي استفاده از تجربيات و درسهاي آن را دارد‪ .‬نبرد فاو‪ ،‬در ششمين سال‬
‫جنگ تحميلي و در روز ‪ 73‬بهمن سال ‪ 3134‬در مرز جنوبي استان خوزستان و در جنوب جزيره آبادان‪ ،‬صورت‬
‫گرفت‪ .‬اين عمليات در منطقه بسيار حساسي انجام شد زيرا از يك طرف در ناحيه مرزي اروندرود انجام گرفت كه‬
‫رژيم بعثي عراق به بهانه تسلط بر آن‪ ،‬جنگ با ايران را آغاز كرده بود و از طرف ديگر‪ ،‬منطقه نبرد در تنها مسير‬
‫ارتباطي كشور عراق با درياي خليج فارس تعيين شده بود به طوريكه توانست ارتباط بندر ام القصر را از طريق‬
‫خورعبداهلل با خليج فارس‪ ،‬مسدود نمايد‪ .‬از سوي ديگر تنها اسكله هاي نفتي عراق به نام سكوهاي البكر و االميه در‬
‫محدودۀ اين منطقه قرار داشتند كه با انجام اين عمليات شرايط براي نيروهاي مستقر در آنها دشوار شد‪.‬‬
‫هدف عملیات‬
‫هدف از برنامه ريزي و انجام عمليات والفجر ‪ 5‬تصرف منطقه فاو و پيشروي به سمت ام القصر و قطع ارتباط‬

‫‪415‬‬
‫كشور عراق با دريا‪ ،‬بود‪ .‬آقاي هاشمي رفسنجاني كه در زمان انجام عمليات فاو‪ ،‬فرمانده جنگ بودند دربارۀ‬
‫هدف اين عمليات مي گويند‪ " :‬فاو يكي از عملياتهايي بود كه براي ختم جنگ طراحي كرده بوديم‪ .‬هدف هم‬
‫اين بود كه از جاده ساحلي به ام القصر برويم‪ .‬يكي از تحليلهاي ما اين بود كه اگر دريا را از عراق بگيريم و‬
‫رابطه عراق را با دريا قطع كنيم و آتش بس شود عيبي ندارد چون عراق نمي تواند تحمله كند‪ .‬تحليل درستي‬
‫هم بود بعالوه كشورهاي جنوب خليج فارس هم وقتي ببينند ما در آنجا هستيم حتماً مالحظه مي كردند طرح‬
‫مكملي هم داشت‪ .‬چون از اولي كه طراحي كرده بوديم نمي خواستيم وارد بصره شويم‪ .‬مالحظات انساني داشتيم‬
‫كه به مردم بصره آسيب نرسد‪ " .‬بنابراين‪ ،‬اين عمليات در يك روند تدريجي و متناسب با شرايط‪ ،‬به منظور‬
‫ايجاد فشار سنگين نظامي به رژيم بعثي عراق و قدرتهاي منطقه اي و بين المللي حامي وي به منظور خاتمه دادن‬
‫به جنگ‪ ،‬طراحي گرديد‪ .‬به هر حال ابتكار جديد ايران‪ ،‬انتخاب يك منطقه عملياتي در آن سوي اروندرود به‬
‫منظور انجام عملياتي سرنوشت ساز براي پايان دادن به جنگ تحميلي بود‪ .‬طبيعي است چنانچه اين عمليات موفق‬
‫مي شد‪ ،‬موازنه قوا به سود ايران تغيير مي يافت‪.‬‬
‫دالیل انتخاب منطقه فاو‬
‫راهبرد عملي كشور پس از فتح خرمشهر‪ ،‬انجام يك عمليات كامالً موفقيت آميز براي رسيدن به اهداف معيني كه‬
‫بتواند سرنوشت جنگ را تعيين نمايد بود‪ .‬با بررسي هاي فراواني كه صورت گرفت مشخص شد كه در آن شرايط‬
‫زماني‪ ،‬تنها منطقه اي كه امكان به كارگيري تمام استعدادها و توانايي هاي قواي رزمي ايران عليه ضعف هاي دشمن‬
‫براي رسيدن به يك هدف مهم‪ ،‬وجود دارد و از نظر نظامي نيز در دسترس طرح ريزي مي باشد‪ ،‬با توجه به نكات‬
‫ذيل‪ ،‬منطقه مثلث فاو است‪.‬‬
‫حساسیت نسبتاً كم دشمن و غافلگیر بودن منطقی نسبت به منطقه‬
‫اصوالً منطقه جزيره آبادان و منطقه فاو در دو سوي اروند رود‪ ،‬از ابتداي جنگ به عنوان يك جبهه فعال تلقي‬
‫نمي شده است‪ .‬رودخانه عريضي به نام اروند مانع مهمي براي طرح ريزان عمليات در هر دو سوي جبهه براي‬
‫انتخاب اين منطقه براي عمليات بوده است زيرا عبور از رودخانه نياز به تجهيزات و امكانات ويژه اي دارد‪.‬‬
‫بنابراين اين منطقه به عنوان جبهه اي متروكه از سوي طرفين جنگ محسوب مي شده است‪ .‬ارتش بعثي با‬
‫ديد گاه كالسيك خود‪ ،‬تصور يك عمليات گسترده و مهم از سوي قواي ايران با عبور از مانع طبيعي اروند رود‬
‫را در اين منطقه نداشت‪.‬در تهاجم ارتش بعثي به سرزمين هاي خوزستان‪ ،‬هيچگاه قواي صدام نتوانستند از اروند‬
‫رود عبور كرده و بر روي آن پل احداث نمايند‪ .‬حتي در زماني كه آبادان را به محاصره خود درآوردند‪ ،‬تمام‬
‫تالش آنها بر عبور از رودخانه كارون و تصرف آبادان از طريق شمال آن شهر متمركز بود‪ .‬چنانچه ارتش‬
‫بعثي امكان زدن پل بر روي اروند رود را در توان خويش مي ديد‪ ،‬مي توانست از سمت جنوب نيز شهر آبادان‬
‫را مورد تهاجم قرار داده و اشغال آن را تسهيل نمايد‪ .‬حتي زماني كه در عمليات بيت المقدس خرمشهر به‬
‫محاصره رزمندگان اسالم درآمد نيز‪ ،‬ارتش بعثي از تدارک نيروهاي خود در خونين شهر از طريق اروند رود‬
‫مأيوس بود و نتوانست اقدام مؤثري را در اين زمينه انجام دهد‪ .‬بنابراين فرماندهان يگانه هاي مستقر دشمن در‬

‫‪416‬‬
‫اين ناحيه‪ ،‬حداكثر احتمال يك تك نفوذي و يا انجام يك عمليات محدود را از سوي رزمندگان اسالم در اين‬
‫منطقه مي دادند‪ .‬آنها تصور مي كردند كه در اين صورت‪ ،‬پس از انجام يك عمليات محدود و تهاجم كم‬
‫اهميت و گرفتن يك سرپل كوچك‪ ،‬دوباره قواي ايراني به مواضع خود باز مي گردند‪.‬‬
‫در يكي از اسناد به دست آمده پس از تصرف محل قرارگاه لشكر ‪ 73‬ارتش بعثي در جريان عمليات والفجر ‪،5‬‬
‫نامه اي از فرمانده تيپ ‪ 333‬به فرمانده سپاه هفتم ارتش عراق مشاهده شد كه در آن فرمانده تيپ‪ 11‬در گزارش‬
‫خود نوشته بود كه ‪ 433‬دستگاه لودر‪ ،‬بولدزر و كاميون ايراني در حال انجام فعاليت هاي مهندسي در ميان‬
‫نخلستان هاي اطراف اروند رود هستند‪ .‬او با ذكر قرائن و شواهدي كه از مشاهده فعاليت هاي گوناگون‬
‫رزمندگان اسالم جمع بندي كرده بود به اين نتيجه رسيده بود كه ايراني ها مي خواهند در اينجا عمليات نمايند‬
‫ولي ماهرعبدالرشيد فرمانده سپاه هفتم در جواب وي نوشته بود كه ايراني ها مي خواهند ما را در منطقه آبادان‬
‫و فاو فريب دهند و شما بيخود‪ ،‬ترس توي دل نيروها نيانداز‪ ،‬ما بهتر مي دانيم كه ايران كجا مي خواهد عمليات‬
‫انجام دهد‪.‬‬
‫ضعف استعداد و خطوط پدافندي دشمن‬
‫ارتش عراق در اين منطقه‪ ،‬استعدادي در حدود يك تيپ داشت و آرايش دفاعي يگان هاي وي نسبت به ساير‬
‫خطوط دفاعي جبهه ها از استحكام و قدرت كافي برخوردار نبود زيرا‪ :‬تصور دشمن از اروند رود به عنوان يك‬
‫مانع قوي و غير قابل عبور براي يگان هاي ايراني تلقي مي گرديد و از سوي ديگر امكان ايجاد استحكامات‬
‫فراوان و احداث موانع مصنوعي گسترده در جلوي خط مقدم عراق در كنار ساحل اروند رود وجود نداشت‪ .‬البته‬
‫با توجه به نزديكي سنگرهاي دشمن در كنار رودخانه اروند‪ ،‬دشمن بين سنگرهاي خود و آب اروند رود در‬
‫شرايط جذر را با انواع موانع مصنوعي از جمله ميلگردهاي خورشيدي شكل و سيم هاي خاردار و ميادين مين‬
‫مختلف پوشانده بود تا غواصان و رزمندگان پياده از آنها نتوانند عبور كنند‪.‬‬
‫ولي اين موانع نسبت به موانع موجود در ساير خطوط جبهه ها‪ ،‬خيلي عميق و گسترده‪ ،‬ارزيابي نمي شد‪ .‬از آنجا‬
‫كه دشمن از حساسيت كمتري نسبت به اين منطقه در مقايسه با ساير نقاط جبهه مثل شلمچه و‪ ...‬داشت و از‬
‫سوي ديگر زمين منطقه باتالقي و نامساعد بود‪ ،‬بنابراين‪ ،‬ارتش عراق عمده يگان هاي پرتوان خود را در ساير‬
‫نقاط جبهه ها مستقر كرده بود‪ .‬استعداد قواي دشمن در اين منطقه حدود يك تيپ برآورد مي شد‪.‬‬
‫كم عمق بودن اهداف و نامناسب بودن زمین براي دفاع‬
‫سرزمين در نظر گرفته شده براي انجام عمليات بين رودخانه اروند و خور عبداهلل قرار داشت كه به شكل مثلثي‬
‫بود كه در رأس البيشه كمترين فاصله و در سمت درياچه نمك بيشترين فاصله دسترسي را براي يگانهاي عمل‬
‫كننده داشت‪ .‬محدود و كم عمق بودن زمين منطقه فاو‪ ،‬شرايطي را پديد آورده بود كه دسترسي به اهداف‬
‫نظامي آن در شب اول عمليات‪ ،‬امكان پذير مي نمود‪ .‬مهم ترين هدف اين عمليات تصرف شهر فاو بود كه از‬
‫خط تماس‪ ،‬حدود ‪ 3333‬متر فاصله داشت‪ .‬براي تصرف عميق ترين اهداف‪ ،‬نياز به طي بيش از ‪ 3‬تا حداكثر‬
‫‪33‬كيلومتر نبود‪ .‬بنابراين مي شد انتظار داشت كه تا قبل از شروع پاتك هاي ارتش بعثي و اقدامات مؤثر‬

‫‪417‬‬
‫دشمن‪ ،‬بتوان آنها را تأمين و تا حدودي تثبيت نمود‪ .‬از سوي ديگر نزديك بودن و كوتاه بودن عقبه هاي‬
‫خودي نسبت به منطقه هدف‪ ،‬شرايط مناسبي را براي پشتيباني مستمر از عمليات فراهم مي آورد‪.‬‬
‫از سوي ديگر وجود نخلستان و وضعيت باتالقي زمين در منطقه فاو‪ ،‬شرايط را براي جنگيدن قواي زرهي‬
‫دشمن نامناسب و سخت مي كرد‪ .‬با انجام اين عمليات‪ ،‬عراق وادار به جنگيدن در سرزميني مي شد كه ارتش‬
‫بعثي‪ ،‬تمايل به درگير شدن در آن را نداشت‪ .‬انتخاب زمان عمليات در فصل زمستان هم مي توانست‪ ،‬ضعفهاي‬
‫اين زمين را براي ارتش عراق‪ ،‬بيشتر نموده و در جريان نبرد‪ ،‬امكان استفاده مؤثر براي مانور زرهي را از قواي‬
‫دشمن بگيرد‪ .‬همچنين در منطقه فاو‪ ،‬خطوط دفاعي ارتش عراق عمق الزم را نداشت‪ .‬زيرا ايجاد رده هاي‬
‫مختلف پدافندي به خاطر شرايط نامطلوب زمين و وجود نخلستانها‪ ،‬نهرها و باتالق هاي فراوان‪ ،‬غير ممكن بود‪.‬‬
‫وجود جناحین امن و امکان سازماندهی آتش مؤثر توپخانه‬
‫وضعيت جغرافيايي شبه جزيره فاو‪ ،‬به گونه اي بود كه براي نيروهاي تك كننده پس از تصرف آن‪ ،‬دو جناح‬
‫امن بوجود مي آمد‪ .‬از يك طرف نيروهاي خودي در ساحل اروندرود حضور داشتند و از سوي ديگر خور‬
‫عبداهلل و درياي خليج فارس در كنار آنها قرار مي گرفت كه در چنين شرايطي‪ ،‬امكان عمليات ارتش عراق از‬
‫آن مسيرها و جناحها بسيار ضعيف بود‪ .‬بنابراين دفاع از فاو فقط به يك جبهه محدود مي شد كه آن هم از‬
‫سمت بصره و ام القصر بود‪ .‬بنابراين امكان سازماندهي آتش مؤثر توپخانه در يك جبهه وجود داشت‪.‬‬
‫با توجه به اينكه عمليات در منطقه فاو و رأس البيشه صورت مي گرفت و تردد يگان هاي دشمن براي رسيدن‬
‫به فضاي درگيري‪ ،‬متكي بر جاده هاي بصره به فاو و ام القصر به فاو بود و اين جاده ها نيز تا حدود زيادي مي‬
‫توانست زير آتش توپخانه دور برد قواي ايران قرار گيرد‪ ،‬بنابراين مؤثرترين آتش هاي توپخانه براي درگيري‬
‫با واحدهاي دشمن قبل از رسيدن به منطقه پاتك‪ ،‬طرح ريزي گرديد‪ .‬بدين منظور تمام استعداد توپخانه سپاه‬
‫كه ‪ 33‬گردان مي شد بعالوه ‪ 33‬گردان توپخانه از ارتش‪ ،‬جهت اجري آتش هاي پر حجم‪ ،‬در جزيره آبادان‬
‫گسترش يافتند‪ .‬حداقل برآورد سپاه براي اجراي آتش هاي مؤثر ‪ 43‬گردان توپخانه بود كه قرار بود ‪13‬گردان‬
‫آن از نيروي زميني ارتش تأمين شود كه عمالً ‪33‬گردان پاي كار آمد و با توپخانه هاي سپاه در مجموع ‪13‬‬
‫گردان امكان اجراي آتش بر روي محورهاي مواصالتي قواي دشمن را پيدا كردند‪ 43.‬الزم به ذكر است كه هر‬
‫گردان توپخانه شامل ‪ 33‬تا ‪ 35‬عراده توپخانه صحرايي مي شد‪ .‬به منظور استقرار نزديك به ‪ 433‬عراده توپخانه‬
‫سنگين صحرايي‪ ،‬با كمك يك عمليات عظيم مهندسي‪ ،‬كار ساخت سكوهاي الزم در ميان باتالق ها براي‬
‫استحكام زمين زير مواضع توپخانه ها‪ ،‬فعاليت عظيمي صورت گرفت و علمي ترين روش هاي اجراي آتش‬
‫هاي مؤثر بكار گرفته شد تا توپخانه به عنوان عنصر مؤثر و مهم موفقيت در عمليات والفجر ‪ ، 5‬خود را نشان‬
‫دهد‪.‬احداث مواضع و انتقال اين حجم زياد توپخانه صحرايي با توجه به بكر بودن زمين منطقه عمليات و رعايت‬
‫اصول حفاظتي جهت غافلگير نمودن دشمن مستلزم هوشمندي و ابتكار عمل فراواني بود كه بخوبي انجام شد‪.‬‬
‫روش هاي اِعمال غافلگیري‬
‫براي پيروزي در هر نبردي غافلگير كردن دشمن و فريب وي نسبت به منطقه و اهداف عمليات‪ ،‬يكي از اصول اساسي و‬

‫‪418‬‬
‫عوامل مهم رسيدن به موفقيت است‪ .‬به ميزان اهميت هر عمليات و نيز شرايط برتري دشمن‪ ،‬رعايت اصل غافلگيري مي‬
‫تواند كمك زيادي به رسيدن به نتايج مطلوب بنمايد‪ .‬هميشه بايد به گونه اي برنامه ريزي كرد تا دشمن‪ ،‬هم در تشخيص‬
‫مكاني كه قرار است نبرد در آن صورت گيرد دچار غافلگيري گردد و هم از زمان وقوع آن اطالع نيابد‪ .‬بنابراين بايد از‬
‫تاكتيك ها و روش هاي عملياتي جديدي استفاده كرد تا دشمن نتواند از شيوه هايي كه قرار است در درگيري از آن‬
‫استفاده شود آگاهي يابد‪ .‬بنابراين قرارگاه خاتم االنبياء (ص) براي غافلگير كردن دشمن اقدامات ذيل را انجام داد‪:‬‬
‫طرح ریزي عملیات فریب‬
‫از آنجا كه قبالً عمليات هاي خيبر و بدر در منطقه هورالهويزه از سوي رزمندگان اسالم انجام شده بود لذا با تشكيل‬
‫قرارگاهي به نام " قرارگاه عمليات فريب" به دشمن نشان داده شد كه عمليات بزرگ بعدي قواي اسالم در اين منطقه‬
‫صورت خواهد گرفت‪ .‬بدين منظور رفتارهاي يگان هاي عملياتي به گونه اي تنظيم شد كه شواهد و قرائن تك‪ ،‬به‬
‫دشمن نشان داده شود‪ .‬بدين منظور لشكرها و تيپ هاي سپاه تجهيزات نظامي و نيروهاي رزمندۀ خود را در شرايط علني و‬
‫نيز استتار نشده به منطقه هور منتقل كردند‪ .‬به آنها گفته شد تا با ستون كشي هاي ظاهري و مكرر به خصوص در چند روز‬
‫قبل از آغاز عمليات والفجر ‪ ،5‬به تظاهر به تك بپردازند‪ .‬همچنين خطوط اول مواضع خودي تقويت گرديد و نيروهاي‬
‫اطالعات عمليات به منظور برخورد و دستگيري نيروهاي نفوذي و اطالعاتي دشمن‪ ،‬در خطوط تماس مستقر‬
‫شدند‪.‬سكوهاي توپخانه مخصوص هور به منطقه شرق هورالهويزه ارسال گرديد و مواضع انتظار توپخانه ارتش‬
‫در جفير استقرار يافت ‪ .‬سايت موشكي پدافند هوايي هاگ نيز در منطقه عمومي هور مستقر شد كه اين اقدام به‬
‫مفهوم آمادگي قواي اسالم براي يك عمليات جديد بود‪ .‬شناسايي مواضع دشمن و كسب اطالعات از يگان هاي‬
‫ارتش بعثي مستقر در اين منطقه نيز در دستور كار قرار گرفت‪ .‬برخي از مسئولين اطالعات عمليات سپاه معتقد بودند كه‬
‫بايد يكي دو نفر از نيروهاي اطالعاتي را اسير بدهند تا دشمن به جديت قواي اسالم براي انجام عمليات جديدي در اين‬
‫منطقه‪ ،‬مطمئن شود‪ .‬ولي با طرح اين مسئله با فرمانده كل سپاه و بررسي مسئله شرعي آن مشخص شد كه هيچ يك از‬
‫رزمندگان به قصد اسير شدن به سمت مواضع دشمن برود‪ .‬اقدام ديگر فرستادن فرماندهان يگان هاي خط شكن سپاه و نيز‬
‫برخي از مسئولين اطالعات عمليات قرارگاه هاي تاكتيكي به منطقه هور بود‪ ،‬تا توجه دشمن و نيز عناصر جاسوسي وي‬
‫به حضور آن ها جلب شود‪ .‬بايد توجه داشت كه يكي از راه هاي يافتن منطقه عملياتي رزمندگان اسالم‪ ،‬كنترل دشمن در‬
‫نقاطي بود كه افراد فوق در آن تردد مي كرده و فعال مي گرديدند‪ .‬تكية عمده عمليات فريب بر اقدامات مهندسي متكي‬
‫بود‪ .‬بر اين اساس بيش از ‪ 3333‬دستگاه ماشين آالت مهندسي از قبيل لودر‪ ،‬بولدزر‪ ،‬كمپرسي و‪ ...‬به منظور احداث جاده‬
‫هاي تداركاتي و انجام فعاليت هاي مهندسي به منظور آماده سازي فضاي منطقه براي عمليات به منطقه هور اعزام شد‪.‬‬
‫عمليات فوق آنقدر يگان هاي سپاه را درگير خود ساخته بود كه تا اواسط آذرماه سال ‪ 3134‬يعني حدود ‪ 7‬ماه قبل از‬
‫آغاز عمليات والفجر‪ ،5‬همه فرماندهان لشكر ها و تيپ هاي سپاه تصور مي كردند كه عمليات اصلي قرار است در هور‬
‫انجام شود‪ .‬در نيمه آذرماه‪ ،‬فرمانده سپاه جلسه اي را با حضور فرمانده يگان هايي كه قرار بود در عمليات فاو شركت‬
‫نمايند در جزيره اي در رودخانه كارون و در منطقه جنوب اهواز تشكيل داد و آنها را در مورد منطقه اصلي عمليات‬
‫توجيه نمود‪.‬‬

‫‪419‬‬
 ‫برنامه ریزي براي اجراي تك پشتیبانی‬
‫از آنجا كه قرار بود همزمان با عمليات سپاه در منطقه فاو‪ ،‬ارتش جمهوري اسالمي ايران نيز در هر منطقه اي‬
‫كه توانايي دارد تا با لشكرها و تيپ هاي سازماني خود به اجراي تك مستقل بپردازد‪ ،‬به طرح ريزي عمليات مورد نظر‬
‫خود اقدام نمايد‪ ،‬بنابراين تك در محور پاسگاه زيد تا شلمچه كه در دستور كار ارتش قرار گرفته بود به عنوان تك‬
‫پشتيباني براي عمليات سپاه در فاو‪ ،‬محسوب مي گرديد‪ .‬البته اجراي عمليات سپاه در فاو هم‪ ،‬نقش تك پشتيباني براي‬
‫عمليات ارتش را ايفا مي كرد‪ .‬قرار بر اين بود تا هر يك از عمليات طرح ريزي شده از سوي ارتش و سپاه‪ ،‬كه در‬
‫منطقه خود موفق شد‪ ،‬به عنوان تالش اصلي عمليات‪ ،‬قلمداد گرديده و محور بعدي به عنوان تك پشتيباني محسوب‬
‫شود‪ .‬از آنجا كه پيشروي در محور شلمچه به دليل نزديكي آن به شهر بصره براي دشمن بسيار خطرناک تلقي مي شد‪،‬‬
‫بنابراين چنانچه يگان هاي ارتش مي توانستند خط مقدم دشمن در اين ناحيه را به تصرف خود درآورند و حتي مقدار‬
‫اندكي در آن پيشروي نمايند‪ ،‬اين اقدام‪ ،‬باعث عدم جابجايي فوري واحدهاي ارتش بعثي به سمتِ منطقه تالش‬
‫اصلي در فاو مي گرديد ويك تك پشتيباني محسوب مي شد‪ .‬البته‪ ،‬تك ارتش در محور شلمچه‪ ،‬قرين موفقيت‬
‫الزم نگرديد و عليرغم تالش واحدهاي در خط‪ ،‬آنها نتوانستند خط دشمن را شكسته و در نتيجه پيشروي‬
‫چنداني در اين جبهه صورت نگرفت‪ .‬الزم به ذكر است كه تعدادي از گردان هاي واحدهاي سپاه براي انجام‬
‫تك در شلمچه در اختيار نيروي زميني ارتش قرار گرفته بودند‪ .‬اين عمليات بيش از ‪ 45‬ساعت ادامه نيافت و‬
‫عمالً نتوانست انتظاري را كه از آن مي رفت‪ ،‬پاسخ دهد‪.‬‬
‫طرح ریزي عملیات محدود و ایذایی‬
‫فرماندهي كل سپاه با به كارگيري بخشي از توان يگان هايي كه در مرحله اول عمليات والفجر ‪ 5‬براي آنها‬
‫مأموريتي پيش بيني نشده بود در منطقه ام الخصيب در جزيره ام الرصاص واقع در خاک عراق‪ ،‬روبروي شهر‬
‫خرمشهر و جزيره مينو‪،‬عملياتي را طراحي كرد تا يگان هاي دشمن در اين منطقه را درگير نگه داشته و از‬
‫امكان اعزام فوري آن ها به منطقة اصلي عمليات در جبهه فاو جلوگيري نمايد‪ .‬اين عمليات مي توانست در‬
‫صورت ناكامي عمليات ارتش در شلمچه‪ ،‬به عنوان عمليات پشتيباني نيز تلقي گردد‪ .‬اين مأموريت به قرارگاه‬
‫نجف كه فرمانده و برخي از فرماندهان يگانهاي تحت امر وي در مورد امكان موفقيت عمليات والفجر ‪ ،5‬ابهام‬
‫داشتند‪ ،‬واگذار گرديد‪ .‬قرارگاه نجف اشرف با استعداد ‪ 13‬گردان از رزمندگان سپاه انجام اين مأموريت را بر‬
‫عهده داشت‪ 43.‬همزمان با اجراي عمليات اصلي در منطقه فاو‪ ،‬قرارگاه نجف كه مأموريت داشت تا به منظور‬
‫درگير نگه داشتن نيروهاي دشمن در منطقه ام الرصاص اقدام به اجراي تك نموده و جزيره بُواريَن را تصرف‬
‫نمايد‪ ،‬موفق شد تا اين جزيره را تا حدودي به تصرف خود درآورده و در درون ‪ %53‬از جزيره ام الرصاص نيز‬
‫پيشروي نمايد‪ .‬با آغاز درگيريها‪ ،‬سرلشكر شوكت احمد عطا فرمانده سپاه هفتم از سمتش كنار گذاشته شد و‬
‫سپهبد طعمه الجبوري معاون رئيس ستاد ارتش بجاي وي منصوب گرديد‪ 47.‬دشمن كه تصور مي كرد محور‬
‫اصلي عمليات از اين منطقه است‪ ،‬به سپهبد هشام الفخري مأموريتِ بازپس گيري جزيره ام الرصاص را داد‪ .‬او‬
‫توانست با وارد آوردن فشارهاي زياد‬ ‫عبداهلل‪3‬‬ ‫هم با بكارگيري نيروهاي ويژه تحت فرماندهي سرلشكر بارق‬

‫‪411‬‬
‫پس از ‪ 45‬ساعت جزيره ام الرصاص را باز پس بگيرد‪ .‬گرچه يگانهاي سپاه‪ ،‬از اين دو جزيره عقب نشيني‬
‫كردند با اين حال بخشي از اهداف تهاجم در اين محور تا حدودي تأمين شد‪ .‬با پيشروي رزمندگان اسالمي در‬
‫محور تالش اصلي در منطقه فاو‪ ،‬تمامي يگانهاي قرارگاه نجف به منطقه عملياتي والفجر ‪ 5‬منتقل و مأموريت‬
‫دفاع در برابر پاتكهاي دشمن حول محور جاده استراتژيك را بر عهده گرفتند‪.‬‬
‫حفاظت اطالعات‬
‫از آنجا كه بايستي آماده سازي منطقه تالش اصلي عمليات كه در فاصله ‪ 43‬كيلومتري جنوب شرقي آبادان قرار داشت‬
‫براي دشمن پوشيده باقي بماند‪ ،‬لذا شديدترين تدابير حفاظت اطالعات از منطقه خسرو آباد تا دهانه اروندرود از يك‬
‫سو و از شبه جزيره آبادان تا رودخانه بهمنشير از سوي ديگر‪ ،‬برنامه ريزي و به مرحله اجرا درآمد‪ .‬بدين منظور‬
‫اقدامات ذيل صورت گرفت‪ :‬الف‪ -‬مردم ساكن در روستاهاي داخل نخلستان هاي كنار اروندرود از خسرو آباد تا نهر‬
‫قاسميه و نيز ساكنين برخي از روستاهاي كنار رودخانه بهمنشير‪ ،‬به منظور جلوگيري از آسيب پذيري آنها به هنگام‬
‫شروع عمليات والفجر‪ 5‬و نيز احتمال شايع شدن عمليات ايران از سوي آنان به صورت ناخواسته‪ ،‬از روستاهايشان جابه‬
‫جا و در مناطق امني استقرار يافتند‪.‬‬
‫ب‪ -‬واحدهاي دژباني در تمام مسيرهاي ورود به منطقه مورد نظر‪ ،‬مستقر گرديده و در نقاط ايست و بازرسي از تردد‬
‫يگان ها و رزمندگاني كه حضورشان در اين ناحيه ضروري نبود جلوگيري مي كردند‪ .‬البته عبور خودروهاي مهندسي‬
‫و يا تجهيزات جنگي و يا فرماندهان تاكتيكي فقط با كارت تردد ويژه امكان پذير مي بود‪ .‬قبل از آن هم‪ ،‬كليه‬
‫فرماندهان قرارگاه ها و لشكرها و تيپ ها و ساير يگان هاي پشتيبان خدمات رزمي‪ ،‬توجيه شده بودند تا براي‬
‫ترددهاي ضروري خود با استفاده از تاريكي شب و با چراغ خاموش و با كم ترين سر و صدا به انجام مأموريت‬
‫خويش بپردازند‪ .‬الزم به ذكر است كه با استفاده از اين تدابير‪ ،‬ظرف حدود سه ماه بزرگ ترين عمليات مهندسي كه‬
‫در شرايط عادي به دو سال وقت نياز داشت‪ ،‬براي آماده كردن شرايط عمليات در مناطق نزديك به خط تماس‪ ،‬انجام‬
‫گرفت‪ .‬الزم به ذكر است كه در اين عمليات مهندسي صدها كمپرسي با انتقال شن از شمال استان خوزستان توسعه‬
‫جاده هاي آنتني در كنار نهرهاي منشعب از اروند رود در ساحل خودي‪ ،‬انجام مي دادند‪.‬‬
‫ج‪ -‬به منظور استقرار تدريجي يگان هاي تك كننده و عدم ايجاد حساسيت در دشمن‪ ،‬يگان هاي مرزي ژاندارمري‬
‫مستقر در كنار اروند رود با واحدهاي سپاه پاسداران انقالب اسالمي ولي با همان شكل و شمايل و با همان سالح ها‪،‬‬
‫تعويض گرديدند و ميزان آتش اجرا شده از سوي واحدهاي ژاندارمري بر روي مواضع دشمن‪ ،‬از سوي يگان هاي‬
‫سپاه‪ ،‬حفظ شد تا دشمن متوجه تغيير يگان ها در خط نگردد‪ .‬براي مثال واحد هاي ژاندارمري داراي سالح سازماني ژ‪1‬‬
‫بودند در حالي كه رزمندگان سپاه از سالح كالشينكوف استفاده مي كردند كه در اين منطقه آنها نيز از تفنگ ژ‪، 1‬‬
‫استفاده كردند‪.‬‬
‫د‪ -‬از شش ماه قبل از آغاز عمليات فقط سه نفر فرمانده‪ ،‬قائم مقام و مسئول اطالعات عمليات هر يگان رزمي در جريان‬
‫برنامه ريزي عمليات‪ ،‬در اين منطقه قرار گرفتند‪ .‬مواضع توپخانه به شكل يك جاده براي استعدادي در حدود ‪13‬‬
‫گردان در طول چند ماه بوسيله افراد معيني كه در منطقه قرنطينه شده بودند احداث گرديد و سنگرهاي اجتماعي در دل‬

‫‪411‬‬
‫خاكريزها تعبيه گشت‪ .‬حتي به فرماندهان گردان هاي توپخانه ارتش كه براي اين عمليات به سپاه مأمور شده بودند تا‬
‫سه روز قبل از آغاز عمليات‪ ،‬اجازه حضور در جزيره آبادان داده نشد ‪ .‬كساني هم كه در سه روز مانده به عمليات وارد‬
‫منطقه عملياتي شدند‪ ،‬اجازه خروج از اين منطقه را نيافتند‪ ،‬به گونه اي كه اين افراد از اين موضوع ناراحت شده و‬
‫شكايت و گاليه خود را با سرهنگ موسوي قويدل معاون عملياتي وقت قرارگاه مقدم نيروي زميني ارتش در جنوب‪،‬‬
‫مطرح كردند‪.‬‬
‫ه‪ -‬اجازه افزايش فركانس هاي ارتباط بيسيم بيش از آنچه كه قبالً در منطقه موجود بود به يگان هاي جديد داده نشد و‬
‫آن ها براي ارتباطات خود فقط مجاز به استفاده از سيستم ارتباط باسيم كه امكان شنود از سوي دشمن را نداشته باشد‬
‫بودند‪ .‬حتي فرماندهان گردان هاي غواص در حين آغاز عمليات نيز از استفاده از بيسيم خودداري نموده و با خود تلفن‬
‫هاي قورباغه اي را به همراه سيم مربوطه از اروند رود عبور داده و به ساحل دشمن بردند تا بتوانند وضعيت نيروهاي‬
‫خط شكن را به رده هاي باالي خود با اطمينان‪ ،‬گزارش دهند‪.‬‬
‫و‪ -‬به منظور عدم امكان نشر اطالعات و گمراه شدن جاسوسان احتمالي‪ ،‬براي مقرها و قرارگاه هاي گوناگون اسامي‬
‫متفاوتي نسبت به واقعيت آنها انتخاب شده بود‪ .‬براي مثال براي محلي كه فرماندهي سپاه در آنجا حاضر شد و به جلسه‬
‫با ساير فرماندهان مي پرداخت‪ ،‬تابلويي با عنوان " مركز بهداري " نصب گرديده بود و فرمانده كل سپاه براي تردد به‬
‫اين مقرّ‪ ،‬از آمبوالنس استفاده مي نمود تا رفت و آمد وي‪ ،‬از ديد دشمن مخفي بماند‪ .‬يكبار به هنگامي كه فرمانده سپاه‬
‫با ساير فرماندهان در اين محل جلسه داشتند‪ ،‬يك برادر جهادي كه به هنگام كار با دستگاه مهندسي دچار آسيب و‬
‫جراحت از ناحيه پا شده بود را به اين مقرّ با تصور آنكه محل اورژانس است‪ ،‬آوردند‪ .‬به منظور عدم اطالع همراهان‬
‫وي از ماهيت اين مكان‪ ،‬بالفاصله پاي وي را با امكانات اوليه بسته و او را با آمبوالنسي به مركز اصلي بهداري اعزام‬
‫نمودند‪.‬‬
‫كنترل اطالعاتی دشمن وشناسایی مواضع‬
‫به منظور مراقبت از شرايط دشمن و اطمينان از غافلگير بودن وي‪ ،‬واحدهاي اطالعات عمليات قرارگاه ها با استفاده از‬
‫دكل هاي بلند ديده باني كه در منطقه وجود داشت به طور مرتب‪ ،‬فعاليت هاي دشمن را تحت نظر قرار داده و‬
‫تغييرات آرايشي و آمادگي وي را كنترل مي كردند‪ .‬از طرفي با در اختيار گرفتن عكس هوايي از منطقه فاو كه توسط‬
‫هواپيماهاي ‪ RF4‬نيروي هوايي‪ ،‬صورت مي گرفت امكان بررسي بيشتر بر روي وضعيت دشمن فراهم مي آمد‪ .‬تمام‬
‫اقدامات تاكتيكي دشمن به طور مرتب رصد مي شد و ميزان حجم آتش هاي وي بر روي نقشه و در يك منحني ثبت‬
‫مي گرديد تا تغييرات معني دار آن از نظر هوشياري فرماندهان دشمن مورد ارزيابي قرار گيرد‪ .‬پنج روز قبل از آغاز‬
‫عمليات‪ ،‬اطراف قرارگاه مركزي خاتم االنبياء (ص) به فاصله ي حدود ‪ 733‬متر از آن و در كنار يكي از نهرهاي‬
‫درون نخلستان كنار اروند رود‪ ،‬از سوي تعداد حدود ‪ 5‬فروند هواپيماي دشمن بمباران گرديد‪ .‬برخي از‬
‫فرماندهان سپاه‪ ،‬اين بمباران را ناشي از لو رفتن و آشكار شدن عمليات براي دشمن و به هم خوردن غافلگيري‬
‫ارزيابي مي كردند‪ .‬ولي با بررسي هاي بيشتر معلوم شد كه هواپيماهاي ارتش بعثي براي حمله به يك كشتي‬
‫نفتكش در خليج فارس كه نفت صادراتي ايران را حمل مي كرد‪ ،‬اعزام شده بودند كه در بازگشت از‬

‫‪412‬‬
‫مأموريت‪ ،‬بمب هاي مصرف نشده را به طور اتفاقي در ميان نخلستان هاي ايران رها كرده اند‪ .‬اين حادثه در‬
‫زماني اتفاق افتاد كه در روز هاي قبل از آن‪ ،‬بحث جدي ميان فرماندهان عمليات والفجر‪ ،5‬مسئله لو رفتن‬
‫عمليات يا عدم فهم دشمن از برنامه ي ايران براي انجام عمليات‪ ،‬در اين منطقه بود‪ .‬بنابراين چنانچه اين كنترل‬
‫اطالعاتي وجود نداشت ممكن بود به اشتباه اين اقدام دشمن‪ ،‬تفسير غلط شده و باعث تأثير بر روي عمليات‬
‫گردد‪ .‬از سوي ديگر به طور مرتب ساحل دور رودخانه اروند ومواضع خط مقدم دشمن مورد شناسايي قرار مي‬
‫گرفت‪ .‬از ‪ 33‬ماه قبل از شروع عمليات هر شب گره هاي اطالعاتي سعي مي كردند تا باعبور از نقاط مختلف‬
‫اروند‪،‬وضعيت آرايش خط اول ارتش عراق در مثلث فاو را شناسايي نمايند‪.‬آنها در اين مدت حدود ‪ 13‬بار از‬
‫رودخانه اروند عبور كردند و خود را به مواضع دشمن رساندند‪ 44.‬در اين شناسايي ها وضع رودخانه اروند ونحوه‬
‫عبور از آن هم مورد بررسي قرار مي گرفت‪.‬‬
‫انتخاب منطقه غافلگیر كننده‬
‫ارتش عراق امكان عمليات در منطقه مثلث فاو را از نظر منطق نظامي رد مي كرد‪ .‬اسناد به دست آمده پس از عمليات‬
‫والفجر ‪ 5‬نشان مي دهد كه بخش هاي اطالعاتي ارتش بعثي‪ ،‬با كمك اطالعات دريافتي از ماهواره ها‪ ،‬عكس هاي‬
‫هوايي و مشاهده فعاليتهاي ايران‪ ،‬به اين نتيجه رسيده بودند كه قرائن و شواهد يك تهاجم گسترده از سوي قواي ايران‬
‫در منطقه فاو و رأس البيشه وجود دارد ولي فرماندهان نيروهاي عملياتي ارتش صدام با توجه به منطق نظامي‪ ،‬امكان‬
‫عبور از رودخانه اروند و انجام يك تهاجم وسيع بدون داشتن پل هاي متعدد بر روي اروند رود و نيز مشكل تدارک‬
‫نيروهاي تك كننده و نيز تداوم عمليات از سوي يگان هاي مهاجم را منتفي مي دانستند و اجراي چنين عملياتي را‬
‫خودكشي بزرگ و يك اشتباه اساسي براي ايران‪ ،‬ارزيابي مي كردند‪ .‬چند روز قبل از عمليات تعدادي از فرماندهان‬
‫عالي رتبه از ستاد كل ارتش بعثي از منطقه فاو بازديد كرده و پس از مشاهده فعاليت هاي مهندسي ايران و شرايط‬
‫اروند رود‪ ،‬به اين نتيجه رسيده بودند كه مشكالت عبور از رودخانه اروند‪ ،‬آن چنان زياد است كه امكان يك تك‬
‫گسترده از سوي ايرانيان در اين منطقه متصور نيست‪ .‬بنابراين مي توان اينگونه برداشت كرد كه عامل اصلي‬
‫غافلگير شدن دشمن‪ ،‬عدم درک صحيح ستاد ارتش بعثي از راهبرد ايران در آن زمان و نيز برنامه ريزي هاي‬
‫گسترده ايران براي انجام يك عمليات كامالً موفق‪ ،‬بود‪ .‬پس از عمليات فاو‪ ،‬طارق عزيز وزير امور خارجه‬
‫عراق مدعي شد كه عكسهاي ماهواره اي كه امريكا در اختيار عراق گذاشته بود سمت جزيره آبادان و‬
‫نخلستانهاي اطراف اروند رود را تيره نشان مي داد و با آن عكسها نمي شد تمركز نيروهاي ايران در اين ناحيه‬
‫و نيز قرائن و شواهد تك را مشاهده نمود‪.‬‬
‫وضعیت و موقعیت منطقه عملیات‬
‫زمين منطقه عمليات والفجر ‪ ،5‬شامل شبه جزيره فاومي شد كه بين رودخانه اروند واقع در جنوب استان‬
‫خوزستان و درياي خليج فارس و خورعبداهلل در كنار مرز كشور كويت قرار گرفته است‪ .‬اين سرزمين تحت‬
‫تأثير جذر و مد آب خليج فارس و رطوبت دائم حاصل از آن و نيز نهرهاي منشعب از اروند رود قرار داشت‪.‬‬
‫به همين دليل قسمت عمده اي از زمينِ منطقه عمليات‪ ،‬باتالقي‪ ،‬نمك زار و سست بود و در نتيجه براي تردد‬

‫‪413‬‬
‫خودروها و نيز تانك ها و نفربرها و حركت ستون هاي زرهي و نيز مانور يگان هاي پاتك كننده دشمن‬
‫مناسب نبود‪ .‬بخش ديگري از زمين منطقه عمليات‪ ،‬پوشيده از نخلستان و نهرهايي بود كه نخل هاي موجود در‬
‫كنار ساحل را آبياري مي كردند‪ .‬بنابراين تردد خودروهاي رزمي و زرهي منحصراً از طريق سه جاده اصلي‬
‫آسفالته كه يكي جاده ساحلي رأس البيشه به ام القصر‪ ،‬و ديگري جاده بصره‪ -‬فاو به نام البحار و ديگري جاده‬
‫استراتژيك فاو است صورت مي گرفت و ساير نقاط براي تردد خودروها و ادوات جنگي و حتي براي رفت و‬
‫آمد نفرات پياده‪ ،‬مناسب نبودند و امكان گسترش يگان هاي رزمي زياد‪ ،‬به دليل شرايط‪ ،‬وضعيت و عواض‬
‫زمين‪ ،‬وجود نداشت‪ .‬از طرفي تراكم بيش از حد يگان هاي نظامي در اين منطقه موجب آسيب پذيري آنها مي‬
‫گرديد‪.‬بنابراين‪ ،‬زمين منطقه عمليات يكي از سرزمين هاي پيچيده جنگي و عملياتي‪ ،‬در آن زمان‪ ،‬محسوب مي شد‪ ،‬به‬
‫طوري كه شامل انواع عوارض طبيعي از جمله رودخانه‪ ،‬نهر‪ ،‬نخلستان‪ ،‬باتالق‪ ،‬چوالن‪ ،‬جاده‪ ،‬روستا‪ ،‬شهر‪ ،‬ساحل‪ ،‬نمك‬
‫زار‪ ،‬دشت‪ ،‬اسكله و بندرگاه مي شد‪ .‬براي طراحي عمليات در اين منطقه‪ ،‬عالوه بر آنكه بايد توانايي ها و نحوه‬
‫گسترش و آرايش دفاعي دشمن در نظر گرفته مي شد‪ ،‬مي بايستي جنگ با عوارض طبيعي زمين نيز مورد توجه قرار‬
‫مي گرفت‪ .‬عوارضي مانند رودخانه‪ ،‬نهر‪ ،‬نخلستان‪ ،‬باتالق و ‪ . ...‬همچنين طرح ريزان عمليات‪ ،‬الزم بود تا جنگ با‬
‫عوارض مصنوعي ايجاد شده در زمين را هم مد نظر قرار مي دادند‪ ،‬عوارضي مانند انواع موانع‪ ،‬سيم خاردار‪ ،‬ميله هاي‬
‫خورشيدي شكل و ميدان هاي مين مختلف با مين هاي متنوع و ‪ . ...‬از سوي ديگر‪ ،‬از آنجا كه مهمترين مسئله پس از‬
‫شكستن خط مقدم دشمن و تصرف منطقه عملياتي و رسيدن به اهداف مورد نظر‪ ،‬انتخاب منطقه اي مناسب براي‬
‫تشكيل خط دفاعي مطمئن‪ ،‬جهت مقابله با پاتك هاي وسيع دشمن بود‪ ،‬بنابراين در طرح ريزي عمليات مي بايستي در‬
‫گزينش منطقه پدافندي‪ ،‬دقت زيادي به خرج داده مي شد تا با استفاده از حداكثر عوارض طبيعي زمين‪ ،‬مثل درياچه‬
‫نمك و نيز با ايجاد خاكريزهاي مناسب‪ ،‬بتوان منطقه تصرف شده را براي مدت معيني حفظ نمود‪.‬‬
‫وضعیت رودخانه اروند و ساحل آن‬
‫عمق آب رودخانه اروند رود‪ ،‬كه از درياي خليج فارس تأثير مي پذيرفت به طور متوسط به ‪ 5‬متر مي رسيد‪ ،‬به‬
‫طوري كه امكان كشتيراني در آن را فراهم مي آورد‪ .‬الزم به ذكر است كه كشتي هاي تا ‪ 13‬هزار تني قبل از‬
‫آغاز جنگ در اروند رود تردد مي كردند ولي به دليل بروز جنگ‪ ،‬سال ها بود كه در اين رودخانه كشتيراني‬
‫صورت نگرفته بود و چون اليروبي هم نشده بود‪ ،‬لذا تردد كشتي ها در آن‪ ،‬مستلزم آب نگاري جديدي مي بود‬
‫ولي در عين حال براي عبور يدک كش هاي سبك و بارج هاي باربري و نيز لنج هاي محلي به شرطي كه‬
‫ناخداي آنها آشنا به وضع رودخانه مي بود‪ ،‬مشكلي ايجاد نمي كرد‪ .‬عرض اين رودخانه در منطقه مورد نظر‬
‫براي عمليات‪ ،‬بين ‪ 333‬تا بيش از ‪ 3333‬متر بود و پل زدن بر روي آن‪ ،‬شرايط ويژه اي را مي طلبيد‪ .‬جذر و مد‬
‫چهار بار در رودخانه اروند و نهرهاي منشعب از آن اتفاق مي افتاد‪ .‬بررسي وضعيت دقيق جذر و مد براي‬
‫عمليات بسيار ضروري بود‪ .‬در شرايط مد رودخانه‪ ،‬تمام نهرها و نخلستان ها پر از آب مي گرديد كه حدود‬
‫شش ساعت ادامه داشت ولي به هنگان جذر تمام نهرها خشك شده و عبور قايق از آنها ممكن نبود‪ .‬در ساحل‬
‫رودخانه‪ ،‬پوششي از چوالن (بوته هاي بلند) و نيزار وجود داشت‪ .‬ارتفاع چوالن ها به حداكثر ‪3/3‬متر و ارتفاع‬

‫‪414‬‬
‫ني ها به ‪ 1‬تا ‪ 4‬متر مي رسيد؛ به گونه اي كه رزمندگان به راحتي مي توانستند در ميان آنها مخفي‬
‫شوند‪.‬ولي همين امر از گسترش يگان هاي مانوري در فضاي آنها‪ ،‬جلوگيري مي كرد‪ .‬همچنين‪ ،‬نخلستان هاي‬
‫بزرگي در دو طرف ساحل اروند رود در سَمت خودي و دشمن وجود داشت كه عمق آن بين ‪ 7‬تا ‪ 3‬كيلومتر‬
‫متغير بود و زمين اطراف آن نخلستان ها نيز اغلب سست و نامناسب براي تردد واحد هاي رزمي بود‪ .‬اين‬
‫نخلستان ها‪ ،‬زمين منطقه عمليات را به دو قسمت مجزا‪ ،‬استتار شده و بدون پوشش‪ ،‬تقسيم مي كرد و براي‬
‫يگان هاي رزمي‪ ،‬محدوديت فراواني را ايجاد مي نمود‪ .‬اين پوشش گياهي جهت استتار و اختفاي نيروهاي‬
‫خودي استفاده مي گرديد ولي از دو روز مانده به عمليات نيزارهاي كنار اروند رود خوابانده شد تا امكان ديد‬
‫بر روي مواضع دشمن افزايش يافته و فضا براي نيروهاي خودي آماده گردد‪.‬‬
‫برآورد استعداد قواي دشمن در منطقه عملیاتی‬
‫منطقه عملياتي والفجر ‪ 5‬در حوزه استحفاظي سپاه هفتم ارتش بعثي‪ ،‬قرار داشت‪ .‬مسئوليت اين سپاه از منطقه‬
‫ابوالخصيب در جنوب شهر بصره تا رأس البيشه در دهانه اروند رود تعيين شده بود و قرارگاه تاكتيكي آن نيز‬
‫در شهرک ابوالخصيب قرار داشت‪ .‬سپاه هفتم‪ ،‬طول خط پدافندي اروند رود را با لشكر ‪ 33‬و تيپ ‪ 73‬پياده و‬
‫يگان هايي از نيروي ساحلي ارتش بعثي پوشانده بود‪ .‬لشكر ‪ 33‬پياده با به كارگيري تيپ هاي ‪،433 ،334 ،5‬‬
‫‪ 413‬و ‪ 411‬پياده‪ ،‬دو گردان كماندويي‪ ،‬پنج گردان تانك و نفربر‪ ،‬پنج گردان جيش الشَعبي و با پشتيباني‬
‫آتشِ گردان هاي ‪ 33‬و ‪ 73‬توپخانه صحرايي‪ ،‬از ابوالخصيب تا جنوب سيبه‪ -‬مقابل پااليشگاه آبادان‪ -‬گسترش‬
‫داشته و آرايش گرفته بود‪ .‬لشكر ‪ 73‬پياده نيز با به كارگيري تيپ هاي ‪ 333 ،331 ،332‬و ‪ 333‬پياده‪ ،‬ناوتيپ‬
‫هاي ‪ 2‬و ‪ 27‬دريايي‪ ،‬گردان ‪ 77‬دفاع الواجبات‪ ،‬دو گردان كماندو‪ ،‬دو گردان تانك و نفربر‪ ،‬چهار گردان‬
‫جيش الشعبي و با كمك آتش پشتيبانيِ گردان هاي ‪ 317 ،11 ،21 ،14 ،77‬توپخانه صحرايي‪ ،‬از جنوب زياديه‬
‫تا رأس البيشه مستقر بود‪ .‬مسئوليت پدافند از شهر فاو بر عهده تيپ ‪ 73‬پياده بود‪ .‬با شروع عمليات والفجر ‪،5‬‬
‫لشكرهاي ديگري نيز به منظور تقويت يگانهاي در خط دشمن و همچنين انجام پاتكهاي فوري‪ ،‬وارد منطقه‬
‫درگيري شدند‪.‬‬
‫سازمان رزم خودي‬
‫سپاه پاسداران انقالب اسالمي با تشكيل قرارگاه تاكتيكي خاتم االنبيا(ص) هدايت و اجراي عمليات والفجر ‪ 5‬را‬
‫با دو قرارگاه عملياتي كربال و نوح بر عهده داشت‪ .‬پاسگاه تاكتيكي قرارگاه مركزي خاتم االنبياء با فاصله‬
‫‪ 3233‬متري از خط مقدم و در بين نخلستان ها در پشت اروند رود احداث گرديد تا بتواند از نزديك‪ ،‬هدايت‬
‫عمليات را بر عهده گيرد‪ .‬اين براي اولين بار بود كه قرارگاه مركزي عمليات در نزديك ترين نقطه به خط‬
‫اول جبهه و زير برد آتش هاي خمپاره دشمن‪ ،‬احداث مي گرديد‪ .‬شرايط ويژۀ اين عمليات موجب شده بود كه‬
‫فرماندهي كل سپاه‪ ،‬قرارگاه تاكتيكي خود را در بين رزمندگان آماده براي تك‪ ،‬و در نزديك ترين مكان به‬
‫خط تماس با دشمن‪ ،‬برپا نمايد‪ .‬پس از تصرف منطقه فاو و منتفي شدن مأموريت قرارگاه هاي نجف در جزاير ام‬
‫الرصاص و بوارين‪ ،‬اين قرارگاه نيز به قرارگاه هاي كربال و نوح براي مقابله با پاتك هاي دشمن به آن ها پيوست‪.‬‬

‫‪415‬‬
 ‫مأموریت قرارگاه كربال‬
‫اين قرارگاه فرماندهي محور شمالي جبهه عمليات و مأموريت تصرف شهر بندري فاو را بر عهده داشت و مي بايستي‬
‫‪43‬‬
‫به ايجاد خط دفاعي از اروند رود تا درياچه نمك پس از تصرف منطقه بپردازد‪.‬‬
‫مأموریت قرارگاه نوح‬
‫اين قرارگاه‪ ،‬فرماندهي محور جنوبي جبهه عمليات و تصرف سايت هاي موشكي ساحل به دريا و نيز تصرف‬
‫منطقه رأس البيشه و تأمين جاده ساحلي ام القصر و ساحل خورعبداهلل را بر عهده داشت‪ 43.‬از سوي ديگر اين‬
‫قرارگاه مأموريت پدافند در مقابل حمله احتمالي دشمن از طريق دريا و نيز انجام پشتيباني عمليات با كمك‬
‫شناورهاي سنگين را پذيرفته بود‪ .‬پس از انجام مأموريت فوق نيز‪ ،‬اين قرارگاه مي بايستي خط دفاعي خود را‬
‫در اطراف محور جاده فاو‪ -‬ام القصر تا درياچه نمك تشكيل داده و در برابر پاتك هاي دشمن از اين سو‪،‬‬
‫پدافند نمايد‪.‬‬
‫قرارگاه هاي فرعی‬
‫به منظور تأمين پوشش هوايي منطقه عمليات‪ ،‬قرارگاه رعد از سوي نيروي هوايي ارتش‪ ،‬در منطقه دهانه اروند‬
‫رود فعال گرديد و سامانه پدافند هوايي هاگ‪ ،‬در منطقه مستقر شد‪ 42.‬اين قراگاه توانست در طول مدت عمليات‪ ،‬تعداد‬
‫زيادي از هواپيماهاي دشمن را سرنگون نمايد‪ .‬تنها در روز اول عمليات‪ ،‬اين سايت موشكي ‪ 37‬فروند موشك به سمت‬
‫اهداف هوايي‪ ،‬پرتاب نمود‪ .‬فرماندهي اين قرارگاه را شهيد خلبان عباس بابايي معاون عملياتي نيروي هوايي ارتش‬
‫جمهوري اسالمي ايران بر عهده داشت‪.‬‬
‫همچنين قرارگاه نوح با تشكيل قرارگاه يونس‪ 3‬و با كمك ناو تيپ كوثر حمله به اسكله االُمَيّه را برنامه‬
‫ريزي نمود‪ .‬قرارگاه يونس ‪ ،7‬قرارگاه عملياتي نيروي دريايي ارتش بود كه تحت امر قرارگاه خاتم االنبياء‬
‫مأموريت حمله به اسكله البَكر را بر عهده داشت‪ .‬البته عمالً اين قرارگاه‪ ،‬فعال نشد تا بتواند اقدامي انجام دهد‪.‬‬
‫گرچه اين دو قرارگاه در طرح عملياتي وجود داشتند اما هيچ يك از آن دو‪ ،‬شرايط را براي انجام عمليات حمله‬
‫به اسكله هاي البكر و االميه مساعد نديدند‪ .‬بنابراين قرارگاه يونس ‪ 7‬عمالً فعال نشد و قرارگاه يونس ‪ 3‬نيز به‬
‫كار انتقال دستگاه هاي مهندسي و ساير نيازمندي هاي جبهه فاو از طريق انتقال آنها از بندر امام خميني به‬
‫اسكله فاو اقدام نمود‪.‬‬
‫قرارگاه عملياتي هوانيروز نيز با نام شهيد سليمان خاطر فعال گرديد و مأموريت داشت تا با تشكيل تيم‬
‫هاي آتش بالگردهاي كبري‪ ،‬به پشتيباني از عمليات بپردازد و همچنين مجروحين عمليات را با بالگردهاي‬
‫‪ 734‬به پشت جبهه تخليه و جابجايي تعدادي از نيروها را نيز انجام دهد‪ .‬در اين عمليات‪ ،‬هوانيروز ‪333‬‬
‫فروند انواع بالگرد پيش بيني نمود كه در مجموع ‪ 53‬فروند آنها فعال گرديدند‪ .‬حدود ‪ 4333‬ساعت‬
‫پروا زهاي مختلف پشتيباني و عملياتي در طول ‪ 23‬روز اجراي عمليات فاو‪ ،‬از سوي هوانيروز انجام شد‪ .‬در‬
‫اين مدت حدود ‪ 7333‬نفر از مجروحان عمليات و نيز حدود ‪ 3333‬نفر از فرماندهان و رزمندگان با كمك‬
‫بالگردهاي هوانيروز جابجا گرديدند‪.‬‬

‫‪416‬‬
 ‫مشکالت برنامه ریزي عملیات‬
‫عبور از رودخانه عريض اروند مهمترين مشكل مرحله اول اين عمليات بود‪ .‬اروند رود بزرگترين رودخانه ايران است‪.‬‬
‫آب چهار رودخانه كارون‪ ،‬كرخه‪ ،‬دجله و فرات از طريق اين رودخانه به خليج فارس مي ريزد و آب خليج فارس نيز‬
‫به هنگام مدّ در اين رودخانه جريان مي يابد‪ .‬در واقع طبيعت اين رودخانه‪ ،‬هم مانند يك خور است و هم مثل ساير‬
‫رودخانه ها‪ ،‬آب شيرين در آن جريان دارد‪ .‬آگاهي از وضعيت خاص اروند رود مثل جذر و مد و جريان هاي مختلف‬
‫درون رودخانه در نوبت هاي خاص هفته‪ ،‬ساعت‪ ،‬شب و روز كه موجب ايجاد چهار وضعيت مختلف مي گرديد‪ ،‬در‬
‫برنامه ريزي براي عبور نيروهاي خط شكن بسيار حياتي بود‪ .‬بنابراين در طراحي و برنامه ريزي عمليات جهت عبور‬
‫غواص هاي خط شكن از اين رودخانه عريض‪ ،‬مي بايستي اين شرايط مدنظر قرار مي گرفت و بخصوص به فاصله‬
‫زماني بين جذر و مد كه بيش از ‪ 4‬ساعت به طول مي انجاميد توجه مي شد‪ .‬حدود ‪ 3333‬غواص از يگان هاي خط‬
‫شكن مي بايستي براي رسيدن به خط دفاعي اول دشمن با رعايت غافلگيري كامل‪ ،‬در شرايط آب مد‪ ،‬از رودخانه عبور‬
‫مي كردند تا به نزديك ترين نقطه از سنگرهاي خط اول دشمن برسند‪ .‬اگر زمان شروع عمليات به خوبي تعيين نمي‬
‫شد و عبور غواص ها با شرايط جذر رودخانه مواجه مي شد مي بايستي نيروهاي خط شكن حدود ‪ 333‬الي‪ 733‬متر را‬
‫به صورت سينه خيز از ميان باتالق ها و موانع موجود در آن ها‪ ،‬عبور نمايند كه در اين صورت شكستن خط مقدم‬
‫دشمن و نيز موفقيت عمليات‪ ،‬با ابهام مواجه مي شد‪ .‬عمليات عبور از موانع مصنوعي و شكستن خط اول دشمن و‬
‫پاكسازي سر پل به دست آمده و توسعه آن به منظور ادامه عمليات مسئله ديگري بود كه در برنامه ريزي بايد به‬
‫آن توجه مي شد‪ .‬پس از اين مرحله وارد كردن عمده قوا براي رسيدن به اهداف مورد نظر كه نياز به انواع قايق و‬
‫واحدهاي شناوري كافي و مطمئن داشت‪ ،‬آغاز مي گرديد‪ .‬سپس توسعه و گسترش يگانها در عمق مواضع ارتش‬
‫بعثي و استفاده از موفقيتهاي بدست آمده به منظور تثبيت اهداف از مسائل مهم بود‪ .‬آنگاه چگونگي پدافند يگانها و‬
‫مقابله با پاتك هاي تعجيلي و با فرصت دشمن براي حفظ منطقه تصرف شده از مسائل و مشكالت اساسي بود‪.‬‬
‫انتقال انواع ماشين آالت مهندسي همزمان با عبور عمده قوا از مسائل مهم پشتيباني و سپس احداث خاكريزهاي مناسب‬
‫براي ايجاد خط دفاعي در مقابل دشمن از اولويت ويژه اي برخوردار بود‪ .‬به منظور عدم آسيب ديدن غير نظامياني كه‬
‫احتماالً در شهر وجود داشتند‪ ،‬براي عدم ورود به شهر فاو و دور زدن آن برنامه ريزي شد‪ .‬البته پس از تصرف شهر‬
‫مشخص شد كه به جز نظاميان بعثي‪ ،‬كسي در آنجا حضور ندارد‪ .‬به دليل لزوم وارد نكردن فرماندهاني كه اندكي‬
‫ابهام در مورد موفقيت اين عمليات داشتند‪ ،‬استفاده از يگان هايي كه قبالً كمتر در خط شكني هاي عمليات هاي‬
‫گذشته حضور داشتند‪ ،‬جزء مشكالت ديگر علميات تلقي مي گرديد‪ .‬انجام عمليات در شب با توجه به اين كه شفافيت‬
‫آب رودخانه اروند‪ ،‬امكان ديده شدن غواص هايي كه در سطح آب حركت مي كردند مشكالتي را فراهم مي آورد‪ .‬از‬
‫سوي ديگر دشمن گاهي اوقات از نورافكن هم براي مشاهده سطح رودخانه به خصوص در ناحيه اسكله فاو استفاده مي‬
‫كرد‪.‬آماده كردن عقبة يگان ها در نخلستان هاي اطراف بهمنشير و نيز فضاي مناسب براي تمركز نيروها قبل از آغاز تك‬
‫در ميان نخلستان هاي اطراف اروند رود و ايجاد اسكله ها و حوضچه هاي نگهداري قايق هاي انتقال عمده قوا از مسائلي بود‬
‫كه قبل از عمليات بايستي حل مي شد‪ .‬از آنجا كه در مجموع‪ ،‬براي عبور ‪ 3‬لشكر از سپاه پاسداران انقالب اسالمي يعني در‬

‫‪417‬‬
‫حدود ‪ 33‬هزار رزمنده براي اجراي عمليات‪ ،‬برنامه ريزي شده بود مي بايستي پل هاي شناور زيادي نيز براي پشتيباني اين‬
‫نيروها احداث مي گرديد‪ .‬معموالً در اين نوع عمليات ها بايستي به ازاي هر لشكر يك پل در نظر گرفت تا بتوان از‬
‫پشتيباني و تدارک واحدهاي هر لشكر‪ ،‬مطمئن بود‪.‬‬
‫مرحله بندي عملیات‬
‫براي مرحله بندي عمليات‪ ،‬پي بردن به نحوه مناسب عبور از رودخانه‪ ،‬چگونگي شكستن خط اول دشمن و گرفتن سر‬
‫پل مناسب و چگونگي هوشياري دشمن و شيوه گسترش يگان هاي در خط‪ ،‬قطعاً نيازمند حضور اطالعاتي در غرب‬
‫اروند رود و شناخت بيشتري از واكنش هاي دشمن داشت‪ .‬اما با توجه به تهيه عكس هاي هوايي‪ ،‬نقشه هاي نظامي و‬
‫اطالعات به دست آمده از زمين مورد نظر‪ ،‬مرحله بندي عمليات به گونه اي مناسب طرح ريزي شد و چهار مرحله‬
‫براي اين عمليات مشخص گرديد‪ .‬مرحله اول عبور نيروهاي خط شكن از رودخانه اروند و شكستن خط اول‬
‫دشمن و پاكسازي سر پل به دست آمده از عناصر دشمن با كمك نيروهاي ويژۀ غواص بود‪ 45.‬به هر‬
‫لشكرگفته شد كه از بين شجاع ترين نيروهاي خود ‪ 333‬نفر را انتخاب كرده به آنها آموزش غواصي بدهد‪.‬‬
‫براي درک شرايط و حالت هاي مختلف اروند رود‪ ،‬ماه ها كار فشرده اطالعاتي بر روي اين موضوع‪ ،‬صورت‬
‫گرفت و با جمع بندي اطالعات موجود در تاريخچه اين رودخانه و نيز شرايط جوي منطقه خسروآباد و فاو‪،‬‬
‫طي ‪ 73‬سال گذشته قبل از عمليات كه از اداره هواشناسي خوزستان گرفته شد وضعيت اين رودخانه‪ ،‬براي طرح‬
‫ريزي عمليات والفجر‪ ،5‬مورد مطالعه قرار گرفت‪ .‬براي اجراي عمليات عبور غواص ها از رودخانه‪ ،‬آموزش ها‬
‫و تمرين هاي زيادي در كنارهاي رودخانه هاي مشابه مانند بهمنشير و كارون انجام شد تا شرايط روحي و‬
‫جسماني نيروهاي عمل كننده به حد مطلوب برسد‪ .‬اين عمليات‪ ،‬اوج خطر پذيري نيروهاي رزمنده را به نمايش‬
‫گذاشت‪ .‬در اين باره‪ ،‬يكي از نگراني هاي اصلي طراحان عمليات‪ ،‬تأثير جريان آب بر حركت غواص ها در‬
‫حين عبور از رودخانه و دور شدن آنها از هدف معين واگذار شده به آنها‪ ،‬بود‪ .‬علت استفاده از لباس غواصي نه‬
‫فقط براي حركت در زير آب بلكه براي سرعت بخشيدن به حركت رزمندگان خط شكن در داخل رودخانه با‬
‫استفاده از فين هاي غواصي و نيز ايجاد حداقل گرما براي نيروها كه در فصل زمستان بايستي از رودخانه عبور‬
‫مي كردند بود تا توان جسماني آنها پس از عبور از رودخانه براي جنگيدن با دشمن‪ ،‬كاهش نيابد‪ .‬الزم به ذكر‬
‫است كه به منظور عدم آشكار شدن نيات سپاه از تهيه لباس غواصي‪ ،‬به جاي خريد و يا تأمين آنها به صورت‬
‫آماده‪ ،‬پارچه هاي لباس غواصي خريداري و سپس از سوي بخش خياطي سپاه دوخته و به غواص ها واگذار‬
‫گرديد‪ .‬وظيفه آموزش و آماده سازي غواص ها و تمرين آنها برعهده برادر عليزاده دزفولي بود‪ .‬مرحله دوم‬
‫تصرف شهر بندري فاو‪ ،‬رسيدن به خورعبداهلل و استقرار در منطقه مثلثي شكل شمال شهر فاو و همچنين استقرار‬
‫در پايگاه دوم موشكي در شمال غربي شهر بود‪ .‬براي مرحله سوم هم‪ ،‬پيشروي يگان هاي خط شكن و‬
‫واحدهاي دنبال پشتيبان تا ابتداي كارخانه نمك و تشكيل خط دفاعي به موازات اين منطقه از ساحل تا‬
‫خورعبداهلل‪ ،‬برنامه ريزي شده بود‪ .‬در مرحله نهايي عمليات‪ ،‬رسيدن يگانها به زمينهاي انتهاي كارخانه نمك و‬
‫كانال انتهاي آن‪ ،‬واقع در جاده ام القصر تا ساحل رودخانه اروندرود طرح ريزي شده بود‪.‬‬

‫‪418‬‬
 ‫طرح مانور‬
‫در طرح مانور‪ ،‬مأموريت مرحله اول و عبور از اروند رود بر عهده لشكرهاي ‪ 2‬ولي عصر(عج)‪ 3،‬نصر‪ 43 ،‬ثاراهلل(ع)‪31 ،‬‬
‫فجر‪ 13 ،‬عاشورا‪ 73،‬كربال‪ 34 ،‬امام حسين(ع)‪ ،‬و تيپ هاي ‪ 44‬قمر بني هاشم(ع) و ‪ 11‬المهدي(عج) گذاشته شد‪.‬‬
‫در مرحله دوم‪ ،‬لشكرهاي ‪ 72‬محمد رسول اهلل(ص)‪ 32 ،‬علي ابن ابيطالب(ع) نيز اضافه گرديدند‪.‬‬
‫در مرحله سوم‪ ،‬لشكرهاي ‪ 5‬نجف و ‪ 13‬عاشورا نيز براي كمك به ساير يگان ها انتخاب شدند‪.‬‬
‫در مرحله چهارم نيز همه يگان ها براي انجام عمليات و مقابله با پاتك هاي دشمن مد نظر بودند‪.‬‬
‫در طرح پشتيباني اين عمليات‪ ،‬فعاليت هاي گوناگون مهندسي مثل نصب انواع پل بر روي رودخانه هاي اروند رود و‬
‫بهمنشير‪ ،‬احداث جاده هاي نظامي مختلف به شكل آنتني در ميان نخلستان ها و در عقبه ها و نيز احداث مواضع گوناگون‬
‫توپخانه در زمين هاي سست و در باتالق ها و همچنين ايجاد سايت هاي موشكي پدافند هوايي و ‪ ...‬صورت گرفته است‪ .‬در‬
‫خصوص توسعه عمليات در عمق‪ ،‬بايد به اين نكته توجه داشت كه در نبردهاي بزرگي كه پس از فتح خرمشهر‬
‫انجام شد‪ ،‬همواره ميان عمق بخشيدن به عمليات و توان موجود از يك سو‪ ،‬و هماهنگي پيشروي با پشتيباني‬
‫عمليات از لحاظ مهندسي و آتش و لجستيك و… از سوي ديگر‪ ،‬تعارض وجود داشته است‪ .‬در اين عمليات‬
‫توسعه در عمق و استمرار عمليات از شرايط حفظ موفقيت هاي به دست آمده بود كه با استفاده از شكل زمين‬
‫انجام شد‪ .‬البته اگر توان پيشروي براي رسيدن تا منطقه ام القصر در اختيار بود شرايط جبهه ها دچار تحول‬
‫اساسي تري مي گرديد و شرايط براي تسليم سريعتر دشمن‪ ،‬فراهم مي شد‪.‬‬
‫سیر تکمیل طرح ریزي و اجراي عملیات‬
‫پس از اين كه براي مسئولين كشور مشخص شد كه عمليات بزرگ آن سال‪ ،‬بايد در منطقه فاو صورت گيرد‪،‬‬
‫بنابراين طرح ريزي مانور اين عمليات با دقت زيادي انجام گرفت‪ .‬سپس سازمان رزم مناسب‪ ،‬انتخاب گرديد و‬
‫جزئيات مانور يگان ها به تصويب رسيد‪ .‬براي اجراي اين عمليات ‪ 333‬گردان پياده برآورد شده بود وليكن در‬
‫نهايت عمليات با ‪ 13‬گردان انجام شد و امكان تأمين ‪ 33‬گردان باقي مانده فراهم نگرديد‪ .‬كار شناسايي منطقه‬
‫عمليات از شش ماه قبل از اجراي آن از سوي واحد هاي اطالعات عمليات قرارگاه هاي مربوطه شروع شد‪ .‬يگان‬
‫هاي خط شكن نيز به مدت حدود سه ماه به كار كسب اطالعات در حوزه مأموريت خود از شرايط و وضعيت‬
‫دشمن بودند‪ .‬آنها در اين مدت توانستند عالوه بر مطالعه بر روي چگونگي عبور نيروهايشان از اروند رود‪ ،‬نحوه‬
‫آرايش دشمن را بخصوص در خط اول مشخص نمايند و تمام نوع سالح ها و انواع سنگرها و آرايش موانع و نيز‬
‫پشت مواضع خط اول دشمن را محدوده منطقه خود‪ ،‬شناسايي نمايند‪ .‬همچنين در اين مدت توانستند به چگونگي‬
‫نحوه عبور غواص ها از اروند رود كامالً مسلط شوند‪ .‬آنگاه با مشورت با فرماندهان لشكرها و تيپ هاي مانوري‪،‬‬
‫مرحله بندي عمليات‪ ،‬به صورت نهايي تنظيم گرديد‪.‬‬
‫اقدامات مهندسی‬
‫از آنجا كه منطقه اروند كنار و شبه جزيره آبادان از نامناسب ترين زمين ها براي استقرار عقبة يگان ها جهت‬
‫انجام عمليات بود‪ ،‬بنابراين بايستي فعاليت هاي مهندسي گسترده اي از ماه ها قبل از عمليات در اين منطقه‬

‫‪419‬‬
‫صورت مي گ رفت تا بتوان هم جاده هاي مواصالتي مورد نياز را احداث نمود و هم بتوان در كنار نهرها اسكله‬
‫هاي مناسب را براي پهلوگيري قايق ها نصب نمود و هم بتوان سنگرهاي الزم را براي استقرار رزمندگان آماده‬
‫براي عمليات به وجود آورد‪ .‬جهاد سازندگي عمده مأموريت آماده سازي منطقه عمليات را بر عهده گرفت و‬
‫توانست با بكارگيري حدود ‪ 433‬كمپرسي و تعداد زيادي لودر و بولدوزر‪ 421 ،‬كيلومتر جاده جديد در منطقه‬
‫اروندرود احداث و ‪ 333‬كيلومتر از جاده هاي موجود را تعمير و آسفالت نمايد‪ .‬همچنين قرارگاه مهندسي به‬
‫ساخت بيمارستان صحرايي‪ ،‬مكان هاي مناسب براي رفع آلودگي مواد شيميايي‪ ،‬ساخت مواضع توپخانه‪ ،‬احداث‬
‫مواضع موشك هاي پدافند هوايي هاگ و نيز بنه هاي تداركاتي الزم و قرارگاه هاي مختلف و همچنين پَد‬
‫هليكوپتر اقدام نمايد‪ .‬در حين عمليات نيز وظيفه نصب پل هاي شناور بر روي اروندرود و همچنين احداث‬
‫خاكريزهاي مناسب در جلوي خطوط دفاعي بر عهده قرارگاه مهندسي قرار گرفته بود‪.‬‬
‫شرح عملیات‬
‫فرمانده جنگ در روز ‪ 73‬بهمن ‪ 3134‬چند ساعت قبل از آغاز عمليات از تهران به اهواز آمد تا با قرآئت رمز عمليات‪،‬‬
‫ناظر بر شروع يك عمليات بزرگ باشد‪ .‬با شروع عمليات در شب ‪ 73‬بهمن ‪ ،3134‬نيروي زميني ارتش در شلمچه‪،‬‬
‫كاري از پيش نبرد و با دادن تعدادي تلفات عقب نشيني كرد‪ 41.‬بايد توجه داشت كه نيروهاي ارتش عراق براي دفاع‬
‫از بصره در اين منطقه متمركز شده بودند و موفقيت عمليات در آنجا كار ساده اي نبود‪ .‬ارتش عراق انتظار عمليات از‬
‫اين ناحيه را داشت و بطور مرتب به تقويت آن مي پرداخت‪ .‬حتي دو تيپ از لشكر مستقر در منطقه فاو طبق دستور‬
‫فرمانده سپاه هفتم عراق‪ ،‬قبل از آغاز عمليات به شرق بصره اعزام شده بودند‪ .‬با ناكامي ارتش در عمليات شرق بصره‪،‬‬
‫تمام اميدها به عمليات سپاه در مثلث فاو معطوف شده بود‪.‬عمليات سپاه در فاو در ساعت ‪ 77 :33‬روز ‪3134/33/73‬‬
‫با رمز مقدس "يا فاطمه زهرا(س) " از منطقه عمومي جنوب خسروآباد تا انتهاي جزيره آبادان با عبور غواصان‬
‫خط شكن از اروند رود در حالي كه نم نم باران مي باريد‪ ،‬آغاز گرديد‪ .‬شروع عمليات همزمان با ايام مباركه‬
‫دهه فجر و هفتمين سالگرد پيروزي انقالب اسالمي بود و رزمندگان اسالم انگيزه بااليي را براي انجام عمليات‬
‫در اين روزهاي انفجار نور در ايران عزيز‪ ،‬داشتند‪ .‬با توجه به احتمال استفاده عراق از جزيره بوبيان كويت‪ ،‬از‬
‫وزارت خارجه خواسته شد كه پيكي را راهي كويت نمايد و از حكام كويت بخواهد مراقبت كنندكه عراق اين‬
‫جزيره را اشغال نكند‪ 33.‬در مجموع عمليات فاو در سه مرحله به شرح ذيل انجام شد‪.‬‬
‫شکستن خطوط دشمن‬
‫با شروع عمليات‪ ،‬غواص هاي هر لشكر كه از ساعت ‪ 73:13‬به درون آب رفته و خود را آماده كرده و آرام آرام‬
‫از اروند رود عبور كرده نموده بودند‪ ،‬توانستند در اين فرصت‪ ،‬موانع مصنوعي و تله هاي ايجاد شده از سوي‬
‫دشمن در جلوي خط مقدم وي را پشت سر گذاشته و در نزديكي سنگرهاي دشمن به كمين بنشينند‪ .‬به منظور‬
‫ايجاد هماهنگي و حمله همزمان همه غواص ها به خط اول دشمن‪ ،‬برخي از غواص ها كه سريعتر خود را به‬
‫ساحل دشمن رسانده بودند‪ ،‬تا اعالم كلمه رمز عمليات‪ ،‬مي بايستي خود را در زير پاي دشمن و در بين باتالق‬
‫ها و موانع دشمن مخفي نموده تا ساير غواص ها به ساحل دور اروند رسيده و موانع جلوي سنگرهاي دشمن را‬

‫‪421‬‬
‫پاكسازي نمايند‪ .‬در اين فاصله براي برخي از غواص ها‪ ،‬حوادث جالبي هم اتفاق مي افتاد‪ .‬از جمله برخي از‬
‫غواص هاي لشكر ثاراهلل در محدوده قرارگاه نوح‪ ،‬مي گفتند كه به هنگام انتظار در باتالق هاي جلوي‬
‫سنگرهاي دشمن براي اعالم رمز عمليات‪ ،‬به ناگاه متوجه شده اند كه گرازهايي در بين گِل و الي‪ ،‬خوابيده كه‬
‫آنها براي عدم حساس شدن گرازها و حركت ناگهاني آنها‪ ،‬اقداماتي را انجام داده اند‪.‬با اعالم رمز عمليات‪،‬جدود‬
‫‪ 7333‬غواص تهاجم خود را جهت شكستن خط اول دشمن آغاز و شروع به پاكسازي ساحل دور اروند رود و‬
‫ايجاد يك سرپل مناسب‪ ،‬نمودند‪ .‬در بعضي از نقاط تعدادي از غواص ها با مشكالتي در عبور از رودخانه اروند‬
‫مواجه شدند‪ .‬براي مثال برخي از غواصان لشكر‪ 73‬كربال براي رفتن به سمت اسكله فاو با نور افكن هايي كه‬
‫دشمن بر روي سطح رودخانه روشن كرده بود و نيز با تيراندازي بي هدف سربازان دشمن بر روي رودخانه اروند‪،‬‬
‫مواجه شدند‪ .‬ولي از آن جايي كه دشمن پي به وجود غواصان در داخل آب و نيز آغاز عمليات رزمندگان اسالم‪،‬‬
‫نبرده بود‪ ،‬لذا پس از مدتي نورافكن هايي را كه به طور آزمايشي روشن كرده بود خاموش نمود و تيربارهاي وي‬
‫نيز از تيراندازي خودداري كردند‪ .‬بعدها با تصرف فاو و دستگيري فرمانده تيپ دشمن در اين منطقه‪ ،‬مشخص‬
‫گرديد كه علت روشن شدن نور افكن ها در شب عمليات‪ ،‬واگذاري تعدادي ژنراتور جديد به يگان پدافند كننده‬
‫از ساحل فاو بوده كه در آن شب‪ ،‬آماده بكار بودن اين ژنراتورها را آزمايش مي كرده اند‪ .‬اكثر غواص ها براي‬
‫اينكه در مقابل دشمن ديده نشوند "آيه ‪ 1‬سوره يس" را با خود زمزمه مي كردند‪ .‬اين آيه كه از سويي اكثر‬
‫رزمندگان و بخصوص از سوي نيروهاي اطالعات‪ -‬عمليات به هنگام مواجه با نيروهاي دشمن‪ ،‬قرائت مي شد به‬
‫اين شرح است ‪" :‬وَجَعَلنا مِن بَينِ اَيديهِم سَداً وَ مِن خَلفِهِم سداً فَاَغشَيناهُم فَهُم اليُبصِرون" آنها معتقد بودند كه با‬
‫خواندن اين آيه‪ ،‬خداوند به آنها كمك خواهد كرد تا از چشم نظاميان دشمن‪ ،‬مخفي بمانند‪ .‬برخي از غواص ها‬
‫در خاطرات خود مي گويند‪ :‬پس از آنكه وارد رودخانه شديم‪ ،‬سطح رودخانه را موجي فرا گرفت كه باعث شد‬
‫سرهاي ما در ميان امواج از ديد دشمن مخفي بماند‪ .‬از آنجا كه مأموريت فرد فرد غواصان از قبل مشخص شده‬
‫بود و معلوم بود كه هر گروه از آن ها بايستي به سمت كدام سنگر دشمن پيش بروند‪ ،‬لذا اكثر غواص ها موفق‬
‫شدند تا سنگرهاي دشمن را بدون تيراندازي فتح نموده و آنها را تصرف نمايند‪.‬غواص هاي خط شكن با عبور از‬
‫موانع‪ ،‬خود را به سنگرهاي دشمن رسانده و نيرو هاي مستقر در خط مقدم را‪ ،‬منهدم نمودند‪ .‬آنگاه از هر نهر‬
‫‪ 33‬تا ‪ 33‬قايق كه رزمندگان اسالم و نيروهاي هجومي موج دوم را حمل مي كردند‪،‬خارج شده و با عبور سريع‬
‫از اروندرود‪ ،‬پيشروي خود را به سوي اهداف تعيين شده براي هر يگان‪ ،‬آغاز و مواضع دشمن در مثلث فاو را‬
‫ظرف مدت چهل و هشت ساعت به تصرف خود درآوردند‪ .‬در شروع نبرد‪ ،‬غواص هاي هر يگان عملياتي‪ ،‬از‬
‫نهرهاي منشعب از ساحل خودي‪ ،‬عبور برنامه ريزي شده از اروند رود را آغاز نمودند‪ .‬در مجموع گذشتن از‬
‫عرض اروند رود‪ ،‬از سي دقيقه تا دو ساعت براي هر يگان طول كشيد‪ .‬برخي از غواص ها كه بر اثر امواج‬
‫رودخانه و جريان و سرعت آب از مسير خود منحرف شده بودند و در نتيجه با شرايط جذر رودخانه برخورد‬
‫كردند تا دو ساعت طول كشيد تا از باتالق ها و موانع عبور نموده و خود را به خط اول دشمن برسانند‪ .‬پس از‬
‫رسيدن گروه اول غواصان به خط مقدم دشمن و آغاز درگيري ها‪ ،‬همزمان آتش پر حجم ادوات و توپخانه‬

‫‪421‬‬
‫صحرايي روي ساحل جنوبي اروند نيز از سوي يگان هاي مربوطه به اجرا درآمد و نيروهاي خط شكن و نيز‬
‫رزمندگان دنبال پشتيبان كه با كمك قايق هاي موتوري به سرعت به ساحل دور اروند رود منتقل شده بودند‪ ،‬به‬
‫توسعه سر پل خود در محدوده هر يگان مبادرت ورزيدند‪ .‬تقريباً در ساعت ‪ 7:13‬پس از نيمه شب‪ ،‬تمام خط اول‬
‫دشمن سقوط كرده و در اختيار رزمندگان اسالم قرار گرفت‪.‬در نهايت در مرحله اول عمليات‪ 3433 ،‬غواص‬
‫آموزش ديده از رودخانه اروند عبور كرده و موانع ايجاد شده در ساحل دور اروند را پاكسازي نموده و‬
‫سنگرهاي مشرف بر رودخانه را به تصرف خود درآوردند‪ .‬در روز اول عمليات‪ ،‬لشكر ‪ 73‬كربال كه از‬
‫رزمندگان استان مازندران تشكيل شده بود‪ ،‬موفق شد تا شهر فاو را به تصرف كامل خود درآورد‪ .‬فرمانده اين‬
‫لشكر برادر مرتضي قرباني براساس مأموريتي كه از سوي برادر محسن رضايي فرمانده كل سپاه پاسداران‬
‫انقالب اسالمي‪ ،‬دريافت كرده بود‪ ،‬پرچم گنبد حضرت ثامن األئمه امام رضا(ع) را كه از مشهد به جبهه آورده‬
‫(ع)‬
‫بودند را بر باالي بلندترين مناره مسجد آن شهر نصب نمود و افتخار به احتزاز درآوردن پرچم گنبد امام رضا‬
‫در شهر فاو براي هميشه نصيب لشكر ‪ 73‬كربال گرديد‪.‬‬
‫پاكسازي و تأمین مناطق تصرف شده‬
‫پس از پاكسازي خط اول‪ ،‬سعي شد تا به منظور پرهيز از جنگ شهري‪ ،‬نيروها اين شهر را دور زده و به‬
‫محاصره آن بپردازند‪ .‬سپس پيشروي به سمت محور ساحلي‪ ،‬واقع در جناح شمالي منطقه عمليات آغاز گرديد و‬
‫آنگاه پاک سازي كامل منطقه رأس البيشه شروع شد تا با ايجاد فضايي امن‪ ،‬شناورهاي سنگين براي انتقال‬
‫ماشين آالت مهندسي و نيز ساير تجهيزات پشتيباني‪ ،‬بتوانند حركت خود را از بندر ماهشهر به سمت اروندرود‬
‫آغاز نمايند‪ .‬بر همين اساس‪ ،‬دو لشكر پرتوان سپاه پاسداران انقالب اسالمي‪ ،‬عمليات خود را با هدف پاكسازي‬
‫و الحاق در خط اول دشمن آغاز كردند‪ .‬قبل از روشن شدن آسمان و پس از درهم شكستن مقاومت هاي‬
‫ضعيف دشمن‪ ،‬لشكر ‪ 73‬كربال كه مأمور تصرف شهر فاو بود‪ ،‬با حضور در مدخل ورودي شهر به محاصره آن‬
‫پرداخت‪ .‬در جنوب شهر نيز يكي ديگر از يگان ها با طي مسافت زيادي در عمق‪ ،‬به پيشروي خود به سمت‬
‫خورعبداهلل ادامه داد و در نتيجه اين شهر از شمال و جنوب به محاصره يگان هاي خودي درآمد‪.‬‬
‫پس از محاصره شهر فاو و حضور يگان هاي مانوري در محور ساحلي و نيز دستيابي به خورعبداهلل‪ ،‬پاكسازي‬
‫(عج)‬
‫كه از رزمندگان استان فارس‬ ‫منطقه رأس البيشه از باقي مانده نيروي دشمن آغاز شد‪ .‬تيپ ‪ 11‬المهدي‬
‫تشكيل شده بود‪ ،‬عمليات در اين منطقه را انجام مي داد‪ .‬اين تيپ در اين منطقه با مقاومت هاي شديدي مواجه‬
‫شد و دشمن با سنگر گيري بر باالي مناره يكي از مساجد كه بر اروند رود مسلط بود مزاحمت هاي زيادي را‬
‫(عج)‬
‫توانستند با عبور از محورهاي ديگر و از‬ ‫براي قرارگاه نوح‪ ،‬فراهم آورد ولي رزمندگان تيپ المهدي‬
‫پشت دشمن به سمت مسجد مزبور حركت كرده و آتش دشمن را خاموش كنند‪ .‬همزمان با پيشروي قواي‬
‫اسالم در اطراف شهر فاو‪ ،‬نخلستان هاي شمال و جنوب آن هم به طور كامل از وجود نيروهاي دشمن پاكسازي‬
‫(عج)‬
‫هم در همين زمان موفق شدند تا با پيشروي به سمت دومين پايگاه‬ ‫شد‪ .‬لشكر ‪ 43‬ثاراهلل و تيپ ‪ 11‬المهدي‬
‫موشكي دشمن‪ ،‬نيروهاي موجود ارتش بعثي در اين محور را منهدم و يا به اسارت خود درآورند‪ .‬الزم به ذكر‬

‫‪422‬‬
‫است كه به محض آغاز عمليات‪ ،‬دشمن تجهيزات پرتاب و نيز موجودي موشك هاي ساحل به درياي خود را از‬
‫اين پايگاه ها تخليه نمود و در نتيجه فقط چند خودروي راداري مربوط به سيستم هاي پرتاب موشكي به غنيمت‬
‫رزمندگان اسالم درآمد‪ .‬الزم به ذكر است كه تا قبل از عمليات والفجر ‪ ،5‬دشمن از اين پايگاه هاي موشكي‬
‫حدود ‪ 13‬فروند موشك ‪ HY2‬را به سمت كشتي هايي كه از طريق خورموسي به سمت بندر امام خميني در حال‬
‫حركت بودند پرتاب كرده بود‪ .‬در نتيجه تا پايان روز اول‪ ،‬يگان هاي خودي موفق شدند علي رغم اينكه هر‬
‫پنج دقيقه يكبار دو هواپيماي دشمن در فضاي منطقه عملياتي و بر فراز اروند رود و نيز در عقبه هاي يگان ها‬
‫ظاهر شده و اقدام به بمب باران مي كردند‪ ،‬عالوه بر تصرف شهر فاو و پاكسازي كامل منطقه‪ ،‬در شمال شهر و‬
‫در جاده محور ساحلي حضور يابند و به اين ترتيب اهداف مورد نظر در مراحل اول و دوم عمليات‪ ،‬با موفقيت‬
‫كامل تأمين گرديد‪ .‬در مرحله دوم عمليات‪ ،‬پس از شكسته شدن خط اول دشمن و نفوذ به عمق مواضع ارتش‬
‫عراق در منطقه فاو‪ ،‬بايستي مناطق تصرف شده از وجود نيروهاي دشمن پاكسازي مي شد‪ .‬برخي از نيروهاي دشمن در‬
‫نخلستان ها مخفي گرديده و برخي ديگر قصد داشتند با شنا از خور عبداهلل فرار نمايند كه با شروع جذر دريا در باتالق هاي‬
‫كنار ساحل‪ ،‬گير افتادند‪ .‬رزمندگان اسالم تالش كردند تا اين افراد را نجات دهند‪ .‬در ادامه پاكسازي منطقه عملياتي‪ ،‬غنائم‬
‫موجود در سنگرهاي دشمن جمع آوري و به همراه اسيران گردآوري شده به عقبه جبهه منتقل گرديدند‪ .‬مقابله با پاتك‬
‫هاي فوري دشمن با رزمندگان اسالم نيز در اين مرحله صورت گرفت و موجب تشكيل خط پدافندي در قاعده مثلث شبه‬
‫جزيره فاو به سمت ام القصر و بصره گرديد‪ .‬اين مرحله از عمليات‪ ،‬طي مدت يك هفته انجام شده است‪ .‬در هفته هاي‬
‫اول عمليات‪ ،‬ايران توانست فقط از يك پل شناور كه فقط شبها آن را نصب و استفاده مي كرد بهره ببرد‪.‬‬
‫دفع پاتك هاي تعجیلی‬
‫اولين اقدام عراق براي جلوگيري از پيشروي نيروهاي ايراني‪ ،‬استفاده از قدرت هوايي خود بود‪ .‬هواپيماهاي عراقي‬
‫تالش زيادي را براي بمباران مواضع رزمندگان اسالم در روزهاي اول عمليات انجام دادند‪ .‬اما بارش باران و ابري بودن‬
‫هوا در نخستين روزهاي عمليات موجب شد تا پروازهاي جنگنده هاي عراقي با مشكل مواجه شود‪ .‬از سوي ديگر‬
‫استقرار سايت موشكي هاگ‪ ،‬حمالت هوايي عراق را با محدوديت مواجه ساخت و نيروي هوايي عراق در هفته اول‬
‫عمليات‪ ،‬بيش از ‪ 33‬هواپيماي خود را كه هر كدام بيش از ‪ 73‬ميليون دالر قيمت داشتند از دست داد‪ .‬همزمان با‬
‫حمالت عراقي‪ ،‬يگان هاي ارتش عراق حمالت خود را به مواضع نيروهاي ايراني آغاز كردند‪ .‬پاتك هاي عراق در‬
‫روزهاي اول بصورت ضعيفي انجام مي شد ولي آرام آرام بر شدت آنها افزوده مي گرديد‪ .‬فرمانده سپاه قبل از آغاز‬
‫عمليات والفجر ‪ ،5‬فرمانده توپخانه سپاه برادر حسن شفيع زاده را مأمور نمود تا با كمك آتش دقيق توپخانه از منطقه‬
‫جزيره آبادان‪ ،‬پاتك هاي سه روز اول دشمن را دفع نمايد تا براي يگان هاي پياده فرصتي فراهم شود تا آنها بتوانند‬
‫مواضع خود را در مناطق تصرف شده‪ ،‬تثبيت نمايند‪ .‬بنابراين توپخانه سپاه با ثبت گره هاي مواصالتي و نقاط مؤثر در‬
‫خطوط تداركاتي دشمن و با كمك ديده باني دقيق و از طريق تمركز آتش ها‪ ،‬توانست نقش مؤثري را در به هم‬
‫پاشيدن سازمان واحدهاي پاتك كننده دشمن‪ ،‬قبل از رسيدن به خط تماس‪ ،‬ايفا نمايد‪ .‬آتش توپخانه گاهي اوقات‬
‫موفق مي شد كه نظاميان بعثي را قبل از پياده شدن از اتوبوس ها و خودروهاي خود و نيز قبل از آرايش جنگي گرفتن‬

‫‪423‬‬
‫مورد حمله قرار داده و امكان گسترش مناسب آنها را ندهد‪ .‬توپخانه عمل كلي قرارگاه خاتم االنبياء‪ ،‬در تمام دوره‬
‫هفتاد و پنج روزه نبرد فاو توانست به عنوان يك يگان پر قدرت‪ ،‬واحدهاي خط مقدم را در برابر پاتك ها و تهاجمات‬
‫دشمن‪ ،‬به طور مرتب پشتيباني نمايد‪ .‬از بعدازظهر روز دوم عمليات مصادف با ‪ 77‬بهمن ‪ 3134‬سايت پدافند هوايي‬
‫هاگ در منطقه فعال گرديد ولي بعدازظهر روز بعد مورد حمله هوايي عراق قرار گرفته و موقتاً از كار افتاد‪ .‬نيروي‬
‫هوايي عراق در طول عمليات والفجر ‪ 5‬بطور متوسط روزانه ‪ 133‬پرواز انجام مي داد و بالگردهاي جنگي عراق نيز‬
‫روزانه ‪ 314‬پرواز بر روز منطقه عملياتي داشتند‪ .‬در همين حال مشكل اصلي رزمندگان‪ ،‬همچنان نداشتن پل بر روي‬
‫اروندرود و چگونگي انتقال وسايل و تجهيزات سنگين به منطقه فاو بود‪ .‬قرار بود نيروي زميني ارتش يك پل ‪PMP‬‬
‫بر روي اروند رود نصب نمايد كه به داليل فني و مهندسي‪ ،‬اين اقدام صورت نگرفت‪ .‬تا چند روز اول عمليات ارتش‬
‫عراق تصور مي كرد كه عمليات اصلي در منطقه هور و جزاير مجنون انجام خواهد شد و عمليات فاو يك عمليات‬
‫فريب است به همين خاطر تمركز حمالت هوايي روز ‪ 3134/33/73‬يعني با گذشت حدود ‪ 3‬روز از عمليات در جزاير‬
‫‪33‬‬
‫مجنون و هور متمركز شده بود‪ .‬ولي از روز بعد حمالت هوايي دشمن به منطقه فاو شدت گرفت‪.‬‬
‫پاتك هاي سازمان یافته ارتش بعثی‬
‫با توجه به اهميت محور ساحلي در كنار خورعبداهلل و حساسيت دشمن نسبت به آن‪ ،‬پس از گذشت ‪ 13‬ساعت از‬
‫آغاز تك‪ ،‬اولين پاتك ارتش صدام متوجه اين محور شد؛ ليكن موفقيتي در بر نداشت‪ .‬همان گونه كه قبالً ذكر شد‬
‫دشمن كه تصور مي كرد محور اصلي عمليات از سَمتِ جزيره ام الرصاص و يا منطقه هورالهويزه به خاطر نزديكي‬
‫اش به شهر بصره است‪ ،‬بيشتر توجه خود را به اين منطقه معطوف كرده بود؛ ليكن سرانجام پس از سه روز از آغاز‬
‫تك‪ ،‬متوجه اساسي بودن عمليات در اين ناحيه و تالش اصلي تك در منطقه فاو شد و لشكر گارد رياست جمهوري را‬
‫وارد درگيري در اين منطقه كرد‪ .‬قبل از آغاز عمليات با انجام فعاليت هاي شديد مهندسي كه با استتار كامل‬
‫صورت مي گرفت سپاه موفق شد تا حدود ‪ 333‬عراده توپخانه صحرايي‪ ،‬توپخانه پدافند هوايي و تانك را در‬
‫مواضع مناسبي كه احداث كرده بود در منطقه عمومي جزيره آبادان و در بين نخلستان ها مستقر نمايد اين اقدام‬
‫سپاه‪ ،‬اين امكان را براي قرارگاه خاتم االنبياء فراهم كرده بود تا دشمن را از حدود ‪ 33‬كيلومتري قبل از رسيدن‬
‫به منطقه فاو و در مسير حركت خود بر روي خطوط مواصالتي منطقه و جاده هاي ارتباطي‪ ،‬زير آتش سنگين‬
‫توپخانه دوربرد سپاه و ارتش قرار دهد‪ .‬پس از ورود لشكر گارد به منطقه جهت انجام پاتك‪ ،‬يگان هاي خودي با‬
‫اجراي آتش انبوه توپخانه و ادوات به اين لشكر هجوم بردند‪ .‬در اين ميان‪ ،‬دشمن به منظور پشتيباني از لشكر گارد‬
‫در ساعت ‪ 3:13‬صبح روز ‪ 3134/33/74‬به حمله شيميايي عليه مواضع رزمندگان اسالم مبادرت ورزيد؛ ولي به دليل‬
‫ترس خلبان هاي هواپيماهاي عراقي از مورد اصابت قرار گرفتن‪ ،‬از سوي واحد هاي پدافند ضد هوايي و بخصوص‬
‫سايت موشكي هاگ كه در پوشش نخلستان ها‪ ،‬گسترش يافته بود‪ ،‬جنگنده هاي دشمن مجبور شدند تا بخشي از‬
‫بمب هاي شيميايي خود را در ميان نيروهاي لشكر گارد صدام فرو ريخته كه به مصدوميت تعدادي از آنان منجر‬
‫شد‪ .‬در ادامه عمليات‪ ،‬يگان هاي خودي در محور جاده استراتژيك‪ ،‬جاده ام القصر و كارخانه نمك‪ ،‬بر حمالت خود‬
‫شدت بخشيده و توانستند ضمن تصرف نيمي از كارخانه نمك‪ ،‬روي جاده ام القصر نيز خطي دفاعي به موازات اين‬

‫‪424‬‬
‫كارخانه تشكيل دهند‪ .‬سپس‪ ،‬طي چند شب درگيري متوالي‪ ،‬يگان هاي خودي با درهم شكستن خطوط دشمن موفق‬
‫شدند در شب هشتم عمليات‪ ،‬خود را به سه راهي كارخانه نمك رسانده و با احداث چند رده خاكريز بلند و آرايش‬
‫مناسب و استقرار سالح هاي ضد زره‪ ،‬در پشت آن مستقر شوند و خط پدافندي اوليه خود را تشكيل دهند‪.‬‬
‫پاتك سنگین از محور ام القصر‬
‫آخرين و مهمترين عمليات ارتش عراق براي باز پس گيري فاو از غروب روز دوشنبه ‪ 3134/33/75‬از محور جاده ام‬
‫القصر آغاز شد‪ .‬اين محور دور از برد آتش هاي توپخانه ايران بود و پيشروي در آن مي توانست عقبه تمام نيروهاي‬
‫موجود در منطقه فاو را تهديد نمايد‪ .‬ارتش عراق با اصرار تمام حمالت خود را در اين محور كه مسئوليت دفاع از آن بر‬
‫عهده يگان هاي قرارگاه نوح بود‪ ،‬متمركز ساخت‪ .‬واحدهاي زرهي زيادي را با پشتيباني آتش توپخانه به كار گرفت و‬
‫در مقابل اصابت تانك هايش‪ ،‬همچنان به عمليات خود ادامه مي داد‪ .‬لشكرهاي علي بن ابيطالب و محمد رسول اهلل‪ ،‬جنگ‬
‫سختي را با دشمن انجام دادند‪ .‬دشمن موفق شد حدود ‪ 7‬كيلومتر در مواضع نيروهاي خودي نفوذ نمايد ولي در جنگ‬
‫سختي كه در تاريكي شب انجام شد و با آغاز بارندگي كه موجب كم شدن قدرت تحرک و ديد تانك هاي عراقي‬
‫گرديد‪ ،‬رزمندگان اسالم موفق شدند اين پاتك را كه يكي از شديدترين حمالت ارتش عراق در جريان عمليات فاو بود‬
‫با ناكامي مواجه سازند‪ .‬در اين عمليات دشمن بر خالف تاكتيك جنگي خود در شب نيز اقدام به پاتك مي كرد‪.‬‬
‫در اين پاتك كه متكي بر جاده ساحلي خورعبداهلل به ام القصر در شب ‪ 3134/33/71‬انجام شد‪ ،‬ارتش عراق‪،‬‬
‫ستون تانك هاي خود را بر روي جاده اصلي قرار داده و با كندي به پيشروي خود ادامه مي داد هر تانك كه‬
‫مورد اصابت رزمندگان اسالم قرار مي گرفت تانك بعدي او را هُل داده و به كنار جاده پرتاب مي كرد و خود‬
‫جايگزين آن مي شد‪ .‬در اين شب سرداران رشيد‪ ،‬سعيد مهتدي‪ ،‬رضا دستواره‪ ،‬جعفر تهراني‪ ،‬سعيد سليماني از‬
‫لشكر ‪ 72‬محمد رسول اهلل و تعداد زيادي از فرماندهان و رزمندگان لشكر ‪ 32‬علي ابن ابيطالب‪ ،‬حماسه هاي‬
‫زيادي آفريدند‪ .‬شرايط به گونه اي سخت شده بود كه در ذهن همه رزمندگان اسالم آيه ‪ 37‬سوره نمل خطور مي‬
‫كرد و تعداد زيادي از آن ها با خود زمزمه مي كردند كه‪" :‬اَمّن يُجيبُ المُضطَرَّ اِذا دَعاهُ و يَكشِفُ السّوء"‪ .‬در‬
‫نهايت و در اوج اضطرار‪ ،‬خداوند با فرستادن باران به كمك سلحشوران اسالم اين پاتك را هم ناكام گذاشت و‬
‫همه دريافتند "اِن تَنصُروا اهلل فَال غالبَ لَكُم" ‪ .‬علت اينكه دشمن پس از ناكامي از پاتك هاي خود در محورهاي‬
‫فاو‪ -‬البحار و جاده ساحلي به پاتك از محور ام القصر اقدام نمود دور بودن اين ناحيه از آتش توپخانه‬
‫رزمندگان اسالم بود‪ .‬ارتش صدام تصور مي كرد كه حمله از اين محور مي تواند تمام ناكامي هاي قبلي را‬
‫جبران نمايد‪.‬‬
‫تثبیت منطقه عملیاتی‬
‫از روز هشتم به بعد با تشكيل خط مناسب پدافندي‪ ،‬دشمن كه خود را به طور كامل پيدا كرده و حواس خويش را بازيافته‬
‫بود‪ ،‬پاتك هايش را مجدداً آغاز كرد‪ .‬ابتدا‪ ،‬از جاده فاو‪ -‬البِحار وارد عمل شد كه با مقاومت رزمندگان اسالم مواجه و با‬
‫از دست دادن تعدادي از نفرات و انهدام تجهيزات خود عقب نشست‪ .‬سپس‪ ،‬از جاده استراتژيك‪ ،‬تهاجم خود را روي سه‬
‫راهي كارخانه نمك متمركز كرد؛ ليكن بر اثر اجراي آتش شديد خمپاره و توپخانه‪ ،‬انهدام قابل توجهي را متحمل شده و‬

‫‪425‬‬
‫با بر جاي گذاردن تعداد زيادي كشته و زخمي عقب نشيني كرد‪ .‬در روز يازدهم عمليات‪ ،‬به منظور تكميل خط‬
‫پدافندي و تثبيت آن‪ ،‬از سوي رزمندگان اسالم در سراسر محور ساحلي و مياني جبهه‪ ،‬آب رها شد و به اين‬
‫ترتيب‪ ،‬دشمن از تالش مجدد براي پاتك در محورهاي ياد شده نااميد گرديد‪ .‬به هر حال پس از دفع پاتك‬
‫هاي تعجيلي ارتش عراق‪ ،‬تالش هاي زيادي از سوي رزمندگان اسالم براي تثبيت موفقيت هاي بدست آمده و‬
‫نيز دفع پاتك هاي گسترده و با فرصت دشمن‪ ،‬صورت گرفت‪ .‬طي اين دوره‪ ،‬يگان هاي خودي‪ ،‬ضمن انهدام‬
‫واحد هاي پاتك كننده دشمن توانستند‪ ،‬قدرت دفاع خويش را در مقابل پاتك هاي سنگين و پي در پي واحد‬
‫هاي ويژه ارتش عراق از جمله لشكرهاي گارد رياست جمهوري به ارتش بعثي نشان دهند‪ .‬در اين مرحله به‬
‫كارگيري گسترده سالح هاي شيميايي‪ ،‬جنگ افزارهاي موشكي و حمالت وسيع هوايي‪ ،‬سياست و شيوه‬
‫عملياتي ارتش عراق بود‪ .‬در نهايت با مقاومت گسترده رزمندگان‪ ،‬دشمن از ادامه پاتك به منظور بازپس‬
‫گيري سرزمين هاي از دست داده مأيوس شد و منطقه رأس البيشه تا فاو و در ادامه تا درياچه نمك در تصرف‬
‫رزمندگان اسالم باقي ماند‪ .‬در نتيجه تصرف و تأمين اين منطقه و حضور قواي ايران در كنار ساحل خور‬
‫عبداهلل‪ ،‬ارتباط دريايي رژيم عراق با خليج فارس قطع گرديد‪ .‬از آنجا كه در اين تهاجم طوالني‪ ،‬نفس گير ترين‬
‫درگيري هاي دوران جنگ اتفاق افتاد‪ ،‬فرماندهان عراقي نام عمليات والفجر ‪ 5‬را " معركه كمر شكن "‬
‫گذاشتند‪ .‬مفهوم اين نام آن بود كه بر اثر تداوم اين عمليات " اراده" ‪" ،‬توان مقابله" و " قدرت تالفي" ارتش‬
‫بعثي صدام در هم شكست‪ .‬به هر حال در اين مرحله‪ ،‬دفع پاتك هاي متوالي دشمن و تثبيت منطقه عمليات‪،‬‬
‫نزديك به هفتاد روز به طول انجاميد‪ .‬با گذشت يك هفته از حضور نيروهاي ايراني در منطقه فاو‪ ،‬عراق آرام‬
‫آرام از باز پس گيري فوري اين منطقه نا اميد شد و دست به توجيه علل موفقيت ايران زد‪ .‬از جمله يكي از‬
‫مقامات نظامي ارتش عراق گفت‪ :‬وضعيت زمين منطقه نبرد‪ ،‬محدوديت هايي را در استفاده از زره پوش ها و‬
‫حتي نيروهاي پياده بر ارتش عراق تحميل كرده است‪ .‬زمين نبرد در اطراف فاو طوري است كه اجازه نمي‬
‫دهد از تعداد زيادي نيرو در اين منطقه استفاده شود‪ .‬عدنان خير اهلل وزير دفاع عراق نيز گفت‪ :‬باز پس گرفتن‬
‫شبه جزيره فاو از دست ايرانيان دشوار است‪ .‬وجود باتالق ها و نمكزارها در اين سرزمين مانع اصلي عملكرد‬
‫واحدهاي عراقي هستند‪ .‬ماهر عبدالرشيد فرمانده سپاه هفتم عراق نيز گفت‪ :‬ايران در عمليات جاري خود از‬
‫روش هاي نظامي نويني استفاده كرده است‪ .‬بر خالف توقع در شرايط جوّي سختي كه باران هاي شديدي مي‬
‫باريد با استفاده از مردان قورباغه اي و پيش قراوالن رزمي حمله خود را به مواضع عراق آغاز كرد‪ .‬فكر نمي‬
‫‪37‬‬
‫كنم كه به اين زودي ها عراق بتواند در اين ارتباط كسب موفقيت سريعي را پيش بيني نمايد‪.‬‬
‫تأمین فاو‬
‫در مجموع‪ ،‬درگيري هاي فاو و پاتك هاي مستمر و بي وقفه دشمن‪ 23 ،‬روز به طول انجاميد‪ .‬دشمن در‬
‫اين مدت از آتش پر حجم توپخانه دوربرد‪ ،‬حمله هواپيما ها‪ ،‬سالح هاي شيميايي‪ ،‬ناوچه هاي جنگي‪،‬‬
‫لشكر هاي تكاور‪ ،‬يگان هاي زرهي و موشك هاي زمين به زمين براي باز پس گيري مواضع از دست‬
‫داده و منطقه فاو‪ ،‬استفاده كرد‪ .‬از جمله در روز ‪ 3133/3/4‬ارتش عراق از ‪ 1‬محور حمالت خود را آغاز‬

‫‪426‬‬
‫و با بكارگيري گسترده سالح هاي شيميايي توانست از خط اول رزمندگان اسالم عبوركند ولي با تحمل‬
‫تلفات زياد شكست خورد‪ 31.‬پس از ‪ 23‬روز درگيري هاي مستمر و انجام ‪ 35345‬سورتي پرواز جنگنده‬
‫ها‪ ،‬سرانجام ارتش بعثي عراق از باز پس گيري منطقه مثلث فاو نااميد شد و به پاتك هاي خود خاتمه داد‪ .‬البته‬
‫در اين عمليات فرماندهان و رزمندگان بزرگي ازجمله محمد اثري نژاد مسئول تداركات و پشتيباني قرارگاه‬
‫نوح‪ ،‬مهندس حميد سليمي‪ 34‬مسئول مهندسي قرارگاه نوح‪ ،‬جعفر تهراني مسئول اطالعات لشكر ‪ 72‬محمد رسول‬
‫اهلل(ص)‪ ،‬جواد دل آذر قائم مقام لشكر ‪ 32‬علي ابن ابيطالب(ع)‪ ،‬عبداهلل رحمتي و‪ ...‬به فيض عظيم شهادت نائل‬
‫آمدند و تعداد زيادي هم از مسئولين يگان هاي شركت كننده در عمليات زخمي گرديدند‪ .‬به هر حال‪،‬‬
‫عمليات والفجر ‪ ، 5‬طوالني ترين عمليات دوران جنگ بوده و تثبيت منطقه تصرف شده‪ ،‬كار عظيمي‬
‫بود به گونه اي كه همچنان كارشناسان نظامي دنيا‪ ،‬عالقمند به مطالعه درباره چگونگي طرح ريزي و‬
‫اجراي آن مي باشند ‪.‬‬
‫احداث پل بعثت‬
‫يكي از مهمترين مسائل عمليات والفجر ‪ 5‬چگونگي تدارک رساني و پشتيباني از هزاران نفر رزمنده در آن‬
‫سوي اروندرود بود‪ .‬پس از تصرف منطقه فاو ابتدا با شناورهاي سبك و سطحه هايي به نام پل خضر و همچنين‬
‫با كمك تعدادي بارج و يدک كش سبك‪ ،‬پشتيباني هاي الزم صورت مي گرفت‪ .‬صدها قايق هم كار انتقال‬
‫نيروها و امكانات سبك را بر عهده داشتند‪ .‬ولي تدارک هزاران رزمنده اي كه از اروند رود عبور كردند‪ ،‬نياز‬
‫به احداث يك پل ثابت بر روي رودخانه را الزامي مي كرد‪ .‬بر اين اساس قبل از شروع عمليات‪ ،‬پيش بيني‬
‫شده بود تا در نزديك دهانه اروند رود‪ ،‬پلي كه بتوان از روي آن‪ ،‬انواع تجهيزات سنگين از قبيل تانك و نفربر‬
‫و دستگاهاي مهندسي را عبور داد‪ ،‬احداث گردد‪ .‬مأموريت اين كار بزرگ بر عهده جهاد سازندگي قرار‬
‫گرفت‪ .‬نيروهاي مهندسي و پشتيباني جنگ جهادسازندگي‪ ،‬توانستند با بكارگيري حدود ‪ 1‬هزار و ‪ 433‬لولة‬
‫نفتي ‪ 33‬اينچي و با يك طرح مهندسي دقيق‪ ،‬چنين پلي را به طول حدود ‪ 333‬متر و عرض حدود ‪ 37‬متر و با‬
‫عمق حدود ‪ 5‬متر احداث نمايند‪ 33.‬از آنجا كه نيروهاي مهندسي جهاد استان خراسان از روز دو شنبه ‪32‬‬
‫فروردين ‪ 3133‬كه مصادف با روزهاي نزديك به ايام مبعث رسول اكرم(ص) بود براي عمليات اجرايي پل لوله‬
‫اي در منطقه مستقر گرديدند‪ ،‬اين پل به نام بعثت خوانده شد‪ .‬طراح و ناظر ساخت اين پل‪ ،‬مهندس بهروز‬
‫پورشريفي مسئول مهندسي پشتيباني جنگ جهاد سازندگي بود كه در يك سانحه رانندگي در سال ‪ 3124‬دار‬
‫فاني را وداع گفت‪ .‬نصب پل لوله اي بعثت از ‪ 33‬خرداد ‪ 3133‬يعني حدود ‪ 1‬ماه و نيم پس از آغاز عمليات فاو آغاز‬
‫گرديد‪ .‬نصب اين پل با مشكالت فراواني همچون جزر و مد آب رودخانه اروند‪ ،‬امواج برخاسته از باد و طوفان و نيز آتش‬
‫توپخانه و بمباران هوايي دشمن مواجه بود كه موجب توقف موقت در عمليات احداث آن مي گرديد‪ .‬به هر حال‪ ،‬كار‬
‫احداث و نصب اين پل كه در مقابل بمباران هوايي دشمن مقاوم بود حدود سه ماه به طول انجاميد‪ .‬مرحله اول نصب اين پل‬
‫در روز جمعه ‪ 3133/3/75‬به اتمام رسيد‪ .‬در نهايت پس از حدود ‪ 3‬ماه تالش پيگير و شبانه روزي‪ ،‬آخرين مرحله آماده‬
‫سازي و آسفالت ريزي پل بعثت در روز سه شنبه ‪ 3133/2/33‬به پايان رسيد و تردد از روي آن آغاز شد‪ .‬در جريان نصب‬

‫‪427‬‬
‫پل ‪ 3‬نفر از نيروهاي جهاد سازندگي مجروح گرديدند‪ .‬براي نصب اين پل از لوله هاي نفتي ‪ 33‬اينچي به طول ‪ 53‬كيلومتر‬
‫لوله استفاده شد‪ .‬گفته مي شود اين لوله ها از يك كشتي عراقي به غنيمت گرفته شده بود‪ .‬نصب اين پل توانست منطقه فاو‬
‫را از راه زميني به خاک ايران وصل نمايد و موفقيت بزرگي در مهندسي جنگ به شمار مي رفت‪ .‬اين پل توانست كار‬
‫تدارک رساني و پشتيباني از نيروهاي خودي را تسهيل نموده و آرامش خاطري را در ارتباط با دفاع مؤثر از منطقه فاو در‬
‫ذهن فرماندهان ايجاد نمايد‪.‬‬
‫تاكتیك هاي دشمن در حین عملیات‬
‫ارتش عراق به منظور بيرون راندن قواي ايران از منطقه فاو از سه تاكتيك عمده استفاده نمود‪:‬‬
‫الف‪ -‬استفاده گسترده از جنگ افزارهاي شیمیایی‬
‫ارتش عراق پس از گذشت سه روز از آغاز عمليات از روز ‪ 3134/33/71‬به صورت گسترده اي از سالح هاي شيميايي‬
‫استفاده كرد‪ .‬ارتش عراق به عنوان گام اول در پاتك هاي خود‪ ،‬بكارگيري جنگ افزارهاي شيميايي را به منظور ناتوان‬
‫سازي قواي خودي تا شروع پاتك هاي اصلي‪ ،‬در دستور كار خود قرار داد‪ .‬تنها در ‪ 4‬روز اول عمليات‪ ،‬حدود ‪ 3‬هزار‬
‫‪33‬‬
‫مجروح شيميايي از منطقه عمليات تخليه گرديدند‪ .‬كه جراحت ‪ 53‬درصد آن ها سطحي بود و ‪ 73‬نفر از آنها شهيد شدند‪.‬‬
‫ارتش عراق عالوه بر فضاي منطقه فاو‪ ،‬عقبه هاي نيروهاي خودي در منطقه جزيره آبادان را نيز مورد حمالت شيميايي خود‬
‫قرار مي داد به گونه اي كه سه برابر فضاي منطقه عملياتي فاو تحت تهاجم شيميايي قواي دشمن قرار داشت‪ .‬دشمن با‬
‫استفاده از اين سالح ها در طي عمليات توانست بيش از ‪ 33333‬نفر از رزمندگان اسالم را مصدوم نمايد بطوري كه حدود‬
‫‪ 7333‬نفر آن ها بر اثر استنشاق گازهاي شيميايي و جراحات ناشي از آن‪ ،‬به شهادت رسيدند‪ .‬ارتش عراق عالوه بر گازهاي‬
‫خردل از گازهاي تابون نيز در حمالت شيميايي خود در اين عمليات استفاده كرد‪ .‬تفاوت به كارگيري سالح هاي شيميايي‬
‫با ساير سالح هاي متعارف در اين است كه هم تلفات بيشتري به بار مي آورد و هم اثر رواني مختل كننده اي بر رزمندگان‬
‫حاضر در صحنه عمليات مي گذارد‪ .‬رزمندگان اسالم براي مقابله با سالح هاي شيميايي دشمن از ماسك‪ ،‬چفيه و‬
‫برپايي آتش از طريق حمله به تانك ها و خودروهاي دشمن و به آتش كشيدن آنها بهره مي بردند‪ .‬ولي‬
‫استفاده از ماسك باعث كاهش توانايي رزمندگان در جنگيدن با دشمن مي شد‪ .‬تنها در ‪ 73‬روز اول عمليات‬
‫ارتش بعثي‪ 3333 ،‬بمب شيميايي از طريق هواپيما بر سر رزمندگان اسالم فرو ريخت‪ .‬بنابراين استفاده مجدد از‬
‫سالح هاي شيميايي در بُعد وسيع‪ ،‬از اواسط زمستان ‪ 3134‬و در جريان عمليات والفجر‪ 5‬آغاز شد‪ .‬در جريان‬
‫اين عمليات‪ ،‬حدود ‪ 2‬هزار گلوله توپ و خمپاره حاوي مواد سمي به سمت مواضع رزمندگان اسالم پرتاب شد‪.‬‬
‫ب‪ -‬استفاده وسیع از حمله هاي هوایی براي زدن عقبه هاي یگان هاي عمل كننده‬
‫ارتش عراق در اين ايام با پروازهاي پي در پي و گسترده هواپيماهاي جنگي خود‪ ،‬تمام پل هاي احداث شده بر‬
‫روي رودخانه بهمنشير و اروند رود و نيز مراكز پشتيباني يگان ها را مورد حمالت مرتب و بمباران هاي‬
‫هوايي قرار داد و در جريان آن‪ ،‬بيشترين هواپيماي جنگي خود نسبت به ساير عمليات ها را در والفجر ‪ 5‬از‬
‫دست داد‪.‬در روزهاي اول عمليات دشمن با استفاده از بمب هاي ليزري تمام پل هاي موجود بر روي رودخانه‬
‫بهمنشير را منهدم كرد و شرايط به گونه اي شد كه براي ‪ 45‬ساعت امكان عبور از رودخانه بهمنشير به طور‬

‫‪428‬‬
‫كامل قطع گرديد‪ .‬نيروهاي پرتالش جهاد سازندگي كه نقش بزرگي در اقدامات مهندسي‪ ،‬نصب پل ها‪ ،‬ساختن‬
‫جاده ها و آماده سازي عقبه يگان ها براي انجام عمليات والفجر‪ 5‬داشتند‪ ،‬پس از بمباران پل ها بر روي‬
‫بهمنشير مجبور شدند يك پل عمدتاً خاكي در رودخانه بهمنشير احداث نمايند تا در برابر بمباران هاي دشمن‬
‫‪32‬‬
‫از بين نرود‪ .‬اين پل خاكي در ‪ 3134/37/3‬و با گذشت حدود ‪ 33‬روز از آغاز عمليات به بهره برداري رسيد‪.‬‬
‫در اثناي عمليات ‪،‬عراق يك هواپيماي بمب افكن سوخوي ‪ 73‬از شوروي دريافت كرد‪ .‬اين هواپيماي جنگي‬
‫مي توانست به ميزان ‪ 73‬تن‪ 35‬بمب حمل نمايد و با پوشش ضد زره كف هواپيما درمقابل آتش توپهاي ضد‬
‫‪31‬‬
‫هوايي ‪ 71‬ميليمتري آسيب ناپذير بود‪.‬‬
‫ج‪ -‬زیر آتش قرار دادن مرتب جاده آبادان در منطقه خسرو آباد‬
‫توپخانه دشمن به طور مرتب گره هاي مواصالتي در جاده آبادان به سمت قفاص را به خصوص در منطقه‬
‫خسرو آباد‪ ،‬زير آتش پر حجم خود قرار داده بود‪ ،‬به گونه اي كه اين جاده را به طور كامل ناامن نموده و‬
‫تردد از آن را مختل نموده بود‪ .‬همچنين در بسياري از اوقات‪ ،‬دشمن آتش هاي ضد آتشبار خود را با استفاده‬
‫از گلوله هاي شيميايي انجام مي داد تا بتواند ضربات مؤثر تري را به رزمندگان وارد نمايد‪ ،‬به طوري كه در‬
‫يك روز خدمه چهار آتشبار توپخانه رزمندگان اسالم مصدوم گرديده و غير فعال شدند‪.‬‬
‫تلفات و خسارات دشمن و خودي‬
‫در اين عمليات در حدود ‪ 17‬هزار نفر از نظاميان ارتش عراق‪ ،‬كشته و مجروح گرديدند‪ 33.‬به عبارتي روزانه‬
‫حدود ‪ 473‬نفر از نظاميان عراقي كشته يا زخمي شده اند‪ .‬در اين عمليات ‪ 7333‬نفر از نظاميان عراقي نيز از به‬
‫اسارت درآمدند‪ .‬همچنين تعداد ‪ 11‬فروند هواپيما و ‪ 3‬فروند بالگرد ارتش عراق‪ ،‬منهدم گرديد‪ .‬در اين عمليات‬
‫پدافند هوايي ايران بسيار فعال بود و تعداد هواپيماهاي ساقط شده تا ‪ 31‬فروند نيز ذكر گرديده است‪ .‬بر اثر‬
‫سرنگوني هواپيماهاي دشمن‪ 37 ،‬خلبان عراقي نيز به اسارت در آمدند‪ 33.‬همچنين تعداد ‪ 133‬دستگاه تانك‪،‬‬
‫‪ 743‬دستگاه نفربر‪ 3 ،‬دستگاه لودر و بلدوزر‪ 733 ،‬دستگاه انواع خودرو‪ 73 ،‬قبضه توپ صحرايي‪ 33 ،‬قبضه‬
‫توپ ضد هوايي‪ 7 ،‬فروند شناور عراقي منهدم گرديدند‪ .‬تعداد ‪ 33‬دستگاه تانك‪ 43 ،‬دستگاه نفربر‪ 13 ،‬دستگاه‬
‫لودر و بلدوزر‪ 353 ،‬دستگاه انواع خودرو‪ 1 ،‬دستگاه رادارموشكي‪ 73 ،‬قبضه توپ صحرايي و ‪ 373‬قبضه توپ‬
‫ضد هوايي نيز به غنيمت در آمدند‪.‬‬
‫در عمليات والفجر ‪ 5‬حدود ‪ 33‬هزار نفر از رزمندگان اسالم از جمله تعدادي از فرماندهان برجسته سپاه‬
‫پاسداران انقالب اسالمي شهيد و مجروح گرديدند‪ .‬همچنين چهار فروند هواپيماي ‪ F5‬نيروي هوايي مورد‬
‫اصابت قرار گرفته و تعدادي از خلبان هاي آنها به شهادت رسيده و يا اسير شدند‪.‬‬
‫نتایج عملیات فاو‬
‫مهم ترين هدف اين عمليات‪ ،‬دستيابي به يك پيروزي قاطع از نظر نظامي در آن شرايط زماني در جبهه هاي‬
‫جنگ بود تا بدينوسيله دولتمردان و سياستمداران كشور براي حل مسئله جنگ و پايان دادن به نبردها از راه‬
‫سياسي‪ ،‬بتوانند از قدرت عمل بيشتري برخوردار شوند‪ .‬حضرت امام خميني اصرار داشتند كه بايد مسئول و شروع‬

‫‪429‬‬
‫كننده جنگ مشخص شود تا از اين به بعد‪ ،‬مشروعيت و امكان تجاوز به ايران در ذهن همسايگان ايران و قدرت‬
‫هاي بزرگ شكل نگيرد‪ .‬بنابراين انجام نبرد فاو در آن شرايط زماني‪ ،‬مورد نياز مسئولين كشور و مردم ايران كه چشم‬
‫انتظار پيروزي هاي بزرگ و درخشاني بودند بود‪ .‬همچنين اجراي عمليات والفجر ‪ ،5‬پس از مدتي ناكامي در كسب‬
‫موفقيت هاي بزرگ جنگي‪ ،‬توانست روحية جديدي را براي فرماندهان و طراحان عملياتي به وجود آورده و موجب‬
‫توسعه نشاط رزمي در آنان شده و نيز قدرت دفاعي و عملياتي رزمندگان اسالم را باال برد و يك بار ديگر نشان داد‬
‫كه با توكل بر خداوند بزرگ و به كارگيري ابتكار عمل‪ ،‬قدرت خالقيت و تفكر و كسب اطالعات صحيح از دشمن‬
‫مي توان ‪ ،‬برتري نظامي در صحنه عمليات را دوباره ‪ ،‬كسب نمود و ارتش عراق را منفعل كرد‪ .‬فتح فاو نشان داد كه‬
‫پيروزي ايران در جنگ ‪ ،‬اجتناب ناپذير است و طوالني شدن جنگ مي تواند شرايط را به نفع ايران تغيير دهد‪ .‬عمليات‬
‫والفجر‪، 5‬اميدواري ايران به راه حل نظامي براي خاتمه دادن به جنگ را افزايش داد‪ .‬از اين ديدگاه چند پيروزي مشابه‬
‫و پشت سر هم مانند فاو مي توانست به سرعت جنگ را خاتمه دهد‪.‬از طرفي به لحاظ موقعيت جغرافيايي شمال خليج‬
‫فارس و منطقه فاو‪ ،‬عمليات والفجر ‪ 5‬از اهداف سياسي و نظامي ويژه اي برخوردار بود كه مهم ترين نتايجي كه از آن‪،‬‬
‫حاصل مي شد عبارت بودند از‪:‬‬
‫‪ - 3‬تصرف كامل بخشی از اروند رود‬
‫يكي از نتايج عمليات والفجر ‪ ،5‬تصرف كامل بخش انتهايي اروندرود در دهانه خليج فارس به طول حدود‬
‫بيست كيلومتر و تسلط بيشتر بر قسمت هاي ديگري از رودخانه اروند از منطقه خسرو آباد تا روبه روي فاو‬
‫بود‪ .‬بايد توجه داشت كه اهميت اروند رود آنقدر زياد بود كه بعنوان مهمترين بهانه جنگ از سوي رژيم عراق‬
‫مطرح گرديده است و صدام حسين رئيس جمهور عراق در روز ‪ 73‬شهريور سال ‪ 3131‬يعني ‪ 4‬روز قبل از آغاز‬
‫جنگ تحميلي‪ ،‬پيمان مرزي ‪ 3123‬الجزاير بين دو كشور ايران و عراق را پاره و غير قابل قبول و بي اعتبار اعالم كرد‪.‬‬
‫مسئله مهم در اين قرارداد‪ ،‬تعيين خط القعر اروند رود به عنوان مرز آبي دو كشور بود‪ .‬حداقل انتظاري كه رژيم بعثي‬
‫صدام از نتايج جنگ تحميلي داشت‪ ،‬اين بود كه بتواند تمام اروند رود را به مالكيت عراق درآورده و آن را شط العرب‬
‫بخواند‪ .‬عمليات والفجر ‪ 5‬توانست اين روياي صدام را بر باد داده و تمامي اروند رود را به تصرف ايران درآورد‪.‬‬
‫بنابراين صدام احساس مي كرد كه ادامه جنگ مي تواند به رژيم بعثي عراق خسارات جبران ناپذيري وارد كند و او را‬
‫حتي از مزاياي پيمان ‪ 3123‬نيز محروم نمايد‪ .‬بايد به ياد داشت كه با فتح خرمشهر‪ ،‬كرانه شمالي رودخانه اروند در‬
‫اختيار ايران قرار گرفته بود و رژيم عراق تا حد زيادي نسبت به تحقق رؤياي خويش‪ ،‬مأيوس شده بود‪.‬‬
‫‪- 5‬تصرف فاو و تأسیسات بندري آن‬
‫يكي از نتايج عمليات والفجر ‪ ،5‬آزادسازي حدود ‪ 333‬كيلومتر مربع از اراضي منطقه عمليات و تصرف شهر‬
‫بندري فاو و تأسيسات نفتي آن‪ ،‬بود‪ .‬فاو شهر كوچكي در كنار رودخانه اروند داراي اسكله هاي محدودي بود‬
‫كه از آن براي پهلو گيري شناورهاي سبك و كشتي هاي با آب خور كم‪ ،‬استفاده مي شد‪ .‬اهميت آن‪ ،‬بيشتر‬
‫از اين جهت بود كه محل انتقال و عبور بخشي از نفت صادراتي عراق بشمار مي رفت‪ .‬انبارهاي ذخيره نفت و‬
‫نيز تلمبه خانه هاي مربوط به صدور نفت عراق از طريق پايانه نفتي البكر نيز در كنار اين شهر به سمت ساحل‬

‫‪431‬‬
 ‫خورعبداهلل‪ ،‬قرار داشت‪ .‬بنابراين مي توان اين شهر كوچك را يك مجموعه نفتي نيز به حساب آورد‪.‬‬
‫‪- 8‬تصرف سکوهاي موشکی وتأمین خور موسی و افزایش ضریب امنیتی در جزیره خارک‬
‫با تصرف مثلث فاو پايگاههاي موشكي كرم ابريشم ارتش عراق در اختيار رزمندگان اسالم قرار گرفت و خور‬
‫موسي براي كشتيهاي ايراني تا حدود زيادي امن گرديد‪ .‬اين موشكها داراي برد حدود نود كيلومتر بود و ارتش‬
‫عراق از آنها براي حمله به كشتي هاي عازم به بندر امام خميني و بندر ماهشهر‪ ،‬استفاده مي كرد‪ .‬از آنجا كه‬
‫در آن ايام‪ ،‬بندر امام خميني بزرگترين بندر وارداتي كاالهاي اساسي و بازرگاني ايران بشمار مي رفت و كشتي‬
‫هاي تجاري زيادي به آن تردد مي كردند‪ ،‬بنابراين امكان تردد امن كشتي ها به بندر امام خميني(ره) براي ايران‬
‫اهميت فراواني داشت‪ .‬كشتي هايي كه از خليج فارس به مقصد بندر امام و يا بندر ماهشهرحركت مي كردند‬
‫مي بايستي از خور موسي عبور نمايند‪ .‬نزديكي خورموسي به مرزهاي عراق و بويژه به رأس البيشه‪ ،‬موجب شده‬
‫بود تا اين ناحيه بعنوان يك فضاي عملياتي مطلوب براي هواپيماها‪ ،‬بالگردها و موشك هاي عراقي در آيد‪.‬‬
‫ايران هم چاره اي جز انتقال كشتي ها از اين مسير نداشت‪ .‬الزم به ذكر است كه يكي از كاالهاي مهمي كه در‬
‫ايام جنگ از طريق اين بندر وارد مي شد‪ ،‬گندم بود كه بايستي در سراسر كشور توزيع مي شد و بزرگترين‬
‫سيلوي گندم وارداتي در كنار اسكله هاي بندر امام خميني وجود داشت‪ .‬از سوي ديگر‪ ،‬تأمين امنيت منطقه‬
‫شمال خليج فارس و كاهش توان عراق در حمله به جزيره خارک از نتايج ديگر اين عمليات بود‪ .‬بايد به ياد‬
‫داشت كه يكي از اهداف جنگي ارتش بعثي عراق‪ ،‬حمالت مداوم به جزيره خارک و سكوهاي نفتي ايراني‬
‫واقع در خليج فارس با استفاده از هواپيماهاي شكاري و ناوچه هاي جنگي و بالگردهاي نظامي بود‪.‬‬
‫‪ - 4‬كنترل خورعبداهلل وتهدید بندر ام القصر‬
‫با توجه به آنكه عراق از مسير خور عبداهلل به عنوان تنها مسير عبور كشتي هاي خود استفاده مي كرد بنابراين‬
‫انسداد مسير تردد ناوگان نظامي و تداركاتي رژيم بعثي عراق به خليج فارس از طريق خور عبداهلل‪ ،‬يكي از اهداف‬
‫عمليات محسوب مي گرديد‪ .‬با تصرف فاو و در اختيار گرفتن اروند رود و همچنين رسيدن قواي ايران به ساحل‬
‫خورعبداهلل‪ ،‬عراق از يك كشور مرتبط با دريا تبديل به كشوري محاط در خشكي شد‪.‬گرچه ايران در جريان‬
‫عمليات فاو نتوانست بسوي ام القصر پيشروي نمايد ولي نزديك شدن به آن‪ ،‬موجب عدم كارايي و تهديد اين‬
‫بندر گرديد‪ .‬ام القصر كه در نزديكي مرز عراق با كويت و در انتهاي خورعبداهلل قرار داشت‪ ،‬محل استقرار‬
‫ناوگان نيروي دريايي ارتش عراق و تنها بندر فعال اين كشور بود كه عالوه بر استقرار ناوچه هاي جنگي اوزا‬
‫در آن‪ ،‬برخي از كشتي هاي تجاري نيز به آن تردد مي كردند‪.‬‬
‫‪- 1‬ایجاد فشار به كشورهاي عربی‬
‫كشورهاي عضو شوراي همكاري خليج فارس بخصوص عربستان و كويت‪ ،‬حمايت مالي و تداركاتي فراواني را‬
‫از عراق در حين جنگ بعمل مي آوردند‪ .‬حضور قواي ايران در كنار مرز كويت مي توانست فشار رواني‬
‫زيادي به كشورهاي حاشيه جنوبي خليج فارس براي قطع حمايتهاي مالي‪ ،‬نظامي‪ ،‬سياسي و تبليغاتي اين‬
‫كشورها از رژيم صدام‪ ،‬بر آنان وارد نمايد و آنها را نسبت به تغيير در سياستهاي خود به تفكر وادارد‪.‬‬

‫‪431‬‬
 ‫ارزیابی عملیات والفجر ‪1‬‬
‫" رعايت اصل غافلگيري "‪ " ،‬استعداد پايين نيروهاي عراقي در فاو "‪ " ،‬سست بودن زمين منطقه عمليات "‬
‫كه در آن امكان انجام پاتكهاي سنگين وجود نداشت‪ ،‬موجب شد تا عمليات فاو با موفقيت خوبي انجام شود‪.‬در‬
‫اين عمليات نقش توپخانه بسيار براي طرفين مهم بود و در روزهاي جنگ‪ ،‬تبادل آتش توپخانه ها بشدت در‬
‫جريان بود‪ .‬اين عمليات شكست مهمي را براي ارتش عراق‪ ،‬رقم زد‪ .‬عبور از اروندرود‪ ،‬قدرتهاي جهاني را‬
‫مطمئن كرد كه ايران مي تواند به يك پيروزي سرنوشت ساز در جنگ دست يابد‪ .‬عمليات فاو بزرگترين‬
‫پيروزي رزمندگان اسالم پس از فتح خرمشهر در سال ‪ 3133‬بود‪ .‬موفقيت بزرگ اين عمليات پس از حدود سه‬
‫سال از گذشت عمليات بيت المقدس‪ ،‬آغاز يك تحول مهم و گشايشي عمده در جبهه هاي جنگ بود كه به‬
‫نوبه خود منجر به فتوحات ديگري از جمله عمليات كربالي ‪ 3‬و عمليات والفجر ‪ ،33‬گرديد‪ .‬در مجموع‪،‬‬
‫عمليات والفجر ‪ 5‬يكي از پيچيده ترين طرح هاي نظامي جمهوري اسالمي ايران است كه با موفقيت كامل انجام‬
‫شد و براي ارتش بعثي يك "حمله ناگهاني" و "غير منتظره" تلقي مي گرديد و براي ايران يك نقطه عطف‬
‫بود‪ .‬اجراي طرح عمليات‪ ،‬از نظر تاكتيكي‪ ،‬انواع نبردها از جمله عبور از رودخانه‪ ،‬جنگ با موانع‪ ،‬عمليات در‬
‫دشت‪ ،‬ساحل‪ ،‬دريا‪ ،‬شهر‪ ،‬جنگل‪ ،‬زمين پست و سست و ‪ ...‬را با خود به همراه داشت‪ .‬عمليات والفجر ‪ 5‬به دليل‬
‫نوع طراحي‪ ،‬اهميت زمين منطقه عمليات‪ ،‬سرعت عمل در اجراي طرح عمليات‪ ،‬انتخاب تاكتيك هاي مناسب و‬
‫مخصوص به خود براي پيروزي بر دشمن‪ ،‬غافلگير نمودن دشمن و همچنين توان پايداري و مقاومت طوالني در‬
‫برابر پاتك هاي دشمن به مدت ‪ 23‬روز‪ ،‬يكي از جذّاب ترين و مهم ترين نبردها در دوران هشت ساله حماسه‬
‫دفاع مقدس است‪ .‬اجتناب از جنگ در زمينِ به شدت مسلح شده با كمك ميادين مين و سيم هاي خاردار و موانع‬
‫متعدد‪ ،‬پس از عمليات هاي والفجر مقدماتي و والفجر‪ 3‬و در پي آن ابتكار انجام عمليات در منطقه هورالهويزه در‬
‫شرق رودخانه دجله طي دو عمليات بزرگ خيبر در سال ‪ 3137‬و بدر در سال ‪،3131‬موجب انفعال ارتش متجاوز‬
‫رژيم عراق و ايجاد نگراني در ميان حاميان منطقه اي و بين المللي او گرديد‪ .‬زيرا تداوم عمليات ها تا اندازه اي مانع‬
‫فرسايشي شدن جنگ مي شد و عالئمي دال بر ناتواني ارتش صدام را آشكار مي ساخت‪ .‬از طرفي جمهوري اسالمي‬
‫ايران كه ابتكار عمل نظامي را همچنان در دست داشت‪ ،‬زمينه عمليات بعدي را با استفاده از تجربة عمليات در منطقه‬
‫هور فراهم نمود‪ .‬در اين ميان عاملي كه موجب شد طراحان نظامي در انتخاب منطقه بعدي براي عمليات دقت‬
‫بيشتري به عمل آورند‪ ،‬اين بود كه هيچ يك از نبرد هاي انجام شده در مقطعِ پس از فتح خرمشهر داراي‬
‫نتايجي نبود كه قادر باشد برتري تعيين كننده اي را نصيب ايران كند‪ .‬از اين رو‪ ،‬الزم بود حركت جديدي در‬
‫صحنه جنگ انجام شود كه با آنچه از روز اول جنگ تا آن زمان به وقوع پيوسته بود‪ ،‬متفاوت باشد و‬
‫فرماندهان نظامي ارتش بعثي عراق نيز از پيش بيني آن ناتوان باشند تا با تكيه بر غافلگيري بتوان‪ ،‬به نتايج‬
‫مورد نظر دست يافت‪ .‬اين حركت جديد و تعيين كننده‪ ،‬عبور از رودخانه عريضي همچون اروند رود و تسخير‬
‫منطقه مهم شبه جزيره فاو بود‪ .‬عمليات والفجر ‪ 5‬يكبار ديگر توازن قوا را به نفع جمهوري اسالمي ايران ايجاد‬
‫كرد‪ .‬البته اين برتري نظامي نه بر اثر افزايش تجهيزات و توان رزمي تسليحاتي‪ ،‬بلكه بر اساس ابتكار عمل و‬

‫‪432‬‬
‫نوع طرح ريزي عمليات و به كارگيري مفيد توان رزمي موجود‪ ،‬عليه دشمن به وجود آمد‪ .‬در تمام دوران‬
‫جنگ‪ ،‬ارتش عراق از نظر توان رزمي و ميزان تجهيزات و تسليحات و تنوع آنها‪ ،‬بر قواي جمهوري اسالمي‬
‫ايران برتري داشته است‪ .‬بخصوص اين برتري نظامي‪ ،‬در برتري مطلق هوايي‪ ،‬برتري زرهي‪ ،‬برتري آتش‬
‫توپخانه و برتري تعداد يگان هاي مانوري و حتي برتري تعداد سربازان موجود در جبهه هاي جنگ‪ ،‬بوده است‪.‬‬
‫از طرفي بكارگيري سالح هاي كشتار جمعي و سالح هاي شيميايي از سوي ارتش بعثي‪ ،‬هميشه از مشكالت‬
‫اصلي در طراحي عمليات ها عليه دشمن بوده است‪ .‬آنچه عمليات والفجر ‪ 5‬را برجسته و نمايان مي سازد اين‬
‫است كه در طرح ريزي اين عمليات به نوعي تالش شد كه برتري هاي ارتش صدام‪ ،‬در موضوعات فوق‪،‬‬
‫ناكارآمد گردد و رزمندگان اسالم‪ ،‬زمين و منطقه اي را براي جنگيدن انتخاب كنند كه دشمن نتواند از همه‬
‫ظرفيت خود در جنگ عليه رزمندگان اسالم استفاده كند و برعكس همه ظرفيت و توان رزمي جمهوري‬
‫اسالمي ايران‪ ،‬در آن منطقه به كار آيد‪ .‬ارتش عراق هم در مقابله با تهاجم ايران به فاو‪ ،‬از تاكتيك نسبتاً‬
‫جديدي نسبت به واكنش هاي سابق‪ ،‬استفاده نمود‪ .‬بر اين اساس از دو شيوه مجزا از هم جهت ناكام گذاشتن‬
‫عمليات فاو و تالش براي باز پس گيري مجدد آن استفاده نمود‪ .‬اين دو شيوه عبارت بودند از‪ :‬انجام عمليات‬
‫پدافندي در تقدم اول و اجراي عمليات آفندي پس از تكميل عمليات پدافندي‪ ،‬تا از اين طريق بتواند قواي‬
‫ايران را از منطقه مثلث فاو‪ ،‬بيرون نمايد‪ .‬بر اين اساس‪ ،‬دشمن در هفته اول تهاجم ايران به منطقه فاو از راهبرد‬
‫انجام عمليات پدافندي با بكارگيري يگان هاي مناسب براي انجام پاتك هاي تعجيلي و فوري استفاده مي كرد‪.‬‬
‫هدف او از اجراي اين گونه عمليات پدافندي عبارت بود از‪ :‬الف‪ -‬حفظ و تثبيت يگان هاي تك كننده در‬
‫مناطق تصرف شده و وارد آوردن تلفات به آنها ب‪ -‬عدم اجازه به نيروهاي آفند كننده جمهوري اسالمي ايران‬
‫براي توسعه منطقه تصرف شده به منظور جلوگيري از ادامه پيشروي آن ها ج‪ -‬ايجاد يك سد نفوذ دفاعي در‬
‫موقعيت جديد ايجاد شده به منظور اطمينان از عدم توسعه سر پل تصرف شده‪.‬‬
‫ارتش عراق پس از اتمام عمليات پدافندي خود در هفته اول‪ ،‬برنامه جديدي را به منظور اطمينان از عدم امكان پيشروي‬
‫هاي جديد توسط رزمندگان اسالم‪ ،‬آغاز نمود‪ .‬هدف اصلي اينگونه عمليات آفندي‪ ،‬شكست تك انجام شده و بيرون راندن‬
‫قواي اسالم از سرزمين هاي تصرف كرده و در نتيجه بازپس گيري شهر فاو و تأسيسات بندري آن بود‪ .‬طبيعي است كه با‬
‫اين شيوه ارتش عراق مي توانست دوباره در پايگاه هاي موشكي رأس البيشه كه محل استقرار موشك هاي ساحل به دريايِ‬
‫موسوم به كرم ابريشم بود‪ ،‬حضور يابد‪ .‬با انجام اين عمليات كه از هفته دوم درگيري ها آغاز شد و نزديك به ‪ 23‬روز طول‬
‫كشيد‪ ،‬ارتش عراق قصد داشت تا ضمن كاهش تلفات خود‪ ،‬به بازپس گيري سرزمين خود در منطقه عملياتي‪ ،‬اميدوار شده‬
‫و موجبات انهدام نيروهاي تك كننده را فراهم نمايد‪ .‬در صورت موفقيت اين طرح‪ ،‬دشمن مي توانست دوباره تسلط خود را‬
‫بر اروند رود بازيافته و موجبات تأمين خورعبداهلل را به منظور تردد ناوچه ها و شناورهاي پشتيباني رزمي خود را از بندر ام‬
‫القصر به سمت اسكله هاي البكر و االُميّه در خليج فارس فراهم آورد و در نتيجه از نيروهاي رزمي و اطالعاتي مستقر بر‬
‫روي اسكله هاي نفتي البكر و االميه با آسودگي خاطر‪ ،‬پشتباني نمايد و از اين دو اسكله به عنوان دو پايگاه اطالعاتي مهم در‬
‫شمال خليج فارس استفاده نمايد‪ .‬صدام در آن زمان مي گفت كه ايراني ها در كيسه اي گير كرده اند كه درب آن‬

‫‪433‬‬
‫كيسه در اختيار ماست و با گفتن اين جمله‪ ،‬از به دام انداختن نيروهاي ايراني اطمينان داشت‪ .‬عمليات غير‬
‫منتظره ايران در منطقه بسيار پر اهميت فاو‪ ،‬موجب غافلگيري قدرت هاي حامي رژيم صدام حسين شد تا قبل‬
‫از اين عمليات تصور امريكا‪ ،‬شوروي و كشورهاي عربي اين بود كه رژيم بعثي عراق‪ ،‬مي تواند از پيشروي‬
‫نيروهاي ايران جلوگيري نمايد و به همين دليل ادامه جنگ را به ضرر خود ارزيابي نمي كردند ولي عمليات‬
‫والفجر‪ 5‬ديدگاه و محاسبات آنها را به هم ريخت به گونه اي كه توسعة شديد توان نظامي ارتش بعثي در دستور‬
‫كار قدرت هاي بزرگ جهاني و كشورهاي عربي قرار گرفته و براي جلوگيري از شكست نظامي ارتش بعثي و‬
‫بازنده شدن عراق در جنگ تحميلي‪ ،‬اقدامات جديدي را آغاز كردند‪ .‬اين عمليات بر اساس يك تفكر پيچيده و‬
‫خالق نظامي و به وسيله انسان هايي ورزيده و آموزش ديده و شجاع و شهادت طلب كه توانستند با تاكتيك مناسب‬
‫دشمن را غافلگير نمايند انجام شد و به همين دليل ارزيابي از توان نظامي سپاه را در داخل و خارج كشور تحت تأثير‬
‫قرار داد‪ .‬اين عمليات نشان داد كه قدرت خالقيت و ابتكار عمل فرماندهان و طراحان عمليات توانسته است كمبود شديد‬
‫يگان هاي مانوري‪ ،‬امكانات و مقدورات مورد نياز براي عمليات را تا حد زيادي جبران نمايد‪ .‬فرماندهان سپاه توانستند مانور‬
‫خود را به خوبي و منطبق با وضعيت زمين منطقه عمليات طراحي نمايند و از عوارض طبيعي زمين حداكثر بهره برداري را‬
‫در طراحي مانور و آتش انجام دهند‪ .‬دشمن براي بازپس گيري زمين منطقه عملياتي فاو مجبور شد نيروهاي خود را به‬
‫طور گسترده به خطوط مقدم جبهه گسيل داشته و آن ها را بي مهابا مصرف نمايد و در نتيجه منهدم گردد‪ .‬برخي‬
‫معتقدند كه اگر بخش مهمي از توان نظامي دشمن در اين عمليات منهدم نمي شد‪ ،‬ارتش بعثي دست به تهاجمات‬
‫گسترده اي عليه مواضع رزمندگان اسالم در نقاط مختلف جبهه مي زد‪ .‬در عمليات فاو‪ ،‬هماهنگي مجموعه نيروهاي‬
‫عمل كننده سپاه و نيروهاي پشتيباني ارتش وضع مناسبي داشت‪ .‬اين عمليات قدرت تدبير فرماندهي قرارگاه خاتم االنبياء را‬
‫براي استفاده بهينه از نيروي هوايي‪ ،‬پدافند هوايي و هوانيروز نشان داد و موجب اعتماد به نفس بيشتري گرديد و مشخص‬
‫ساخت چنانچه از توان دو سازمان سپاه و ارتش متناسب با طبيعت آن ها‪ ،‬استفاده شود‪ ،‬نتايج بهتري حاصل خواهد شد‪ .‬الزم‬
‫به ذكر است كه ‪ 4‬محل پرتاپ موشك هاگ در بين نخلستان هاي دهانه اروند رود از سوي نهاجا ايجاد و به طور متناوب و‬
‫متناسب با شرايط دشمن از يكي از آنها جهت پرتاب موشك به سمت هواپيماهاي مهاجم دشمن استفاده مي گرديد‪ .‬از‬
‫سوي ديگر از آنجا كه دشمن مجهز به موشك هاي ضد رادار بود‪ ،‬نيروي هوايي با ابتكار عملي‪ ،‬سعي مي كرد تا رادار‬
‫جستجوي پايگاه موشكي هاگ را خاموش نگه داشته و از رادارهاي دورتر از منطقه استفاده نموده و اطالعات آن رادارها را‬
‫از طريق خط باسيم در اختيار پايگاه موشكي هاگ قرار دهد تا آسيب پذيري اين پايگاه ها در برابر حمالت هوايي دشمن‪،‬‬
‫كاهش يابد‪ .‬عمليات والفجر ‪ 5‬مبنايي براي تدوين استراتژي باز دارندگي جمهوري اسالمي ايران شد‪ .‬استراتژي‬
‫بازدارندگي همواره بر اين اصل استوار است كه كشورهاي همسايه را از حمله نظامي به خاک كشور باز دارد و‬
‫در صورت حمله‪ ،‬صحنه نبرد را به داخل خاک دشمن منتقل سازد‪ .‬ارزش اين عمليات به آن بود كه به دشمن‬
‫نشان داد‪ ،‬سياست بازدارندگي از طريق حمله گسترده‪ ،‬توانسته است جنگ را به طور جدي به داخل خاک‬
‫دشمن منتقل سازد و لبه تيز آن را به سوي ارتش متجاوز برگرداند‪ .‬در نهايت پيروزي در عمليات فاو‪ ،‬مقدمه‬
‫اي شد تا شوراي امنيت سازمان ملل متحد به خواسته هاي جمهوري اسالمي ايران توجه نموده و به سمت تدوين‬

‫‪434‬‬
‫قطعنامه ‪ 315‬جلو برود‪ .‬اين عمليات موجب شد تا قدرت هاي بزرگ حامي صدام اطمينان يابند كه تنها با راه‬
‫حلي سياسي از قبيل صدور قطعنامه مي توانند جلوي پيشروي نظامي جمهوري اسالمي را براي رسيدن به خواسته‬
‫هاي ايران بگيرند‪.‬‬
‫آینده جنگ‬
‫با روشن شدن پيروزي هاي عمليات والفجر‪ ،5‬فرمانده جنگ در روز ‪ 3134/33/75‬در جماران با امام خميني‬
‫مالقات و در مورد آينده جنگ چهار فرض را مطرح نمود‪:‬‬
‫الف ـ ادامه جنگ تا سقوط حزب بعث عراق و تشكيل حكومت مردمي‬
‫ب ـ پذيرش سقوط صدام با حفظ حزب بعث در قدرت و گرفتن خسارات جنگ‬
‫ج ـ پذيرش سقوط صدام با آمدن حكومت غير بعثي در قدرت همراه با گرفتن خسارات جنگ‬
‫د ـ پذيرش دريافت خسارات جنگ با قبول حفظ صدام در قدرت‬
‫امام خميني فرض چهارم را قبول نداشتند و فرمودند روي سه فرض ديگر بحث و مذاكره كنيم‪ .‬اين فرضيات‬
‫در جلسه سران سه قوه در شب همان روز مطرح گرديد و بيشتر نظرها روي بندهاي دوم و سوم بود ولي به‬
‫نتيجه قطعي نرسيد‪ 37.‬از سوي ديگر امام خميني در اين ايام ابعاد ديگري از احكام دفاع را براي مردم روشن‬
‫(س)‬
‫و روز زن در حسينيه‬ ‫كردند‪ .‬ايشان در ديداري با بانوان مختلف به مناسبت ميالد حضرت فاطمه زهرا‬
‫جماران در ‪ 3134/37/33‬خطاب به آنان فرمودند‪ ...." :‬در ميدان دفاع از اسالم‪ ،‬اين از مهماتي است كه بر هر‬
‫مردي‪ ،‬بر هر زني‪ ،‬بر هر كوچك و بزرگي‪ ،‬جزء واجبات است‪ .‬دفاع از اسالم‪ ،‬دفاع از كشور اسالمي‪ ،‬احدي از‬
‫ع لماي اسالم‪ ،‬احدي از اشخاصي كه در اسالم زندگي كرده اند و مسلم هستند در اين جهت خالف ندارند كه‬
‫اين واجب است‪.‬آن چيزي كه محل حرف است‪ ،‬محل صحبت است قضية جهاد اولي (جهاد ابتدايي) است‪ .‬آن‬
‫بر زن واجب نيست اما دفاع از حريم خودش از كشور خودش از زندگي خودش از مال خودش و از اسالم‪،‬‬
‫دفاع بر همه واجب است‪ .‬اگر دفاع بر همه واجب شد مقدمات دفاع هم بايد عمل بشود از آن جمله قضيه اينكه‬
‫ترتيب نظامي بودن‪ ،‬ياد گرفتن انواع نظامي بودن را براي آنهايي كه ممكن است‪ .‬اينطور نيست كه واجب باشد‬
‫بر ما كه دفاع كنيم و ندانيم چه جور دفاع كنيم بايد بدانيم چه جور دفاع مي كنيم‪ ....‬بنابراين پيشقدم شدن شما‬
‫در همه مسائل من جمله مسائل دفاع‪ ،‬مسائل جهاد‪ ،‬مسائل كمك كردن به جبهه ها‪ ،‬مسائل وارد شدن در هر‬
‫طريقه اي‪ ،‬اسباب اين مي شود كه مردها هم بيشتر وارد بشوند‪ .‬مردها هم قويتر بشوند‪ ....‬شما خانم ها شما زن‬
‫ها ت وجه به اين معنا داشته باشيد كه همانطوريكه در مردها در جبهه الزم است كه جلو بروند و پيشقدم باشند‪،‬‬
‫شما هم در خارج‪ ،‬در پشت جبهه بايد كمك كنيد و مهيا بشويد كه چنانچه خداي نخواسته يك وقت دفاع‬
‫‪31‬‬
‫عمومي واجب شد مهيا باشيد از براي دفاع "‬
‫حمله به هواپیماي مسافربري و خطوط راه آهن‬
‫در روز ‪ 3134/33/71‬فرمانده جنگ به حجت االسالم فضل اهلل محالتي نماينده امام خميني در سپاه پاسداران‬
‫انقالب اسالمي توصيه نمود تا سري به جبهه ها بزند و در مورد مصدومان شيميايي كنترلي بكند‪ .‬ايشان به‬

‫‪435‬‬
‫همراه ‪ 5‬نفر از نمايندگان مجلس در روز پنجشنبه اول اسفند ماه ‪ 3134‬با يك فروند هواپيماي فرند شيپ از‬
‫شركت آسمان عازم اهواز شد‪ .‬اين هواپيما در ساعت ‪ 37:13‬آن روز در ‪ 73‬كيلومتري شمال اهواز هدف دو‬
‫موشك هواپيماهاي عراقي قرار گرفته و سرنگون شد‪ .‬بر اثر اين حمله بيش از ‪ 43‬نفر از سرنشينان هواپيما‬
‫كشته شدند‪ .‬جنازه هاي مسافران قابل شناسايي نبود‪ 34.‬امام خميني در ‪ 3134/37/1‬طي پيامي در اين باره‬
‫" جنايتكاران عفلقي كه در جنگ جبهه ها و بويژه جبهه فاو خود را عاجز مي بينند و سراسيمه به هر دري مي‬
‫زنند و براي نجات خود به هر حشيشي متوسل مي شوند‪ ،‬به جنايت مفتضحانه ديگري دست زدند كه آبروي‬
‫نداشته آنان را در مجامع جهان آزاد بر باد داد و آن فاجعه هوايي اخير بود كه جمع كثيري از هموطنان عزيز‬
‫ما را به شهادت رساندند‪ ....‬ملتي كه براي رضاي حق تعالي انقالب كرد و براي ارزش هاي معنوي و انساني بپا‬
‫خاسته است‪ ،‬چه باک دارد از شهادت عزيزان و آسيب ديدن نور چشمانش و تحمل سختي ها و مكاره‬
‫(رنجها)‪ ،‬كه جنت لقاءاهلل كه فوق تصرف عارفانه است‪ ،‬محفوف به مكاره است‪ .‬چه مي گويند كه اين جنت‬
‫اوليا‪ ،‬مكاره را در كام ملت ما شيرين تر از عسل كرده‪ ،‬مگر ما و شما هر روز شاهد اين كاروان هاي كربال‬
‫نيستيم كه با شور و شوق و عشق و عتش به پيشباز شهادت مي روند‪ .‬مگر شما هر روز شاهد ميدان هاي با‬
‫عظمت قتال با متجاوزين نيستيد كه به مرگ لبخند مي زنند و معجزه مي آفرينند‪ .‬راستي اين چه تحولي است‬
‫كه بر سراسر اين كشور صاحب الزمان روحي فداه نور افشاني مي كند و چه آت فشاني است كه منحرفان و‬
‫كج انديشان و بدخواهان را در خود فرو برده و ذوب مي كند؟ اين‪ ،‬جز اراده خدا و جلوه اوست كه خفاشان از‬
‫آن مي گريزند و اولياي خدا و عارفان به آن دل بسته اند؟ من با اين قلم شكسته و اين چشم بسته در حق اين‬
‫ملت و اين عزمش و اين سلحشوران و اين رزمش چه مي توانم بگويم؟ پس بهتر آن است كه قلم بشكند و دم‬
‫فرو بندم و اجر و مزد رزمندگان و وابستگان به آنان و آسيب ديدگان و دلبستگان آنان را از خداي بزرگ‬
‫بخواهم‪ .‬اميد آن است كه وليّ نِعَم‪ ،‬اين ميهمانان را كه به سوي او مي روند از محضر خود كامياب فرمايد و به‬
‫همه ملت عزيز بويژه آنان كه در اين جهاد في سبيل اهلل فعاليت و دخالت داشته اند‪ ،‬عزت و عظمت مرحمت‬
‫كند‪ ".‬عالوه بر جنايت حمله به هواپيماي مسافربري‪ ،‬جنگنده هاي عراقي در تاريخ ‪ 3134/37/77‬نيز به پل‬
‫مهم قطور در مسير راه آهن ارتباطي ايران با تركيه حمله و آن را منهدم نمودند‪ .‬همچنين هواپيماهاي جنگي‬
‫عراق در همين روز به كارخانه نيشكر كشت و صنعت كارون و رله تلويزيون در خوزستان حمله كردند‪.‬‬
‫همچنين هواپيماهاي عراقي به تعدادي از ايستگاه هاي قطار از جمله به ايستگاه هفت تپه در استان خوزستان در‬
‫‪ 3133/7/74‬حمله و خسارات زيادي را به بار آوردند‪ .‬در اين حمله چند واگن قطار و خانه هاي مسكوني‬
‫سازماني آسيب ديد و بيش از ‪ 33‬نفر از مسافران قطار و كاركنان راه آهن و خانواده هاي آنها به شهادت‬
‫رسيدند و قريب به ‪ 733‬نفر نيز مجروح شدند‪ .‬در اين ايستگاه چند واگن حامل مهمات هم وجود داشت كه‬
‫‪33‬‬
‫منفجر گرديد‪.‬‬
‫صدور قطعنامه ‪115‬‬
‫در اواسط مارس ‪ 3153‬دبيركل سازمان ملل‪ ،‬طرحي ‪ 5‬ماده اي را براي پايان دادن به جنگ پيشنهاد داد كه‬

‫‪436‬‬
‫بعدها محور قطعنامه هاي شوراي امنيت قرار گرفت‪ .‬با روشن شدن پيروزي قاطع ايران در عمليات والفجر ‪ 5‬و‬
‫تغيير موازنه قوا به نفع ايران‪ ،‬شوراي امنيت سازمان ملل تصميم گرفت تا در اوايل اسفند ماه ‪ 3134‬تشكيل‬
‫جلسه دهد‪ .‬امام خميني در ‪ 3134/37/7‬با حضور ايران در اين جلسه مخالفت كردند‪ 32.‬شوراي امنيت در‬
‫‪ 3134/37/1‬با حضور نماينده عراق‪ ،‬قطعنامه ‪ 357‬را در مورد جنگ صادر نمود‪ .‬اين قطعنامه بر مبناي طرح ‪5‬‬
‫ماده اي دبيركل سازمان ملل در جلسه ‪ 74‬فوريه ‪ 3153‬مطابق با ‪ 3134/37/3‬به تصويب رسيد‪ .‬در قطعنامه ‪357‬‬
‫از اقدامات اوليه اي كه منجر به جنگ ايران و عراق شد و تشديد منازعه ابراز تأسف شده بود و بر آتش بس‬
‫فوري در جنگ تأكيد گرديده بود‪ .‬در اين قطعنامه با اظهار تأسف از ادامه جنگ‪ ،‬تهاجمات ارضي‪ ،‬بمباران‬
‫مناطق غير نظامي‪ ،‬حمله به كشتي هاي بي طرف و هواپيماهاي كشوري‪ ،‬نقض مقررات بين المللي بخصوص‬
‫استفاده از سالح شيميايي‪ ،‬از ايران و عراق خواسته بود تا بي درنگ موارد ذيل را عملي كنند‪ :‬آتش بس‪ ،‬توقف‬
‫مخاصمات در دريا‪ ،‬هوا و زمين‪ ،‬عقب كشيدن همه نيروها به مرزهاي شناخته شده بين المللي‪ ،‬مبادله اسيران و‬
‫تبديل روش هاي خصمانه به ميانجي گري مسالمت آميز‪ .‬در بند ‪ 1‬اين قطعنامه آمده بود‪ :‬دبيركل از ايران و‬
‫عراق بخواهد كه دو كشور بي درنگ در زمين‪ ،‬دريا و هوا آتش بس را رعايت كرده و بالفاصله تمام نيروهاي‬
‫خود را تا مرزهاي بين المللي شناخته شده به عقب بكشند‪ .‬اين قطعنامه براي اولين بار و پس از اينكه ايران‬
‫منطقه مهمي از خاک عراق را به تصرف خود در آورد‪ ،‬خواستار عقب نشيني به مرزها شده بود و عمالً به سود‬
‫عراق تمام مي شد‪ .‬قبل از اين قطعنامه معموالً در مقاطع مختلف سازمان ملل پس از مدتي تعلل‪ ،‬بيانيه يا قطعنامه‬
‫اي را صادر و در آن صرفاً از وجود درگيري بين ايران و عراق اظهار تاسف مي كرد‪ .‬اما پس از فتح فاو و‬
‫ايجاد موقعيت برتر سياسي ـ نظامي براي جمهوري اسالمي‪ ،‬در اين قطعنامه تقاضاي آتش بس و عقب نشيني به‬
‫مرزهاي بين المللي‪ ،‬بدون اشاره به تعيين متجاوز و پرداخت غرامت جنگ و نيز بازگشت آورگان عراقي به‬
‫كشورشان نمود‪ .‬اين قطعنامه بر خالف قطعنامه هاي پيشين به اتفاق آرا مورد تصويب قرار گرفت‪ .‬وزير‬
‫خارجه عراق بالفاصله اين قطعنامه را قابل پذيرش خواند‪ .‬عراق اعالم كرد كه در صورت پذيرش قطعنامه‬
‫بصورت رسمي و بدون قيد و شرط از سوي ايران اين كشور هم قطعنامه را مي پذيرد‪ 35.‬ايران در واكنش به‬
‫صدور اين قطعنامه‪ ،‬اعالم كرد ما هيچ وقت به اين سازمان و اين شورا اميدي نداشتيم‪ .‬اين قطعنامه هيچگونه‬
‫اثري ندارد و ما را از اينكه بتوانيم از اين راه‪ ،‬عدالت و حق را برقرار كنيم مأيوس كرد‪ .‬اگر كار جدي مي‬
‫خواهد بشود بايد با واقعيت ها درست برخورد شود‪ .‬آتش افروز جنگ و متخلف از موازين بين المللي محكوم‬
‫شود‪ .‬موضوع آينده جنگ در جلسه چهارشنبه شب مورخ ‪ 3134/37/2‬در جلسه سران قوا مطرح گرديد‪ .‬بحث‬
‫در اين بود‪ ،‬حاال كه نقطه مهمي از خاک عراق مثل فاو دست ما است و ارتباط عراق با دريا قطع شده‪ ،‬بهتر‬
‫اين است كه آتش بس را بپذيريم و با اين اهرم براي گرفتن حقوقمان و سقوط صدام از طريق محاكمه اقدام‬
‫كنيم و يا اينكه به جنگ ادامه دهيم تا صدام برود‪ .‬در اين جلسه سران قوا به جايي نرسيدند و قرار شد تا جلسه‬
‫بعدي با حضور آيت اهلل منتظري و در خدمت امام خميني بحث شود‪ .‬جلسه بعدي سران قوا در‬
‫تاريخ‪ 3134/37/34‬در منزل حاج سيد احمد آقا فرزند امام و با حضور امام خميني و آيت اهلل منتظري تشكيل‬

‫‪437‬‬
‫شد‪ .‬در اين جلسه امام با اظهار بي حالي(كسالت) خيلي نماندند و بدون حضور ايشان‪ ،‬فرض هاي ذيل در مورد‬
‫جنگ مورد بحث قرار گرفت‪ 3 :‬ـ پذيرش آتش بس به شرط محاكمه صدام و پرداخت خسارات ‪ 7‬ـ ادامه‬
‫جنگ تا سقوط صدام ‪ 1‬ـ انجام يك حمله مؤثر ديگر و پذيرفتن آتش بس پس از بدست آوردن موضع‬
‫سرنوشت ساز ‪ 4‬ـ اقدام به ركود جنگ‪ ،‬حركت سياسي براي سقوط حزب بعث عراق‪ .‬بيشتر فرض سوم تقريباً‬
‫پذيرفته شد‪ .‬در آن زمان افكار عمومي و رزمندگان نيز همين را مي خواستند‪ 31.‬وزارت امور خارجه ايران نيز‬
‫با صدور بيانيه اي در ‪ 3134/37/32‬اعالم داشت‪ :‬عدم موضع گيري صريح و قاطع در زمينه تعيين متجاوز‪،‬‬
‫نشانگر آن است كه شورا هنوز اراده سياسي الزم را در اين زمينه ندارد‪ .‬بر اين اساس آن قسمت از قطعنامه كه‬
‫بر كل موضوع جنگ و خاتمه مناقشات‪ ،‬مربوط مي شود ناقص‪ ،‬بي اعتبار و غير قابل اجرا است‪ ....‬اولين قدم‬
‫براي حركت به سمت حل عادالنه جنگ‪ ،‬محكوميت صريح عراق به عنوان متجاوز است‪ 23.‬گرچه قطعنامه ‪357‬‬
‫نظر ايران را تأمين نكرد ولي نسبت به قطعنامه هاي قبلي‪ ،‬نقاط مثبتي داشت‪ .‬اين قطعنامه بيانگر آن بود كه‬
‫اعضاي دائمي شوراي امنيت سازمن ملل با پيروزي ايران در جنگ با عراق‪ ،‬موافق نيست‪.‬‬
‫تحوالت پس از فتح فاو‬
‫در حين عمليات فاو‪ ،‬امريكا مشغول مبادله گروگان هاي لبناني خود با واگذاري سالح به ايران بود‪ .‬شوروي هم‬
‫در حال بررسي وضعيت آينده و نقش خود در روابط با ايران و عراق بود‪ .‬عبور رزمندگان اسالم از اروند رود و‬
‫تصرف مثلث فاو‪ ،‬موجب تحوالت زيادي در ديدگاه هاي قدرت هاي بزرگ و كشورهاي منطقه راجع به ادامه‬
‫جنگ گرديد‪ .‬در ‪ 3134/37/37‬دبيركل اتحاديه بين المجالس و رئيس كميسيون خارجي مجلس آلمان با رئيس‬
‫مجلس شوراي اسالمي ديدار كرد‪ .‬او در اين ديدار خصوصي گفت معتقدم كه ايران باالخره صدام را شكست‬
‫مي دهد و غرب نگران وضع تركيه و عربستان سعودي بعد از پيروزي ايران است و نمي داند شما در عراق چه‬
‫برنامه اي داريد‪ .‬در اين جلسه به وي گفته شد ايران چيزي بر ملت عراق تحميل نمي كند‪ .‬انتخاب با خود مردم‬
‫عراق است و حاضريم درباره آينده عراق با تركيه و عربستان مذاكره نمائيم‪ .‬با تداوم ارتباطات امريكا با ايران‪،‬‬
‫كشورهاي اروپايي نيز رفتار مناسبتري با ايران را آغاز كردند به گونه اي كه ايران موفق شد سه كشتي گلوله هاي‬
‫توپ را از فرانسه خريداري نمايد و بحث خريد رادار از انگليس نيز مطرح گرديد‪ .‬همچنين سفير امريكا در واتيكان‬
‫نيز دو بار با سفير ايران در سازمان ملل تماس گرفته و خواستار اصالح روابط با ايران شده بود‪ 23.‬تا زمانيكه جريان‬
‫تالش براي آزاد سازي گروگان هاي امريكايي در لبنان ادامه داشت‪ ،‬فشار چنداني از سوي امريكا به ايران وارد‬
‫نمي شد‪ .‬اما با شكست جريان مك فارلين مقامات آمريكا و شوروي با مسئولين عراقي مالقات كرده و حمايت‬
‫خود را از صدام اعالم نمودند‪ .‬همچنين آمريكا و شوروي براي اتخاذ ابتكار تازه اي به منظور پايان دادن به‬
‫جنگ‪ ،‬با يكديگر مذاكره نمودند‪ .‬سياست آمريكا و شوروي در آن زمان بر اين قرار گرفت تا از شكست‬
‫عراق به دست ايران جلوگيري نمايد‪ .‬آمريكا از طريق كشورهاي عضو گروه ‪ G7‬تالش نمود تا به منظور تهيه‬
‫پيش نويس قطعنامه اي عليه ايران كه در آن ايران متهم مي شد كه به تمام درخواست هاي آتش بس و صلح‪،‬‬
‫جواب منفي داده و بنابراين خطري براي امنيت جهاني است‪ ،‬اقدام كند‪ .‬گروه ‪ ،G7‬قصد داشتند تا با تصويب‬

‫‪438‬‬
‫اين قطعنامه در شوراي امنيت سازمان ملل‪ ،‬مجموعه اي از اقدامات عليه جمهوري اسالمي ايران را سازماندهي‬
‫نمايند‪ .‬در آن زمان اين مسئله در خدمت حضرت امام خميني مورد بررسي و بحث قرار گرفت‪ .‬حضرت امام‬
‫فرمودند ما بايستي جلوي تصويب اين قطعنامه را بگيريم‪ ،‬گرچه جنگ را تا رسيدن به خواسته هايمان رها نمي‬
‫كنيم‪ .‬بنابراين وزارت خارجه مأمور شد كه در اين راه تالش كند‪.‬‬
‫جمع بندي‬
‫سال ‪ 3134‬با انجام عمليات فاو‪ ،‬سال موفقي براي ايران محسوب مي گردد‪.‬در اين سال حمله عراق به جزيره خارک‬
‫و حمله به تأسيسات نفتي ايران ادامه داشت و از اين ناحيه فشارهاي زيادي به ايران وارد شد‪ .‬ايران به منظور افزايش‬
‫توان رزمي خود در جبهه هاي جنگ‪ ،‬دست به تشكيل سه نيروي زميني‪ ،‬دريايي و هوايي در سپاه پاسداران زد وعزم‬
‫خويش را براي مقابله جدي تر با ارتش عراق نشان داد‪.‬با اين اقدام ساختار سپاه‪ ،‬شكل نظامي تري به خود گرفت و‬
‫ايران عمالً داراي دو سازمان نظامي رسمي با نامهاي ارتش و سپاه گرديد‪ .‬از اين سال به بعد هر يك از اين دو‬
‫سازمان با فرماندهي مستقل‪ ،‬عمليات مجزايي را طرح ريزي و به مرحله اجرا در آوردند و به يكديگر كمك نيز مي‬
‫كردند‪ .‬ولي هيچگاه تمام توان و ظرفيتهاي دو سازمان در كنار هم براي انجام اقدام مشتركي به كار نمي رفت‪.‬گرچه‬
‫در اين سال برتري در جبهه هاي جنگ با ايران بود ولي استعداد وظرفيت جنگي عراق نسبت به ايران بطور فاحشي‬
‫بيشتر بود ‪ .‬ايران تنها با ابتكار عمل و از طريق غافلگيري توانست برتري رزمي موضعي خود نسبت به ارتش عراق‬
‫را حفظ نمايد‪ .‬در اين سال بدنبال تالش براي تأمين قطعات يدكي و جنگ افزارهاي مورد نياز‪ ،‬روابطي غير مستقيم‬
‫بين ايران و امريكا برقرار گرديد‪ .‬اياالت متحده كه به دنبال رها سازي اتباع به گروگان گرفته شده خود در لبنان‬
‫بود‪ ،‬سعي كرد تا با فروش مبالغ كمي سالح و قطعات يدكي مورد نياز پايگاه هاي موشكهاي دفاع هوايي هاگ ‪،‬‬
‫ارتباطاتي با ايران را برقرار نمايد به گونه اي كه بتواند در موضوع جنگ نيز تأثير گذار باشد‪ .‬درچنين شرايطي‬
‫درعين نيازهر دو كشور به يكديگر‪ ،‬ايران و آمريكا نسبت به هم اعتماد نداشتند و به كندي با يكديگر رفتار مي‬
‫كردند‪.‬‬

‫‪439‬‬
 ‫منابع و مراجع و پانوشتهاي فصل هفتم‬

‫‪ . 3‬سخنان محسن رضايي در پژوهشگاه دفاع مقدس‬

‫‪ . 7‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪ ،‬اميد و دلواپسي‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪ ،3134‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب‪3152 ،‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 1‬منبع فوق‪ ،‬ص‪ 333/‬و ‪335‬‬
‫‪ . 4‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪)343/‬‬
‫‪ . 3‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪ 377/‬و ‪373‬‬
‫‪ .3‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪353/‬‬
‫‪ . 2‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪732/‬‬
‫‪ . 5‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪ 343/‬تا ‪333‬‬
‫‪ . 1‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪ ،‬اوج دفاع‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪ ،3133‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب‪3155 ،‬ص‪327 ، 53/‬‬
‫‪ . 33‬منبع ‪ ، 7‬ص‪ 333 ، 333/‬و ‪111‬‬
‫‪ . 33‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪432/‬‬
‫‪ . 37‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪311/‬‬
‫‪ 31‬منبع فوق‪ ، .‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 34‬روحاني حسن ‪ ،‬انقالب اسالمي‪ ،‬ريشه ها و چالشها‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز پژوهشهاي مجلس شوراي اسالمي‪ ،3123 ،‬ص‪354/‬‬
‫‪ . 33‬منبع ‪ ، 7‬ص‪773/‬‬
‫‪ . . 33‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪734/‬‬
‫‪ . 32‬منبع فوق ص‪337/‬‬
‫‪ . 35‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪311/‬‬
‫‪ . 31‬صحيفه امام (ره) ‪ ،‬مجموعه آثار امام خميني‪ ،‬جلد ‪ ،31‬تهران‪ ،‬مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني‪ ،3125 ،‬صفحه ‪153‬‬
‫‪ . 73‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪ ،‬آرامش و چالش‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪ ،3137‬چاپ سوم‪ ،‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ 3153 ،‬ص‪343/‬‬
‫‪ . 73‬حميدي حبيب اهلل ‪ ،‬ماجراي مك فارلين‪ ،‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ ،3155 ،‬ص‪ 33/‬و ‪31‬‬
‫‪ . 77‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪41/‬‬
‫‪ . 71‬اميد و دلواپسي ‪ ،‬ص‪ 33/‬و ‪37‬‬
‫‪ . 74‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪313/‬‬
‫‪ . 73‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 73‬اميد و دلواپسي ‪ ،‬ص‪ 771 ، 773 ، 734/‬و ‪711‬‬
‫‪ . 72‬منبع شماره ‪ ،7‬ص‪744/‬‬
‫‪ . 75‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪737/‬‬
‫‪ . 71‬اميد و دلواپسي ‪ ،‬ص‪723/‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪755/‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ، 73‬ص‪ 21/‬و ‪53‬‬
‫‪ . 17‬منبع شماره ‪ ، 73‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 11‬منبع ‪ ، 7‬ص‪ 432 ، 114/‬و ‪411‬‬
‫‪ . 14‬فصلنامه برسيهاي نظامي ‪ ،‬سال سوم‪ ،‬شماره ‪،33‬تهران دانشكده فرماندهي و ستاد سپاه ‪،‬تابستان ‪3123‬ص‪373/‬‬
‫‪ . 13‬منبع ‪ ، 7‬ص‪.713/‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 134/‬و ‪133‬‬
‫‪ . 12‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 131/‬و ‪437‬‬
‫‪ . 15‬رحماني قدرت اهلل ‪،‬بي پرده با هاشمي رفسنجاني‪ ،‬تهران‪ ،‬مؤسسه انتشارات كيهان‪،‬چاپ دوم ‪ ،3151،‬ص‪55/‬‬
‫‪ . 11‬فرمانده اين تيپ در جريان عمليات فاو اسير شد‪.‬‬
‫‪ . 43‬به نقل از سردار يعقوب زهدي يكي از مسئولين توپخانه سپاه در اين عمليات‬

‫‪441‬‬
 ‫‪ . 43‬بهداروند مهدي ‪،‬ما و جنگ‪ ،‬تهران‪ ،‬پژوهشكده مطالعات و تحقيفات دفاع مقدس ‪ 3155 ،‬ص‪343/‬‬
‫‪ . 47‬وفيق السامرايي‪ ،‬ويراني دروازه شرقي‪ ،‬مترجم عدنان قاروني‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز اسناد و تحقيقات دفاع مقدس‪ 3155 ،‬ص‪333 /‬‬
‫‪ .41‬وي در دادگاهي كه پس از قيام مردم عراق در سال ‪ 3113‬تشكيل شد و خود صدام آن را اداره مي كرد به اعدام محكوم گرديد‪( .‬منبع شماره ‪، 47‬‬
‫ص‪)333 /‬‬
‫‪ . 44‬بهداروند مهدي ‪،‬ما و جنگ‪ ،‬تهران‪ ،‬پژوهشكده مطالعات و تحقيفات دفاع مقدس ‪ 3155 ،‬ص‪133/‬‬
‫‪ .43‬در مراحل اوليه عمليات‪ ،‬فرمانده قرارگاه كربال آقاي عباس محتاج بود ولي در ادامه عمالً آقاي احمد غالمپور فرماندهي را بر عهده داشت‪.‬‬
‫‪ .43‬فرماندهي قرارگاه نوح بر عهده فرمانده نيروي دريايي سپاه آقاي حسين عاليي بود‪.‬‬
‫‪ .42‬سايتهاي هاگ‪ ،‬داراي كمبود قطعات و المپهاي رادار بودند‪ .‬اما ايران موفق شد در جريان مبادله گروگان هاي امريكايي در لبنان‪ ،‬مقداري از قطعات يدكي مورد نياز موشك‬
‫هاي هاگ را خريداري نمايد و سيستم پدافند هوايي برد متوسط خود را فعال نمايد‪ .‬ايران از قطعات يدكي دريافتي هاگ در جريان مك فارلين در عمليات فاو استفاده كرد‪.‬‬
‫(قدرت اهلل رحماني‪ ،‬ص‪)51/‬‬
‫‪ .45‬اين دومين تجربه رزمندگان اسالم در عبور از رودخانه بود‪ .‬تجربه اول عبور از رودخانه كارون در زمان عمليات بيت المقدس براي فتح خرمشهر بود‬
‫ولي در آن زمان نه در ساحل دور رودخانه موانعي وجود داشت و نه خط دفاعي دشمن چسبيده به رودخانه بود‪.‬‬
‫‪ . 41‬منبع شماره ‪، 7‬ص‪433/‬‬
‫‪ . 33‬اميد و دلواپسي ‪ ،‬ص‪433/‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 431 ، 433/‬و ‪433‬‬
‫‪ . 37‬اميد و دلواپسي ‪ ،‬ص‪435/‬‬
‫‪ . 31‬منبع شماره ‪ ، 1‬ص ‪15/‬‬
‫‪. 34‬كتاب يادواره سردار رشيد اسالم شهيد مهندس حميد سليمي‪،‬تهران‪،‬ص‪42/‬‬
‫‪ . 33‬گفته مي شود كه اين لوله ها از بار يك كشتي غرق شده در دهانه اروند بدست آمد‪.‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪434/‬‬
‫‪ . 32‬منبع شماره ‪ ،7‬ص‪413/‬‬
‫‪ . 35‬هر هواپيماي ‪ F5‬با بمب همراهش ‪ 3‬تن وزن دارد‪.‬‬
‫‪ . 31‬منبع شماره ‪ ، 73‬ص ‪343 /‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ، 47‬ص‪333 /‬‬
‫‪ 33‬روحاني حسن ‪ ،‬انقالب اسالمي‪ ،‬ريشه ها و چالشها‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز پژوهشهاي مجلس شوراي اسالمي‪ ،3123 ،‬ص‪313/‬‬
‫‪ . 37‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪435/‬‬
‫‪ . 31‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص ‪2/‬‬
‫‪ . 34‬منبع شماره ‪ ،7‬ص‪473/‬‬
‫‪ 33‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،31‬تهران‪ ،‬مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني‪ ،3153 ،‬ص‪.413/‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ، 1‬ص‪13/‬‬
‫‪ . 32‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪472/‬‬
‫‪ 35‬خاوير پرز دكوئيار‪ ،‬به سوي صلح‪ ،‬ترجمه حميدرضا زاهدي‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات اطالعات‪ 3121 ،‬ص‪.713/‬‬
‫‪ . 31‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 411/‬و ‪411‬‬
‫‪ . 23‬اميد و دلواپسي ‪ ،‬ص‪ 413 /‬و ‪413‬‬
‫‪ . 23‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪447 ، 443 ، 443 ، 412 /‬‬

‫‪441‬‬
 ‫فصل هشتم‬

‫تشدید و توسعه جنگ‬

‫‪442‬‬
 ‫راهبرد دفاع متحرک‬

‫پس از عمليات والفجر ‪ ،5‬ارتش بعثي عراق‪ ،‬سياست جديدي را با نام " دفاع متحرک " كه از قبل برنامه ريزي‬
‫كرده بود‪ ،‬در دستور كار خود قرار داد‪ .‬راهبرد عراق تا اين زمان آن بود كه نيروهاي خود را در مواضع‬
‫مستحكم ودر پشت ميدان هاي مين متوالي‪ ،‬موانع متعدد سيم خاردار‪ ،‬كانالهاي آب و بشكه هاي انفجاري و با‬
‫احداث سنگرهاي مطمئن از آسيب تهاجمات قواي ايران محفوظ نگه دارد و با استقرار كمين هاي متعدد‪،‬‬
‫هوشياري خود را حفظ نمايد‪ .‬در اين راهبرد يگانهاي احتياط ارتش عراق‪ ،‬وظيفه آماده بودن براي انجام پاتك‬
‫هاي تعجيلي پس از حمله ايران در هر جبهه اي را بر عهده داشتند‪ .‬ولي پس از شكست فاو‪ ،‬ارتش عراق تصميم‬
‫گرفت تا به جاي باقي ماندن در سنگرها و دفاع از مواضع خويش‪ ،‬با تشكيل ساختار جديدي در نيروهاي مسلح‬
‫خود‪ ،‬دست به تهاجم به مواضع قواي ايران زده و از الک دفاعي بيرون آيد‪ .‬با اين سياست‪ ،‬عمال يك نوع‬
‫تهاجم متحرک در سرتاسر جبهه ها برنامه ريزي شد و عمليات هاي مختلفي از سوي ارتش عراق در سراسر‬
‫جبهه هاي جنگ طراحي و در طول هزار كيلومتر از منطقه حاجي عمران و پيرانشهر در شمالي ترين نقطه‬
‫جنگ تا در فاو‪ ،‬جنوبي ترين منطقه جبهه‪ ،‬از سوي سپاه هاي مختلف ارتش بعثي به مرحله اجرا در آمد‪ .‬در‬
‫راستاي اين سياست‪ ،‬ارتش عراق به ارتفاعات شاخ شميران در ‪ 3133/3/32‬و به ارتفاع ‪ 323‬در شرهاني در‬
‫‪ 3133/3/35‬و به ارتفاعات اسماعيل خان و پايگاه دوله شريف در سومار در ‪ 3133/3/77‬حمله و آنها را از‬
‫دست ارتش خارج نمود‪ .‬ارتش مدعي بود كه بدون كمك نيروهاي داوطلب نمي تواند از خطوط جبهه‪ ،‬دفاع‬
‫كند‪ .‬همچنين عراق با استعداد يك تيپ پياده در ‪ 3133/7/7‬در منطقه عملياتي قادر در سيدكان دست به حمله‬
‫زد و ارتفاعات سرسول‪ ،‬گردشوان و لوالن را از ارتش بازپس گرفت‪ .‬ارتش عراق اين حمالت را به منظور‬
‫جلوگيري از تمركز نيروهاي ايراني در شبه جزيزه فاو انجام مي داد و بدين طريق مي خواست تا حدي‬
‫شكست فاو را جبران نمايد‪ .‬همچنين ارتش عراق در ‪ 3133/7/3‬با استعداد يك لشكر به جزيره مجنون جنوبي‬
‫حمله كرد كه چهار روز ادامه داشت ولي بيش از ‪ 733‬متر نتوانست پيشروي كند‪ .‬ارتش عراق در ‪3133/7/1‬‬
‫در منطقه فكه با يك لشكر زرهي و ‪ 33‬تيپ پياده به منطقه عملياتي والفجر مقدماتي و والفجر ‪ 3‬حمله كرد كه‬
‫با واكنش مؤثر نيروهاي خودي خنثي گرديد‪ .‬در اين عمليات ‪ 323‬دستگاه زرهي و خودروي دشمن منهدم‬
‫گرديد‪ .‬در ادامه حمالت دشمن به منطقه فكه‪ ،‬ارتش عراق به لشكر ‪ 33‬زرهي ارتش حمله و به ‪ 1‬گردان آن‬
‫ضربه وارد نمود و نيروهاي آن را به خط دوم عقب راند‪ 3.‬در ‪ 3133/7/31‬ارتش عراق با ‪ 7‬لشكر و ‪ 33‬تيپ‬
‫مختلف به ارتفاعات حمرين در منطقه عملياتي والفجر‪ 3‬حمله نمود و پس از چند روز ‪ 13‬كيلومتر مربع از اين‬
‫ارتفاعات را به تصرف خويش در آورد‪ .‬همچنين ارتش عراق در ‪ 3133/7/74‬به منطقه حاج عمران حمله كرد‬
‫و موفق شد در منطقه عملياتي والفجر ‪ 7‬ارتفاعات ‪ 7331‬و ‪ 7473‬را به تصرف خود در آورد‪ .‬ارتش عراق با ‪2‬‬
‫تيپ پياده و ‪ 37‬گردان كماندويي به مدت ‪ 33‬روز عمليات خود را ادامه داد و با از دست دادن ‪ 33‬تانك‪،‬‬
‫تعدادي بالگرد جنگي و ‪ 33‬اسير و صدها كشته و زخمي در نهايت دو ارتفاع مهم منطقه را تصرف كرد‪ 7 .‬اين‬
‫شيوه ارتش عراق ‪ ،‬موجب شد تا ايران عالوه بر طرحريزي عمليات جديد به فكر برنامه ريزي پدافند قوي هم‬

‫‪443‬‬
 ‫در اراضي متصرفي باشد‪.‬‬
‫حمله به مراكز اقتصادي‬
‫پس از ناكامي عراق در عمليات فاو‪ ،‬اين كشور از ‪ 3134/37/73‬حمله به مراكز اقتصادي ايران را آغاز نمود‪.‬‬
‫عراق در ‪ 3134/37/72‬به پااليشگاه اصفهان حمله كرد‪ .‬همچنين جنگنده هاي عراقي به يك نفتكش در‬
‫‪ 3134/37/71‬در لنگرگاه خارک حمله كردند‪ 1.‬در فروردين ماه ‪ 3133‬عراق نيروگاه رامين اهواز را بمباران‬
‫نمود كه خسارت خيلي زيادي به آن وارد شد‪ .‬در آن زمان به دليل كمبود قطعات موشكهاي هاگ‪ ،‬ايران دفاع‬
‫نيرومندي در مقابل اينگونه حمالت هوايي را نداشت‪ .‬در ‪ 3133/7/32‬هواپيماهاي عراق پااليشگاه تهران را‬
‫بمباران كردند كه بر اثر آن‪ ،‬يك واحد پااليشگاه آسيب كلي ديد و واحد ديگر قابل تعمير بود‪ .‬اين بمباران‬
‫موجب بروز كمبود مواد سوختي شد‪ .‬ايران در پاسخ به حمالت عراق به تأسيسات اقتصادي كشور‪ ،‬تأسيسات‬
‫نفتي عراق در كركوک را بمباران نمود‪ .‬نيروي هوايي عراق در ‪ 3133/1/4‬تلمبه خانه گوره و اميديه را بمباران‬
‫و موجب قطع صدور نفت شد‪ .‬عراق در ‪ 3133/1/35‬ايستگاه ماهواره اسدآباد همدان را مورد حمله قرار داد و‬
‫موجب شد تا ارتباطات خارجي ايران قطع گردد‪ .‬خريد دستگاه هاي مخابراتي جهت راه اندازي اين مركز ‪33‬‬
‫ميليون دالر هزينه داشت‪ 4.‬در ‪ 3133/3/3‬پنج جنگنده ارتش عراق براي اولين بار به كارخانه ذوب آهن‬
‫اصفهان حمله كردند كه بر اثر آن پنج تن شهيد و ‪ 373‬تن زخمي شدند‪ .‬اين حمله در حالي صورت گرفت كه‬
‫كارشناسان روسي طرف قرار داد ذوب آهن‪ ،‬اصفهان را ترک كرده بودند‪ .‬در همين روز هواپيماهاي عراقي به‬
‫صنايع نظامي پارچين در جنوب شرقي تهران حمله كردند و ‪ 3‬بمب به سمت آن پرتاب نمودند كه ‪ 2‬نفر‬
‫مجروح شدند‪ .‬همچنين در اين روز و روز قبل از آن هواپيماهاي عراقي به پادگان شهيد عبادت مريوان حمله‬
‫كردند كه در مجموع ‪ 33‬نفر زخمي گرديدند‪ .‬به ايستگاه هاي راه آهن تنگ پيچ و تنگ زنگ در استان‬
‫لرستان و يك پاسگاه در حوالي مسجد سليمان نيز بمباران گرديد‪ .‬ايران نيز به منظور مقابله به مثل با توپخانه‬
‫نيروگاه برق و تأسيسات صنعتي و اقتصادي الحارثه در شمال بصره را زير آتش گرفت‪ 3.‬ارتش عراق در‬
‫‪ 3133/3/7‬به شهرهاي شوش‪ ،‬كرمانشاه‪ ،‬سنندج‪ ،‬سقز‪ ،‬مريوان و ايالم حمله هوايي نمود كه بيش از ‪ 133‬نفر از‬
‫مردم شهيد و شمار زيادي نيز مجروح گرديدند‪ .‬سه هواپيماي عراقي به كارخانه كاغذ سازي پارس در هفت‬
‫تپه حمله كردند كه ‪ 13‬نفر شهيد و ‪ 733‬نفر مجروح گشت‪ .‬در كرمانشاه نيز پااليشگاه شهر مورد حمله قرار‬
‫‪3‬‬
‫گرفت كه بر اثر آن ‪ 31‬تن شهيد و ‪ 3‬نفر مفقود گرديدند‪.‬‬
‫اشغال دوباره مهران‬
‫با مأيوس شدن ارتش عراق از تصرف شهر فاو‪ ،‬برنامه ريزي جهت درگير كردن قواي ايران در جبهه هاي ديگر در‬
‫دستور كار ارتش بعثي قرار گرفت‪ .‬بر اين اساس ارتش عراق در تاريخ ‪ 3133/7/72‬با ‪ 2‬تيپ پياده و ‪ 7‬تيپ زرهي‬
‫اقدام به حمله به منطقه عملياتي والفجر ‪ 1‬نمود و توانست شهر مهران را كه قبالً در عمليات والفجر ‪ 1‬آزاد شده بود‪،‬‬
‫به اشغال خود در آورد‪ .‬با حمله ارتش عراق‪ 7 ،‬تيپ از نيروهاي ارتش كه پدافند از اين منطقه را بر عهده داشتند‬
‫عقب نشيني كردند‪ 2.‬در هنگام حمله دو لشكر از سپاه دوم ارتش عراق به مهران‪ ،‬اين شهر عمالً خالي از سكنه بود و‬

‫‪444‬‬
‫با توجه به نزديكي آن به مرز‪ ،‬هدف نسبتاً آساني براي ارتش عراق به حساب مي آمد‪ .‬در اين حمله ارتش عراق از‬
‫كاتيوشا بطور مؤثري عليه مواضع نيروهاي ايراني استفاده نمود‪ .‬عمليات ارتش عراق با كمك ارتش منافقين صورت‬
‫گرفت و رژيم بعثي اعالم نمود كه فاو در برابر مهران قرار دارد و عراق قصد دارد تا پايان جنگ در شهر مهران‬
‫باقي بماند‪ .‬اين پيروزي براي رژيم بعثي آنچنان اهميت داشت كه به هنگام اشغال مهران‪ ،‬چهل گلوله توپ به نشانه‬
‫ابراز خوشحالي و كسب موفقيت‪ ،‬در بغداد شليك شد‪ .‬درجريان اشغال مهران ارتش عراق اين منطقه را با وسعت‬
‫زياد بمباران شيميايي نمود‪.‬‬
‫عملیات كربالي یك و باز پس گیري مهران‬
‫پس ازاشغال مهران‪ ،‬بالفاصله بازپس گيري آن در دستور كار قرارگاه نجف سپاه قرار گرفت ‪ .‬ابتدا يگانهاي سپاه‬
‫سعي كردند تا با عمليات مهندسي و زدن خاكريز‪،‬مواضع خود را حدود ‪ 33‬كيلومتر به خط اول ارتش عراق نزديك‬
‫كنند‪.‬در اين مرحله لشكر ‪ 73‬كربالپيشروي شبانه با بلدوزرها را آغاز نمود و لشكر‪ 72‬محمد رسول اهلل باعبور از‬
‫موضع كمين دشمن ‪ 33‬تن از آنها را به اسارت گرفت‪.‬سپس با شناسايي هاي انجام شده‪ ،‬عملياتي به نام كربالي‬
‫‪،3‬طرحريزي گرديد و بارمز يا اباالفضل العباس ادركني از ساعت ‪ 77:73‬دوشنبه شب مورخ ‪ 3133/4/1‬آغاز‬
‫گرديد‪ 27.‬گردان براي انجام اين عمليات برآورد شده بود كه تنها ‪ 11‬گردان ازلشكرهاي‪33،3 ،32،43 ،72 ،73‬‬
‫وتيپ هاي ‪73‬امام رضا‪ 33،‬امام حسن و‪ 15‬ذوالفقار براي اجراي آن‪ ،‬اختصاص يافت ‪.‬اين در حالي بود كه استعداد‬
‫ارتش عراق در اين منطقه ‪ 47‬گردان پياده و‪ 3‬گردان زرهي بود‪ .‬با شروع عمليات طوفاني از گرد و غبار منطقه را‬
‫فرا گرفت كه موجب تيراندازي دشمن وپرتاب گلوله هاي منور گرديد ولي پس از يك ربع خاتمه يافت‪.‬سر انجام‬
‫با يك مانور احاطه اي دو طرفه و با حمله لشكر ‪ 32‬علي ابن ابيطالب به ارتفاعات قالويزان به عنوان محور تالش‬
‫اصلي ‪ ،‬رزمندگان سپاه اسالم موفق شدند شهر مهران را در روز دوم عمليات دوباره از ارتش بعثي عراق بازپس‬
‫بگيرند‪ 5.‬در اين عمليات‪ ،‬عالوه بر شهر مهران‪ ،‬حدود‪ 773‬كيلومتر مربع از سرزمين هاي ايران و نيز ارتفاعات مهم‬
‫قالويزان از جمله قله ‪ 771‬و جبل حمرين و نيز پاسگاه دراجي آزاد گرديد‪.‬مناطق آزادشده در اين عمليات‪ ،‬بيش‬
‫ازحد برنامه ريزي شده بود‪.‬عمليات كربالي يك به مدت ‪ 3‬روز به طول انجاميد وچند بارتيپ هاي گارد رياست‬
‫جمهوري عراق پاتك نمودند ولي در نهايت به توفيقي دست نيافتند‪ .‬آزادي شهر مهران با شهادت ‪ 131‬نفر از‬
‫(ص)‬
‫به ثمر‬ ‫رزمندگان اسالم از جمله شهيدان داودآبادي و محمدرضا دستواره از فرماندهان لشكر ‪ 72‬محمد رسول اهلل‬
‫رسيد‪ .‬اين عمليات نشان داد كه ايران در جنگ كوهستان دست برتر را دارد‪ .‬عمليات كربالي‪3‬يكي از عملياتهاي‬
‫بسيار موفق دوران جنگ و پاياني بر سياست جنگي جديد ارتش متجاوز عراق و عمليات دفاع متحرک بود‪ .‬پس از‬
‫اين عمليات تحرک مهم ديگري از ارتش عراق تا ماه هاي پاياني جنگ مشاهده نشد و ارتش عراق دوباره به‬
‫سياست استقرار و پدافند مؤثر از زمين‪ ،‬روي آورد‪ .‬قبل از آغاز عمليات كربالي ‪ ،3‬برخي از فرماندهان نيروي‬
‫زميني ارتش زياد با اجراي آن موافق نبودند‪ ،‬اما پس از پيروزي هاي بدست آمده كه بيش از حد انتظار بود‪ ،‬از آن‬
‫راضي بودند‪ .‬عمليات مهران كه پس از پيروزي در فاو انجام شد‪ ،‬اين اميد را در مسئولين كشور پديد آورد كه ايران‬
‫توانايي پايان دادن به جنگ از طريق نظامي را دارد‪ 1.‬در دوران دفاع مقدس شهر مهران‪ 4 ،‬بار به اشغال ارتش عراق‬

‫‪445‬‬
‫درآمد و با دالور مردي رزمندگان اسالم آزاد گرديد‪ .‬آخرين عمليات آزادسازي مهران‪ ،‬عمليات كربالي ‪ 3‬بود كه‬
‫طي آن ‪ 3333‬از نظاميان عراقي اسير وحدود ‪ 7533‬نفر مفقود گرديدند‪ .‬در دوران هشت ساله دفاع مقدس حدود‬
‫‪ 3533‬نفر از رزمندگان اسالم در منطقه مهران به شهادت رسيدند‪.‬‬
‫ماجراي مك فارلین‬
‫از آنجا كه در سال ‪ 3133‬موعد برگزاري انتخابات كنگره امريكا نزديك مي شد‪ ،‬ريگان رئيس جمهور اياالت‬
‫متحده تالش مي كرد تا با آزاد كردن گروگان هاي امريكايي در لبنان‪ ،‬وجهه خوبي براي جمهوري خواهان‬
‫در انتخابات بدست آورد و حزب وي بتواند پيروز انتخابات گردد‪ .‬سعي وي بر اين بود كه به طور مخفيانه و‬
‫بدون ارتباط سياسي علني‪ ،‬از تأثيرگذاري ايران بر اين امور بهره ببرد‪ .‬با گذشت حدود يك سال از ارتباط‬
‫اياالت متحده با ايران به منظور آزاد سازي گروگان هاي امريكايي در لبنان و تبادل سالح و گروگان ظرف اين‬
‫مدت‪ ،‬در ‪ 3134/37/33‬مقامات امريكايي خواستار سفر به ايران به صورت محرمانه به منظور بررسي نيازهاي جنگي‬
‫ايران شدند‪ .‬ايران به واسطه مذاكرات اعالم نمود كه اگر امريكا مي خواهد ما در لبنان براي آزادي گروگان هايشان‬
‫كمك كنيم‪ ،‬بايد ‪ 333‬موشك فونيكس به ايران بدهند‪ 33.‬ايران در آن زمان نياز شديدي به قطعات و المپ هاي‬
‫موشك هاگ داشت‪ .‬امريكا در ‪ 3134/37/74‬تحويل قطعات موشك هاگ در مقابل كمك به آزادي گروگان‬
‫هايشان در لبنان را پذيرفت‪ 33.‬در ‪ 3133/3/33‬چهار مقام امريكايي اعالم آمادگي كردنند تا براي مذاكره درباره‬
‫گروگان هاي امريكايي در لبنان وبرنامه ارسال نيازهاي دفاعي ايران به تهران سفر كنند كه مورد موافقت قرار‬
‫گرفت‪ .‬از سوي ديگر در ‪ 3133/3/31‬پيشنهاد وزير خارجه عمان در خصوص پيغام امريكا مبني بر كمك‬
‫ايران به آزادي گروگان هاي امريكايي در لبنان در مقابل گرفتن نيازهاي تسليحاتي در جلسه سران قوا مطرح‬
‫گرديد‪ .‬رئيس جمهور تأكيد بر لزوم عدم يأس امريكا داشت‪ .‬در نهايت قرار شد اين موضوع فقط از طريق‬
‫آقاي محسن كنگرلو انجام شود و آقاي وحيدي مسئول اطالعات سپاه با چهار امريكايي به اين منظور به زودي‬
‫به ايران مي آيند‪ ،‬صحبت كند‪ .‬در ‪ 3133/3/71‬امريكا پيشنهاد جديدي را در رابطه با گروگانهاي لبنان ارائه‬
‫كرد كه ايران احساس كرد كه اياالت متحده در فكر فريب است و از واسطه خواست كه قبل از هر چيز بايد‬
‫‪ 743‬قطعه هاگ را بفرستند و سپس وارد صحبت شويم‪ .‬امريكا در‪ 3133/3/13‬پذيرفت همراه هيئت اعزامي به‬
‫تهران‪ ،‬قطعات هاگ را نيز ارسال نمايد‪ 37.‬در ‪ 3133/7/1‬ريگان رئيس جمهوري امريكا اعالم كرد در صورتي‬
‫كه مسئوليت يك اقدام تروريستي از سوي ايران و سوريه به گونه اي انكارناپذير ثابت شود‪ ،‬مورد يك اقدام‬
‫تالفي جويانه قرار خواهند گرفت‪ .‬همچنين در اين روز خبرگزاري هاي غربي اعالم كردند ‪ 32‬نفر به جرم‬
‫فروش سالح به ايران در امريكا تحت پيگرد قانوني قرار گرفته اند‪ .‬در همين حال آقاي محسن كنگرلو در‬
‫‪ 3133/7/3‬اعالم كرد كه امريكايي ها مي گويند قطعات هاگ آماده تحويل است ولي مي خواهند قبل از‬
‫تحويل با وي مالقات كنند‪ .‬قرار شدكه اين ديدار انجام شود‪ .‬ولي هيچ قولي درباره گروگان ها داده نشود و‬
‫فق ط گفته شود كه اگر با تحويل قطعات هاگ حسن نيت خود را ثابت كردند ما براي نجات گروگانها شروع‬
‫به اقدام مي كنيم‪ .‬در ‪ 3133/7/32‬واسطه ايراني اطالع داد كه هيئت امريكايي در ‪ 3133/7/75‬نصف قطعات‬

‫‪446‬‬
‫درخواستي موشك هاگ را با هيئت ظاهراً آلماني به ايران مي آورند و پس از تنظيم برنامه آزادي گروگان ها‬
‫در لبنان بقيه را مي آورند كه مورد توافق قرار گرفت‪ .‬در همين ايام در ‪ 3133/7/74‬دادگاه الهه حكمي مبني‬
‫بر پرداخت حدود ‪ 333‬ميليون دالر بدهي بانك هاي امريكايي به ايران را به نفع جمهوري اسالمي صادر كرد‬
‫كه قطعي براي اجرا نبود‪ 31 .‬سر انجام امريكا از نياز ايران به تسليحات استفاده نموده و هيئتي ‪ 3‬نفره را با نام‬
‫هاي مستعار و گذرنامه هاي ايرلندي در ‪ 3133/1/4‬مصادف با ‪ 33‬ماه مبارک رمضان ‪ 3433‬عازم ايران كرد‪.‬‬
‫براي برخي از مقامات ايران هويت و تابعيت اين افراد قبل از ورود به فرودگاه مهرآباد مشخص نبود‪ .‬قرار شد‬
‫آقاي دكتر حسن روحاني براي كنترل قطعات وارد شده و نيز اداره مسائل سياسي و مذاكرات همكاري كند‪.‬‬
‫پس از ورود هيئت امريكايي به ايران مشخص و قطعي گرديد كه مك فارلين مشاور ويژه ريگان و شخصيت‬
‫هاي حساس ديگر امريكايي در هيئت هستند‪ .‬آنها ‪ 3/4‬قطعات درخواستي موشك هاي هاگ را با خود آورده‬
‫بودند‪ .‬همچنين براي سران كشور ايران كلت و شيريني به عنوان هديه آورده بودند و خواهان مالقات با سران‬
‫ايران بودند‪ .‬هديه و مالقات پذيرفته نشد ولي مذاكره در سطح آقايان دكتر هادي‪ ،‬دكتر روحاني و احمد‬
‫وحيدي مورد قبول قرار گرفت و مقرر شد كه محدود به مسئله گروگان هاي امريكايي در لبنان و دريافت‬
‫قطعات هاگ و چند قلم ديگر سالح باشد‪ .‬آنها بيشتر خواهان مذاكره در مسائل كلي و سياسي بودند‪ .‬مي‬
‫خواستند يك نفر به صورت دائم در هواپيماي خودشان براي تماس با خارج از طريق ماهواره حضور داشته‬
‫باشد كه مورد قبول واقع نشد ولي قرار شد براي مشورت و تماس در موارد لزوم به هواپيما بروند‪ .‬آنها با‬
‫خودروهاي معمولي از فرودگاه مهرآباد حركت كرده و با اسكورت سپاه در هتل استقالل مستقر شدند و سپاه‬
‫پاسداران حفاظت از آنها را بر عهده گرفت‪ .‬وقتي مك فارلين به ايران آمد هيچ يك از مقامات رده باالي نظام‬
‫با وي گفتگو نكردند ولي برخي مقامات پايين تر مذاكره با نمايندگان امريكا را براي خريد سالح انجام دادند‪.‬‬
‫قرار شد اين مذاكرات مخفي باقي بماند‪ .‬دكتر هادي با هيئت مذاكره نمود ولي مك فارلين ناراضي بود و‬
‫مدعي بود به او توهين شده كه چرا مقامات تراز اول ايران با او حرف نمي زنند و چرا هديه اش را نمي‬
‫پذيرند‪ .‬او مي گفت اگر من براي خريد پوست گربه به روسيه بروم‪ ،‬گورباچف رهبر شوروي در روز دو بار‬
‫با من مالقات مي كند‪ .‬مك فارلين در مذاكرات خود مدعي شد كه روسيه قصد حمله به ايران را دارد‪ .‬به هيئت‬
‫امريكايي گفته شد كه به خاطر تخلف ها و بد قولي هايشان اعتماد به آنها نيست و تا عمالً جلب اعتماد نكنند‪،‬‬
‫مذاكره رسمي ممكن نيست‪ ،‬اين نظر سران قوا است‪ .‬پس از اين نظر‪ ،‬گفتگوهاي دكتر هادي با اين هيئت در‬
‫دوشنبه شب ‪ 3133/1/3‬سه ساعت و نيم به طول كشيد‪ .‬نظر مك فارلين اين بود كه ‪ 1‬گروگان امريكايي‬
‫موجود در لبنان به يكباره آزاد شوند تا اين اقدام بتواند تأثير قابل توجهي در پيروزي ريگان و جمهوري‬
‫خواهان در انتخابات داشته باشد‪ .‬جمهوري خواهان نياز به افزايش حدود ‪ 1‬درصد از آراي خود نسبت به‬
‫دموكرات ها داشتند و آزادي يكباره گروگان ها مي توانست اين افزايش رأي را براي آنها رقم بزند‪ .‬از سوي‬
‫ديگر آنها در قبال اين اقدام حاضر بودند‪ ،‬برخي از نيازمنديهاي ايران را تأمين نمايند‪ 34.‬در مذاكره روز بعد‪،‬‬
‫اختالف بر سر اين بود كه امريكايي ها نمي خواستند قبل از آزادي گروگان ها قطعات درخواستي ايران را‬

‫‪447‬‬
‫تحويل دهند و ايران نيز نمي خواست به يكباره همه گروگان ها آزاد شوند‪ .‬در نهايت ايران پيشنهاد كرد‬
‫فرمول تدريج را پيش بگيريم‪ .‬مك فارلين از عدم توجه ايران به لزوم آزاد سازي يكباره گروگان ها بشدت‬
‫ناراحت شد و حتي گريه كرد‪ 33.‬با به بن بست رسيدن مذاكرات‪ ،‬اين هيئت در چهارشنبه ‪ 2‬خرداد ‪ 3133‬ايران‬
‫را ترک كردند و آقاي منوچهر قرباني فر را براي پيگيري كارها در ايران گذاشتند‪ .‬گزارش سفر اين هيئت در‬
‫‪ 3133/1/33‬توسط رئيس مجلس به امام خميني ارائه گرديد و پيشنهاد شد كه براي جلوگيري از پخش خبر‬
‫توسط امريكا كه ايران را در موضع دفاعي قرار دهد‪ ،‬خودمان خبر آمدن آنها را ابتدا پخش كنيم‪ ،‬امام موافق‬
‫نبودند‪ .‬به هر حال مذاكرات ايران و امريكا از طريق واسطه ادامه يافت‪ .‬در ‪ 3134/1/71‬احمدآقا فرزند امام‬
‫خميني گفت گزارش پيشرفت مذاكرات با امريكايي ها را با امام مطرح كرده است و امام فرموده اند تاكنون‬
‫ضرري نداشته ولي بايد خيلي مواظب بود كه آنها كاله بر سرمان نگذارند‪ .‬آنها در شيطنت تجربه دارند‪ .‬در‬
‫‪ 3133/1/74‬امريكايي ها دوباره خواستار سفر به ايران جهت مذاكره درباره گروگان هاي خود در لبنان شدند‪.‬‬
‫به آنها پاسخ داده شد كه موافقتي با سفر آنها نيست‪ .‬اگر قطعات هاگ را بفرستند براي نجات گروگان ها اقدام‬
‫مي شود‪ .‬در ‪ 3133/4/35‬آقاي منوچهر قرباني فر يكي از عوامل اصلي ترتيب دهنده سفر مك فارلين در نامه‬
‫اي به محسن كنگرلو رابط ايراني خود به بررسي تأثيرات آزاد شدن مايرفرد يكي از گروگان هاي امريكايي‬
‫در بيروت بر ارسال سالح و تغيير رفتار امريكا و نيز اصالح مواضع سياست خارجي آن كشور در مورد ايران و‬
‫همچنين انتظارات متقابل امريكا از ايران‪ ،‬پرداخت‪ 33.‬فرآيندي كه در آن ماجراي مك فارلين بوجود آمد‬
‫تقريباً در طول يك سال و نيم اتفاق افتاد‪ .‬در همين حال با توجه به بمباران كاخ قذافي در ليبي از سوي امريكا‬
‫در بهار ‪ 3133‬و همكاري تسليحاتي ليبي با ايران‪ ،‬اين كشور توقع داشت تا ايران در مسئله گروگان هاي‬
‫امريكايي در لبنان‪ ،‬فشاري به نفع ليبي به اياالت متحده وارد نمايد‪ .‬با تالش ايران يكي ديگر از گروگان هاي‬
‫امريكايي در ‪ 3133/3/4‬آزاد شد‪ .‬سوريه نيز تالش كرد در مسئله گروگان هاي امريكايي از اياالت متحده‬
‫امتيازاتي را دريافت كند‪ .‬در آزاد سازي اين گروگان‪ ،‬امريكا از سوريه تشكر نمود كه مشخص است كه‬
‫سوريه خود را وارد ماجرا كرده است‪ .‬با آزاد شدن گروگان امريكايي‪ ،‬هواپيماي امريكايي حامل ‪ 743‬قطعه‬
‫موشك هاگ روز يكشنبه ‪ 3133/3/37‬وارد ايران شد‪ .‬قرار بود ‪ 74‬ساعت پس از آزادي گروگان امريكايي‪،‬‬
‫قطعات به ايران برسد كه با يك هفته تأخير انجام شد‪ .‬ايران تصميم گرفت تا آمدن هواپيماي دوم حامل‬
‫موشك تاو و المپ ‪P.R‬پول قطعات موشك هاي هاگ را نپردازد‪ 32 .‬دريافت اين قطعات عليرغم شعاري بود‬
‫كه امريكا تكرار مي كرد در مورد گروگان گيري باج نمي دهيم‪ .‬در چنين شرايطي هنوز سه امريكايي در‬
‫گروگان سازمان جهاد اسالمي لبنان قرار داشتند‪ .‬اين سازمان درخواست آزادي ‪ 32‬نفر از هواداران خود را كه‬
‫در كويت زنداني بودند در قبال رها سازي گروگان هاي امريكايي داشت‪ .‬در ‪ 3133/3/77‬سفير ژاپن نامه وزير‬
‫خارجه اين كشور را به رئيس مجلس شوراي اسالمي تقديم و براي نجات گروگان هاي امريكايي در لبنان‬
‫استمداد كرد‪ .‬در پاسخ به وي گفته شد كه امريكا تعهد نمايد براي نجات زندانيان طرفدار سازمان جهاد اسالمي‬
‫در كويت تالش نمايد و همچنين قطعات خريداري شده ايران كه در انبارهاي امريكا موجود است و نيز ‪33‬‬

‫‪448‬‬
‫فروند هليكوپتر شنوک ايران را كه با دستور امريكا در ايتاليا توقيف شده را بدهند تا ايران كمك نمايد‪ .‬اين‬
‫‪35‬‬
‫اقدامات مي تواند گامي در جهت عادي سازي روابط دو كشور كه خواست امريكا و ژاپن است نيز باشد‪.‬‬
‫بدليل اعالم عجز آمريكا در باره آزادي زندانيان جهاد اسالمي در كويت‪،‬عمال مذاكرات با بن بست روبرو شد‪.‬‬
‫پس از گذشت مدتي در اوايل شهريور ‪ 3133‬كانال دوم فعال گرديد و دو نفر از مقامات امريكا از طريق‬
‫كاردار ايران در لندن با آقاي علي هاشمي در اروپا مالقات كرده و خواستار رفع تيرگي روابط با ايران و‬
‫كمك ايران براي آزادي گروگان هاي امريكايي در لبنان شدند‪ .‬پيام امريكا مبني بر ادعاي طرفداري از ايران‬
‫در مقابل عراق به دليل حمايت همه جانبه روس ها از عراق در جريان جنگ‪ ،‬به شرط كمك ايران به آزادي‬
‫گروگان هاي امريكايي در لبنان‪ ،‬از طريق احمد آقا به امام خميني منتقل شد‪ .‬قرار شد دكتر هادي در حد‬
‫كمك براي آزادي گروگان ها در لبنان در مقابل گرفتن نيازهاي نظامي با امريكايي ها مذاكره نمايد‪ .‬به‬
‫آقايان محسن كنگرلو و دكتر هادي درباره تعقيب مذاكره براي موضوع گروگان هاي امريكايي و نحوه تأمين‬
‫نيازهاي نظامي از طرف سران سه قوه مسئوليت واگذار شده بود‪ 31.‬در ادامه ارتباط دوكشور براي حل مشكل‬
‫گروگان ها‪ ،‬در روز چهارشنبه ‪ 2‬آبان ‪ 3133‬يك هواپيما در بندرعباس به زمين نشست و ‪ 333‬موشك تاو و‬
‫مقداري دارو به عنوان هديه از طرف امريكا به ايران آورد تا براي آزادي گروگان هاي امريكايي در لبنان‬
‫كمك شود‪ .‬با اين اقدام ديويد جاكوبسن گروگان ‪ 34‬ساله امريكايي كه نزديك ‪ 3‬سال در لبنان گروگان بود‬
‫در ‪ 3133/5/33‬آزاد شد‪ .‬ريگان رئيس جمهور امريكا در اين باره گفت‪ :‬نمي توانم جزئيات آنچه را كه منجر‬
‫به آزادي جاكوبسن شد‪ ،‬افشا كنم‪ .‬اجماالً مدت ها از طريق كانالهايي حساس در اين مورد كار كرده ايم‪ .‬با‬
‫بررسي هاي ايران معلوم شد كه آخرين محموله موشك هاي تاو امريكايي از نوع قديمي و عمدتاً معيوب بوده‬
‫است در حالي كه طبق قرار مي بايستي امريكا از آخرين محصول كارخانه‪ ،‬موشك ها را تحويل مي داد‪ 73.‬در‬
‫مجموع در معامالتي كه انجام شد امريكا تعدادي موشك تاو را با قيمتي گزاف به ايران فروخت‪ .‬اين موشك‬
‫ها از جديدترين نوع موشك هاي تاو نبودند‪ .‬امريكا با عدم صداقت تعدادي از اين سالح ها را از انبار تسليحات‬
‫اسرائيل به ايران ارسال نمود و هنگامي كه ايران متوجه شد موشك هاي هاگ داراي آرم اسرائيل است آنها را‬
‫باز گردانيد‪ .‬در واقع امريكا در تالش بود تا هم گروگان هاي خود را آزاد نمايد و هم انبارهاي اسرائيل را از‬
‫سالح هاي قديمي تخليه و با سالح هاي جديد پر نمايد‪ .‬در اين ماجرا فقط مسئولين رده باالي ايران در جريان‬
‫موضوع بودند و تالش آنها هم فقط براي خريداري سالح بود‪ .‬ايران پول سالح هاي دريافتي از امريكا را به‬
‫يك دالل اسحله به نام منوچهر قرباني فر مي پرداخت و او اين پول را با كسر حق الزحمه خود به ساير واسطه‬
‫ها مي داد‪ .‬ايران نمي دانست كه پولي كه پرداخت مي كند چگونه بدست امريكا مي رسد‪ .‬آنگونه كه گفته‬
‫شده فرد ديگري به نام قاشق چي كه اصالتاً عراقي بود به قرباني فرد كمك مي كرد‪ .‬امريكا در جريان فروش‬
‫سالح به ايران قيمت آنان را گران تر حساب مي كرد‪ .‬در اوايل آبان ‪ 3133‬منوچهر قرباني فر به دليل گران‬
‫فروشي از واسطه گري كنار گذاشته شد‪ 73.‬امريكا درآمد حاصل از اختالف قيمت را به كنتراها كه با دولت‬
‫نيكاراگوئه مبارزه مي كردند واگذار مي كرد‪ .‬اين اقدام دولت امريكا خالف قانون كنگره اياالت متحده بود‪.‬در‬

‫‪449‬‬
‫اين مرحله ‪ ،‬امريكا‪ ،‬نخست وزيران ژاپن و تركيه و همچنين دبيركل سازمان ملل را نزد رئيس وقت مجلس‬
‫ايران فرستاده و سفارت سوئيس در ايران را هم فعال مي كند‪ .‬آنها قولهاي مهم و جدّي به ايران داده بودند اما‬
‫وقتي چند نفر از گروگانها در لبنان آزاد شدند نه تنها به قول خود عمل نكردند بلكه گفتند كه معلوم شد دست‬
‫ايران در كار بوده است‪ .‬دكوئيار به آقاي هاشمي رفسنجاني گفته بود‪ :‬ايراني ها پس از آزادي گروگانها‪،‬‬
‫‪77‬‬
‫چيزهايي به دست مي آورند كه انتظار آن را ندارند ولي با آزادي گروگانها حرفهاي آنها برعكس شد‪.‬‬
‫طرح مسئله ختم جنگ‬
‫از اواخر سال ‪ 3134‬براي برخي ابهاماتي راجع به نحوه اداره جنگ پيش آمده بود‪ .‬امام خميني در واكنش به‬
‫اين مسائل در ديدار با مسئولين كشور به مناسبت سالروز ميالد امام علي (ع) در ‪ 3133/3/4‬فرمودند‪ ....":‬امروز‬
‫همه ما مكلف هستيم‪ ،‬جوان هاي ما بايد اين جبهه ها را پر كنند از انسان هاي قوي كه بحمداهلل هم االن پر‬
‫كردند‪ ،‬لكن بيشتر الزم است‪ ....‬آن كسي كه اشكال به جنگ دارد واجب است برايش كه برود جنگ‪ .‬اينهايي‬
‫كه اشكال مي كنند يكيشان حتي يك بچه شان نرفته است يك جوانشان نرفته است به جبهه ها ديگران دارند‬
‫از مال و جان اينها دفاع مي كنند‪ ....‬دفاع از همه حيثيت اين ملت مي كنند‪ ،‬از نواميس همه مي كنند‪ .‬اگر‬
‫خداي نخواسته اين حزب بعث بيايد وغلبه بكند كه نخواهد كرد به كي رحم مي كند؟ به شمايي كه آنوقت‬
‫نشسته بوديد و مي گفتيد بياييد جنگ را برداريم و از بين ببريم و جنگ خوب نيست و مردم با جنگ مخالفند‪.‬‬
‫اين مردم از كجا آمدند كه با جنگ مخالفند غير از اين جوان هاي ما هستند؟ ملت ما اينها هستند اين كاروان‬
‫هاي كربال و آن پاسدارها و آن بسيجي ها و آن ساير قشرهايي كه قشرهاي محرومي كه االن دفاع از شما‬
‫دارند مي كنند و شما نشستيد آنها را تضعيف مي كنيد كه شايد موافق رضاي خدا نباشد‪ .‬رضاي خدا موافق‬
‫نيست با دفاع؟ امروز دفاع است‪ .‬مسئله‪ ،‬مسئله رفتن و جنگ كردن نيست‪ ،‬كسي نمي خواهد جنگ بكند اول‬
‫هم نبوده و آن حرفي كه روز اول جمهوري اسالمي زده راجع به جنگ‪ ،‬امروز هم عين همان حرف است‪ ،‬يك‬
‫كلمه اين ور آن ور نيست‪ ،‬آن اين است كه ما تا اين حزب عفلقي هست ما جنگ خواهيم كرد‪ ....‬اين غده‬
‫سرطاني بايد كنده بشود واال محال است كه اين كشور روي آرامش به خودش ببيند و نه كشور ما‪ ،‬نه عراق‪ ،‬نه‬
‫خليجي ها‪ .‬اين خليجي ها توجه ندارند به اينكه اگر صدام غلبه پيدا كند با آنها چه خواهد كرد؟ حااليي كه مثل‬
‫موش دارد اين ور و آن ور مي رود به آنها تشر مي زند‪ .‬بحمداهلل كشور ما‪ ،‬جوان هاي ما‪ ،‬پيرمردهاي ما‪ ،‬زن‬
‫ها‪ ،‬بزرگ ها‪ ،‬كوچك ها همه مهيا هستند به اينكه جنگ را تا پيروزي ادامه بدهند و ادامه خواهند داد و‬
‫كسانيكه مخالف با اين مسائل هستند خوب بنشيند توي خانه شان هرچه مي خواهند بگويند اما بدانند كه خالف‬
‫ايشان همچنين در پيامي به اعضاي همايش پشتيباني جنگ در ‪3133/3/33‬‬ ‫‪71‬‬
‫رضاي خدا دارند مي گويند‪" .‬‬
‫مي فرمايند‪ " :‬مسئولين و فرماندهان ارتش و سپاه و بسيج با استفاده از امكانات مادي و معنوي خود‪ ،‬با تزلزل‬
‫سخت و عميق حاكم بر پيكر پوسيده عراق در جبهه هاي جنگ خصوصاً در نبرد قهرمانانه فاو به نبرد بي امان‬
‫خود و مقاومت تا سقوط صداميان ادامه دهند و با وحدت و انسجام كامل در صفوفي بهم پيوسته امان را از آنان‬
‫سلب نمايند و خداي ناكرده غرور از پيروزي ها باعث سستي در تكليف يا بي دقتي در برنامه ها نگردد‪....‬‬

‫‪451‬‬
‫امروز پر كردن جبهه هاي نبرد از نيروهاي آموزش ديده و آمادگي از اسالم و ايران براي همه قشرها از اهمّ‬
‫در اواخر بهار سال ‪ 3133‬برخي از‬ ‫واجبات الهي است كه هيچ چيز ديگر مانع از انجام آن نمي شود‪" .‬‬
‫نمايندگان مجلس با حضور دكتر حسن روحاني در جلسه اي صحبت از مشكالت جنگ كرده و مسئله ختم‬
‫جنگ را مطرح نمودند‪ .‬پيرو آن فرمانده سپاه در اوايل خردادماه نامه اي را به امام خميني نوشتند‪ .‬امام خميني از‬
‫رئيس مجلس توضيح خواستند‪ .‬در ديدار روز شنبه ‪ 3133/1/33‬رئيس مجلس با امام خميني‪ ،‬ايشان از رئيس‬
‫مجلس خواستند كه به نمايندگان مجلس بگويند‪ " :‬ما بايد تا آخرين فرد با صدام بجنگيم و صحبت از صلح‬
‫نكنند‪ ".‬از سوي ديگر سفير ايران در ليبي از سوي قذافي در ‪ 3133/1/35‬پيامي براي مسئولين ايراني با اين‬
‫مضمون آورد كه اگر نمي توانيد جنگ را تمام كنيد‪ ،‬براي ختم آن اقدام كنند‪ 73 .‬پس از مدتي امام خميني در‬
‫پيامي به مناسبت ايام حج در ‪ 3133/3/33‬مرقوم فرمودند‪ ...." :‬كيست كه نداند صلح با اين حزب‪ ،‬به رسميت و‬
‫شرعيت شناختن حكومت بعث است كه با قتل و جنايت بر يك كشور اسالمي حكومت مي كند و كيست كه‬
‫نداند اين امر از بزرگترين گناهان است و از واضح ترين خيانت ها به مسلمين است‪ .‬ملت عزيز ما با تعهدي‬
‫كه روي اسالم دارند‪ ،‬جنگ را تا سر حد شهادت و لقاءاهلل كه از بزرگ ترين آمال اولياي خدا و ارباب معرفت‬
‫است ادامه مي دهند گرچه آن را بيخبران نابودي انگارند و ماديگران لقاءاهلل را نابودي لقب مي دهند‪" .‬‬
‫همچنين ايشان در ديدار با مسئولين كشور در روز عيد غدير خم مورخ ‪ 3133/3/7‬به مسئله جنگ اشاره و‬
‫فرمودند‪ " :‬ما االن مبتالي به جنگيم‪ ،‬يك دسته اي در همين قضيه هم دارند اشكال تراشي مي كنند‪ ،‬نه يك‬
‫اشخاصي باشند كه حاال تأثيري داشته باشند اما هستند‪ .‬هستند اشخاصي كه مي گويند بياييد صلح بكنيم‪ ،‬بياييد‬
‫يك سازشي بكنيم‪ .‬ما از تاريخ بايد اين امور را ياد بگيريم‪ ....‬آنها تحميل كردند به حضرت امير حكميت را‪....‬‬
‫دنيا نمي داند كه كي متجاوز است؟ ما از آن قضيه بايد عبرت بگيريم و زير بار حكميت (نرويم)‪ .‬ما در اين‬
‫هفت سالي كه بوده است فهميديم كه اين حَكَم ها كي هستند و اينهايي كه مي خواهند صلح ايجاد كنند‪ ،‬كي‬
‫ها هستند؟‪ ....‬آن صلح تحميلي اي كه در عصر امام حسن (ع)‪ ،‬آن حكميت تحميلي كه در زمان امير المومنين‬
‫(ع)‬
‫واقع شد و هر دويش بدست اشخاص حيله گر درست شد‪ ،‬اين ما را هدايت مي كند به اينكه نه زير بار‬
‫صلح تحميلي برويم و نه زير بار حكميت تحميلي‪ .‬ما بايد خودمان به حسب رأي خودمان‪ ،‬به حسب رأي‬
‫ملتمان‪ ،‬آن طوري كه االن همه ملت دارند مي گويند ما بايد اين جنگ را ادامه بدهيم تا وقتي كه انشاءاهلل‬
‫پيروزي حاصل بشود و نزديك است انشاءاهلل‪ ،‬منتها اگر بخواهد ملت ما اين پيروزي نزديكتر بشود‪ ،‬زياد‬
‫نزديك بشود ـ كه به صالح ملت ماست و به صالح ملت عراق است و به صالح منطقه است ـ بايد مجهز‬
‫‪72‬‬
‫بشود‪ ،‬بايد در اين برهه زمان به تمام معنا مجهز بشود براي جبهه ها‪".‬‬
‫بهبود رابطه با فرانسه و انتقال منافقین به عراق‬
‫با به گروگان گرفته شدن ‪ 5‬نفر از اتباع فرانسه در كشور لبنان‪ ،‬دولت فرانسه در صدد آزادي آنها از طريق ايران بر‬
‫آمد و در اين زمينه پيام هايي را براي ايران ارسال نمود‪ .‬از آنجا كه دولت فرانسه توسل به زور براي نجات جان‬
‫گروگان ها را برابر با مرگ آنها مي دانست‪ ،‬اين كشور جهت آزاد سازي گروگان ها خود در لبنان به ايران اميد‬

‫‪451‬‬
‫بسته بود‪ .‬در ‪ 3134/37/73‬اريك رولو براي پيگيري مسئله گروگان هاي فرانسوي بدون ويزا از پاريس وارد‬
‫فرودگاه مهرآباد تهران شد و پيشنهاد كرد كه در همان فرودگاه با وي در مورد بحران گروگان هاي فرانسوي در‬
‫لبنان مذاكره شود‪ 75.‬در اين مذاكرات به وي گفته شد‪ ،‬فرانسه بايد سياستش را در مقابل ايران عوض كند تا توقع‬
‫دخالت ايران را در كمك به حل مسئله گروگانهاي فرانسوي داشته باشد‪ .‬شرط ايران براي كمك به مشكل گروگان‬
‫هاي فرانسوي‪ ،‬استرداد وام ايران از آن كشور‪ ،‬اخراج عوامل ضد انقالب و يا جلوگيري از فعاليت آنها و ايجاد توازن‬
‫در روابط فرانسه با ايران و عراق بود‪ .‬در سفر معاون نخست وزير در ‪ 3133/7/13‬مطالب فوق به اطالع نخست وزير‬
‫فرانسه رسيد‪ .‬نخست وزير فرانسه قول داد كه اقدام عليه ضد انقالب ايران را آغاز خواهد كرد و در مورد وام نيز هيئتي‬
‫را براي اقدام تعيين مي كند تا عكس العمل آن را روي گروگان هاي فرانسوي در لبنان ببيند‪ .‬فرانسه پيشنهاد كرد كه‬
‫با استفاده از وام ‪ 3‬ميليارد دالري ايران نيروگاه اتمي بوشهر را تكميل نمايد‪ .‬با ادامه اين روند در خرداد ماه ‪3133‬‬
‫فرانسه تصميم گرفت تا منافقين را از فرانسه بيرون كند‪ .‬بر اين اساس مسعود رجوي به همراه ‪ 4‬نفر ديگر از سران‬
‫مجاهدين خلق در روز شنبه ‪ 3133/1/32‬با يك فروند هواپيماي جت اختصاصي عازم بغداد پايتخت عراق شدند‪.‬‬
‫مجاهدين خلق اين تغيير محل را به عنوان آخرين گام براي عبور به ميهن تلقي كردند‪ .‬در بغداد از سركرده منافقين‬
‫استقبال رسمي به عمل آمد و معاون اول نخست وزير‪ ،‬وزير دفاع‪ ،‬وزير فرهنگ و اطالعات به همراه سه وزير ديگر و‬
‫جمعي از مقامات بلند پايه حزب بعث در فرودگاه استقبال كردند‪ 71.‬با تالش هاي ايران دو گروگان فرانسوي در لبنان‬
‫در روز جمعه ‪ 3133/1/13‬آزاد گرديدند‪ .‬با آزاد شدن دو گروگان فرانسوي‪ ،‬اين كشور حاضر شد تا ‪ 133‬ميليون دالر‬
‫از بدهي خود به ايران را بپردازد‪ .‬باالخره فرانسه در ‪ 3133/1/3‬سيصد و سي ميليون دالر را به عنوان قسط اول بدهي‬
‫خود به ايران پرداخت نمود‪ .‬با اين اقدام قرار شد تا يك گروگان فرانسوي آزاد شود‪ .‬در زمان رژيم شاهنشاهي‪ ،‬مبلغ‬
‫يك ميليارد دالر وام از سوي شاه به فرانسه جهت سرمايه گذاري در زمينه انرژي پرداخت شده بود‪ .‬همچنين يك فقره‬
‫وام ‪ 141‬ميليون فرانكي نيز در سال ‪ 3133‬هجري شمسي از طرف ايران به شركت فرانسوي اوروديف پرداخت شده‬
‫بود كه اين شركت ‪ 133‬ميليون فرانك از اين وام را دريافت كرده بود اما در باز پرداخت آن قصور مي كرد‪ 13.‬فرانسه‬
‫به منظور آزاد سازي گروگان هاي خود‪ ،‬اتهام حمايت ايران‪ ،‬سوريه و ليبي را از تروريسم رد كرد و ژاک شيراک‬
‫نخست وزير آن كشور مدارک موجود را براي اثبات اين اتهام در مصاحبه با شبكه تلويزيوني ‪ ABC‬امريكا در اواخر‬
‫شهريور ‪ 3133‬ناكافي دانست‪ .‬البته در عين حال اين كشور به حمايت تسليحاتي خود از عراق ادامه مي داد‪ .‬با شروع‬
‫همكاري ايران با فرانسه جهت آزاد سازي گروگان هاي فرانسوي‪ ،‬از اواخر سال ‪ 3134‬تصميم گرفته شد كه تمامي‬
‫نيروها و ستاد سازمان مجاهدين خلق از فرانسه به عراق منتقل گردند‪ .‬گرچه از آغاز جنگ سازمان‪ ،‬همكاري گسترده‬
‫اي با رژيم بعثي عراق انجام مي داد اما بر اساس شرايط جديد‪ ،‬از سوي دولت عراق‪ ،‬پادگان اشرف در ‪ 53‬كيلومتري‬
‫مرز ايران و در ‪ 33‬كيلومتري شمال بعقوبه در شهرستان خالص‪ ،‬احداث و محل اسكان نيروهاي نظامي منافقين گرديد‪.‬‬
‫خانه هاي مسكوني خانواده هاي منافقين نيز در اين پادگان احداث شد‪ ،‬اين پادگان در شمال شرق بغداد تأسيس شد و‬
‫سران منافقين در آن مستقر و يگان هاي نظامي خود را در آنجا آماده انجام عمليات و خدمت ارتش عراق كردند‪ .‬در‬
‫مجموع حدود ‪ 3‬هزار نفر از منافقين در اين پادگان در قالب تيپ هاي مختلف به منظور انجام عمليات عليه ايران‬

‫‪452‬‬
‫سازماندهي شدند‪ .‬عراق يك شبكه راديو تلويزيوني مخصوص را نيز در اختيار منافقين قرار داد تا برنامه هايي را عليه‬
‫ايران به زبان فارسي پخش نمايد‪ .‬ايستگاه اين شبكه عالوه بر بغداد در نزديكي مرز ايران در شهر طويله عراق نيز‬
‫مستقر بود‪ .‬منافقين سعي داشتند تا از طريق صدا و سيماي خود‪ ،‬عالوه بر تأثير گذاري بر افكار عمومي مردم ايران‪،‬‬
‫نيروهاي مورد نياز خود را نيز از داخل ايران جذب نموده و راه فرار آنها را به عراق‪ ،‬نشان دهند‪.‬‬
‫اتخاذ راهبرد بین المللی كردن جنگ وآغاز مجدد حمله به تأسیسات نفتی‬
‫در سالهاي اوليه جنگ ‪ ،‬سعي عراق حمله به جزيره خارک و اخالل در صادرات نفت ايران بود‪ .‬پس ازمدتي ‪،‬عراق‬
‫تصميم گرفت تا با دريافت هواپيماها و مو شكهاي فرانسوي ‪،‬حوزه عملياتي هواپيماهاي خود را افزايش داده و براي‬
‫قطع صادرات نفتي ايران برنامه ريزي نمايد‪.‬با عدم توفيق كافي در اين راهبرد ‪ ،‬عراق تصميم گرفت تا با حمله به‬
‫نفتكشها‪ ،‬در خليج فارس‪،‬محدوده آن را توسعه داده وآن را بين المللي نمايد‪ .‬با اين سياست ‪،‬از اواخر خرداد ماه سال‬
‫‪ 3133‬بار ديگر پس از يك توقف ‪ 1‬ماهه حمله به نفتكش ها و تأسيسات نفتي ايران از سوي نيروي هوايي عراق آغاز‬
‫گرديد‪ .‬از جمله عراق در ‪ 3133/1/75‬به چندين مركز نفتي ايران حمله و خسارات زيادي وارد آورد‪ .‬ايران در آن‬
‫زمان هم براي دفاع مؤثر از تأسيسات نفتي خود مشكل داشت و هم قادر به تأمين فوري قطعات دستگاه ها و تجهيزات‬
‫تخريب شده بر اثر بمباران نبود‪ .‬كاهش قيمت نفت به همراه حمالت مداوم عراق به تأسيسات نفتي ايران موجب شد‬
‫تا درآمد نفتي ايران به نصف سال قبل كاهش يابد‪ .‬ايران در برابر اقدامات عراق تصميم گرفت تا مقابله به مثل نمايد‪.‬‬
‫مشكل ايران آن بود كه به دليل كمبود هواپيما نمي توانست به طور مرتب عمليات برون مرزي انجام داده و به مراكز‬
‫صنعتي و نفتي عراق حمله نمايد‪ .‬به ناچار ايران در ‪ 3133/4/3‬تأسيسات نفتي كركوک را هدف ‪ 7‬فروند موشك زمين‬
‫به زمين قرار داد‪ .‬نيروي هوايي نيز در ‪ 3133/4/5‬دو كشتي نفتي را در خليج فارس مورد حمله قرار داد‪ .‬ايران به منظور‬
‫كاهش خسارات صدور نفت خود از ‪ 3133/4/5‬مركز صدور نفت خود را از جزيره سيري به اطراف جزيره الرک در‬
‫جنوب بندرعباس منتقل كرد‪ .‬پايانه جديد نفتي ايران شامل ‪ 3‬كشتي عظيم نفتكش مادر و ‪ 1‬يدک كش مي شد‪ .‬امنيت‬
‫نسبي الرک و نرخ پايين تر بيمه كشتي ها از جمله داليل ايران براي انتخاب اين محل جهت صدور نفت بود‪ .‬با شروع‬
‫عمليات بارگيري از الرک‪ ،‬پايانه سيري براي تخليه و بارگيري گازوئيل و نفت سياه استفاده شد‪ .‬همچنين عراق در‬
‫‪ 3133/4/77‬نفتكش قبرسي ‪ 731‬هزار تني آچيلس را در حالي كه جهت بارگيري نفت عازم جزيره خارک بود مورد‬
‫هدف يك موشك اگزوسه قرار داد‪ .‬با گسترش حمله عراق به تأسيسات نفتي ايران فرمانده جنگ اعالم كرد ايران در‬
‫مقابل كشورهاي خليج فارس كه پول در اختيار عراق مي گذارند تا آن كشور اسلحه تهيه كرده و تأسيسات نفتي ايران‬
‫را بكوبند‪ ،‬عكس العمل نشان خواهد داد‪ 13.‬پس از چند روز توقف‪ ،‬عراق دوباره در ‪ 3133/3/33‬با هشت فروند‬
‫هواپيما به پااليشگاه اصفهان و چند ناحيه صنعتي و كارگري از جمله نيروگاه اسالم آباد اصفهان و همچنين به‬
‫جزيره خارک و بندر گناوه نيز به طور جداگانه حمله نمود‪ .‬ايران نيز متقابالً مراكز صنعتي اطراف بصره را با‬
‫توپخانه زير آتش قرار داد‪ .‬در ‪ 3133/3/73‬بار ديگر شش فروند هواپيماي ميراژ عراقي به پااليشگاه اصفهان‬
‫حمله و ‪ 1‬بمب فرانسوي‪ 233‬پوندي را به دو مخزن ذخيره و پايانه پخش فرآوردهاي نفتي پرتاب نمودند كه بر‬
‫اثر آن ‪ 35‬تن از كاركنان پااليشگاه شهيد و مجروح شدند‪ .‬ايران در پاسخ به اين حمالت پس از حدود يك‬

‫‪453‬‬
‫سال بار ديگر به پااليشگاه الدوره واقع در ‪ 33‬كيلومتري جنوب بغداد با يك فروند موشك زمين به زمين حمله‬
‫‪17‬‬
‫كرد‪ .‬عراق هم بالفاصله چند ساعت بعد در ‪ 3133/3/73‬براي اولين بار به جزيره سيري حمله كرد‪.‬‬
‫تحول در قدرت هوایی عراق‬
‫با حمله هواپيماهاي عراق به پايانه نفتي سيري در ‪ 133‬كيلومتري نزديكترين پايگاه هوايي عراق كه براي‬
‫اولين بار در طول جنگ صورت مي گرفت‪ ،‬مشخص شد كه ‪ 4‬فروند هواپيماي ميراژ ‪ F – 1‬فرانسوي به همراه‬
‫بمب هاي هدايت شونده ليزري‪ ،‬اين عمليات را انجام داده اند‪ .‬واگذاري هواپيماهاي فرانسوي به عراق‪ ،‬برد و‬
‫دقت عملياتي نيروي هوايي رژيم بعثي را در خليج فارس به شدت افزايش داد‪ .‬الزمه پرواز در اين مسافت‬
‫طوالني انجام سوخت گيري مجدد در هوا و يا استفاده از پايگاه هاي برخي از كشورهاي عربي مانند عربستان‪،‬‬
‫بحرين‪ ،‬قطر و امارات بود‪ .‬ايجاد قابليت سوخت گيري در هوا ‪،‬تمامي بنادر نفتي ايران در خليج فارس را به‬
‫خطر انداخت‪.‬بر اثر حمله مورخ ‪ 3133/3/73‬سه فروند نفتكش اجاره اي ايران هدف قرار گرفتند كه يكي از‬
‫آنها به طور كامل سوخت‪ .‬در ‪ 3133/3/34‬چهار فروند هواپيماي عراقي در ساعت ‪ 35:73‬به پااليشگاه جزيره‬
‫الوان واقع در شمال غربي جزيره سيري و به نفتكش ايراني مكران در لنگرگاه اين جزيره حمله كردند‪ .‬در اين‬
‫حمله قسمتي از پااليشگاه آتش گرفت و ضمن آسيب رسيدن به نفتكش ‪ 1‬نفر از خدمه آن كشته و ‪ 33‬تن‬
‫ديگر زخمي شدند‪ .‬اين عمليات نشان داد كه توان و برد نيروي هوايي عراق براي حمله به نقاط دور دست در‬
‫خليج فارس افزايش قابل مالحظه اي يافته است‪ 11.‬با توسعه حمالت عراق به مراكز نفتي ايران و از آنجا كه‬
‫گاهي اوقات اين كشور از فضاي كويت نيز براي حمله به اهدافي در خليج فارس استفاده مي كرد‪ ،‬ايران نيز با‬
‫اجازه به جنگنده هاي خود جهت عبور از فضاي كويت‪ ،‬مجتمع نفتي روميله عراق در ‪ 33‬كيلومتري جنوب‬
‫غربي بصره را در ‪ 3133/2/3‬بمباران نمود‪ .‬اين مجتمع نفتي كار پمپاژ نفت خط لوله نفتي عراق را كه از‬
‫‪14‬‬
‫عربستان مي گذرد انجام مي داد‪.‬‬
‫سال عملیات سرنوشت و پیروزي‬
‫امام خميني سال ‪ 3133‬را سال پيروزي نام گذاشتند و مسئولين كشور نيز انتظار داشتند با انجام عمليات‬
‫سرنوشت‪ ،‬تا پايان اين سال به اهداف جنگ دست يابند‪ .‬آنها تأكيد مي كردند‪ :‬امسال سال دستيابي به پيروزي‬
‫هاي بزرگ در صحنه نظامي خواهد بود‪ .‬البته اين بدين معنا نيست كه جنگ امسال پايان خواهد يافت‪ 13.‬بر‬
‫همين اساس سپاه پاسداران به منظور برنامه ريزي جهت طرح ريزي عمليات آينده‪ ،‬طرحي را به منظور تشكيل‬
‫‪ 333‬گردان رزمي تا پاييز سال ‪ 3133‬و ‪ 3333‬گردان رزمي تا پايان سال در تاريخ دوشنبه ‪ 3133/4/7‬به‬
‫فرمانده جنگ ارائه كرد‪ .‬اين طرح به منظور توسعه جهشي توان رزمي جهت پايان دادن به جنگ بود‪ .‬وزارت‬
‫سپاه براي تدارک اين برنامه ‪ 13‬ميليارد تومان كه ‪ 533‬ميليون دالر آن ارز بود برآورد كرده بود‪ .‬با توجه به‬
‫كاهش درآمدهاي كشور در جلسه سران قوا با حضور آيت اهلل منتظري در چهارشنبه شب ‪ 3133/4/4‬موافقت‬
‫شد تا ‪ 73‬ميليارد تومان درخواستي سپاه براي جنگ با كسب مجوز از امام از بانك مركزي قرض شود‪ .‬به‬
‫منظور تشكيل ‪ 333‬گردان جديد التأسيس در روز ‪ 3133/4/35‬فرمانده كل سپاه‪ ،‬برنامه ريزي جهت ‪ 453‬هزار‬

‫‪454‬‬
‫نيرو شامل ‪ 13‬هزار پاسدار‪ 773 ،‬هزار بسيجي و ‪ 333‬هزار سرباز را به فرماندهان نواحي مختلف كشور ابالغ‬
‫كرد‪13.‬در سالهاي پاياني جنگ تحميلي‪ ،‬توان رزمي نيروهاي مسلح جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬فقط امكان انجام‬
‫يك عمليات بزرگ را ميسر مي ساخت‪ .‬زيرا توان نظامي‪ ،‬اقتصادي و پشتيباني كشور اجازه نمي داد كه بيش‬
‫از سالي يك بار‪ ،‬عملياتي تعيين كننده و گسترده انجام شود‪ .‬از سال ‪ 3137‬به بعد‪ ،‬معموالً امكانات و تجهيزات‬
‫الزم براي اجراي يك عمليات جمع آوري مي شد و همه نيروهاي مسلح‪ ،‬بسيج مي گرديدند تا يك عمليات‬
‫بزرگ برنامه ريزي‪ ،‬تدارک و اجرا شود‪ .‬در اين سال ها‪ ،‬سپاه پاسداران انقالب اسالمي‪ ،‬به عنوان تنها قدرت‬
‫تهاجمي جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬قادر بود تا ساالنه حدود يكصد تا يكصد و پنجاه گردان نيروي آفندي را از‬
‫بين مردم داوطلب سازماندهي نموده و با كمك آن ها يك عمليات بزرگ انجام دهد‪ .‬الزم به ذكر است كه‬
‫بهترين شرايط براي بسيج نيروهاي مردمي در پاييز و زمستان هر سال بود‪ .‬از سوي ديگر‪ ،‬ارتش عراق در سال‬
‫ششم جنگ در اوج قدرت نظامي خود بود‪ .‬عالوه بر گسترش تعداد يگان هاي رزمي‪ ،‬ارتش بعثي توانسته بود تا‬
‫تجهيزات پيشرفته تري نسبت به سال هاي قبل در سازمان نظامي خود بكار بگيرد‪ .‬ارتش عراق در اين زمان با‬
‫تجديد نظر در تاكتيك هاي خود‪ ،‬قدرت مقابله با توان تهاجمي قواي اسالم را در بين لشكر ها و تيپ هاي‬
‫خود افزايش داده بود‪ .‬در آن زمان قدرت تهاجمي ارتش بعثي‪ ،‬معموالً دو برابر توان آفندي رزمندگان اسالم‬
‫بود‪ .‬ارتش عراق در اين شرايط اكثر يگان هاي خود را در جبهه هاي جنوب متمركز نموده بود و بر شدت‬
‫ايجاد موانع مهندسي در خطوط دفاعي حساس‪ ،‬افزوده بود‪ .‬عالوه برآن‪ ،‬حجم فعاليت هاي پايگاه هاي هوايي‬
‫شعيبيه و ناصريه در جنوب عراق نيز افزايش يافته بود‪ .‬در عين حال به منظور پاسخ گويي به جنگ موشكي‬
‫ارتش عراق عليه شهرهاي ايران‪ ،‬توسعه صنايع نظامي به ويژه موشكي در دستور كار قرار گرفته و ايران از سال‬
‫‪ 3133‬موفق به توليد موشك هايي تا برد ‪ 333‬كيلومتر شده بود‪.‬‬
‫كاهش قیمت نفت و شرایط اقتصادي كشور‬
‫ايران در سال ‪ ،3133‬در تنگناي اقتصادي شديدي قرار گرفت و روزهاي دشواري را در جنگ سپري كرد‪.‬‬
‫توليدات صنعتي و كشاورزي رو به كاهش بود فشار مالي‪ ،‬دولت را بيش از هر زمان ديگر تحت فشار قرار‬
‫داده بود‪ .‬نرخ تورم و بيكاري افزايش يافته بود و اقتصاد ايران بيش از هر زمان ديگر به درآمدهاي نفتي متكي‬
‫بود‪ .‬مديريت اقتصادي جنگ نياز به درآمدهاي ارزي براي تأمين هزينه ها و حصول فوري اين درآمدها داشت‪.‬‬
‫افزايش عرضه نفت ازسوي همراهان صدام به ويژه كشور عربستان و همچنين كندي رشد تقاضاي جهاني براي‬
‫انرژي‪ ،‬موجب شد تا قيمت نفت در سرازيري و كاهش مستمر قرار گيرد‪ .‬در اين شرايط قيمت هر بشكه نفت‬
‫ايران براي فروش تا هربشكه به ‪ 3‬دالر نيز رسيد‪ .‬عالوه بر اين خريداران و متقاضيان نفت خام نيز شرايط خود‬
‫را به دليل ناامن بودن بنادر صادرات نفت ايران‪ ،‬سخت كرده بودند و از ايران مي خواستند تا نفت خود را در‬
‫بندرهاي مقصد به آنها تحويل دهد‪ .‬در آن شرايط رفت وآمد كشتي هاي نفتكش به دليل حمالت مداوم نيروي‬
‫هوايي ارتش بعثي به سكوها و بنادر نفتي ايران‪ ،‬توأم با خطر بوده و آنها حق ريسك و بيمه بيشتري دريافت‬
‫مي كردند‪ .‬در سال ‪ ،3133‬درآمد هاي نفتي كشور به شدت سقوط كرده بود‪ .‬برخي كاهش قيمت نفت را‬

‫‪455‬‬
 ‫‪12‬‬
‫توطئه اي جهت بازداشتن ايران از ادامه جنگ مي دانستند‪.‬‬
‫از سوي ديگر عراق هم سعي مي كرد تا در اجالس اوپك با ايران رقابت نمايد‪ .‬بر همين اساس عراق اعالم‬
‫كرد از اين پس به هيچ وجه سهميه توليد نفت خام خود را كه در اوپك تعيين مي شود اگر كمتر از سهميه‬
‫ايران باشد نخواهد پذيرفت اين در حالي بود كه هميشه توليد نفت ايران در طول تاريخ ‪ 73‬ساله اوپك به ميزان‬
‫دو برابر توليد عراق بوده است‪ 15.‬اين اقدام عراق نتيجه داد و اوپك در جلسه ‪ 3133/3/31‬تصميم گرفت تا‬
‫سهميه همه كشورها به جز عراق را كاهش و توليد اعضا را تا سطح ‪ 33‬ميليون بشكه در روز محدود نمايد‪ .‬بر‬
‫اين اساس تالش شد تا با كاهش حدود ‪ 4‬ميليون بشكه از توليد نفت اوپك‪ ،‬قيمت نفت در هر بشكه دو تا سه‬
‫دالر افزايش يابد‪ 11.‬با همه اين اقدامات در مجموع در سال ‪ 3133‬قيمت نفت يك سير نزولي را طي كرد‪ .‬پايين‬
‫آمدن قيمت نفت و نيزكاهش توليد نفت ايران‪ ،‬موجب شد تا صادرات نفت كشور به حدود يك ميليون بشكه‬
‫در روز كاهش يابد‪ .‬گفته مي شود درآمد هاي نفتي ايران در آن سال به حدود ‪ 2‬ميليارد دالر كاهش يافت‪.‬‬
‫بنابراين دولت دچار كسري بودجه شديد گرديد و اين مسئله موجب وارد آمدن فشار اقتصادي بر مردم شد‪.‬‬
‫گرچه دولت تالش مي كرد تا مردم از آثار اقتصادي جنگ‪ ،‬دور نگه داشته شوند ولي ارزِ در اختيار دولت به‬
‫حداقل خود رسيده بود‪ .‬كاالهاي اساسي و مصرفي مردم و مواد اوليه كارخانجات‪ ،‬همه از خارج وارد كشور مي‬
‫شد‪ .‬مهمترين بحث سازمان برنامه و بودجه‪ ،‬در سال ‪ ،3133‬بحث درآمدهاي ارزي كشور و چگونگي تأمين‬
‫مواد غذايي‪ ،‬تأمين حداقل مواد اوليه براي واحد هاي صنعتي و جلوگيري از بيكاري ناشي از تعطيلي آن واحدها‬
‫بود‪ .‬تمام اقتصاد كشور در حال خوابيدن بود‪ .‬در آن زمان وضعيت به حدي بغرنج بود كه دولت حتي مجبور به‬
‫كوپني كردن لوازم بهداشتي و شوينده ها‪ ،‬مثل صابون و شامپو هم شده بود‪ .‬در وزارت بهداشت اين موضوع‬
‫مطرح گرديده بود كه برخي بيماريهايي كه بر اساس اسناد و مدارک سازمان بهداشت جهاني در ايران از بين‬
‫رفته بود‪ ،‬بدليل كمبود مواد و لوازم بهداشتي در حال شيوع هستند و اين موضوع يكي از نگراني هاي دولت‬
‫وقت بود‪ .‬چگونگي تأمين گندم‪ ،‬روغن و نيازهاي اوليه كارخانه ها از دغدغه هاي مهم دولت بود‪ .‬آقاي روغني‬
‫زنجاني رئيس سازمان برنامه و بودجه در سال ‪ 3133‬در مصاحبه با روزنامه ايران مي گويد‪ :‬سال ‪ 3133‬از‬
‫بدترين سال ها از نظر درآمد هاي ارزي كشور بود زيرا هم قيمت هر بشكه نفت به زير هفت دالر كاهش‬
‫يافت و هم اينكه تأسيسات صادرات نفت ايران مورد هجوم هوايي دشمن قرار مي گرفت و لذا درآمد كشور به‬
‫حدود ‪ 2‬ميليارد دالر رسيد‪ .‬براساس مطالعاتي كه يك گروه مهندسين مشاور فرانسوي در سال هاي پاياني رژيم‬
‫شاهنشاهي انجام داده بود‪ ،‬اگر ايران تا سال ‪ 3133‬بخواهد سالي غير بحراني را از سر بگذراند بايد حداقل ‪33‬‬
‫ميليارد دالر واردات كاال از خارج داشته باشد‪ .‬امّا در اين سال با وجود مشكالت و پيچيدگي هاي پيش روي‬
‫ايران‪ ،‬اقتصاد كشور توانست سال غير بحراني را با كمتر از ‪ 33‬ميليارد دالر واردات سپري نمايد‪ .‬درآمدهاي‬
‫عمومي دولت طي ‪ 2‬ماهه اول سال ‪ 3133‬نسبت به رقم مشابه سال قبل از آن ‪ 17‬درصد تقليل يافته بود‪.‬‬
‫درآمدهاي نفتي نيز بر اثر كاهش بهاي نفت به ميزان قابل توجهي كاهش يافته و نسبت به سال قبل‪ 35‬درصد‬
‫كاهش نشان مي داد‪ .‬اين كاهش درآمدهاي نفتي به داليل كم شدن حجم صادرات نفت خام به ايران‪ ،‬كاهش‬

‫‪456‬‬
‫شديد قيمت نفت صادراتي و كاهش ارزش دالر در مقابل ساير ارزهاي معتبر جهان بود‪ .‬از مجموع ‪3233‬‬
‫ميليارد ريال پرداخت هاي دولت طي ‪ 2‬ماهه اول سال ‪ 3133‬بالغ بر ‪ 735‬ميليارد ريال آن هزينه هاي جنگ‬
‫تحميلي بود‪ 43.‬آقاي روغني زنجاني در سال ‪ 3133‬نامه اي دستي براي آقاي ميرحسين موسوي نخست وزير‬
‫وقت نوشت و در آن استدالل كرد كه جنگ را نمي توانيم ادامه دهيم‪ .‬ايشان نوشته بود كه ما دو راه حل در‬
‫پيش رو داريم يا ج نگ را تمام كنيم و نظام را حفظ كنيم و يا اينكه جنگ را با اهدافي كه تعريف كرده ايم‬
‫ادامه دهيم كه نتيجه آن فروپاشي نظام و قهرمانانه كنار رفتن است‪ .‬اين نامه را آقاي ميرحسين موسوي به آقاي‬
‫هاشمي رفسنجاني كه در آن زمان فرمانده جنگ بودند هم نشان داده بودند‪ .‬گفته مي شود در سال ‪ 3132‬تكميل‬
‫(ره)‬
‫تقديم گرديد كه با ساير نامه هايي كه امام دريافت كرده بودند‬ ‫شده اين نامه‪ ،‬خدمت حضرت امام خميني‬
‫موجب پذيرش آتش بس و قطعنامه ‪ 315‬از سوي ايشان شد‪.‬‬
‫حمله به مراكز صنعتی و جمعیتی‬
‫با باز پس گيري شهر مهران و شكست سنگين ارتش عراق در اين جبهه‪ ،‬دور جديدي از حمالت هوايي عراق‬
‫به مراكز صنعتي و جمعيتي ايران آغاز گرديد‪ .‬پنج جنگنده نيروي هوايي عراق براي اولين بار در ‪ 3133/3/3‬به‬
‫كارخانه ذوب آهن اصفهان حمله كه بر اثر آن ‪ 3‬تن شهيد و ‪ 373‬نفر زخمي شدند‪ .‬قبل از اين حمله‬
‫كارشناسان روسي طرف قرارداد ذوب آهن‪ ،‬اصفهان را ترک كرده بودند‪ .‬همچنين در اين روز هواپيماهاي‬
‫عراقي ‪ 3‬بمب به كارخانجات صنايع نظامي پارچين در تهران حمله كردند كه ‪ 2‬مجروح داشت‪ .‬بر اثر اين‬
‫حمله يك انبار پشم آتش گرفت ولي خسارت چنداني به بار نيامد‪ .‬همچنين در اين روز پادگان شهيد عبادت‬
‫در مريوان عالوه بر ديروز بمباران گرديد كه در اين دو بمباران ‪ 33‬نفر زخمي گرديدند‪ .‬همچنين هواپيماهاي‬
‫عراقي به ايستگاه هاي راه آهن تنگ پيچ و تنگ زنگ در استان لرستان و به يك پاسگاه در مسجد سليمان‬
‫حمله كردند‪ .‬ايران نيز براي مقابله به مثل برخي از تأسيسات صنعتي عراق در الحارثه واقع در شمال بصره را‬
‫زير آتش توپخانه قرار دادند‪ .‬در ‪ 3133/3/7‬جنگنده هاي عراق به شهرهاي شوش‪ ،‬كرمانشاه‪ ،‬سنندج‪ ،‬سقز‪،‬‬
‫مريوان و ايالم حمله كه بر اثر آن ‪ 133‬نفر از مردم شهيد و تعداد زيادي مجروح گرديدند‪ .‬همچنين در اين روز‬
‫بر اثر حمله به كارخانه كاغذ سازي پارس در هفت تپه ‪ 13‬تن كشته و ‪ 733‬تن مجروح شدند‪ .‬در حمله به‬
‫پااليگاه كرمانشاه در اين روز نيز ‪ 31‬نفر كشته و ‪ 3‬نفر مفقود گرديدند‪ .‬عراق در ‪ 3133/3/3‬به مراكز صنعتي‬
‫شهر اراک حمله كرد‪ .‬در حمله ‪ 3‬هواپيماي عراقي از ارتفاع پايين به كارخانه هاي واگن سازي پارس‪،‬‬
‫آلومينيوم‪ ،‬آذرآب‪ ،‬مركز آموزش ماشين سازي و يك محله مسكوني در شهر اراک بيش از ‪ 333‬نفر شهيد و‬
‫بيش از ‪ 333‬نفر زخمي شدند‪ .‬عراق بار ديگر در فرداي آن روز دوباره به شهر اراک حمله كرد‪ .‬گرچه امام‬
‫خميني براي زدن شهرهاي عراق مالحظاتي داشتند ولي با زدن مراكز صنعتي داخل شهرهاي بغداد و بصره به‬
‫شرط اعالم قبلي موافقت كردند‪ .‬به هر حال‪ ،‬اين حمالت‪ ،‬موجب مقابله به مثل ايران گرديد‪ .‬در روز پنجشنبه‬
‫‪ 3133/3/1‬پنج فروند جنگنده عراقي به هنگام ظهر به مناطق كارگري و صنعتي از جمله كارخانه سيمان و‬
‫هنرستان شهر درود حمله كردند كه بر اثر آن ‪ 73‬نفر شهيد و حدود ‪ 333‬نفر از مردم مجروح گرديدند‪.‬‬

‫‪457‬‬
‫همچنين در اين روز ايستگاه راه آهن سلماس و پل قطور در استان آذربايجان غربي مورد حمله هواپيماهاي‬
‫عراقي قرار گرفت‪ .‬ايران تصميم گرفت در پاسخ به حمالت عراق به مناطق مسكوني و اقتصادي ايران به‬
‫مراكز صنعتي بغداد موشك پرتاب نمايد‪ .‬ولي به دليل عدم همكاري خدمه فني ليبيايي آن و نيز توقف چند‬
‫روزه حمله عراق به مناطق مسكوني‪ ،‬موشكي به سمت بغداد پرتاب نشد‪ .‬البته از مردم عراق خواسته شد به‬
‫منظور پيش گيري از صدمات احتمالي مقابله به مثل ايران‪ ،‬اطراف تمام مراكز اقتصادي و صنعتي تمام شهرهاي‬
‫عراق را تخليه كنند‪ 43.‬در ‪ 3133/3/73‬دو فروند هواپيماي عراقي‪ ،‬سد شهيد عباسپور در اطراف شهر مسجد‬
‫سليمان را با ‪ 5‬راكت مورد حمله قرار داد كه بر اثر آن توليد نيروگاه ‪ 3333‬مگاواتي سّد متوقف و منجر به‬
‫خاموشي در شهرهاي خوزستان گرديد‪ 4 .‬نفر نيز شهيد و ‪ 4‬نفر هم مجروح گرديد‪ .‬همچنين در همين روز‬
‫هواپيماهاي عراقي به تأسيسات سّد دز در اطراف دزفول حمله كردند كه خسارت جزئي وارد شد و يك‬
‫‪47‬‬
‫هواپيماي عراقي از نوع ميراژ ‪ F – 1‬ساقط شد‪.‬‬
‫تشدید جنگ علیه تأسیسات نفتی و نفتکش ها‬
‫در آغاز جنگ برد عملياتي هواپيماهاي عراقي محدود و تا منطقه جزيره خارک بود‪ .‬با كمك مؤثر دولت‬
‫فرانسه و واگذاري هواپيماهاي ميراژ و انواع موشكهاي ضد كشتي و بمبهاي ليزري و دريافت ميگهاي ‪73‬‬
‫روسي‪ ،‬قدرت عمل و برد حمالت نيروي هوايي ارتش عراق در خليج فارس تا تنگه هرمز افزايش يافت‪ .‬براي‬
‫اولين بار هواپيماهاي ميراژ ‪ F - 1‬عراقي در اوايل مرداد ماه سال ‪ 3133‬به پااليشگاه اصفهان حمله و آن را‬
‫بمباران كردند‪ 41.‬با توجه به آنكه در آن زمان عراق فاقد هواپيماهاي سوخت رسان بود و هواپيماهاي ميراژ نيز‬
‫بنزين كافي براي رفت و آمد به اصفهان را نداشتند‪ ،‬چنين عملياتي بيانگر يك تحول اساسي در توانمنديهاي‬
‫نيروي هوايي عراق محسوب مي گرديد‪ .‬بعداً مشخص شد كه عراق توانسته است عمليات سوخت رساني را با‬
‫استفاده از خود هواپيماهاي ميراژ انجام دهد‪ 44.‬در ادامه حمالت عراق به مراكز نفتي ايران‪ ،‬خط لوله انتقال نفت‬
‫تبريز هم در مرداد ماه سال ‪ 3133‬بمباران شد‪ .‬حمالت عراق به جزاير الرک و سيري در تابستان ‪ 3133‬نيز‪،‬‬
‫بيانگر ايجاد تحولي اساسي در وضعيت نيروي هوايي عراق و استفاده از سوخت گيري هوايي در آسمان خليج‬
‫فارس براي حمله به اهدافي در عمق خاک ايران بود‪ .‬عراق مي دانست كه ايران براي ادامه جنگ‪ ،‬فقط به‬
‫درآمدهاي نفتي متكي است‪ .‬بنابراين تالش گسترده اي صورت گرفت تا از سال ‪ ،3133‬با حمله به سكوهاي‬
‫نفتي‪ ،‬پايانه هاي نفتي و نفتكشها‪ ،‬صادرات نفتي ايران قطع شود‪ .‬عراق در اين زمان عمده نفت خود را از طريق‬
‫خطوط لوله به تركيه و به عربستان و نيز از طريق اردن صادر مي كرد و نياز كمتري به صادرات نفت از طريق‬
‫خليج فارس داشت‪ .‬بنابراين تشديد جنگ در خليج فارس به آن كشور آسيب چنداني نمي رساند‪ .‬بر همين‬
‫اساس حمله به كشتيها و نفتكشها در سال ‪ 3133‬گسترده تر و با خسارات بيشتري از سوي عراق آغاز شد‪ .‬در‬
‫پي اين حمالت‪ ،‬كشتي مارون در تابستان ‪ 3133‬در اطراف بهرگان (امام حسن) و پايانه نفتي سيري در ‪ 3‬مرداد‬
‫ماه سال ‪ 3133‬از سوي نيروي هوايي عراق بمباران شد‪ .‬در بمباران اين پايانه نفتي به ‪ 33‬فروند كشتي آسيب‬
‫اساسي وارد شد‪ .‬حمله ارتش عراق به نفتكشها در مسير تردد آنها به پايانه هاي نفتي گسترش يافت‪ .‬ايران‬

‫‪458‬‬
‫مجبور شد پايانه هاي نفتي خود را به حوالي جزيره هاي الرک و قشم منتقل نمايد بدين منظور دو هتل شناور‬
‫دريايي جهت كار اداري و استراحت كاركنان پايانه ها خريداري گرديد‪ .‬در هر هتل بارج حدود ‪ 333‬نفر‬
‫مستقر شدند‪ .‬از اواخر سال ‪ 3133‬جنگ در دريا از سوي نيروي هوايي ارتش عراق تشديد گرديد‪ .‬در حالي كه‬
‫حمالت هوايي ارتش عراق در سال ‪ 3133‬به مراكز صنعتي و اقتصادي و نفتي ايران ادامه داشت‪ ،‬نيروي هوايي‬
‫عراق جنگ عليه نفتكش هاي حاملِ نفت ايران را نيز تا تنگه هرمز با كمك هواپيماهاي ميراژ فرانسوي كه‬
‫به بمب هاي ليزري مجهز بودند و با استفاده از اطالعات ماهواره اي آمريكا و همكاري كشورهاي حاشيه‬
‫جنوبي خليج فارس گسترش داد‪ .‬در سال هاي ‪ 3134‬و ‪ 3133‬در مجموع بيش از ‪ 373‬هدف مورد حمله قرار‬
‫گرفت‪ .‬تلفات انساني ناشي از اين حمالت در سال هاي ‪ 3131‬تا ‪ 3133‬به ‪ 325‬نفر رسيد‪ .‬حمالت عراق به‬
‫تأسيسات نفتي و نفتكش ها موجب كاهش صادرات نفت ايران گرديد‪ .‬هم هزينه هاي توليد و صدور نفت‬
‫ايران افزايش يافت و هم به دليل نا امني هاي خليج فارس‪ ،‬ايران مجبور شد تا در قيمت فروش نفت خود‪،‬‬
‫تخفيفاتي را براي خريداران در نظر بگيرد‪ .‬به هر حال سياست عراق در جنگ نفتكش ها‪ ،‬عليرغم مقابله به مثل‬
‫ايران‪ ،‬تا حدودي جواب داد و موجب كاهش صادرات نفت ايران گرديد‪ .‬تا انتهاي جنگ در مجموع به ‪333‬‬
‫كشتي از سوي عراق حمله شد‪ .‬از اين تهاجمات‪ 733 ،‬حمله مؤثر از سوي نيروي هوايي ارتش بعثي عراق به‬
‫نفتكش ها صورت گرفت‪ .‬برخي از نفتكش ها چند بار مورد حمله قرار گرفتند‪ .‬براي مثال به كشتي دنا در‬
‫مجموع ‪ 3‬بار در زمان هاي مختلف حمله شد‪ .‬در مجموع ‪ 73‬فروند نفتكش با ظرفيت حدود ‪ 4‬ميليون تن نفت‬
‫خام به طور كلي منهدم گرديد‪ .‬يكي از اين نفتكش ها كه در منطقه نزديك بندرعباس بمباران شد‪ ،‬بارسلونا‬
‫اسم داشت كه با ‪ 733‬هزار تن نفت خام در آتش سوخت‪ .‬ارتش عراق حمالت خود در خليج فارس را ابتدا با‬
‫چاه هاي نفتي آغاز كرد سپس آن را به دكلهاي حفاري در خشكي و دريا توسعه داد‪ .‬آنگاه سكوهاي نفتي و‬
‫سپس اسكله هاي نفتي را مورد حمالت هوايي قرار داد‪.‬‬
‫توسعه توان ارتش عراق‬
‫در طول جنگ‪ ،‬هميشه ارتش عراق در حال توسعه توان خود بود‪ .‬هر چه از زمان جنگ مي گذشت هم بر‬
‫كيفيت و تنوع جنگ افزارها و تسليحات ارتش عراق افزوده مي شد و هم تعداد يگانهاي ارتش عراق اضافه مي‬
‫گشت‪ .‬با مشخص شدن ناتواني ارتش عراق در حفظ شهر مهران‪ ،‬در ‪ 3133/3/1‬جلسه اي با حضور رئيس‬
‫جمهور‪ ،‬وزير دفاع‪ ،‬تعدادي از فرماندهان ارشد نظامي‪ ،‬وزير خارجه و وزير فرهنگ و اطالعات عراق در بغداد‬
‫تشكيل شد كه هشت ساعت به طول انجاميد‪ .‬در اين جلسه صدام گفت‪ :‬اگر ضرورت حكم كند ما مي توانيم‬
‫ارتشي سه برابر ارتش موجود عراق بوجود بياوريم كه همه افراد آن از خود عراقي ها باشند‪ .‬با اين تصميم‪،‬‬
‫عراق دانشگاه ها و مدارس را تعطيل و دستور بسيج عمومي داد‪ 43.‬در آن زمان اتحاد جماهير شوروي و فرانسه‬
‫مهمترين صادر كنندگان تسليحات نظامي به عراق بودند‪ .‬امريكا عالقه اي به خاتمه جنگ در آينده نزديك‬
‫نداشت زيرا نگران پيروزي ايران و پيدايش قدرت جديدي در منطقه خليج فارس بود‪ .‬شوروي هم مايل نبود كه‬
‫ايران به عنوان كشور همجوار و مخالف شوروي‪ ،‬در اين جنگ پيروز شود‪ .‬اين سياست ها موجب مي شد تا‬

‫‪459‬‬
 ‫عمالً دست رژيم بعثي براي توسعه نظامي ارتش عراق‪ ،‬باز باشد‪.‬‬
‫دیدگاه هاي مختلف راجع به جنگ‬
‫ادامه جنگ نشان داد كه پيروزي قاطع بر ارتش بعثي عراق‪ ،‬نيازمند بسيج نيروها و امكانات و نيز تأمين جنگ‬
‫افزارها و تجهيزات مورد نياز است‪ .‬از سوي ديگر نبايد تالش هاي سياسي را براي استفاده از ظرفيت هاي نظام‬
‫بين المللي براي خاتمه دادن به جنگ‪ ،‬ناديده گرفت‪ .‬در ‪ 3133/4/13‬مجلس عوام انگليس طي طرحي از دولت‬
‫آن كشور خواست تا اطمينان دهد هيچ يك از سياست هايش موجب كمك به بقاي حكومت امام خميني‬
‫نگردد و تحريم تسليحاتي عليه هر دو كشور درگير در جنگ خليج فارس اِعمال گردد‪ 43.‬از سوي ديگر به نظر‬
‫مي رسد كه مسئولين مختلف سياسي‪ ،‬اقتصادي و نظامي كشور در سال ‪ 3133‬ديدگاه هاي گوناگوني راجع به‬
‫نحوه اداره و ادامه جنگ داشته اند كه به صورت ذيل جمع بندي مي شود ‪:‬‬
‫دیدگاه مسئولین اقتصادي‬
‫مسئولين اقتصادي معتقد بوده اند كه درآمد هاي كشور اعم از درآمد هاي نفتي و توليدي‪ ،‬توانِ خدمات رساني‬
‫به مردم را همزمان با جنگ با توجه به تخريب هاي روزافزون آن ندارد‪ .‬با حمالت عراق به پايانه نفتي جزيره‬
‫خارک در تابستان ‪ 3133‬ميزان صادرات نفت ايران به حدود نصف كاهش يافته بود‪ .‬در آن زمان ايران قادر‬
‫بود روزانه حدود ‪ 533‬هزار بشكه نفت صادر نمايد در حاليكه اُوپك سهميه اي تا سقف ‪ 7‬ميليون و ‪ 133‬هزار‬
‫بشكه در روز براي توليد نفت ايران در نظر گرفته بود ولي ايران قادر به چنين توليد و صادراتي نبود‪ .‬به دليل‬
‫آسيب ديدن پااليشگاه ها ايران مجبور شده بود از خارج فرآورده هاي نفتي وارد كند‪ .‬حتي ايران تصميم‬
‫گرفت تا از كشور عربستان سعودي كه حامي عراق در جنگ بود‪ ،‬فرآورده هاي نفتي بخرد‪ .‬در آن روزگار‬
‫‪42‬‬
‫ايران مجبور بود روزانه ‪ 1‬ميليون ليتر بنزين وارد كشور نمايد‪.‬‬
‫دیدگاه مسئولین سیاسی‬
‫امام خميني معتقد بودند كه صدام رفتني است‪ .‬ايشان در ‪ 3133/5/35‬مي فرمايند‪ ...." :‬اينهايي كه در اطراف‬
‫خليج (فارس) هستند‪ ،‬بيخود خودشان را معطل نكنند‪ .‬صدام رفتني است‪ ،‬همين است كه انشاءاهلل به همين‬
‫زودي‪ ،‬او برود و علي ايِّ حال چه او رفتني باشد چه نرفتني باشد ما يك تكليف داريم ادا مي كنيم‪ ....‬قضيه‬
‫جنگ امروز براي همه ما اهميتش بيشتر از فروع دين است‪ ....‬جنگي است كه اسالم دارد مي كند در مقابل‬
‫كفر‪ ،‬اسالم دارد مي كند در مقابل نفاق و اين جنگ‪ ،‬يك تكليف شرعي است كه مردم ادا مي كنند‪ .‬من باشم‬
‫از سوي ديگر‪ ،‬مسئولين سياسي كشور تصور مي كردند كه شرايط‬ ‫ادا مي كنند نباشم هم‪ ،‬ادا مي كنند‪" .‬‬
‫جبهه ها و قدرت نظامي كشور به گونه اي است كه ايران توانسته از پله هاي زيادي باال رفته و نزديك پشت‬
‫بام (پيروزي) برسد‪ .‬بنابراين منطقي نيست كه حاال از اين نقطه اوج برگردد و بدون اعالم متجاوز و تنبيه وي‬
‫به جنگ خاتمه دهد‪ 41.‬آن ها فكر مي كردند كه بايد كسب امتيازاتي از صدام‪ ،‬جنگ را به سرانجامي مطلوب‬
‫برسانند تا بتوان با افتخار و سربلندي از جنگ بيرون آمد‪ .‬آنها الزمه اين كار را انجام يك عمليات بزرگ‬
‫سرنوشت سازي مي دانستند تا بتوان با فشار نظامي آن‪ ،‬امتيازاتي را از رژيم صدام حسين كسب كرد و يا اينكه‬

‫‪461‬‬
‫دنيا را وادار به پذيرش خواسته هاي مردم ايران از جمله اعالم متجاوز بودن رژيم بعثي صدام و اخذ خسارت‬
‫هاي جنگ نمود و نيز از عدم بروز جنگي مجدد‪ ،‬اطمينان حاصل نمود‪.‬‬
‫دیدگاه ارتش‬
‫مسئولين ارتش جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬احساس مي كردند كه انجام عمليات تهاجمي به دليل عدم وجود جنگ‬
‫افزارها و تجهيزات مناسب و نيز عدم امكان جذب تعداد مورد نياز نيروهاي بسيجي داوطلب عمالً وجود ندارد‪.‬‬
‫از سوي ديگر تاكتيك هاي عملياتي و نيز نوع سازماندهي نيروي زميني ارتش متكي بر پشتيباني آتشهاي‬
‫توپخانه و هوايي بود كه در اين حوزه نيز محدوديتهاي وسيعي وجود داشت كه عمالً اجراي طرح هاي عملياتي‬
‫موفق در برابر ارتش عراق را با ابهام مواجه مي ساخت‪ .‬گرچه كمتر ارتش از عدم توانايي براي جنگيدن سخن‬
‫مي گفت ولي معموالً مشكالت و نيازمنديهاي انجام عملياتها را مطرح مي نمود‪ .‬با توجه به اختالف ديدگاه‬
‫نيروي زميني ارتش با نقطه نظرات سپاه در مورد نوع تاكتيكها و زمين مناسب براي عمليات‪ ،‬بنابراين انتظار‬
‫طرح ريزي و انجام يك عمليات سرنوشت ساز از سوي ارتش نمي رفت‪.‬‬
‫دیدگاه سپاه‬
‫مسئولين سپاه معتقد بودند كه اگر قرار است جنگ تا پيروزي نهايي ادامه يابد بايستي تمام ظرفيتهاي كشور‬
‫براي اين امر بسيج شود‪ .‬بر تعداد و كيفيت يگانهاي رزمي بطور مرتب افزوده شود و اولويت اول كشور مسئله‬
‫جنگ باشد‪ .‬بر همين اساس دو راهبرد جهت به نتيجه رسيدن جنگ پيشنهاد مي گرديد‪ .‬راهبرد اول‪ ،‬طرح‬
‫ريزي و انجام يك سلسله عمليات نظامي عليه ارتش عراق به منظور سقوط رژيم بعثي آن كشور بود‪ .‬راهبرد‬
‫دوم‪ ،‬انجام چند عمليات بزرگ سرنوشت ساز به منظور كسب دست باالتر نسبت به عراق جهت پايان دادن به‬
‫جنگ از راه سياسي و مذاكره بود‪ .‬براي اجراي بند الف نياز به تعيين راهبرد نظامي از سوي مسئولين كشور‬
‫براي سقوط صدام و در نتيجه تغيير سياست ها و استراتژي جنگي كشور و همچنين بسيج ظرفيتهاي كشور به‬
‫منظور توسعه گستردۀ قدرت نظامي بود‪ .‬براي اجراي بند ب كه انجام عمليات بزرگ سرنوشت سازي به منظور‬
‫تحقق شعار و استراتژي "جنگ تا يك پيروزي" بود نيز برنامه ريزي گسترده اي مورد نياز بود‪ .‬مشخص بود‬
‫كه هر دو پيشنهاد مستلزم توسعه توانمنديهاي نظامي و اقتصادي است كه بعدها مشخص شد كشور داراي چنين‬
‫ظرفيتهايي نبوده است‪ .‬از سوي ديگر عراق هم به شدت بدنبال توسعه قابليت هاي نظامي خود بود و‬
‫نيازمنديهاي مالي وي نيز عمدتاً از سوي كشورهاي نفت خيز عربي تأمين مي شد‪ .‬از سوي ديگر در آن زمان‬
‫تصور مي شد‪ ،‬صدام كسي نيست كه از سوي حاميان خود اجازه داشته باشد در مقابل ايران تسليم شود‪ .‬بديهي‬
‫است‪ .‬موفقيت در هر دو استراتژي‪ ،‬مستلزم تأمين نيازمنديهاي سخت افزاري جنگ در آن شرايط بوده است‪ .‬از‬
‫ديدگاه سپاه اين نيازمنديها مي توانست يا از طريق واگذاري بخشي از تسليحات ارتش تأمين شود و يا از طريق‬
‫تجهيز صنايع داخلي كشور براي توليد نيازمنديهاي تسليحاتي جبهه‪ ،‬امكان پذير گردد و يا از طريق خريد‬
‫خارجي‪ ،‬بايد مشكل حل مي شد‪ .‬البته با توجه به تحريم تسليحاتي ايران‪ ،‬تأمين اين نيازمندي ها از خارج از‬
‫كشور‪ ،‬كار مشكلي به نظر مي رسيد‪ .‬با بررسي و تجزيه و تحليل ديدگاه هاي فوق مي توان نتيجه گرفت كه‬

‫‪461‬‬
‫كشور در آن زمان نتوانسته است به يك همدلي و هم نظري بين مسئولين مختلف‪ ،‬در مورد تعيين راهبرد‬
‫واحدي براي چگونگي ادامه جنگ و نيز روش هاي پايان دادن به آن برسد‪ .‬بنابراين عمالً ديدگاه غالب‬
‫"جنگ جنگ تا يك پيروزي" بوده است‪ .‬اين راهبرد نيز با انجام يك عمليات بزرگ سرنوشت ساز‪ ،‬دنبال‬
‫شده است‪ .‬بنابراين طرح ريزي و انجام عملياتهاي كربالي ‪ 4‬و ‪ 3‬در راستاي اين سياست‪ ،‬قابل تحليل است‪.‬‬
‫طرح صلح صدام‬
‫پس از يك دوره حمالت گسترده به مراكز صنعتي‪ ،‬تأسيسات نفتي و مناطق مسكوني ايران و وارد آوردن‬
‫تلفات زياد به غير نظاميان و طرح برنامه عمليات سرنوشت ساز ايران در سال جاري‪ ،‬رئيس جمهور عراق به‬
‫منظور گرفتن ابتكار عمل در دست و جلوگيري از حمله بزرگ ايران‪ ،‬در روز يكشنبه ‪ 37‬مرداد ‪ 3133‬طي نامه‬
‫سرگشاده اي براي اولين بار خطاب به رهبران ايران يك طرح پنج ماده اي را براي خاتمه دادن به جنگ‬
‫پيشنهاد نمود‪ .‬در اين نامه آمده است‪ :‬اين شعار شما كه بر اساس آن‪ ،‬شرايط زماني را به نفع خود قلمداد مي‬
‫كرديد شكست خورده است و اكنون شما شعار جنگ طوالني و فرسايشي را به شعار كوتاه كردن زمان جنگ‬
‫و قرار دادن سال جاري به عنوان سال سرنوشت نهايي‪ ،‬مبدل ساخته ايد‪ .‬اما برتري در تمامي زمينه هاي سوق‬
‫الجيشي در مقايسه با آنچه كه شما داراي آن هستيد به نفع ماست‪ .‬توانايي عراق بزرگتر و فعالتر از توانايي‬
‫شماست‪ .‬پيروزي حتمي از آن استراتژي ما مي باشد زيرا كه شعار‪ ،‬شعار توسعه طلبانه و هدف از آن‪ ،‬تسلط بر‬
‫عراق و برقراري يك امپراطوري توسعه طلبانه است‪ .‬در حاليكه شعار ما‪ ،‬حفظات از حاكميت‪ ،‬مقدسات و‬
‫خواسته هايمان مي باشد و در هر فرصتي دعوت به صلح را تكرار كرده و اين خط مشي ما‪ ،‬در تمام حالت هاي‬
‫موجود مي باشد‪ .‬ما به شما مي گوييم كه از تنها راهي كه مي توان آنچه را كه مي شود نجات داد‪ ،‬نجات دهيد‬
‫و آن‪ ،‬گام برداشتن در راه صلح و دستيابي به صلح شرافتمندانه اي است كه بر اساس مباني زير مي باشد‪:‬‬
‫‪3‬ـ عقب نشيني كامل و همه جانبه و بدون قيد و شرط تا مرزهاي شناخته شده و بين المللي‬
‫‪ 7‬ـ مبادله كامل و همه جانبه اسرا ‪ 1‬ـ امضاء موافقت نامه صلح و عدم تجاوز ميان دو كشور‬
‫‪ 4‬ـ عدم دخالت در امور داخلي يكديگر و احترام گذاشتن هر كشور به حق انتخاب خود‬
‫‪ 3‬ـ هر يك از كشورهاي عراق و ايران بايد عامل مثبت در تحقق ثبات و امنيت منطقه و به ويژه منطقه خليج‬
‫عربي باشد‪ 33.‬در اين طرح به مسئله مشخص شدن آغازگر جنگ و نيز تنبيه متجاوز و همچنين پرداخت‬
‫خسارات جنگ به ايران اشاره اي نشده بود‪ .‬از سوي ديگر طه ياسين رمضان معاون اول نخست وزير عراق‬
‫اعالم كرد كه عراق آماده است از شرف و استقالل خود دفاع نمايد حتي اگر جنگ با ايران براي صدها سال‬
‫ادامه يابد‪ .‬طبيعي بود كه طرح فوق به دليل عدم توجه به خواسته هاي ايران‪ ،‬مورد پذيرش قرار نگرفت‪.‬‬
‫تمایل امریکا و شوروي برا ي خاتمه دادن به جنگ‬
‫در روز شنبه ‪ 1365/5/18‬جرج شولتز وزير خارجه امريكا در مصاحبه اي اعالم كرد كه دو ابر قدرت ابتكار‬
‫تازه اي را براي پايان بخشيدن به جنگ شش ساله ايران و عراق مطرح كرده اند‪ .‬وي جزئيات اين طرح را‬
‫فاش نكرد‪ .‬او افزود‪ :‬هر دو ابر قدرت داراي وجوه اشتراک كمي در رابطه با چگونگي تجزيه و تحليل جنگ‬

‫‪462‬‬
‫ايران و عراق بوده و هر دو مايالً اين جنگ خاتمه پيدا كند‪ .‬معاون وزير خارجه شوروي نيز در همين ايام‬
‫اعالم كرد‪ :‬جنگ ايران و عراق هم اسف بار است و هم بي معنا‪ .‬موضع اتحاد شوروي از ابتداي جنگ اين بود‬
‫كه اين جنگ هر چه زودتر پايان يابد‪ .‬اين درگيري مصائب بيشتري براي دو طرف درگير به همراه خواهد‬
‫داشت‪ .‬ما مدام و با قوت ازهر دو طرف خواسته ايم كه با پايان خصومت ها‪ ،‬عقب كشيدن نيروها و آغاز‬
‫مذاكرات موافقت كنند‪ .‬اين در حالي بود كه ايران و شوروي عليرغم اختالف بر سر اشغال افغانستان از سوي‬
‫روس ها‪ ،‬هر دو بر اين نكته متفق بودند كه نگذارند اختالف بر سر مسائل مهم سياست خارجي‪ ،‬مانعي در راه‬
‫بهبود روابط دو طرف شود‪ 33.‬ايران معتقد بود كه امريكا و شوروي خواهان پايان جنگ به نفع عراق هستند‬
‫زيرا اين دو ابر قدرت به دليل اختالف نظرهايي كه با هم داشتند به آساني با هم متحد نمي شدند‪ .‬اما نزديكي‬
‫امريكا و شوروي در رابطه با جنگ از روز آغاز جنگ به وجود آمد‪ .‬در واقع آنها با هم جنگ را شروع كردند‬
‫‪37‬‬
‫تا ايران را شكست دهد و در طول جنگ هم به صدام كمك كردند تا ايران در جنگ‪ ،‬پيروز نشود‪.‬‬
‫بمب گذاري‬
‫در كنار حمالت هوايي ارتش عراق به مراكز اقتصادي‪ ،‬صنعتي‪ ،‬نفتي و جمعيتي ايران‪ ،‬بمب گذاري هايي نيز‬
‫در برخي از مراكز پر جمعيت شهرهاي مهم ايران صورت مي گرفت كه نمي توانست بي ارتباط با برنامه عراق‬
‫براي ايجاد يك فشار اجتماعي در داخل ايران از طريق كشتن مردم باشد‪ .‬در ‪ 3133/3/73‬به هنگام پايان نماز‬
‫عيد قربان يك بمب حاوي حدود ‪ 3‬پند مواد منفجره كه در صندوق عقب يك خودرو كارگذاشته شده بود در‬
‫خيابان موزه در ضلع جنوبي حرم حضرت معصومه (ع) منفجر گرديد كه بر اثر آن ‪ 33‬نفر از زائران و نماز‬
‫گزاران از جمله ‪ 4‬كودک به شهادت رسيده و بيش از ‪ 333‬نفر مجروح شدند‪ .‬همچنين در ‪ 3133/3/75‬بمبي‬
‫كه در يك اتومبيل ژيان كارگذاشته شده بود در ضلع شمال شرقي ميدان فردوسي منفجر شد كه بر اثر آن ‪73‬‬
‫تن شهيد و شمار زيادي از مردم مجروح شدند و ‪ 3‬خودرو سواري و يك اتوبوس شركت واحد كه در حال‬
‫حركت بود نيز آسيب ديد‪ 31.‬با تالش هاي وزارت اطالعات و كميته انقالب اسالمي در ‪ 3133/3/13‬اعضاي‬
‫شبكه بمب گذاري در تهران و قم دستگير شدند‪ .‬در بازجويي از افراد دستگير شده مشخص شد كه شبكه بمب‬
‫گذاري قم مستقيماً با سردار جاف يكي از عمّال عراق در ارتباط بوده و بمب ها را نيز از وي تحويل گرفته‬
‫بود‪ .‬شبكه بمب گذاري تهران را نيز يك جاسوس عراقي به نام عبدالرحمن كريم هدايت مي كرد كه معلوم‬
‫شد بمب گذاري هاي قبلي در ايستگاه اتوبوس در نزديكي پارک شهر و تعاوني هفت در ميدان آزادي را نيز‬
‫‪34‬‬
‫اين شبكه انجام داده بودند‪.‬‬
‫فرار هواپیماهاي ایرانی به عراق‬
‫رژيم عراق از طريق منافقين و ساير عوامل خود در ايران‪ ،‬تالش مي كرد تا ضمن جمع آوري اطالعات‪ ،‬دست به‬
‫عملياتهايي از طريق ربايش هواپيماهاي ايراني بزند تا بتواند با كمك تبليغات رسانه اي به مردم ايران القا نمايد كه‬
‫يك نوع نارضايتي و مخالفت با جنگ در داخل ايران وجود دارد‪ .‬بر اين اساس استخبارات ارتش عراق از طريق‬
‫وابسته نظامي اين كشور در شهر بُن آلمان و با كمك برخي از افرادي كه با دستگاه اطالعاتي عراق همكاري مي‬

‫‪463‬‬
‫كردند موفق شدند تا با آقاي علي اكبر محمدي كه خلبان هواپيماي سبك فالكن‪ 33‬بود توافق نمايند تا با هواپيمايش‬
‫به عراق فرار كند‪ 33.‬با اين اقدام در تاريخ ‪ 3133/3/73‬يك فروند هواپيماي آموزشي جت فالكن ‪ 73‬متعلق به‬
‫شركت هواپيمايي آسمان با هدايت خلبان علي اكبر محمدي پس از برخاستن از فرودگاه رشت با پرواز در ارتفاع‬
‫پايين از طريق فضاي تركيه به شهر موصل در عراق رفت‪ .‬وي سپس عازم بغداد شد و در اين شهر مبلغ ‪ 133‬هزار‬
‫دالر بصورت نقد در درون يك كيف مشكي به وي داده شد‪ 333 .‬هزار دالر ديگر نيز بين ساير ايرانياني كه با‬
‫دستگاه اطالعاتي ارتش عراق همكاري كرده بودند تقسيم شد‪ 32.‬اين خلبان به همراه همسر و دخترش يك ماه پس‬
‫از فرار از ايران از بغداد به آلمان غربي رفت‪ .‬وي در روز جمعه ‪ 3133/33/73‬در هامبورگ بدست دو ناشناس‬
‫كشته شد‪ .‬هواپيماي جت فالكن ايراني نيز به تصرف عراق در آمد‪ .‬مهمترين اقدام در بردن هواپيماهاي جنگي به‬
‫عراق در روز يكشنبه ‪ 1‬شهريور ‪ 3133‬اتفاق افتاد كه سرگرد خلبان احمد مرادي كه با هواپيماي ‪ F – 14‬در‬
‫آسمان اصفهان پرواز مي كرد اين هواپيما را با تجهيزات كامل به عراق برد‪ .‬وي قبالً خانواده خود را به فرانسه‬
‫فرستاده بود‪ .‬به احتمال زياد اين اقدام را منافقين انجام دادند تا از طريق عراق اطالعات اين هواپيماي پيشرفته ساخت‬
‫امريكا در اختيار شوروي قرار گيرد‪ .‬قبل از اين نيز ‪ 4‬هواپيماي جنگي و مسافربري ايران به بغداد برده شده بود‪.‬‬
‫عملیات دریایی كربالي ‪، 8‬تصرف اسکله االمیه‬
‫قبل از جنگ‪ ،‬عراق عمده نفت خود را از دو اسكله البكر و االميه در شمال خليج فارس صادر مي كرد‪ .‬از ابتداي‬
‫جنگ‪ ،‬ايران در صدد از كار انداختن اين پايانه ها نفتي بود‪ .‬در روزهاي ‪ 5‬و ‪ 34‬آبان ماه ‪ 3131‬تكاوران نيروي‬
‫دريايي ارتش در عملياتهايي با نام اشكان و شهيد صفري با كمك بالگردهاي خود بر روي اين دو اسكله فرود آمده‬
‫و بخشهايي از آنها را خرج گذاري كرده و تخريب نمودند‪ .‬در آن زمان عراق نيروي نظامي بر روي اين دو اسكله‬
‫مستقر نكرده بود‪ .‬بار ديگر در ‪ 2‬آذر ماه ‪ 3131‬در عملياتي به نام مرواريد ناوچه هاي پيكان و گرز با كمك‬
‫جنگنده هاي ‪ F – 4‬از پايگاه بوشهر مجدداً به اين اسكله ها حمله كردند كه بر اثر آن يك ناوچه موشك انداز‬
‫پيكان هدف قرار گرفته و غرق شد‪ .‬از اين زمان در كنار صدور نفت از اسكله البكر‪ ،‬نيروهاي نظامي عراق نيز بر‬
‫روي اين دو اسكله مستقر گرديدند‪ .‬نيروي دريايي عراق از ابتداي جنگ توان چنداني نداشت‪ .‬فقط داراي چند ناوچه‬
‫اوزاي روسي بود كه بين ام القصر و اين اسكله ها تردد مي كردند‪ .‬به هر حال پس از عمليات والفجر ‪ ،5‬عراق اين‬
‫دو اسكله را به عنوان دو پايگاه نظامي شناور در دريا مورد استفاده قرار مي داد‪ .‬نيروي دريايي ارتش يكبار ديگر‬
‫براي تصرف اسكله االميه برنامه ريزي كردكه در تاريخ ‪ 3133/4/73‬به اجرا در آمد‪ .‬اين نيرو قرار بود با پشتيباني‬
‫نيروي هوايي و با كمك هشت فروند قايق رزمي حامل تكاوران به اسكله حمله كرده و با تعداد قايق بزرگتر مجهز‬
‫به توپ هاي ‪ 71‬و ‪ 333‬ميليمتري و همچنين سه ناوچه موشك انداز پيكان‪ ،‬اسكله االميه را به تصرف خود در‬
‫آوردند‪ .‬ولي اين طرح عملياتي موفق نشد و نيروهاي ارتش نتوانستند خود را به اسلكه نزديك كنند و اين طرح‬
‫ناكام ماند‪ 35.‬با توسعه جنگ نفتكش ها از سوي عراق‪ ،‬سپاه تصميم گرفت تا دست به يك اقدام اساسي جهت‬
‫محروم كردن اين كشور از تأسيسات نفتي البكر و االميه بزند‪.‬طول اسكله االميه ‪ 133‬متر و عرض آنحداكثر ‪ 333‬و‬
‫حداقل ‪3/3‬متر وداراي ‪ 4‬محل پهلوگيري بود‪ .‬ابعاد اسكله البكر اندكي بزرگتر از االميه بود‪ 31.‬نيروي دريايي سپاه‬

‫‪464‬‬
‫براي اولين بار در ‪ 1‬شهريور ماه سال ‪ 3133‬طرحي را براي از كار انداختن كامل اسكله هاي نفتي عراق در خليج‬
‫فارس كه به عنوان پايگاه هاي نظامي از آنها استفاده مي شد‪ ،‬به مرحله اجرا گذاشت‪ .‬در شب اول به داليل شرايط‬
‫جوي و گرمي هوا‪ ،‬غواص ها نتوانستند طبق زمان بندي انجام شده پشروي خود را به سمت اسكله االميه انجام دهند‬
‫و در ساعت ‪ 3‬بامداد به عقب بازگشتند‪ .‬در فرداي آن شب مورخ ‪ 3133/3/33‬بار ديگر نيروي دريايي سپاه‬
‫پاسداران انقالب اسالمي‪ ،‬با كمك ‪ 373‬نيروي غواص از لشكر امام حسين(ع) موفق شد تا طبق برنامه به اسكله نفتي‬
‫عراق با نام االميه حمله كرده و آن را به تصرف خود در آورد‪ .‬غواص ها براي رسيدن به اسكله از نقطه رهايي كه‬
‫سه پايه االميه بود با قايق به ‪ 7‬كيلومتر جلوتر ارتقا يافته و طول ‪ 1‬كيلومتر باقيمانده را شنا كرده تا خود را به اسكله‬
‫رساندند‪ .‬غواص ها با ورود به داخل دريا در ‪ 1‬ستون به فاصله ‪ 7‬متر از هم‪ ،‬حركت خود را به سمت هدف در حالي‬
‫كه شرايط جوّي نامساعد مي شد آغاز كردند‪ .‬اين عمليات كه با غافلگيري كامل و در هواي گرم تابستان و در‬
‫شرايط هواي شرجي انجام شد توانست با موفقيت به اهداف خود دسترسي پيدا كند‪ .‬در اين عمليات ‪ 333‬نفر از‬
‫نظاميان عراقي مستقر در اين پايانه نفتي به اسارت در آمدند كه بعداً ‪ 33‬نفر آنها با شليك موشك عراق به پد‬
‫هليكوپتر اسكله كشته شدند‪ .‬در اين عمليات سپاه موفق شد تا با استفاده از پدافند هوايي دشمن مستقر بر روي اسكله‬
‫االميه دو فروند جنگنده عراقي را سرنگون نمايد و خلبان يكي از آنها را دستگير كند‪ .‬ارتش عراق با روشن شدن‬
‫هوا عالوه بر بمباران اسكله‪ ،‬با موشك ساحل به دريا نيز به اسكله حمله نمود‪ .‬اين اقدام باعث شد تا تعدادي از اسراي‬
‫عراقي كه هنوز تخليه نشده بودند كشته و تعدادي از رزمندگان اسالم نيز شهيد گردند‪ .‬پس از اين اقدام تجهيزات‬
‫نظامي دشمن از روي اسكله جمع آوري و رزمندگان اسالم‪ ،‬پايانه نفتي عراق را تخليه و به مواضع قبلي خود‬
‫برگشتند‪ .‬از سوي ديگر آبراهه خورعبداهلل از سوي سپاه مين گذاري گرديد‪ .‬در مجموع در اين عمليات ‪ 31‬نفر از‬
‫نيروهاي دشمن كشته و ‪ 37‬توپ ضد هوايي و ‪ 4‬دستگاه رادار نيز به غنيمت در آمدند‪ 3.‬ناوچه اوزا و ‪ 7‬دستگاه‬
‫رادار و تعدادي توپ ضد هوايي دشمن نيز منهدم گرديد‪ 33.‬همزمان با اين عمليات‪ ،‬با پمپاژ نفت از مخازن فاو‪،‬‬
‫اسكله البكر نيز به آتش كشيده شد‪ .‬اين عمليات كه نام كربالي ‪ 1‬را برخود نهاد‪ ،‬به منظور كاستن از توان دشمن‬
‫در كنترل منطقه شمال خليج فارس و نيز مقابله با حمالت ارتش عراق به نفتكش ها و كشتي هاي تجاري و توسعه‬
‫ناامني در خليج فارس صورت گرفت‪ .‬در اين عمليات ‪ 23‬نفر از نيروهاي خودي شهيد و ‪ 353‬نفر نيز مجروح‬
‫گرديدند‪ .‬در اين عمليات نيروي هوايي و نيروي دريايي ارتش شركت نداشتند‪ .‬عدم پوشش هوايي باعث شد تا‬
‫هواپيماهاي عراقي به راحتي به اسكله االميه نزديك شوند و آن را به دفعات بمباران نمايند‪ .‬همزمان با جريان اين‬
‫عمليات‪ ،‬يك فروند هواپيماي ‪ F – 14‬نيروي هوايي در ‪ 3133/3/37‬به اشتباه از سوي پدافند نيروي هوايي در‬
‫منطقه گوره مورد اصابت قرار گرفته و ساقط شد كه براي ايران خسارت عمده اي بود‪ 33.‬عمليات كربالي ‪ 1‬در‬
‫حالي صورت گرفت كه رئيس جمهور براي شركت در اجالس كشورهاي عضو جنبش عدم تعهد در حراره‬
‫پايتخت زيمباوه بسر مي برد‪ .‬پس از بازگشت رئيس جمهور از سفر‪ ،‬طي ديداري كه فرمانده نيروي دريايي سپاه با‬
‫ايشان داشت‪ ،‬وي از تأثير بسيار مثبت عمليات كربالي ‪ 1‬بر جوّ اين اجالس ياد كرد و متذكر شد كه تصرف اسكله‬
‫االميه عراق‪ ،‬موجب افزايش اعتبار و موقعيت ايران در اجالس غير متعهدها شد‪.‬‬

‫‪465‬‬
 ‫اجالس غیر متعهدها و مسئله جنگ‬
‫هشتمين اجالس كشورهاي عضو جنبش عدم تعهد در ‪ 3133/3/1‬در زيمباوه تشكيل و به مدت حدود يك هفته‬
‫ادامه يافت‪ .‬در اين كنفرانس ‪ 31‬كشور حامي عراق به طور مشخص عليه ايران موضع گرفتند‪ .‬آنها تنها خواستار‬
‫پايان جنگ از طريق مذاكره شدند‪ .‬كميته سياسي كنفرانس در پيشنويس اوليه خود تجاوز عراق به ايران‪ ،‬كاربرد‬
‫سالح هاي شيميايي به حمله به مناطق مسكوني را محكوم كرده بود‪ .‬كشورهاي حامي عراق عبارت بودند از‬
‫عربستان سعودي‪ ،‬كويت‪ ،‬مصر‪ ،‬اردن‪ ،‬مراكش‪ ،‬بحرين‪ ،‬امارات‪ ،‬يمن شمالي‪ ،‬سومالي‪ ،‬موريتاني‪ ،‬كنيا‪ ،‬مالزي و‬
‫افغانستان‪ .‬رئيس جمهوري ايران در اين اجالس گفت صلح به طور كلي و بويژه براي منطقه حساس ما‪ ،‬يك انتخاب‬
‫نيست‪ ،‬يك ضرورت حياتي است‪ .‬ما چاره اي جز اين نداريم كه با مجازات قطعي رژيم متجاوز‪ ،‬جنگ افروز و باج‬
‫گير عراق‪ ،‬برقراري و استحكام چنين صلحي را در منطقه تضمين كنيم‪ 37.‬بخشي از بيانيه سياسي اجالس سران غير‬
‫متعهد به شرح ذيل به جنگ ايران و عراق اختصاص يافت‪ :‬رؤساي كشورها يا دولت ها‪ ،‬بر اصل استفاده نكردن از‬
‫زور در روابط بين المللي در رابطه با جنگ جمهوري اسالمي ايران و عراق تأكيد مي ورزند‪ .‬در اين زمينه از آغاز و‬
‫ادامه خصومت ها بين دو كشور كه هر دو از اعضاي مهم جنبش عدم تعهد هستند‪ ،‬ابراز نگراني عميق مي شود‪.‬‬
‫سران كشورها يكبار ديگر از جمهوري اسالمي ايران و عراق مي خواهند كه خصومت هاي خود را به منظور‬
‫اجتناب از خسارت هاي مالي و تلفات جاني‪ ،‬خاتمه دهند‪ .‬سران كشورهاي عدم تعهد يكبار ديگر خودشان را متعهد‬
‫‪31‬‬
‫مي كنند كه براي خاتمه سريع اين درگيري وحشتناک كوشش كنند‪.‬‬
‫تشدید حمالت به مراكز اقتصادي و مناطق غیر نظامی‬
‫پس از وقفه اي كوتاه از ‪ 3133/3/35‬بار ديگر حمالت هوايي عراق شدت گرفت‪ .‬در اين روز ‪ 4‬فروند هواپيماي‬
‫عراقي پااليشگاه تبريز را بمباران كه بر اثر آن ‪ 4‬نفر كشته و ‪ 77‬نفر مجروح شدند‪ .‬همچنين نيروگاه جديد ‪233‬‬
‫مگاواتي تبريز نيز مورد حمله قرار گرفت كه بر اثر آن ‪ 13‬نفر از كاركنان اين نيروگاه زخمي گرديدند‪ .‬در همين‬
‫روز شهرهاي سردشت‪ ،‬مريوان و مهاباد مورد حمله هواپيماهاي عراقي قرار گرفت‪ .‬در حمله ‪ 1‬فروند هواپيماي‬
‫عراقي به شهرک ربط در منطقه سردشت ‪ 33‬نفر كشته و ‪ 37‬نفر نيز مجروح شدند‪ .‬حمالت عراق به مراكز‬
‫پااليشگاهي موجب شد تا به منظور ذخيره كردن سوخت زمستاني‪ ،‬بنزين و گازوئيل سهميه بندي شود‪ .‬اين امر‬
‫موجب شد كه صف هاي طويلي در جلوي پمپ بنزين ها در شهرهاي مختلف تشكيل گردد‪ .‬حمالت عراق در‬
‫‪ 3133/3/31‬ادامه يافت و ‪ 4‬جنگنده عراقي به پااليشگاه و تراكتورسازي تبريز حمله كردند كه بر اثر آن ‪ 73‬نفر از‬
‫كاركنان مجروح شدند‪ .‬با اين حمالت فعاليت اين پااليشگاه كه ‪ 33‬درصد از نياز كشور به فرآورده هاي نفتي را‬
‫تأمين مي كرد متوقف شد‪ .‬همچنين در اين روز عراق به شهرهاي اروميه و مهاباد نيز حمله نمود و يك كشتي را در‬
‫خليج فارس مورد هدف قرار داد‪ .‬ايران در تالفي اين حمالت در ‪ 3133/3/73‬مركز پليس مخفي عراق در بغداد را‬
‫مورد هدف قرار داد كه در‪ 3333‬متري محل مورد نظر فرود آمد‪ .‬حمله موشكي ايران باعث شد تا صدام در پيامي‬
‫در همان روز اعالم نمايد كه عليرغم درخواست عمومي براي انتقام جويي‪ ،‬نيروهاي عراقي به آن طريق كه ايراني‬
‫ها اخيراً به مناطق مسكوني عراقي حمله كردند‪ ،‬پاسخ حمله ايران نخواهند داد‪ .‬بار ديگر عراق در ‪ 3133/3/77‬به پنج‬

‫‪466‬‬
‫تلمبه خانه نفتي كه نفت جنوب را به پااليشگاه هاي تهران‪ ،‬اصفهان و تبريز مي رساندند حمله كرد كه موجب قطع‬
‫نفت گرديد‪ .‬در اين حمالت ‪ 2‬نفر كشته و ‪ 31‬نفر زخمي و يك هواپيماي دشمن نيز ساقط گرديد و خلبان آن نيز‬
‫به اسارت در آمد‪ 34.‬پس از حمله موشكي ايران به بغداد‪ ،‬ادامه تهاجمات عراق به مراكز صنعتي ايران از ‪3133/3/71‬‬
‫و در نتيجه مقابله به مثل ايران متوقف شد ولي حمله عراق به جزيره خارک از ‪ 3133/3/73‬آغاز شد‪ .‬در اين روز ‪5‬‬
‫هواپيماي عراقي به اسكله ‪ T‬در جزيره خارک حمله كرده و كشتي ايران ياتا را نيز بر روي آن توپ هاي ضد‬
‫هوايي مستقر بود را نيز بمباران كردند‪ .‬عراق طي يك ساعت سه بار جزيره خارک مورد حمله قرار داد كه موجب‬
‫آتش سوزي بازوهاي بارگيري اسكله شد‪ .‬همچنين عراق در ‪ 3133/3/73‬به مركز واردات فرآورده هاي نفتي در‬
‫بحرگان سر حمله كرد كه به ‪ 7‬يدک كش خسارت وارد شد‪ .‬در همين حمله يك هواپيماي ميراژ عراقي نفتكش‬
‫سيترانس ـ ‪ 71‬را مورد حمله قرار داد كه ناخداي آلماني آن كشته و ‪ 4‬خدمه خارجي آن نيز زخمي شدند‪( .‬اوج‬
‫دفاع‪ ،‬ص‪ )733/‬حمالت هوايي عراق به مناطق مختلف كشور از روز پنج شنبه ‪ 3133/2/1‬بار ديگر اوج گرفت‪ .‬در‬
‫اين روز ‪ 1‬هواپيماي ميراژ عراقي به كارخانه هاي هپكو‪ ،‬آذراب و آلومينيوم سازي حمله و ‪ 33‬بمب و راكت را به‬
‫سمت آنها پرتاب كردند كه ‪ 73‬غير نظامي زخمي شدند‪ .‬در اين روز ‪ 7‬فروند هواپيماي عراقي به صنايع نظامي‬
‫اصفهان نيز حمله كردند كه موجب جراحت ‪ 1‬تن شدند‪ .‬به راه آهن لرستان نيز حمله شد‪ .‬ايران نيز به تالفي اين‬
‫حمالت تأسيسات نظامي و اقتصادي حومه بصره را زير آتش توپخانه قرار داد‪ 33.‬اين اقدام موجب شد تا دشمن از‬
‫ادامه حمالت به عراق مراكز صنعتي ايران مأيوس شود‪ .‬پس از چند روز در ‪ ،3133/2/37‬چهار فروند هواپيماي‬
‫عراقي به دو كارخانه قند واقع در دزفول و جاده انديمشك و نيز به شركت كشت و صنعت كارون در حومه‬
‫شوشتر حمله كردند كه بر اثر آن در مجموع ‪ 72‬نفر شهيد و ‪ 353‬تن زخمي شدند‪ .‬ايران هم به عنوان مقابله به مثل‬
‫بصره را زير آتش گرفت‪ .‬در ‪ 3133/2/34‬نيز ‪ 4‬فروند هواپيماي عراقي به پااليشگاه گاز بيدبلند‪ ،‬شركت نفت‬
‫مارون‪ ،‬كارخانه قند و كاغذ سازي هفت تپه در استان خوزستان و همچنين به اسكله آذرپاد در جزيره خارک حمله‬
‫كردند‪ .‬بر اثر اين حمالت حدود ‪ 35‬نفر شهيد و بيش از ‪ 13‬نفر مجروح شدند‪ 3 .‬فروند هواپيماي ميراژ عراقي در‬
‫‪ 3133/2/73‬به مجتمع صنايع اصفهان در زرين شهر با بمبهاي ‪ 233‬پوندي فرانسوي حمله كه طي آن‪ 31‬نفر شهيد و‬
‫‪ 33‬نفر مجروح شدند‪ .‬يك شركت سوئدي حدود ‪ 37‬سال براي راه اندازي اين مجتمع فعاليت كرده بود و قرار بود‬
‫در آينده نزديك‪ ،‬فعاليت توليدي آن آغاز شود‪ .‬همچنين در همين روز پااليشگاه شيراز نيز بمباران شد‪ .‬در‬
‫‪ 3133/2/71‬بار ديگر عراق به فرودگاه شيراز حمله كرد كه يك فروند هواپيماي ايرباس و سه فروند هواپيماي‬
‫سوخت رسان ‪ 242‬نيروي هوايي دچار آتش سوزي شد‪ .‬بر اثر اين حمله دو هواپيماي ‪ 242‬به طور كامل از بين‬
‫رفت‪ 3 .‬بمب به فرودگاه اصابت كرد و ‪ 3‬نفر كشته و ‪ 13‬نفر ديگر هم مجروح شدند‪ .‬اين يازدهمين حمله هوايي به‬
‫شيراز ظرف چند روز قبل از آن بود‪ .‬همچنين در همين روز دو سد در حوالي انديمشك و مسجد سليمان و همچنين‬
‫شهرهاي تبريز و منطقه فاو مورد حمله هوايي قرار گرفتند‪ .‬ايران هم به تالفي يك موشك اسكادبي به سمت بغداد‬
‫پرتاب كرد‪ 33.‬چهار روز پس از بمباران فرودگاه شيراز در روز يكشنبه ‪ 72‬مهر ‪ 3133‬هواپيماهاي عراق ايستگاه‬
‫فرعي راه آهن انديمشك را بمباران كردند كه به ‪ 21‬واگن خالي خسارت وارد شد‪ .‬در اين حمله ‪ 3‬نفر شهيد و ‪33‬‬

‫‪467‬‬
‫نفر مجروح گرديدند‪ .‬همچنين ‪ 4‬هواپيماي عراقي در ‪ 3133/5/7‬به اسالم آباد حمله كردند و ‪ 4‬بمب بزرگ كه‬
‫داراي ‪ 133‬بمب خوشه اي بود را به اطراف روستاي حسن آباد پرتاب كردند كه منفجر نشد و بمبهاي خوشه اي‬
‫جمع آوري گرديدند‪ .‬همچنين در اين روز هواپيماهاي عراقي در دو مرحله يكبار با ‪ 33‬فروند و بارديگر با ‪ 5‬فروند‬
‫با بمب هاي خوشه اي قرارگاه تيپ نبي اكرم سپاه و هوانيروز باختران را مورد حمله قرار دادند‪ .‬در اين روز به‬
‫روستاهاي عباس آباد و بيوران پايين در اطراف سردشت نيز حمله هوايي صورت گرفت كه در مجموع ‪ 13‬نفر‬
‫شهيد و ‪ 33‬نفر زخمي گرديدند‪ .‬در ‪ 3133/5/2‬نه فروند هواپيماي عراقي پادگان اهلل اكبر اسالم آباد غرب را مورد‬
‫حمله قرار دادند كه بر اثر آن ‪ 77‬تن شهيد و ‪ 45‬نفر زخمي شدند‪ .‬همچنين ‪ 37‬هواپيماي عراقي در همين روز به‬
‫پادگان صالح آباد باختران و كوي افسران و درجه داران و بيمارستان ‪ 373‬ارتش در باختران بمب هاي خوشه اي‬
‫پرتاب كردند كه در مجموع ‪ 333‬نفر شهيد و در مجموع ‪ 353‬نفر مجروح شدند‪ .‬فرداي آن روز در ساعت ‪3:33‬‬
‫بامداد ‪ 35‬فروند هواپيماي عراقي دوباره به پااليشگاه كرمانشاه‪ ،‬بيمارستان ‪ 373‬ارتش و چند نقطه مسكوني شهر‬
‫حمله كردند كه بر اثر آن ‪ 31‬نفر شهيد و ‪ 23‬تن مجروح شدند و آتش سوزي گسترده اي ايجاد شد و شهر به‬
‫صورت نيمه تعطيل در آمد و توزيع سوخت دچار اختالل گرديد و صف هاي طويلي در جلوي جايگاه هاي بنزين‬
‫ايجاد شد‪ 32.‬در مجموع ظرف دو ماه تلفات و خسارات عظيمي به غير نظاميان وارد آمد كه وضعيت جنگ را وخيم‬
‫تر نمود‪.‬‬
‫صدور قطعنامه ‪111‬‬
‫شوراي امنيت سازمان ملل كه در اوايل مهر ماه ‪ 3133‬بنابر درخواست گروه هفت نفره اتحاديه عرب‪ ،‬جلساتي را‬
‫براي بررسي جنگ ايران و عراق تشكيل شده بود‪ ،‬پس از بحث هاي طوالني در روز پنج شنبه ‪ 32‬مهر ‪ 3133‬مطابق‬
‫با ‪ 5‬اكتبر ‪ 3153‬قطعنامه جديدي را با شماره ‪ 355‬تصويب كرد‪ .‬شوراي امينت در اين قطعنامه از دو كشور درگير‬
‫خواسته بود تا قطعنامه ‪ 357‬كه در ‪ 3134/37/3‬تصويب شده بود را پذيرفته و اجرا نمايد‪ .‬از دبيركل سازمان ملل نيز‬
‫درخواست شده بود تا پس از تماس با طرف هاي درگير در مورد اجراي اين قطعنامه‪ ،‬نتيجه خود را تا ‪ 1‬آذر ‪3133‬‬
‫به شوراي امنيت گزارش دهد‪ .‬اين قطعنامه نسبت به قطعنامه هاي قبلي از نظر حجم و تعداد كلمات به كار برده شده‬
‫كوتاه تر بود‪ .‬سخنان دبيركل سازمان ملل در اجالس شوراي امنيت در ‪ 3133/2/33‬مبني بر تهديد ايران بر انجام‬
‫حمله سرنوشت ساز و نهايي‪ ،‬در صدور اين قطعنامه مؤثر بوده است‪ .‬اين قطعنامه همانند قطعنامه هاي قبلي فقط‬
‫توصيه بود و به فاصله زماني ‪ 2‬ماه و ‪ 37‬روز از قطعنامه قبلي صادر شد‪ .‬اين قطعنامه نيز بدليل ناديده گرفتن حقوق‬
‫ايران رد شد‪.‬‬
‫عملیات فتح ‪8‬‬
‫به منظور فعال نگه داشتن جبهه ها و آرام نگذاشتن دشمن‪ ،‬قرارگاه رمضان عملياتي را با نام فتح ‪ 3‬و با همكاري‬
‫جبهه ميهني كردستان عراق و حزب دموكرات كردستان عراق‪ ،‬در منطقه كركوک‪ ،‬طرح ريزي نمود‪ .‬اين‬
‫عمليات در ‪ 31‬مهر ماه سال ‪ 3133‬در عمق ‪ 733‬كيلومتري خاک عراق انجام گرفت‪ .‬براي اجراي عمليات‬
‫حدود ‪ 133‬نفر از نيروهاي متخصص ادواتي سپاه‪ ،‬به داخل خاک عراق منتقل شدند‪ .‬حدود ‪ 333‬تن سالح و‬

‫‪468‬‬
‫مهمات ظرف مدت ‪ 43‬روز براي اجراي اين عمليات به اطراف شهر كركوک منتقل شد‪ .‬اين عمليات با كمك‬
‫‪ 7‬هزار نفر از نيروهاي اتحاديه ميهني كردستان عراق‪ ،‬صورت پذيرفت‪ .‬در اين عمليات كه در ساعت يك پس‬
‫از نيمه شب آغاز شد‪ ،‬با حدود ‪ 13‬قبضه از سالح هايي مانند خمپاره انداز ‪ 373‬ميليمتري‪ ،‬ميني كاتيوشا و‬
‫تفنگ ‪ 333‬ميليمتري به تاسيسات نفتي‪ ،‬پايگاه هوايي‪ ،‬پادگان لشكر ‪ 3‬عراق و به يكي از مراكز منافقين حمله‬
‫شد‪ .‬نيروهاي رزمنده پس از روشنايي هوا توانستند بدون دادن تلفات از منطقه عمليات خارج و در منطقه تحت‬
‫كنترل نيروهاي طالباني متفرق و سپس به خاک ايران بازگردند‪ .‬اين عمليات در غافلگيري كامل ارتش عراق‬
‫انجام شد‪ .‬مردم كرد منطقه از ديدن پاسداران ابراز تعجب نكردند و برخي از آنان به نيروهاي حمله كننده با‬
‫گفتن"مبروک"‪ ،‬تبريك مي گفتند‪ .‬پس از اين عمليات حافظ اسد رئيس جمهور سوريه از ايران خواسته بود تا‬
‫افرادي نحوه طرح ريزي و اجراي عمليات را براي وي توضيح دهند‪ .‬پس از شنيدن توضيحات‪ ،‬او گفته بود كه‬
‫با انجام اين عمليات‪ ،‬قدرت هاي جهاني به توانايي ايران حساستر خواهند شد و با خود خواهند گفت كه ايراني‬
‫هايي كه توانستند در كركوک عمليات انجام دهند‪ ،‬ممكن است بتوانند در بغداد نيز وارد عمل شوند‪ .‬اين‬
‫عمليات روحيه مخالفين رژيم بعثي را باال برده و آمادگي اتحاديه ميهني و گروه بارزاني را براي انجام عمليات‬
‫هاي بيشتر عليه رژيم صدام حسين‪ ،‬افزايش داد‪ .‬حمله به كركوک موجب آشنايي و كار مشترک فرماندهان‬
‫سپاه با فرماندهان كردهاي مخلف رژيم بعثي عراق شد‪ .‬اين عمليات در واقع بك تمرين نظامي بود كه در‬
‫صورت گسترش آن مي توانست راحتي و آسايش را از رژيم عراق سلب كند‪.‬‬
‫خیزش عمومی براي پایان دادن به جنگ‬
‫ايران سال ‪ 1365‬را به عنوان سال پيروزي و سال" روشن شدن تكليف جنگ" و به عبارتي سال پايان جنگ‪،‬‬
‫مطرح كرد زيرا حالت " نه جنگ و نه صلح" و" فرسايشي شدن جنگ"‪ ،‬فشار زيادي را به طرفين جنگ وارد‬
‫مي كرد‪ .‬ايران به صورت آشكار اعالم كرد كه تمام نيروهايش را به كار مي گيرد تا در سال جاري جنگ را‬
‫به نتيجه برساند‪ .‬بر اين اساس سپاه طرحي را براي انجام عمليات درتمام محدوده جبهه جنوب تهيه كردتااز سه‬
‫محور" هور" ‪ "،‬شرق بصره"يعني شلمچه ومحدوده شمال آن و" منطقه ابوغريب "يعني منطفه جنوب خرمشهر‬
‫و جزيره مينو‪ ،‬حمله سرنوشت سازي را صورت داده و مسئله جنوب عراق و بصره را تمام كند‪ .‬با اين طرح‬
‫قرار بود در هر محور ‪ 333‬گردان وارد عمل شوند‪ .‬اما مسئولين كشور امكان تامين اين مقدار نيرو وتجهيزات‬
‫ونيازمنديهاي آن را غير ممكن دانستند‪ 35.‬درنهايت قرار شد عملياتي با بسيج ‪ 511‬گردان نيرو برنامه ريزي‬
‫شود‪ .‬سپاه به طور مرتب اين مسئله را مطرح مي نمودو اين حمله سرنوشت ساز را به عنوان حمله نهايي هم‪،‬‬
‫تلقي نمي كرد‪ .‬ايران اميد داشت تا با حمله سرنوشت ساز خود‪ ،‬جنگ را به جايي برساند كه كليه رگ هاي‬
‫اميد صدام و حاميانش را پاره كرده و آنها را ناچار به تسليم در برابر خواسته هاي بحق خود نمايد و تكليف‬
‫جنگ را براي آينده روشن سازد‪ 31.‬ايران پس از پيروزي هاي فاو و مهران تصور مي كرد كه جنگ راه حل‬
‫نظامي دارد‪ .‬البته تنظيم برنامه اي جهت انجام عمليات سرنوشت ساز و تعيين كننده‪ ،‬كار ساده اي نبود و نياز به‬
‫اقتصاد قوي و تأمين نيروي انساني كافي داشت‪ .‬عراق هم بيكار ننشست و با يك تصميم سياسي مهم‪ ،‬تمام‬

‫‪469‬‬
‫كشور را در در مقابل ايران‪ ،‬بسيج نمود‪ .‬به هر حال‪ ،‬برنامه ريزي جهت طرح ريزي و اجراي عمليات سرنوشت‬
‫ساز‪ ،‬نياز به تأمين نيروهاي داوطلب و سرباز را تبديل به مهمترين برنامه هاي مسئولين كشور كرده بود‪ .‬از‬
‫سوي ديگر‪ ،‬پيروزي هاي رزمندگان اسالم در جبهه هاي نبرد و نيز مشكالتي كه امريكا و انگليس در گروگان‬
‫گيري اتباع خود در لبنان پيدا كرده بودند موجب شده بود تا آنها گاهي به طرف ايران تمايل يافته و گاهي بر‬
‫ضد كشور اقدام نمايند‪ .‬به هر حال آنچه موجب حل مشكل جنگ مي شد عالوه بر لزوم فعال بودن سياست‬
‫خارجي‪ ،‬انجام عمليات هاي موفق در جبهه هاي جنگ ارزيابي مي شد‪ .‬انجام هر نوع عمليات موفق در جبهه‬
‫هاي جنگ نيز با توسعه سازمان رزمي و تأمين نيروي انساني مورد نياز امكان پذير مي شد‪ .‬با گسترش جبهه‬
‫هاي جنگ و طوالني شدن خطوط پدافندي‪ ،‬نياز به تأمين نيروهاي رزمي بيشتر مشخص مي شد‪ .‬بر اين اساس‬
‫در جلسه ستاد قرارگاه خاتم االنبياء (ص) در ‪ 1365/3/1‬تصميم گرفته شد تا ‪ 7‬ماه بر خدمت سربازان اضافه‬
‫شود‪ .‬از سوي ديگر مجلس شوراي اسالمي طرحي را در مورد مشموالن نظام وظيفه تصويب كرد كه از اواخر‬
‫تير ماه ‪ 1365‬موجب افزايش مراجعه مشموالن خدمت سربازي گرديد‪ 23.‬از سوي ديگر از آنجا كه طرح‬
‫ريزي و اجراي هر نوع عملياتي در جنگ با شركت و حضور نيروهاي داوطلب بسيجي امكان پذير مي بود‪،‬‬
‫بنابراين قبل از شروع و اقدام به انجام عمليات سرنوشت ساز كربالي‪ ،4‬تبليغات گسترده اي صورت گرفت تا‬
‫بتوان نيروي رزمنده مورد نياز اين عمليات را فراهم آورد‪ .‬امام خميني هم حضور در جبهه ها را واجب كفايي‬
‫اعالم كردند و مسئولين كشور در توجيه فراخوان عمومي به مردم‪ ،‬وعده انجام يك عمليات سرنوشت ساز را‬
‫(ص)‬
‫براي انجام اين عمليات‬ ‫دادند‪ .‬با تالش هاي فراوان صورت گرفته‪ ،‬سپاهِ يكصد هزار نفريِ حضرت محمد‬
‫بزرگ از بسيجيان داوطلب مردمي پس از اجتماع در ورزشگاه آزادي در ‪ 1365/9/12‬عازم جبهه هاي جنگ‬
‫شدند‪ .‬الزم به ذكر است كه در آن ايام‪ ،‬اقبال مردم براي رفتن به جبهه هاي جنگ كاهش يافته بود به گونه اي‬
‫كه برخي از مسئولين عالي رتبه كشور معتقد بودند كه سپاه قادر به جمع كردن ‪ 2111‬نفر از مردم هم‪ ،‬نيست‪.‬‬
‫اين در حالي بود كه طرح ريزي و انجام يك عمليات بزرگ نياز به حضور ده ها هزار نفر از بسيجيان داوطلب‬
‫داشت تا بتوان گردان هاي رزمي مورد نياز را با كمك آنان سازماندهي نموده و واحدهاي تهاجمي را براي‬
‫شكستن خطوط مستحكم دشمن و انهدام وي شكل داد‪ .‬بدين منظور واحد بسيج مستضعفين سپاه‪ ،‬دست به ابتكار‬
‫جديد زد و اعزام سپاه يكصد هزار نفري حضرت محمد (ص) را براي هفته بسيج سال ‪ 1365‬در سالگرد تأسيس‬
‫بسيج در روز ‪ 5‬آذر در دستور كار خود قرار داد‪ .‬براي تشويق مردم به حضور گسترده در جبهه هاي جنگ‪،‬‬
‫‪ 21‬هزار پايگاه مقاومت بسيج كه در آن سال در سراسر كشور‪ ،‬توسعه يافته بودند مأمور شدند تا با تماس و‬
‫ارتباط با مردم‪ ،‬چنين نيرويي را فراهم آورند‪ .‬حجت االسالم محمد علي رحماني كه در آن ايام مسئوليت واحد‬
‫بسيج سپاه را برعهده داشت مي گويد كه با تفأل بر قرآن‪ ،‬اين سپاه به نام حضرت محمد (ص)‪ ،‬خوانده شد زيرا‬
‫در مراجعه به قرآن مجيد سوره محمد (ص) آمده بود‪ .‬در آن سال حضرت امام خميني از اينكه يكبار ديگر مردم‬
‫با حضور گسترده خود در جبهه ها‪ ،‬توانستند قدرت جديدي را بيافرينند اظهار رضايت نموده و مسئولين مربوطه‬
‫را دعا كردند‪.‬‬

‫‪471‬‬
 ‫تهدید به دخالت نظامی‬
‫شواهد و قرائني وجود دارد كه امريكا و شوروي از نيمه دوم سال ‪ 3133‬به اين نتيجه رسيدندكه ادامه جنگ‬
‫عراق با ايران به نفع منافع آنها نيست زيرا ممكن است در اين جنگ‪ ،‬ايران پيروز شده و مديريت و كنترل‬
‫عراق و منطقه خليج فارس از دست آنها خارج گردد‪ .‬اولين نشانه اين موضوع در مذاكرات بين سران ابر قدرت‬
‫شرق و غرب‪ ،‬ديده شد‪ .‬اين دو در نيمه دوم مهرماه ‪ 3133‬با يكديگر ديدار و پيرامون اين مسئله به گفتگو‬
‫نشستند‪ .‬در ‪ 3133/2/31‬نخستين دور مذاكرات رونالد ريگان رئيس جمهور امريكا و ميخائيل گورباچف صدر‬
‫هيئت رئيسه شوروي در ريكياويك ايسلند برگزار شد‪ .‬ابتدا اين دو نفر يك ساعت به طور خصوصي با هم‬
‫گفتگو و سپس وزيران امور خارجه دو كشور به آنها پيوستند‪ .‬گفته مي شود‪ .‬اين مذاكره مبنايي براي صدور‬
‫قطعنامه ‪ 315‬و پايان دادن به جنگ بوده است‪ .‬وزير خارجه امريكا جورج شولتز در ‪ 1365/7/24‬در مصاحبه‬
‫اي در مجلة كرسنت اينترنشنال گفت‪ :‬در صورت پيروزي ايران در جنگ‪ ،‬اياالت متحده دخالت نظامي خواهد‬
‫كرد و چنين دخالتي از حمايت كامل شوروي برخوردار خواهد بود‪ .‬زيرا هر دو ابر قدرت‪ ،‬داراي منافع متقابل‬
‫در مشاهده پايان اين جنگ هستند‪ .‬وي افزود اين تفاهم بر اين واقعيت استوار است كه پيروزي ايران در‬
‫‪23‬‬
‫جنگ‪ ،‬تعادل نظامي منطقه را بر هم مي زند و وضعيت سياسي آن را كامالً تغيير خواهد داد‪.‬‬
‫افشاي ماجراي مك فارلین‬
‫با كنار گذاشته شدن قرباني فر از روند مذاكرات و بسته شدن كانال اول ‪،‬وي كه به اسرائيلي ها نزديك‬
‫بود‪،‬مراتب را به سيد مهدي هاشمي منتقل كرد و ظاهرا از آن طريق به يك هفته نامه لبناني رسيد ‪.‬در اوايل‬
‫آبان ‪ 3133‬خبر سفر مك فارلين به ايران در جامعه شايع شد‪ .‬در اين زمان برخي از مسئولين كشور در جريان‬
‫آن قرار گرفته بودند‪ .‬در تاريخ ‪ 3133/5/33‬احمد آقا فرزند امام در صحبتي با رئيس مجلس از شيوع خبر سفر‬
‫مك فارلين به ايران به گونه اي انحرافي نگران بود و پيشنهاد داشت به گونه اي واقعي كه براي جمهوري‬
‫اسالمي‪ ،‬پيروزي و براي امريكايي ها خفت و شكست باشد‪ ،‬پيش از آنكه دشمنان سوء استفاده كنند مطرح‬
‫گردد‪ .‬اين موضوع در فردا شب آن روز در جلسه سران قوا مطرح و قرار شد كه دو روز بعد در مراسم سالگرد‬
‫اشغال النه جاسوسي از سوي رئيس مجلس به اطالع مردم برسد‪ 27.‬گويا آقاي قرباني فر كه مي بيند ايران بقية‬
‫پول تجهيزات خريداري شده را به دليل ادعاي گران بودن‪ ،‬پرداخت نمي كند ماجرا را طي نامه اي به آيت اهلل‬
‫منتظري مي گويد و آن نامه از آن دستگاه لو مي رود‪ .‬وقتي به اينجا رسيد‪ ،‬امام دستور دادند كه ماجرا به مردم‬
‫گفته شود‪ 21.‬روند اين مباحث‪،‬با چاپ خبر ماجراي مك فارلين از سوي آقاي حسن صبري در هفته نامه الشراع‬
‫در روز ‪ 3133/5/37‬لبنان به صورت عمومي افشاء گرديد‪ .‬مك فارلين بالفاصله گزارش سفر به ايران را‬
‫تكذيب كرد‪ .‬آشكار شدن اين موضوع‪ ،‬شايد به اين دليل بود كه برخي از اعضاي گروه حزب اهلل لبنان‪ ،‬با‬
‫روند آزادي گروگان هاي امريكايي موافق نبودند‪ .‬به ناچار‪ ،‬اين جريان به صورت رسمي از سوي رئيس مجلس‬
‫شوراي اسالمي در تاريخ‪ 3133/5/31‬در تظاهرات مردم عليه آمريكا در مقابل النه جاسوسي مطرح و آشكار‬
‫گرديد‪ .‬با افشاي اين سفر‪ ،‬شبكه تلويزيوني ‪ ABC‬امريكا به نقل از مقامات دولتي در همان شب اعالم كرد‪:‬‬

‫‪471‬‬
‫رابرت مك فارلين اخيراً به منظور ارائه پيشنهاد قطعات يدكي تسليحاتي امريكايي به ايران‪ ،‬يك مأموريت‬
‫سرّي به ايران انجام داده است‪ .‬مأموريت مشاور سابق رياست جمهوري امريكا در امور امنيت ملي‪ ،‬در‬
‫چارچوب تالش هايي به منظور آزاد سازي گروگان هاي امريكايي انجام گرفته است‪ .‬از سوي ديگر كاخ سفيد‬
‫در همين شب تأكيد كرد كه تحريم فروش سالح امريكايي به ايران‪ ،‬كماكان پا برجاست‪ .‬سخنگوي رياست‬
‫جمهوري امريكا هم گفت‪ :‬مادامي كه ايران بكارگيري تروريسم را دنبال مي كند‪ ،‬تحريم اياالت متحده نيز‬
‫ادامه خواهد يافت‪ .‬موضع امريكا كماكان اين است كه جنگ ايران و عراق مي بايست متوقف شود و دو‬
‫طرف منازعه‪ ،‬خود به يك حل و فصل مذاكره اي دست يابد‪ .‬وي در پاسخ به اين سؤال كه آيا ايران همچنان‬
‫در فهرست كشورهاي حامي تروريسم باقي است يا خير گفت‪ :‬آري‪ ،‬نشانه اي از وقوع يك تغيير قاطع در‬
‫سياست ايران مالحظه نشده است‪ .‬البته امريكا كه هنوز ‪ 2‬نفر از اتباع وي در لبنان گروگان بودند به ايران‬
‫اطالع داد به منظور تداوم مذاكرات در كانال ‪ 7‬و جلوگيري از خراب شدن جريان آزادي گروگان ها‪ ،‬كوتاه‬
‫مي آيد‪ .‬البته ايران انتظار داشت كه زندانيان لبناني در اسرائيل در جريان مبادله گروگان ها‪ ،‬آزاد شوند‪ .‬از‬
‫سوي ديگر در ‪ 3133/5/34‬جلسه سران قوا در نخست وزيري تشكيل و تصويب شد كه مسئله آزادي گروگان‬
‫ها و تأمين نيازهاي ايران ادامه يابد‪ 24.‬در همين حال فريدون وردي نژاد در ژنو با امريكايي ها كه در موضع‬
‫ضعف قرار داشتند درباره آزادي بقيه گروگان ها مذاكره نمود و قرار شد قضيه را ادامه دهد و مذاكره با‬
‫امريكايي ها‪ ،‬فقط در حّد معاوضه گروگان ها باشد‪ .‬ريگان رئيس جمهور امريكا هم پس از ‪ 33‬روز از افشاي‬
‫سفر هيئت امريكايي به ايران در يك نطق تلويزيوني گفت‪ :‬اكنون ‪ 35‬ماه است كه ما يك ابتكار سياسي‬
‫محرمانه در ارتباط با ايران را در جريان داريم‪ .‬اين ابتكار به خاطر ساده ترين و بهترين داليل در جريان قرار‬
‫گرفت‪ .‬وي داليل مذكور را ‪:‬الف ـ تجديد روابط با ايران ب ـ تحقق خاتمه شرافتمندانه جنگ ‪ 3‬ساله بين‬
‫ايران و عراق ج ـ محو تروريسم دولتي و خراب كاري د ـ تأثير در امر بازگشت تمامي گروگان ها از لبنان‪،‬‬
‫دانست‪ .‬وي گفت بدون همكاري ايران‪ ،‬ما قادر به خاتمه بخشيدن به جنگ خليج فارس نيستيم و بدون رضايت‬
‫ايران‪ ،‬امكان برقراري يك صلح با دوام در خاورميانه وجود ندارد‪ .‬در جريان مذاكرات محرمانه اي كه ما‬
‫داشتيم‪ ،‬من اجازه انتقال مقدار كوچكي از تسليحات دفاعي و قطعات يدكي براي سيستم دفاعي ايران را دادم‪.‬‬
‫هدف من متقاعد كردن تهران به اين بود كه مقامات مذاكره كننده امريكايي با اجازه من عمل مي كنند و‬
‫هدف اين بود تا به ايران عالمت دهيم كه اياالت متحده‪ ،‬آماده است تا خصومت بين ما جاي خود را به يك‬
‫روابط و مناسبات جديد بدهد‪ .‬اين تحويل اندک تسليحات در مجموع مي تواند در يك فروند هواپيماي باري‬
‫جاي بگيرد و تمامي اين تسليحات در مجموع نمي تواند تأثيري بر نتيجه جنگ شش ساله بين ايران و عراق‬
‫داشته باشد و همچنين نمي تواند به هيچ وجه در تعادل نظامي بين دو طرف تأثيري داشته باشد‪ .‬در همان حال‬
‫كه ما اين ابتكار را مدّ نظر قرار داديم روشن ساختيم كه ايران مي بايست با تمامي اشكال تروريسم بين المللي‬
‫به عنوان شرطي در پيشرفت روابط ما مخالفت كند‪ .‬ما اشاره كرديم كه مهمترين قدمي كه ايران مي تواند‬
‫بردارد استفاده از نفوذ خود در لبنان براي تأمين آزادي تمامي گروگان هايي است كه در آنجا نگهداري مي‬

‫‪472‬‬
‫شوند‪ .‬پيشرفت هايي قبالً بدست آمده بود‪ .‬از زماني كه دولت امريكا با ايران در تماس قرار گرفته است‬
‫هيچگونه شواهدي دال بر اينكه دولت ايران در اقدامات تروريستي عليه امريكا همدستي كرده باشد وجود‬
‫ندارد‪ .‬گروگان ها به كشور بازگشتند و ما از تالش هايي كه دولت ايران در گذشته اتخاذ كرده و در حال‬
‫حاضر مدّ نظر قرار مي دهد استقبال مي كنيم‪ 23.‬مسائل مربوط به ايران و امريكا در جلسه سران قوا با امام‬
‫خميني در ‪ 3133/5/73‬مطرح گرديد‪ .‬امام خميني نظرشان اين بود كه مجموعاً به نفع ما تمام شده است‪ .‬ايران‬
‫تصميم گرفت كه در مذاكره با امريكايي ها‪ ،‬درباره مسائل سياسي و جنگ حرفي نزد اما اگر آنها حرفي زدند‬
‫گوش كند و فقط درباره جدول معاوضه گروگانها با نيازهاي ايران صحبت شود‪ .‬اين تصميم در جلسه سران قوا‬
‫با امام خميني اتخاذ شد‪ 23.‬در مجموع در جريان ماجراي مك فارلين حدود ‪ 7‬هزار موشك تاو و چند هزار قطعه‬
‫يدكي ريز و درشت موشكهاي هاگ به ايران واگذار گرديد و ايران بيش از ‪ 77‬ميليون دالر بابت آنها به‬
‫واسطه مربوطه پرداخت نمود و عمده گروگانهاي امريكايي نيز آزاد شدند‪ 22.‬البته آقاي هاشمي رفسنجاني مي‬
‫گويد همه معامله ايران با امريكا ‪ 73‬ميليون دالر بود كه بدليل گراني‪ ،‬ايران مبلغ ‪ 3‬ميليون دالر آن را پرداخت‬
‫نكرد‪ 25.‬ايشان همچنين در مصاحبه با كيهان هوايي در ‪ 33‬فروردين ماه ‪ 3133‬مي گويند‪:‬به محض اينكه ايران‬
‫دريافت كه آمريكايي ها مي خواهند اين سالح ها را به قيمت بيشتر بفروشند‪،‬تصميم گرفتيم ‪ 34‬الي ‪34/3‬‬
‫‪21‬‬
‫ميليون دالر از كل مبلغ را نپردازيم‪.‬‬
‫تأثیر افشاي ماجراي مك فارلین بر دولت هاي ایران و امریکا‬
‫با افشاي سفر مك فارلين به ايران‪ ،‬برخي مشكالت سياسي هم براي دولت امريكا و هم براي ايران به وجود‬
‫آمد‪ .‬در ايران برخي از نمايندگان مجلس در مورد اين موضوع از وزير خارجه سؤال كردند‪ .‬اين اقدام‬
‫نمايندگان‪ ،‬باعث واكنش شديد امام خميني گرديد و ايشان در پاسخ به آنان در ‪ 3133/5/71‬فرمودند‪" :‬چرا‬
‫بايد وقتيكه دنيا به تزلزل در آمده است براي اين بي اعتنايي ايران به كاخ سفيد و سياه‪ ،‬چرا ما بايد توجيه كنيم‬
‫مسائل آنها را؟ چرا ما بايد اينقدر غرب زده باشيم يا شيطان زده؟ من هيچ توقع نداشتم از بعض اين اشخاص ـ‬
‫ولو بعضيشان در نظر من پوچ اند ـ لكن از بعضي از اين اشخاص كه سابقه دارند هيچ توقع نداشتم كه در اين‬
‫زمان كه بايد فرياد بزنند سر امريكا‪ ،‬فرياد مي زنند سر مسئولين ما‪ ،‬چه شده است؟ شماها چه تان است؟ چه‬
‫كرديد شماها؟ شماها چرا بايد تحت تأثير تبليغات خارجي واقع بشويد يا تحت تأثيرات نفسانيات خودتان؟‪....‬‬
‫كجا داريد مي رويد؟ ‪ ....‬لحن شما در آن چيزي كه به مجلس داديد از لحن اسرائيل تندتر است‪ .‬از لحن خود‬
‫كاخ نشينان آنجا تندتر است‪ ....‬من بعضيتان را مي شناسم‪ ،‬شما اينطور نبوديد‪ ....‬شما دل مسئولين ما را نشكنيد‪...‬‬
‫دو دستگي ايجاد نكنيد‪ ....‬خالف انصاف است‪ .‬نكنيد اين كارها را‪ ".‬همچنين امام خميني افشاي سفر مك‬
‫فارلين به ايران را به عنوان يك رسوايي بسيار مهم براي سران كشور امريكا و يك انفجار عظيم در كاخ سياه‬
‫واشنگتن مطرح كردند‪ .‬ايشان طي سخناني به مناسبت ميالد پيامبر اكرم(ص) در ‪ 3133/5/71‬در حسينيه جماران‬
‫فرمودند‪ ":‬شما مالحظه بكنيد و ببينيد كه در تمام دنيا‪ ،‬در سراسر جهان‪ ،‬مطبوعاتشان و رسانه هايشان و خطابه‬
‫هايشان تمام متوجه اين معناست كه سرپوشي بگذارند بر اين رسوايي كه براي رئيس جمهور امريكا پيش آمد‪.‬‬

‫‪473‬‬
‫رئيس جمهور امريكا در اين رسوايي بايد عزا بگيرد و كاخ سفيد مبدل به كاخ سياه بشود ـ گرچه هميشه بوده‬
‫است‪ -‬لكن اين متفرقه گويي و اضطرابي كه در كاخ سفيد پيدا شد و در طرفدارهاي امريكا‪ ،‬حكايت از عظمت‬
‫مسئله مي كند يك مقام عاليرتبه ـ به قول خودشان ـ از امريكا به طور قاچاق و با تذكرۀ جعلي وارد ايران مي‬
‫شود‪ ،‬در صورتي كه ايران نمي داند چي است‪ .‬به مجردي كه وارد مي شود و معلوم مي شود كه اين از مقامات‬
‫امريكاست‪ ،‬ايران او را در يك جايي تحت نظر قرار مي دهد و محبوس مي كند و تمام حركات او را تحت‬
‫نظر قرار مي دهد و او با هر كس خواسته است مالقات كند‪ ،‬مالقات نمي كند‪ .‬آني كه ادعا مي كند كه اگر‬
‫من به شوروي رفته بودم‪ ،‬رئيس شوروي سه مرتبه ديدن من مي آمد‪ ،‬گمان مي كند اينجا هم شوروي است‪.‬‬
‫اينجا كشور اسالم است‪ .‬اينجا نه كرملين قابل اين است كه ذكري از بشود و نه كاخ سياه‪ ،‬اينجا كشور رسول‬
‫خداتس‪ ،‬اينجا كشور حضرت صادق است‪ ،‬اينجا پاسدارهاي ما شرافت دارند‪ .‬بر كاخ نيشينها‪ ،‬اينجا بسيجيهاي ما‬
‫و امت ما شرافت دارند بر تمام كاخ نشينهاي عالم و همه كساني كه ادعاي پوچ خودشان را مي كنند و گمان‬
‫مي كنند كه بايد عالم پيش آنها خاضع باشد‪ .‬آنهايي كه مي گفتند ما چه مي كنيم و چه مي كنيم و قطع رابطه‬
‫مي كنيم و از اين مسائل مي گفتند‪ ،‬امروز معلوم شد كه با عجز و ناله در پيشگاه اين ملت آمده اند و مي‬
‫خواهند كه رابطه برقرار كنند‪ ،‬مي خواهند عذر تقصير بخواهند و ملت ما قبول نمي كند‪ .‬اين يك مسئله است‪،‬‬
‫مسئله اي است كه از تمام پيروزيهاي شما باالتر‪ ،‬است‪ .‬مسئله رئيس امريكا با آن همه به قول خودش جالل و‬
‫جبروت‪ ،‬كسي را از مقامات عالي بفرستد به اينجا كه با مقامات اينجا مالقات كنند و هيچ يك از آنها حاضر‬
‫به مالقات نشود‪ .‬اين مسئله بزرگي است كه دنيا را منفجر كرده است و بايد هم بكند‪ ،‬كاخ سفيد را به عزا‬
‫نشانده است و بايد هم بنشاند‪ ،‬مسئله‪ ،‬مسئله مهم است‪ .‬االن تسابق مي كنند تمام كشورهاي بزرگ براي رابطه‬
‫پيدا كردن با ايران‪ ".‬افشاي سفر مك فارلين به ايران‪ ،‬حدود دو ماه قبل از انجام عمليات كربالي‪ ،3‬موجب‬
‫شد تا حكام امريكا سخت در موضع دفاعي و انفعالي افتاده و تحت فشار قرار گيرند‪ .‬آشكار شدن اين ماجرا‪،‬‬
‫براي امريكا مشكالتي را ايجاد كرد و باعث سخت تر شدن تدريجي موضع دولت آمريكا در مقابل جمهوري‬
‫اسالمي ايران شد‪ .‬ايران نيز نتوانست اين مسير را مثل سابق براي تأمين قطعات يدكي و جنگ افزار دنبال نمايد‪.‬‬
‫به هر حال مي توان گفت كه با افشاي جريان مك فارلين اين دوره از ارتباط در آستانه بن بست قرار‬
‫گرفت‪ 57.‬سفر محرمانه مك فارلين به ايران در تاريخ و روابط خارجي امريكا‪ ،‬مسئله بي سابقه اي بود‪ .‬تمايل‬
‫امريكا به حل برخي از مشكالت خود با ايران موجب شد تا برخي از كشورهاي اروپايي مانند انگليس نيز‬
‫تالش نمايند تا سطح روابط خود با ايران را افزايش دهند‪ .‬حتي شوروي نيز با فرستادن رئيس كميته دولتي‬
‫روابط اقتصادي خود به ايران در ‪ 3133/1/35‬پس از كشف ماجراي مك فارلين به دنبال توسعه روابط خود با‬
‫ايران برآمد‪ 51.‬افشاي ارتباط محرمانه امريكا با ايران جهت آزاد سازي گروگان هاي اين كشور در لبنان‪،‬‬
‫موجب بروز بحران عميقي در دولت امريكا شد‪ .‬وزير خارجه امريكا‪ ،‬مك فارلين و گروه طراح مذاكره با‬
‫ايران از سوي كنگره مورد بازخواست و بازجويي قرار گرفتند و افراد مذاكره كننده با ايران كنار گذاشته شده‬
‫و ادامه مذاكرات به وزارت خارجه امريكا محول گرديد‪ .‬اختالف عميقي بين سران حكومت در امريكا به وجود‬

‫‪474‬‬
‫آمد و دولت جمهوري خواه در موضع ضعف قرار گرفت‪ .‬امريكا از اين پس نتوانست طرح سابق خود را اجرا‬
‫‪54‬‬
‫نمايد و فقط در تالش بود تا با وقت گذراني ارتباط با ايران قطع نشود‪.‬‬
‫تحریم مجدد ایران و همکاریهاي بیشتر اطالعاتی با عراق‬
‫پس از ناكام ماندن سفر مك فارلين به ايران و عدم موفقيت سياست ريگان در حل مشكالت امريكا با‬
‫جمهوري اس المي و پس از شكست سياست كيك‪ ،‬كليد‪ ،‬انجيل و كُلت كه رئيس جمهور امريكا براي مسئولين‬
‫ايراني فرستاد‪ ،‬دور دوم تحريم ها عليه ايران آغاز شد‪ 53.‬درخواست مذاكره و رابطه با ايران‪ ،‬در اين مقطع به‬
‫نتيجه مطلوب براي امريكا نرسيد و امريكا تصميم گرفت تا فشارهاي جديدي را عليه ايران اِعمال نمايد‪.‬بعالوه‬
‫پس از افشاي ماجراي مك فارلين ‪،‬عمليات استانچ كه از سال ‪ 3131‬براي تشديد تحريم تسليحاتي ايران از سوي‬
‫آمريكا شروع شده بود‪،‬با شدت پيگيري شد و دو لتهاي اروپايي اين موضوع را جدي تر تلقي كردند و منافذ‬
‫تهيه سالح و قطعات يدكي براي ايران را محدودتر كردند‪.‬حتي كشورهايي مانند چين هم فروش تسليحات به‬
‫ايران را محدود كردند‪ .‬از اين رو‪ ،‬درست در زماني كه ايران نياز بيشتري به تسليحات و مهمات داشت‬
‫دسترسي به آن كاهش يافت‪ .‬درنتيجه فاصله بين نيازهاي نظامي و اهداف سياسي جنگ ‪،‬گسترش يافت‪ .‬در ماه‬
‫اُوت ‪ 3153‬گروهي از بزرگترين تحليل گران سازمان اطالعات مركزي امريكا ‪ CIA‬به عراق رفتند‪ .‬آنها در‬
‫يكي از مهمانسراهاي استخبارات عراق در كنار رودخانه دجله در بغداد به مأمورين اطالعاتي ارتش بعثي گفتند‪:‬‬
‫ما نگران شما و وضعيت نظامي شما هستيم‪ .‬ايران خود را براي انجام عمليات بزرگي آماده مي كند و شما‬
‫قدرت دفاع در برابر چنين حمله اي را نداريد‪ 53.‬ظاهراً اين گروه براي توسعه همكاريهاي اطالعاتي با عراق به‬
‫اين كشور سفر كرده و به دنبال بررسي توانائيهاي عراق در برابر تهاجم احتمالي ايران و يافتن راههاي كمك‬
‫به آن كشور جهت بازنده نشدن در جنگ بودند‪.‬‬
‫هجوم كم سابقه عراق به مراكز اقتصادي و مسکونی‬
‫پس از چند روز وقفه در حمالت هوايي عراق به مراكز صنعتي و اقتصادي ايران‪ ،‬نيروي هوايي عراق در‬
‫‪ 3133/5/73‬به بندر ماهشهر حمله كرد‪ .‬در صبح فرداي آن روز ‪ 3‬فروند هواپيماي عراقي به پااليشگاه و‬
‫نيروگاه اصفهان حمله كردند كه باعث كشته شدن ‪ 37‬نفر و مجروح شدن ‪ 12‬نفر گرديد‪ .‬اين حمله باعث شد‬
‫كه فعاليت اين پااليشگاه متوقف گردد‪ .‬حمله به نيروگاه شهيد محمد منتظري نيز حدود ‪ 433‬مگاوات برق از‬
‫توليد شبكه سراسري كاست‪ .‬عصر همين روز پااليشگاه تبريز نيز بمباران شد كه توليد اين پااليشگاه نيز‬
‫متوقف گرديد‪ .‬همچنين در همين روز به شهرهاي باختران‪ ،‬اسالم آباد‪ ،‬ايالم‪ ،‬اراک‪ ،‬سومار‪ ،‬كرند غرب و‬
‫جزيره خارک نيز حمله شد‪ .‬ايران نيز تصميم گرفت تا به تالفي بصره‪ ،‬ام القصر و خانقين را زير آتش توپخانه‬
‫قرار دهد و به مراكز حساس نظامي و اقتصادي بغداد موشك بزند‪ 52.‬نيروي هوايي عراق در ‪3133/5/71‬‬
‫حمالت وسيعي را به شهر اهواز و مناطق اطراف آن انجام داد‪ .‬ايران نيز به عنوان مقابله به مثل در ‪3133/1/3‬‬
‫موشكي را به مركز مخابرات شهر بغداد پرتاب كرد‪ .‬عراق در ‪ 3133/1/7‬حمله هوايي شديدي را به اسالم آباد‬
‫و باختران انجام داد‪ .‬در حمله به جنوب شهر اسالم آباد ‪ 23‬واحد مسكوني تخريب و ‪ 33‬غير نظامي به شهادت‬

‫‪475‬‬
‫رسيدند‪ .‬در كرمانشاه نيز به مسجد زينبيه حمله كرد كه نزديك به ‪ 333‬نفر به شهادت رسيدند‪ .‬در اين حمالت‬
‫بيش از ‪ 333‬نفر از مردم نيز مجروح شدند‪ .‬در فرداي آن روز عراق به چند نقطه مسكوني و كارگري بندر امام‬
‫خميني‪ ،‬سربندر و ماهشهر حمله كرد كه بر اثر آن ‪ 31‬نفر شهيد و ‪ 53‬نفر نيز مجروح گرديدند‪ .‬عراق در‬
‫‪ 3133/1/4‬به شهر انديمشك و پايگاه هوايي دزفول و جزيره الرک حمله كرد‪ .‬ايران هم به مقابله به مثل خود‬
‫ادامه داد و در اوايل بامداد ‪ 3133/1/3‬بغداد را هدف هفدهمين موشك خود قرار داد‪ 55.‬پس از چند روز توقف‬
‫در حمله به مراكز اقتصادي و مناطق مسكوني بار ديگر عراق در ‪ 3133/1/33‬به ده نقطه شهر اهواز و در سه‬
‫نوبت با هواپيماهاي جنگنده حمله كرد‪ .‬در اين حمالت بيش از ‪ 333‬نفر شهيد و تعداد زيادي نيز مجروح شدند‬
‫و خرابي زيادي به بار آمد‪ .‬از سوي ديگر در همين روز نيروي هوايي عراق به شهر اسالم آباد غرب حمله كرد‬
‫كه بر اثر آن ‪ 4‬نفر از مردم شهيد و تعداد ديگري زخمي گرديدند‪ .‬براي اولين بار در چنين روزي نيروگاه نكا‬
‫در كنار درياي مازندران كه بسيار دور از دسترس هواپيماهاي عراقي بودند‪ ،‬بمباران شد كه بر اثر آن ‪ 7‬نفر‬
‫شهيد و ‪ 73‬نفر از كاركنان اين نيروگاه مجروح شدند‪ .‬ايران هم تصميم به مقابله به مثل گرفت‪ .‬همچنين عراق‬
‫در ‪ 3133/1/77‬به يك پايگاه موشكي سام در اطراف تهران حمله كرد كه يكي از كاركنان ليبيايي آن كشته‬
‫شد‪ 51.‬در ادامه حمالت عراق به مراكز نفتي ايران‪ ،‬جنگنده هاي اين كشور در ‪ 3133/1/73‬تلمبه خانه تنگ فنّي‬
‫را م ورد حمله قرار دادند كه موجب شد تا انتقال نفت به پااليشگاه هاي تهران و تبريز كاهش يابد‪ .‬نيروي‬
‫هوايي عراق در ظهر ‪ 3133/1/71‬كرمانشاه را به شدت بمباران كرد و خسارات زيادي را به بار آورد‪ .‬بار ديگر‬
‫باختران در ‪ 3133/33/7‬در سه نوبت به شدت بمباران شد كه بر اثر آن ‪ 33‬نفر شهيد و ‪ 725‬نفر از مردم‬
‫مجروح گرديدند‪ .‬در همين روز اسالم آباد غرب نيز در سه نوبت صبح و بعداز ظهر در حالي كه هيئتي از‬
‫سازمان ملل از آن بازديد مي كرد‪ ،‬بمباران شد كه در نتيجه ‪ 13‬نفر شهيد و تعداد زيادي زخمي و خسارات‬
‫زيادي به بار آمد‪ .‬البته ايران هم مقابله به مثل نمود ولي مردم به دليل وسعت حمالت به مناطق مسكوني و عدم‬
‫‪13‬‬
‫تهاجم ايران در جبهه ها‪ ،‬ناراضي بودند‪.‬‬
‫پرتاب اولین موشك ساحل به دریاي ایران‬
‫ايران موشكهاي كرم ابريشم را در اواخر سال ‪ 3134‬از كشور چين خريداري كرد‪ .‬افرادي از سپاه و ارتش در‬
‫همان سال براي آموزش جگونگي استفاده از اين موشك ها براي چند ماه به چين اعزام گرديدند و پس از‬
‫بازگشت‪ ،‬سازمان موشك هاي ساحل به دريا را راه اندازي نمودند‪ .‬به منظور مقابله به مثل در برابر حمالت‬
‫نيروي هوايي ارتش عراق به مراكز و تأسيسات نفتي و نيز حمله به كشتي ها در خليج فارس‪ ،‬نيروي دريايي‬
‫سپاه پاسداران انقالب اسالمي در ‪ 1365/9/24‬اولين موشك ساحل به درياي خود را به سمت اسكله البكر و‬
‫بندر ام القصر عراق در شمال خليج فارس پرتاب نمود‪ .‬اين اقدام تحولي در توانمنديهاي ايران براي مقابله با‬
‫حمالت عراق به نفتكش ها و پايانه هاي نفتي ايران‪ ،‬تلقي مي شد‪ .‬دومين موشك ساحل به درياي نيروي‬
‫دريايي سپاه در ‪ 1365/11/1‬به سمت يك نفتكش حامل نفت عراق در شمال خليج فارس پرتاب شد‪ .‬سومين‬
‫موشك ساحل به درياي نيروي درياي سپاه در شنبه ‪ 1365/11/4‬به سمت هدفي در شمال خليج فارس پرتاب‬

‫‪476‬‬
‫شد‪ 13.‬در طول جنگ ‪ ،‬نيروي دريايي ارتش نتوانست از اين موشك ها عليه اهداف عراقي و يا اهدافي در خليج‬
‫فارس استفاده نمايد‪.‬‬
‫توقعات و انتظارات در سال ششم جنگ‬
‫در سال ‪ ، 3133‬جمهوري اسالمي ايران به دنبال ايجاد شرايطي در جبهه ها بود تا از طريق آن ‪ ،‬به خواسته هاي‬
‫خود برسد ‪ .‬باتوجه به كاهش اميدواري به اقدامات ديپلماتيك ‪ ،‬تمركز تالش ها جهت رسيدن به يك موفقيت‬
‫بزرگ در جبهه هاي جنگ بود ‪ .‬عمده ترين خواسته هاي ايران معطوف به موارد ذيل بود ‪.‬‬
‫الف ـ پذيرفتن قرارداد ‪ 3123‬از سوي حكومت عراق به عنوان مبنايي براي تعيين حدود مرزي‪.‬‬
‫ب ـ تأمين خسارات وارده به ايران از سوي تحميل كنندگان و آغاز گران جنگ ‪.‬‬
‫ج ـ تنبيه متجاوز با ايجاد يك ساز وكار بين المللي‪.‬‬
‫براي رسيدن به خواسته هاي فوق و اطمينان از عدم توانايي دشمن براي ادامه حمالت خود در جبهه هاي جنگ‪،‬‬
‫عمليات كربالي‪ 4‬طراحي گرديد تا بتواند راهي براي رسيدن به انتظارات فوق باشد‪ .‬بايد توجه داشت كه ايران‪،‬‬
‫سال ‪ 1365‬را سال انهدام ارتش صدام و سال احتمالي پايان دادن به جنگ از طريق فشار نظامي‪ ،‬مي دانست و‬
‫بسياري از رزمندگان‪ ،‬آرزوي اقامه نماز در كربالي حسيني را پس از موفقيت در جبهه ها‪ ،‬داشتند‪.‬‬
‫روند برنامه ریزي و اجراي عملیات كربالي ‪4‬‬
‫از اوايل سال ‪ 1365‬كه پاتك هاي دشمن در منطقه عملياتي والفجر‪ ، 8‬دفع گرديد و مثلث فاو به طور كامل‬
‫تثبيت شد‪ ،‬نياز به تعيين يك راهبرد جديد نظامي براي كشور بود تا بتوان براساس آن‪ ،‬سلسله عملياتي را‬
‫طراحي نمود تا دشمن را به زانو درآورد‪ .‬در آن زمان سپاه پاسداران انقالب اسالمي كه تنها توان و قدرت و‬
‫بازوي تهاجمي ايران بود مي توانست ساالنه يك عمليات بزرگ را برنامه ريزي و اجرا نمايد‪ .‬بدين منظور‬
‫معموالً سپاه ساالنه بين ‪ 111‬تا ‪ 151‬گردان رزمي را آماده مي كرد و در تابستان و پاييز تعداد عمليات‬
‫كوچك و محدود و در فصل زمستان يك عمليات بزرگ را به ثمر مي رساند‪ .‬طبيعتاً چنين شيوه اي كه دشمن‬
‫با آن آشنا شده بود نمي توانست راهكار اساسي براي تعيين تكليف جنگ باشد‪ .‬بنابراين راهكار اساسي براي‬
‫مقابله با تاكتيك پاتك هاي سنگين دشمن‪ ،‬پس از انجام يك عمليات از سوي رزمندگان اسالم و نيز غافلگير‬
‫كردن دشمن نسبت به محور تالش اصلي تهاجم قواي اسالم‪ ،‬حمله به مواضع وي از چند محور و هر محور با‬
‫استعدادي حدود ‪ 333‬گردان تهاجمي بود‪ .‬سپاه در چنين شرايط پيشنهاد كرد تا براي تصرف بصره نيرويي بيش‬
‫از ‪ 511‬گردان آماده شود‪ .‬البته اين طرح به داليل مشكالت اقتصادي كشور‪ ،‬مورد موافقت مسئولين كشور قرار‬
‫نگرفت و در نهايت قرار شد تا براي انجام عمليات سرنوشت ساز ‪ 133،‬گردان فراهم شود كه سرانجام حدود‬
‫‪ 251‬گردان رزمي آماده گرديد‪ 17.‬درآن شرايط‪ ،‬يگان هاي سپاه‪ ،‬در چند نقطه مهم از جمله جزاير خيبر ومنطقه‬
‫شلمچه در حال شناسايي براي ارزيابي امكان حمله از آن نقاط‪ ،‬عليه دشمن بودند‪ .‬همچنين در منطقه دهلران و‬
‫هورالهويزه و هر منطقه اي كه قابليت انجام عمليات محدود را داشت تحركات محدودي تحت عنوان عمليات‬
‫هاي كوچكِ " قدس" و "عاشورا" از سوي لشكرها و تيپ هاي سپاه صورت گرفت ‪.‬سر انجام باشناسايي هاي‬

‫‪477‬‬
‫صورت گرفته در مناطق مختلف وبررسي معايب و محاسن هر منطقه وبا توجه به اين كه ارتش عراق به منطقه‬
‫هور نسبت به ساير نقاط حساس تر بود‪،‬بنابراين منطقه ابوغريب به عنوان محور تالش اصلي وشلمچه به عنوان‬
‫محور تالش پشتيباني انتخاب گرديد‪.‬گرچه از ‪ 26‬شهريور ‪ ،1364‬سپاه نيروي زميني خود را تشكيل داده بود‬
‫ولي براي اولين بار در عملياتهاي كربالي‪ 4‬و ‪ ،5‬سپاه با عنوان نيروي زميني وارد عمل شد‪.‬‬
‫ضرورت و هدف عملیات كربالي ‪4‬‬
‫با توجه به شرايط كشور در سال ‪ ،3133‬ايران چاره اي جز انجام يك عمليات بزرگ و مهم در جبهه هاي‬
‫جنگ زميني نداشت تا بتواند ضمن پاسخ به شرارت هاي مرتب دشمن‪ ،‬در حمله به مراكز اقتصادي و اجتماعي‬
‫كشور و نيز تالش ارتش بعثي براي گسترده تر كردن حوزه هاي جنگ از جمله در دريا و در شهرها‪ ،‬اعالم‬
‫نمايد كه سرنوشت جنگ در جبهه هاي زميني‪ ،‬تعيين مي شود و گسترش جنگ به غير نظاميان‪ ،‬راه درستي‬
‫نيست‪ .‬در زمان برنامه ريزي براي عمليات كربالي‪ ، 4‬تصور بر اين بود كه يك عمليات گسترده و مؤثر مي‬
‫تواند‪ ،‬سرنوشت ساز بوده و دولت عراق را وادار به پذيرش خواسته ها و شرايط ايران براي پايان بخشيدن به‬
‫جنگ تحميلي كند‪ .‬طبيعتاً پذيرش شرايط ايران در آن زمان از سوي عراق‪ ،‬منجر به سقوط سياسي رژيم بعثي‬
‫مي شد‪ .‬از سوي ديگر در تمام دوران جنگ تحميلي‪ ،‬رسيدن به اطراف شهر بصره‪ ،‬به دليل اهميت سياسي و‬
‫نظامي آن‪ ،‬جزء اهداف قواي نظامي ايران به شمار مي رفته است‪ .‬عمليات كربالي ‪ ،4‬در تالش بود تا با عبور‬
‫يگان هاي رزمي از اروند از يك سو و حمله از محور شلمچه به عنوان يكي از معابر وصولي به شهر بصره‪،‬‬
‫بخشي از اهداف عمليات بيت المقدس در سال ‪ 3133‬را كه به دليل كمبود نيرو و توان رزمي‪ ،‬نتوانسته بود به‬
‫آن دسترسي پيدا بكند‪ ،‬تحقق بخشد‪ .‬در چنين شرايطي برنامه ريزي براي انجام عمليات كربالي‪ 4‬به منظور‬
‫رسيدن به "شرق بصره و منطقه تنومه " در محدوده سپاه سوم ارتش بعثي از يك سو و " عبور از اروند رود و‬
‫رسيدن به منطقه زبير " در محدوده سپاه هفتم ارتش بعثي از سويي ديگر در دستور كار قرار گرفت‪.‬‬
‫عمليات كربالي ‪ 4‬با هدف تصرف منطقه ابوالخصيب و محاصره نيروهاي مستقر در شبه جزيره فاو و تهديد‬
‫بصره از جنوب‪ ،‬طرح ريزي گرديد‪ .‬اين عمليات در تالش بود تا سرزمين منطقه عملياتي والفجر ‪ 5‬يعني شبه‬
‫جزيره فاو را كه در تصرف ايران بود به جنوب بصره وصل نموده و كل اروند رود را به تصرف قواي ايران‬
‫درآورد‪ .‬اين عمليات تكميل كننده اهداف عمليات والفجر ‪ 5‬بود و قرار بود تا با انجام آن‪ ،‬همه منطقه جزيره‬
‫فاو آزاد گردد و موقعيت ايران در خليج فارس بيش از پيش تقويت شود‪ .‬با انجام عمليات كربالي ‪ ،4‬سر پل‬
‫تصرف شده در منطقه فاو توسعه يافته و از خطر بازپس گيري توسط ارتش بعثي عراق‪ ،‬نجات مي يافت‪.‬‬
‫شیوه ها و تاكتیك هاي ارتش بعثی‬
‫عبور نيروهاي سپاه از رودخانه اروند در عمليات تصرف منطقه فاو‪ ،‬موجب شد تا ارتش عراق به تاكتيك‬
‫عملياتي رزمندگان اسالم در عبور از رودخانه عريض اروند پي برده و ديگر رودخانه را به عنوان يك مانع‬
‫طبيعي و دفاعي مناسب براي خود‪ ،‬تلقي نكند‪ .‬غافلگير شدن ارتش بعثي در عمليات والفجر ‪ ،8‬باعث شده بود تا‬
‫ارتش عراق تدابير و اقدامات الزم را براي كشف مكان و زمان عمليات بعدي جمهوري اسالمي ايران به كار‬

‫‪478‬‬
‫گيرد‪ .‬سپاه هفتم عراق قبل از آغاز عمليات كربالي ‪ 4‬و به منظور ممانعت و پيشگيري از احتمال عبور‬
‫رزمندگان اسالم از اروندرود‪ ،‬شيوه هايي به شرح ذيل را اتخاذ كرده بود‪:‬‬
‫‪ - 8‬كسب اطالعات مداوم‬
‫ارتش عراق از طريق جمع آوري اطالعات با كمك عكسهاي هوايي‪ ،‬شنود مخابراتي و مشاهده فعل و انفعاالت‬
‫جبهه خودي از طريق دكلهاي ديده باني و نيز بازجويي از اسرا‪ ،‬در تالش بود تا هوشياري مداوم خود را نسبت‬
‫به تحركات رزمندگان اسالم‪ ،‬افزايش دهد‪ .‬ارتش بعثي در اين راه از تصاوير ماهواره اي و از عكسهاي هوايي‬
‫هواپيماهاي آواكس آمريكايي‪ ،‬مستقر در كشور عربستان و نيز از نفوذ جاسوسي سازمان منافقين‪ ،‬بهره مي برد‪.‬‬
‫جالل طالباني رئيس جمهور فعلي عراق‪ ،‬از قول وفيق سامرايي مي گويد كه از زمان عمليات كربالي ‪،4‬‬
‫عكسهاي ماهواره اي از وضعيت قواي ايران را از ارتش امريكا دريافت و در اختيار صدام حسين قرار مي دادم‪.‬‬
‫وفيق السامرايي مي گويد‪ :‬ما در اِعمال مراقبت و كنترل كليه مناطق عملياتي جبهه‪ ،‬شدت عمل به خرج داديم و‬
‫جبهه شرق بصره و منطقه مياني خانقين را بيش از مناطق ديگر مورد كنترل قرار داديم‪ .‬بسياري از پروازهاي‬
‫عكسبرداري گشتي شناسايي را تكرار كرديم و همه نيروهاي انساني و فني را نيز بكار گرفتيم‪ 11.‬در شرايطي‬
‫كه ايران در حال آماده شدن براي انجام عمليات كربالي ‪ 4‬بود‪ ،‬فرماندهان ارتش بعثي پس از انجام يك‬
‫بازرسي ميداني‪ ،‬در آذر ماه سال ‪ 1365‬از خطوط مقدم جبهه در اروند رود‪ ،‬امكان عبور رزمندگان اسالم از‬
‫اروندرود را منتفي ندانسته و با توجه به تجربيات بدست آمده از عمليات والفجر ‪ 8‬و نيز تمركز قواي ايران در‬
‫شلمچه و در حاشيه اروند رود‪ ،‬احتمال عمليات نيروهاي ايراني را در اين منطقه و نيز منطقه هورالهويزه‪ ،‬متصور‬
‫مي دانستند‪ .‬از سوي ديگر براي ستاد ارتش عراق تا حدود زيادي منطقه و زمان عمليات كربالي ‪ 4‬نيز مشخص‬
‫شده بود‪ 14.‬سپاه هفتم ارتش بعثي كه در حاشيه اروندرود مستقر بود‪ ،‬با استفاده از تجربيات عمليات فاو‪ ،‬روشها‬
‫و تاكتيكهاي جديدي را براي مقابله با عبور غواصان از اروندرود و نيز شكستن خطوط اول خود‪ ،‬ابداع كرده‬
‫كه آنها را در زمان اجراي عمليات كربالي ‪ 4‬عليه قواي اسالم‪ ،‬بكار گرفت‪.‬‬
‫‪-5‬حساسیت نسبت به تاریکی و تیراندازي مستمر‬
‫از آنجا كه معموالً عمليات نيروهاي ايراني با استفاده از تاريكي شب صورت مي گرفت‪ ،‬يگانهاي عراقي مستقر‬
‫در خط مقدم با پرتاب مرتب منورهاي مختلف‪ ،‬فضاي اروند رود را در شب‪ ،‬روشن مي كردند تا از عدم انجام‬
‫عمليات مطمئن گردند‪ .‬از سوي ديگر با توجه به عبور غواصهاي ايراني از رودخانه اروند در جريان عمليات‬
‫والفجر‪ ، 5‬يگانهاي مستقر در ساحل اروند‪ ،‬به طور مرتب و متناوب با تيربارهاي مستقر در كنار رودخانه بر‬
‫روي آب تيراندازي مي كردند تا از حركت احتمالي غواصها‪ ،‬جلوگيري نمايند‪ .‬همچنين با شروع عمليات‬
‫كربالي ‪ ،4‬سپاه هفتم ارتش عراق تالش كرد تا با كمك توپخانه دوربرد‪ ،‬عقبه گردانهاي خط شكن را با آتش‬
‫ايذايي‪ ،‬دچار آسيب سازد‪ .‬استفاده از آتش انواع سالحهاي دورزن‪ ،‬هميشه يكي از مؤثرترين شيوه هاي مقابله‬
‫ارتش عراق با تهاجمات نيروهاي ايراني بوده است‪.‬‬

‫‪479‬‬
 ‫شرح و نتایج عملیات‬
‫عمليات كربالي ‪ 4‬در تاريخ سوم دي ماه سال ‪ 1365‬در منطقه اي به عرض حدود ‪ 41‬كيلومتر از پاسگاه زيد‬
‫(ص)‬
‫انجام پذيرفت‪ .‬برنامه اين‬ ‫عراق در شمال شلمچه تا تقاطع رودخانه هاي اروند و كارون‪ ،‬با رمز يا محمد‬
‫عمليات‪ ،‬عبور رزمندگان اسالم از اروند رود‪ ،‬در جنوب شهر خرمشهر و مقابل شهر آبادان و آن سوي جزيره‬
‫مينو‪ ،‬طرح ريزي شده بود‪ .‬قرار براين بود تا منطقه جزيره ام الرصاص و ابوالخصيب واقع در ‪ 12‬كيلومتري‬
‫جنوب بصره‪ ،‬به تصرف قواي ايران درآيد و در نهايت رزمندگان اسالم‪ ،‬بتوانند خود را به منطقه زبير برسانند‪.‬‬
‫محور اصلي تك در اين عمليات‪ ،‬عبور از اروند رود بود و محور شلمچه و پنج ضلعي به عنوان محور تك‬
‫پشتيباني‪ ،‬در نظر گرفته شده بود‪ .‬عمليات در حالي انجام شد كه فرمانده جنگ در حال بازديد از واحدهاي‬
‫‪13‬‬
‫درمرحله اول عمليات‪ 13 ،‬گردان وارد عمل شد‪.‬با آغاز‬ ‫ارتش در بوشهر بود و از آغاز آن اطالع نداشت‪.‬‬
‫عمليات‪ ،‬مشخص شد كه ارتش عراق در آمادگي كامل بسر مي برد و امكان عبور سريع از رودخانه اروند‬
‫‪13‬‬
‫از دو هفته قبل از‬ ‫وجود ندارد و شرايط نسبت به زمان انجام عمليات والفجر ‪ 5‬بكلي تفاوت كرده است‪.‬‬
‫شروع عمليات كربالي‪ ،4‬قرارگاه خاتم االنبياء(ص) ـ مركز عمليات سپاه پاسداران انقالب اسالمي ـ كه در محلي‬
‫به نام فاطميه مستقر بود‪ ،‬احساس كرده بود كه دشمن تا حدي از انجام اين عمليات با خبر شده است‪ .‬سردار‬
‫احمد سوداگر‪ 12‬مي گويد‪ :‬من در حين عمليات كربالي‪،3‬كالكي را از يكي از سنگرهاي دشمن در جزيره‬
‫بوارين پيدا كردم و نشان فرمانده سپاه دادم و گفتم كه اين كالك‪ ،‬نقشه عمليات خودمان و مربوط به طرح‬
‫عملياتي كربالي‪ 4‬مي باشد كه به زبان عربي نوشته شده است‪ .‬در آن هنگام يكي از كالك هاي خودمان نيز‬
‫همراهم بود و آن را در كنار كالك پيدا شده گذاشتم و ديدم بسيار شبيه به هم هستند‪ .‬در كالك پيدا شده‪ ،‬نام‬
‫همه لشكرها و يگان هاي عمل كننده سپاه در عمليات كربالي‪ ،4‬نوشته شده بود‪ .‬مفهوم يافتن آن كالك از‬
‫سنگر دشمن‪ ،‬اين بود كه در عمليات كربالي‪ ،4‬فردي‪ ،‬اطالعات را برده و به ارتش بعثي داده است‪ .‬البته بعداً‬
‫معلوم شد كه اين كالك‪ ،‬نقشه مربوط به برنامه ريزي هاي دو دوره پيش از طراحي نهايي عمليات كربالي‪4‬‬
‫است و ‪ 1‬ماه با تصميم نهايي و نقشه قطعي عمليات فاصله دارد‪.‬همچنين بعدها معلوم شد كه امريكايي ها‬
‫اطالعات قواي ايران را از طريق هواپيماهاي آواكس كه تحركات نظامي ايران را كنترل مي كردند در اختيار‬
‫عراق قرار داده اند‪ 15.‬شب عمليات وقتي كه حركت غواص ها شروع و نبرد آغاز شد و يگانها براي شكستن‬
‫خط اول دشمن دست به كار شدند‪،‬با مقاومت شديد دشمن مواجه شدند و معلوم شد كه واحدهاي دشمن‪،‬‬
‫هوشيار وآماده رويارويي با رزمندگان اسالم بوده و كامالً مجهز و مهيا براي درگيري مي باشند‪ .‬ارتش بعثي‬
‫متوجه تاكتيك ويژه اين عمليات كه عبور غواصان خط شكن از بين دو جزيره ام الرصاص و ام الطويل و‬
‫رسيدن به ساحل جنوبي اروند رود بود شده بودو بالفاصله دو طرف معبر كم عرض آبي ام الرصاص را كه از‬
‫آن به عنوان تنگه ياد مي شد را با آتش پر حجم خود مسدود نمود و مشكل عمده اي بر سر عبور نيروهاي خط‬
‫شكن ايجاد كرد‪ .‬با اين حال خط اول دشمن شكسته شد اما سازمان نيروهاي دنبال پشتيبان كه سوار بر قايق‬
‫بودند كامالً بهم خورد‪ .‬با آغاز تهاجم قواي اسالم‪ ،‬ارتش بعثي بالفاصله عليه رزمندگان اسالم وارد عمل شد و‬

‫‪481‬‬
‫پاتكهاي خود را آغاز كرد‪ .‬صدام‪ ،‬اين ضد حمله را حصاد االكبر يعني " دروي بزرگ " نامگذاري كرد‪ .‬اما در‬
‫محور شلمچه كه تالش فرعي درآن صورت گرفت‪،‬نيروهاي تيپ ‪ 32‬ابوالفضل ولشكر ‪ 31‬فجر‬
‫توانستندباشكستن خط اول دشمن ‪،‬نظم وتوانمندي دفاعي دشمن را بر هم ريخته و در مواضع آن نفوذ كنند‪.‬‬
‫اين اقدام نشان دادكه محور شلمچه نفوذ پذير است‪.‬فرمانده كل سپاه‪ ،‬پس از اطمينان از اينكه ادامه عمليات و‬
‫تهاجم‪ ،‬موفقيت چنداني را در پي نخواهد داشت عليرغم اينكه برخي از يگانها توانسته بودند تا از اروند رود‬
‫عبو ر كرده و تا حدي جلو بروند و خطوط اول دشمن را شكسته و حتي قسمتي از منطقه ابوالخصيب را نيز‬
‫تصرف كرده بودند‪ ،‬ادامه عمليات را متوقف كردو در اوايل صبح به نيروها دستور بازگشت داده شد و تا‬
‫اندكي گذشته از بعدازظهرِ روز اول عمليات‪ ،‬همگي لشكرها و تيپ هاي تك كننده‪ ،‬به مواضع قبلي خود‬
‫بازگشتند‪ .‬در مجموع حدود ‪ 33‬گردان در عمليات كربالي ‪ ،4‬وارد عمل شدند و بقيه نيروها دست نخورده باقي‬
‫‪11‬‬
‫ماند‪ .‬با عدم موفقيت عمليات‪ ،‬هدف اجراي آن در تبليغات پاسخ به شرارت هاي اخير عراق اعالم شد‪.‬‬
‫اين عمليات موفقيتي را در بر نداشت و موجب شد تا ارتش عراق با كسب موفقيت بزرگي‪ ،‬حمله قواي ايران‬
‫را متوقف نمايد‪ ،‬عراق اين عمليات را " روز بزرگ " ناميد‪ .‬از اين پس جايگاه بخش اطالعات در ارتش عراق‬
‫‪333‬‬
‫در اين عمليات حدود ‪ 3333‬نفر از رزمندگان شهيد و‬ ‫بار ديگر اوج گرفت و موقعيت خود را باز يافت‪.‬‬
‫نزديك به ‪ 7‬هزار نفر نيز مفقود و حدود ‪ 33‬هزار نفر هم مجروح گرديدند‪ .‬شكست عمليات با آن همه‬
‫امكانات و تبليغات براي مسئولين كشور و فرماندهان صحنه عمليات بسيار تلخ بود‪ .‬روحيه نيروهاي خودي‬
‫پايين آمد و اميد به نتيجه عمليات سرنوشت ساز‪ ،‬ضعيف تر شد‪ .‬روحيه ارتش عراق باال رفت و به نيروهاي‬
‫عراقي تلفات چنداني وارد نشد‪ .‬عراق از ناكام گذاشتن عمليات ايران‪ ،‬بسيار خرسند شد و شكست تهاجمي‬
‫‪333‬‬
‫اين عمليات موجب شد تا عراق احساس نمايد كه قادر است هرگونه تهاجم ايران را‬ ‫ايران را جشن گرفت‪.‬‬
‫دفع كند‪.‬‬
‫دالیل عدم موفقیت عملیات كربالي ‪4‬‬
‫طبيعتاً پيروزي و شكست در جنگها در هم آميخته اند‪ .‬حتي قويترين ارتشها هم گاهي شكست مي خورند و‬
‫نمي توانند به اهداف برنامه ريزي شده خود‪ ،‬دسترسي پيدا كنند‪ .‬ناكامي در هر عملياتي مي تواند تجربه موفق‬
‫براي آينده باشد‪ .‬عمليات كربالي ‪ 4‬هم نتوانست به پيروزي برسد‪ .‬داليل زيادي براي اين عدم موفقيت وجود‬
‫دارد كه پس از گذشت مدتها از انجام اين عمليات و جمع آوري اطالعات بيشتر مي توان علل و عوامل ذيل را‬
‫براي آن برشمرد‪.‬‬
‫الف ـ نَشت اطالعاتی و هوشیاري دشمن‬
‫تبليغات علني و گسترده ايران از طريق صدا وسيما و نمازهاي جمعه جهت بسيج نيرو‪ ،‬موجب شد تاعراق‬
‫نسبت به عمليات آينده ايران بسيار حساس شود و تمام توان اطالعاتي خود را براي يافتن منطقه عمليات بسيج‬
‫نمايد‪.‬ارتش عراق توانست در جهت كسب آگاهي از وضعيت‪ ،‬گسترش و استعداد نيروهاي ايراني از طريق‬
‫برخي افراد جاسوس و تجهيزات فني‪ ،‬فعاالنه عمل نمايد‪ .‬از اسفند ماه سال ‪ 1361‬همكاري اطالعاتي امريكا با‬

‫‪481‬‬
‫عراق آغاز شد‪ .‬اين همكاري اطالعاتي دچار افت و خيزهايي بود تا اينكه با شكست ماجراي مك فارلين‪،‬‬
‫اياالت متحده تصميم گرفت تا اطالعات بدست آمده از طريق هواپيماهاي آواكس و ماهواره هاي فضايي‬
‫درباره مواضع نيروهاي ايراني را در اختيار ارتش عراق قرار دهد‪ .‬از سوي ديگر ارتش عراق از تجربه عبور‬
‫نيروهاي ايراني از رودخانه اروند در عمليات والفجر ‪ 5‬بهره برد و ضمن محتمل دانستن عبور نيروهاي ايراني از‬
‫اروندرود‪ ،‬تدابير الزم را براي مقابله با آن انديشيده بود‪.‬‬
‫ب ـ آشکار شدن تاكتیك هاي قواي ایران‬
‫شيوه عبور از رودخانه و نحوه ي شكستن خط ساحل و چگونگي حمله رزمندگان ايراني به مواضع قواي ارتش‬
‫عراق براي دشمن پس از عمليات والفجر ‪ 5‬مشخص شده بود‪ .‬نكات فوق را مي توان از عمده عوامل عدم‬
‫موفقيت در عمليات كربالي‪ 4‬به شمار آورد‪ .‬بدين ترتيب‪ ،‬عمليات يك روزه كربالي ‪ ،4‬بدون نتيجه قابل قبول‬
‫و به منظور كم شدن تلفات خودي متوقف شد و از ادامه تك توسط ساير يگان هاي دنبال پشتيبان جلوگيري به‬
‫عمل آمد‪ .‬براي شناسايي‪ ،‬برنامه ريزي و طراحي عمليات كربالي‪ ،4‬و نيز براي بازسازي و تجهيز لشكرها و‬
‫تيپ هاي سپاه‪ ،‬بيش از هشت ماه وقت صرف شده بود تا آمادگي الزم براي اجراي عمليات بوجود آيد‪ .‬از‬
‫سوي ديگر براي انجام اين عمليات ‪ 723‬گردان نيروي رزمي از سوي سپاه تدارک ديده شده بود كه به دليل‬
‫متوقف شدن عمليات‪ ،‬حدود ‪ 733‬گردان آن هنوز وارد عمل عليه دشمن نشده بودند‪.‬‬
‫اقدام منافقین‬
‫با توجه به آنكه سپاه پاسداران كار طرح ريزي و اجراي عمليات كربالي ‪ 4‬را انجام داده بود‪ ،‬عراق تصميم‬
‫گرفت تا با كمك سازمان مجاهدين خلق‪ ،‬اقدامي را عليه سپاه در داخل كشور انجام دهد‪ .‬با اين برنامه‪ ،‬همزمان‬
‫با پايان يافتن عمليات كربالي ‪ ،4‬منافقين در روز شنبه ‪ 3133/33/3‬از طريق عوامل نفوذي خود‪ ،‬انبار مواد‬
‫‪337‬‬
‫با‬ ‫منفجره در پادگان شهيد بهشتي سپاه در تهران را مورد هدف قرار دادند كه باعث انفجار اين انبار شد‪.‬‬
‫سركوب منافقين در داخل كشور‪ ،‬ظرفيت عملياتي اين سازمان جهت انجام چنين اقداماتي در سال هاي آخر‬
‫جنگ به شدت كاهش يافت‪.‬‬
‫اجالس پنجم سازمان كنفرانس اسالمی‬
‫پس از پايان عمليات كربالي ‪ 4‬آقاي شريف الدين پيرزاده دبيركل سازمان كنفرانس اسالمي در ‪1365/11/8‬‬
‫به ايران سفر كرد و طي ديدارهايي با مسئولين ايراني از آنها براي شركت در پنجمين اجالس سران كشورهاي‬
‫اسالمي در كويت دعوت به عمل آورد‪ .‬ايران به دليل طرفداري كويت از عراق در جريان جنگ‪ ،‬تالش داشت‬
‫تا محل اجالس را تغيير داده و به كشور ديگري منتقل نمايد‪ .‬از سوي ديگر ايران معتقد بود كه در چنين‬
‫كنفرانس هايي چيزي فراتر از تشريفات و كارهاي معمولي ديده نشده است و اميد زيادي به آنكه اين‬
‫كنفرانس بتواند يك حركت جدي را براي پايان بخشيدن به جنگ انجام دهد نداشت‪ .‬ايران معتقد بود كه اگر‬
‫سازمان كنفرانس اسالمي از روز آغاز جنگ‪ ،‬متجاوز و مسئول اصلي شروع جنگ را معرفي مي كرد‪ ،‬هم جنگ‬
‫زود تمام مي شد و هم اين سازمان يك شخصيت جدّي پيدا مي كرد‪ .‬به هر حال وزارت خارجه موافق شركت‬

‫‪482‬‬
‫رئيس جمهور در اين اجالس نبود‪ .‬مقامات ايراني معتقد بودند كه مقامات كويت آنقدر تحت تأثير عراق بوده‬
‫و يا از اين كشور مي ترسند كه وقتي هواپيماي فرستاده مخصوص كويت به ايران مورد تعرض جنگنده هاي‬
‫عراقي قرار گرفت و مجبور شد تا به شوروي فرار كند‪ ،‬حتي حاضر نشدند و يا جرأت نكردند كه سوءقصد‬
‫عراق را اعالم كنند‪ .‬ايران انتظار داشت تا كويت اين موضوع را درک كرده و مواضع خود را درباره جنگ‬
‫تغيير دهد‪ .‬به هر حال اجالس كويت با حضور نمايندگان ‪ 43‬كشور اسالمي و بدون حضور ايران در اواخر دي‬
‫‪331‬‬
‫ماه ‪ 3133‬تشكيل شد‪.‬‬
‫طرح آزاد سازي نفت شهر‬
‫همزمان با عمليات كربالي ‪ 4‬كه از سوي سپاه پاسداران انجام شد و به فاصله ‪ 48‬ساعت از آغاز اين عمليات‪،‬‬
‫قرار بود نيروي زميني ارتش عمليات آزاد سازي نفت شهر را شروع كند‪ .‬انجام عمليات در اين منطقه مي‬
‫توانست جبهه جديدي را در غرب كشور به روي دشمن باز كند و قواي دشمن را تجزيه سازد تا تمام امكانات‬
‫ارتش عراق در جبهه كربالي ‪ 4‬در جنوب متمركز نگردد‪ .‬آزادي اين منطقه مي توانست بخشي از خاک ايران‬
‫را كه تا آن زمان در دست ارتش عراق بود آزاد كند اما ارتش نتوانست خود را براي اين عمليات آماده نمايد‬
‫و عمالً يگانهاي نيروي زميني در اين مرحله وارد جنگ نشدند‪ .‬در حين عمليات كربالي ‪ 3‬نيز قرار شد اين‬
‫طرح به اجرا در آيد تا از فشار ارتش عراق در شلمچه و پنج ضلعي كاسته شود و پيشروي واحدهاي ايران به‬
‫سمت شرق بصره تسهيل گردد‪ ،‬اما در عمل گرچه ارتش در ‪ 1365/11/23‬عمليات خود را با ‪ 5‬لشكر آغاز‬
‫كرد اما در شكستن و عبور از خط دشمن توفيقي نداشت و عمليات متوقف شد‪ .‬بنابراين نفت شهر همچنان در‬
‫‪334‬‬
‫اسم اين عمليات كربالي ‪ 6‬نامگذاري شده بود‪ .‬در اين جبهه نيز ارتش عراق‪ ،‬خط‬ ‫دست دشمن باقي ماند‪.‬‬
‫مقدم خود را با انواع ميدانهاي مين و ساير امكانات سدّ موانع پوشانده بود‪.‬‬
‫تحلیل شرایط پس از پایان عملیات كربالي ‪4‬‬
‫با تجزيه و تحليلي كه از شرايط و وضعيت دشمن‪ ،‬صورت گرفت‪ ،‬اينگونه جمع بندي شد كه‪ :‬رژيم صدام‬
‫تصور مي كند كه عمليات كربالي‪ 4‬تنها عمليات بزرگ ايران در سال ‪ 1365‬بوده كه ناكام مانده است‪.‬‬
‫بنابراين نيروهاي دشمن در آرامش نسبي بسر مي برند‪ .‬با اطالعات كسب شده از دشمن مشخص شد كه ارتش‬
‫بعثي‪ ،‬اكثر فرمانده هان خود را به مرخصي فرستاده و خيالش از ادامه نبرد راحت شده است‪ .‬به طوري كه گفته‬
‫مي شد كه در برخي از يگانهاي دشمن تا ‪ 41‬درصد سربازان و نظاميان آن به مرخصي رفته اند‪ .‬با توجه به‬
‫اينكه دشمن به خاطر انجام عمليات كربالي‪ 4‬تمامي قواي احتياط خود را در منطقه عملياتي كربالي‪ 4‬و در‬
‫جنوب اروند رود مستقر كرده بود‪ ،‬بنابراين چنانچه از سوي رزمندگان اسالم‪ ،‬عمليات جديدي در منطقه شلمچه‬
‫صورت مي گرفت‪ ،‬انتقال اين نيروهاي دشمن به منطقه جديدِ درگيري‪ ،‬زمان بر مي بود و ارتش بعثي‪ ،‬حداقل‬
‫به دو هفته زمان براي اين جابجايي‪ ،‬نياز داشت و نشان و عالئمي حاكي از جابجايي اين نيروها به منطقه‬
‫عملياتي كربالي‪ 3‬يعني محور شلمچه وجود نداشت‪.‬‬

‫‪483‬‬
 ‫روند تصمیم گیري و برنامه ریزي انجام عملیات كربالي ‪1‬‬
‫پس از ناكامي در عمليات كربالي‪ ،4‬تصميم گرفته شد كه با انجام اقداماتي‪ ،‬به دشمن نشان داده شود كه‬
‫عمليات اصلي ساالنه ايران‪ ،‬همين نبرد بوده و آن هم به شكست انجاميده است‪ .‬البته همين طور هم بود و دشمن‬
‫هم درست فهميده بود‪ .‬ولي ارتش عراق متوجه نشد كه ايران درصدد است كه از اين شكست و از اين عدم‬
‫موفقيت‪ ،‬به عنوان مقدمه اي براي يك پيروزي جديد در طراحي عمليات آينده استفاده كند‪ .‬تبليغات ايران هم‬
‫در آن زمان‪ ،‬براي به اشتباه انداختن دشمن‪ ،‬اين عمليات را نبردي مي خواند كه ضربات مهلكي بر دشمن وارد‬
‫كرده و آن را تهاجمي مهم و تعيين كننده به شمار مي آورد‪ .‬سپاه در اين شرايط‪ ،‬بالفاصله خود را براي طراحي‬
‫مجدد و اجراي عمليات‪ ،‬در نيمي ديگر از منطقه عملياتي نبرد كربالي‪ 4‬يعني از محور شلمچه تا كانال ماهي‪،‬‬
‫خود را آماده كرد‪ .‬عمليات كربالي‪ ،3‬مرحله دوم و يا نيمه ديگر عمليات كربالي‪ 4‬بود‪.‬بالفاصله پس از پايان‬
‫گرفتن عمليات كربالي ‪ ، 4‬فرمانده كل سپاه سه تن از فرماندهان را به پايگاه هوايي اميديه كه فرمانده جنگ‬
‫حجه االسالم و المسلمين آقاي هاشمي رفسنجاني در آنجا مستقر بود اعزام و به ايشان اعالم نمود كه سپاه ظرف‬
‫ده روز آينده در منطقه شلمچه وارد عمل خواهد شد گرچه در آن زمان بسياري از فرماندهان لشكرهاي سپاه‪،‬‬
‫درباره موفق بودن يك عمليات گسترده در شلمچه دچار ترديد بوده و از سوي ديگر براي آماده كردن واحد‬
‫هاي خود‪ ،‬نياز به زمان داشتن ولي بالفاصله پس از خاتمه عمليات‪ ،‬طرح چگونگي انجام مانور در منطقه شلمچه‬
‫تعيين و به آنها اعالم گرديد‪ .‬قرارگاه كربال هم مامور شناسايي وآماده كردن منطقه شد‪ 333.‬پس از ناكام ماندن‬
‫عمليات كربالي ‪ ، 4‬آقاي هاشمي رفسنجاني به عنوان فرمانده جنگ و آقاي محسن رضايي به عنوان فرمانده‬
‫سپاه‪ ،‬اصرار داشتند تا از ظرفيتها و استعدادهاي پاي كار يگان هاي سپاه استفاده شده و عمليات ديگري فوري‬
‫طرح ريزي و اجرا گردد‪.‬استدالل فرمانده سپاه براي انجام عمليات در منطقه شلمچه اين بود كه مي توان از‬
‫استعداد و توان رزمي آماده شده و از بستر سازي ها و آمادگي هاي ايجاد شده در يگانها براي انجام عمليات‬
‫كربالي ‪ 4‬كمال استفاده را در عمليات جديدكرد‪.‬عقبه يگانها در همين منطقه است و نيازي به جابجايي يگان‬
‫ها و نقل و انتقال آنها به منطقه عمليات وجود ندارد‪ .‬نيازي به اقدامات جديد مهندسي زمان بر جهت آماده شدن‬
‫براي انجام عمليات وجود ندارد‪ .‬دشمن تا حد زيادي از انجام عمليات در اين منطقه غافلگير مي شود‪.‬در فاصله‬
‫زماني كوتاهي با عمليات كربالي‪ 4‬و با سرعت مي توان براي انجام عمليات آماده شد‪ .‬راه كار جديدي ديگري‬
‫هم جهت انتخاب منطقه اي مهم و اساسي غير از اين منطقه براي عمليات بزرگ در جبهه جنوب وجود ندارد‪.‬‬
‫همچنين اجراي عمليات در منطقه شلمچه از نظر نظامي و سياسي ارزشمند و تاثير گذار در سرنوشت جنگ‬
‫است و اميد به موفقيت و پيروزي آن با توجه به غافلگيري نسبي دشمن تا حدود زيادي تضمين شده‬
‫است‪.‬بنابراين مي تواند به عنوان يك عمليات بزرگ و سرنوشت ساز تلقي گردد‪.‬درآن شرايط‪ ،‬بجز فرمانده‬
‫سپاه هيچيك از فرماندهان ديگر سپاه معتقد نبودندكه با عجله وسرعت ‪،‬عمليات ديگري انجام شود‪ 333.‬فرمانده‬
‫جنگ طي جلسه اي در تاريخ ‪ 3‬دي ماه سال ‪ 3133‬در پايگاه هوايي اميديه كه با حضور اكثر فرماندهان مؤثر‬
‫سپاه برگزار شد‪ ،‬وضعيت نيروهاي خودي را مورد بررسي قرار دادند‪ .‬در اين جلسه اكثر فرماندهان در عين‬

‫‪484‬‬
‫اعالم آمادگي براي اجراي عملياتي ديگر‪ ،‬نگراني خود را از عدم موفقيت جديدي در منطقه شلمچه بيان داشتند‪.‬‬
‫تصميم گيري براي طرح ريزي و اجراي عملياتي ديگر‪ ،‬كار بسيار مشكلي بود‪ .‬انجام عمليات در منطقه محدود‬
‫شلمچه كه عمده قواي دشمن در آن مستقر بودند و عظيم ترين موانع و استحكامات دشمن در آن قرار گرفته‬
‫بود‪ ،‬ابهامات فراواني را براي تصميم گيرندگان ايجاد كرده بود‪ .‬از سوي ديگر‪ ،‬منطقه ديگري به جز محور‬
‫شلمچه براي انجام عمليات آماده نبود و ارتش هم كه قرار بود پس از گذشت ‪ 27‬ساعت از سپري شدن زمان‬
‫‪332‬‬
‫عمليات كربالي ‪ ،4‬در منطقه سومار دست به انجام عمليات بزند‪ ،‬نتوانست مأموريت خود را انجام دهد‪.‬‬
‫بنابراين يا بايد تأخير چند ماهه اي جهت انجام عمليات بعدي مورد پذيرش قرار مي گرفت و يا اينكه براي‬
‫پاسخ به فشارهاي دشمن و بدست گرفتن ابتكار عمل‪ ،‬مي بايستي عمليات جديدي انجام شود‪ .‬عمده فرماندهان‬
‫سپاه با انجام اين عمليات موافق نبودند ولي فرمانده كل سپاه معتقد بود كه بايستي اين عمليات بالفاصله در‬
‫محور شلمچه انجام گيرد و در شرايط موجود‪ ،‬راه حلي غير از آن وجود ندارد‪ .‬به هر حال تصميم نهايي بر عهده‬
‫فرمانده جنگ بود‪ .‬فرمانده سپاه براي قانع كردن ساير فرماندهان و نيز تصميم گيري نهايي‪ ،‬تالش زيادي را به‬
‫عمل آورد‪ .‬بنابر گفته آقاي مهدي هاشمي در نهايت يك شب آقاي هاشمي رفسنجاني پس از اقامه نماز در‬
‫زير آسمان‪ ،‬استخاره نمود و تصميم گرفت تا عمليات مورد نظر‪ ،‬در همين منطقه شلمچه انجام شود‪ .‬ايشان آنگاه‬
‫به سپاه ابالغ نمود كه ظرف مدت يك هفته در اين منطقه‪ ،‬عمليات كربالي ‪ 3‬را انجام دهد‪ .‬سرانجام با‬
‫مشورتهاي بيشتر تصميم گرفته شد كه ظرف حداكثر دو هفته‪ ،‬عمليات كربالي ‪ 3‬با استفاده از آشكار شدن‬
‫نقاط ضعف دشمن در جريان عمليات كربالي ‪ ،4‬طرح ريزي نهايي شده و به مرحله اجرا درآيد‪.‬‬
‫ضرورت انجام عملیات كربالي ‪1‬‬
‫ناكامي در عمليات كربالي ‪ ،4‬به شكل نا مطلوبي موقعيت برتر جمهوري اسالمي ايران را كه با فتح فاو حاصل‬
‫شده بود‪ ،‬تحت تأثير قرار داد‪ .‬عدم موفقيت در اين عمليات‪ ،‬تأثير روحي فراواني در بين فرماندهان‪ ،‬بخصوص‬
‫" فرماندهي جنگ " بوجود آورد‪ .‬آنها متأثر از شكست عمليات‪ ،‬روحيات معنوي بيشتري پيدا كرده و عبادات‬
‫خالصانه تري براي عمليات بعدي انجام داده و به خداوند بزرگ‪ ،‬توكل بيشتري مي كردند‪ .‬اگر عمليات‬
‫كربالي‪ 4‬كه بر آن‪ ،‬نام " عمليات سرنوشت ساز" نهاده بودند موفق مي شد‪ ،‬عملياتي به نام كربالي‪ 3‬در منطقه‬
‫شلمچه‪ ،‬صورت نمي گرفت‪ .‬معموالً ناكامي ها‪ ،‬شكست ها‪ ،‬عدم پيروزي ها‪ ،‬مشكالت و پيچ و خم هاي موجود‬
‫بر سر راه هر عمليات‪ ،‬برخي از رزمندگان و مسئولين جبهه هاي نبرد را " منفعل"‪ ،‬بعضي ها را "عصباني و‬
‫ناراحت" و برخي را "به فكر فرو مي برد" و آنها را براي حركت و "اقدام آينده"‪ ،‬وادار به انديشيدن و تفكر‬
‫مي كند‪ .‬معموالً فرماندهان و طراحان عمليات‪ ،‬اقدامات و تالش هاي گذشته و تحوالت نبردهاي انجام شده را‬
‫مورد بررسي قرار داده‪ ،‬نقد مي كنند و با ارزيابي نقاط قوت و ضعف عمليات نا موفق و ناكام انجام شده‪ ،‬راهي‬
‫را براي رسيدن به پيروزي در آينده مي جويند‪ .‬انجام عمليات كربالي ‪ ، 3‬مي توانست تا حدودي بحران روحي‬
‫ناشي از عدم موفقيت و ناكامي در عمليات كربالي‪ 4‬را جبران نموده و آن را پشت سر بگذارد‪ .‬از سوي ديگر‬
‫در آن زمان‪ ،‬دشمن بطور مرتب به مراكز صنعتي كشور‪ ،‬نيروگاه هاي برق‪ ،‬كارخانه ها‪ ،‬ايستگاه هاي راه آهن‬

‫‪485‬‬
‫و قطارها و پادگان هاي نظامي‪ ،‬حمالت هوايي انجام مي داد‪ ،‬به طوري كه شرايط به گونه اي شده بود كه اكثر‬
‫نيروگاه هاي برق كشور با نيمي از ظرفيت خود كار مي كردند‪ .‬كمبود برق باعث شده بود كه مردم اكثر نقاط‬
‫كشور روزانه حدود سه ساعت برق نداشته باشند كمبود برق موجب مشكالتي براي كارخانجات از جمله براي‬
‫كارگاه هاي ساخت قايق هاي مورد نياز جبهه هاي جنگ شده بود رفتن برق بعضاً موجب قطعي آب نيز مي‬
‫گرديد‪ .‬بمباران هاي دشمن ادامه داشت‪ .‬در حمالت هوايي به پايگاه هوانيروز باختران حدود ‪ 43‬بالگرد نظامي‬
‫خسارات جدي ديده و ‪ 1‬خلبان شهيد شدند هر روز كشتي هاي ايران در خليج فارس مورد حمله قرار مي‬
‫گرفتند حمالت ارتش بعثي به مناطق مسكوني و به مردم بي پناه به طور بي سابقه اي افزايش يافته بود و جنگ‬
‫شهرها ادامه داشت‪ .‬در اين شرايط‪ ،‬فشار براي انجام يك عمليات بزرگ در جبهه هاي جنگ به منظور پاسخ‬
‫دادن به شرارت هاي دشمن‪ ،‬بر روي رزمندگان اسالم زياد بود‪ .‬نظر امام خميني بر اين بود كه هر كجا مي‬
‫خواهيد عمل كنيد ولي به دشمن زمان ندهيد بنابراين كشور و شرايط جنگ‪ ،‬در آن زمان‪ ،‬نياز به يك عمليات‬
‫موفق بزرگ داشت تا هم قواي دشمن در مواضع پدافندي باقي بمانند و هم بتوان با يك پيروزي نظامي‪ ،‬راه را‬
‫براي تالش هاي سياسي مسئوالن كشور‪ ،‬جهت پايان دادن به جنگ تحميلي باز كرد و هم بتوان با انجام يك‬
‫عمليات بزرگ در جبهه هاي جنگ‪ ،‬پاسخي به تهاجمات دائمي دشمن در حمله به تأسيسات نفتي ايران و نيز‬
‫به مردم بي پناه در شهر هاي مختلف كشور داد‪ .‬الزم به ذكر است كه در اوايل سال ‪ 3133‬در ارزيابي وضعيت‬
‫دشمن‪ ،‬فرماندهان سپاه به اين نتيجه رسيدند كه اگر جمهوري اسالمي ايران پس از تصرف فاو نتواند گام هاي‬
‫بلند تري برداشته و عمليات وسيع تر و گسترده تري را نسبت به عمليات والفجر‪ 5‬انجام دهد ارتش بعثي با‬
‫تمركز قواي خود به مواضع رزمندگان اسالم حمله خواهد كرد و جنگ جديدي را در جبهه هاي زميني آغاز‬
‫خواهد كرد‪.‬‬
‫عملیات كربالي ‪1‬‬
‫يكي از سخت ترين‪ ،‬معروفترين‪ ،‬دشوارترين و به ياد ماندني ترين عملياتي كه در دوران جنگ‪ ،‬صورت گرفته‬
‫و توانسته ذهن بسياري را به خود مشغول نمايد‪ ،‬عمليات كربالي ‪ 3‬است‪ .‬اين عمليات‪ ،‬حدود يك سال و نيم‬
‫قبل از پايان جنگ تحميلي در منطقه غرب شهر خرمشهر و در محور شلمچه به سوي بصره انجام شد‪ .‬عمليات‬
‫(س)‬
‫آغاز شد‬ ‫كربالي‪ ،3‬كه هم زمان با سالگرد قيام مردم قم عليه رژيم شاهنشاهي با رمز يا فاطمه زهرا‬
‫مهمترين عمليات در سال ‪ 3133‬هجري شمسي بود كه ضربه بسيار مهلكي بر استعداد و توان رزمي رو به‬
‫افزايش ارتش بعثي صدام وارد آورد‪ .‬روز ‪ 31‬دي ماه برابر با سالگرد قيام مردم قم در برابر رژيم شاهنشاهي در‬
‫سال ‪ 3133‬است‪ .‬اين قيام حيات بخشِ مؤثر و جاودانه‪ ،‬آغاز حركت پيوسته اي از نهضت اسالمي مردم ايران‬
‫است كه هر ‪ 43‬روز يكبار به سركوبي خونيني از سوي عوامل رژيم سلطنتي مواجه مي شد و سرانجام با‬
‫پيروزي انقالب اسالمي در ‪ 77‬بهمن سال ‪ ،3132‬به نتيجه رسيد‪ .‬عمليات كربالي ‪ ،3‬از سوي سپاه پاسداران‬
‫انقالب اسالمي طرح ريزي و در محور شلمچه در نيمه شب ‪ 3133/33/31‬در جبهه جنوب و در محور شلمچه در‬
‫منطقه شرق بصره به مرحله اجرا درآمد و از جمله نبردهايي بود كه با مديريت و فرماندهي سپاه و جداي از‬

‫‪486‬‬
‫حضور مديريتي و يگان هاي تكوَر ارتش انجام شد تا تغييري در مديريت جبهه ها و نحوه طرح ريزي عمليات‬
‫ها ايجاد گردد‪.‬منطقه عملياتي كربالي ‪ ،3‬منطقه محدودي بود‪ .‬عرض اين منطقه بين ‪ 33‬تا ‪ 31‬كيلومتر و عمق‬
‫آن متغير بين ‪ 37‬تا ‪ 33‬كيلومتر بود‪ .‬يك منطقه آب گرفتگي وسيع به صورت مصنوعي وجود داشت كه به‬
‫همراه كانال پرورش ماهي‪ ،‬زمين منطقه عملياتي را پيچيده كرده بود‪ .‬طول كانال پرورش ماهي حدود ‪13‬‬
‫كيلومتر و عرض آن بيش از هزار متر و عمق آب در آن بين ‪ 3‬تا ‪ 3/3‬متر بود‪.‬زمين منطقه عمليات كربالي‪3‬‬
‫در شرق بصره داراي ارزش و اهميت زيادي بود‪ .‬محور مواصالتي شلمچه كليد فتح بصره به شمار مي رفت‪.‬‬
‫وسعت سرزمين خشك اين منطقه عملياتي كه به پنج ضلعي معروف بود به كمتر از پنجاه كيلومتر مربع مي‬
‫رسيد‪ .‬يك كيلومتر پيشروي در محور شلمچه‪ ،‬از نظر اهميت نظامي و فشار سياسي بر دشمن‪ ،‬برابر با حدود ‪33‬‬
‫كيلومتر پيشروي در نقاط ديگر مانند محور فكه‪ ،‬ارزش داشت‪ .‬بنابراين ارزش نظامي و سياسي زمين منطقه‬
‫عمليات كربالي ‪ 3‬بسيار زياد بود‪ .‬ايران از تابستان سال ‪ 3133‬تا اواخر سال ‪ 3133‬عمليات هاي گوناگوني را‬
‫در منطقه عمومي بصره در جبهه جنوب انجام داد تا بتواند فشار تعيين كننده اي را بر رژيم صدام حسين وارد‬
‫نمايد و جنگ را به سرانجام مطلوبي برساند‪ .‬عمليات رمضان در شرق بصره و در مرداد ماه سال ‪ ،3133‬عمليات‬
‫هاي خيبر و بدر در آبهاي هورالهويزه و جزاير جنوبي و شمالي خيبر در اسفند ماه سال ‪ 3137‬و ‪ 3131‬و‬
‫عمليات والفجر‪ 5‬در جزيره فاو در بهمن ماه سال ‪ 3134‬و عمليات كربالي‪ 3‬در دي ماه ‪ 3133‬همگي نبردهايي‬
‫بوده اند كه در اطراف منطقه بصره انجام شده اند‪ .‬البته دشمن هم به اهميت اين ناحيه واقف بود و همه تدابير‬
‫الزم را براي دفاع مطمئن از اين منطقه انديشيده بود‪ .‬به دليل آنكه محور شلمچه از نظر دسترسي نسبت به ساير‬
‫مناطق به بصره نزديكتر بود‪ ،‬بنابراين براي دشمن اين محور مواصالتي اهميت بيشتري داشت‪ 335.‬ارتش بعثي با‬
‫به كارگيري توان مهندسي خود در آنجا‪ ،‬استحكامات بيشتري ايجاد كرده بود و يگان هاي قوي تري را نيز در‬
‫پدافند آن محور به كار گرفته بود و تراكم يگان هاي دشمن نيز در اين محور نسبت به ساير مناطق عملياتي‪،‬‬
‫بيشتر بود‪.‬‬
‫هدف وعلل انجام عملیات كربالي‪1‬‬
‫پيشروي به سوي بصره از زمان طراحي عمليات بيت المقدس تا پايان عمليات كربالي‪ 3‬كه جنگ در خوزستان‬
‫و جبهه جنوب به بن بست رسيد‪ ،‬جزء راهبرد اساسي نظامي ايران بود‪ .‬ايران تا قبل از عمليات كربالي‪ 3‬در‬
‫حدود هشت بار در محور شلمچه‪ ،‬عمليات انجام داده بود‪ .‬در تمام دوران جنگ تحميلي‪ ،‬رسيدن به دروازه هاي‬
‫بصره‪ ،‬هميشه از سوي ايران به عنوان "هدف استراتژيك جنگ" مطرح بوده است و بخصوص پس از آنكه‬
‫جنگ به خاک عراق كشانده شد‪ ،‬اين هدف اهميت بيشتري يافت‪ .‬محور مواصالتي شلمچه همواره به عنوان‬
‫يكي از مستحكم ترين و پر مانع ترين مواضع دفاعي ارتش عراق در طول جنگ‪ ،‬مطرح بود‪ .‬امكان عبور از‬
‫موانع و ميادين مين و طرح ريزي عمليات براي شكستن خط اول دشمن در منطقه شلمچه تا حدود زيادي غير‬
‫ممكن‪ ،‬ارزيابي مي گرديد ولي با بررسي هاي انجام گرفته از وضعيت قواي ارتش بعثي مشخص شد كه چنانچه‬
‫با فاصله زماني كم از پايان عمليات كربالي ‪ ،4‬عمليات ديگري در محور شلمچه صورت گيرد‪ ،‬موجب‬

‫‪487‬‬
‫غافلگيري يگانهاي ارتش عراق در اين منطقه خواهد شد‪ ،‬زيرا ارتش عراق پس از يك دوره آماده باش يك‬
‫ماهه به نيروهاي خود‪ ،‬با تصور پايان يافتن عمليات ايران‪ ،‬نيروهاي خود را به مرخصي خواهد فرستاد‪ .‬از سوي‬
‫ديگر در جريان عمليات كربالي ‪ 4‬به نقاط ضعف خطوط پدافندي دشمن در ضلع شمالي منطقه شلمچه پي برده‬
‫شد و راه كاري در خط پدافندي ارتش عراق در شلمچه باز شد و مشخص گرديد كه امكان عبور از آبگرفتگي‬
‫اين منطقه با استفاده از قايق هاي بسيار سبك و نيز نفربرهاي خشايار وجود دارد‪ .‬در اين زمان حدود ‪733‬‬
‫گردان رزمي در اختيار و آماده به كار بود‪ .‬الزم به ذكر است كه اگر اين نيروها به شهرهاي خود باز مي‬
‫گشتند به اين زودي ها امكان فراهم كردن چنين قوايي فراهم نبود وبنابراين زمان زيادي تا آماده شدن براي‬
‫عمليات بعدي مورد نياز بود‪ .‬از سوي ديگر برخي مواضع توپخانه در اين منطقه آماده بود‪ .‬عقبه چند يگان‬
‫رزمي هم در منطقه شلمچه برقرار شده بود و آنها آماده و پاي كار براي انجام عمليات در اين منطقه بودند و با‬
‫زمين محور شلمچه آشنايي داشتند و شناسايي هاي الزم را انجام داده بودند‪ .‬بنابراين‪ ،‬با توجه به برداشت هاي‬
‫فوق از شرايط دشمن و نيز بر اساس نتايج عمليات كربالي ‪ ، 4‬فرمانده كل سپاه به اين نتيجه رسيد كه مي توان‬
‫عمليات كربالي‪ 3‬را با طرح ريزي جديدي براي تصرف منطقه شلمچه و نفوذ به مواضع ارتش عراق در شرق‬
‫بصره‪ ،‬برنامه ريزي نمود و با سرعت‪ ،‬آن را به اجرا در آورد و اجازه تغيير شرايط را به دشمن نداد‪ .‬بدين‬
‫منظور براي وارد كردن ضربات نظامي تعيين كننده به دشمن و انهدام قواي وي‪ ،‬عمليات كربالي‪ 3‬طراحي و‬
‫برنامه ريزي گرديد‪.‬پس هدف سياسي عمليات كربالي‪ ،3‬نزديك شدن قواي اسالم به شهر بصره به عنوان‬
‫دومين شهر بزرگ عراق بود‪ .‬تالش بر آن بود تا با انجام اين عمليات‪ ،‬فشارهاي سياسي عظيمي بر رژيم عراق‬
‫به وجود آيد و انهدام وسيعي نيز از ارتش بعثي صورت گيرد‪ .‬در چنين شرايطي با توجه به در اختيار داشتن‬
‫شهر بندري فاو از سوي ايران‪ ،‬جنوب عراق با خطر جدي جداسازي مواجه مي شد‪ .‬هدف نظامي عمليات رسيدن‬
‫به خطي دفاعي در اطراف تنومه يكي از شهركهاي شرق بصره بود‪ .‬بنابراين هدف اصلي اين عمليات آن بود‬
‫كه ايران بتواند با ايجاد فشار نظامي بر روي رژيم صدام‪ ،‬امتيازات سياسيِ مشخصي را بگيرد تا ضمن احقاق‬
‫حقوق ملت‪ ،‬تضميني براي صلح پايدار به دست آورد‪ .‬تصور بر آن بود كه در آن مقطع زماني‪ ،‬انجام يك‬
‫عمليات نظامي موفق‪ ،‬اهرمي مؤثر براي فشار در مذاكرات سياسي است‪ .‬پيشروي در محور شلمچه به دليل‬
‫نزديكي آن به شهر بصره موجب نگراني رژيم بعثي و به ناچار‪ ،‬باعث درگير شدن بخش زيادي از ارتش بعثي‬
‫عراق در اين منطقه مي شد كه مي توانست تلفات مهمي را به ماشين جنگي دشمن وارد سازد‪.‬عمليات كربالي‪3‬‬
‫يكي از سلسله نبرد هايي بود كه براي كمك به پايان دادن به جنگ تحميلي‪ ،‬طراحي و اجرا شد و هدف از آن‬
‫تصرف يكي از مناطق مهم خاک عراق بود تا بتواند موجب كشانده شدن صدام به پاي ميز مذاكره و خاتمه‬
‫دادن به جنگ با برتري ايران بشود‪ .‬در آن دوران‪ ،‬اين چنين فكر مي شد كه با تصرف منطقه شلمچه و نزديك‬
‫شدن به شهر بصره به عنوان دومين شهر بزرگ عراق و مهمترين مركز نفتيِ آن كشور‪ ،‬مي توان چنين‬
‫شرايطي را فراهم آورد تا منجر به كسب امتيازات سياسي از دشمن شود‪.‬‬

‫‪488‬‬
 ‫شیوه هاي اِعمال شده براي غافلگیري‬
‫غافلگير كردن دشمن بدون برنامه ريزي امكان پذير نيست‪ .‬براي گمراه كردن دشمن الزم است تا برخي‬
‫فعاليت ها را از وي پنهان نمود و بعضي اقدامات را به او نشان داد تا بتوان ذهن و فكر او را دچار ابهام و‬
‫غافلگيري نمود‪ .‬قبل از اجراي عمليات كربالي ‪ 3‬به منظور غافلگير كردن ارتش عراق‪ ،‬يگان هاي شركت‬
‫كننده در عمليات كربالي‪ 4‬به پشت جبهه و به سمت عقبه هاي خود منتقل گرديدند‪ .‬سعي شد با اين اقدام به‬
‫دشمن وانمود شود كه همچون ساير عمليات هاي بزرگ اجرا شده در گذشته‪ ،‬اين نيروها به عقب بازگشته و‬
‫به مرخصي و استراحت رفته اند و بنابراين‪ ،‬عمليات پايان پذيرفته است‪ .‬البته تجهيزات سنگين يگانها در مواضع‬
‫پيش از عمليات خود‪ ،‬باقي ماند‪ .‬بالفاصله پس از عقب نشيني نيروها از خطوط عمليات كربالي‪ ،4‬به آنها اعالم‬
‫شد كه به عقبه هاي يگاني خود در اهواز بازگردند يعني حدود ‪ 333‬كيلومتر از منطقه عملياتي دور شوند‪ .‬اين‬
‫اقدام‪ ،‬تكميل كننده عمليات فريب دشمن بود‪ .‬با توجه به اينكه يگانها پس از پايان هر عملياتي نياز به بازسازي‬
‫و تجهيز دوباره دارند لذا با اين اقدام‪ ،‬دشمن تصور نمود كه تا چند ماه ديگر تهاجمي از سوي رزمندگان اسالم‬
‫صورت نخواهد گرفت‪ .‬البته به منظور حفظ روحيه مردم‪ ،‬از طريق صداوسيما نشان داده شد كه عمليات‬
‫كربالي‪ ،4‬يك عمليات ايذائي بوده كه انجام شده و به پايان رسيده است‪ .‬در واقع نوع تبليغات‪ ،‬سرپوشي بر‬
‫شكست عمليات كربالي ‪ 4‬بود‪ .‬از سوي ديگر اين بار شيوه قبلي در نامگذاري عمليات ها‪ ،‬كنار گذاشته شد و‬
‫با اينكه عمليات كربالي ‪ 3‬در نيمي از منطقه عملياتي كربالي ‪ 4‬انجام مي شد و معموالً در نامگذاري عملياتهاي‬
‫سابق‪ ،‬اين نوع عمليات به عنوان مرحله دوم و ادامه عمليات گذشته تلقي مي گرديد ولي اين مرحله به عنوان‬
‫يك عمليات جديد و با اهداف مشخص‪ ،‬مطرح و به اسم كربالي ‪ 3‬نامگذاري گرديد‪.‬بنابراين دشمن با اسم‬
‫گذاري جديد احتماال تصور مي كرد عمليات در منطقه ديگري صورت خواهد گرفت‪.‬مجموعه اقدامات فوق‬
‫تقريباً ارتش عراق را قانع ساخت كه عمليات بزرگ ساليانه ايران به اتمام رسيده است و ايران نياز به زمان‬
‫كافي براي طرحريزي عمليات جديد دارد‪.‬‬
‫اقدامات فریب‬
‫به منظور تكميل عمليات فريب ‪ ،‬عالوه بر اقدامات فوق‪ ،‬در ساير جبهه ها نيز فعاليت هايي به شرح ذيل‬
‫صورت پذيرفت‪:‬‬
‫‪ .8‬تشکیل سه قرارگاه عملیاتی‬
‫به منظور يافتن مناسب ترين و آماده ترين منطقه براي عمليات در مناطق هور‪ ،‬فاو و سومار‪ ،‬سه قرارگاه‬
‫عملياتي جداگانه تشكيل شد تا با مطالعه و بررسي و كسب اطالعات مستمر از شرايط ارتش عراق‪ ،‬بتوان از بين‬
‫آنها‪ ،‬منطقه اي را براي عمليات انتخاب نمود‪ .‬ولي با نهايي شدن عمليات در شرق بصره‪ ،‬عمالً فعاليت يگان ها‬
‫در محدوده جغرافيايي اين قرارگاه ها مي توانست موجب فريب دشمن گردد‪ .‬بنابراين فعال شدن اين سه‬
‫قرارگاه عمالً باعث انحراف ذهنيت دشمن در مورد منطقه عمليات آتي سپاه گرديد‪.‬‬
‫‪ .5‬تعویض نیروها و باز كردن معابر دشمن در خطوط پدافندي منطقه فاو‬

‫‪489‬‬
‫جهت نشان سمت تك جديد ايران به ارتش عراق‪ ،‬به يگان هاي مستقر در منطقه فاو گفته شد تا شواهد و‬
‫قرائني از انجام تك در اين منطقه را به ارتش بعثي نشان دهند‪ .‬هميشه باز كردن معابري در ميان موانع و‬
‫ميادين مين ارتش عراق به مفهوم آمادگي براي انجام يك عمليات‪ ،‬تلقي مي گرديد‪ .‬بنابراين چنين اقدامي به‬
‫منظور انحراف ذهن يگان هاي ارتش عراق‪ ،‬صورت گرفت‪ .‬از سوي ديگر زمانيكه براي انجام حمله در يك‬
‫منطقه برنامه ريزي مي شد‪ ،‬معموالً نيروهاي موجود دفاعي با واحدهاي تازه نفس تعويض مي گرديدند تا يگان‬
‫هاي خط شكن با محيط منطقه عملياتي بيشتر آشنا شوند‪ .‬بنابراين تعويض نيروهاي در خط به عنوان عالمتي از‬
‫احتمال انجام عمليات جديد در منطقه تلقي مي گرديد‪.‬‬
‫‪ .8‬آماده باش واحدهاي توپخانه‬
‫از قرائن وشواهد تك‪ ،‬انجام ثبت تيرهاي مكرر واحدهاي توپخانه و آماده باش آنها و نيز پاي كار آوردن‬
‫واحدهاي ادوات و فعال نمودن آنها‪ ،‬در منطقه مي باشد‪ .‬به منظور فريب ارتش عراق در فاو‪ ،‬چنين اقدامي در‬
‫آنجا صورت گرفت تا ارتش عراق دچار اشتباه گردد‪ .‬بنابراين با فعاليت ها و اقدامات صورت گرفته فوق‪ ،‬سپاه‬
‫سوم ارتش عراق در " زمين و جغرافياي " پيش بيني شده براي انجام عمليات و نيز در " زمان " تعيين شده‬
‫براي اجراي عمليات كربالي ‪ 3‬تا حدود زيادي غافلگير شد‪.‬‬
‫مشکالت زمین منطقه عملیات كربالي ‪1‬‬
‫محدوده جغرافيايي و زمين منطقه عمليات كربالي ‪ 3‬داراي مشخصات منحصر به فرد و مشكالت عظيمي بود‬
‫كه به مهم ترين آنها اشاره مي شود ‪:‬‬
‫محدودیت عقبه‪ ،‬وسعت كم‪ ،‬موانع و استحکامات منحصر به فرد زمین عملیات‬
‫زمين منطقه عمليات داراي عرضي حدود ‪ 33‬كيلومتر و عمقي حدود ‪ 33‬كيلومتر بود كه به شدت با فعاليت‬
‫هاي مهندسي‪ ،‬مسلح شده بود‪.‬كم بودن وسعت و فضاي منطقه عملياتي‪ ،‬موجب مؤثر بودن آتش هاي توپخانه‬
‫بر روي منطقه تصرف شده و نيروهاي رزمنده در آن مي گرديد‪ .‬بايد توجه داشت كه ارتش عراق با استعداد‬
‫‪ 43‬گردان توپخانه صحرايي با استعدادي در حدود ‪ 3333‬عراده توپ‪ ،‬حجم انبوهي از آتش ها را براي اين‬
‫منطقه سازماندهي كرده بود به طوري كه رزمندگان سالم مانده از آتش دشمن بر اثر دود ناشي از انفجار گلوله‬
‫هاي توپ‪ ،‬همگي سياه شده بودند‪ .‬فضاي عقبه يگان هاي رزمي نيز در يك منطقه محدود و در كنار يكديگر‬
‫قرار داشت‪ .‬محورهاي مواصالتي جهت تدارک نيروها در حين عمليات هم محدود بود و ارتش عراق مي‬
‫توانست با ‪ 3‬گردان توپخانه همه عقبه يگان هاي عملياتي را زير آتش سنگين بگيرد‪ .‬به دليل اينكه مسير محور‬
‫شلمچه‪ ،‬معبر وصولي به شهر بصره بود و انجام عمليات در آن منطقه‪ ،‬جزء مشكل ترين نبردهاي جبهه هاي‬
‫جنگ از نظر موانع‪ ،‬آرايش دفاعي و ميادين مين‪ ،‬به حساب مي آمد‪ ،‬بنابراين از نظر كارشناسان نظامي‪ ،‬اين‬
‫محور براي پيشروي غير قابل نفوذ بود‪ .‬الزم به ذكر است كه گسترده ترين ميادين مين و موانع دشمن در خط‬
‫مقدم نسبت به سراسر جبهه هاي جنگ در اين منطقه وجود داشت‪ .‬لذا انجام اين عمليات‪ ،‬كاري عظيم و سترگ‬
‫بود‪ .‬از سوي ديگر زمين منطقه عملياتي كربالي‪ 3‬پوشيده از نهرها و كانالهاي متعددي بود كه پس از شكست‬

‫‪491‬‬
‫خطوط دشمن‪ ،‬رزمندگان اسالم بايد از آنها عبور مي كردند تا بتوانند به پيشروي خود به سمت اهداف تعيين‬
‫شده ادامه دهند‪ .‬بنابراين وجود اين نهرها به عنوان يك مانع طبيعي به نفع دشمن عمل مي كرد‪ .‬درون خودِ‬
‫منطقه عملياتي نيز با عوارض طبيعي و مصنوعي فراواني از جمله آبگرفتگي ها و نهرها و كانال ها و خاكريزها‬
‫پوشانده شده بود كه مانع عمده اي براي پيشروي نيروها محسوب مي گرديد‪ .‬ارتش عراق در آن زمان از"‬
‫راهبرد عملياتي پدافندي" استفاده مي كرد‪ .‬اين راهبرد دركنار "راهبرد دفاع متحرک" در برخي از جبهه هاي‬
‫حساس و مهم‪ ،‬كارايي داشت‪ .‬در راهبرد عملياتي پدافندي‪ ،‬از زمين به عنوان يك عامل اساسي براي جلوگيري‬
‫از امكان تك رزمندگان اسالم استفاده مي شد لذا دشمن زمين اين منطقه را طي بيش از ‪ 4‬سال با موانع و‬
‫استحكامات و مواضع دفاعي فراوان و ميادين مين مختلف به عنوان يكي از مولفه هاي مؤثر بر پدافند موفق‪،‬‬
‫پوشانده بود‪.‬‬
‫آشنایی یگان هاي ارتش عراق با زمین منطقه و امکان انجام پاتك هاي سریع‬
‫زمين اين منطقه براي دشمن كامالً شناخته شده بود و ارتش بعثي تجربه جنگيدن با قواي اسالم در اين منطقه را‬
‫در نبردهاي قبلي از جمله در عمليات سال قبل ارتش‪ ،‬كسب كرده بود بنابراين يگان هاي پدافند كننده بر‬
‫زمين عمليات‪ ،‬تسلط داشتند‪.‬ارتش عراق براي كنترل حركت افراد پياده از رادارهاي رازيت ساخت كشور‬
‫فرانسه استفاده مي كرد و در اين منطقه داراي تمركز قوا‪ ،‬آتش هاي انبوه و حجيم‪ ،‬يگان هاي احتياط متراكم و‬
‫فرماندهي متمركز بود‪ .‬با توجه به نزديكي عقبة يگانهاي ارتش بعثي به منطقه درگيري و وجود معابر وصولي‬
‫متعدد‪ ،‬امكان پاتك هاي گسترده دشمن و پاي كار آوردن سريع نيروهاي احتياط‪ ،‬وجود داشت و ارتش عراق‬
‫مي توانست به سرعت و بدون معطلي با قواي ايران درگير شود‪.‬‬
‫استحکامات و موانع منطقه عملیاتی كربالي ‪1‬‬
‫ارتش عراق در طول ساليان دراز استقرار و پدافند در منطقه شرق بصره‪ ،‬استحكامات هاللي شكلي را احداث‬
‫كرده بود‪ ،‬بطوري كه در درون هر يك از آنها يك دسته تانك مي توانست موضع گرفته و با امنيت خاطر‬
‫تيراندازي نمايد‪ .‬اطراف اين استحكامات نيز با سيم هاي خاردار و ميادين مين در مقابل نيروهاي سپاه پوشانده‬
‫شده بود‪ .‬قطر هر موضع هاللي شكل ‪ 133‬تا ‪ 433‬متر و ارتفاع آن به ‪ 3‬تا ‪ 3‬متر مي رسيد‪ .‬سطح فوقاني دژهاي‬
‫هاللي شكل هم ‪ 1‬متر عرض داشت كه در آن يك كانال مواصالتي جهت تردد نيروها احداث گرديده بود و‬
‫مواضع تيربار و سكو هاي تانك نيز در آن قرار داشت‪ .‬در اطراف اين هاللي ها نيز ميادين مين و سيم هاي‬
‫خاردار تعبيه شده بود‪ .‬در پشت مواضع هاللي شكل‪ ،‬براي تردد و استقرار تانك ها فضاي مناسبي احداث شده‬
‫بود و تانك مي توانست با قرار گرفتن روي مواضع مشخص شده‪ ،‬كل منطقه درگيري را زير پوشش گلوله‬
‫مستقيم و تيربار قرار دهد‪ .‬با توجه به احداث جاده و با توجه به استحكامات ايجاد شده و هوشياري و حساسيت‬
‫دائمي دشمن نسبت به تحركات نظامي ايران‪ ،‬شكستن خطوط دفاعي منطقه شلمچه و عبور از اين مواضع‬
‫مستحكم و پيچيده‪ ،‬غير قابل تصور تلقي مي شد‪ .‬همچنين يك منطقه آبگرفتگي در شمال منطقه عمليات ايجاد‬
‫شده بود و به كمك رها كردن آب در اين زمين‪ ،‬تالش مي كرد تا از عمليات نيروهاي پياده ايران‪ ،‬جلوگيري‬

‫‪491‬‬
‫نمايد‪ .‬موانع مختلف از جمله سيم خاردار و ميدان هاي مختلف مين با عمق حدود ‪ 533‬متر در خط مقدم جبهه‬
‫شلمچه نيز تعبيه گرديده بود‪ ،‬به طوري كه عبور هرگونه نيروي پياده را غير ممكن مي ساخت‪ .‬در اين منطقه ‪4‬‬
‫رده سيم خاردار احداث شده بود دژهاي متعدد شمالي ـ جنوبي نيز به عنوان مانع اصلي عبور عمده قواي سپاه‬
‫اسالم‪ ،‬تلقي مي شد‪ .‬اولين خط پدافندي ارتش عراق‪ ،‬دژي به ارتفاع ‪ 4‬متر و عرض ‪ 33‬متر بود‪ .‬در ميانه اين دژ‬
‫و در طول آن كانالي وجود داشت كه در يك سمت آن سنگر هاي بتوني و سمت مقابل آن‪ ،‬سنگرهاي ديده‬
‫باني و تيربار و مهمات آماده گرديده بود و نيز تعدادي سنگر تانك در اين قسمت احداث شده بود كه موجب‬
‫تسلط دشمن بر منطقه شلمچه مي گرديد‪ .‬سنگرهاي كمين نيز براي محافظت از موانع و ميادين مين پيش بيني‬
‫شده بود و استحكامات ايجاد شده در بين ساير موانع موجب تكميل سيستم موانع دفاعي دشمن مي گرديد‪.‬‬
‫دومين خط دفاعي دشمن به فاصله ‪ 333‬متر از خط اول و به موازات آن احداث شده بود‪ .‬اين خط سيل بندي به‬
‫عرض دو و نيم متر و به ارتفاع چهار متر و داراي مواضع پياده‪ ،‬كانال مواصالتي و مواضع تانك بود‪ .‬خط هاي‬
‫سوم و چهارم و پنجم دفاعي دشمن نيز تا نهر دوعيجي و نهر جاسم با همين شكل و با پيچيدگي بيشتر‪ ،‬آرايش‬
‫دفاعي دشمن را تشكيل مي دادند‪ .‬رده ششم و هفتم خط دفاعي ارتش عراق‪ ،‬شامل كانال ذوجي و مثلثي هاي‬
‫غرب كانال ذوجي بود‪ .‬بعالوه كانال ماهي و پاسگاه بوبيان نيز هر كدام به نسبت‪ ،‬از استحكامات قابل توجهي‬
‫برخوردار بودند‪ .‬تعدادي دكل بلند ديده باني هم در غرب اروند رود نصب گرديده بود كه هرگونه تردد‬
‫نيروهاي خودي را زير نظر و كنترل داشت‪ .‬دشمن در خط اول خود از سالح هاي ضد هوايي هم‪ ،‬براي هدف‬
‫هاي زميني استفاده مي كرد و از تعداد زيادي تانك نيز در خط اول به منظور جلوگيري از نفوذ رزمندگان‬
‫اسالم و شكست خط اول خود استفاده مي كرد‪ .‬در جلوي خط اول موانع عظيمي از جمله سيم هاي خاردار‪ ،‬تله‬
‫هاي انفجاري‪ ،‬كانال‪ ،‬ميدان هاي وسيع مين و سنگرهاي بتني ايجاد شده بود‪ .‬سنگرهاي استراق سمع و‬
‫سنگرهاي كمين هم در جلوي خط اصلي قرار داشت‪ .‬در مقابل دژها تا ده رديف موانع گوناگون ايجاد كرده‬
‫بود كه فاصله هر دو مانع با هم ‪ 73‬تا ‪ 13‬متر بود عرض آبگرفتگي هم ‪ 133‬تا ‪ 433‬متر بود كه به عنوان يك‬
‫مانع اصلي به حساب مي آمد و زير آبگرفتگي هم مين كاشته بودند تا عبور هر نوع نيروي پياده غير ممكن‬
‫گردد‪.‬‬
‫استعداد دشمن و خودي‬
‫قبل از آغاز عمليات در مجموع حدود ‪ 5‬تيپ ارتش عراق به پدافند از اين منطقه مشغول بودند‪ .‬لشكر‪ 33‬پياده‬
‫ارتش بعثي هم‪ ،‬مأموريت دفاع از منطقه شلمچه را بر عهده داشت‪ .‬سپاه سوم به فرماندهي سپهبد طالع خليل‬
‫الدوري مسئوليت منطقه را بر عهده داشت كه سپاه هفتم هم به وي كمك مي كرد‪ .‬با شروع عمليات‪ ،‬در‬
‫مجموع ‪ 53‬تيپ ارتش بعثي شامل ‪ 37‬تيپ پياده‪ 33 ،‬تيپ زرهي‪ 5 ،‬تيپ مكانيزه و ‪ 3‬تيپ نيروي مخصوص در‬
‫طول عمليات كربالي‪ 3‬وارد اين منطقه شدند‪ .‬بخشي از يگان هاي فوق واحدهاي كماندويي سپاه هاي دوم و‬
‫پنجم بودند كه از مناطق كوهستاني براي كمك به سپاه سوم به منطقه اعزام گرديدند‪ .‬واحدهايي از سپاه چهارم‬
‫هم بعداً وارد منطقه شدند‪ .‬براي انجام عمليات كربالي‪،4‬درنهايت ‪ 723‬گردان ‪ 333‬نفره پاي كار آمد كه تنها‬

‫‪492‬‬
‫حدود ‪ 33‬گردان آن در اين عمليات به كار گرفته شدند‪ .‬بنابراين حدود ‪ 53‬درصد نيروها‪ ،‬پس از عمليات‬
‫كربالي ‪ 4‬دست نخورده و با آمادگي كامل براي عمليات كربالي‪ 3‬در اختيار قرارگاه مركزي عمليات بودند‪.‬‬
‫در مجموع سپاه ‪ 33‬لشكر و ‪ 5‬تيپ مستقل به استعداد ‪ 743‬گردان هجومي را در اين عمليات به كار گرفت‪ .‬در‬
‫اين عمليات ‪ 1‬قرارگاه كربال‪ ،‬قدس و نجف از سپاه پاسداران انقالب اسالمي‪ ،‬هدايت نبرد را بر عهده داشتند‪ .‬از‬
‫سوي ديگر سازمان مهندسي جهادهاي استانهاي فارس‪ ،‬نجف آباد‪ ،‬كرمان و همچنين تيپ هاي مهندسي ‪ 47‬قدر‬
‫و جواد االئمه سپاه نيز در اين عمليات حضور داشتند‪.‬‬
‫طرح مانور و تاكتیك عملیات كربالي ‪1‬‬
‫با استفاده از آخرين اطالعات به دست آمده از عمليات كربالي ‪ 4‬و شناسايي هاي انجام شده براي آن نبرد‪،‬‬
‫طراحان و فرماندهان يگان ها توانستند بيش از ‪ 31‬معبر از درون منطقه آبگرفتگي پنج ضلعي در شمال محور‬
‫شلمچه براي نفوذ به جبهه دشمن در شرق بصره‪ ،‬از طريق اين محور ارائه نمايند‪ .‬يكي از مشكالت عبور از‬
‫آبگرفتگي پنج ضلعي‪ ،‬تردد با قايق از درون آن به دليل وجود جاده اي در وسط آن كه ‪ 73‬سانتيمتر زير آب‬
‫قرار داشت‪ ،‬بود‪ .‬اين جاده قبالً با كمك نيروهاي اطالعات عمليات شناسايي شده بود لذا قرار شد در آغاز‬
‫تهاجم‪ ،‬غواص ها در نقاط معيني‪ ،‬اين جاده را شكافته و راه هايي را از درون آن براي عبور قايق ها باز نمايند‬
‫و نقاط شكافته شده اين جاده را نيز عالمت گذاري نمايند‪ .‬اين نوزده معبر طي ‪ 37‬روز فرصت بين دو عمليات‬
‫كربالي ‪ 4‬و ‪ 3‬شناسايي شد و مورد استفاده قرار گرفت‪ .‬از سوي ديگر براي عبور از اين آبگرفتگي‪ ،‬تعداد ‪333‬‬
‫دستگاه نفربرهاي زرهي به نام خشايار كه مي توانست به راحتي از آبگرفتگي عبور كند نيز از ارتش به امانت‬
‫گرفته شد و تعميرات آنها انجام و براي استفاده در عمليات طي اين چند روز آماده شدند‪ .‬البته تعداد مورد نياز‬
‫از اين نفربرها‪ 333‬دستگاه بود كه در اختيار قرار نگرفت‪ .‬در طرح مانور پيش بيني شده بود تا يگان هاي‬
‫قرارگاه كربال به عنوان خط شكن عمل كرده وسرپل اوليه رابگيرند‪ ،‬سپس يگان هاي وابسته به قرارگاه قدس‬
‫ازقرارگاه كربال عبور كنند و اهداف را در عمق بيشتري ثصرف كنند‪.‬آنگاه قرارگاه نجف از آنها عبور‬
‫نمايد‪331.‬اين طرح بر پيچيدگي مانور افزوده بود زيرا عبور دو قرارگاه از يك قرارگاه در حين عمليات‪ ،‬كار‬
‫سخت و پيچيده اي است‪.‬در اين عمليات براي اولين بار در طول جنگ ‪،‬عبور قرارگاه از قرارگاه صورت مي‬
‫گرفت‪ .‬عبور از كانال ماهي نيز بر دشواري و مشكالت عمليات مي افزود‪ .‬انجام عمليات كربالي‪ 4‬اين حسن‬
‫بزرگ را داشت كه مشخص شد‪ ،‬ارتش عراق در منطقه كربالي‪ 3‬داراي نقطه ضعف بزرگي است‪ .‬شكسته‬
‫شدن خط اول ارتش عراق در پنج ضلعي‪ ،‬استفاده از مسير باز شده توسط لشكر‪ 32‬ابوالفضل(ع)‪ 333‬را در دستور‬
‫كار رزمندگان اسالم قرار داد‪.‬اين لشكر‪ ،‬توانست در منطقه آبگرفتگي پنج ضلعي در شمال شلمچه‪ ،‬نيروهاي‬
‫خود را به جاي حمله از شرق به غرب‪ ،‬كه شكل آرايش نظامي خود دشمن بود از شمال به جنوب حركت داده‬
‫يعني برخالف جهت مواضع و خطوط دفاعي ارتش بعثي حركت كرده و از منطقه آبگرفتگي به سمت شلمچه‬
‫پيشروي نموده و دژ مرزي را تصرف نمايد‪ .‬اين تاكتيك لشكر‪ 32‬ابوالفضل (ع) توانست پاشنه آشيل دشمن را‬
‫در جبهه شلمچه كشف نمايد‪ .‬در آن منطقه عراق داراي دژي بود كه به صورت شمالي – جنوبي امتداد داشت‪.‬‬

‫‪493‬‬
‫اين دژ به موازات و در امتداد خطوط مرزي احداث شده بود‪ .‬زمان احداث اين دژ به قبل از سال ‪ 3132‬هجري‬
‫شمسي باز مي گشت كه عراق آن را در قالب استحكامات هاللي شكل براي مقابله با هرگونه تعرض احتمالي‬
‫ساخته بود‪ .‬وضعيت اين دژ‪ ،‬موجب استفاده از آن با ابتكاري تازه در تاكتيك عمليات كربالي‪ 3‬گرديد‪.‬از‬
‫سوي ديگر رزمندگان لشكر‪ 31‬فجر هم توانسته بودند به بخش هايي از منطقه پنج ضلعي وارد شوند كه البته با‬
‫پاتك شديد دشمن در همان شب عمليات مواجه شدند ولي به هر حال مسير ورود به پنج ضلعي و نحوه شكستن‬
‫خط اول دشمن با حمله لشكر‪ 31‬فجر به منطقه دشمن مشخص شده بود‪.‬باشناسايي ها وتجربه دو لشكر‬
‫فوق‪،‬بهترين منطقه براي تهاجم يگانها‪،‬آبگيرهاي زيد وروبروي پاسگاه بوبيان‪،‬تشخيص داده شد‪ .‬بنابراين‬
‫تاكتيك عمليات كربالي‪ 3‬بر اساس اين نقطه ضعف دشمن طراحي و برنامه ريزي شد و قرار بر اين شد كه‬
‫تمام يگان هاي شركت كننده در عمليات از اين دروازه به سوي عمق مواضع دشمن نفوذ نمايند‪ 333.‬از آنجايي‬
‫كه اين معبر بسيار محدود بود لذا فرماندهي كل سپاه تصميم گرفت با دو قرارگاه وارد اين عمليات شود و‬
‫نيروها به جاي اينكه به صورت دشت بان عمل نمايند‪ ،‬يگان هاي قرارگاه كربال در جلو قرار گرفته و يگان‬
‫هاي قرارگاه نجف براي عبور از اين دروازه از پشت سر قرارگاه كربال وارد عمل شوند و منطقه درگيري را‬
‫گسترش دهند‪ .‬الزم به ذكر است كه كل مساحت منطقه آبگرفتگي پنج ضلعي و دژ كشف شده و نوک كانال‬
‫ماهيگيري در حدود ‪ 37‬كيلومتر مربع وسعت داشت و داراي ابعادي به اندازه ‪ 4×1‬كيلومتر بود‪ .‬بنابراين‬
‫محدوديت منطقه تعيين شده براي شكستن خط اول دشمن با تراكم انبوه يگان هاي عمل كننده تناسبي نداشت‬
‫ولي چاره اي هم به جز اين راه كار نبود‪ .‬بنابراين مي توان گفت كه سپاه يك تك احاطه اي يكطرفه را براي‬
‫انجام اين عمليات‪ ،‬پيش بيني كرده بود و سعي داشت تا نيروهاي عراقي را دور زده و آنها را وادار به تسليم‬
‫بنمايد‪.‬‬
‫شرح عملیات‬
‫گرچه ارتش عراق‪ ،‬قبل از شروع عمليات كربالي ‪ ، 3‬در بعضي از مناطق مثل پنج ضلعي‪ ،‬آماده باش ‪ 33‬درصد‬
‫اعالم كرده بود ولي به دليل اجراي عمليات كربالي‪ 4‬و نيز استحكامات فوق العاده قوي در محور شلمچه‪،‬‬
‫امكان انجام عمليات در اين منطقه را بعيد و غير ممكن تصور مي كردو عمليات در شرايط غافلگيري نسبي‬
‫ارتش عراق انجام شد‪ .‬عراق در تفكر نسبت به توانايي ايران براي انجام عمليات در اين منطقه و نيز نسبت به‬
‫زمان اجراي چنين عملياتي تا حدودي غافلگير شد‪ .‬اين عمليات درست دو هفته پس از ناكامي در عمليات‬
‫كربالي‪ ، 4‬صورت گرفت‪ ،‬در حالي كه زماني حدود يك ماه براي آمادگي رزمندگان اسالم ضروري بود‪ .‬اگر‬
‫اين فرصت به يگان هاي ارتش بعثي داده مي شد‪ ،‬مي توانستند بالفاصله نقاط ضعف خود را پوشانده و ايران را‬
‫از دستيابي به منطقه شلمچه باز دارند‪ .‬در حين عمليات و پس از به اسارت در آمدن تعدادي از نيروهاي دشمن‬
‫مشخص شد كه برخي از فرماندهان ارتش بعثي چند روز پيش از آغاز اين عمليات‪ ،‬به مرخصي رفته بودند و‬
‫برخي ديگر هم در شب عمليات‪ ،‬فرصت رساندن خود به قرارگاه مربوطه را نيافتند‪ .‬حتي برخي از فرماندهان‬
‫گردان هاي ارتش بعثي‪ ،‬فرصت پوشيدن لباس نظامي خود را نيز نيافتند و حتي با لباس شخصي به اسارت در‬

‫‪494‬‬
‫آمدند آنها مي گفتند‪ :‬ما در خانه بوديم كه به ما خبر دادند‪ ،‬بصره در تهديد است و ابالغ كردند كه خود را‬
‫سريعاً به منطقه عملياتي برسانيم لذا فرصت آماده شدن پيدا نكرديم‪.‬در حمله به مواضع دشمن سعي شد تا با‬
‫اتخاذ تدابير مناسب از مواجهه با استحكامات حجيم‪ ،‬متنوع و گسترده دشمن اجتناب شود‪ .‬از انجام تك جبهه اي‬
‫خود داري گرديده و تهاجم به مواضع سخت دشمن در شلمچه از سمت شرق‪ ،‬صورت نگيرد‪ .‬الزم به ذكر است‬
‫كه تلقي دشمن از سمت اصلي تك رزمندگان اسالم‪ ،‬محور شلمچه بود‪ .‬از سوي ديگر تالش شد تا از تاكتيك‬
‫سرعت در عمليات استفاده شود‪ .‬بر همين اساس لشكرهاي ‪ 43‬ثاراهلل و ‪ 73‬كربال توانستند در روز اول خود را‬
‫به پشت كانال ماهيگيري رسانده و روز دوم از آن عبور نمايند‪.‬از سوي ديگرحمله به مواضع قواي دشمن از‬
‫سمت آب گرفتگي و پنج ضلعي يعني از شمال به جنوب و درست عمود بر جهت مواضع آرايش گرفته‬
‫دشمن‪ ،‬صورت گرفت‪ .‬حمله از اين ناحيه موجب شد تا نيروهاي عراقي از سمتي مورد تهاجم قرار گيرند كه به‬
‫آن حساسيتي نداشتند‪ .‬بنابراين به مواضع دشمن از منطقه مورد اعتماد و اطمينان وي و جهتي كه قبالً در آن‬
‫نبردي اتفاق نيفتاده بود‪ ،‬حمله شد‪ .‬همچنين تالش شد تا براي بازكردن جاده شلمچه از طريق پشت خطوط‬
‫جبهه دشمن‪ ،‬اقدام شود‪ .‬بازشدن اين جاده تداركاتي‪ ،‬به منظور پشتيباني گسترده از نيروهايِ در خط مقدم بود‪.‬‬
‫عليرغم اتخاذ تاكتيك هاي مناسب براي شكستن خط دشمن در منطقه عملياتي كرباليي ‪ ،3‬با اين وجود‬
‫جنگيدن در اين منطقه و عبور از خطوط مستحكم دفاعي دشمن نياز به انگيزه بسيار قوي رزمندگان خط شكن‬
‫داشت‪ .‬در بعضي مواقع آنقدر شرايط براي نفوذ به خط دشمن سخت مي شد كه شجاع ترين رزمندگان نيز‪ ،‬فتح‬
‫سنگرهاي دشمن را غير ممكن مي پنداشتند‪ .‬در لشكر ‪ 33‬سيد الشهداء به هنگامي كه فرمانده لشكر برادر علي‬
‫فضلي نتوانست نيروهايش را قانع كند تا به خط دشمن بزنند‪ ،‬رزمندگان سلحشور اين لشكر درخواست كردند‬
‫كه وعده ديدار آنان با امام خميني پس از انجام عمليات به آنها داده شود و چون از طريق آيت اهلل هاشمي‬
‫رفسنجاني به آنها چنين مالقاتي قول داده شد‪ ،‬آنان چنان انگيزه اي پيدا كردند كه توانستند بدون توجه به‬
‫سختي ها و استحكام شديد مواضع دشمن به سنگرهاي بعثي ها حمله كرده و خط نفوذ ناپذير دشمن را بشكنند‬
‫و راه را براي ساير رزمندگان لشكر باز كنند‪ .‬اين رزمندگان پس از پايان عمليات تنها بسيجياني بودند كه به‬
‫طور اختصاصي در حسينيه جماران به ديدار رهبرشان كه او را با تمام وجود دوست داشتند‪ ،‬نايل آمدند‪ .‬در دو‬
‫روز اول‪ ،‬به دليل عدم آمادگي نيروهاي دشمن‪ ،‬عمليات به خوبي جلو مي رفت و رزمندگان موفق شدند ‪33‬‬
‫تانك دشمن را به غنيمت گرفته و حدود ‪ 333‬نظامي عراقي را اسير نمايند‪ .‬پايگاه موشكي هاگ نيز در اين‬
‫عمليات فعال گرديد و توانست تعدادي از هواپيماهاي دشمن را مورد هدف قرار دهد‪ .‬ولي از روز سوم به بعد‬
‫آرام آرام‪ ،‬جنگ سختي از سوي ارتش عراق‪ ،‬عليه رزمندگان اسالم شكل گرفت‪ .‬در سه روز اول ‪ 3333‬نفر‬
‫شهيد و بيش از ‪ 3‬هزار نفر نيز مجروح شدند‪ 337.‬حمالت ارتش عراق به مواضع نيروهاي خودي به شدت ادامه‬
‫يافت به طوري كه در روز هفتم ارتش بعثي با تمام قدرت و توان خود تالش كرد تا تمام منطقه تصرف شده را‬
‫بازپس بگيرد‪ .‬تا اين زمان رزمندگان اسالم توانسته بودند با عبور از محور شلمچه خور را به ‪ 33‬كيلومتري شهر‬
‫بصره برسانند و با عبور از كانال ماهيگيري‪ ،‬در جنوب آن‪ ،‬يك خط پدافندي تشكيل دهند‪ .‬در اين شرايط شهر‬

‫‪495‬‬
‫بصره و تأسيسات نظامي آن زير برد آتش توپخانه كوتاه برد ايران قرار گرفت‪ .‬از روز هفتم نبرد‪ ،‬پاتك هاي‬
‫سنگين و جنگ بسيار شديدي از سوي دشمن آغاز شد‪ .‬اين پاتك ها تا ‪ 73‬شبانه روز ادامه يافت و تقريباً هيچ‬
‫نقطه اي از شلمچه و منطقه نبرد نبود كه مورد اصابت آتش توپخانه و ساير آتشهاي دشمن واقع نشده باشد‪.‬‬
‫البته سپاه هم پر حجم ترين آتش توپخانه خود در دوران جنگ را در اين عمليات‪ ،‬بكار گرفت و جنگ‬
‫توپخانه ها‪ ،‬در اين عمليات نسبت به ساير نبردهاي دوران دفاع مقدس‪ ،‬گسترده تر بوده است‪ .‬با اين همه‪،‬‬
‫رزمندگان سپاه اسالم توانستند كه تا خط نهر جاسم كه آخرين رده دفاعي ارتش بعثي در منطقه عمليات بود‬
‫مرحل ه به مرحله پيشروي كنند و در نهايت‪ ،‬به دليل كمبود يگان پياده و واحد زرهي‪ ،‬امكان اين كه رزمندگان‬
‫اسالم گام هاي بلندتري در پيروزي بردارند ميسّر نشد‪.‬در عمليات كربالي‪ 3‬ارتش عراق هرچه در توان داشت‬
‫در پاتكهاي خود بكار گرفت‪ .‬با توجه به آنكه واحدهاي احتياط دشمن به منطقه عمليات بسيار نزديك بودند‪،‬‬
‫توانستند بدون نياز به جابجايي گسترده‪ ،‬از حداكثر توان خود براي اجراي آتش هاي سنگين و نيز پاتك هاي‬
‫متوالي و شديد‪ ،‬استفاده نمايند‪ .‬يكي از مهمترين پاتك هاي عراق در ‪ 3133/33/33‬صورت گرفت كه عراق‬
‫موفق شد نيروهاي ايراني را از جنوب كانال ماهي به عقب براند و نتيجه ‪ 73‬روز جهاد را خنثي نمايد‪ .‬در‬
‫‪ 3133/33/37‬نيز ارتش عراق موفق شد جزيره صالحيه را پس بگيرد‪ .‬سپاه در اين ايام طي نامه اي اضطراري به‬
‫امام خميني درخواست ‪ 333‬دستگاه تانك‪ 333 ،‬دستگاه نفربر و ضد هوايي ‪ 32‬شني دار و ‪ 33‬گردان توپخانه‬
‫امام خميني طي حكمي در ‪ 3133/33/33‬به آقايان خامنه اي و هاشمي مرقوم فرمودند‪" :‬با وضعيت‬ ‫‪331‬‬
‫كرد‪.‬‬
‫بسيار خطيري كه با آن مواجه هستيم شرعاً و عقالً الزم است براي رساندن مايحتاج رزمندگان جان به كف‬
‫الزم به‬ ‫كربالي ‪ 3‬سريعاً اقدام شود‪ .‬مسامحه در اين امر يك فاجعه خداي نخواسته ممكن است به بار آورد‪".‬‬
‫ذكر است اين امكانات به سپاه واگذار نشد و قرار شد اقالم درخواستي براي مدت ‪ 3‬هفته در كنترل عملياتي‬
‫سپاه قرار گيرد‪ .‬در جريان پاتك ها‪ ،‬از ‪ 181‬تيپ موجود ارتش عراق‪ 333 ،‬تيپ يعني حدود دو سوم استعداد‬
‫ارتش بعثي وارد منطقه عمليات شد‪ .‬به طوري كه در خالل اين عمليات‪ ،‬نظامياني از ‪ 333‬يگان و تيپ مختلف‬
‫ارتش بعثي عراق اسير شدند‪ .‬بنابراين مي توان گفت كه شديد ترين و گسترده ترين نبرد ها در ميان عمليات‬
‫هاي ‪ 13‬گانه سپاه در طول دوران دفاع مقدس‪ ،‬عمليات كربالي ‪ 3‬بوده است‪ .‬شدت آتش دشمن در حين‬
‫پاتكها به حدي بود كه هيچ شيئي بر روي زمين سالم نماند‪ .‬مقدار گازهاي ناشي از پرتاب گلوله ها در فضاي‬
‫جبهه‪ ،‬به حدي زياد بود كه تنفس را براي رزمندگان مشكل مي ساخت‪ .‬در اين عمليات‪ ،‬فرمانده سپاه سوم به‬
‫دليل شكست بركنار شد‪ .‬بعد از ‪ 73‬روز پاتك مداوم‪ ،‬وقتي دشمن نتوانست منطقه را از تصرف رزمندگان‬
‫اسالم خارج كند و اين منطقه پس از يك مقاومت سرسختانه در اختيار ايران باقي ماند‪ ،‬فضاي منطقه آرام شد‬
‫به گونه اي كه رزمندگان اسالم توانستند پس از دو هفته از آرامش منطقه‪ ،‬عمليات ديگري را تحت عنوان‬
‫كربالي ‪ ،5‬طراحي و اجرا كنند و با استفاده از قواي زرهي خود دو كيلومتر ديگر در همين منطقه پيشروي‬
‫نمايند و خطوط عملياتي كربالي ‪ 3‬را تكميل نمايند‪ .‬اين اولين بار بود كه سپاه از نيروي زرهي خود براي يك‬
‫تك عليه دشمن‪ ،‬استفاده مي كرد‪.‬‬

‫‪496‬‬
 ‫تاكتیك هاي ارتش بعثی در حین عملیات كربالي ‪1‬‬
‫جنگيدن در منطقه شرق بصره‪ ،‬هم براي ارتش عراق اهميت حياتي داشت و هم قواي ايران مسمم بودند تا از‬
‫سدّ موانع و آتش هاي دشمن عبور كرده و خود را به بصره نزديك نمايند‪ .‬بنابراين هر دو طرف از نظر نظامي‬
‫تمام توانمنديها و ظرفيت هاي فكري و تاكتيكي خود را به همراه تمام امكاناتي كه مي توانستند فراهم نمايند‬
‫براي موفقيت خود‪ ،‬بسيج نمودند‪ .‬آنچه از مجموعه اقدامات ارتش عراق در حين ‪ 73‬روز عمليات برمي آيد‬
‫نشان مي دهد كه ارتش بعثي عمدتاً از تاكتيك هاي ذيل جهت مقابله با رزمندگان اسالم‪ ،‬استفاده كرده است‪.‬‬
‫‪ -8‬انجام پاتك هاي سریع و پیوسته‬
‫ارتش عراق به منظور مقابله با پيشروي نيروهاي ايراني به سمت بصره‪ ،‬از روز سوم عمليات به مدت ‪ 33‬روز‪،‬‬
‫پاتك هاي مداوم و پيوسته اي را به مواضع رزمندگان اسالم آغاز كرد‪ .‬در اين ضد حمله ها‪ ،‬معموالً لشكرهاي‬
‫زرهي ارتش عراق‪ ،‬حركت خود را متكي بر جاده ها آغاز مي كردند و به درون مواضع نيروهاي ايراني راه‬
‫پيدا مي كردند و گاهي اوقات نيروهاي رزمنده پياده موفق مي شدند تا پشت سر آنها را بسته و اين واحدها را‬
‫به محاصره خود در بياورند و تانك ها و نفربرهايشان را منهدم نموده و يا به غنيمت بگيرند‪ .‬ولي به هر حال‬
‫اصرار ارتش عراق بر جلوگيري از پيشروي نيروهاي ايراني و گسيل پشت سر هم لشكر ها و تيپ هاي زرهي‬
‫به منطقه درگيري موجب شد تا قواي ايراني از ادامه پيشروي بازمانده و در مواضع جديد خود‪ ،‬تثبيت گردند‪.‬‬
‫الزم به ذكر است كه سپاه پاسداران‪ ،‬ظرف اين ده روز حدود ‪ 211‬گردان رزمي را براي تصرف منطقه مورد‬
‫نظر و دفع پاتك هاي دشمن بكار گرفت ولي سماجت قواي دشمن موجب شد تا واحدهاي ارتش بعثي حضور‬
‫خود را در انتهاي ضلع غربي كانال ماهيگيري همچنان حفظ نمايند‪.‬‬
‫‪ -5‬تشکیل مواضع پدافندي جدید وآفند با تکیه بر آنها‬
‫در حين عمليات‪ ،‬ارتش عراق سعي در احداث كانال هاي پشت سر هم و ايجاد مواضع جديد دفاعي داشت تا‬
‫بدين وسيله بتواند با ادامه پيشروي يگانهاي تك كننده مقابله كند‪ .‬در واقع ارتش عراق تالش مي كرد تا به هر‬
‫ميزان كه بتواند با انجام عمليات مهندسي و تغيير شرايط زمين‪ ،‬از امكان توسعه مواضع نيروهاي ايراني در منطقه‬
‫عمليات‪ ،‬جلوگيري نمايد‪.‬ارتش عراق به طور مرتب‪ ،‬تهاجمات جديدي را متكي بر خطوط پدافندي احداث‬
‫شده‪ ،‬برنامه ريزي و به مرحله اجرا مي گذاشت‪ .‬در مجموع دشمن ‪ 73‬پاتك عليه مواضع رزمندگان اسالم انجام‬
‫داد كه سنگين ترين آنها در محور درياچه ماهي بود‪ .‬رزمندگان اسالم در عمليات كربالي ‪ ،3‬ميدان نبرد بسيار‬
‫سختي را آزمايش كردند‪.‬‬
‫‪ -1‬استفاده وسیع از آتش توپخانه‬
‫وسعت منطقه عملياتي كربالي ‪ 3‬بسيار محدود و برنامه ريزي به منظور استفاده پر حجم و متمركز از آتش‬
‫توپخانه امكان پذير بود‪ .‬گرچه ايران توانست از بيشترين تعداد و حجم آتش توپخانه در اين ناحيه بهره ببرد اما‬
‫چنين امتيازي براي توپخانه ارتش عراق نيز وجود داشت‪ .‬به همين دليل ارتش عراق توانست با آتش توپخانه‬
‫خود‪ ،‬تلفات قابل توجهي را به رزمندگان وارد آورد‪ .‬فشردگي فضاي منطقه عمليات به گونه اي بود كه بدون‬

‫‪497‬‬
‫نياز به استفاده از ديده باني و طرح ريزي آتش هدفمند‪ ،‬هر گلوله اي كه پرتاب مي شد عمالً هدفي را مورد‬
‫اصابت قرار مي داد و ضايعاتي را ببار مي آورد‪ .‬بدليل آتش بسيار سنگين دشمن‪ ،‬شرايط و سختي جبهه و‬
‫ميدان جنگ به گونه اي شده بود كه اكثر فرماندهان دنبال يك تركش مي گشتند تا از فشارهاي بي وقفه‬
‫دشمن خالص شوند‪ .‬وزير دفاع وقت عراق – عدنان خيراهلل – در مصاحبه اي تلويزيوني در زمان انجام پاتكها‬
‫اعالم كرد كه مواضع ايران با ‪ 7333‬قبضه توپخانه سنگين ارتش بعثي زير آتش قرار دارد ولي همچنان ايراني‬
‫ها منطقه تصرف شده را در دست دارند‪ .‬البته صدام هم‪ ،‬حرف او را اينگونه توجيه مي كرد كه ايران قصد‬
‫تصرف شهر بصره را داشت ولي ارتش بعثي توانسته است با اين آتش ها آنها را از ادامه پيشروي بازدارد و‬
‫عدم پيشروي بيشتر ايرانيان‪ ،‬خود يك پيروزي بزرگ است‪ .‬در اين زمان شايع شده بود كه كارشناسان‬
‫شوروي و فرانسه در قرارگاه هاي فرماندهي ارتش بعثي حضور يافته و فرماندهان صدام را هدايت مي كنند‪.‬در‬
‫عمليات كربالي‪، 3‬آتش پشتيباني توپخانه كاربرد وسيع و سرنوشت سازي داشت بطوري كه اين عمليات به‬
‫جنگ آتش ها معروف شد‪.‬در اين عمليات حدود ‪ 7‬ميليون گلوله انواع توپ شليك شد و اجراي آتش توپخانه‬
‫درآن درطول ‪ 5‬سال جنگ بي سابقه بود‪.‬‬
‫‪-4‬استفاده از سالح هاي شیمیایی‬
‫دشمن در سال ‪ 3133‬در اكثر جبهه هاي جنگ‪ ،‬عالوه بر استفاده از انواع گازهاي خردل‪ ،‬در تركيب سالح‬
‫هاي شيميايي خود از گازهاي كشنده سيانور نيز استفاده مي كرد به طوري كه بالفاصله پس از به كارگيري‬
‫اين نوع جنگ افزارها‪ ،‬افرادِ در معرض اين گازهاي مهلك‪ ،‬بالفاصله به شهادت مي رسيدند‪ .‬ارتش عراق‪ ،‬در‬
‫جريان عمليات كربالي ‪ 3‬نيز از سالح هاي شيميايي استفاده كرد‪ .‬با توجه به نزديكي خطوط دشمن و خودي‪،‬‬
‫امكان بكارگيري اين سالح ها در خطوط مقدم جبهه تقريباً غير ممكن بود‪ ،‬زيرا نظاميان عراقي نيز آسيب مي‬
‫ديدند‪ ،‬بنابراين دشمن سعي نمود تا از اين سالح ها در مراكز تجمع و عقبه هاي خطوط خودي استفاده نمايد‪.‬‬
‫در جريان عمليات كربالي ‪ 3‬در حملة شيميايي به يكي از مقرهاي تيپ امام حسن(ع) در جاده شهيد صفوي‪53 ،‬‬
‫نفر از رزمندگان اين تيپ كه اكثراً از دانش آموزان شهر بهبهان بودند‪ ،‬به شهادت رسيدند‪.‬‬
‫نتایج و دستاورد هاي عملیات‬
‫اين عمليات باعث شد كه مستحكم ترين و پيچيده ترين خطوط دفاعي دشمن در منطقه شلمچه كه آنرا به خط‬
‫بارلو تشبيه كرده بودند و با انواع موانع ايذايي و استحكامات دفاعي پوشانده شده بود از سوي رزمندگان اسالم‬
‫و با تاكتيكي ويژه شكسته شود و نيروهاي ايراني به عقبه يگانهاي ارتش بعثي نزديك شوند‪ .‬در اين عمليات‬
‫بيش از ‪ 333‬كيلومتر مربع از خاک عراق به تصرف قواي ايران درآمد و پاسگاه هاي بوبيان‪ ،‬شلمچه‪ ،‬كوت‬
‫سواري و خيّن در اختيار رزمندگان اسالم قرار گرفت‪ .‬جزاير بوارين‪ ،‬فياض و ام الطويل و شهرک دوعيجي‪،‬‬
‫رودخانه دوعيجي و نهر جاسم و همچنين ‪ 34‬كيلومتر از جاده شلمچه بصره و نيز ‪ 33‬پاسگاه فرماندهي ارتش‬
‫بعثي عراق نيز به كنترل قواي اسالم درآمد‪ .‬در اين عمليات ‪ 7333‬نظامي عراقي شامل چهل افسر ارشد و چهل‬
‫افسر جزء و ‪ 333‬درجه دار به اسارت در آمدند‪ .‬استعدادي در حدود ‪ 33‬تيپ تا حدود زيادي منهدم گرديده و‬

‫‪498‬‬
‫به ‪ 523‬دستگاه تانك‪ 353 ،‬قبضه توپخانه صحرايي و ‪ 3333‬دستگاه خودرو آسيب وارد شد‪ .‬حدود ‪ 13333‬نفر‬
‫از نظاميان عراقي كشته و زخمي و ‪ 13‬هواپيماي دشمن آسيب ديده و ‪ 2‬فروند بالگرد دشمن نيز ساقط شد‪.‬پس‬
‫‪333‬‬
‫همچنين ‪713‬‬ ‫از ‪ 43‬روز جنگ ‪،‬ارتش عراق به منظور جلوگيري از انهدام بيشتر‪ ،‬دست از جنگ كشيد‪.‬‬
‫دستگاه تانك‪ 73 ،‬قبضه توپ‪ 733 ،‬دستگاه خودرو و ‪ 333‬دستگاه وسايل مهندسي و ‪ 333‬قبضه توپ ضد‬
‫هوايي به غنيمت در آمد‪.‬‬
‫شهداي عملیات‬
‫كميت وكيفيت شهدا و مجروحين عمليات كربالي ‪ 3‬نسبت به همه عملياتهاي دوران جنگ‪،‬بيشتر و باالتر‬
‫است‪ .‬در اين عمليات ‪ 133‬تن از فرمانده هان رده هاي مختلف سپاه پاسداران انقالب اسالمي از جمله حسين‬
‫(ع)‬
‫كه قبالً در عمليات خيبر و در منطقه طالئيه دست‬ ‫خرازي فرمانده دالور و كم نظير لشكر ‪ 34‬امام حسين‬
‫راستش را در راه خداوند داده بود و نيز حجت االسالم والمسلمين شيخ عبداهلل ميثمي مسئول دفتر نمايندگي‬
‫حضرت امام در قرارگاه خاتم االنبياء (ص)‪ ،‬اسماعيل دقايقي فرمانده لشكر ‪ 1‬بدر ‪ ،‬يداهلل كلهر قائم مقام لشكر ‪33‬‬
‫سيد الشهدا (ع) ‪ ،‬حاج قاسم مير حسيني قائم مقام لشكر ‪ 43‬ثاراهلل ‪،‬محمد فرومندي قائم مقام لشكر ‪ 3‬نصر ‪ ،‬هاشم‬
‫(ع)‬ ‫(ع)‬
‫‪ ،‬خليل مطهرنيا‬ ‫‪ ،‬محمدعلي شاه مرادي فرمانده تيپ ‪ 44‬قمر بني هاشم‬ ‫اعتمادي فرمانده تيپ امام حسن‬
‫مسئول عمليات لشكر ‪ 11‬المهدي‪ ،‬مرتضي جاويدي قوي ترين فرمانده گردان خط شكن لشكر المهدي‪ ،‬نوري‬
‫جانشين لشكر ‪ 72‬محمد رسول اهلل‪ ،‬ذواالنوار رئيس ستاد لشكر ‪ 31‬فجر به همراه سه برادر و دامادشان‪ ،‬محمدي‬
‫زاده جانشين لشكر ‪ 2‬وليعصر‪ ،‬اسالم نصب و نوزاد و ‪ ...‬به شهادت رسيدند‪ .‬عمليات كربالي ‪ 3‬هم پر هزينه و‬
‫هم پر تلفات بود به طوري كه در اين عمليات حدود ‪ 37‬هزار نفر به شهادت رسيده و نزديك به ‪ 33‬هزار نفر‬
‫زخمي شدند‪ 333.‬سال ‪ 3133‬پر تلفات ترين سال جنگ بود‪ .‬در اين سال حدود ‪ 43‬هزار نفر از مردم ايران در‬
‫جريان عمليات ها و بمباران ها به شهادت رسيدند‪.‬‬
‫ارزیابی عملیات كربالي ‪1‬‬
‫عمليات كربالي ‪ ، 3‬از جمله نبردهايي بود كه در خاک عراق و در يكي از حساس ترين جبهه هاي جنوب‬
‫انجام شد‪ .‬در اين عمليات‪ ،‬بصره در آستانه خطر قرار گرفت ‪.‬در آن زمان بخشي از سرزمين هاي ايران از جمله‬
‫نفت شهر و نفت خانه هنوز در دست ارتش متجاوز بعثي بود‪ .‬اين عمليات حدود ‪ 4‬سال و نيم پس از فتح‬
‫خرمشهر و يازدهمين عمليات صورت گرفته پس از عمليات مهم بيت المقدس بود‪ .‬عمليات كربالي‪ 3‬از نظر‬
‫شدت درگيري و تصميم طرفين جنگ براي كسب موفقيت‪ ،‬يكي از شديدترين نبردهاي دوران جنگ محسوب‬
‫مي گردد‪ .‬قرار بود به موازات اين عمليات ‪،‬ارتش به صورت مستقل در جبهه هاي غرب كشور‪ ،‬عمليات‬
‫مستقلي انجام دهد كه صورت نگرفت‪ .‬يگان هاي تك كننده در اين عمليات‪ ،‬فقط از سپاه پاسداران انقالب‬
‫اسالمي بودند‪ .‬در اين عمليات‪ ،‬استقالل كامل سازمان سپاه از سازمان ارتش در طرح ريزي و اجراي منطقه‬
‫عملياتي مستقل‪ ،‬تحقق يافت‪.‬طرحريزي و اجراي اين عمليات‪ ،‬نشان دهنده انعطاف پذيري سازمان سپاه و اوج‬
‫خالقيت و جسارت تصميم گيري اين نهاد در شرايط بحراني و پذيرش ريسك زياد بود و در ميان ناباوري و‬

‫‪499‬‬
‫غافلگيري نسبي ارتش بعثي آغاز شد‪ .‬عمليات كربالي‪ 3‬نشان داد كه سپاه پاسداران انقالب اسالمي‪ ،‬قدرت‬
‫اتخاذ ابتكار عمل هاي مناسب را در شرايط سخت و دشوار در اختيار دارد و مي تواند خالقيت فرماندهان خود‬
‫را براي شكستن خطوط مستحكم دشمن به كار گيرد‪ .‬سپاه مي تواند انعطاف الزم را در سازمان خود براي انجام‬
‫عملياتي ويژه و پيچده به وجود آورده و از پذيرش خطر در شرايط ضرورت ابايي ندارد‪ .‬عمليات كربالي ‪3‬‬
‫نشان داد كه ايران مي تواند در سخت ترين شرايط و مشكل ترين جبهه ها‪ ،‬از پيچيده ترين موانع عبور كرده و‬
‫به سوي اهداف مورد نظر پيشروي نمايد‪.‬عمليات كربالي ‪ 3‬سخت ترين‪ ،‬مشكلترين و پر اضطراب ترين و پر‬
‫تلفات ترين عمليات دوران جنگ‪ ،‬محسوب مي گردد‪ .‬عمليات بيت المقدس در مقايسه با آن‪ ،‬يك عمليات‬
‫بسيار راحت ‪ ،‬شيرين و آساني بود‪.‬گرچه ارتش عراق درمكان و زمان اين عمليات نسبتا غافلگير شد ولي به‬
‫محض آگاهي از تهاجم وسيع ايران به منطقه شلمچه به سرعت پاي كار آمده و يگانهاي خود را وارد عمل‬
‫كرد‪ .‬با اينكه جهت تك رزمندگان‪ ،‬مخالف جهت آرايش دفاعي ارتش عراق بود ولي نبرد سخت و شديدي به‬
‫وقوع پيوست‪ .‬از آنجا كه هر گام پيشروي در اين زمين‪ ،‬يك قدم به سوي بصره بشمار مي رفت و براي رژيم‬
‫بعثي صدام اهميت فراواني داشت‪ ،‬لذا ارتش عراق با تمام توان به مقابله با عمليات پرداخت و به صورت سنگر‬
‫به سنگر در اليه هاي دفاعي ايجاد شده و در درون دژها و خاكريزهاي چند رديفه مي جنگيد و دست به‬
‫پاتك هاي سريع و يورش هاي سازمان يافته و غير سازمان يافته مي زد تا بتواند در برابر نيروهاي ايران‬
‫ايستادگي نمايد‪ .‬بنابراين‪ ،‬دادن تلفات سنگين و انهدام تجهيزات و جنگ افزارها اهميت چنداني براي رژيم بعثي‬
‫نداشت ‪ .‬سرعت عمل در انجام پاتكها و وجود موانع متعدد‪،‬باتالق ونخلستان موجب شد تا رزمندگان نتوانند‬
‫بيش از ‪ 4‬كيلومتر پيشروي نمايند‪ .‬به هر حال عمليات كربالي ‪ 3‬نتوانست به تمامي اهداف خود دسترسي پيدا‬
‫كرده و تبديل به يك عمليات سرنوشت ساز شود ولي از نظر نظامي اين عمليات‪ ،‬موفقيت هايي را در بر‬
‫داشت‪ .‬اين عمليات بار ديگر موازنه قواي مقطعي را به نفع ايران تغيير داد و تفوق ايران در جبهه زميني را نشان‬
‫داد‪ 332.‬عدم دسترسي به نتايج مورد انتظار‪ ،‬حاكي از نتيجه بخش بودن ارسال تسليحات پيشرفته براي رژيم صدام‬
‫و نيز در اختيار قرار دادن اطالعات نظامي ايران به ارتش بعثي بود‪ .‬اين عمليات كه حدود يك سال پس از‬
‫تصرف فاو انجام شد‪ ،‬مشخص ساخت كه قدرت و توانايي رزمندگان اسالم مي تواند جبهه ارتش عراق را در‬
‫هر شرايطي مورد تهاجم قرار دهد و با شكستن خطوط دفاعي مستحكم‪ ،‬بر قدرت سالح و حجم انبوه آتش و‬
‫توانايي اطالعاتي وي فايق آيد‪ .‬عمليات كربالي‪ 3‬زنگ هاي سقوط جبهه بصره را به صدا درآورد‪ .‬برخي از‬
‫تح ليل گران غربي معتقد بودند كه يك حمله بزرگ ديگر مي تواند شيرازه ارتش عراق را به هم ريخته و‬
‫جنگ را پيروزمندانه به نفع ايران خاتمه دهد‪ .‬تحليل گران پنتاگون هم كه معموالً عزم و شيوه هاي ابتكاري‬
‫ايراني ها را در مقابل موانع عظيم ارتش عراق‪ ،‬كمتر از آنچه بود ارزيابي مي كردند‪ ،‬با انجام اين عمليات‪،‬‬
‫احتمال پيروزي بزرگتر ايران را رد نمي كردند‪ .‬آمريكا پيروزي ايران را در جنگ تحميلي‪ ،‬فاجعه اي بزرگ‬
‫مي دانست و نگراني وي موجب شد كه كمك هاي بيشتري را در اختيار رژيم صدام حسين قرار دهد و مانع‬
‫پيشروي بيشتر رزمندگان اسالم گردد‪ .‬همچنين اين عمليات نشان داد كه عمده توانايهاي ارتش عراق در كسب‬

‫‪511‬‬
‫پشتيباني هاي قدرت هاي منطقه اي و بين المللي نهفته است‪.‬پس از اين عمليات‪ ،‬سپاه به اين نتيجه رسيد كه‬
‫براي انجام عمليات بزرگ و سرنوشت ساز نياز به تجهيزات و جنگ افزارهاي جديد دارد كه بخش عمده اي از‬
‫اين تجهيزات در ارتش موجود است‪ .‬بنابراين پس از عمليات كربالي ‪ ، 3‬آقايان رفيقدوست و غالمعلي رشيد‬
‫خدمت حضرت امام خميني رسيدند و درخواست تجهيزات مورد نياز را از ارتش نمودند كه امام هم موافقت‬
‫فرمودند ولي عمالً واگذار نشد‬
‫تقدیر امام خمینی از رزمندگان عملیات كربالي ‪1‬‬
‫شرايط و سختي هاي عمليات هاي كربالي ‪ 4‬و‪ 3‬و عمليات فشرده اي كه در اوايل زمستان سال ‪ 3133‬صورت‬
‫گرفت‪ ،‬موجب شد تا امام خميني در ايام دهه فجر اين سال از شهيدان و رزمندگان عمليات هاي انجام شده در‬
‫پيامي در ‪ 3133/33/33‬به شرح ذيل تجليل نمايند‪ " :‬من ضمن تشكر و تقدير فراوان از نيروهاي مردمي و‬
‫بسيجيان جان بر كف و سپاهيان محمد ـ صلي اهلل عليه و آله ـ و ارتش قدرتمند و مقاوم و سپاهيان قهرمان و‬
‫دالور و روحانيون و جهادگران و امدادگران و خبرنگاران و نيروهاي انتظامي كميته و شهرباني و ژاندارمري و‬
‫همه كساني كه در پشت جبهه ها به تقويت و تدارک رزمندگان همت گماشته اند و نيز با تقدير و تشكر وافر‬
‫از رزمندگان عمليات كربالي ‪ 4‬و ‪ 3‬و خصوصاً كربالي ‪ 3‬كه واقعاً حماسه آفريدند و حيرت و تعجب همه‬
‫جهانيان را بر انگيخته اند و بر مستحكمترين دژها و موانع و مدرنترين سالح ها يورش بردند و دالورانه در‬
‫مصاف با دشمن زبون جنگيدند و اميران و افسران و درجه داران و سربازان بيشماري از دشمن را به اسارت‬
‫گرفته اند و هم اكنون نيز به نبرد خود ادامه مي دهند و دل انبيا و پيامبر اسالم و موالي خود حضرت صاحب‬
‫االمر را شادمان ساخته اند‪ ،‬از همه جوانان غيور و اقشار برومند كشور اسالمي مي خواهم كه مثل هميشه به‬
‫جبهه ها هجوم آورند و به سپاهيان حضرت مهدي ـ عجل اهلل تعالي فرجه ـ بپيوندند و نفس هاي آخر عمر‬
‫صداميان را بگيرند كه دست نصرت حق با شما است و چنانچه تا به امروز و در همه صحنه ها از امدادهاي‬
‫غيبي و عنايات ويژه خود‪ ،‬شما را متنعم ساخته است‪ ،‬بعد از اين نيز يار و ياورتان خواهد بود و شما را تنها‬
‫نخواهد گذاشت و من هم در همه حاالت به شما دعا مي كنم و شما را دوست دارم و اي كاش در كنار شما و‬
‫در سنگر شما بودم‪ .‬خداوندا‪ ،‬به ملت ما و رزمندگان لشكر اسالم و به مسئولين و فرماندهان كه با دقت و نظم و‬
‫سعة صدر و جلب رضايت حق به برنامه ريزي و هدايت امر جنگ مشغول اند و به رزمندگان با اخالص و با‬
‫ايمان‪ ،‬از نيروهاي زميني‪ ،‬هوايي و دريايي ارتش و سپاه و جنگاوران بسيج كه اسالم و انقالب و ميهن اسالمي‬
‫خود را بيمه كرده اند و دست تجاوزگران را شكسته اند و به روحانيون عزيزي كه حوزه علم را به مكتب عشق‬
‫مبدل ساخته و پيشاپيش ارتش اسالم سينه ها را سپر كرده اند و به جهادگران بي سنگري كه در سخت ترين‬
‫شرايط به پاسداري از حريم رزمندگان و تحكيم مواضع بيقرار آنان همت گمارده و با ايثار و فداكاري جان‬
‫عزيزانمان را در سنگر و مواضع دفاعي حفظ كرده اند و به امدادگران و طبيباني كه از خانه هاي امن خود به‬
‫جبهه مي روند و پا به پاي خط شكنان به نجات مصدومين و مجروحين همت مي گمارند و يا ابدان مطهر‬
‫شهيدان را حمل مي كنند و به دانشگاهيان و دانشجويان و متخصصين از ارگانها و وزارتخانه ها كه در امور‬

‫‪511‬‬
‫مختلف يار و مددكار ارتش اسالمند و به فيلمبرداران و خبرنگاراني كه در خطوط مقدم جبهه ها حماسه هاي بي‬
‫نظير و جلوه هاي ملكوتي جنود خدا را به نمايش مي گذارند و ملت ايران و مردم جهان را در عصر حاضر و‬
‫آيندگان را به فرهنگ دفاع مقدس خود و تاريخ انقالب آشنا مي سازند و به همه پشتيبانان و مراكز پشتيباني از‬
‫جبهه‪ ،‬از كشاورزان در گوشه هاي دهات كه از ثمرات رنج خود مي گذرند گرفته تا كارگران و مردم شهرها‬
‫و بخشها و اقشار گوناگون بازاري و اداري و غيره كه با جان و مال و قول و فعل خود رزمندگان را حمايت و‬
‫‪335‬‬
‫دلگرم مي كنند‪ ،‬نصرت و بركت و پيروزي و شرافت و عزت دنيا و آخرت كرامت فرما‪".‬‬
‫پیامدهاي عملیات كربالي ‪1‬‬
‫گرچه عمليات كربالي ‪ 3‬در مجموع يك عمليات موفق ارزيابي مي گردد اما نتوانست به عنوان يك عمليات‬
‫سرنوشت ساز‪ ،‬پس از ‪ 73‬روز جنگ شديد‪ ،‬موجب نيل به هدف اصلي خود كه ختم جنگ باشد گردد‪ 331.‬يكي‬
‫از پيامدهاي عمليات كربالي ‪ ،3‬به بن بست رسيدن امكان انجام عمليات بزرگ در جبهه هاي جنوب بود‪ .‬به‬
‫همين دليل پس از عمليات كربالي ‪ 5‬كه يك اقدام تكميلي براي عمليات كربالي ‪ 3‬بود‪ ،‬فرماندهان جنگ‬
‫احساس كردند كه مناطق عملياتي در جبهه هاي جنوب قفل شده و بايستي در راهبرد عملياتي تغييراتي صورت‬
‫گيرد‪ .‬بر همين اساس طرح ريزي عمليات هاي بعدي در غرب كشور آغاز شد و نبردهاي بيت المقدس ‪ 7‬و‬
‫والفجر ‪ 33‬طرح ريزي گرديد‪ .‬عمليات كربالي ‪ ، 3‬بر زمين گير شدن واحد ها و لشكرهاي سپاه در خطوط‬
‫دفاعي افزود‪ .‬پس از انجام اين عمليات‪ ،‬بدليل نياز به پدافند در سرزمين هاي تصرف شده مثل فاو و خيبر و ‪...‬‬
‫امكان آزاد شدن لشكرهاي سپاه براي آفند موثر كمتر شد و توان يگان هاي سپاه در خطوط مختلف جبهه‪،‬‬
‫تقسيم گرديد‪ .‬مثالً از يك لشكر سازماني‪ ،‬يك تيپ در فاو و يك تيپ در شلمچه و تيپ ديگر در حلبچه مي‬
‫جنگيد‪ .‬بناب راين به علت گسترش بيش از حد واحدها‪ ،‬توانايي انجام آفند از سوي لشكرهاي سپاه كاهش يافت‪.‬‬
‫از سوي ديگر با انجام عمليات كربالي ‪ ،3‬آمريكا بر حضور نظامي خويش در خليج فارس افزود تا با گشودن‬
‫جبهه دريا به روي ايران‪ ،‬عمالً از پيروزي نظامي جمهوري اسالمي بر صدام جلوگيري نمايد‪ .‬منظور از اين اقدام‬
‫آن بود كه ايران در جنگ برنده نشود و عراق هم بازنده نگردد‪ .‬در جريان عمليات كربالي ‪ ،3‬مستشاران‬
‫نظامي شوروي هم به عراق اعزام گرديدند و مواضع سياسي شوروي به نفع عراق افزايش يافت و اين كشور‬
‫‪373‬‬
‫تصميم گرفت تا موشك هاي ‪ S – 12‬به عراق واگذار كنند‪.‬‬
‫بیانیه شوراي امنیت‬
‫شوراي امنيت سازمان ملل متحد در اثناي عمليات كربالي ‪ 3‬و با شدت گرفتن جنگ شهرها‪ ،‬با انتشار يك‬
‫درخواست فوري‪ ،‬بار ديگر خواستار پايان دادن جنگ ميان عراق و ايران به ويژه حمله به هدف هاي غير‬
‫نظامي شد‪ 33 .‬عضو اين شورا در پي چندين روز جلسه در پشت درهاي بسته‪ ،‬متن كامل درخواست اعضاء را‬
‫منتشر كردند‪ .‬در اين بيانيه از شوراي امنيت خواسته شد كه هرگونه اقداماتي را جهت توقف درگيريها و حل‬
‫اختالفات از طريق صلح جويانه ارائه دهد‪ .‬ايران بيانيه شوراي امنيت را غير منصفانه و نا عادالنه خواند و آن را‬
‫‪373‬‬
‫رد كرد‪.‬‬

‫‪512‬‬
 ‫جنگ شهرها‬
‫همزمان با آغاز عمليات كربالي ‪ ،3‬ارتش عراق جنگ شهرها را به صورت گسترده اي آغاز كرد‪ .‬در همان‬
‫روز ‪ 3133/33/31‬كه عمليات كربالي ‪ 3‬آغاز شد جنگنده هاي عراقي شهرهاي سوسنگرد و دزفول را بمباران‬
‫‪377‬‬
‫از اوايل سال ‪ 3133‬اتحاد جماهير شوروي هواپيماهاي مدرن ميگ‪ 73‬و سوخوي‪ 77‬را در اختيار‬ ‫كردند‪.‬‬
‫ارتش عراق قرار داد‪ .‬اين هواپيماها براي حمله به مراكز اقتصادي و مناطق مسكوني ايران مورد استفاده ارتش‬
‫بعثي قرار مي گرفت‪ .‬دولت عراق با توسعه برد موشكهاي زمين به زمين و نيز دريافت هواپيماهاي پيشرفته تر‪،‬‬
‫جنگ شهرها را از زمستان سال ‪ 3133‬به عنوان اقدامي جهت ايجاد فشار عظيم به مردمِ حامي رزمندگان‪،‬‬
‫گسترش داد‪ .‬با اين سياست‪ ،‬رژيم عراق حتي شهرهاي مركزي و دور دست ايران را با حمالت مداوم موشك‬
‫هاي دوربرد و بمباران با كمك هواپيماهاي ميگ‪ ،73‬مورد تهاجم مرتب قرار مي داد به طوري كه در آن ايام‬
‫فقط در يكي از بمباران ها در شهر كرمانشاه‪ ،‬هفتاد و دو نفر از مردم آن شهر به شهادت رسيدند‪ .‬نيروي هوايي‬
‫ارتش عراق‪ ،‬در روز شنبه ‪ 73‬دي ماه ‪ 3133‬مدرسه كودكان استثنائي در بروجرد را بمباران كرد كه بر اثر آن‬
‫‪ 23‬كودک شهيد و مجروح شدند‪ .‬در اين روز شهرهاي رامهرمز‪ ،‬نهاوند و اصفهان نيز مورد حمله موشكي و‬
‫بمباران قرار گرفت‪ .‬ايران نيز براي مقابله به مثل در صبح ‪ 3133/33/73‬بغداد را هدف حمله موشكي قرار داد‪.‬‬
‫اين عمليات پس از عدم همكاري مأمورين ليبيايي و براي اولين بار توسط نيروهاي سپاه صورت گرفت‪.‬‬
‫بعدازظهر همين روز عراق كرمانشاه و ايالم را مورد حمله موشكي قرار داد‪ 371.‬همچنين در روز دوشنبه ‪ 77‬دي‬
‫ماه ‪ 3133‬جنگنده هاي عراقي اطراف بازار شهر اراک را بمباران كردند كه بر اثر آن ‪ 11‬نفر شهيد و تعداد‬
‫‪374‬‬
‫ايران هم به تالفي موشكي را به سمت بغداد رها كرد‪ .‬عراق در ‪ 3133/33/71‬اسالم‬ ‫زيادي مجروح شدند‪.‬‬
‫آباد غرب را بمباران كرد و موجب فرار مردم و تخليه آن شهر شد‪.‬بر اثر اين بمبارانه ‪ 73‬درصد از شهر خراب‬
‫‪373‬‬
‫همچنين در اين روز شهرهاي خرم آباد و كرمانشاه نيز بمباران شد‪ .‬ايران در تالفي اين حمالت در‬ ‫شد‪.‬‬
‫‪ 3133/33/73‬بغداد را مورد هدف قرار داد و عراق هم قم و چند شهر ديگر را بمباران كرد‪ .‬در ‪3133/33/72‬‬
‫دو هواپيماي عراقي به هنگام ظهر به منطقه ولنجك تهران حمله و آن را بمباران نمود كه بر اثر آن ‪ 1‬نفر از‬
‫جمله ‪ 7‬كودک شهيد و جمعي زخمي شدند‪ .‬در همين روز چند نقطه مسكوني در دو نوبت در شهر تبريز‬
‫بمباران شد كه بر اثر آن ‪ 73‬واحد مسكوني تخريب‪ 33 ،‬نفر شهيد و ‪ 73‬نفر مجروح گرديدند‪ .‬اهواز نيز بمباران‬
‫شد كه بر اثر آن ‪ 11‬نفر شهيد و ‪ 433‬نفر مجروح گرديدند‪ 7 .‬هواپيما نيز به اصفهان حمله كردند كه بر اثر‬
‫بمباران مناطق مسكوني مستضعف نشين اين شهر ‪ 3‬نفر شهيد و ‪ 3‬نفر مجروح شدند‪ .‬در بمباران كوهدشت ‪32‬‬
‫نفر شهيد و ‪ 1‬نفر مجروح شدند‪ .‬خرم آباد نيز مورد حمله قرار گرفت كه بر اثر آن ‪ 4‬نفر و تعدادي مجروح‬
‫گرديدند‪ 373.‬در تاريخ ‪ 3133/33/75‬نيز ‪ 3‬هواپيماي عراقي به شهر مالير حمله كرده و ‪ 37‬نقطه شهر را بمباران‬
‫كردند‪ .‬در اين بمباران نيز نزديك به ‪ 13‬نفر از مردم شهيد و تعداد زيادي مجروح گرديدند‪ .‬همچنين در‬
‫‪ 3133/33/75‬دوباره ‪ 7‬هواپيماي عراقي به شهر مالير حمله كرده كه بيش از ‪ 43‬نفر شهيد و تعداد زيادي‬
‫زخمي گرديدند‪ .‬در اين روز ‪ 5‬فروند هواپيماي جنگي ‪ 35‬نقطه از شهر سنندج را بمباران كردند كه بر اثر آن‬

‫‪513‬‬
‫‪ 773‬نفر شهيد و بيش از ‪ 333‬نفر مجروح شدند‪ .‬بر اثر بمباران نهاوند نيز ‪ 71‬نفر شهيد و ‪ 333‬نفر مجروح شدند‪.‬‬
‫بمباران بروجرد نيز موجب تخريب قسمت هايي از مسجد جامع آن شهر شد‪ .‬شهرهاي دزفول‪ ،‬مسجد سليمان‪،‬‬
‫ايالم‪ ،‬خرم آباد و اصفهان نيز بمباران شد‪ 372.‬در ‪ 3133/33/3‬هواپيماهاي عراق به اهواز حمله كردند كه يك‬
‫هواپيما منهدم گرديد ولي يك بمب در محل گلف فرود آمد‪ .‬در همين روز به هشت شهر ديگر ايران از جمله‬
‫قم‪ ،‬نهاو ند‪ ،‬ايالم‪ ،‬باختران‪ ،‬اصفهان‪ ،‬خرم آباد‪ ،‬همدان و تبريز نيز حمله شد كه بر اثر آن تعداد زيادي از مردم‬
‫شهيد و مجروح شدند‪ .‬فرداي آن روز شهر اهواز مورد هجوم ‪ 33‬فروند هواپيماي عراقي قرار گرفت‪ .‬كه ‪1‬‬
‫فروند آنها با پدافند هوايي سرنگون شد‪ .‬به ‪ 33‬شهر ديگر ايران نيز حمله شد كه بر اثر آن بيش از ‪ 733‬نفر‬
‫شهيد و صدها نفر نيز زخمي گرديدند‪ 375.‬در ‪ 3133/33/1‬عراق به شهرهاي اصفهان‪ ،‬تبريز‪ ،‬خرم آباد‪ ،‬مالير‪،‬‬
‫همدان‪ ،‬اسالم آباد‪ ،‬نهاوند‪ ،‬دزفول و قم حمله كرد‪ .‬در حمله به اصفهان يك مجموعه ورزشي و ‪ 3‬واحد‬
‫مسكوني هدف قرار گرفت كه بر اثر آن ‪ 4‬نفر شهيد و ‪ 33‬نفر مجروح شدند‪ .‬برخي از اين بمباران ها توسط‬
‫هواپيماهاي ميگ ‪ 73‬و از ارتفاع باال صورت مي گرفت‪ .‬در سرماي روز ‪ 3133/33/4‬برخي از شهرهاي غربي‬
‫كشور از جمله پل دختر و خرم آباد از ترس بمباران هاي عراق تعطيل شده بود‪ 371.‬در ‪ 3133/33/5‬بار ديگر‬
‫شهرهاي قم و مالير مورد حمله هوايي عراق قرار گرفتند‪ .‬در ‪ 3133/33/37‬تويسركان و چند شهر ديگر ايران‬
‫مورد حمله قرار گرفت‪ .‬در ‪ 3133/33/31‬شهرهاي تفرش‪ ،‬آشتيان‪ ،‬نهاوند و اراک مورد حمله هواپيماهاي‬
‫دشمن قرار گرفت‪ .‬به تالفي حمالت چند روز گذشته صبح روز ‪ 3133/33/34‬بار ديگر بغداد مورد حمله‬
‫موشكي قرار گرفت‪ .‬اين در حالي بود كه امكان دريافت موشك از ليبي فراهم نبود و ايران در تالش بود تا از‬
‫كره شمالي موشك زمين به زمين بخرد‪ .‬در اين ايام كشور ليبي همكاري هاي خود را با ايران كاهش داده و‬
‫‪313‬‬
‫در ‪3133/33/35‬‬ ‫حتي پايگاه موشكي سام ‪ 7‬در حوالي تهران را به بهانه كمبود قطعات غير عملياتي كرد‪.‬‬
‫شهرهاي تبريز‪ ،‬قم‪ ،‬خرم آباد‪ ،‬بروجرد‪ ،‬پل دختر و اراک مورد حمله قرار گرفت‪ .‬در روز ‪ 77‬بهمن ‪ 3133‬نيز‬
‫كه مصادف با سالگرد پيروزي انقالب اسالمي است عراق به چند شهر از جمله تهران و قم حمله كرد ولي مردم‬
‫‪313‬‬
‫در ‪ 3133/33/71‬شهرهاي تهران‪ ،‬همدان‪،‬‬ ‫با شعار جنگ جنگ تا پيروزي به راهپيمايي خود ادامه دادند‪.‬‬
‫كرج‪ ،‬زنجان‪ ،‬خرم آباد‪ ،‬مالير و ايالم بمباران شد‪.‬بر اثر بمبارانها حدود ‪ 33‬درصد شهر ايالم آسيب ديد‪ 317.‬در‬
‫حمالت به تهران ‪ 3‬نفر شهيد و تعدادي از مردم زخمي شدند‪ .‬اين حمالت موجب شد تا برق تهران و بخش‬
‫وسيعي از كشور قطع شود‪ .‬ايران هم به تالفي يك موشك روانه بغداد كرد‪ .‬فرداي آن روز عراق ‪ 1‬بار به‬
‫تهران حمله كرد كه موجب شد ‪ 73‬نفر شهيد و ‪ 333‬نفر مجروح شوند‪ .‬به دليل اقدام ليبي‪ 311‬در تعطيلي سايت‬
‫موشكي سام ‪ 7‬در اطراف تهران‪ ،‬هواپيماهاي ميگ ‪ 73‬در ارتفاع ‪ 23‬هزار پايي تهران را بمباران مي كردند‪.‬‬
‫ايران هم به تالفي دوباره بغداد را مورد حمله قرار داد‪ .‬حمله به تهران موجب شد تا از مهاجرت شهرستاني ها به‬
‫‪314‬‬
‫در ‪3133/33/73‬‬ ‫تهران كاسته شود و از لحاظ رواني نيز موجب كاهش فشار روي مردم ساير نقاط كشور شد‪.‬‬
‫براي ششمين بار مالير مورد حمله قرار گرفت كه نزديك به ‪ 33‬نفر كشته و تعداد بيشتري زخمي گرديدند‪.‬‬
‫در اين روز شهرهاي ايذه‪ ،‬گچساران‪ ،‬زنجان‪ ،‬قروه‪ ،‬پل دختر‪ ،‬تهران‪ ،‬قم و كوهدشت نيز مورد حمله هوايي قرار‬

‫‪514‬‬
‫گرفت‪ .‬در ‪ 3133/33/73‬هم شهرهاي اصفهان‪ ،‬مسجد سليمان‪ ،‬خرم آباد‪ ،‬پل دختر‪ ،‬كوهدشت‪ ،‬دزفول‪ ،‬دورود و‬
‫اليگودرز مورد حمله هوايي قرار گرفت‪ .‬در حمله به اصفهان يك فروند هواپيماي ميگ ‪ 73‬عراق با پدافند سام‬
‫‪ 3‬سپاه كه موشك هاي ساخت چين بود‪ ،‬سرنگون گرديد و خلبان آن اسير شد‪ .‬جنگ شهرها موجب افزايش‬
‫‪313‬‬
‫با مقاومت مردم‪ ،‬رژيم عراق تصميم‬ ‫مخارج دولت و استقراض ‪ 1‬ميليارد تومان از بانك مركزي گرديد‪.‬‬
‫گرفت تا بمباران شهرها را از ظهر روز پنج شنبه ‪ 13‬بهمن ‪ 3133‬به مدت دو هفته قطع نمايد‪ .‬ايران نيز در پاسخ‬
‫عمليات مقابله به مثل خود را متوقف كرد‪.‬در اين مدت ‪ ،‬ايران در واكنش به بمباران شهرها‪،‬تعداد ‪ 5‬موشك‬
‫اسكادبي به شهر بغداد پرتاب كرد‪ .‬اين دور از جنگ شهرها ‪ 43‬روز به طول انجاميد و مردم خسارات فراواني را‬
‫متحمل شدند‪ .‬گفته مي شود يكي از داليلي كه عراق حمالت هوايي خود به شهرها را متوقف كرد تلفات زياد‬
‫به هواپيماهاي عراقي و از دست دادن خلبانهاي خود بوده است‪ .‬البته شوروي موافقت كرد تا بالفاصله‬
‫هواپيماهاي از دست رفته عراق را جايگزين نمايد‪ .‬در اين مرحله از جنگ شهرها به ‪ 33‬شهر كشور ‪75‬حمله‬
‫موشكي و ‪ 713‬بمباران هوايي صورت گرفت كه بر اثر آن‪ 1333‬نفر شهيد و ‪ 33331‬نفر مجروح شدند‪.‬‬
‫حركت نفتکشهاي كویتی با پرچم شوروي‬
‫پس از گذشت چهار روز از آغاز عمليات كربالي ‪ ،3‬دولت كويت در ‪ 71‬دي ‪ 3133‬برابر با ‪ 31‬ژانويه ‪3152‬‬
‫از اتحاد جماهير شوروي درخواست كرد تا نفتكشهاي اين كشور را تحت پرچم خويش قرار دهد‪ .‬انگيزه اين‬
‫اقدام جلوگيري از هدف قرار گرفتن نفتكشهاي كويتي در جريان جنگ نفتكشها در خليج فارس بود‪ .‬تا اين‬
‫زمان ‪ 33‬كشتي عبوري به سمت بنادر كويت مورد حمله قرار گرفته بودند‪ .‬كويت بخاطر اجازه به عراق جهت‬
‫استفاده از بندر شعيبيه جهت انتقال تسليحات و تجهيزات ساخت شوروي به عراق در مظان مشاركت در جنگ‬
‫به نفع عراق قرار داشت‪ .‬اين كشور بدنبال آن بود تا با وارد كردن پاي ابرقدرتها به حوزه مسائل نفتي‪ ،‬امنيت‬
‫خود را افزايش داده و از عواقب و پيامدهاي همكاري با عراق‪ ،‬خود را مصون نگه دارد‪ 313.‬بر اساس درخواست‬
‫امير نشين كويت‪ ،‬اتحاد جماهير شوروي ‪ 4‬فروند از نفتكشهاي اين كشور را تحت پرچم خود در آورد و‬
‫نامهاي روسي براي آنها انتخاب نمود‪ .‬يكي از اين نفتكشها‪ ،‬مارشال چخوف ناميده شد‪ .‬كويت بعدها ادعا كرد‬
‫كه اين كشتيها را از شوروي اجاره كرده است و پرچم كشتيهاي كويتي تغيير نيافته است‪ .‬دعوت كويت به‬
‫عنوان يك كشور حامي صدام از اتحاد جماهير شوروي براي اسكورت نظامي نفتكشهايش منجر به باز شدن‬
‫پاي ابرقدرتها و ناوگانهاي نظامي خارجي و حضور گسترده آنها در خليج فارس شد بطوريكه پس از مدتي‬
‫همين درخواست از اياالت متحده هم شد و آمريكا هم بتدريج‪ ،‬ناوگان پنجم دريايي خود را در خليج فارس‬
‫مستقر كرد‪ .‬نفتكشهاي كويتي از اين پس تحت حمايت ناوهاي جنگي شوروي قرار گرفتند و در مسير تردد‬
‫درخليج فارس‪ ،‬اين ناوهاي جنگي آنها را همراهي مي كردند‪ .‬تصور كويت بر آن بود كه شوروي مي تواند‪،‬‬
‫امنيت كشتيراني در مسير بنادر كويت و براي نفتكشهاي كويتي را تضمين نمايد‪ .‬انگيزه شوروي نيز از اين‬
‫اقدام آن بود كه دامنه نفوذ خود را در كشورهاي عضو شوراي خليج فارس افزايش داده و با بهانه اسكورت‬
‫نفتكشهاي كويتي ناوگان نظامي خود را در خليج فارس توسعه دهد‪.‬‬

‫‪515‬‬
 ‫نگرانی از پیروزي ایران و بیانیه رسمی رئیس جمهور امریکا‬
‫با انجام عمليات كربالي ‪ 3‬وزير دفاع امريكا در مصاحبه با راديو امريكا در ‪ 3133/33/1‬اعالم كرد‪ :‬پيروزي‬
‫ايران در جنگ خليج فارس فاجعه آميز خواهد بود‪ .‬اياالت متحده مي خواهند كشورهايي را كه پيروزي ايران‬
‫بر آنان اثر خواهد گذاشت را ياري دهد منتها از طريقي كه نياز به دخالت نظامي امريكا نباشد‪ .‬از سوي ديگر‬
‫در ‪ 3133/33/4‬رونالد ريگان رئيس جمهور امريكا با صدور بيانيه اي اظهار داشت‪ :‬اين حمله (عمليات كربالي‬
‫‪ )3‬ياد آور صدمات ناراحت كننده زيادي است كه جنگ ايران و عراق در منطقه خليج فارس به ارمغان آورده‬
‫است‪ .‬ادامه اين جنگ خونين به عنوان يك نگراني عميق براي اياالت متحده و تمام دنيا بشمار مي رود‪ .‬اين‬
‫جنگي است كه نه تنها منافع استراتژيك امريكا بلكه ثبات و امنيت دوستان اين كشور را در منطقه تهديد مي‬
‫كند‪ .‬ما مصمم و قاطع هستيم كه از طريق مذاكره و بدون اينكه يكي از طرفين پيروز شود يا شكست بخورد و‬
‫با ابقاء استقالل و تماميت ارضي ايران و عراق به ختم سريع جنگ كمك كنيم‪ .‬ما چاره اي نداريم جز اينكه‬
‫گرفتن و اشغال اراضي عراق را توسط ايراني ها محكوم كرده و مجدداً از دولت ايران بخواهيم كه به دولت‬
‫عراق جهت پيدا كردن يك راه حل سريع از طريق مذاكره بپيوندد‪ .‬ما با نگراني دوستانمان در منطقه مبني بر‬
‫ادامه جنگ و تهديد امنيت آنها شريك هستيم و همچنين توسعه جنگ را يك تهديد عمده به منافع خودمان و‬
‫منافع دوستانمان در منطقه مي دانيم‪ .‬ما مصمم هستيم كه جريان آزاد نفت از تنگه هرمز را تضمين كنيم‪ .‬ما‬
‫همچنين سرسختانه معتقد هستيم كه از دفاع يك جانبه و يا چند جانبه دوستانمان كه با آنها بستگي هاي دراز‬
‫‪312‬‬
‫مدت عميق داريم حمايت كنيم‪.‬‬
‫طرح تغییر پرچم كشتیهاي كویتی با پرچم امریکا‬
‫كويت در روز ‪ 71‬ديماه سال ‪ 3133‬همزمان با اقدام شوروي براي اسكورت نفتكشهايشي‪ ،‬درخواست مشابه اي‬
‫را از سفارت امريكا كرد تا نفتكشهاي اين كشور با نصب پرچم امريكا از حمايت ناوگان جنگي اياالت متحده‬
‫در خليج فارس برخوردار شوند‪ .‬امريكا بمنظور جلوگيري از توسعه نفوذ به شوروي و احياي نفوذ خود در خليج‬
‫فارس و همچنين نگراني از بخطر افتادن انتقال نفت به دنياي صنعتي و با جدي شدن جنگ نفتكشها‪ ،‬در ‪33‬‬
‫بهمن ‪ 3133‬به كويت اطالع داد كه ‪ 33‬فروند نفتكش آن كشور را تحت حمايت قرار خواهد داد‪ .‬در پي اين‬
‫اقدام ريگان رئيس جمهور امريكا در ‪ 3133/37/2‬بيانية ديگري صادر كرد و ضمن تكرار سخنان بيانيه قبلي‬
‫‪315‬‬
‫خود‪ ،‬گفت كه معاون برگزيده وزارت خارجه را براي جلوگيري از صدور اسلحه به ايران مأمور كرده است‪.‬‬
‫اين اولين بيانية رسمي رئيس جمهور امريكا در مورد جنگ پس از نزديك به هفت سال از آغاز آن بود‪ .‬ايران‬
‫در برابر اظهارات رئيس جمهور امريكا اعالم كرد كه در فكر توسعه جنگ به ساير كشورهاي حوزه خليج‬
‫فارس نيست‪ .‬بدنبال تالش امريكا براي حضور فعال در خليج فارس و كمك به كشورهاي حامي عراق در‬
‫جنگ با ايران‪ ،‬توافقنامه رسمي تغيير پرچم كشتيهاي كويتي به پرچم امريكا در روز ‪ 31‬فروردين ‪ 3133‬مطابق‬
‫با ‪ 7‬آوريل ‪ 3152‬بين دو كشور به امضاء رسيد‪ .‬در اين زمان كويت اصرار داشت كه اين توافقنامه مخفي باقي‬
‫بماند‪ .‬پس از آنكه در اواخر سال ‪ 3133‬براي امريكا مشخص شد كه عراق در ميدان جنگ پيروز نخواهد شد و‬

‫‪516‬‬
‫دامنه جنگ به خليج فارس كشيده شده است‪ ،‬امريكا طرح نصب پرچم خود را بر فراز برخي از كشتيهاي‬
‫كويت كه به تصور ايران نفت عراق را در پوشش كويت حمل مي كردند را دنبال و از اواخر تير ماه ‪3133‬‬
‫آن را به اجرا در آورد و امنيت تردد آنها را برعهده گرفت‪ .‬اين اقدام مشخص كننده مرحله مهمي در‬
‫رويارويي امريكا با ايران بود‪ .‬از اين زمان بود كه ناوگان جنگي امريكا به صورت گسترده وارد خليج فارس‬
‫شد و در برابر ايران‪ ،‬آرايش نظامي گرفت‪.‬‬
‫فعال شدن نیروي دریایی سپاه‬
‫نيروي دريايي سپاه كه به صورت رسمي از ‪ 73‬شهريور سال ‪ 3134‬تشكيل شده بود‪ ،‬به منظور مقابله با اقدامات‬
‫عراق در خليج فارس‪ ،‬قايقهاي تندرو به همراه موشكهاي ساحل به دريا و نيز توانايي جنگ مين را در سازمان‬
‫خود توسعه داد‪ .‬سپاه به صورت جدي از اوايل سال ‪ 3133‬عمليات مقابله به مثل در خليج فارس را آغاز كرد‪.‬‬
‫با وارد شدن واحدهاي عملياتي نيروي دريايي سپاه در نقاط مختلف خليج فارس‪ ،‬ظرفيت ايران براي واكنش در‬
‫برابر حمالت عراق به نفتكشها و پايانه هاي نفتي‪ ،‬بطور قابل مالحظه اي افزايش يافت‪ .‬با اقدامات مقابله به مثل‬
‫نيروي دريايي سپاه‪ ،‬ظرف مدت اندكي در بهار سال ‪3133‬حدود ‪ 37‬نفتكش و كشتي تجاري مربوط به‬
‫كشورهاي حامي صدام در مقابله با حمله هواپيماهاي بعثي به نفتكش هاي عازم بنادر ايران‪ ،‬مورد تهاجم قرار‬
‫گرفت‪ .‬البته در مجموع حمله به نفتكشها از سوي عراق هميشه با نسبت باالتري از مقابله به مثل ايران‪ ،‬صورت‬
‫مي گرفت‪.‬‬
‫تصمیم عراق براي تشکیل نیروي ضربتی‬
‫پس از عمليات كربالي ‪ 3‬و مشخص شدن توان ايران براي تداوم عمليات زميني‪ ،‬رژيم عراق تصميم گرفت تا‬
‫يك تغيير و تحول اساسي در وضعيت نظامي خود ايجاد كند‪ .‬بر اين اساس تصميم گرفته شد تعداد ‪ 73‬تا ‪13‬‬
‫تيپ از واحدهاي ارتش عراق از مناطق دفاعي مختلف به عقب كشيده شده و تحت آموزش و سازماندهي مجدد‬
‫قرار گيرند‪ .‬با چنين اقدامي يك نيروي ضربتي اساسي تشكيل مي شد تا در كنار واحدهاي گارد رياست‬
‫جمهوري كه آنها نيز به نوبه خود گسترش يافته بودند‪ ،‬بتوانند يك " قدرت و توان آزاد " را براي ارتش‬
‫‪311‬‬
‫اين‬ ‫عراق تشكيل دهند و بدين وسيله عراق بتواند سياست دفاعي خود را تبديل به راهبرد تهاجمي بنمايد‪.‬‬
‫تصميم يك اقدام بزرگ در جهت متحول نمودن توان رزمي عراق بود‪ .‬گرچه زمان اجراي آن مشخص نيست‬
‫ولي به نظر مي رسد كه به احتمال زياد از بهار سال ‪ 3133‬بصورت تدريجي چنين فعاليتي در ارتش عراق آغاز‬
‫شده است‪.‬‬
‫حمالت عراق به تأسیسات صنعتی و به مراكز نفتی در خلیج فارس‬
‫يكي از اهداف دائمي عراق در دوران جنگ‪ ،‬كاهش قدرت صادرات نفت ايران واز بين بردن زيربناهاي‬
‫اقتصادي و صنعتي در كشور بود‪.‬سرمايه گذاري تسليحاتي عراق هم بيشتر در همين زمينه صورت مي گرفت‪.‬‬
‫با فعال شدن تحركات نظامي آمريكا در خليج فارس به نفع عراق و پس از مدتي توقف‪،‬نيروي هوايي ارتش‬
‫عراق بار ديگر از روز دوم فروردين ماه ‪ 3133‬با حمله به نيروگاه برق رامين در اهواز‪،‬حمالت به تأسيسات‬

‫‪517‬‬
‫زيربنايي ايران را آغاز كرد‪ .‬از روز سوم فروردين ماه ‪ 3133‬هم‪،‬حمالت جنگنده هاي عراقي در خليج فارس‬
‫شروع شد و در اين روز اسكله آذرپاد در جزيره خارک بمباران گرديد و به دو كشتي دنا و اوج نيز موشك‬
‫پرتاب شد‪ .‬به منظور احتراز از برخورد با آمريكايي ها‪،‬امام خميني اجازه اقدام عملي و مقابله به مثل را ندادند و‬
‫فقط به اخطار زباني از سوي ايران‪ ،‬اكتفا شد در اوايل هفته دوم فروردين ماه ‪ 3133‬هم‪،‬جنگنده هاي عراقي با‬
‫بمب هاي مخصوص‪،‬تأسيسات نفتي بندر گناوه را بمباران كردند كه بر اثر آن‪،‬لوله هاي زيرآب در دريا‬
‫‪343‬‬
‫عراق بار ديگر در ‪ 3133/3/32‬حمله وسيعي را به جزيره خارک انجام داد و اقدام به پرتاب‬ ‫آسيب ديد‪.‬‬
‫‪37‬بمب تأخيري به تأسيسات نفتي بندر گناوه نمود كه در جريان آن دو فروند هواپيماي خود را از دست‬
‫‪343‬‬
‫در پي اين حمالت ‪،‬ايران به منظور تحت فشار قرار دادن و بسته ماندن خط لوله نفت عراق از مسير‬ ‫داد‪.‬‬
‫سوريه‪،‬در ‪ 3133/3/13‬باواگذاري يك ميليون تن نفت خام مجاني به سوريه موافقت كرد‪ 347.‬در ادامه حمله به‬
‫كشتي ها در خليج فارس‪ ،‬يك كشتي باري شوروي به اسم ايوان كوروتيف در ‪ 3133/3/32‬مورد اصابت‬
‫راكت و مسلسل قرار گرفت و شوروي به ايران يادداشت اعتراض داد‪ .‬اين اقدام بدون دستور انجام شد ولي‬
‫اثرات آن مثبت بود‪ .‬هم زمان با پخش گزارش هيئت سازمان ملل در خصوص استفاده مكرر عراق از سالح‬
‫هاي شيميايي در جريان جنگ‪،‬هواپيماهاي جنگي عراق در ‪3151/7/71‬به پااليشگاههاي اصفهان و تبريز حمله‬
‫كردند ولي خسارت وارده به آنهاكم بود‪ .‬همچنين جنگنده هاي عراقي در روز جمعه ‪ 3133/7/73‬به واحد‬
‫‪341‬‬
‫از اين‬ ‫شماره ‪ 7‬اهواز و يك كشتي در خليج فارس حمله كرد‪.‬ايران هم تصميم به مقابله به مثل گرفت‪.‬‬
‫زمان‪ ،‬حدود يك ماه وضعيت خليج فارس آرام بود و حمله اي به كشتيها صورت نگرفت ولي با حمله عراق به‬
‫يك كشتي حامل فرآورده در مسير جزيره خارک در روز شنبه ‪ 3133/1/13‬بار ديگر نا امني در خليج فارس‬
‫آغاز شد‪.‬ساست ايران هم بر مقابله به مثل بود‪.‬عراق در‪3133/4/1‬هم به يك كشتي ايراني در خليج فارس حمله‬
‫كرد كه موجب حمله به يك نفتكش حامل نفت كويت گرديد‪.‬همچنين ‪ 7‬نفتكش حامل نفت كويت در‬
‫‪344‬‬
‫‪3133/4/3‬مورد اصابت قرار گرفتند‪.‬‬
‫عملیات كربالي‪1‬‬
‫در ساعت دو و پنج دقيقه بامداد روز سه شنبه ‪35‬فروردين ماه ‪ 3133‬دو قرارگاه كربال و قدس سپاه پاسداران با‬
‫بكار گيري هفت لشكر و تيپ رزمي با رمز يا صاحب الزمان (ع) در منطقه شلمچه به منظور تصرف كانال‬
‫زوجي در شرق بصره دست به عمليات زدند‪.‬ارتش عراق از انجام اين عمليات مطلع شده بود و به محض آغاز‬
‫عمليات‪،‬سراسرخطوط جبهه را زير آتش انواع سالح هاي خود قرار داد‪.‬جنگ سختي رخ داد و ‪ 33‬دستگاه تانك‬
‫و خودروي دشمن منهدم گرديد و در مجموع حدود ‪ 733‬نظامي عراقي اسير شدند‪ .‬در ادامه اين عمليات‪،‬‬
‫لشكرهاي‪ 11‬المهدي‪ 72،‬محمد رسول اهلل‪ 32،‬علي بن ابي طالب‪ 31،‬فجر‪73،‬كربال ‪ 33‬سيدالشهدا‪13،‬عاشورا و ‪5‬‬
‫نجف اشرف وارد عمل شدند ولي در مجموع ‪7‬كيلومتر مربع از اراضي غرب كانال پرورش ماهي به تصرف در‬
‫آمد و حدود‪ 7333‬تن از نظاميان ازتش عراق هم كشته و مجروح شدند و ‪ 7‬هواپيماي عراقي هم سرنگون‬
‫‪343‬‬
‫گرچه عمليات در سه مرحله انجام شدوپنج روز بطول‬ ‫گرديد‪.‬از نيروهاي خودي هم ‪ 133‬نفر شهيد شدند‪.‬‬

‫‪518‬‬
‫انجاميد ولي به هدف خود نرسيد و موفقيتي را در بر نداشت‪.‬در جريان عمليات‪،‬ارتش عراق از سالحهاي‬
‫شيميايي هم استفاده نمودكه بر اثر آن ‪7333‬نفر مجروح شيميايي شدند‪.‬يگانهاي سپاه بر اثر پاتكهاي مكرر‬
‫ارتش عراق در ‪ 3133/3/77‬از مواضع متصرفي عقب نشستند‪343.‬قرارگاه خاتم االنبيا دليل اجراي اين عمليات را‬
‫پاسخگويي به شراتهاي اخير دشمن در حمله به منابع اقتصادي كشور و بر هم زدن امنيت كشتيراني در خليج‬
‫فارس اعالم كرد‪.‬‬
‫عملیات كربالي ‪7‬‬
‫هم زمان با ادامه عمليات كربالي ‪ 5‬در جبهه جنوب ‪،‬نيروي زميني ارتش با بكارگيري تيپ ‪ 1‬لشكر‪ 53‬در روز‬
‫پنجشنبه ‪ 3133/3/73‬در منطقه شمال شرقي قصرشيرين دست به عمليات زد و به ارتفاعات قراويز حمله كردو‬
‫ارتفاعات بابا هادي را تصرف نمود ولي ارتش عراق در اوايل شب حمله و آن را پس گرفت و عمال عمليات‬
‫كربالي‪ 1‬شكست خورد‪.‬در اين عمليات ‪ 7333‬نفر از نظاميان عراقي كشته و مجروح و ‪ 5‬دستگاه تانك و ‪13‬‬
‫خودري آنان منهدم گرديد‪.‬از نيروهاي خودي هم ‪ 373‬نفر زخمي و ‪ 71‬تن شهيد شدند‪.‬عقب نشيني از‬
‫‪342‬‬
‫منطقه‪،‬موجب شرمندگي و افت روحيه فرماندهان نيروي زميني ارتش شد‪.‬‬
‫راهبرد انتقال جنگ به جبهه شمال غرب‬
‫با بررسي فرماندهان سپاه پس از عمليات كربالي ‪ 3‬و كربالي‪ ، 5‬مشخص شد كه ديگر منطقه مناسبي در جبهه‬
‫هاي جنوب‪ ،‬براي استفاده از ابتكارات جديد‪ ،‬جهت تصرف آن وجود ندارد‪ .‬زيرا رزمندگان اسالم از منطقه شبه‬
‫جزيره آبادا ن تا منطقه هور را عمليات انجام داده بودند و ديگر زمين مناسبي براي به كارگيري آن عليه دشمن‬
‫وجود نداشت و اگر قرار بود در اين مناطق عملياتي صورت گيرد به ناچار رزمندگان اسالم به استفاده از تك‬
‫جبهه اي به جاي انجام تك احاطه اي و دور زدن دشمن‪ ،‬مجبور مي شدند كه موفقيت آن زير سوال بود‪ .‬سپاه‬
‫از عمليات رمضان و والفجر مقدماتي‪ ،‬به اين نتيجه رسيده بود كه به هيچ وجه نبايد در جايي جنگيد كه به جز‬
‫تك جبهه اي‪ ،‬راه كار ديگري وجود نداشته باشد‪ .‬در تك احاطه اي‪ ،‬اين امكان براي رزمندگان اسالم وجود‬
‫داشت تا به جاي رو در رويي مستقيم با دشمن‪ ،‬بتوان به صورت احاطه اي و دور زدن و قيچي كردن نيروهاي‬
‫دشمن‪ ،‬وارد درگيري و نبرد با وي شد‪ .‬وقتي عمليات كربالي ‪ 3‬به پايان رسيد‪ ،‬با مطالعه زمين هاي جبهه هاي‬
‫جنوب‪ ،‬مشخص شد كه ديگر هيچ زمين و فضاي قابل استفاده اي براي انجام تك احاطه اي در اين ناحيه‪،‬‬
‫وجود ندارد و اين به معناي بن بست نظامي در حفظ ابتكار عمل در صحنه جنگ و نيز عدم امكان انجام‬
‫عمليات رو در روي با دشمن بود‪ .‬بر اين اساس‪ ،‬سياست عملياتي و تاكتيكهاي رزمي ايران تغيير نمود‪ .‬هدف‬
‫اصلي از توجه به جبهه شمال‪ ،‬بدست آوردن ابتكار عمل به منظور دستيابي به اهداف مهم و ارزشمند نظامي در‬
‫اين منطقه از خاک عراق و نيز كمك به تجزيه نيروهاي عراق و انتقال بخشي از نيروهاي مستقر در جبهه هاي‬
‫جنوب عراق به سمت شمال براي سبك تر شدن تراكم قواي دشمن در جبهه جنوب بود‪.‬‬
‫عملیاتهاي كربالي ‪ 85‬و فتح ‪1‬‬
‫بر اساس اين تغيير نگرش‪ ،‬اولين حمله گسترده ايران در جبهه غرب كشور پس از انتقال ميدان اصلي جنگ از‬

‫‪519‬‬
‫جبهه جنوب به شمال غرب‪ ،‬طرح ريزي و انجام عمليات كربالي ‪ 33‬در تاريخ ‪ 33/3/73‬در محور ماووت بود‪.‬‬
‫اين عمليات از سوي سپاه پاسداران طرحريزي و به مرحله اجرا در آمد و تركيبي از دو عمليات منظم و نامنظم‬
‫بود‪.‬قرارگاه رمضان با كمك نيروهاي اتحاديه ميهني كردستان عراق‪،‬بخش نامنظم عمليات را با عنوان فتح ‪ 3‬در‬
‫داخل خاک عراق در منطقه شمال شهر سليمانيه به اسم ياغسمربه عنوان مكمل عمليات كربالي ‪ 33‬طرح ريزي‬
‫و انجام دادند‪ .‬بنا بود آنها دو قرارگاه ارتش عراق را منهدم كرده و منطقه تحت نفوذ اتحاديه ميهني را به منطقه‬
‫قرارگاه نجف كه بخش منظم عمليات را عهده دار بود‪،‬متصل نمايند‪.‬در مراحل اوليه‪،‬لشكر ‪ 32‬ابوالفضل (ع)‬
‫اغلب اهداف مورد نظر از جمله حدود ‪ 733‬كيلومتر مربع از اراضي منطقه كوهستاني ماووت را تصرف كرد‪،‬ام‬
‫تالش براي آغاز مرحله دوم عمليات در محور ماووت كه با وارد عمل كردن تيپ ‪ 13‬امام حسن (ع) انجام شد‬
‫به نتيجه نرسيد‪ .‬در ادامه عمليات كه ‪33‬شبانه روز به طول انجاميد نيروهاي قرارگاه رمضان نتوانستند با يگان‬
‫هاي عمليات كربالي ‪ 33‬الحاق نمايند ‪ .‬در جريان عمليات بر اثر بارندگي و تگرگ‪،‬در منطقه سيل جاري شد و‬
‫پل ها و جاده ها را خراب كرد و امكان پشتيباني از خطوط مقدم جبهه از راه زمين را محدود نمود‪.‬انتظار‬
‫‪345‬‬
‫در جريان عمليات‪،‬حسن شفيع زاده‬ ‫پشتيباني از هوانيروز بود كه پروازها به اندازه كافي انجام نمي شد‪.‬‬
‫فرمانده توپخانه سپاه به شهادت رسيد‪ .‬در مجموع ‪ ،‬هدفهاي عمليات ناقص ماند و ايران موفق نشد به اهداف‬
‫خود از انجام اين عمليات برسد‪ .‬در ادامه عمليات كربالي ‪ 33‬حدود دو ماه بعد‪،‬عمليات نصر ‪ 4‬در‬
‫‪3133/4/13‬در اطراف شهر ماووت عراق انجام شد‪ .‬اين عمليات با طرحريزي و فرماندهي سپاه در سه محور و‬
‫طي مدت ‪ 33‬روز انجام شد‪.‬در اين عمليات شهر ماووت و ارتفاعات ژاژيله‪،‬قشان‪،‬يال غربي ارتفاع گوالن‪،‬تپه‬
‫‪341‬‬
‫دوقلو و دشت بالوسه به تصرف در آمد و ‪ 333‬اسير هم گرفته شد‪.‬‬
‫اصابت نفتکش تحت پرچم شوروي به مین‬
‫شوروي از ‪ 73‬فروردين ماه ‪ 3133‬برابر با ‪ 33‬آوريل ‪ ،3152‬اسكورت نفتكشهاي كويتي را عمالً آغاز كرد‪.‬‬
‫ايران در واكنش به اقدامات عراق در حمله به نفتكشها‪ ،‬چاره اي جز هدف قرار دادن نفتكشهاي كشورهاي‬
‫حامي عراق نداشت‪ .‬زيرا به ظاهر هيچ كشتي عراقي در خليج فارس تردد نمي كرد و هيچ كشتي ديگري عازم‬
‫بنادر عراق نمي شد‪ .‬بازرسي كشتيها از سوي نيروي دريايي ايران‪ ،‬مانع حمله عراق به نفتكشها و تأسيسات نفتي‬
‫ايران در خليج فارس نمي شد‪ .‬ايران از رودر رويي مستقيم با ناوهاي جنگي امريكا و شوروي در خليج فارس‬
‫خودداري مي ورزيد و نيروي دريايي سپاه ناچار شد تا يك جنگ ويژه دريايي را براي كاهش حمالت عراق‬
‫به نفتكشها طرح ريزي نمايد‪ .‬با تشديد حمالت عراق به تأسيسات نفتي ايران‪ ،‬مسير نفتكشهايي كه نفت‬
‫‪333‬‬
‫يكي از ‪ 4‬نفتكش تحت پرچم شوروي به‬ ‫كشورهاي حامي عراق را حمل مي كردند‪ ،‬مين گذاري گرديد‪.‬‬
‫اسم مارشال چخوف در ‪ 3133/7/73‬در منطقه شمالي خليج فارس در ‪ 13‬مايلي سواحل كويت با يك مين‬
‫دريايي برخورد كرد و بشدت آسيب ديد‪ .‬در انتهاي اين نفتكش حفره بزرگي ايجادشد اما به خدمه آن آسيبي‬
‫وارد نشد‪.‬اين حادثه موجب گرديد تا شوروي از ادامه اسكورت كشتيهاي كويتي خودداري نموده و بدون سر و‬
‫صدا خود را از احتمال وقوع حوادث بعدي‪ ،‬كنار بكشد‪ .‬تصميم شوروي راه را براي فعال شدن ناوگان نظامي‬

‫‪511‬‬
‫امريكا در خليج فارس‪ ،‬هموار كرد‪ .‬از اين زمان امريكا تصميم گرفت تا موافقت نامه خود با كويت را مبني بر‬
‫اسكورت نفتكشهاي آن كشور به مرحله اجرا در آورد‪.‬‬
‫حمله به ناو استارک‬
‫با هدف قرار گرفتن نفتكش تحت پرچم شوروي در خليج فارس‪ ،‬فرداي آن روز در ساعت حوالي ‪ 1‬شب‬
‫مورخه ‪ 3133/7/72‬يك فروند هواپيماي ميراژ ‪ F – 1‬عراقي‪ 333‬كه از پايگاه شعيبيه در نزديكي بغداد به پرواز‬
‫در آمده بود‪ ،‬به ناو امريكايي استارک در ‪ 53‬مايلي شمال شرقي بحرين و ‪ 33‬مايلي جنوب منطقه انحصاري‬
‫ايران‪ ،‬حمله و آن را هدف دو فروند موشك اگزوسه فرانسوي‪ 337‬قرار داد‪ .‬هر دو موشك به ناو اصابت كرد‬
‫ولي يكي از آنها منفجر نشد‪ .‬بر اثر اين حمله ‪ 12‬ملوان امريكايي كشته‪ 3 ،‬نفر به داخل آب پرتاب و ‪ 33‬نفر‬
‫ديگر مجروح شدند‪.‬در اين ناو جنگي ‪ 334‬خدمه اعم از افسر و ملوان وجود داشت‪ .‬اين ناو كه مجهز به‬
‫رادارهاي ردياب پيشرفته بود مأموريت كنترل منطقه مياني خليج فارس را بر عهده داشت و پس از طي يك‬
‫دوره تعمير و نگهداري ‪ 5‬روزه از بندر منامه در بحرين عازم منطقه مأموريت خود شده بود‪ .‬ناوهاي امريكايي‬
‫‪331‬‬
‫بر همين‬ ‫در خليج فارس نسبت به پرواز هواپيماهاي جنگي عراقي بر فراز خود احساس امنيت مي كردند‪.‬‬
‫اساس اين ناو به هنگام حمله جنگنده عراقي دچار غافلگيري و عدم واكنش گرديد‪ .‬زمانيكه ناو استارک توسط‬
‫جنگنده عراقي رهگيري شده بود فرمانده و خدمه اين ناو از ارسال هرگونه هشدار به هواپيماي عراقي خودداري‬
‫كردند‪ .‬اين ناو از ‪ 373‬مايلي متوجه عمليات جنگنده عراقي بود ولي به تعقيب مسير هواپيما و رهگيري آن‬
‫نپرداخت‪ .‬هواپيماي عراقي از فاصله نزديك و از حدود ‪ 4‬مايلي به ناو استارک حمله كرد در حاليكه برد‬
‫موشكهاي اگزوسه در حدود ‪ 43‬مايل است و در فاصله نزديك شدن جنگنده عراقي به ناو استارک‪ ،‬فرمانده‬
‫اين ناو آن را در حالت جنگي قرار نداد‪ .‬حمله عراق به ناو استارک پس از دو حمله ديگر جنگنده هاي عراقي‬
‫به ساير كشتيها در خليج فارس صورت گرفت‪ .‬پرواز جنگنده هاي عراقي در خليج فارس از سوي هواپيماهاي‬
‫آواكس نيروي هوايي امريكا كه در آسمان ظهران عربستان پرواز مي كردند رهگيري و كنترل مي شد‪.‬‬
‫آواكسهاي امريكايي پرواز جنگنده ميراژ عراقي را به ناوهاي امريكايي مستقر در خليج فارس از جمله به ناو‬
‫استارک اطالع دادند‪ .‬ناو استارک بر اثر اين حمله غرق نشد زيرا پس از حدود ‪ 7‬ساعت كشتيهاي آتشخوار و‬
‫يدک كشها به اطراف ناو رسيده و از غرق شدن آن جلوگيري كردند و آن را به كشور بحرين انتقال دادند‪.‬‬
‫رئيس جمهورعراق در قبال اين حمله طي نامه اي به ريگان با ابراز تأسف عميق از امريكا عذرخواهي نمود و‬
‫آن را اشتباه خلبان ناميد كه تصور كرده بود اين ناو ايراني بوده و در ‪ 3‬مايلي داخل منطقه انحصاري ايران قرار‬
‫دارد‪ .‬حمله هواپيماي عراقي در سكوت راديويي و بدون استفاده از رادار جهت شناسايي هدف خود‪ ،‬صورت‬
‫گرفته بود‪ .‬امريكا نسبت به اين اقدام عراق واكنشي از خود نشان نداد و تنها كاپيتان‪ ،‬افسر اجرايي و افسر‬
‫عمليات تاكتيكي ناو استارک را از خدمت مرخص نمود‪ .‬اين حمله موجب شد تا بهانه امريكا براي حضور‬
‫گسترده تر در خليج فارس تكميل شود‪ .‬شايد دولت عراق مي خواست با اين حمله تشنج در خليج فارس را‬
‫توسعه داده و راه را براي فعالتر شدن ناوگان جنگي امريكا در خليج فارس باز نمايد‪.‬وزارت دفاع آمريكا‬

‫‪511‬‬
 ‫هم‪،‬اقدام عراق را ناشي از اشتباه اعالم كرد‪.‬‬
‫گردش كامل امریکا به سوي عراق و تصمیم به اسکورت نفتکشهاي كویتی‬
‫با روشن شدن نتايج عمليات كربالي ‪ 3‬و وارد آمدن تلفات سنگين نظامي به ارتش عراق‪ ،‬آرام آرام لحن‬
‫مقامات امريكايي عليه ايران تندتر شد‪ .‬در چنين شرايطي‪ ،‬حمالت لفظي مقامات امريكا بويژه رئيس جمهور آن‬
‫كشور به ايران افزايش يافت‪ .‬امام خميني در ‪ 3133/1/5‬به مناسبت عيد سعيد فطر طي سخناني در حسينيه‬
‫جماران در اين رابطه مي گويند‪ " :‬البد اخيراً شنيده ايد كه رئيس جمهور امريكا گفته است كه كشور ايران يا‬
‫رژيم ايران وحشي هستند‪ .‬اگر مقصود از وحشي اين است كه رام نيستند‪ ،‬در مقابل آن چيزهايي كه شما مي‬
‫خواهيد‪ ،‬گاو شيرده نيستند‪ ،‬اين را شما اسمش را وحشي مي گذاريد‪ ،‬بگذاريد و اگر واقعاً وحشي به آن معنايي‬
‫است كه شما به خيالتان است كه گفته اند‪ ،‬مي گوييد‪ ،‬بي حساب داريد حرف مي زنيد‪ ....‬در منطق آنها‪،‬‬
‫وحشي اين است كه رام آنها نباشد‪ ،‬چنانچه تروريسم هم آن است كه تابع آنها نباشد و لهذا ديديد كه عراق را‬
‫تا آن وقتي كه رام نبود براي امريكا‪ ،‬در رديف تروريست ها حساب كردند‪ ،‬همچو كه رام شد او را از فهرست‬
‫تروريست ها بيرون بردند‪ .‬آن وقت به جاي او ديگري گذاشتند‪ ....‬اين منطق امثال ريگان است و شما بايد‪،‬‬
‫ملت هاي ضعيف بايد‪ ،‬اين منطق را بكوبند‪ .‬روي اين منطق است كه دارند عالم را مي چاپند‪ ،‬دارند مظلومين را‬
‫زير پا له مي كنند‪ .‬اگر يك قدري سستي كنيد له مي شويد‪ 334 " .‬تالشهاي عراق براي توسعه جنگ نفتكشها و‬
‫عمليات مقابله به مثل ايران‪ ،‬موجب شد تا از بهار سال ‪ 3133‬تحولي عظيم در صحنه جنگ عراق با ايران رخ‬
‫دهد‪ .‬با دعوت كويت از شوروي و امريكا براي اسكورت نفتكشهايش‪ ،‬عمالً ايران در تقابل با اين دو ابرقدرت‬
‫در منطقه خليج فارس قرار گرفت‪.‬عمليات اجرايي اسكورت تعداد ‪ 33‬فروند نفتكش كويتي عمالً از تاريخ‬
‫‪ 3133/4/75‬از سوي امريكا آغاز گرديد و از اين زمان كشتيهاي كويتي تحت پرچم و محافظت ناوهاي جنگي‬
‫اياالت متحده قرار گرفتند‪ .‬با اين اقدام‪ ،‬كشتيهاي مزبور مشمول قانون امريكا در زمينه حفاظت از كشتيهاي‬
‫امريكايي به وسيله كشتيهاي جنگي امريكا شدند‪ .‬تصور امريكا بر آن بود كه ايران به كشتيهاي حامل پرچم‬
‫قدرتهاي بزرگ حمله نخواهد كرد همچنان كه تاكنون چنين اقدامي نكرده است‪ .‬امريكا معتقد بود كه ايران‬
‫فاقد قدرت دريايي و هوايي مناسب براي مقابله با نيروي دريايي امريكا است‪ .‬گرچه برخورد كشتي تحت‬
‫پرچم شوروي با مين تجربه خوبي براي امريكا بود ولي اين كشور تصور مي كرد با بكارگيري كشتيهاي مين‬
‫روب مي تواند از بروز چنين حوادثي براي كشتيهاي تحت اسكورت خود جلوگيري نمايد‪ .‬گردش كامل‬
‫امريكا به سوي عراق در سال ‪ ،3133‬هنگامي كه اين كشور اقدام به تعويض پرچم تعدادي از نفتكشهاي كويتي‬
‫با پرچم امريكا كرد‪ ،‬به روشني معلوم شد‪ .‬به اين ترتيب ناوهاي امريكايي در خليج فارس‪ ،‬مراقب تحركات‬
‫هوايي و دريايي ايران بوده و فضاي امني را براي حمله هواپيماهاي عراقي به نفتكشها و بنادر نفتي ايران در‬
‫خليج فارس فراهم مي آوردند‪ .‬حمايت از عراق در جنگ نفتكش ها‪ ،‬اقدامي جدي عليه ايران بود و عمليات‬
‫هوايي و دريايي ايران را در خليج فارس محدود مي كرد‪ .‬با اين شيوه عمالً امريكا به صورت مستقيم وارد‬
‫عرصه جنگ شده و حمايت نظامي خود از عراق را آغاز نمود‪ .‬در نتيجه‪ ،‬طرح عراق براي بين المللي كردن‬

‫‪512‬‬
‫جنگ‪ ،‬تا حدود زيادي با موفقيت توأم شد و ناوگان جنگي آمريكا در خليج فارس به منظور ايجاد مسير اَمن‬
‫براي هواپيماهاي عراقي كه از طريق خليج فارس به تأسيسات نفتي ايران حمله مي كردند گسترش بي سابقه‬
‫يافت‪.‬با شدت گرفتن حمله عراق به كشتي هاي ايراني در خليج فارس و سياست مقابله به مثل ايران‪،‬اولين‬
‫كشتي نفتي آمريكا در خليج فارس در روز جمعه ‪ 3133/4/31‬مورد حمله ايران قرار گرفت كه نگراني ايجاد‬
‫‪333‬‬
‫كرد‪.‬‬
‫افزایش مشکالت اقتصادي ایران‬
‫يك سوم بودجه كشور در سال ‪ 3133‬به مصرف نيروهاي مسلح رسيد و در سال ‪ 3133‬عالوه بر بودجه جاري‬
‫براي نيروهاي مسلح اعم از ارتش و سپاه‪ 23،‬ميليارد تومان كه تقريبا يك چهارم از كل بودجه است براي‬
‫جنگ اختصاص يافت‪ .‬همچنين يك سوم از امكانات ارزي كشور در اين سال به جنگ اختصاص‬
‫يافت‪333.‬كاهش درآمدهاي نفتي ايران در اواخر سال ‪ 3133‬باعث شد تا ايران براي بودجه سال بعد خود‬
‫اعتبارات عمراني را كاهش داده و يارانه برق و سوخت را حذف نمايد و استقراض از بانك مركزي را افزايش‬
‫دهد‪ .‬فشار اقتصادي باعث شد تا اعتبار وزارتخانه هاي نيرو و از بودجه دولت نفت حذف شده و به آنها اجازه‬
‫داده شود تا با گران كردن محصوالت خود درآمد كسب كنند‪ .‬كمبود اين دو وزارتخانه حدود ‪ 31‬ميليارد‬
‫تومان بود‪ 332.‬شرايط اقتصادي و درآمدي كشور در سال ‪ 3133‬نسبت به سال ‪ 3133‬هم بدتر شد‪ .‬در سال ‪3133‬‬
‫يك برنامه محرمانه از سوي سازمان برنامه و بودجه تهيه شد كه چنانچه آمريكا در حمايت از صدام به ايران‬
‫حمله نظامي كرد‪ ،‬چگونه معيشت مردم تنظيم‪ ،‬تأمين و اداره گردد‪ .‬قبل از آن‪ ،‬به منظور مهار بحران هاي ناشي‬
‫از جنگ و كاهش هنگفت درآمدهاي ارزي‪ ،‬دولت يك برنامه كوتاه مدت جهت فائق آمدن بر مشكالت‬
‫اقتصادي تهيه كرده بود‪ .‬در اين شرايط‪ ،‬دولت تالش مي كرد تا از طريق سازمان برنامه و بودجه بتواند آسيب‬
‫ها و فشارها به حوزه هاي معيشتي مردم و اقتصاد ايران را به حداقل خود برساند‪ .‬بر همين اساس در جلسه‬
‫يكشنبه شب مورخ‪ 3133/1/33‬سران قوا در رياست جمهوري تصميم گرفته شد براي ‪ 77‬قلم كاالي اساسي‪،‬نرخ‬
‫‪335‬‬
‫در آن زمان به دليل عدم در اختيار بودن منابع كافي‪،‬‬ ‫تعيين شود و بر آن كنترل و نظارت صورت گيرد‪.‬‬
‫بحث توسعه اقتصادي در كشور مطرح نبود‪ .‬در سال ‪ 3133‬كه برنامه بحران تهيه شد دولت فقط به دنبال تأمين‬
‫خورد و خوراک و معيشت مردم بود و بقيه منابع را هم صرف جنگ و نيازهاي آن مي كرد‪ .‬بحث سرمايه‬
‫گذاري‪ ،‬واردات‪ ،‬صادرات و توسعه اقتصادي‪ ،‬كامالً بي معنا بود‪ .‬منابع دولت به دو قسمت تقسيم شده بودند‬
‫يك قسمت براي خ ورد و خوراک و زنده ماندن مردم و يك قسمت هم براي اداره جنگ‪ ،‬مصرف مي شد‪.‬‬
‫سازمان برنامه و بودجه در سال ‪ 3133‬متوجه شد كه با برنامه بحران هم ادامه جنگ امكانپذير نيست‪ .‬مسئوالن‬
‫به اين نتيجه رسيدند كه ديگر هيچ سازگاري بين منابع مالي دولت و ادامه جنگ وجود ندارد چون جنگ منابع‬
‫مالي مي خواهد‪ .‬گرچه دولت آقاي ميرحسين موسوي در آن روزگار كه شرايط خاصي بود توانست اقتصاد‬
‫كشور را با نفت با قيمت ‪ 3‬دالري مديريت كند ولي برنامه هاي اقتصادي‪ -‬سياسي تدوين شده براي سال ‪3133‬‬
‫از تعادل خارج شد‪.‬‬

‫‪513‬‬
 ‫بمباران شیمیایی شهر سردشت و روستاهاي اطراف آن‬
‫در بعدازظهر هفتم تير ماه سال ‪ 3133‬هواپيماهاي جنگي ارتش بعثي عراق چهار نقطه شهر سردشت و سه نقطه‬
‫در روستاهاي اطراف آن را در استان آذربايجان غربي و در كنار مرز با عراق مورد حمله ‪ 3‬بمب شيميايي با‬
‫گاز خردل و تاول زا قرار دادند‪ .‬در همان لحظات اوليه ‪ 37‬نفر شهيد و‪ 7333‬نفر زخمي شدند‪331.‬در آن زمان‬
‫شهر سردشت‪ ،‬شهري كامالً غير نظامي و مسكوني و داراي ‪ 35‬هزار نفر جمعيت بود‪ .‬گرچه اين شهر چندبار‬
‫مورد حمله هواپيماهاي عراقي قرار گرفته بود ولي هيچ كس تجربه و انتظار حمله شيميايي با آن ابعاد را‬
‫نداشت‪ .‬نا آشنايي مردم با تبعات و آثار گاز خردل‪ ،‬آشنا نبودن مردم در مورد چگونگي مواجهه با سالح هاي‬
‫شيميايي و اصابت بمبها به بازار و مناطق پر رفت و آمد شهري باعث افزايش شمار مصدومان و قربانيان اين‬
‫فاجعه گرديد‪ .‬براساس آمار رسمي ‪ 5373‬نفر از اين جمعيت در جريان اين بمباران ها مصدوم شدند‪ 1 .‬هزار نفر‬
‫از اين افراد به طور سرپايي درمان شده و سپس مدتي را در روستاهاي مجاور شهر سردشت سپري كردند به‬
‫اين اميد كه آلودگي شهر با گذشت زمان مرتفع شود‪ 3333 .‬نفر كه حال وخيم تري داشتند به بيمارستان هاي‬
‫خارج از سردشت اعزام گرديدند‪ .‬از جمله ‪ 333‬نفر آنها به تهران و سايرين به چند شهر شمال غربي كشور‬
‫اعزام شدند‪ .‬از بيماراني كه به تهران فرستاده شدند ‪ 473‬نفر طي ‪ 2‬تا ‪ 33‬روز اول از بيمارستان ها مرخص‬
‫گرديدند و تعداد ‪ 353‬نفر باقي مانده افرادي بودند كه هفته هاي زيادي را در بيمارستان سپري كرده و تعداد‬
‫‪ 331‬نفر از آنها شهيد شدند‪ 47 .‬نفر از اين افراد كساني بودند كه از ترس بمباران هواپيماهاي دشمن‪ ،‬در‬
‫زيرزمين خانه آقاي اسدزاده پناه گرفته بودند‪ .‬تعداد ‪ 3174‬نفر از آنها نيز هم اكنون از عوارض شديد ريوي و‬
‫زخم هاي ناشي از آثار سالح هاي شيميايي رنج مي برند‪ .‬هم اكنون حدود ‪ 433‬نفر از قربانيان حمله شيميايي‬
‫سردشت تحت پوشش بنياد شهيد قرار دارند‪ .‬الزم به ذكر است كه پس از جنگ دوم جهاني‪ ،‬شهر سردشت‬
‫نخستين شهر قرباني جنگ افزارهاي شيميايي در جهان‪ ،‬پس از بمباران هسته اي هيروشيما در ژاپن مي باشد‪.‬‬
‫متأسفانه اين واقعه در زماني اتفاق افتاد كه دانش پزشكي كافي براي مداواي مصدومان شيميايي در ايران وجود‬
‫نداشت و جهان نيز از تجربه چنداني براي مواجه شدن با بيماريهاي ناشي از سالح هاي شيميايي برخوردار نبود‪.‬‬
‫در يازدهمين سال فاجعه سردشت كنوانسيون منع گسترش سالح هاي شيميايي تدوين شد‪ .‬اين كنوانسيون به‬
‫شدت قويتر‪ ،‬محكمتر و گسترده تر از تعهدي است كه در پروتكل ‪ 3173‬ژنو وجود داشته است و راههاي فرار‬
‫استفاده كنندگان از تسليحات شيميايي را بسته است‪ .‬سردشت در طول دوران جنگ بارها مورد حمله‬
‫هواپيماهاي عراقي قرار گرفت‪ .‬اولين بار ‪ 35‬روز پس از آغاز جنگ تحميلي اين شهر با بمب هاي ناپالم‬
‫بمباران شد‪ .‬گفته مي شود در مجموع ارتش عراق در طول دوران جنگ ‪ 33‬بار اين شهر را بمباران كرده است‪.‬‬
‫جمع بندي‬
‫سالهاي ‪ 3133‬و ‪ 3133‬هر دو از سالهاي بسيار مهم‪ ،‬پر حادثه و سخت در دروان جنگ تحميلي مي باشند‪ .‬در‬
‫اين دو سال حجم حمالت ارتش عراق به مناطق مسكوني‪ ،‬مراكز اقتصادي‪ ،‬تأسيسات و پايانه هاي نفتي و‬
‫نفتكش هاي حامل نفت ايران در خليج فارس‪ ،‬افزايش چشمگيري يافت‪ .‬ايران در جنگ شهرها و نيز در جنگ‬

‫‪514‬‬
‫نفتكش ها مجبور به مقابله به مثل شد‪ .‬ارتش عراق براي اولين بار از سالح هاي شيميايي عليه مردم غير نظامي‬
‫استفاده نمود‪ .‬در پاييز سال ‪ 3133‬ماجراي مبادله سالح و گروگان بين ايران و امريكا افشا گرديد‪ .‬از اين تاريخ‬
‫فشار امريكا بر ايران آرام آرام افزايش يافت و شرايط بخصوص در خليج فارس به ضرر ايران تغيير كرد‪ .‬عراق‬
‫با استفاده از حمايت منطقه اي كشورهاي عربي و نيز پشتيباني بين المللي بخصوص از سوي كشورهاي فرانسه‪،‬‬
‫شوروي و امريكا به يك عمق استراتژيك سياسي دست يافت كه توانست موضع وي را نسبت به ايران در‬
‫مجامع بين المللي تقويت نمايد‪ .‬حمايت اطالعاتي امريكا از عراق توسعه يافت و مرحله جديدي از ارسال سالح‬
‫به اين كشور و توسعه ارتش آن كشور آغاز شد‪ .‬گرچه قيمت نفت در اين سالها كاهش يافت اما خسارت‬
‫ايران از تنزل قيمت هاي نفت نسبت به عراق بيشتر بود‪ .‬دولت عراق به سرعت تمام زير ساخت هاي جامعه را‬
‫در اختيار جنگ قرار داد و با افزايش بودجه نظامي‪ ،‬بخش عمده اي از توان مالي و توليد ناخالص ملي كشور را‬
‫به جنگ اختصاص داد‪ .‬با توسعه كمّي و كيفي ارتش عراق آرام آرام موازنه قوا در سطح استراتژيك به نفع‬
‫عراق تغيير يافت‪ .‬در چنين شرايطي ايران در پي انجام يك عمليات بزرگ سرنوشت ساز بود تا بتواند صحنه‬
‫نظامي جنگ را به گونه اي تغيير دهد تا با فشار نظامي بر دولت عراق راهي براي پايان دادن به جنگ با تأمين‬
‫خواسته ها و شرايط خود بيابد‪ .‬عمليات كربالي ‪ 4‬بدين منظور طراحي گرديد كه با ناكامي آن‪ ،‬در بخش‬
‫ديگري از همين منطقه‪ ،‬عمليات كربالي ‪ 3‬طرح ريزي و اجرا شد‪ .‬اما اين عمليات نيز كه در محور شلمچه و‬
‫در شرق بصره صورت گرفت‪ ،‬عليرغم وارد كردن تلفات بسيار بر ارتش عراق و سرمايه گذاري عظيم ايران بر‬
‫روي آن‪ ،‬نتوانست به اهداف كامل خود دسترسي پيدا كرده و انتظارات ايران را از انجام آن برآورده سازد‪.‬فتح‬
‫فاو گرچه نقطه عطف موفقيت ايران پس از فتح خرمشهر بود ولي موجب اين تصور هم شد كه اين پيروزي در‬
‫عمليات كربالي ‪ 4‬و ‪ 3‬هم مي تواند تكرار شود‪ .‬به هر حال تالش ايران براي كسب يك امتياز نظامي مؤثر‬
‫جهت روي آوردن به مذاكرات سياسي به منظور خاتمه دادن به جنگ‪ ،‬موفقيت تعيين كننده اي را در بر‬
‫نداشت‪،‬گرچه توانست توازن جنگ را به صورت مقطعي به نفع ايران تغيير دهد‪ .‬در چنين شرايطي امام خميني‬
‫معتقد بودند كه نبايد به صدام مهلت داد و هر نوع آتش بسي را فرصتي براي تجهيز ارتش جهت يك حمله‬
‫گسترده به مردم ايران و عراق مي دانستند‪ .‬ايشان در اين ارتباط در ديداري به مناسبت نيمه شعبان در‬
‫‪ 3133/3/73‬مي فرمايند‪" :‬اين جنايتكار‪ ....‬دائماً در صدد فرصت است براي اينكه خودش را بر همه منطقه‬
‫تحميل كند‪ ....‬ما بايد هوشيار باشيم و گول اينها را نخوريم و ماه رمضان را به اين جنايتكار مهلت ندهيم كه‬
‫مجهز بشود و باز به شرارت خودش ادامه بدهد‪ .‬اين شخص االن در لب گودال است‪ .‬لب گودال جهنم است‪....‬‬
‫در امور راجع به اينكه جنگ را بايد پايان داد‪ ،‬هيچ گوش ندهيد‪ .‬جنگ ممكن نيست پايان بپذيرد الّا به رفتن‬
‫اين حزب فاسد انشاءاهلل‪ ....‬آنهايي كه ما را دعوت مي كنند به صلح و سازش‪ ،‬در محضر خدا هستند و جواب‬
‫بايد بدهند‪ ....‬ملت ايران توجه بكند كه امروز‪ ،‬روزي است كه بايد مجهز بشود تا اين جرثومه فساد را از بُن در‬
‫به هر حال جنگ ادامه يافت و خسارات طرفين بخصوص در ابعاد انساني به صورت جهش وار‬ ‫آورد‪" .‬‬
‫افزايش يافت‪.‬‬

‫‪515‬‬
 ‫منابع و مراجع و پانوشتهاي فصل هشتم‬

‫‪ . 3‬شهيد سرهنگ يعقوب علي ياري فرمانده قرارگاه غرب ارتش معتقد بود كه در اين حمله افرادي از منافقين‪ ،‬ارتش عراق را ياري رسانده و به منطقه‬
‫لشكر ‪ 33‬وارد شدند‪ .‬آنها فارسي صحبت مي كردند و تعدادي از سربازان اين لشكر نيز مشكوک به هواداري از سازمان مجاهدين خلق بودند‪ .‬راننده‬
‫سرهنگ عبداهلل الماسي فرمانده لشكر ‪ 33‬زرهي قزوين كه خدمت سربازي را مي گذراند جزو منافقين بود‪ .‬روزيكه سرهنگ علي ياري براي بازديد از اين‬
‫لشكر به مقر فرماندهي آن رفته بود‪ ،‬سرباز مذكور با اسلحه وارد چادر فرماندهي شد و شروع به تيراندازي مي نمايد‪ .‬در اين لحظه علي ياري از چادر بيرون‬
‫پريده و در يك كانال مخفي مي گردد‪.‬‬
‫‪ . 7‬هاشمي عماد ‪ ،‬خاطرات هاشمي رفسنجاني‪ ،‬اوج دفاع‪ ،‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ 3155 ،‬ص‪ 11 ، 54 ، 57 ، 21 ، 23 ، 33/‬و ‪13‬‬
‫‪ . 1‬هاشمي رفسنجاني اكبر ‪ ،‬اميد و دلواپسي‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪ ،3134‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ 3152 ،‬ص‪ 433/‬و ‪433‬‬
‫‪ . 4‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 377 ، 333 ، 12 ، 13 ، 31/‬و ‪373‬‬
‫‪ . 3‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪353/‬‬
‫‪ . 3‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪355/‬‬
‫‪ . 2‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪15/‬‬
‫‪ . 5‬بهداروند مهدي ‪ ،‬ما وجنگ‪ ،‬تهران ‪ ،‬پژوهشكده مطالعات و تحقيقات دفاع مقدس ‪ 3155،‬ص‪734/‬‬
‫‪ . 1‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪321 ، 335/‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ، 1‬ص‪413/‬‬
‫‪ ، . 33‬منبع شماره ‪ 1‬ص‪445/‬‬
‫‪ .. 37‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪ 31 ، 42 ، 43/‬و ‪23‬‬
‫‪ . 31‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 17 ، 25/‬و ‪13‬‬
‫‪ . 34‬مصاحبه اختصاصي با آقاي محسن كنگرلو مهر ماه ‪3155‬‬
‫‪ . 33‬مصاحبه اختصاصي با آقاي محسن كنگرلو دي ماه ‪3155‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 332/‬تا ‪ 313 ، 371 ، 331‬و ‪332‬‬
‫‪ . 32‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪737 . 313 ، 334/‬‬
‫‪ . 35‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 31‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪ 743 ، 743/‬و ‪733‬‬
‫‪ . 73‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 113 ، 172/‬و ‪437‬‬
‫‪ . 73‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪133/‬‬
‫‪ . 77‬اتفاق فر فرشته سادات و زيبا كالم صادق ‪ ،‬هاشمي بدون روتوش‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر روزنه‪ ،‬چاپ سوم ‪ 3152‬ص‪354/‬‬
‫‪ . 71‬صحيفه امام‪،‬مجموعه آثار امام خميني‪ ،‬جلد ‪ ،73‬تهران‪ ،‬مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني‪ ،3125 ،‬ص‪73/‬‬
‫‪ . 74‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪11/‬‬
‫‪ . 73‬منبع شماره ‪ ،7‬ص‪ 331/‬و ‪371‬‬
‫‪ . 73‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪55/‬‬
‫‪ . 72‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 75‬منبع شماره ‪ ، 1‬ص‪443/‬‬
‫‪ . 71‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 332 ، 333 ، 333 ، 333/‬و ‪373‬‬
‫‪ . 13‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪ 337/‬و ‪137‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 337 ، 341 ، 311/‬و ‪312‬‬
‫‪ . 17‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 733/‬و ‪731‬‬
‫‪ . 11‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪ 733/‬و ‪731‬‬
‫‪ . 14‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪724/‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪312/‬‬
‫‪ . 13‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪ 342 ، 344/‬و ‪332‬‬
‫‪ . 12‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪322/‬‬
‫‪516‬‬
 ‫‪ . 15‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 11‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 43‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪111/‬‬
‫‪ . 43‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪ 311 ، 355 ، 353/‬و ‪313‬‬
‫‪ . 47‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪734/‬‬
‫‪ .41‬پس از اين بمباران بالفاصله يك مقام امريكايي در بغداد حاضر شد و خواستار دريافت اطالعاتي درباره چگونگي انجام اين عمليات گرديد‪( .‬منبع شماره‬
‫‪ ، 44‬ص‪)373 /‬‬
‫‪ . 44‬وفيق السامرايي‪ ،‬ويراني دروازه شرقي‪ ،‬مترجم عدنان قاروني‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز اسناد و تحقيقات دفاع مقدس‪ 3155 ،‬ص‪373 /‬‬
‫‪ . 43‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 353/‬و ‪351‬‬
‫‪ . 43‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪353/‬‬
‫‪ . 42‬منبع شماره ‪ 7‬ص‪ 753/‬و ‪755‬‬
‫‪ . 45‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 41‬منبع شماره ‪ 7‬ص‪711/‬‬
‫‪ . 33‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ 7‬ص‪ 733/‬و ‪735‬‬
‫‪ . 37‬منبع شماره ‪ 7‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 31‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪ 733/‬و ‪773‬‬
‫‪ . 34‬منبع شماره ‪ 7‬ص‪773/‬‬
‫‪ .33‬هواپيماهاي جت فالكن ‪ 73‬يك هواپيماي سبك ‪ 33‬نفره ساخت فرانسه بود كه در ايران تعداد زيادي از آنها وجود داشت و معموالً مسئولين كشور با‬
‫آنها مسافرت مي كردند‪ .‬خلبان علي اكبر محمدي نيز كه بصورت تصادفي يك عكس با رئيس مجلس گرفته بود خود را بعنوان خلبان اختصاصي فرمانده‬
‫جنگ براي عراقيها معرفي كرده بود و بدينوسيل ه مي خواست تا با فرار به عراق از اين عكس در جهت منافع شخصي خويش استفاده نمايد‪ .‬جسد وي پس‬
‫از كشته شدن بنابر خواست همسرش در شهر نجف اشرف در عراق بخاک سپرده شد‪.‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ ، 44‬ص‪331/‬‬
‫‪ . 32‬منبع شماره ‪ ، 44‬ص‪331/‬‬
‫‪ . 35‬منبع شماره ‪ 7‬ص‪323/‬‬
‫‪. 31‬رستمي علي اكبر سقوط االميه مروري بر عمليات كربالي ‪ ، 1‬تهران ‪،‬سايه روشن ‪ 3153،‬ص‪35/‬‬
‫‪ . 33‬خداوردي خان مهدي ‪ ،‬نبرد العميه گزارش ‪ ،‬عمليات كربالي ‪ ، 1‬تهران ‪ ،‬مركز مطالعات و تحقيقات جنگ ‪،‬چاپ سوم ‪3153 ،‬ص‪ 341/‬تا ‪335‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ 7‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 37‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪ 734/‬و ‪731‬‬
‫‪ . 31‬منبع شماره ‪ 7‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 34‬منبع شماره ‪ 7‬ص‪ 733/‬و ‪737‬‬
‫‪ . 33‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪722/‬‬
‫‪ . 33‬منبع شماره ‪ 7‬ص‪ 711 ، 711 ، 751/‬و ‪132‬‬
‫‪ . 32‬منبع شماره ‪ 7‬ص‪ 172 ، 133/‬و ‪175‬‬
‫‪ . 35‬منبع شماره ‪ ، 5‬ص‪721/‬‬
‫‪ . 31‬منبع شماره ‪ 7‬ص‪731/‬‬
‫‪ - 23‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪321 ، 333/‬‬
‫‪ . 23‬منبع شماره ‪ 7‬ص‪135/‬‬
‫‪ . 27‬منبع شماره ‪ 7‬ص‪113/‬‬
‫‪ . 21‬رحماني قدرت اهلل ‪،‬بي پرده با هاشمي رفسنجاني‪ ،‬تهران‪ ،‬مؤسسه انتشارات كيهان‪،‬چاپ دوم ‪ ،3151،‬ص‪53/‬‬
‫‪ . 24‬منبع شماره ‪ 7‬ص‪ 113 ، 113/‬و ‪112‬‬
‫‪ . 23‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪141/‬‬

‫‪517‬‬
 ‫‪ . 23‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 143/‬و ‪134‬‬
‫‪ . 22‬هاشمي محسن و حميدي حبيب اهلل ‪ ،‬ماجراي مك فارلين‪ ،‬تهران‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ 3155 ،‬ص‪731/‬‬
‫‪ . 25‬منبع شماره ‪ ، 21‬ص‪53/‬‬
‫‪- 21‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬دفاع و سياست‪،‬كارنامه و خاطرات سال‪،3133‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪،3151،‬صفحه‪42‬‬
‫‪ . 53‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪337/‬‬
‫‪ . 53‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪331/‬‬
‫‪ . 57‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪133/‬‬
‫‪ . 51‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪131/‬‬
‫‪ . 54‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪157/‬‬
‫‪ . 53‬روحاني حسن ‪ ،‬انقالب اسالمي‪ ،‬ريشه ها و چالشها‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز پژوهشهاي مجلس شوراي اسالمي‪ ،3123 ،‬ص‪171/‬‬
‫‪ . 53‬منبع شماره ‪ ، 44‬ص‪313 /‬‬
‫‪ . 52‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 143/‬و ‪147‬‬
‫‪ . 55‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 133 ، 145/‬و ‪131‬‬
‫‪ . 51‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪ 133/‬و ‪124‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 153 ، 121/‬و ‪113‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 415/‬و ‪443‬‬
‫‪ 17‬براي اين عمليات حدود ‪ 333‬گردان بيشتر از عمليات والفجر ‪ 5‬نيرو آماده شد‪.‬‬
‫‪ . 11‬منبع شماره ‪ ، 44‬ص‪373 /‬‬
‫‪ . 14‬منبع شماره ‪ ، 44‬ص‪377 /‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪117/‬‬
‫‪ . 13‬منبع شماره ‪ ، 5‬ص‪343/‬‬
‫‪ .12‬مصاحبه با پايگاه اطالع رساني بازتاب‪ ،‬در هفته دفاع مقدس سال ‪3153‬‬
‫‪ . 15‬منبع‪ ،77‬ص‪713‬‬
‫‪ . 11‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪111 /‬‬
‫‪ . 333‬منبع شماره ‪ ، 44‬ص‪371 /‬‬
‫‪ . 333‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 111/‬و ‪434‬‬
‫‪ . 337‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪413/‬‬
‫‪ . 331‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪437/‬‬
‫‪ . 334‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪471/‬‬
‫‪ . 333‬منبع شماره ‪ ، 5‬ص‪725/‬‬
‫‪ . 333‬منبع شماره ‪ ، 5‬ص‪725/‬‬
‫‪ . 332‬شروع عمليات ارتش موكول به پديدار شدن نشانه هاي موفقيت سپاه در عمليات كربالي ‪ 4‬بود‪ .‬البته معلوم نبود كه اگر اين عمليات آغاز هم مي شد‬
‫به نتيجه اي مي رسيد و حاصلي در بر داشت‪.‬‬
‫‪ . 335‬نخعي هادي ‪ ،‬جنگ در سال ‪ ،33‬تهران‪ ،‬مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه‪3132 ،‬ص‪737/‬‬
‫‪ . 331‬منبع شماره ‪ ، 5‬ص‪754/‬‬
‫‪. 333‬اين لشكر به فرماندهي سردار ابولفضل نوري متشكل از نيروهاي استان لرستان‪ ،‬يگاني عملياتي براي جنگ در مناطق كوهستاني بود و براي تصرف‬
‫ارتفاعات صعب العبور سازماندهي شده و متخصص عمليات ويژه در ارتفاعات بود‪.‬‬
‫‪ . 333‬محمد دروديان‪ ،‬نبرد در شرق بصره ‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز مطالعات و تحقيقات جنگ‪ ،‬چاپ دوم ‪3123،‬ص‪343/‬‬
‫‪ . 337‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪473/‬‬
‫‪ . 331‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪ 433 ، 441/‬و ‪431‬‬
‫‪ . 334‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪314/‬‬
‫‪ . 333‬منبع شماره ‪ ، 5‬ص‪753/‬‬

‫‪518‬‬
 ‫‪ . 333‬منبع شماره ‪ ، 5‬ص‪313 /‬‬
‫‪- 332‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬دفاع و سياست‪،‬كارنامه و خاطرات سال ‪،3133‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪،3151،‬صفحه‪2‬‬
‫‪ . 335‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪311/‬‬
‫‪ . 331‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪413/‬‬
‫‪ . 373‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪435/‬‬
‫‪ . 373‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪473/‬‬
‫‪ . 377‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪435/‬‬
‫‪ . 371‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 431/‬تا ‪473‬‬
‫‪ . 374‬اوليايي مصطفي ‪ ،‬يادي از آن روزها‪ ،‬همدان‪ ،‬انتشارات كرشمه‪ 3154 ،‬ص‪343/‬‬
‫‪ - 12‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬دفاع و سياست‪،‬كارنامه و خاطرات سال ‪،3133‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪،3151،‬صفحه ‪33‬‬
‫‪ . 373‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 473 ، 471/‬و ‪472‬‬
‫‪ . 372‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪471/‬‬
‫‪ . 375‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 413/‬و ‪415‬‬
‫‪ . 371‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪411/‬‬
‫‪ . 313‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪431/‬‬
‫‪ . 313‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪437/‬‬
‫‪ -132‬منبع شماره ‪ 373‬صفحه ‪33‬‬
‫‪ -311‬از اواخر سال ‪ 3133‬روابط ليبي با ايران سرد شد و معمر قذافي در يك نطق تلويزيوني در ‪ 3133/3/31‬اعالم كرد‪:‬اتحاد ما به اين معني نيست كه ما‬
‫با دولت ايران عليه ملت برادر عراق‪،‬هم پيمان شده ايم‪.‬‬
‫‪ . 314‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 433/‬و ‪433‬‬
‫‪ . 313‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 432/‬و ‪435‬‬
‫‪ .313‬كويت يكي از كشورهايي بود كه در جريان جنگ‪ ،‬بيشترين دوستي و همكاري را با عراق داشت‪ .‬بدهي است كه اقدام كويت‪ ،‬مي توانست شوروي‬
‫و امريكا را در خليج فارس به مقابله با ايران بكشاند‪ .‬همان اتفاقي كه پس از چند ماه به وقوع پيوست و عمالً آمريكا وارد جنگ عليه ايران در خليج فارس‬
‫شد‪.‬‬
‫‪ . 312‬اوج دفاع ‪ ،‬ص‪443 ، 411/‬‬
‫‪ . 315‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪457 /‬‬
‫‪ . 311‬منبع شماره ‪ ، 44‬ص‪374 /‬‬
‫‪ -343‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬دفاع و سياست‪،‬كارنامه و خاطرات سال ‪،3133‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪،3151،‬صفحه‪ 15‬و ‪43‬‬
‫‪ - 343‬منبع فوق صفحه ‪37‬‬
‫‪ -1 2‬منبع شماره ‪ 343‬صفحه ‪27‬‬
‫‪ - 1 3‬منبع شماره ‪ 343‬صفحه ‪ 333‬و‪ 334‬و‪333‬‬
‫‪ - 344‬منبع فوق‪ ،‬صفحه‪333،332‬و‪333‬‬
‫‪ - 1‬منبع شماره‪ 343‬صفحه ‪32‬‬
‫‪ - 343‬منبع شماره ‪ 343‬صفحه ‪37‬‬
‫‪ - 342‬منبع شماره ‪ 343‬صفحه ‪33‬‬
‫‪ - 1 8‬منبع فوق صفحه ‪53‬‬
‫‪ - 1 9‬منبع فوق‪،‬صفحه ‪333‬‬
‫‪ .333‬مينهاي دريايي بكار گرفته شده در خليج فارس از نوع مينهاي قديمي بكار رفته در جنگ دوم جهاني و با حدود ‪ 733‬كيلوگرم مواد منفجره و از نوع‬
‫مينهاي شناور تماسي ـ مغناطيسي بود‪ .‬در طول جنگ از مينهاي فشاري و صوتي كه پاكسازي آنها بسيار مشكل است استفاده نشد‪ .‬امريكا و كشورهاي‬
‫اروپايي هميشه مدعي بودند كه ام كان مين روبي مسيرهاي كشتيراني را دارند و مينهاي قديمي موجود در خليج فارس را به راحتي مي توانند كشف و خنثي‬
‫سازند‪.‬‬

‫‪519‬‬
‫‪ .333‬اين پانزدهمين مأموريت خلبان ميراژ عراقي در حمله به كشتيها در خليج فارس بود و هواپيماي عراقي ‪ 7‬موشك اگزوسه يعني دو برابر ظرفيت تعيين‬
‫شده آن مهمات حمل مي كرده است‪ .‬خلبان عراقي ادعا كرد كه هيچ عالمت و هشداري در حين نزديك شدن به هدف از ناو استارک دريافت نكرده‬
‫است‪ .‬اين خلبان ادعا كرد كه ناو استارک در ‪ 3‬تا ‪ 33‬مايلي داخل منطقه انحصاري ايران قرار داشته و پس از شليك‪ ،‬سالم به پايگاه خود باز گشته است‪.‬‬
‫‪ .337‬هر موشك اگزوسه حدود ‪ 133‬پوند مواد منفجره با خود حمل مي نمود و محل اصابت اين موشكها معموالً در كنار آبخور كشتي قرار مي گيرد‪.‬‬
‫‪ .331‬آنتوني كردزمن در تحليل خود از اين واقعه مي گويد‪ :‬بخشي از دليل ناتواني ناو استارک در مقابله با حمله هواپيماي عراقي اين بود كه كشتيهاي‬
‫نيروي دريايي امريكا درخليج فارس بطور معمول حمالت عراق را عليه كشتيراني در منطقه عملياتي خود شاهد بودند‪ .‬او مي گويد‪ :‬يكي از درسهاي آن‬
‫حمله اين است كه در بازار تسليحات‪ ،‬هيچ سيستمي را نمي توان دوست فرض كرد‪( .‬درسهايي از جنگهاي نوين‪ ،‬ص‪)337/‬‬
‫‪ . 334‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪723/‬‬
‫‪ - 333‬منبع شماره ‪ ، 343‬صفحه ‪323‬‬
‫‪ - 333‬منبع شماره ‪ 312‬صفحه ‪33‬‬
‫‪ . 332‬منبع شماره ‪ ، 7‬ص‪ 423/‬و ‪411‬‬
‫‪ - 335‬منبع شماره ‪ ، 21‬صفحه ‪371‬‬
‫‪ - 1 9‬منبع شماره ‪ ، 343‬صفحه‪334‬‬
‫‪ . 333‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪733/‬‬

‫‪521‬‬
‫فصل نهم‬

‫پایان جنگ‬

‫فصل نهم‪ :‬پایان جنگ‬

‫‪521‬‬
 ‫بررسی روند پایان جنگ‬
‫هر جنگي روزي به پايان مي رسد‪ .‬مهمترين موضوع براي آغازگر جنگ و همچنين قرباني تجاوز‪ ،‬اين است‬
‫كه چه راهبرد و برنامه اي براي پايان دادن به جنگ دارند‪ .‬هر كشوري كه بتواند بهتر و بيشتر به راه هاي‬
‫پايان دادن به جنگ فكر كند‪ ،‬مي تواند جنگ را با "هزينه كمتر" و با "نتايج بهتر" و در "شرايط مناسب تر"‬
‫به پايان برساند‪ .‬معموالً در مقاطع مختلف هر جنگ‪ ،‬فرصتهايي براي پايان دادن به آن براي طرفين بوجود مي‬
‫آيد كه بايستي آنها را غنيمت شمرند‪ .‬زيرا‪ :‬اَلفُرصَهُ تَمُرُّ مَرّ اَلسَّحابْ فانْتَهِزوا فُرَصْ الخِير ( امام علي(ع) ) يعني‬
‫فرصتها چون ابر مي گذرند پس فرصتهاي خوب را دريابيد‪ .‬از زماني كه جنگ عراق با ايران آغاز شد‪ ،‬ايران‬
‫بدنبال دفع تجاوز و خاتمه دادن به جنگ بود‪ .‬عراق هم بدنبال تحميل آتش بس به ايران و خاتمه دادن به‬
‫جنگ با حفظ بخشي از سرزمينهاي ايران در دست ارتش عراق بود‪ .‬پس از فتح خرمشهر‪ ،‬موضوع پايان دادن به‬
‫جنگ براي هر دو كشور جدي تر شد‪ .‬عراق در تالش بود تا با اعالم آتش بس‪ ،‬ايران را وادار نمايد تا به‬
‫خواسته هاي عراق تن داده و قرارداد ‪ 3123‬را بي اعتبار شمرده و با مذاكره‪ ،‬قرارداد جديد مرزي را با ايران‬
‫منعقد نمايد‪ .‬جمهوري اسالمي هم بدنبال آن بود تا با مبنا قراردادن معاهده الجزاير‪ ،‬متجاوز را مشخص و‬
‫خسارت جنگ را دريافت و با تنبيه متجاوز‪ ،‬امكان حمله به ايران در آينده را منتفي سازد‪ .‬عراق براي اجراي‬
‫سياست خود‪ ،‬دفاع مستحكم در زمين و استفاده از جنگ افزارهاي شيميايي در جبهه ها و گسترش تهاجمات‬
‫هوايي در خليج فارس و حمله به مراكز اقتصادي و تأسيسات نفتي ايران را در دستور كار خود قرار داد‪ .‬از‬
‫سوي ديگر در هر زمان كه ايران عملياتي در جبهه هاي جنگ را انجام مي داد‪ ،‬ارتش عراق به مناطق مسكوني‬
‫و شهرهاي مختلف حمله مي كرد و سعي داشت تا از اين طريق يك فشار اجتماعي عليه ادامه جنگ را بوجود‬
‫آورده و هزينه هاي ايران را افزايش دهد‪ .‬سياست ايران هم عمالً انجام يك عمليات بزرگ و سرنوشت ساز در‬
‫جبهه هاي جنگ بود تا بتواند يك نقطه مؤثري از خاک عراق را در اختيار داشته باد تا از اين طريق فشار‬
‫سنگيني را بر دولت عراق و حاميان اين كشور بوجود آورده و آنها را وادار نمايد تا شرايط ايران را بپذيرند‪.‬‬
‫البته از بيانات و اظهار نظرهاي امام خميني اينگونه بر مي آيد كه ايشان بدنبال ساقط كردن صدام حسين و‬
‫كمك به مردم عراق براي تغيير رژيم بعثي بودند‪ 3.‬طبيعي بود كه قدرت نظامي ايران‪ ،‬امكان حمله به بغداد و‬
‫يكسره كردن كار صدام حسين را نمي داد بنابراين تالش ايران عمدتاً براي انجام عمليات هايي در منطقه نفت‬
‫خيز جنوب عراق و در پيرامون بصره دومين شهر بزرگ عراق متمركز بود‪ .‬گرچه ايران در مسير اين سياست‬
‫گام هاي جدي برداشت اما تصرف منطقه فاو و انجام عمليات كربالي ‪ 3‬نشان داد كه عالوه بر اقدامات نظامي‪،‬‬
‫تالش هاي سياسي و فعاليت هاي ديپلماتيك در سطح بين المللي نيز از نيازمنديهاي پايان دادن به جنگ است‪.‬‬
‫يكي از ظرفيت هاي بين المللي براي پايان دادن به جنگ‪ ،‬شوراي امنيت سازمان ملل بود كه ايران آن را‬
‫بازيچه قدرت هاي بزرگ و طرفدار عراق محسوب مي كرد و به مؤثر بودن اقدامات وي زياد اطمينان نداشت‪.‬‬
‫در سالهاي پاياني جنگ هم بر شدت جنگ و هم بر وسعت آن افزوده شد‪.‬امكانات دو طرف براي حمله به‬
‫شهرها وغيرنظاميان زياد شده بود‪.‬عراق عالوه بر هواپيما با موشكهاي اصالح شده اسكادبي هم مي توانست به‬

‫‪522‬‬
‫مناطق مسكوني تهران حمله كند ‪.‬ايران هم مي توانست موشكهايي تا برد ‪ 733‬كيلومتر بسازد واكثر شهرهاي‬
‫عراق را هدف قرار دهد‪ 7.‬فضاي جنگ ساير كشورهاي همسايه را تحت تأثير خود قرار داد‪ .‬شدت گرفتن‬
‫جنگ نفتكش ها در خليج فارس‪ ،‬يك نوع نگراني بين المللي را در مورد عوارض جنگ بر مسئله تأمين انرژي‬
‫جهاني بوجود آورد‪ .‬بر همين اساس تمايل قدرت هاي بزرگ به مهار دامنه جنگ و فشار براي پايان دادن به‬
‫آن به گونه اي كه هيچ يك از طرفين به اهداف خود از تداوم جنگ نرسند‪ ،‬افزايش يافت‪ .‬با اين سياست‪،‬‬
‫شوراي امنيت سازمان ملل حضور فعالتري را براي پايان دادن به جنگ از خود نشان داد‪.‬‬
‫سیر تصویب قطعنامه ‪171‬‬
‫قدرت هاي بزرگ پس از آنكه انجام دو عمليات والفجر‪ 5‬و كربالي ‪ 3‬را به عنوان تحولي مهم در صحنه نظامي‬
‫جنگ از سوي ايران ارزيابي كردند‪ ،‬احساس نمودند كه ايران مي تواند در جنگ‪ ،‬پيروز گردد‪ .‬پس از تصرف‬
‫فاو‪ ،‬ارتش عراق نشان داد كه توان و قدرت دفاعي سابق خود را ندارد‪ .‬از عمليات رمضان تا عمليات والفجر ‪،5‬‬
‫معموالً ارتش عراق قدرت باز پس گيري بخشي از سرزمين هاي تصرف شده توسط ايران را داشت‪ ،‬اما جنگ‬
‫‪ 23‬روزه فاو و عمليات كربالي ‪ 3‬نشان داد كه ايران توانايي انجام عمليات هاي بزرگ تر را دارد و ممكن‬
‫است كنترل عملياتي جنگ‪ ،‬از دست قدرت هاي بزرگ خارج شود‪ .‬تشديد جنگ در دريا و اقدامات مقابله به‬
‫مثل ايران‪ ،‬موجب شروع بحث در شوراي امنيت سازمان ملل جهت ايجاد مقدماتي براي صدور قطعنامه اي در‬
‫جهت پايان دادن به جنگ بود‪ .‬اعضاي دائمي شوراي امنيت‪ ،‬سعي داشتند تا در قطعنامه خود تا حدي خواسته‬
‫هاي ايران را نيز ملحوظ نمايند تا راهي براي برقراري آتش بس و پايان بخشيدن به جنگ فراهم شود‪ .‬پس از‬
‫پايان عمليات والفجر‪ 5‬و آشكار شدن ماجراي مك فارلين‪ ،‬امريكا به دنبال قطعنامه اي بود تا بتواند با گنجاندن‬
‫بخشي از خواسته هاي ايران‪ ،‬از پيروزي نظامي جمهوري اسالمي در جبهه هاي جنگ‪ ،‬جلوگيري نمايد و به اين‬
‫طريق‪ ،‬رژيم بعثي عراق بازنده نشده و به سمت سقوط جلو نرود‪ .‬تا قبل از عمليات كربالي ‪ ،3‬سياست امريكا‬
‫اين بود كه جنگ برنده اي نداشته باشد اما موفقيت ايران در جبهه جنگ زميني در عمليات كربالي ‪ ،3‬سياست‬
‫اصولي امريكا در مورد جنگ را به راهبرد " نه برنده و نه بازنده" تغيير داد‪ .‬به هر حال‪ ،‬با پيروزي هاي ايران‬
‫امريكا و شوروي به اين نتيجه رسيدند كه ادامه جنگ به صالح سياست جهاني آنها نيست و بايد متوقف شود‪.‬‬
‫بنابراين در اجالس ريكياويك در ايسلند در اواخر سال ‪ ،3133‬ريگان رئيس جمهور امريكا و گورباچف رئيس‬
‫جمهور شوروي طي مالقاتي توافق كردند كه جنگ ايران و عراق‪ ،‬بدون برنده و بازنده خاتمه يابد‪ .‬بر اساس‬
‫اين تصميم بود كه قطعنامه ‪ 315‬تدوين گرديد‪ .‬بنابراين‪ ،‬در سال هاي پاياني جنگ كه عمليات نظامي ايران‪،‬‬
‫شكست عراق را محتمل ساخته بود‪ ،‬امريكا با اتخاذ سياست فوق‪ ،‬تالش نمود تا ايران برنده جنگ نباشد و‬
‫عراق نيز بازنده جنگ نگردد‪ .‬بر اساس اين راهبرد‪ ،‬امريكا تالش داشت تا با اقدامات سياسي و نظامي خود مانع‬
‫پيروزي قاطع نظامي ايران در جنگ تحميلي گردد و از سوي ديگر در پي آن بود تا با كمك به رژيم بعثي‬
‫عراق‪ ،‬از بازنده شدن اين رژيم در برابر ايران‪ ،‬جلوگيري نمايد‪ .‬بنابراين هم فشار نظامي به ايران را افزايش داد‬
‫و هم از صدور قطعنامه اي كه حداقل خواسته هاي ايران در آن باشد حمايت نمود‪ .‬از سوي ديگر پس از سفر‬

‫‪523‬‬
‫ناموفق مك فارلين به ايران و افشاي آن در پاييز سال ‪ ،3133‬امريكا در موقعيت انفعالي و انتقام جويانه قرار‬
‫گرفت‪ .‬اين ماجرا حيثيت امريكا را خدشه دار كرد و موجب عصبانيت دولت امريكا از ايران و تالش آن‬
‫كشور به منظور جلوگيري از موفقيت هاي بيشتر ايران در جبهه ها شد‪ .‬كار تدوين پيش نويس قطعنامه ‪ 315‬از‬
‫پاييز سال ‪ 3133‬آغاز و در شرايطي تدوين شد كه ايران پيروز ميدان جنگ بود و دست باال را از نظر نظامي‬
‫داشت‪ .‬فاو‪ ،‬جزاير مجنون‪ ،‬حلبچه‪ ،‬حاج عمران و بخش هاي عمده اي از نوار مرزي در اختيار ايران بود‪ .‬تدوين‬
‫كنندگان قطعنامه كه قدرت هاي بزرگ جهاني بودند به دنبال آن بودند تا دل طرف پيروز جنگ را تا حدودي‬
‫بدست آورند به گونه اي كه ايران اين قطعنامه را بپذيرد‪ .‬اين قطعنامه حاصل كار ‪ 1‬ماه ديپلماسي كشورهاي‬
‫امريكا‪ ،‬شوروي‪ ،‬عراق‪ ،‬عربستان‪ ،‬فرانسه‪ ،‬انگليس‪ ،‬آلمان و چند كشور ديگر بود‪ 1.‬به هر حال‪،‬هماهنگي سياست‬
‫ابرقدرتها در سازمان ملل باعث تنظيم و تصويب قطعنامه ‪ 315‬توسط شوراي امنيت گرديد‪ .‬اين اقدام بيانگر‬
‫نگراني جامعه بين المللي نسبت به ادامه جنگ از سوي ايران بود‪.‬در واقع تدوين اين قطعنامه به منظور ايجاد‬
‫فشار جديد بر جمهوري اسالمي ايران بود‪.‬‬
‫ادامه تالش هاي ایران براي نیل به پیروزي نظامی‬
‫در حالي كه آمريكا و شوروي در حال رايزني و تالش برا تدوين قطعنامه اي جهت پايان دادن به جنگ بودند‪،‬‬
‫ايران راه حل اساسي خاتمه دادن به جنگ را در حصول يك پيروزي نظامي تعيين كننده در جبهه ها مي‬
‫دانست‪ .‬گرچه خسارات ايران از نيمه دوم سال ‪ 3133‬بطور چشمگيري افزايش يافت و تلفات جنگ نيز به طور‬
‫بي سابقه اي باال رفت اما ايران تنها راه مناسب را براي كاهش فشارها و يافتن راهي براي پايان دادن به جنگ‪،‬‬
‫مهلت ندادن به ارتش عراق و تداوم عمليات ها در جبهه هاي جنگ زميني مي دانست‪ .‬سپاه طرح بسيج كردن‬
‫افراد داوطلب و بكارگيري ‪ 133‬گردان نيرو را در اوايل تير ماه براي انجام عمليات در سال ‪ 3133‬ارائه داد‪.‬سپاه‬
‫اهميت و بهاي زيادي براي عمليات در داخل خاک عراق بخصوص در كردستان باكمك بارزاني ها و طالبانيها‬
‫قائل شده بود‪ 4.‬امام خميني در پيام صادر شده جهت مراسم برائت از مشركين در ‪ ،3133/3/3‬جنگ را در رأس‬
‫امور و برنامه هاي كشور مي دانستند و معتقد بودند ايران در آستانه پيروزي قاطع بر نظام پوسيده و رو به زوال‬
‫عفلقيان است و البته تالش گسترده اي نيز صورت مي گيرد كه پس از آن همه تجاوزات و جنايات صداميان و‬
‫سكوت مجامع بين المللي‪ ،‬ايران را جنگ طلب معرفي نمايند‪ 3.‬به هر حال ديدگاه امام خميني در مورد آينده‬
‫جنگ به شرح ذيل مشخص مي گردد‪ .‬ايشان در سخنراني خود خطاب به مسئولين عالي رتبه كشور در روز عيد‬
‫فطر مورخه ‪ 3133/1/5‬مي فرمايند‪ ....." :‬اگر سازش كنيم‪ ،‬له مي شويم‪ ....‬هر روزي كه مهلت مي دهيد‪ ،‬او را‬
‫تقويت مي كنند و كار مشكلتر مي شود‪ .‬بايد مهلت بهش نداد‪ ،‬سستي نبايد كرد‪ ،‬مردم در اتصال به جبهه ها و‬
‫جبهه ها در فعاليت‪ .‬هر روزي كه تعويق بيفتد‪ ،‬اين قصه مشكل تر مي شود و شما بايد فكر كنيد و نگذاريد‬
‫كار مشكل بشود‪ .‬به جاي اينكه مناقشات لفظي بين خودتان باشد‪ ،‬رها كنيد‪ ...‬يك صدا دنبال اين باشيد كه‬
‫نگذاريد ابرقدرت ها در كشور شما ديگر دخالت كنند‪ ...‬اين ابرقدرت ها مي خواهند به همه جا مسلط بشوند و‬
‫اين بدبخت ها خليج هم مثل كويت‪ ،‬گرفتار اين وسوسه شده اند‪ .‬خيال مي كنند كه اگر در دامن امريكا بروند‬

‫‪524‬‬
‫خالص مي شوند‪ .‬اين اشتباه است‪ ....‬با هم باشيد تا اين شيطان ها را بيرون كنيد‪ ....‬امروز وقت مناقشات‬
‫نيست‪ ...‬يك دسته اي نصيحت كنند ما را كه شما بايد صلح بكنيد‪ .‬اين مال ضعفا است‪ .‬اين اشخاص ضعيفي‬
‫‪3‬‬
‫كه هميشه در دام امريكا بوده اند يا امثال اينها از اين مسائل مي گويند‪" .‬‬
‫تصویب قطعنامه ‪171‬‬
‫پس از گذشت حدود پنج ماه از عمليات كربالي ‪ ،3‬سرانجام قطعنامه ‪ 315‬در ‪ 75‬تيرماه سال ‪ 3133‬برابر با ‪73‬‬
‫ژوئيه ‪ 3152‬از سوي شوراي امنيت سازمان ملل متحد به منظور خاتمه دادن به جنگ عراق با ايران‪ ،‬صادر‬
‫گرديد‪ .‬متن اين قطعنامه به اين شرح است‪ :‬شوراي امنيت‪ ،‬با تأييد مجدد قطعنامه ‪ 357‬خود به سال ‪3153‬‬
‫ميالدي با ابراز نگراني عميق از اين كه عليرغم درخواست هايش براي آتش بس‪ ،‬منازعه بين ايران و عراق به‬
‫شدت سابق با تلفات شديد انساني و تخريب مادي ادامه دارد‪ ،‬با ابراز تأسف از آغاز و ادامه منازعه‪ ،‬همچنين با‬
‫ابراز تأسف از بمباران مراكز صرفاً مسكوني غير نظامي‪ ،‬حمالت به كشتيراني بي طرف يا هواپيماهاي‬
‫مسافربري‪ ،‬نقض قوانين بين المللي انسان دوستانه و ديگر قوانين ناظر بر درگيري مسلحانه‪ ،‬بويژه كاربرد‬
‫سالحهاي شيميائي بر خالف الزامات پروتكل ‪ 3173‬ژنو‪ ،‬با ابراز نگراني عميق نسبت به احتمال تشديد و‬
‫گسترش بيشتر منازعه‪ ،‬مصمم است به تمامي اقدامات نظامي بين ايران وعراق خاتمه بخشد‪ .‬معتقد شد كه مي‬
‫بايد يك راه حل جامع‪ ،‬عادالنه‪ ،‬شرافتمندانه و پايدار بين ايران و عراق بدست آيد‪ .‬با يادآوري مفاد منشور ملل‬
‫متحد‪ ،‬بويژه تعهد همه دُوَلّ عضو به حل اختالفات بين المللي خود از راه هاي مسالمت آميز به نحوي كه صلح‬
‫و امنيت بين المللي و عدالت به مخاطره نيفتد‪ .‬با احراز تشخيص به اينكه در منازعه بين ايران و عراق نقض‬
‫صلح حاصل شده است‪ ،‬با اقدام بر اساس مواد ‪ 11‬و ‪ 43‬منشور ملل متحد‪ -3 :‬خواستار آن است كه به عنوان‬
‫يك قدم اوليه جهت حل و فصل (مناقشه) از راه مذاكره‪ ،‬ايران و عراق يك آتش بس فوري را رعايت كرده‪،‬‬
‫به تمامي عمليات نظامي در زمين‪ ،‬دريا و هوا خاتمه داده و تمامي نيروهاي خود را بدون درنگ به مرزهاي‬
‫شناخته شده بين المللي بازگردانند‪ -7.‬از دبيركل درخواست مي كند كه يك تيم ناظر ملل متحد را براي‬
‫بررسي‪ ،‬تأييد و نظارت بر آتش بس و عقب نشيني نيروها اعزام نمايد و همچنين از دبيركل درخواست مي‬
‫نمايد با مشورت طرفين درگير‪ ،‬تدابير الزم را اتخاذ نموده‪ ،‬گزارش آن را به شوراي امنيت ارائه نمايد‪.‬‬
‫‪ - 1‬مصرانه مي خواهد اسراي جنگي آزاد شده و پس از قطع مخاصمات فعال كنوني‪ ،‬بر اساس كنوانسيون سوم ژنو‬
‫‪ 37‬اوت ‪ ،3141‬بدون تأخير به كشور خود بازگردانده شوند‪.‬‬
‫‪ - 4‬از ايران و عراق مي خواهد با دبيركل در اجراي اين قطعنامه و در تالشهاي ميانجيگرانه براي حصول يك راه‬
‫حل جامع‪ ،‬عادالنه و شرافتمندانه مورد قبول دو طرف در خصوص تمام موضوعات موجود‪ ،‬منطبق با اصول‬
‫مندرج در منشور ملل متحد‪ ،‬همكاري نمايند‪.‬‬
‫‪ - 3‬از تمامي كشورهاي ديگر مي خواهد كه حداكثر خويشتنداري را مبذول دارند و از هر گونه اقدامي كه مي‬
‫تواند منجر به تشديد و گسترش بيشتر منازعه گردد احتراز كنند و بدين ترتيب اجراي قطعنامه حاضر را تسهيل‬
‫نمايند‪.‬‬

‫‪525‬‬
‫‪ - 3‬از دبيركل درخواست مي نمايد كه با مشورت با ايران و عراق‪ ،‬مسأله تفويض اختيار به يك هيأت بي طرف‬
‫براي تحقيق راجع به مسئوليت منازعه را بررسي نموده و در اسرع وقت به شوراي امنيت گزارش مي دهد‪.‬‬
‫‪ - 2‬ابعاد خسارات وارده در خالل منازعه و نياز به تالشهاي بازسازي با كمك هاي مناسب بين المللي پس از خاتمه‬
‫درگيري تصديق مي گردد و در اين خصوص از دبيركل درخواست مي كند كه هيأت كارشناسان را براي‬
‫مطالعه موضوع بازسازي و گزارش به شوراي امنيت تعيين نمايند‪.‬‬
‫‪ - 5‬همچنين از دبيركل درخواست مي كند كه با مشورت با ايران و عراق و ديگر كشورهاي منطقه‪ ،‬راههاي‬
‫افزايش امنيت و ثبات منطقه را مورد مدافعه قرار دهد‪.‬‬
‫‪ - 1‬از دبيركل درخواست مي كند كه شوراي امنيت را در مورد اجراي قطعنامه مطلع نمايد‪.‬‬
‫‪-33‬مصمم است براي بررسي اقدامات بيشتر جهت رعايت و اجراي اين قطعنامه‪ ،‬در صورت ضرورت جلسات‬
‫ديگري مجدداً تشكيل دهد‪.‬‬
‫در اين قطعنامه همچون قطعنامه هاي گذشته‪ ،‬اشاره اي به كشور آغازكننده جنگ وجود نداشت و براي اولين‬
‫بار در چارچوب فصل هفتم منشور ملل متحد صادر گرديد‪ .‬قطعنامه ‪ ،315‬تا حدود زيادي با قطعنامه هاي سابق‬
‫شوراي امنيت در مورد جنگ عراق با ايران متفاوت بود و اولين قطعنامه اي بود كه داراي شرايط صلح و تا‬
‫حدودي متعادل بود‪.‬در مجموع هدف از تصويب قطعنامه ‪ 315‬عليرغم واژه ها و مندرجات بيطرفانه آن‪،‬فشار به‬
‫ايران جهت خاتمه دادن به جنگ بود‪.‬به همين دليل طرح تحريم تسليحاتي ايران در صورت عدم پذيرش‬
‫قطعنامه از سوي آمريكا مطرح گرديد‪.‬به هر حال‪ ،‬يك سال و يك روز كم طول كشيد تا ايران اين قطعنامه را‬
‫پذيرفت‪.‬‬
‫ارزیابی وتحلیل قطعنامه ‪171‬‬
‫بند اول قطعنامه ‪ 315‬درخواست آتش بس كرده و خواستار بازگشت نيروهاي دو كشور به مرزهاي شناخته‬
‫شده بين المللي است‪ .‬تا قبل از قطعنامه ‪ 315‬در هيچ يك از قطعنامه هاي ديگر‪ ،‬صحبتي از بازگشت نيروهاي‬
‫طرفين به مرز‪ ،‬شناسايي متجاوز و پرداخت خسارات جنگ‪ ،‬نشده بود‪ .‬قطعنامه ‪ ،315‬براي اولين بار بر روي‬
‫اختالفات ايران و عراق و تعيين چارچوبي براي پايان دادن به جنگ‪ ،‬متمركز شده بود‪ .‬بند سوم خواستار آزادي‬
‫اسراي جنگي و بند چهارم خواستار يك راه حل جامع‪ ،‬عادالنه و شرافتمندانه مورد قبول دو طرف در مورد تمام‬
‫موضوعات موجود‪ ،‬منطبق با اصول مندرج در منشور ملل متحد است‪ .‬بند پنجم درباره خويشتن داري همه‬
‫كشورها به منظور عدم تشديد و گسترش منازعه و بند ششم تحقيق راجع به مسئوليت منازعه مي باشد‪ .‬اگر در‬
‫اين بند به جاي تعيين آغازگر جنگ‪ ،‬از عبارت تعيين متجاوز استفاده مي شد‪ ،‬منافع ايران بهتر تأمين مي‬
‫گرديد‪ .‬بند هفتم درباره بررسي ابعاد خسارات وارد شده به طرفين مي باشد‪ .‬در اين بند نيز بايستي به جاي تعيين‬
‫خسارت‪ ،‬تعيين غرامت مطرح مي شد تا ايران بتواند خسارات جنگ را از عراق دريافت نمايد‪ .‬بند هشتم نيز‬
‫درباره راههاي افزايش امنيت و ثبات منطقه بود‪ .‬بايد توجه داشت كه به رغم اينكه ظاهراً بعضي امتيازات در‬
‫اين قطعنامه در راستاي خواسته هاي جمهوري اسالمي قرار داشت اما در عمل‪ ،‬دو كشور به يك ميزان در‬

‫‪526‬‬
‫خصوص جنگ مقصر قلمداد شده بودند‪ .‬به عنوان مثال در موضوع تأسيس صندوقي براي جذب كمك هاي‬
‫كشورهاي ديگر جهت جذب خسارات وارده‪ ،‬مقرر شده بود تا دو كشور به يك ميزان از كمك هاي اين‬
‫صندوق برخوردار باشند و از نظر حقوقي‪ ،‬تفاوتي بين متجاوز و قرباني تجاوز قائل نشده بودند‪ .‬به هر حال‪ ،‬اين‬
‫قطعنامه براي اولين بار در چارچوب فصل هفتم منشور سازمان ملل متحد صادر شد تا ضمانت اجرايي داشته‬
‫باشد‪ .‬معناي اين اقدام آن بود كه عمل به قطعنامه براي همه كشورها از جمله ايران و عراق‪ ،‬الزم االجرا است‪.‬‬
‫بنابراين ايران و عراق‪ ،‬موظف به پذيرش آن بودند‪ .‬در روزي كه اين قطعنامه به تصويب رسيد‪ ،‬به دليل برتري‬
‫نظامي ايران‪ ،‬جمهوري اسالمي احساس نيازي به اين قطعنامه براي پايان دادن به جنگ نمي كرد‪ .‬از سوي ديگر‬
‫در آن روزگار ايران اعتقاد زيادي به سازمان ملل متحد نداشت و آن را سازمان دولت ها و قدرت هاي بزرگ‬
‫و نه سازماني در خدمت ملت ها مي دانست‪.‬‬
‫مقایسه قطعنامه ‪ 171‬با قطعنامه هاي صادره در مورد جنگ عراق با كویت‬
‫محتواي قطعنامه هاي صادر ده از سوي شوراي امنيت سازمان ملل تا حدود زيادي به سياست ‪ 3‬كشور داراي‬
‫حق وتو در اين شورا بستگي دارد‪ .‬معموالً امريكا نفوذ بيشتري نسبت به ساير كشورها در اين شورا دارد و‬
‫خواسته هاي خود را در قطعنامه هاي صادره مي گنجاند‪ .‬مقايسه قطعنامه ‪ 315‬با ساير قطعنامه هايي كه از سوي‬
‫شوراي امنيت در مورد حمله عراق به كويت صادر شده است مي تواند تا حدود زيادي واقعيت و چهره شوراي‬
‫امنيت سازمان ملل را روشن نمايد‪ .‬در جريان جنگ عراق با كويت‪ ،‬چون آمريكا و ساير اعضاي دائمي شوراي‬
‫امنيت‪ ،‬طرفدار كويت بودند‪ ،‬مستقيماً قطعنامه مورد نظر خود را بر اساس دريافت غرامت از دولت عراق‬
‫نوشتند‪ ،‬در حالي كه در قطعنامه ‪ 315‬چنين اتفاقي نيفتاد زيرا روابط قدرت هاي بزرگ با جمهوري اسالمي تيره‬
‫بود و ايران نيز در روند تدوين قطعنامه ‪ 315‬شركت فعال نداشت‪ .‬در آن دوران‪ ،‬رابطه ايران با كشورهايي مانند‬
‫امريكا‪ ،‬انگليس‪ ،‬فرانسه و شوروي كه اعضاي دائمي شوراي امنيت هستند‪ ،‬خوب نبود‪ .‬بايد توجه داشت در‬
‫مدت هفت ماهي كه ارتش عراق كويت را به اشغال خود درآورد‪ ،‬شوراي امنيت سازمان ملل متحد‪ ،‬در مجموع‬
‫حدود چهل قطعنامه صادر كرد و از همان اولين قطعنامه به شماره ‪ ،333‬فصل هفت منشور ملل متحد را مورد‬
‫توجه قرار داد و تمامي قطعنامه هاي بعدي هم در چارچوب فصل هفت‪ ،‬صادر شد‪ .‬در اين قطعنامه ها درباره‬
‫غرامت‪ ،‬خسارت و هر آنچه كه عراق در كويت مصادره كرده بود مورد بحث قرار گرفت‪ .‬در حالي كه وقتي‬
‫عراق برخي از شهرهاي ايران را گرفت‪ ،‬در بعضي از آنها مانند بنادر خرمشهر و آبادان و در انبارهاي گمرک‬
‫آنها‪ ،‬كاالهاي زيادي مربوط به مردم و دولت وجود داشت‪ .‬در اروند رود و كاروان كشتي هاي حامل كاالي‬
‫فراواني‪ ،‬پهلو گرفته بودند كه همگي آنها از سوي ارتش عراق مصادره گرديد ولي در قطعنامه هايي كه در‬
‫طول جنگ صادر گرديد به اين موضوع اصالً اشاره اي نشد‪ .‬اين پديده نو ظهوري در تاريخ بين الملل و در‬
‫شوراي امنيت است كه با تحميل جنگ به ايران‪ ،‬اينگونه برخورد مي شود‪ .‬در حالي كه تنها دو سال پس از‬
‫پايان جنگ تحميلي‪ ،‬عراق به كويت حمله كرد ولي تفاوت نگاه شوراي امنيت به اين دو جنگ‪ ،‬از زمين تا‬
‫آسمان است‪ .‬شايد عمده داليل آن به سياست هاي امريكا‪ ،‬انگليس‪ ،‬فرانسه و چند كشور ديگر بر مي گردد‪.‬‬

‫‪527‬‬
‫كشور هاي عضو شوراي امنيت معتقد بودند كه نيروي كشور ايران بايستي در جنگ مستهلك شود و بنابراين‬
‫هيچ انگيزه اي براي صدور قطعنامه مناسب نداشتند‪ .‬در حالي كه در مسئله اشغال كويت‪ ،‬امريكا عمالً در جاي‬
‫دولت كويت قرار گرفته و تمامي عمليات هاي سياسي‪ ،‬نظامي و حقوقي الزم را براي بيرون راندن عراق از‬
‫كويت انجام مي داد‪ .‬اما در زمان جنگ تحميلي امريكا‪ ،‬در تالش بود تا ايران را به خاطر خروج از دايره نفوذ‬
‫اياالت متحده گوشمالي دهد‪ .‬بنابراين هفت قطعنامه اي كه قبل از قطعنامه ‪ 315‬صادر شد طرفين را به‬
‫خويشتن داري دعوت مي كرد و به آنها توصيه مي كرد تا از ادامه جنگ دست بردارند‪ .‬هيچ گاه در اين‬
‫قطعنامه ها اين پرسش مطرح نمي شد كه چرا عراق‪ ،‬جنگ را آغاز كرده است‪ .‬اين مسئله باعث شد تا يك‬
‫نوع نگرش منفي در ايران نسبت به عملكرد شوراي امنيت سازمان ملل و نيز مجامع بين المللي بوجود آيد‪ .‬براي‬
‫مثال در قطعنامه ‪ ،315‬تبعات حقوقي آغازگر جنگ‪ ،‬مسكوت باقي مانده است‪ .‬در حالي كه در قطعنامه هاي‬
‫جنگ عراق با كويت عالوه بر درخواست براي تعيين متجاوز‪ ،‬بيان شده كه متجاوز بايد تنبيه شده و غرامت نيز‬
‫بپردازد‪ .‬پس از بيرون رانده شدن ارتش بعثي عراق از كويت‪ ،‬از سوي سازمان ملل كميسيون غرامت تشكيل و‬
‫اعالم شد افراد وكشورهايي كه در اين جنگ خسارت ديده اند و ادعايي نسبت به عراق دارند‪ ،‬ادعاهاي خود را‬
‫مطرح كنند و پس از طرح ادعاها تمام خسارات از دولت عراق دريافت و به كويت و افراد خسارت ديده‬
‫واگذار گرديد‪ .‬به هر حال نوع نگاه قدرت هاي بزرگ به مسائل امنيت و صلح جهاني در محتواي قطعنامه هاي‬
‫صادر شده از سوي شوراي امنيت سازمان ملل‪ ،‬تأثير فراواني داشته است‪ .‬به عبارت صحيح تر مي توان گفت‬
‫كه شوراي امنيت سازمان ملل‪ ،‬خواسته هاي اين قدرت ها را در قالب قطعنامه هاي خود صادر مي نمايدو ميزان‬
‫ارتباط و تعامل كشورها با اعضاي شوراي امنيت در محتواي قطعنامه هاي آن مؤثر است‪.‬‬
‫ایران و قطعنامه ‪171‬‬
‫در زمان تنظيم قطعنامه ‪ ،315‬دبيركل سازمان ملل از دو كشور ايران وعراق خواست تا نظراتشان را درباره مفاد‬
‫اوليه آن اعالم نمايند‪ .‬در آن مقطع زماني‪ ،‬در وزارت خارجه ايران فضايي براي بررسي قطعنامه‪ ،‬اعالم نظر و‬
‫فعاليت هاي ديپلماتيك وجود نداشت‪ .‬در شرايط بررسي قطعنامه در شوراي امنيت سازمان ملل‪ ،‬ايران به طور‬
‫فعال در مذاكرات مربوط به آن شركت نكرد‪ .‬شايد ايران اگر پس از قضيه مك فارلين كه در پاييز ‪3133‬‬
‫اتفاق افتاد تا زمان تصويب قطعنامه كه تقريباً‪ 1‬ماه به طول انجاميد‪ ،‬و امريكا به دنبال تصويب اين قطعنامه بود‪،‬‬
‫برخورد فعالتر با شوراي امنيت سازمان ملل داشت‪ ،‬مي توانست نقش پر رنگ تري در تصويب قطعنامه ايفا‬
‫كرده و اين قطعنامه را بهتر از آن چيزي كه تصويب شد‪ ،‬به نتيجه برساند‪ .‬بنابراين پيش نويس قطعنامه در‬
‫غياب ايران‪ ،‬نوشته و توسط عراق بهبود يافت و به تصويب رسيد و در اوج قدرت نظامي ايران‪ ،‬تأمين كننده‬
‫منافع عراق بود‪ .‬اما با تغيير موقعيت جبهه هاي جنگ‪ ،‬تا حدودي مورد توجه ايران هم قرار گرفت‪ 2.‬پس از‬
‫صدور قطعنامه‪ ،‬عراق آن را پذيرفته و از شوراي امنيت نيز تشكر نمود ولي وزارت امور خارجه ايران طي‬
‫صدور بيانيه اي در ‪ 3133/4/13‬ضمن ناعادالنه خواندن قطعنامه به تناقض بندهاي آن و خودداري از معرفي‬
‫آغازگر جنگ اشاره نمود و پس از ‪ 5‬روز نظرات خود را مبني بر اينكه ابتدا بايد متجاوز مشخص شود‪ ،‬به‬

‫‪528‬‬
‫شوراي امنيت اعالم نمود‪ .‬يكي از شرايط ايران براي خاتمه دادن به جنگ آن بود كه عراق به عنوان آغازگر‬
‫جنگ معرفي و به خاطر تجاوز نظامي به ايران‪ ،‬از سوي مجامع بين المللي محكوم شود‪ .‬بنابراين بند شش‬
‫قطعنامه را شوراي امنيت سازمان ملل به گونه اي تدوين شد كه اشاره به مسئوليت آغازگر جنگ داشت‪ .‬اين‬
‫بند‪ ،‬خواست ايران را تا حدود زيادي و نه به صورت كامل‪ ،‬تأمين مي كرد‪ .‬ايران خواهان شناخت متجاوز شده‬
‫بود در حالي كه در بند ‪ 3‬اين قطعنامه خواسته شده بود كه تنها مسئول آغاز كننده جنگ‪ ،‬معرفي شود‪ .‬در بند‬
‫هفت قطعنامه ‪ ،315‬ايران مي خواست كه ميزان غرامت جنگ مشخص شود‪ ،‬لذا عبارتي قرار داده شد مبني بر‬
‫اينكه خسارات دو طرف ارزيابي و تعيين شود‪ .‬كه البته اين مسئله با تعيين غرامت و پرداخت آن فرق دارد‪ .‬در‬
‫بند ‪ 2‬قطعنامه نيز تعيين خسارات وارده به هر دو كشور و ايجاد صندوقي به منظور تـأمين خسارات وارده به هر‬
‫دو كشور پيش بيني شده بود كه منبع تأمين پول آن مشخص نبود‪ .‬بنابر اين مي توان گفت كه زياد قابل اعتنا‬
‫و اعتبار نبود‪ .‬اين قطعنامه دربرگيرنده غرامت جنگ براي ايران نبود‪.‬به هر حال پاسخ ايران "نه رد و نه قبول‬
‫قطعنامه" بود‪.‬انگليس ‪ ،‬موضع ايران را تالشي براي تغيير قطعنامه الزام آور شوراي امنيت مي دانست كه از نظر‬
‫اين كشور پذيرفته نيست و اعالم كرد كه كه از انجام تالشها براي سازمان دهي تحريم تسليحاتي عليه ايران‬
‫شديدا حمايت خواهد كرد‪.‬در مجموع ايران در اين ايام به جاي فعاليت ديپلماتيك گسترده به اعالم مواضع و‬
‫جنگ لفظي درباره قطعنامه روي آورد و عمالً نتوانست در مفاد قطعنامه تغييري ايجاد نمايد‪ .‬با اين وجود‪ ،‬ايران‬
‫اين قطعنامه را بهترين نوع قطعنامه هاي سازمان ملل از ابتداي جنگ تحميلي تا آن زمان‪ ،‬مي دانست‪ .‬اكثر‬
‫بندهاي اين قطعنامه به نوعي خواسته هاي ايران براي پايان دادن به جنگ بود‪ .‬بر همين اساس مي توان گفت‬
‫كه قطعنامه ‪ 315‬بهترين و مناسب ترين قطعنامه براي ايران از زمان آغاز جنگ تحميلي تا زمان صدور آن بود‪.‬‬
‫البته ايران معتقد بود كه ترتيب توالي بندها بايد تغيير يابد و بند مربوط به كميته تعيين متجاوز قبل از همه‬
‫بندها قرار گيرد‪ .‬پس از تصويب قطعنامه‪ ،‬ايران در تالش بود تا با مذاكره به چنين هدفي دسترسي پيدا كند‪ .‬بر‬
‫همين اساس ايران‪ ،‬قطعنامه را رد نكرد و پس از دو ماه از تصويب‪ ،‬آن را به صورت مشروط مي پذيرد ولي به‬
‫منظور عدم تأثير منفي بر روي رزمندگان از اعالم رسمي پذيرش آن خودداري نمود تا فرصت رايزني را از‬
‫دست ندهد‪ .‬شايد اگر ايران نگاه فعال تري نسبت به قطعنامه مي داشت‪ ،‬متن آن بهتر از محتواي كنوني مي شد‬
‫و اگر دستگاه ديپلماسي ايران با يك ارزيابي دقيق‪ ،‬قطعنامه را در بهترين موقعيت قدرتي ايران مي پذيرفت‪ ،‬در‬
‫اين صورت كارايي قطعنامه بيشتر از تاريخ پذيرش آن مي شد‪ .‬ولي به هر حال اين قطعنامه با همان شكل‬
‫ناقص خود‪ ،‬بسياري از خواسته هاي ايران را برآورده كرده بود‪ .‬در همين حال مي توان نگاه امام خميني به‬
‫مسئله صلح را از پيام ايشان كه در ‪ 3133/3/3‬صادر شده است به شرح ذيل دريافت‪" :‬هم اكنون كه به مرز‬
‫پيروزي مطلق رسيده ايم و قدمهاي آخرمان را برمي داريم‪ ،‬صداي نا آشناي صلح طلبي‪ ،‬آن هم از كام‬
‫ستمگران و جنگ افروزان به گوش مي رسد و در جهان غوغا به راه انداخته و عزا و ماتم صلح طلبي برپا نموده‬
‫است و مدافع آزادي و امنيت انسان ها شد ه و براي خون جوانان و سرمايه هاي مادي و معنوي در كشور ايران‬
‫و عراق مرثيه سرايي مي كند‪ ....‬آيا اين حقيقت است يا فريب؟ و آيا اين همان جلوه هاي ديگر شبيخون ها و‬

‫‪529‬‬
‫بي انصافي هايي نيست كه روزي سكوت را مصلحت خويش مي ديد و امروز صلح طلبي را؟ آيا به راستي از‬
‫اين طري ق‪ ،‬جهانخواران نمي خواهند از ضربه آخر ما جلوگيري كنند و براي حفظ منافع خويش‪ ،‬سياست جنگ‬
‫و صلح جهاني را به تصميمات و فكرهاي پوسيده و شيطاني خود گره بزنند و عمالً جان و مال و مملكت و‬
‫امنيت ملل عالم را به قبضه قدرت خود در آورند كه بطور قطع و يقين‪ ،‬علت و فلسفه سماجت و اصرار‬
‫جهانخواران در تحميل صلح بر ملت ايران‪ ،‬نشأت گرفته از همين تفكر است‪ ....‬كدام انسان عاقلي است كه با‬
‫وجود همه شرايط مناسب و مقدمات الزم و فدا كردن هزاران قرباني بزرگ‪ ،‬از نبرد با دشمن رو به احتضار از‬
‫مكتب و جامعه و كشور خود چشم پوشي نموده و به او مهلت توان دوباره دهد تا در موقع مناسب به كشور ما‬
‫حمله كند؟ ‪ ....‬دنيا‪ ....‬امروز هم‪ ....‬در زير بمباران مناطق مسكوني و حمله شيميايي و حمله به نفتكش ها و‬
‫هواپيماي غير نظامي و قطارهاي مسافربري به زبان ديگري ما را به پذيرش حكومت زور و تجاوز صداميان‬
‫دعوت مي كند و اين را ديگر همه آگاهان جهان درک كرده اند كه نه تنها صدام از خلق و خوي سبعيت و‬
‫درندگي ذره اي عدول ننموده است كه متأسفانه با حمايت جهانخواران و يا سكوت سازمان ها و مراكز بين‬
‫المللي به گرگ زخم برداشته اي بدل شده است و مي رود تا شعله هاي آتش و جنگ را در كشورهاي منطقه و‬
‫ايران در تالش بود تا دبير كل سازمان ملل يك پروتكل الحاقي براي‬ ‫‪5‬‬
‫خصوصاً خليج فارس برافروزد‪" .‬‬
‫اجراي اين قطعنامه تهيه نمايد تا ايران بتواند آن را بپذيرد‪ .‬در جلسه سران قوا با حضور امام خميني كه در منزل‬
‫فرزند امام در چهارشنبه شب ‪ 3133/3/35‬برگزار شد‪،‬قرار شد به دبير كل سازمان ملل گفته شود كه اگر‬
‫شوراي امنيت‪ ،‬عراق را به عنوان آغازگر جنگ معرفي كند‪ ،‬تا زمان تشكيل دادگاه‪ ،‬ايران حاضر است آتش‬
‫بس برقرار شود‪ 1.‬ولي سازمان ملل پذيرش بدون قيد و شرط قطعنامه را از ايران مي خواست‪ .‬به هر حال امام‬
‫خميني به مسئولين كشور در ‪ 3133/1/5‬فرموده بودند‪:‬كار سياسي در سازمان ملل را ادامه دهيم و كار نظامي هم‬
‫قوي باشد‪.‬ايشان به وزير خارجه هم گفتند كه نمايندگان آن وزارتخانه براي مذاكره به سازمان ملل بروند و‬
‫‪33‬‬
‫كار سياسي هماهنگ با كار نظامي باشد‪.‬‬
‫امریکا و قطعنامه ‪171‬‬
‫فشارهاي ديپلماتيك آمريكا از عوامل مؤثر تصويب قطعنامه ‪ 315‬بود‪.‬پس از صدور قطعنامه ‪ ،315‬امريكا‬
‫تصميم گرفت تا از قدرت نظامي خود براي وادار كردن ايران به پذيرش آن استفاده نمايد‪ .‬بر اين اساس‪،‬‬
‫ناوگان جنگي امريكا در خليج فارس تقويت و به آن مأموريت هاي بيشتري را واگذارگرديد‪ .‬در چنين‬
‫شرايطي ناوهاي جنگي امريكا بعنوان پليس خليج فارس وارد عمل شدند‪ .‬آنها در تالش بودند تا فعاليت هاي‬
‫جنگي ايران در مقابله با اقدامات عراق را مهار نموده و جلوي واكنش هاي نظامي ايران را بگيرند‪ .‬عمالً ناوهاي‬
‫امريكايي بعنوان بخشي از قدرت نظامي عراق در خليج فارس رفتار مي كردند‪ .‬از سوي ديگر اياالت متحده‪،‬‬
‫ضمن ايجاد مزاحمت براي ايران در شوراي امنيت‪ ،‬براي جلب موافقت اعضا جهت تصويب قطعنامه تحريم‬
‫فروش اسلحه به ايران‪ ،‬كوشش فراواني كرد‪ .‬امريكا در نظر داشت تا پس از تصويب قطعنامه‪ ،‬بنادر ايران را‬
‫محاصره كند‪ .‬از سوي ديگر اياالت متحده اصرار داشت به ايران تا شهريور ‪ 3133‬مهلت داده شود تا قطعنامه‬

‫‪531‬‬
‫‪ 315‬را بپذيرد و اگر ايران امتناع كرد‪ ،‬قطعنامه تحريم به تصويب برسد‪ .‬هم زمان با تصويب قطعنامه ‪،315‬‬
‫امريكا تصميم گرفت تا با كمك ساير كشورهاي عضو شوراي امنيت سازمان ملل‪ ،‬به توسعه‪ ،‬تجهيز و تسليح‬
‫ارتش عراق به منظور مقابله با قدرت نظامي ايران بپردازد‪ .‬همچنين عراق تشويق و ترغيب مي شد تا راهبرد‬
‫نظامي خود را از دفاعي به تهاجمي تغيير داده و سرزمين هاي در تصرف ايران را بازپس گيري نمايد‪ .‬از سوي‬
‫ديگر بازار اسلحه به منظور عدم توانايي ايران جهت تأمين جنگ افزارهاي مورد نياز كنترل مي شد به گونه اي‬
‫كه ايران نتواند سالح مورد نياز جنگ را تهيه نمايد‪ .‬تحريم تسليحاتي جديد موجب شد تا چين نيز از صدور‬
‫سالح به ايران خود داري نمايد‪ .‬همچنين با افزايش همكاريها با دولت عراق‪ ،‬اطالعات نظامي از وضعيت جبهه‬
‫ها و تحركات ايران به منظور مقابله با تهاجمات زميني جمهوري اسالمي در اختيار ارتش عراق قرار مي‬
‫گرفت‪.‬‬
‫سازمان ملل و جنگ تحمیلی‬
‫براي افراد بسياري كه دوران جنگ را بخاطر دارند و يا درباره آن مطالعه مي كنند‪ ،‬اين سؤال مطرح است كه‬
‫آيا امكان جلوگيري از آغاز جنگ با كمك سازمان ها و مجامع بين المللي وجود داشته است؟ و آيا مي شد تا‬
‫با استفاده از ابزارهايي نظير فعاليت هاي ديپلماتيك‪ ،‬از طوالني شدن جنگ جلوگيري كرد؟ بدهي است كه‬
‫يكي از سازمان هاي مؤثر بين المللي‪ ،‬سازمان ملل متحد و بازوي اجرايي آن شوراي امنيت است‪ .‬آنچه مشخص‬
‫است اين است كه اين سازمان نتوانسته است با اقدامات خود از نقض قوانين و معاهدات بين المللي در‬
‫جلوگيري از جنايت جنگي همچون استفاده از سالح هاي شيميائي و يا حمله به مناطق مسكوني و مردم غير‬
‫نظامي جلوگيري نمايد‪ .‬از سوي ديگر اين سازمان نتوانسته است تا موج جنگ را در روزهاي آغاز خود متوقف‬
‫كند و مانع از طوالني شدن آن گردد‪ .‬گرچه در نهايت آنچه به جنگ پايان داد‪ ،‬قطعنامه ‪ 315‬بود كه تا حدي‬
‫منعطف تر از ساير قطعنامه هاي اين شورا بوده است و توانسته مورد پذيرش طرفين دعوا قرار گيرد‪ .‬در طول‬
‫جنگ‪ ،‬چهار بيانيه از سوي شوراي امنيت سازمان ملل در فاصله سالهاي ‪ 3131‬تا ‪ 3133‬درباره بكارگيري سالح‬
‫هاي شيميايي از سوي عراق بدون ذكر نام اين كشور صادر شد‪ .‬قطعنامه هاي ‪ 357 ،343 ،377 ،334 ،421‬و‬
‫‪ 355‬بر اساس فصل ششم منشور ملل متحد صادر شده است‪ .‬قطعنامه هايي كه در ذيل فصل ششم صادر مي‬
‫شوند‪ ،‬تنها جنبه هشداري‪ ،‬توصيه اي و رهنمودي داشته و جنبه اجرايي قاطع ندارند‪ .‬اين نوع قطعنامه ها حل و‬
‫فصل موضوع را به منطقه درگيري و يا خود طرفين واگذار مي كند تا مساعي خودشان را بكارگيرند و با‬
‫انتخاب يك ميانجي‪ ،‬جنگ و منازعه را تمام مي كنند‪ .‬در مجموع ‪ 32‬سند از سوي سازمان ملل متحد در ارتباط‬
‫با جنگ صادر شده است‪ 33.‬در طول هشت سال جنگ عراق عليه ايران‪ ،‬شوراي امنيت سازمان ملل هفت‬
‫قطعنامه صادر كرد كه تنها مفاد آخرين آنها يعني قطعنامه ‪ 315‬بر مبنا فصل هفت منشور ملل متحد بود‪.‬‬
‫قطعنامه هايي كه بر اساس فصل هفتم منشور ملل متحد صادر مي شوند‪ ،‬جنبه اجرائي داشته و دستور شوراي‬
‫امنيت سازمان ملل تلقي گرديده و به منزله تصميم جامعه جهاني مي با شد‪ .‬در اين حالت شوراي امنيت خودش‬
‫در مورد محتواي قطعنامه بررسي‪ ،‬قضاوت و در نهايت حكم صادر مي كند‪ .‬به جز قطعنامه ‪ ،315‬ساير قطعنامه‬

‫‪531‬‬
‫هاي سازمان ملل در مورد جنگ‪ ،‬عمدتاً بر آتش بس تكيه داشت‪ .‬آتش بس‪ ،‬جنگ را تمام نمي كند و در‬
‫اجراي آن معموالً اختالف نظر پيش آمده و پس از مدتي شكسته مي شود‪ .‬ايران نسبت به سازمان ملل و مجامع‬
‫بين المللي و نيز كشورهاي قدرتمند جهان نظر خوبي نداشت‪ .‬اقدامات آنها را نه بر اساس حق و عدالت بلكه بر‬
‫اساس نظام سلطه‪ ،‬ارزيابي مي كرد‪ .‬امام خميني در اين باره در ‪ 3133/3/3‬مي فرمايند‪ " :‬دنيا از آغاز جنگ‬
‫تاكنون و در تمام مراحل دفاعي ما‪ ،‬هيچگاه با زبان عدالت و بي طرفي با ما سخن نگفته است‪ .‬آن روزي كه‬
‫صدام و حزب بعث از روي غرور و بيخردي به منظور ساقط نمودن نظام نو پاي جمهوري اسالمي ايران به‬
‫كشور عزيزمان ايران حمله نمود و قرار دادهاي بين المللي را پاره كرد و شخصاً تجاوزات هوايي و دريائي و‬
‫زميني ارتش را رهبري نمود و نه تنها خانه هاي يك شهر و روستا كه مراكز ده ها شهر را صدها روستا را با‬
‫خاک يكسان مي كرد و كودكان معصوم ملت ما را در آغوش مادرانشان به شهادت مي رساند و تجاوزات و‬
‫وحشيگريها را تا آنجا ادامه داد كه قلم از نوشتن و زبان از بيان آن شرم مي كند و نيز در آن روزي كه صدام‬
‫اولين جرقه و شعله هاي آتش جنگ را در خرمن امنيت همه كشورهاي اسالمي و خليج فارس برافروخت‬
‫هيچكس از اين مدعيان صلح‪ ،‬جلوي آتش افروزي او را نگرفته و از امكانات و اهرمهاي فشار و قراردادهاي‬
‫خود در جهت كنترل و مهار او بهره نجست و به دفاع از ملت مظلوم و ستمديده ايران و عراق برنخاست و به‬
‫صدام اين آغاز كننده جنگ‪ ،‬نگفت كه به كدام گناه و به چه جرمي ملت ايران بايد كشته شوند و به كدام‬
‫گناه ميليون ها زن و مرد و پير و جوان آواره شوند و يا خانه و كاشانه اشان ويران گردد و به كدام جرم و‬
‫گناه‪ ،‬حاصل زحمات ده ها ساله تالش و سرمايه گذاري يك ملت در صنايع و كارخانجات و مزارع و‬
‫كشتزارها سوخته و بر باد رود‪ .‬آيا جرم ما ايراني بودن است؟ جرم ما فارسي بودن ماست؟ جرم ما اختالفات و‬
‫تنازعات گذشته مرزي ماست؟ خير چنين نيست‪ ،‬امروز همه مي دانند جرم واقعي ما از ديد جهانخواران و‬
‫متجاوزان‪ ،‬دفاع از اسالم و رسميت دادن به حكومت جمهوري اسالمي به جاي نظام طاغوت ستمشاهي است‪.‬‬
‫جرم و گناه ما احياي سنت پيامبر (ص) و عمل به دستورات قرآن كريم و اعالن وحدت مسلمانان اعم از شيعه و‬
‫ثني براي مقابله با توطئه كفر جهاني و پشتيباني از ملت محروم فلسطين و افغانستان و لبنان و بستن سفارت‬
‫اسرائيل در ايران و اعالم جنگ با اين غده سرطاني و صهيونيست جهاني و مبارزه با نژاد پرستي و دفاع از مردم‬
‫محروم افريقا و لغو قراردادهاي بردگي رژيم كثيف پهلوي با امريكاي جهانخوار بوده است و نزد جهانخواران و‬
‫نوكران بي اراده آنان‪ ،‬چه گناهي باالتر از اينكه كسي از اسالم و حاكميت آن سخن بگويد و مسلمانان را به‬
‫‪37‬‬
‫عزت و استقالل و ايستادگي در مقابل ستم متجاوزان دعوت كند‪" .‬‬
‫مداخله نظامی امریکا در خلیج فارس‬
‫از زمان تصويب قطعنامه ‪ ،315‬سياست تهاجمي و خشن امريكا عليه ايران در خليج فارس ابعاد تازه اي يافت‪.‬‬
‫ناوگان جنگي امريكا در خليج فارس‪ ،‬عمالً در مقابل ايران گسترش يافته و آرايش گرفت‪ .‬تبليغات گسترده‬
‫اي عليه ايران در سطح بين المللي انجام مي گرفت‪ .‬محيط مذاكرات شوراي امنيت سازمان ملل به زيان ايران‪،‬‬
‫تيره شد‪ .‬سياست امريكا عليه ايران باعث شد تا عمالً توازن نظامي بين طرفين جنگ بهم خورده و با تحريم‬

‫‪532‬‬
‫تسليحاتي ايران و مداخليه نظامي امريكا‪ ،‬موازنه قوا به نفع عراق تغيير يابد‪ .‬حمايت از نفتكش هاي حامل نفت‬
‫كشورهاي عربي خليج فارس بصورت آشكار آغاز شد‪ .‬پس از آنكه امريكا ‪ 33‬فروند كشتي گازبر و نفتكش‬
‫كويتي را تحت پرچم خود قرار داد‪ ،‬جهت تردد آنها در خليج فارس‪ ،‬ناوهاي جنگي خود را در كنار آنها بكار‬
‫گرفت‪ .‬به منظور كنترل خطوط كشتيراني در خليج فارس امريكا‪ ،‬نزديك به ‪ 43‬فروند از واحدهاي هوا درياي‬
‫خود را با حدود ‪ 73‬هزار نظامي در منطقه مستقر نمود‪ .‬امريكا تهديد كرد در صورت حمله ايران به نفتكش‬
‫هاي تحت پرچم امريكا‪ ،‬اقدامات تالفي جويانه به عمل خواهد آورد‪ .‬پروازهاي جنگنده ها‪ ،‬هواپيماهاي‬
‫آواكس و بالگردهاي جنگي امريكا در آسمان خليج فارس‪ ،‬افزايش يافت‪ .‬حمالت نظامي امريكا به منافع‬
‫جمهوري اسالمي در حمايت از عراق‪ ،‬روز به روز افزايش يافت‪ .‬در همين حال ايران بر امنيت خليج فارس پاي‬
‫مي فشرد‪ .‬امام خميني در اين باره در ‪ 3133/3/3‬مي نويسند‪" :‬سياست ما در مورد خليج فارس از اول تاكنون‪،‬‬
‫صريح و روشن بوده است‪ .‬جمهوري اسالمي ايران به امنيت در خليج فارس اهميت زيادي مي دهد و به همين‬
‫دليل و عليرغم فراهم بودن همه نوع امكانات دريائي و هوايي و زميني در بستن تنگه هرمز و صدمه وارد كردن‬
‫به كشتي ها و نفتكش ها و منافع و مراكز صدور نفت و پااليشگاه ها و بنادر منطقه تا به حال از سياست صبر‬
‫و انتظار و جلوگيري از گسترش جنگ‪ ،‬پيروي نموده است و فقط در حد نشان دادن مقدار كمي از قدرت و‬
‫حضور و توانايي خود و مقابله به مثل‪ ،‬وارد عمل گرديده است‪ .‬دنيا به اين حقيقت رسيده است كه ناامني در‬
‫خليج فارس فقط به ضرر ايران تمام نمي شود بلكه قوي ترين قدرت ها و ابرقدرت ها هم اگر مثل امريكا‬
‫تمامي امكانات هوايي و دريائي و جاسوسي ـ خبري خود و هم پيمانان خود در منطقه را بسيج كنند كه حتي‬
‫يك كشتي را بدون خطر‪ ،‬اسكورت و حفاظت نمايند از اين خطر و ضرر‪ ،‬مصون نخواهند ماند و در اين‬
‫گرداب ناامني غرق مي شوند‪ ....‬دنيا اگر خودش را آماده بحران نفت و بهم خوردن همه معادالت اقتصادي و‬
‫تجاري و صنعتي كرده است‪ ،‬ما هم آماده ايم و كمربندها را محكم بسته ايم و همه چيز براي عمليات آماده‬
‫است و حتماً امريكا بايد به اين نكته برسد كه دخالت نظامي در خليج فارس‪ ،‬صرفاً يك آزمايش نيست كه‬
‫يك دام بزرگ و يك بازي خطرناک است و ما و همه مسلمانان منطقه خليج فارس‪ ،‬حضور نظامي ابرقدرت ها‬
‫را نقشه و مقدمه تهاجم و حمله به ممالك اسالمي و كشور جمهوري اسالمي ايران و در ادامه حمايت از صدام‬
‫تلقي مي كنيم‪ .‬مسلمانان جهان با همراهي نظام جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬عزم خود را جزم كنند تا دندان هاي‬
‫‪31‬‬
‫امريكا را در دهانش خُرد كنند و نظاره گر شكوفايي گل آزادي و توحيد و امامت جهان نبي اكرم باشند‪" .‬‬
‫ناكام ماندن اسکورت كشتی هاي كویتی و برخورد نفتکش بریجتون با مین‬
‫با شدت يافتن حمله جنگنده هاي عراقي به تأسيسات نفتي و كشتيها و توسعه جنگ نفتكشها در خليج فارس‪،‬‬
‫ايران نيز دست به مقابله به مثل مي زد‪ .‬با مورد اصابت قرار گرفتن هر نفتكش حامل نفت ايران‪ ،‬بالفاصله يك‬
‫تير غيب به نفتكشهاي كشورهاي حامي عراق در جنگ اصابت مي كرد‪ .‬اين مسئله مشكل بزرگي را براي‬
‫تداوم جنگ نفتكشها براي دولت عراق ايجاد كرده بود‪ ،‬زيرا عامل نا امنيهاي خطوط كشتيراني تلقي مي شد‪ .‬به‬
‫منظور تداوم حمالت عراق به كشتيها‪ ،‬امريكا سينه خود را سپر نمود تا جلوي تيرهاي غيب درخليج فارس را‬

‫‪533‬‬
‫بگيرد‪ .‬هدف امريكا تضمين جريان نفت در خليج فارس و محروم ساختن ايران از فروش نفت بود‪ 34.‬پس از‬
‫آنكه ‪ 33‬فروند از كشتيهاي كويت در اختيار امريكا قرار گرفت و مالكيت و پرچم آنها تغيير يافت‪ ،‬ناوگان‬
‫جنگي امريكا‪ ،‬طرح مفصلي را براي عبور دادن سالم نفتكش ها از خليج فارس تهيه نمود بگونه اي كه بتواند‬
‫آنها را در برابر هر گونه حادثه و يا حمله اي محافظت نموده و به مقابله به مثل ها در خليج فارس خاتمه دهد‪.‬‬
‫موضوع چگونگي مواجهه ايران با طرح آمريكا در جلسه سران قوا در ‪ 3133/4/74‬و طرح زدن كشتي هاي‬
‫كويتي در خور فكان مطرح و عنوان پيشدستي در مبارزه با برنامه نصب پرچم آمريكا تأييد شد‪.‬بار ديگر‬
‫موضوع بحران خليج فارس در جلسه قرارگاه خاتم در روز يكشنبه ‪3133/4/75‬مطرح گرديد و شب آن روز‬
‫جلسه سران قوا بدون شركت رئيس جمهور كه در سفر بود در حضور امام خميني تشكيل گرديد‪.‬گزارش‬
‫تصميمات قرارگاه براي خليج فارس و مراحل برخورد با وضع موجود با فرض آمدن نيروي دريايي آمريكا‬
‫توسط رئيس مجلس شوراي اسالمي به حضرت امام خميني ارائه شد وگفته شد كه در قدم اول كشتي هاي تحت‬
‫اسكورت آمريكا را مي زنيم ولي امام با كمي بحث اين اقدام را الزم نديدند‪.‬ولي پس از رفتن از جلسه امام پيغام‬
‫دادند كه هرگونه مسئوالن مصلحت تشخيص دادند‪،‬عمل شود‪ 33.‬سر انجام به دنبال انجام هماهنگي هاي الزم و‬
‫با همكاري همه كشورهاي حاشيه جنوبي خليج فارس‪ ،‬اولين كاروان كشتيهاي كويتي با پرچم امريكا در تاريخ‬
‫‪ 3133/4/13‬به فاصله يك روز پس از تصويب قطعنامه ‪ 315‬در شوراي امنيت سازمان ملل و با حضور‬
‫خبرنگاران بين المللي از خور فكان در درياي عمان عازم تنگه هرمز شد‪ .‬ساعت ‪ 2:13‬صبح روز چهارشنبه‬
‫‪33‬‬
‫‪ 3133/4/13‬با فرمان رئيس جمهور امريكا اسكورت دو فروند كشتي كويتي با نام هاي بريجتون و گازپرنس‬
‫از سواحل كشور عمان آغاز گرديد‪ .‬نفتكش عظيم بريجتون داراي ظرفيت حمل ‪ 7/3‬ميليون بشكه نفت خام‬
‫معادل ‪ 433‬هزار تن بود‪ .‬اين دو فروند كشتي در مسير ‪ 333‬مايلي خود تا بندر احمدي كويت با تعدادي‬
‫هواپيماي جنگنده و كمك هواپيماهاي آواكس و همچنين سه ناو جنگي امريكا به نام هاي ناو شكن كيد‪ ،‬رزم‬
‫ناو فوكس و كشتي موشك انداز كروملين‪ ،‬محافظت مي شدند‪ .‬اژدر افكن فاكس (روباه) و رزم ناو كيد هم‬
‫كه داراي توپهاي ‪ 23‬ميليمتري بودند نيز در اين عمليات شركت داشتند تا بتوانند با حجم آتش قابل توجه خود‬
‫به حمالت ناگهاني قايقهاي تندرو پاسخ دهند‪ .‬عالوه بر اين تمام كشتيهاي رزمي امريكا مجهز به رادارهاي دور‬
‫برد‪ ،‬شبكه هاي اطالعاتي و توپهاي دفاع ترمينالي فالنكس بودند‪ .‬سرعت كاروان بر اساس حداكثر سرعت‬
‫نفتكش بريجتون به طور تقريبي ‪ 31‬گره دريايي تنظيم شده بود‪ .‬احساس امريكا آن بود كه ايران جرأت حمله‬
‫مستقيم به اين كاروان را نخواهد داشت و اگر چنين حمله اي صورت گيرد امريكا توان مقابله با آن را خواهد‬
‫داشت‪.‬در حاليكه ‪ 733‬خبرنگار براي پوشش خبري به كشورهاي جنوب خليج فارس اعزام شده بودند‪،‬كشتي‬
‫بريجتون در ادامه مسير خود در روز جمعه ‪ 33/3/ 7‬در ‪ 53‬مايلي جنوب شرقي كانال ورودي به بندر احمدي‬
‫كويت و در ‪ 35‬مايلي جزيره فارس‪ ،‬ناگهان با مين هاي سرگردان در خليج فارس برخورد كرد‪ .‬بر اثر اصابت‬
‫مين سوراخ بزرگي در بدنه اين نفتكش ايجاد شد و ‪ 4‬مخزن از ‪ 13‬مخزن آن را آب فرا گرفت‪ .‬شدت انفجار‬
‫به حدي بودكه برخي از خبرنگاران و ملوانان از روي عرشه نفتكش به دريا پرتاب شدند‪ .‬اين كشتي جهت‬

‫‪534‬‬
‫بارگيري نفت به سمت بندر احمدي كويت در حركت بود‪ .‬امريكا از چند ماه قبل از اين حادثه مين روبهايي‬
‫را از كشورهاي بلژيك‪ ،‬انگلستان‪ ،‬فرانسه‪ ،‬ايتاليا و هلند جهت مين روبي مسيرهاي كشتيراني به خليج فارس‬
‫اعزام كرده بود‪ .‬تا قبل از اين حادثه‪ ،‬تواناييها و مقدورات دفاعي امريكا براي مقابله با هر اتفاقي مورد تأكيد‬
‫قرار مي گرفت‪ .‬اما پس از اين انفجار‪ ،‬كارشناسان اعالم كردند كه اصابت با مين هاي دريايي‪ ،‬بزرگترين‬
‫خطري است كه نيروي دريايي امريكا را در خليج فارس تهديد مي كند‪ .‬سفير امريكا در كويت بالفاصله ايران‬
‫را مسئول انفجار مين دانست و تأكيد كرد كه اين اقدام‪ ،‬منجر به لغو تالش هاي امريكا براي حفاظت از‬
‫نفتكش ها نخواهد شد‪ .‬البته سخنگوي كاخ سفيد اعالم كرد مشخص كردن عامل اين حادثه‪ ،‬مشكل است‪.‬‬
‫مقامات وزارت دفاع امريكا هم اعالم كردند‪ ،‬بيش از ‪ 1‬ديده بان مستقر در عرشه ناو امريكايي كه نيم مايل‬
‫جلوتر از بريجتون حركت مي كرد‪ ،‬نتوانستند مين را تشخيص دهند زيرا مين ها در عمق آب‪ ،‬كار گذاشته شده‬
‫بودند‪ .‬در واكنش به اين موضوع امام خميني در ‪ 3133/3/3‬مرقوم فرمودند‪ " :‬عليرغم آن همه مقدمات و‬
‫تمهيدات و جار و جنجال هايي كه در جهان‪ ،‬امريكا برپا نموده است و ده ها خبرنگار و فيلم بردار را به منطقه‬
‫گسيل داشته اند تا خبر موفقيت نقشه هاي شوم امريكا را مخابره كنند‪ ،‬خداوند زمينه رسوايي و زبوني امريكا را‬
‫به دست غيب خود فراهم مي آورد و اقتدار معنوي پرچم الاله اال اهلل را بر پرچم كفر به نمايش مي گذارد و دل‬
‫بندگان خالص خويش را شادمان مي سازد و چه بهتر كه امريكا و ريگان از مسير سياست مين گذاري شده‬
‫خليج فارس كه كورس رسوايي آنان را در جهان به صدا در آورده است‪ ،‬مجدداً عبور نكند و بر مركب غرور‬
‫و جهلي كه تا به حال ده ها بار صاحب خود را بر زمين كوبانيده است‪ ،‬سوار نشود و الاقل شبح قدرت و قدرت‬
‫نمايي خود را پيش نوكران خود مثل كويت حفظ كند و بيش از اين آنان را از شكست و خفت خود شرمسار‬
‫و سرافكنده نسازد و مطمئن باشند كه ادامه جوالن در خليج فارس‪ ،‬منطقه را به كانون خطر و بحران ناخواسته‬
‫‪32‬‬
‫عليه خود آنان سوق مي دهد‪" .‬‬
‫برخورد بريجتون با مين‪ ،‬از لحاظ سياسي و نظامي و تبليغاتي خيلي به ضرر امريكا تمام شد‪ .‬اين اتفاق‪،‬‬
‫ترديدهايي را درباره ميزان توانايي نيروي دريايي امريكا در جنگهاي كم شدت و درگير شدن با توانمنديهاي‬
‫غير معمول در خليج فارس پديد آورد و مشخص ساخت امريكا در طرح ريزي مقابله با جنگ مينهاي دريايي‪،‬‬
‫از ظرفيت قابل اتكايي برخوردار نيست‪ .‬بريجتون در حالي با مين برخورد كرد كه قبل از آن كشتي تحت‬
‫اسكورت شوروي با همين نوع از مينهاي دريايي برخورد كرده بود‪ .‬بنابراين امريكا با هشياري كامل در تالش‬
‫بود تا از برخورد كشتيهاي تحت اسكورت خود با مين جلوگيري نمايد‪ .‬امريكا در اين زمان عالوه بر استفاده‬
‫از كشتيهاي مين روب از بالگردهاي مين روب ‪ SH‬نيز استفاده مي كرد و توانسته بود ‪ 33‬مين دريايي را در‬
‫اطراف بنادر كويت‪ ،‬كشف و خنثي نمايد‪ .‬ولي برخورد كشتي بريجتون با مين‪ ،‬نشان داد كه پاكسازي‬
‫مسيرهاي كشتيراني از مينهاي دريايي تجهيزات و فرصت بيشتري را مي طلبد‪ .‬البته بايد در نظر داشت كه‬
‫مسافت طوالني كاروان تحت اسكورت امريكا از نزديكي تنگه هرمز تا بندر احمدي كويت‪ ،‬اين فرصت را‬
‫براي افراد با انگيزه جهت مين ريزي مسير حركت كاروان با شيوه اي ابتكاري‪ ،‬فراهم مي آورد‪ .‬بايد توجه‬

‫‪535‬‬
‫داشت كه مسير و زمان حركت كاروان براي برنامه ريزان جنگ مين‪ ،‬قابل پيش بيني بود گرچه امريكا تالش‬
‫مي كرد تا تركيب و زمان بندي اسكورت كاروان و جزئيات مربوط به آن را مخفي نگه دارد‪.‬برخورد نفتكش‬
‫تحت اسكورت‪،‬آنچنان حقارتي را براي ناوگان جنگي آمريكا ايجاد كرد كه حتي بعضي نمايندگان گنگره در‬
‫مالمت آنها گفتند كه در حقيقت ناوهاي رزمي در خليج فارس با نفتكش ها اسكورت مي شوند‪.‬به هرحال‬
‫نمايش قدرت آمريكا در خليج فارس به نمايش ضعف ناوهاي جنگي آمريكايي تبديل شد‪.‬آمريكا براي‬
‫جلوگيري از بروز حوادث مشابه در ‪ 3133/3/5‬تصميم گرفت تا ناوهواپيمابر گوادال كانال را با ‪ 5‬فروند‬
‫بالگرد مين جمع كن سوپراستاليون با ‪ 733‬خدمه به خليج فارس اعزام نمايد‪ .‬در چنين شرايطي يك فروند‬
‫بالگرد سي گينگ آمريكا در همين روز در آبهاي خليج فارس سرنگون و يك نفر از خدمه آن كشته و سه‬
‫‪35‬‬
‫نفر مفقود و ‪ 4‬نفر نيز مجروح گرديدند كه دردسر جديدي براي رئيس جمهور آمريكا بود‪.‬‬
‫با توسعه يافتن حمالت عراق به نفتكشها در خليج فارس و رو آوردن كشورهاي عربي نفتي به ابرقدرتها جهت‬
‫مصون ماندن از عوارض آن‪ ،‬امام خميني در ‪ 3133/3/3‬خطاب به سران كشورهاي عربي همسايه ايران اعالم‬
‫كردند‪ " :‬من به سران كشورهاي خليج فارس سفارش مي كنم كه به خاطر يك عنصر ورشكسته سياسي‪ ،‬نظامي‬
‫و اقتصادي بيش از اين خود و مردم كشورتان را تحقير نكنيد و با توسل به دامن امريكا‪ ،‬ضعف و ناتواني خود‬
‫را برمال نسازيد و از گرگ ها و درنده ها براي شباني و حفظ منافع خود‪ ،‬استمداد نطلبيد‪ .‬ابرقدرتها آن لحظه اي‬
‫كه منافع شان اقتضاع كند شما و قديمي ترين وفاداران و دوستان خود را قرباني مي كند و پيش آنان دوستي و‬
‫دشمني و نوكري و صداقت‪ ،‬ارزش و مفهومي ندارد‪ .‬آنان منافع خود را مالک قرار داده اند و به صراحت و در‬
‫همه جا از آن سخن مي گويند‪" ....‬‬
‫اثرات اسکورت كشتیها‬
‫اسكورت نفتكشهاي كويتي از سوي آمريكا و شوروي‪ ،‬نتوانست به جنگ نفتكشها در خليج فارس پايان دهد و‬
‫جلوي مقابله به مثل را بگيرد‪ .‬تا قبل از نصب پرچم امريكا بر روي كشتيهاي كويتي در طول يكسال‪332 ،‬‬
‫كشتي تجاري و نفتكش مورد اصابت قرار گرفتند كه از اين تعدا ‪ 31‬فروند از سوي عراق و ‪ 34‬فروند از سوي‬
‫ايران مورد هدف قرار گرفته بودند‪ .‬ولي پس از اسكورت كاروانها توسط امريكا اين عدد به ‪ 357‬فروند ظرف‬
‫يكسال افزايش يافت كه از اين تعداد ‪ 57‬فروند آن توسط عراق و ‪ 333‬فروند در عمليات مقابله به مثل مورد‬
‫اصابت قرار گرفتند‪ .‬بنابراين با نصب پرچم امريكا بر روي كشتيهاي كويتي‪ ،‬تقريباً حجم عمليات مقابله به مثل‬
‫به دو برابر افزايش يافت و فضاي ناامني در خليج فارس گسترش يافت‪ .‬برخي از تحليلگران معتقدند كه اگر‬
‫امريكا به نفع عراق در خليج فارس وارد عمل نمي شد‪ ،‬ايران قادر بود تا با اعمال فشار سنگين بر كويت و‬
‫عربستان در منطقه خليج فارس‪ ،‬آنها را وادار به متوقف نمودن پشتيباني و حمايت خود از عراق بنمايد‪ .‬بر‬
‫همين اساس گرچه نصب پرچم امريكا بر روي كشتيهاي كويتي بهترين راهبرد نبود اما از نظر امريكا يك‬
‫ريسك سياسي معقول بود تا در اين جنگ‪ ،‬عراق بازنده نشود‪ .‬اين اقدام براي امريكا هزينه هاي بااليي را نيز‬
‫به همراه داشت‪ .‬زيرا از زمان اسكورت اولين كاروان تا پايان جنگ كه عمليات اسكورت كشتيها متوقف شد‬

‫‪536‬‬
‫در مجموع ‪ 737‬كشتي اسكورت شدند كه ‪ 322‬فروند آنها نفتكشهاي تحت پرچم امريكا بودند‪ .‬البته هدف‬
‫ديگر امريكا از اين اقدام‪ ،‬توسعه فشارهاي نظامي بر ايران به منظور وادار كردن جمهوري اسالمي به پذيرش‬
‫قطعنامه ‪ 315‬بود‪ .‬به هر حال مي توان گفت كه عمليات اسكورت نفتكشها از سوي اياالت متحده در حفاظت و‬
‫حراست از كشتيها و كاهش نا امني ها در خليج فارس‪ ،‬قرين موفقيت نبوده است‪ ،‬اما شايد امريكا را به هدفهاي‬
‫باالتر از آن‪ ،‬رسانده است‪.‬‬
‫تحریم هاي بیشتر ایران‬
‫پس از برخورد نفتكش غول پيكر بريجتون با مينهاي دريايي در خليج فارس در حالي كه با پرچم امريكا‬
‫حركت مي كرد‪ ،‬دور جديدي از تحريمهاي ايران از سال ‪ 3133‬شروع شد‪ .‬اين دومين دور تحريم هاي اياالت‬
‫متحده عليه ايران بود‪ .‬امريكا از اين زمان تصميم به تحريم واردات كليه كاالهاي ايراني و تحريم صادرات‬
‫كاالهاي حساس و بويژه فناوريهاي دو منظوره به ايران گرفت‪ .‬آمريكا در تابستان سال ‪ 3133‬بزرگترين‬
‫خريدار نفت ايران بود و روزانه ‪ 333‬هزار بشكه نفت از ايران خريداري مي كرد و برخي اقالم صنعتي ازجمله‬
‫مولدهاي كوچك‪،‬تجهيزات مربوط به ارتباطات‪،‬تراكتور و بعضي از قطعات يدكي هواپيما را به ايران صادر مي‬
‫كرد‪ .‬ريگان دستو تحريم كامل واردات از ايران را در اوايل آبان ‪ 3133‬صادر كرد و صادرات به ايران را در‬
‫حد اقل قرار داد‪.‬آمريكا تالش كرد تا ساير كشورهاي صنعتي نيز در زمينه تحريم فروش كاالها و فناوريهاي‬
‫حساس و دو منظوره به ايران به آن كشور بپيوندند‪ .‬اين اقدام به دليل شكست بزرگي بود كه امريكا در حوزه‬
‫سياسي و در بخش نظامي متحمل شده بود‪ 73.‬اين تحريمها به تحريمهاي دور اول اضافه شد و محدوديت هاي‬
‫زيادي را براي ايران ايجاد كرد‪ .‬در اين شرايط زماني امريكا يك سلسله اقدامات متنوعي را در حوزه هاي‬
‫حقوقي‪ ،‬اقتصادي‪ ،‬سياسي‪ ،‬تبليغاتي و نظامي عليه ايران آغاز نمود تا بتواند فشارهاي متراكمي را بر جمهوري‬
‫اسالمي وارد نمايد و ايران را وادار به خاتمه دادن به جنگ بنمايد‪ .‬با افزايش فشارها به ايران‪،‬مجلس شوراي‬
‫اسالمي در جلسه مورخ ‪ 3133/3/74‬تحويل يك ميليون تن نفت خام رايگان به دولت سوريه كه حدود پنج‬
‫ميليون بشكه است را با اكثريت آرا تصويب نمود تا در چهار نوبت به صورت مجاني طي سال ‪ 3133‬در اختيار‬
‫دولت سوريه قرار دهد‪ .‬در همين ايام ‪،‬ايران ماهانه ‪ 333‬هزار دالر هم به مردم و گروه هاي مبارز در لبنان‬
‫كمك مي كرد تا بتواند به دولتهاي غربي فشار وارد كند‪ 73.‬در عين حال آمريكا تالش داشت تا قطعتامه اي را‬
‫جهت تحريم جهاني تسليحاتي ايران در شوراي امنيت سازمان ملل به تصويب برساند ولي با مخالفت كشورهاي‬
‫شوروي‪،‬چين و فرانسه‪ 77‬نتوانست آن را در جلسه مورخ ‪ 3133/2/1‬شوراي امنيت به تصويب برساند‪ .‬در پي اين‬
‫ناكامي‪،‬سناي آمريكا به اتفاق آراء ورود كليه اجناس ايراني را به آمريكا ممنوع كرد‪ .‬چين هم تحت فشار‬
‫آمريكا حمل تسليحات به مقصد ايران از راه دريا را از نيمه آبان ‪ 3133‬متوقف نمود‪ .‬فروش نفت ايران هم از‬
‫اواخر آبان ماه ‪ 3133‬دچار مشكل شد ‪ ،‬بناچار وزارت نفت با تخفيف به فروش ادامه داده و به حفظ بازارهاي‬
‫‪71‬‬
‫صادراتي خود پرداخت‪.‬‬

‫‪537‬‬
 ‫دیدگاه ایران نسبت به وضع جنگ‬
‫گرچه عالئم زيادي از تغيير شرايط به نفع عراق از جمله حمايت آشكار امريكا و شوروي از رژيم بعثي مشاهده‬
‫مي شد ولي ايران همچنان خود را در موضع ضعف نمي ديد و احساس مي كرد كه با تحمل فشارهاو انجام يك‬
‫سلسله اقدامات نظامي جديد مي تواند از اين مرحله عبور كرده و خود را به شرايط مطلوب نزديك نمايد‪ .‬بر اين‬
‫اساس امام خميني همچنان اصرار بر كنار رفتن صدام و حزب بعث از قدرت و تشكيل حكومت جديد در عراق‬
‫از طريق انتخاب مردم آن كشور داشتند‪ .‬ايشان در اين رابطه در پيام خود به مناسبت ايام مناسك حج در‬
‫‪ 3133/3/3‬مي فرمايند‪ " :‬اصرار ما در نبرد تا رفتن صدام و حزب كثيف عراق و رسيدن به شرايط برحق و‬
‫عادالنه ديگرمان‪ ،‬يك تكليف شرعي و واجب الهي است كه از آن هرگز تخطي نمي كنيم كه انشاءاهلل با تحقق‬
‫آن‪ ،‬در كناركشورهاي اسالمي‪ ،‬سياستي محكم و بنيادين براي همه كشورها و ملتهاي اسالمي پايه ريزي شده‬
‫است و در پرتو آن منافع مردم از آفت و خطر مهاجمين و متجاسرين محفوظ خواهد ماند و همه كساني كه به‬
‫فكر تجاوز به حريم كشورهاي اسالمي شده اند از سرنوشت صداميان عبرت بگيرند و خودشان را به غضب و‬
‫خشم ملتها گرفتار نخواهند داشت‪ .‬امروز بدون شك سرنوشت همه امتها و كشورهاي اسالمي به سرنوشت ما در‬
‫جنگ گره خورده است و جمهوري اسالمي ايران در مرحله اي است كه پيروزي آن به حساب پيروزي همه‬
‫مسلمانان و خداي نخواسته شكست آن‪ ،‬به ناكامي و شكست و تحقير همه مؤمنان مي انجامد و رها كردن يك‬
‫ملت و يك كشور و يك مكتب بزرگ در نيمه راه پيروزي‪ ،‬خيانت به آرمان بشيريت و رسول خداست‪ ،‬لذا‬
‫تب جنگ در كشور ما جز به سقوط صدام فرو نخواهد نشست و ان شاءاهلل تا رسيدن به اين هدف فاصله‬
‫چنداني نمانده است و خدا را سپاس مي گذاريم كه ملت و دولت و مسئولين و ارتش و سپاه و بسيج و نيروهاي‬
‫مردمي و همه اقشار دالور كشورمان در آمادگي كامل به سر مي برند و ‪ .....‬هم اكنون نيز به سازماندهي و‬
‫بسيج و تشكل مردم ستمديده عراق پرداخته اند كه اين‪ ،‬از مهمترين خواسته ها و هدف هاي ما بوده است‬
‫چراكه از اول جنگ به صراحت اعالم كرده ايم كه ايران حتي به يك وجب از خاک ايران چشم ندوخته است‬
‫و مردم عراق در تصميم گيري ها و انتخاب حكومت خود آزادند و چه بهتر آنكه قبل از سقوط حاكميت مطلق‬
‫بعث عراق بدست رزمندگان دالور اسالم در جبهه هاي نبرد‪ ،‬حكومت دلخواه و مورد نظر خود را انتخاب كنند‬
‫كه بحمد اهلل طليعه اين حركت بزرگ آشكار شده است و همه ابرقدرت ها و حاميان رژيم رو به زوال بعث‪،‬‬
‫مطمئن باشند كه بين المللي كردن درگيري ها در جنگ و ايجاد جوّ فشار و جريانات ساختگي سياسي و‬
‫تبليغاتي و ديپلماسي عليه جمهوري اسالمي ايران در جهان و دخالت هاي نظامي و غير نظامي در خليج فارس و‬
‫بزرگ نمايي مشكالت و اختالف تراشي و ارائه تحليلهاي كور و بي ثمر‪ ،‬ما را از هدف سرنگوني صدام و‬
‫حزب بعث عراق و تنبيه متجاوز باز نخواهد داشت و به لطف خدا تمامي فشارها و محاصره هاي جهاني را براي‬
‫نيل به اين هدف بزرگ تحمل مي كنيم و از جنگ كردن در راه خدا خسته نمي شويم ‪ 74 " .‬با اين سخنان به‬
‫نظر مي رسدكه ايران هنوز نا اميد از راه حل نظامي براي خاتمه جنگ نبود‪.‬اين در حالي بود كه هزينه هاي‬
‫نظامي‪،‬اقتصادي وسياسي جنگ بطور مرتب در حال افزايش و احتمال سرنگوني رژيم عراق نيز كاهش يافته‬

‫‪538‬‬
‫بود‪.‬در همين ايام ‪ ،‬فرمانده جنگ نيز در ديدار خود در روز دوشنبه ‪، 3133/3/37‬با بعضي از فرماندهان سپاه‬
‫ضمن موافقت با پرداخت نيازها در تجهيز ‪333‬هزار نفر نيروي خودي و كردهاي عراقي ‪ ،‬سياست ايران در‬
‫حال حاضر را حذف صدام معرفي كرد‪ .‬همچنين ايران در ‪ 3133/3/34‬تصميم گرفت تا در طول ‪ 33‬ماه‪،‬دو و‬
‫نيم ميليون بسيجي را به جبهه اعزام نمايد‪.‬بدين منظور عالوه بربودجه موجود جنگ‪،‬پنجاه ميليارد تومان و يك و‬
‫نيم ميليارد دالر الزم بود‪ .‬شوراي عالي دفاع هم در اجالس مورخ ‪ 3133/1/31‬خود تصميم گرفت تا ‪ 4‬ماه به‬
‫‪73‬‬
‫مدت خدمت سربازان اضافه نمايد‪.‬‬
‫كشتار حجاج ایرانی در مکه مکرمه‬
‫در سالهاي پس از پيروزي انقالب اسالمي هر ساله حجاج ايراني در روز ششم ذي الحجه‪ ،‬مراسم برائت از‬
‫مشركين را در يكي از ميادين و خيابان هاي مكه برگزار مي كردند‪ .‬در سال ‪ 3133‬امام خميني مفصل ترين‬
‫پيام خود به حجاج بيت اهلل الحرام را در ‪ 3133/3/3‬در ‪ 13‬صفحه صادر فرمودند كه در آن به همه مسائل‬
‫مربوط به دنياي اسالم‪ ،‬ايران و جنگ پرداخته شده بود‪ .‬ايشان در اين پيام خطاب به حجاج و زائرين ايراني‬
‫مرقوم فرمودند‪" :‬زائران محترم ايراني كه انصافاً شخصيت و شعور و رشد سياسي و اجتماعي خود را در مراسم‬
‫حج سال هاي گذشته به نمايش گذارده اند و باعث حفظ آبرو و اعتبار جمهوري اسالمي ايران شده اند امسال‬
‫نيز‪ .....‬در راهپيمايي كوبنده برائت‪ ،‬با هماهنگي و انسجام كامل در صفوف و شعارها و برنامه ها شركت نمايند‬
‫و از بركات اين اجتماع مقدس عبادي ـ سياسي كه نشان دهنده اقتدار مسلمين و كشور عزيز و اسالمي ايران‬
‫است بهره مند شوند و با برخوردهاي اخالقي و سالم و سازنده در تمام مراسم حج و خصوصاً در مسير‬
‫راهپيمايي با مردم ساير كشورها و يا مأمورين كشور عربستان سعودي‪ ،‬آنان را به ضرورت حضور در اين‬
‫اجتماعات دعوت كنند‪ ....‬و از درگيري و اهانت و جدال احتراز نمايند‪ ....‬البته بعيد به نظر مي رسد كه دولت يا‬
‫مأمورين عربستان كه ميزبان زائران خانه خدا و حرم پيغمبر اكرمند از اين نمايش قدرت اسالم و مسلمين در‬
‫برابر كفر و ابتكار عملي ـ سياسي ملت ما كه به خاطر سربلندي جهان اسالم و مسلمين مي باشد جلوگيري‬
‫كنند‪ ....‬ما با خواست خدا دست تجاوز و ستم همه ستمگران را در كشورهاي اسالمي مي شكنيم و با صدور‬
‫انقالبمان كه در حقيقت صدور اسالم راستين و بيان احكام محمدي است به سيطره و سلطه و ظلم جهانخواران‬
‫خاتمه مي دهيم‪ ".‬به هر حال در زمانيكه از سوي حجت االسالم مهدي كروبي نماينده امام و سرپرست حجاج‬
‫اير اني‪ ،‬اين پيام در حال قرائت در جمع زوار ايراني در ميدان معابده مكه بود‪ ،‬نيروهاي انتظامي و امنيتي‬
‫عربستان راه ها را بسته و با شكستن حرمت كعبه و حرم امن الهي به حجاج ايراني حمله كردند‪ .‬در اين جنايت‬
‫حدود ‪ 433‬نفر از زنان و مردان زائر به شهادت رسيدند و نزديك به ‪ 3333‬نفر از زائرين مجروح شدند‪ .‬با اين‬
‫اقدام‪ ،‬دولت عربستان در هماهنگي با برنامه هاي امريكا و عراق تالش نمود تا حتي ايام حج را تبديل به يك‬
‫فشار جديد عليه ايران بنمايد‪ .‬طبيعتاً كشتار حجاج ايراني در راستاي طرح امريكا براي تحت فشار گذاشتن همه‬
‫جانبه ايران در همه حوزه ها و در همه ميدان ها‪ ،‬ارزيابي مي گردد‪ .‬بالفاصله پس از اين كشتار كه در روز‬
‫‪ 3133/3/33‬اتفاق افتاد امام خميني پيامي را خطاب به سرپرست حجاج ايراني صادر و در آن گوشزد نمودند‪" :‬‬

‫‪539‬‬
‫اين حوادث‪ ،‬غير مترقبه و شگفت آور نيست كه دوباره دست كثيف امريكا و اسرائيل از آستين ريا كاران و‬
‫سردمداران كشور عربستان و خائنين به حرم شرفين به در آيد و قلب بهترين مسلمانان و عزيزان و ميهمانان‬
‫خدا را نشانه رود و مدعيان سقايت حاجّ و عمارت مسجدالحرام‪ ،‬خيابان ها و كوچه هاي مكه را از خون‬
‫مسلمانان سيراب كند‪ ....‬حكومت سعودي مطمئن باشد كه امريكا لكه ننگي بر دامنش نهاده است كه تا قيام و‬
‫‪72‬‬
‫قيامت هم با آب زمزم و كوثر پاک نمي شود‪ ....‬ما همة اين جنايتها را به حساب امريكا گذاشته ايم‪".‬‬
‫از سر گیري حمالت عراق به مراكز نفتی و اقتصادي‬
‫با عدم پذيرش قطعنامه ‪ 315‬از سوي ايران‪،‬بار ديگر حمالت نيروي هوايي عراق به تأسيسات نفتي ايران شروع‬
‫شد‪ .‬جنگنده هاي عراقي در روز دوشنبه ‪3133/3/31‬به پااليشگاه تبريز و چند مركز نفتي در استان خوزستان‬
‫ازجمله بي بي حكيمه‪،‬زرند‪،‬مارون و واحدهاي شماره ‪ 7‬و‪ 1‬گچساران حمله و آنها را بمباران كردند‪ 75.‬اين‬
‫حمالت پس از يك وقفه ‪ 73‬روزه آغاز شد و عراق در توجيه اين حمالت‪،‬اعالم كرد‪:‬قطعنامه شوراي امنيت‬
‫سازمان ملل نتوانسته ايران را مهار كند و اين حمالت به اراده مردم عراق كه خواهان درهم شكستن توان‬
‫اقتصادي ايران و جلوگيري از ادامه جنگ بوسيله ايران هستند‪،‬پاسخ گفته است‪.‬بار ديگر هواپيماهاي عراقي در‬
‫روز جمعه ‪ 3133/3/71‬به قصد بمباران پااليشگاه تبريز به اين شهر حمله كردند كه بر اثر آتش دفاع هوايي‬
‫موفق نشده و بمبهاي خود را در اطراف روستاي خلجان فرو ريختند‪ .‬آنها در اين روز با ‪ 1‬فروند جنگنده به‬
‫پايگاه موشكي سپاه در تبريز نيز حمله كردند و آن رابمباران نمودند‪ .‬اين حمالت به چند مركز نفتي در روز‬
‫‪ 3133/3/73‬هم ادامه يافت‪.‬حمالت عراق در روز ‪ 3133/3/73‬با شدت بيشتري ادامه يافت و در اين روز‬
‫كارخانه كاغذ سازي هفت تپه با ‪ 3‬فروند هواپيما‪،‬تأسيسات نفتي اهواز و كارخانه كشت و صنعت كارون با ‪7‬‬
‫فروند هواپيما مورد هدف قرار گرفتند‪.‬در مجموع بر اثر اين حمالت‪،‬بيش از ‪ 13‬نفر شهيد و بيش از ‪ 33‬نفر‬
‫زخمي گرديدند‪.‬عراق با وسعت حمله به مراكز اقتصادي و صنعتي را ادامه داد و در ‪3133/3/72‬نيز تأسيسات‬
‫بهره برداري شماره ‪ 7‬و ‪ 1‬گچساران را بمباران نمود و موجب توقف توليد روزانه ‪443‬هزار بشكه فرآورده هاي‬
‫نفتي از اين تأسيسات شد‪ .‬در همين روز به ترانس نيروگاه برق اهواز هم حمله كرد و با هواپيماي ميراژ‪1 ،‬‬
‫راكت به سمت تأسيسات گاز ايران وژاپن در ‪ 73‬كيلومتري شمال غرب اميديه پرتاب كرد‪.‬تأسيسات نفتي‬
‫كوره ‪ 13‬هم بمباران شد‪.‬حمالت عراق در روز جمعه ‪ 3133/3/13‬هم ادامه يافت و خسارت و ويراني زيادي به‬
‫بار آورد‪ .‬در روز ‪ 3133/3/13‬هم عراق با تعداد زيادي هواپيما به بندر امام خميني حمله كرد ولي نتوانست‬
‫خسارت زيادي بزند‪.‬روز بعد در ‪3133/3/3‬حمله گسترده تري با شركت بيش از ‪ 13‬فروند جنگنده به مجتمع‬
‫هاي شيميايي رازي و ايران – ژاپن در بندر امام خميني حمله شد و حدود ‪ 33‬نقطه كارخانه ايران – ژاپن مورد‬
‫حمله قرار گرفت و پادگان شهيد بهشتي و كارخانه ايران نئوپان و ريل راه آهن هم بمباران شد‪.‬در اين حمالت‬
‫حدود ‪ 4‬ميليارد ريال خسارت وارد گرديد‪ .‬در اين روز به كارخانه سيمان درود در استان لرستان و يك واحد‬
‫پست انتقال نيرو در تبريز هم حمله شد‪.‬حمالت عراق با بمباران جزيره الوان و يك سكوي نفتي ‪ 3133/3/2‬به‬
‫خليج فارس كشده شد و ادامه يافت‪.‬در ‪ 3133/3/5‬عراق به دو نفتكش شوش و سوسنگرد كه از خارک عازم‬

‫‪541‬‬
‫پايانه سيري بودند با موشك حمله كرد‪.‬همچنين هواپيماهاي عراقي در همين روز تلمبه خانه گوره در منطقه‬
‫گچساران و در نزديكي بندر گناوه كه مركز عظيم پمپاژ نفت به جزيره خارک براي صادرات بود را بمباران‬
‫كردند كه بر اثر آن امكان پمپاژ روزانه ‪ 333‬هزار بشكه نفت به مبادي صدور از بين رفت‪.‬عالوه برآن‪،‬جنگنده‬
‫هاي عراقي در اين روز چندين بار به نيروگاه هاي تبريز و همدان و ايستگاه مخابراتي اسدآباد نيز حمله‬
‫كردند‪ .‬در روز ‪ 3133/3/33‬حمالت عراق با شدت بيشتري ادامه يافت وكارخانه ذوب آهن اصفهان و ‪ 1‬كشتي‬
‫در خليج فارس مورد حمله قرار گرفتند‪ .‬در حمله به ذوب آهن ‪ 73‬نفر شهيد و حدود ‪ 333‬تن زخمي‬
‫شدند‪.‬همچنين به تلمبه خانه شماره ‪ 7‬خط لوله مارون – اصفهان و تأسيسات تزريق گاز و تلمبه خانه نفتي كرنج‬
‫در شمال رامهرمز و كشت و صنعت كارون در حومه شوشتر نيز در همين روز حمله شد‪ .‬در اين شرايط‬
‫نيروي هوايي ايران قادر به انجام عمليات مقابله به مثل در داخل خاک عراق نبود و ايران بيشتر با آتش توپخانه‬
‫مقابله به مثل مي كرد‪ 71.‬در ‪ 3133/3/33‬پنج هواپيماي عراقي پست انتقال نيروي انجيرک در ‪ 73‬كيلومتري‬
‫شرق اراک و كارخانه هپكو در اين شهر را بمباران كردند‪ .‬به منطقه نفتي آغاجاري هم حمله شد و جنگنده‬
‫هاي عراقي به نيروگاه برق قديم آران در شهر نهاوند و بخش گروس در جنوب شهر كنگاور در استان‬
‫كرمانشاه نيز حمله كردند‪ .‬همچنين هواپيماهاي عراقي سكوي نفتي بهرگان‪ 1‬را در شمالي ترين نقطه خليج‬
‫فارس مورد حمله قرار دادند‪ .‬از روز ‪ 3133/3/35‬بار ديگر حمالت هوايي عراق شدت گرفت و در اين روز‬
‫مراكز صنعتي و كارگري شهرهاي اراک‪،‬كرمانشاه‪،‬درود‪،‬پيرانشهر و دزفول بمباران گرديد‪.‬در ‪ 3133/2/1‬دو‬
‫فرستنده ايران در غرب كشور بمباران شد و در ‪ 3133/2/33‬هم به چند كشتي در خليج فارس حمله شد و ‪7‬‬
‫موشك هم به بندر امام خميني اصابت كرد‪ .‬عراق در ‪ 3133/2/31‬باز هم به تأسيسات نفتي ايران در خليج‬
‫فارس حمله كرد‪ .‬اين اقدام موجب شد تا ايران با پايان مهلت ‪ 27‬ساعته به عراق‪ ،‬تصميم خود مبني بر هدف‬
‫قرار دادن بغداد را به اجرا در آورد و در شب همين روز دو موشك زمين به زمين به مركز آموزش نيروهاي‬
‫گارد رياست جمهوري در بغداد شليك نمايد‪ 13.‬عراق بار ديگر در ‪ 3133/2/73‬به پااليشگاه اصفهان‪ ،‬تنگه فني‪،‬‬
‫سايت نخجير و اطراف كوهدشت حمله كرد‪.‬ايران هم در تالفي در ‪ 3133/2/73‬موشكي را به سمت وزارت‬
‫جنگ عراق در بغداد پرتاب كرد كه بنا بر گفته عراق به نزديك يك مدرسه اصابت كرد و موجب كشته‬
‫شدن ‪ 17‬نفر و جراحت ‪ 773‬نفر گرديد‪.‬حمله به بغداد موجب كاهش حمالت عراق به مراكز اقتصادي ايران‬
‫شد ولي هر از چندگاهي ادامه داشت كه مهمترين آنها حمله به مجتمع پتروشيمي شيراز در ‪ 3133/5/3‬بود‪.‬‬
‫ايران هم در اوايل صبح روز جمعه ‪ 3133/5/5‬موشكي به بغداد در پاسخ دو روزه هواپيماهاي عراقي به مناطق‬
‫غيرنظامي استان هاي خوزستان و فارس‪ ،‬پرتاب نمود‪.‬با ادامه حمالت عراق‪،‬در روز ‪ 3133/5/32‬دو موشك‬
‫ديگر به بغداد پرتاب شد‪ 13.‬حمالت هوايي عراق در ‪ 3133/5/74‬ادامه يافت و جنگنده هاي عراقي در‬
‫‪ 3133/5/73‬به نيروگاه اتمي بوشهر و رادار هوايي بندر بوشهر حمله كردند‪.‬حمله هوايي به نيروگاه اتمي بوشهر‬
‫در ‪ 3133/5/75‬ادامه يافت و در اين روز ‪ 3‬بار به نيروگاه حمله شد كه بر اثر آن‪ 33‬ايراني و يك آلماني‬
‫كشته و تعدادي مجروح گرديدند‪ .‬طي سه حمله به تأسيسات انرژي اتمي بوشهر ‪ ،‬حدود ‪ 13‬بمب و موشك به‬

‫‪541‬‬
‫اين مجموعه اصابت كرد‪.‬عراق همچنين در ‪ 3133/1/5‬به نيروگاه هاي سد دز و سد شهيد عباسپور در خوزستان‬
‫و به پست انتقال برق ‪ 13‬كيلو ولتي آران‪ -‬نهاوند حمله كرد و موجب افزايش خاموشي ها در كشور شد‪ .‬در‬
‫‪ 3133/1/35‬هم ‪ 33‬فروند جنگنده عراقي كارخانه قند پيرانشهر و روستاهاي اطراف را بمباران كردند‪.‬‬
‫توسعه جنگ در خلیج فارس‬
‫نيروي هوايي ارتش عراق با كمك برخي از كشورهاي پشتيبان صدام ازجمله عربستان و آمريكا و با استفاده‬
‫از هواپيماهاي ميراژ فرانسوي‪ ،‬حمله به كشتي ها‪ ،‬نفتكش ها و پايانه هاي نفتي ايران را از زمستان سال ‪3133‬‬
‫در خليج فارس توسعه داد‪ .‬حضور وسيع ناوگان نظامي آمريكا‪ ،‬موجب پرواز اَمن هواپيماهاي جنگنده عراقي در‬
‫آسمان منطقه خليج فارس مي گرديد‪ .‬حمالت هوايي عراق در ماههاي آخر جنگ با دقت بيشتر و قدرت‬
‫تخريب باالتري صورت مي گرفت‪ .‬در ‪ 34‬بهمن ‪ 3133‬كشتي مكران در رأس مطاف مورد حمله هوايي ارتش‬
‫عراق قرار گرفت و ناخداي آلماني آن كشته شد‪ .‬درجه حرارت اين كشتي بر اثر آتش سوزي به ‪ 3333‬درجه‬
‫سانتيگراد مي رسيد ميانگين حمالت نيروي هوايي ارتش عراق در ماه هاي آخر جنگ حمله در هر ‪ 3‬روز به‬
‫يك كشتي بود‪ .‬در مجموع ‪ 333‬نفر در حمالت عراق به نفتكش ها كشته شدند كه ‪ 75‬نفر آنها ايراني و بقيه‬
‫اتباع خارجي نظير اتباع هند و پاكستان بودند‪ .‬بيمه به خانواده هر فرد كشته شده‪ ،‬مبلغ ‪ 33‬هزار دالر واگذار مي‬
‫كرد‪ .‬در مجموع به شركت ملي نفتكش ايران در طول جنگ نفتكش ها مبلغ ‪ 134‬ميليون دالر خسارت وارد‬
‫شد‪ .‬با اين حال با اقدامات صورت گرفته‪ ،‬فقط از طريق شركت ملي نفتكش ايران‪ ،‬در ‪ 3‬سال آخر جنگ ‪4/3‬‬
‫ميليارد بشكه نفت خام‪ ،‬جا به جا گرديد‪ .‬پس از مدتي توقف‪ ،‬بار ديگر حمالت عراق به تأسيسات نفتي ايران و‬
‫نفتكش ها ازهفتم شهريور ماه ‪ 3133‬آغاز شد‪ .‬با ادامه حمله عراق به نفتكش ها و تأسيسات نفتي ايران‪،‬از روز‬
‫سه شنبه ‪ 33‬شهريور ‪ 3133‬به كشتي هاي عازم عربستان و كويت حمله شد وطي دو روز ‪ 3‬كشتي مورد هدف‬
‫قرار گرفت‪ .‬ازجمله در ‪ 3133/3/33‬سه نفتكش نيسين مارو‪ ،‬دايان مارين و دافني به ترتيب با پرچم هاي‬
‫ژاپن‪،‬ليبريا و يونان مورد حمله قايق هاي تندرو قرار گرفتند‪ .‬همچنين در اوايل صبح روز ‪ 3133/3/33‬يك‬
‫فروند موشك ساحل به دريا از نوع كرم ابريشم به ساحل كويت پرتاب شد كه در ‪ 1‬كيلومتري نفتكش هاي‬
‫كويتي تحت حفاظت ناوهاي آمريكايي كه در بندر احمدي كويت در حال بارگيري بودند در يك منطقه‬
‫صنعتي در جنوب پايتخت فرود آمد‪ .‬در پي اين حادثه ‪ ،‬كويت به كاردار و ديپلمات هاي ايراني يك هفته‬
‫فرصت داد تا خاک آن كشور را ترک كنند و از ايران هم به سازمان ملل شكايت كرد‪ .‬با اين اقدامات‪ ،‬عراق‬
‫از روز‪ 3133/3/34‬دست از حمالت به نفتكش ها وتأسيسات نفتي ايران در خليج فارس برداشت ولي در عوض‬
‫در روز ‪ 3133/3/35‬به بيش از ‪ 33‬مركز اقتصادي ايران در داخل كشور به تالفي پرتاب موشك به كويت‪،‬‬
‫حمله كرد‪ .‬پس از چند روز توقف حمالت در خليج فارس و در پي حمالت عراق به مراكز نفتي و صنعتي‪،‬‬
‫اوايل بامداد روز ‪ 3133/3/31‬يك فروند نفتكش ‪ 713‬هزارتني قبرسي به نام هيون در ‪ 333‬كيلومتري غرب‬
‫آبهاي دوبي هدف حمله قايق هاي تندرو قرار گرفت‪ .‬پس از يك وقفه پنج روزه به مناسبت سفر دبيركل‬
‫سازمان ملل به ايران و عراق‪،‬جنگنده هاي عراقي در بعد از ظهر ‪ 3133/3/73‬سه موشك به اسكله ‪ T‬جزيره‬

‫‪542‬‬
‫خارک پرتاب و به تأسيسات نفتي كرنج و باغ ملك و تلمبه خانه شماره ‪ 1‬مارون در خوزستان حمله‬
‫كردند‪.‬همچنين در همين روز به يك كشتي در نزديكي سواحل ايران هم حمله كردند‪ .‬حمله بعدي عراق در‬
‫‪ 3133/3/13‬به يك كشتي در اسكله خارک و نيز بمباران ازنا و باختران انجام شد‪ .‬با توسعه درگيري ها در‬
‫خليج فارس در صبح روز جهارشنبه ‪ 3133/2/77‬يك نفتكش ‪،‬آمريكايي به اسم آتالنتيك پيس كه در ليبريا‬
‫ثبت شده بود در بندر نفتي احمدي كويت مورد اصابت يك فروند موشك ساحل به دريا قرار گرفت‪ .‬همچنين‬
‫در سحرگاه جمعه ‪ 3133/2/74‬نفتكش كويتي سي اويل سيتي كه با پرچم آمريكا در جنوب شعيبيه لنگر‬
‫‪17‬‬
‫با ادامه‬ ‫انداخته بود هدف حمله موشكهاي كرم ابريشم قرار گرفت كه بر اثر آن ‪ 35‬نفر مجروح شدند‪.‬‬
‫حمالت جنگنده هاي عراقي به نفتكش ها و بنادر نفتي ايران و نيز پس از اعالم واگذاري يك پايگاه شناور از‬
‫سوي دولت كويت به آمريكا‪ ،‬بار ديگر بندر نفتي احمدي كويت در روز پنجشنبه ‪ 3133/1/37‬هدف دو فروند‬
‫موشك ساحل به دريا قرار گرفت‪ .‬اين حمله در آستانه اجالس سران كشورهاي آمريكا و شوروي صورت‬
‫گرفت‪.‬عراق هم در ‪ 3133/1/73‬يك نفتكش ايراني به نام تفتان كه نفت خارک را به تنگه هرمز منتقل مي‬
‫كرد و يك كشتي باري قبرسي به نام مي مي را كه محموله آهن آالت داشت در خليج فارس مورد هدف قرار‬
‫داد‪ .‬اين حمله موجب شد تا يك نفتكش يوناني به نام ورلد پروديوس در همين روز در آبهاي رأس الخيمه‬
‫مورد حمله يك قايق تندرو قرار گيرد‪.‬‬
‫سفر دبیر كل سازمان ملل به ایران و عراق‬
‫به منظور اجرايي نمودن قطعنامه ‪ 315‬دبيركل سازمان ملل آقاي خاوير پرز دكوئيار در روز شنبه ‪3133/3/73‬‬
‫وارد تهران شد‪ .‬او با رئيس جمهور‪ ،‬رئيس مجلس و نخست وزير مالقات نمود ‪ .‬در ديدار دبيركل با نخست‬
‫وزير در ‪ 3133/3/73‬وي خواستار پذيرش آتش بس از سوي جمهوري اسالمي گرديدو ايران نيز خواستار‬
‫معرفي متجاوز در قدم اول شد‪ .‬در همين حال نخست وزير چين از ايران خواسته بود كه دبير كل سازمان ملل با‬
‫دست خالي از ايران برنگردد و از فشارها در صورت مأيوس شدن شوراي امنيت اظهار نگراني كرده بود‪.‬‬
‫دبيركل سازمان ملل در جلسه خصوصي ‪ 43‬دقيقه اي با آقاي هاشمي رفسنجاني كه پس از ديدار يك ساعته‬
‫رسمي صورت گرفت‪،‬تهديد كرد كه شوراي امنيت خواست ايران را نمي پذيرد و ايشان هم تهديد كرد كه‬
‫بسيج عمومي مي دهيم و جنگ را جدي تر مي گيريم‪ .‬سرانجام قرار شد تا دبيركل سازمان بگويد احساس من‬
‫اين است كه اگر كميته شناسايي متجاوز و مسئول جنگ تشكيل شود و شروع بكار نمايد‪ ،‬ايران به شرط عدم‬
‫شرارت عراق ‪ ،‬تحركي در جبهه ها نخواهد داشت تا نتيجه كار كميته در طول سه هفته معلوم و اعالن شود و‬
‫سپس آتش بس خواهد بود‪ 11.‬دبيركل سازمان ملل پس از دو روز ديدار و گفتگو با مقامات ايران عازم عراق‬
‫گرديد و با صدام حسين به مدت يكساعت و نيم ديدار كرد‪.‬عراق با هرگونه دگرگوني در اوالويت بندي هاي‬
‫مواد قطعنامه مخالف بود‪.‬رئيس جمهور عراق در ديدار با دبيركل سازمان ملل گفت‪:‬هرگونه تالش براي مانور‬
‫دادن در باره اصل قطعنامه و روال منطقي آن‪،‬به معناي نابودي اين قطعنامه و طوالني كردن جنگ و ادامه‬
‫سياست تجاوز عليه عراق و كشورهاي منطقه است‪.‬الزم به ذكر است كه در ايام سفر دبيركل سازمان ملل به‬

‫‪543‬‬
‫ايران و عراق به مدت پنج روز حمالت هوايي عراق تا روز ‪ 3133/3/74‬متوقف شد ومقابله به مثل ايران هم‬
‫قطع گرديد‪.‬‬
‫تعطیلی سفارتخانه هاي ایران و عراق‬
‫درطول جنگ‪ ،‬سفارتخانه هاي هر دو كشور ايران و عراق باز وداير بود‪ .‬البته سفير در دو كشور وجود نداشت‬
‫ولي نمايندگان دو كشور در سطوح كاردار و پايين تر در سفارتخانه هاي دو كشور در تهران و بغداد حضور‬
‫‪14‬‬
‫داشتند‪ .‬ولي از اواخر شهريور ماه ‪ 3133‬برابر باسپتامبر ‪ 3152‬سفارتخانه هاي دو كشور تعطيل شد‪.‬‬
‫جنگ امریکا با ایران‬
‫در پي اقدامات همه جانبه اياالت متحده در حمايت از رژيم عراق بخصوص پس از ماجراي مك فارلين‪ ،‬امريكا‬
‫به صورت رسمي از اواخر شهريور ‪ 3133‬وارد جنگ با ايران در منطقه خليج فارس شد‪ .‬در ساعت ‪ 71:13‬روز‬
‫دوشنبه ‪ 13‬شهريور ‪ 3133‬دو فروند بالگرد جنگي امريكايي كه از عرشه ناو فريگت چارت پرواز كرده بودند‪،‬‬
‫به كشتي لجستيكي ‪ 533‬تني " ايران اجر" وابسته به نيروي درياي ارتش‪ ،‬در فاصله ‪ 333‬كيلومتري شمال‬
‫شرقي بحرين حمله كرده و ‪ 3‬نفر از ملوانان آن را كشتندكه دو نفر آنها مفقود شدند‪ .‬سپس ناوهاي جنگي‬
‫امريكا اين كشتي را توقيف و به همراه ‪ 73‬نفر از كاركنان باقيمانده آن‪ ،‬با خود بردند‪.‬بالفاصله پس از اين‬
‫اقدام ‪ ،‬ريگان رئيس جمهور آمريكا در همين روز طي سخناني در مجمع عمومي سازمان ملل ادعا كرد كه‬
‫كشتي ايران اجر مشغول مين ريزي بوده است‪ .‬امريكا پس از گذشت ‪ 3‬روز‪ ،‬اين كشتي را به عنوان هشدار به‬
‫ايران در جمعه شب ‪3133/2/1‬در آبهاي خليج فارس منفجر و غرق كرد‪ .‬بهانه ارتش امريكا براي حمله به اين‬
‫كشتي كه در ‪ 53‬كيلومتري شمال شرقي بحرين صورت گرفت‪ ،‬مين گذاري و حمل مين هاي دريايي بوده‬
‫است‪ .‬پس از بازرسي هاي بعمل آمده از سوي ناوهاي امريكايي مشخص شد كه هيچ مين ريزي در ناحيه حمله‬
‫به كشتي ايران اجر‪ ،‬صورت نگرفته است‪ .‬البته ‪ 73‬خدمه كشتي و پيكرهاي سه شهيد در شنبه شب‬
‫مورخ‪ 3133/2/4‬از طريق كشور عمان آزاد شدند ولي امريكا هيچگاه خسارت وارده به ايران را جبران نكرد‪.‬‬
‫توقيف و حمله به كشتي ايران اجر در زماني صورت گرفت كه قرار بود رئيس جمهور ايران ساعاتي بعد به‬
‫ايراد نطق در اجالس عمومي سازمان ملل متحد در نيويورک بپردازد‪ .‬در همين روز قايق هاي تندرو به عنوان‬
‫مقابله به مثل به نفتكش انگليسي جنتل بريز در خليج فارس حمله كردند‪ .‬در ‪ 3133/2/7‬بار ديگر ناوهاي جنگي‬
‫آمريكا متعرض يك كشتي تجاري ايران در درياي عمان شدند‪ 13.‬در ‪ 33‬مهر ‪ 3133‬دو فروند بالگرد جنگي‬
‫آپاچي امريكايي به سه فروند قايق تندرو نيروي دريايي سپاه پاسداران در اطراف جزيره فارسي در عمق خليج‬
‫فارس در اوايل تاريكي شب حمله كردند‪ .‬در اين حمله رزمندگان نيروي دريايي سپاه يك فروند از بالگردهاي‬
‫امريكايي را هدف يك فروند موشك استينگر‪ 13‬قرار داده و سرنگون نمود و به همراه دو خلبان آن به قعر‬
‫آبهاي خليج فارس فرستاد‪ .‬در پي اين اقدام تعداد ‪ 3‬فروند بالگرد امريكايي دوباره به قايقهاي سپاه حمله و‬
‫تعدادي از سرنشينان آنها را شهيد و مجروح نموده و سپس آنها را به همراه قايقها و ساير خدمه ها به اسارت‬
‫بردند‪ 3 .‬اسير ايراني كه دو نفر آنها در مسير انتقال به ناو آمريكايي به شهادت رسيدند‪ ،‬پس از گذشت چند‬

‫‪544‬‬
‫روز در ‪ ، 3133/2/73‬از طريق كشور عمان به همراه پيكر شهدا به ايران بازگردانده شدند‪ .‬پس از اين اقدام و‬
‫در واكنش به حمالت عراق به نفتكش هاي حامل نفت ايران‪ ،‬در تاريخ ‪ 3133/2/71‬نفتكش امريكايي‬
‫سانگاري كه در بندر احمدي كويت لنگر انداخته بود‪ ،‬مورد اصابت يك فروند موشك كرم ابريشم قرار‬
‫گرفت و دچار آتش سوزي شد‪ .‬روز بعد در ‪ 3133/2/74‬نفتكش سي اويل سي تي متعلق به كويت هم كه‬
‫پرچم امريكا روي آن نصب گرديده بود‪ ،‬مورد اصابت يك فروند موشك كرم ابريشم‪ 12‬ايران قرار گرفت كه‬
‫موجب انهدام آن شد‪ .‬اين كشتي پس از اسكورت ناوگان جنگي امريكا وارد سواحل كويت شده بود‪ .‬در‬
‫واكنش به اين حوادث‪ ،‬سه روز بعد در ‪ 72‬مهر ‪ ،3133‬چهار ناو شكن امريكايي پس از اخطار به كاركنان دو‬
‫سكوي نفتي ايران مبني بر تخليه سكوها به پايانه هاي نفتي رشادت و رسالت در منطقه مياني خليج فارس حمله‬
‫كردند و با هزاران گلوله توپ و سپس با عمليات انفجاري تأسيسات نفتي آنها را منهدم كردند‪ .‬بر اثر اين‬
‫حمله‪ ،‬سكوي ميدان نفتي رشادت كه روزانه ‪ 73‬الي ‪ 73‬هزار بشكه توليد داشت دچار آتش سوزي گسترده اي‬
‫‪15‬‬
‫اين اقدام آمريكا موجب باال رفتن قيمت نفت‬ ‫شد و بالغ بر ‪ 333‬ميليون دالر به ايران‪ ،‬خسارت وارد گرديد‪.‬‬
‫و سقوط قيمت سهام در بازار بورس به اندازه ‪ 77‬درصد شد‪ .‬امام خميني در همان روز پيغام دادند كه محكم‬
‫برخورد شود ‪ .‬سه روز پس از اين حمله‪،‬در روز پنجشنبه ‪ 3133/2/13‬ساعت ‪ 33‬صبح‪،‬همزمان با ‪ 75‬صفر‬
‫سالگرد رحلت پيامبر اسالم ‪ ،‬پايانه سي آيلند كويت در بندر احمدي مورد اصابت يك فروند موشك كرم‬
‫ابريشم قرار گرفت و خسارت فراواني به آن وارد شد‪ .‬اين حمله نگراني زيادي در مراكز اقتصادي و سياسي‬
‫غرب ايجاد كرد‪ .‬اين اقدام هم پاسخ حمله آمريكا به سكوهاي نفتي ايران بود و هم واكنش مناسبي به دولت‬
‫كويت بخاطر دعوت از آمريكا جهت حضور نظامي در خليج فارس بشمار مي آمد‪.‬حمله به اسكله احمدي‬
‫كويت ‪ ،‬آمريكا را تحقير و حيثيت ايران را باال برد و موجب كاهش صادرات نفت كويت به ميزان يك‬
‫ميليون ودويست هزار بشكه در روزگرديد‪ .‬پس از اين اقدام يك مقام پنتاگون اعالم كرد‪ :‬دولت ريگان از اين‬
‫حمله نگران است ولي در صدد هيچگونه اقدام تالفي جويانه نيست‪ 11.‬در ‪ 3133/5/33‬به يك كشتي آمريكايي‬
‫با پرچم پاناما در خليج فارس حمله شد‪ ،‬اما آمريكا اعالم كرد كه تالفي نمي كند‪ 43.‬پس از اين درگيريها‪ ،‬دو‬
‫طرف از‪ 33‬آبان ‪ 3133‬تا ‪ 33‬فروردين ‪ 3132‬خويشتنداري نشان داده و برخورد ديگري پيش نيامد‪ .‬از اواخر‬
‫فروردين ‪ 3132‬ناوهاي جنگي امريكا كه مجهز به موشكهاي كروز بودند وارد خليج فارس شدند و دور جديدي‬
‫از درگيريها آغاز شد‪.‬‬
‫چالش در راهبرد نظامی ایران‬
‫تا پاييز سال ‪ ،3133‬تمركز قواي ايران در جبهه هاي جنوب بود و سپاه در مناطق بسيار مهمي مانند فاو‪ ،‬جزاير‬
‫مجنون و شلمچه پدافند مي كرد‪.‬در چنين شرايطي ‪ 533‬كيلومتر از جبهه ها توسط ارتش و ‪ 333‬كيلومتر نيز‬
‫توسط سپاه پدافند مي شد‪ 43.‬با زمين گير شدن يگانهاي سپاه در عمليات پدافندي و طوالني و گسترده شدن‬
‫خطوط دفاعي‪ ،‬ايران دچار كمبود يگانهاي آزاد و قابل برنامه ريزي براي انجام تهاجمات جديد شد‪ .‬نيروهاي‬
‫اصلي تهاجمي ايران نيز‪ ،‬واحدهاي رزمي سپاه پاسداران انقالب اسالمي بودند‪ .‬با قفل شدن جبهه جنوب‪ ،‬راهبرد‬

‫‪545‬‬
‫نظامي ايران نيز تغيير كرد‪ .‬بر اساس راهبرد جديد‪ ،‬تمركز حمالت قواي ايران از جبهه هاي جنوب به غرب و‬
‫شمال غرب كشور انتقال يافت‪ .‬براي حفظ ابتكار عمل و تداوم فشار بر دشمن‪ ،‬تصميم گرفته شد تا نيروهاي‬
‫اصلي تهاجمي كشور به جبهه غرب‪ ،‬منتقل شده و عمليات والفجر ‪ 33‬را انجام دهند‪ .‬برخي از فرماندهان سپاه‬
‫با تمركز قوا در جبهه غرب و تضعيف جبهه جنوب‪ ،‬موافق نبودند‪ .‬قرارگاه رمضان هم مخالف انجام عمليات‬
‫منظم در جبهه هاي شمال غرب و كردستان عراق بود‪ ،‬زيرا موجب تمركز قواي ارتش عراق و از بين رفتن‬
‫زمينه ها و بسترهاي عمليات نامنظم مي شد‪ .‬گرچه برخي از فرماندهان موافق انجام عمليات گسترده در خارج‬
‫از جبهه جنوب نبودند‪ ،‬اما راه حل ديگري هم براي طرحريزي عمليات بزرگ موفق نداشتند‪.‬‬
‫طرح انجام دو عملیات سرنوشت ساز‬
‫انجام عمليات هاي مختلف پس از فتح خرمشهر‪ ،‬نشان داد كه ارتش عراق مي تواند به خوبي با يك عمليات‬
‫بزرگ ايران كه از سوي يگانهاي منظم انجام مي شود مقابله نموده و آنها را كنترل نمايد و نگذارد جبهه ارتش‬
‫بعثي در هم بشكند‪ .‬از اواخر سال ‪ 3133‬سپاه به اين نتيجه رسيده بود كه بايستي همزمان با انجام يك عمليات‬
‫بزرگ منظم در جبهه جنوب‪ ،‬عمليات بزرگ نامنظمي را نيز در منطقه شمال عراق طرح ريزي و به اجرا در‬
‫آورد تا بتواند فرماندهي دشمن را درهم بشكند‪ .‬بر همين اساس قرارگاه رمضان مأمور شده بود تا عملياتي را در‬
‫بغداد با كمك لشكر بدر و گروه هاي كردي‪ ،‬برنامه ريزي نمايند تا همزمان با آغاز عمليات بزرگ در جبهه‬
‫جنوب كه در اواخر سال ‪ 3133‬بايستي انجام مي شد‪ ،‬قواي ارتش بعثي عراق در جنوب و مركز عراق درگير‬
‫نمايند‪ .‬برنامه سپاه پاسداران‪ ،‬اين بود كه همزمان در دو عمليات بزرگ‪ 3 ،‬سپاه عراق با هم درگير نگه داشته‬
‫شوند‪ .‬واحدهاي نامنظم قرارگاه رمضان مي بايستي با كمك گروه اتحاديه ميهني طالباني سپاه يكم و با لشكر‬
‫بدر مجاهدين عراقي‪ ،‬سپاه دوم ارتش عراق كه در استان دياله مستقر و احتياط بغداد بود و با گروه بارزاني‪،‬‬
‫سپاه پنجم عراق را درگير نگه داشته و به كنترل در آورند‪ .‬قرار بود سپاه و ارتش عمليات بزرگي را در‬
‫زمستان سال ‪ 3133‬در جبهه جنوب به اجرا در آورند و ‪ 45‬ساعت بعد‪ ،‬از سوي قرارگاه رمضان درگيري با سپاه‬
‫هاي پنجم و يكم شروع و در دياله هم با سپاه دوم ارتش عراق آغاز شود‪ .‬بدين منظور حتي بعضي از عشاير‬
‫اطراف بغداد از جمله عشيره ابوحسن عامري در منطقه خالص‪ ،‬براي همكاري آماده شده بودند‪ .‬بدين منظور‬
‫لشكر بدر تعدادي خمپاره و كاتيوشاي تك لوله اي را به بغداد منتقل كرده بود تا همزمان با شروع عمليات‪ ،‬به‬
‫ساختمان راديو و تلويزيون عراق و نيز كاخ هاي صدام‪ ،‬حمله نمايد‪ .‬اما در پاييز سال ‪ ،3133‬مشخص شد كه‬
‫طرح ريزي و اجراي عمليات در منطقه جبهه جنوب امكان پذير نيست‪ .‬با پايان يافتن عمليات كربالي ‪ ،3‬يك‬
‫نوع بن بست نظامي در طرح ريزي عمليات در جبهه هاي جنوب به وجود آمد‪ .‬تا آن زمان در تمام خطوط‬
‫مرزي استان خوزستان براي انجام يك عمليات مهم و سرنوشت ساز‪ ،‬طرح ريزي ها و عمليات گوناگوني‬
‫صورت گرفته بود‪ .‬آرايش نظامي ارتش بعثي عراق در جبهه هاي جنوب به گونه اي بود كه امكان شكستن‬
‫خطوط دشمن و انجام يك عمليات بزرگ تقريباً غير ممكن به نظر مي رسيد‪ .‬از سوي ديگر ايران‪ ،‬نياز به زمان‬
‫كافي براي طرح ريزي عمليات در جبهه جنوب داشت و عملياتي هم كه در فاو‪ ،‬برنامه ريزي شده بود به مرحله‬

‫‪546‬‬
‫اجرا نرسيد‪ .‬بنابراين به منظور كسب زمان‪ ،‬درگير نگه داشتن واحدهاي ارتش عراق و نشان دادن فعال بودن‬
‫جبهه ها و همچنين انتظار گشايش جديدي در صحنه جنگ‪ ،‬انجام عملياتي در منطقه ي سد دربندي خان عراق‬
‫در شمال غرب كشور‪ ،‬از سوي سپاه در دستور كار قرار گرفت‪.‬‬
‫فعالیت شوراي عالی پشتیبانی جنگ‬
‫با ادامه جنگ و به منظور پشتيباني همه جانبه از جبهه ها‪ ،‬شوراي عالي پشتيباني جنگ با مسئوليت رئيس‬
‫جمهور از اوايل سال ‪ 3133‬در تهران تشكيل شد‪ .‬اين شورا اجازه داشت مصوباتي را كه به نفع جنگ باشد حتي‬
‫اگر در مواردي با قانون مجلس نيز منطبق نباشد به تصويب برساند‪ .‬با كسب نظر امام خميني مصوبات اين شورا‬
‫تا پايان جنگ الزم االجرا بود‪ 47.‬اين شورا تالش نمود تا عِدّه و عُدّه الزم را جهت اجراي يك سلسله عمليات‬
‫متوالي و مؤثر در سراسر خطوط تماس و تدارک تجهيزات ضروري براي يگان هاي در خط‪ ،‬فراهم آورد‪.‬در‬
‫جلسات مرتب اين شورا در مورد فراخوان عمومي هم بحث مي شد‪ .‬ازجمله در جلسه مورخه ‪ 3133/3/31‬طرح‬
‫‪41‬‬
‫سپاه مبني برآموزش و تدارک و بكارگيري ‪ 3333‬گردان رزمي در مدت ‪ 33‬ماه‪،‬مورد تصويب قرار گرفت‪.‬‬
‫بدين منظور اين شورا همايشي را در ‪ 3133/5/35‬با حضور جمع كثيري از علما و ائمه جمعه و مسئولين‬
‫كشوري و نهادهاي دولتي در تهران تشكيل داد‪.‬در اين جلسه حاضرين براي بسيج عمومي و آمادگي براي‬
‫هجوم تازه عليه عراق توجيه گرديدند‪.‬شركت كنندگان در اين همايش در ‪ 3133/5/31‬در حسينيه جماران با‬
‫امام خميني ديدار كردند ولي ايشان در سخنان خود در باره جنگ و بسيج چيزي نگفتند‪.‬نظر ايشان آن بود كه‬
‫اين سر و صداها تأثير زيادي بر اعزام نيرو ندارد و دشمنان هم متوجه خواهند شد و عالوه بر اين به خاطر‬
‫اختالف سران ارتش و سپاه در جنگ هم پيشرفت زيادي نمي شود‪ 44.‬شوراي عالي پشتيباني جنگ در جلسه‬
‫مورخ ‪ 3133/5/73‬به منظور جبران سكوت ايشان در سخنراني خود و كسب امضاي ايشان ‪،‬طي نامه اي از امام‬
‫خميني خواسته شد تا اجازه فرمايند امكانات كشور بيش از پيش براي پشتيباني از جبهه ها بسيج گردد‪ .‬ايشان‬
‫طي پاسخي مرقوم فرمودند‪ " :‬جنگ تحميلي در رأس امور واقع است‪ .‬الزم است به همت همه اقشار كشور‪،‬‬
‫هرچه سريعتر با عنايات حق تعالي پيروزي بدست آيد‪ .‬بنابراين آنچه كه شوراي عالي پشتيباني جنگ و‬
‫با اظهار نظر امام‬ ‫متخصصان امور جنگي‪ ،‬ضرورت تشخيص داده اند بايد عمل شود و كوتاهي نگردد‪".‬‬
‫خميني راه براي بسيج عمومي هموار شد و مسئولين كشور از مردم خواستند تا به جبهه هاي جنگ بروند و‬
‫كساني كه نمي توانند شخصا به جبهه ها بروند از راه هاي ديگر از جنگ پشتيباني كنند‪ .‬يك حساب بانكي هم‬
‫در ‪ 3133/5/73‬براي جهاد مالي با شماره ‪ 33‬افتتاح گرديد تا اين نوع كمكها خرج بسيح شود‪.‬همچنين در جلسه‬
‫مورخ ‪ 3133/33/2‬شورا تصميم گرفته شد تا مبلغ ‪ 733‬ميليون دالر ارز دولتي در راه جذب ريال براي جنگ‬
‫مصرف شود‪.‬درجلسه ‪ 3133/33/37‬اين شورا‪،‬با چاپ ‪ 333‬ميليارد ريال اسكناس براي تأمين مخارج طرح به‬
‫سوي كربالي ‪ 7‬موافقت گرديد‪ 43.‬در طول سال ‪ ، 3133‬فعاليتهاي شوراي عالي پشتيباني جنگ ادامه يافت و‬
‫اين شورا قبل از انجام عمليات والفجر ‪ 33‬طي مصوبه اي تأمين كسري اعتبار الزم براي هزينه هاي ضروري‬
‫جبهه هاي جنگ از طريق بانك مركزي را تصويب و پس از كسب مجوز از امام خميني در ‪،3133/37/1‬‬

‫‪547‬‬
 ‫هزينه هاي جنگ را تأمين نمود‪.‬‬
‫افزایش برد عملیاتی هواپیماهاي عراق در خلیج فارس‬
‫با گسترش حمالت عراق به جزيره خارک‪ ،‬ايران سعي كرد تا با فعالتر كردن جزيره سيري و راه اندازي پايانه‬
‫هاي جديد‪،‬بخشي از نفت خود را از منطقه مياني خليج فارس كه دورتر از دسترس جنگنده هاي عراقي است‬
‫انجام دهد‪.‬اما آرام آرام توانايي هوايي و برد جنگنده هاي عراقي تا منطقه مياني خليج فارس افزايش يافت و اين‬
‫كشور توانست حمله به نفتكش ها را توسعه داده و تأسيسات نفتي جزيره سيري را نيز بمباران نمايد‪ .‬بنابراين‬
‫در چنين شرايطي ‪ ،‬ايران پايانه جديدي را براي صدور نفت در اطراف جزيره الرک در تنگه هرمز و در فاصله‬
‫‪ 3733‬كيلومتري از مرز عراق فعال نمود‪.‬اما اين ناحيه نيز از حمالت جنگنده هاي عراقي در امان نماند و با‬
‫امكان سوختگيري هوايي ونيز استفاده از فضاي كشورهاي عربي حاشيه جنوبي خليج فارس‪،‬هواپيماهاي عراقي‬
‫توانايي دسترسي به اين منطقه را نيز از زمستان سال ‪ 3133‬پيدا كردند‪ .‬به منظور توسعه فشار برصادرات نفت‬
‫ايران‪،‬عراق براي اولين بار به دو سوپر تانكر به اسامي برمه اينترپرايز و ورلد پتروبراس متعلق به شركتهاي‬
‫انگليسي كه در اجاره ايران بود و نيز يك نفتكش غول پيكركه بزرگترين نفتكش جهان در آن زمان بود‪ ،‬در‬
‫تاريخ چهارشنبه ‪ 7‬دي ماه ‪ 3133‬در پايانه نفتي الرک حمله كرد و آنها را به آتش كشيد‪.‬اين حمله با استفاده‬
‫از هواپيماهاي ميراژ فرانسوي و با بكارگيري بمب هاي ليزري صورت گرفت‪ .‬پس از اين حمله‪ ،‬در حدود‬
‫يك هفته وضعيت خليج فارس با آرامش نسبي توأم بود ولي جنگنده هاي عراقي در ساعت ‪ 77‬جمعه‬
‫‪ 3133/33/33‬به دو فروند كشتي پدافندي مستقر در اطراف جزيره خارک حمله و خساراتي به آنها وارد‬
‫آوردند‪.‬بر اثر اين بمباران ‪ 4‬نفر شهيد و ‪ 1‬نفر مجروح شدند و همچنان جنگ نفتكش ها ادامه يافت‪.‬‬
‫سیاست جنگی ایران ‪ :‬خط مقاومت‬
‫با گسترش حضور ناوگان جنگي آمريكا در خليج فارس و تالش قدرتهاي جهاني جهت وادار كردن ايران به‬
‫پذيرش قطعنامه ‪ ،315‬برنامه عراق توسعه حمالت هوايي به مراكز اقتصادي و نفتي ايران و نيز بمباران مداوم‬
‫پايانه هاي نفتي جهت قطع صادرات نفت ايران بود‪ .‬از سوي ديگر آمريكا بدنبال وادار كردن شوراي امنيت‬
‫سازمان ملل جهت صدور قطعنامه تحريم تسليحاتي ايران و نيز ايجاد فضاي امني براي هواپيماهاي عراقي جهت‬
‫حمله به تأسيسات نفتي ايران در سرتاسر خليج فارس و همچنين جلوگيري از عمليات مقابله به مثل ايران عليه‬
‫نفتكش هاي حامل نفت كشورهاي جنوبي خليج فارس بود‪ .‬در چنين وضعيتي ايران از يك سو بدنبال قانع‬
‫كردن سازمان ملل به تعيين و اعالم متجاوز به عنوان پيش شرطي براي پذيرش آتش بس و قبول قطعنامه ‪315‬‬
‫و ازسوي ديگر بدنبال بسيج عمومي براي وارد آوردن يك ضربه قاطع نظامي به عراق در جبهه هاي جنگ‬
‫زميني ونيز اقدام براي توسعه صنايع نظامي به منظور ساخت موشك و مهمات و تجهيزات مورد نياز جبهه ها‬
‫بود‪.‬با توجه به محود شدن فروش نفت و پديد آمدن مشكالت اقتصادي فراوان‪،‬نخست وزير در مراسم تقديم‬
‫اليحه بودجه سال ‪ 3132‬به مجلس شوراي اسالمي در روز يكشنبه ‪ 3133/33/3‬اعالم كرد‪ :‬دولت براي مقابله با‬
‫تهديدات احتمالي آمريكا ‪ ،‬هفت كميسيون تشكيل داده و طرحها و اسناد ذيقيمتي را آماده كرده است‪.‬ايشان‬

‫‪548‬‬
‫گفت ‪ :‬خط كلي حاكم بر اين برنامه ها؛ همان خطي است كه رهبر بزرگ انقالب ترسيم كرده اند‪ :‬خط‬
‫‪42‬‬
‫مقاومت تا آخرين خانه‪،‬آخرين نفر و آخرين قطره خون‪.‬‬
‫حمالت موشکی به تهران و قم‬
‫همزمان با آماده شدن نيروهاي ايران براي انجام عمليات جديد‪،‬هواپيماهاي جنگي عراقي در روز شنبه‬
‫‪ 3133/37/5‬به پااليشگاه تهران حمله كردند‪.‬سپس عراق در روز دوشنبه ‪ 3133/37/33‬چهار نقطه تهران را‬
‫براي اولين بار هدف موشكهاي زمين به زمين قرار داد‪ .‬ايران نيز در همين روز در واكنش به هدف قرار‬
‫گرفتن تهران‪،‬به شهر بغداد يك فروند موشك اسكادبي پرتاب كرد‪ .‬عراق در ‪ 3133/37/33‬هم ‪ 37‬موشك به‬
‫تهران پرتاب نمود كه بر اثر آن ‪ 13‬نفر شهيد و ‪ 23‬نفر مجروح شدند‪.‬ايران هم تصميم گرفت روازانه سه‬
‫موشك با فاصله زماني مناسب روانه بغداد نمايد‪ 45.‬از يكسال قبل زمزمه هايي از دستيابي عراق به موشكي كه‬
‫بتواند تهران را هدف قرار دهد‪،‬به گوش مي رسيد‪.‬عراق بار ديگر در شب چهارشنبه ‪ ،3133/37/37‬شش‬
‫موشك ديگر به تهران پرتاب كرد و شهر قم را نيز هدف حمالت موشكي قرار داد‪.‬بدين ترتيب ظرف ‪ 7‬روز‬
‫بيش از ‪ 13‬فروند موشك به سوي شهرهاي تهران و قم شليك گرديد‪ .‬در روز چهارشنبه ‪ 3133/37/37‬هم‬
‫مبادله موشك بين ايران و عراق ادامه يافت‪ .‬پس از گذشت چند ماه از جنگ شهرها‪ ،‬باحمالت موشكي عراق‬
‫به تهران عمال حمله به پايتخت هاي دو كشور بار ديگر آغاز شد‪ .‬بسياري از موشكهاي عراقي پرتاب شده به‬
‫تهران وقم در آسمان منفجر مي گرديد يا عمل نمي كردند و قدرت انفجاري آنها نسبت به موشكهاي اسكاد بي‬
‫كمتر بود‪،‬لذا خيلي روحيه مردم را خراب نكرد‪.‬اين موشكها همان موشك اسكادبي روسي بود كه عراق از وزن‬
‫سرجنگي آنها كم كرده بود و به سوخت آنها اضافه كرده بود‪ ،‬در نتيجه قدرت انفجاري آنها كم و برد آنها‬
‫اضافه شده بود‪ .‬وزن مواد انفجاري اين موشك به ‪ 333‬كيلوگرم يعني يك پنجم سر جنگي اسكادبي كاهش‬
‫يافته بود‪ .‬پس از يك روز وقفه‪ ،‬دوباره در روز جمعه ‪ 3133/37/34‬تهران هدف ‪ 1‬موشك زمين به زمين قرار‬
‫گرفت‪ .‬ايران هم در مقابل ‪ 7 ،‬موشك به بغداد روانه كرد‪ .‬در روز شنبه ‪ 3133/37/33‬نيز ‪ 2‬موشك به تهران‬
‫پرتاب شد كه‪ 1‬تاي آن در فضا منفجر شد و ‪ 4‬تاي آنها به مناطق مسكوني اصابت كرد‪ .‬در اوايل بامداد روز‬
‫بعد هم به سمت شمال تهران موشك پرتاب شد كه به كوه هاي شمال شميران برخورد كرد و آسيبي وارد‬
‫نياورد‪ .‬بعد از ظهر همين روز نيز ‪ 1‬موشك ديگر به تهران شليك شد كه همگي در آسمان منفجر شدند‪ .‬در‬
‫روز يكشنبه ‪ 3133/37/33‬همزمان با موشك باران تهران ‪ ،‬تعداد زيادي از شهرهاي غرب و جنوب كشور نيز‬
‫‪41‬‬
‫توسط هواپيماهاي جنگي عراق بمباران گرديد و يك هواپيماي عراقي هم سرنگون و خلبان آن اسير شد‪.‬‬
‫پرتاب موشك به تهران درروز ‪ 3133/37/32‬با شليك ‪ 1‬فروند ادامه يافت‪ .‬ايران هم در عوض ‪ 1‬موشك به‬
‫بغداد و موصل روانه كرد‪.‬چند شهر ايران هم بمباران شد و دوباره جنگ شهرها براه افتاد‪ .‬در سه شنبه شب‬
‫مورخ ‪ 3133/37/35‬موشك پرتاب شده به جنوب تهران در منطقه سيروس فرود آمد و باعث تلفات زيادي شد‪.‬‬
‫حدود ‪ 33‬نفر شهيد و‪ 33‬نفر هم مجروح شدند كه در بين آنها تعدادي افغاني و عرب به چشم مي خورد‪.‬تا اين‬
‫زمان ‪ 12‬موشك به سوي تهران رها شد‪ .‬به اصفهان هم موشك شليك شد‪ .‬ايران هم بغداد و موصل را هدف‬

‫‪549‬‬
‫موشك قرار داد و جنگ شهرها وسعت گرفت‪ .‬در اين مدت تعدادموشكهايي كه عراق عليه ايران بكار گرفت‬
‫دو برابر موشكهايي بود كه ايران به سمت عراق پرتاب كرد‪ .‬عراق تصميم داشت به جنگ شهرها تا قبول‬
‫قطعنامه ‪ 315‬به حمالت به مناطق مسكوني ايران ادامه دهد‪ .‬ايران تصميم گرفت تا عالوه بر مقابله به مثل به‬
‫ساخت پناهگاه در شهرها بپردازد و براي كسانيكه شهرها را ترک مي كنند هم ‪ ،‬جا و تسهيالت فراهم نمايد‪.‬‬
‫با شدت گرفتن جنگ شهرها‪ ،‬شوروي در روز سه شنبه ‪ 3133/37/35‬از شوراي امنيت سازمان ملل درخواست‬
‫جلسه فوري واضطراري نمود و ايران نيز از آن استقبال نمود تا بتواند به جنگ شهرها خاتمه دهد‪.‬بدين منظور‪،‬‬
‫فرمانده جنگ در مصاحبه خود با رسانه ها اعالم كرد كه شوروي موشك جديدي به عراق نداده است كه اين‬
‫اقدام ‪ ،‬موجب تشكر سفير شوروي در تهران گرديد‪ 33.‬در ‪ 3133/37/31‬حمالت بيشتري به ساير شهرهاي ايران‬
‫شد و تهران هم هدف چند موشك دوربرد قرار گرفت‪.‬مقابله به مثل هم ادامه يافت‪.‬اين وضعيت در روز بعد هم‬
‫تكرار شد‪ .‬در روز جمعه ‪ 73‬اسفند ‪ 3133‬در حين برپايي مراسم نماز جمعه ‪ 1‬موشك ديگر به تهران پرتاب شد‬
‫و قم هم مورد اصابت يك فروند موشك قرار گرفت ولي هيچكدام خيلي موثر نبود‪.‬بعد از ظهر هم دوباره به‬
‫تهران موشك شليك شد و شهرهاي زيادي هم بمباران شد و تلفات زيادي به بار آمد ولي ايران به منظور‬
‫خاتمه دادن به جنگ شهرها از مقابله به مثل خودداري نمود‪ .‬بدين ترتيب با تدبير ايران ‪ ،‬از روز شنبه‬
‫‪ 3133/37/77‬جنگ شهرها متوقف گرديد‪ .‬ايران راه حل اساسي جنگ را در تداوم عمليات در جبهه ها مي‬
‫دانست‪ .‬اما با آغاز عمليات والفجر ‪ 33‬در ‪ 3133/37/71‬آتش بس در جنگ شهرها ادامه نيافت و پس از چند‬
‫‪33‬‬
‫ساعت با پرتاب موشك از سوي عراق به تهران‪ ،‬دوباره جنگ شهرها شروع شد‪.‬‬
‫عملیات والفجر ‪85‬‬
‫از اواخر دي ماه ‪ 3133‬انجام عمليات در منطقه سد دربندي خان قطعي گرديد‪ .‬با شناسائي هاي انجام شده و پس‬
‫از مطالعات چند ماهه‪ ،‬عمليات والفجر ‪ 33‬از سوي سپاه پاسداران انقالب اسالمي طرح ريزي و درساعت ‪7‬‬
‫بامداد روز ‪ 71‬اسفند ماه سال ‪ 3133‬در جبهه منطقه غرب كشور با اسم مبارک " يا رسول اهلل " به مرحله اجرا‬
‫گذاشته شد‪.‬براي آماده سازي منطقه عمليات مدتها كار مهندسي از سوي ‪ 1‬گردان جهاد سازندگي و يك لشكر‬
‫و يك تيپ مهندسي سپاه صورت گرفت و به مدت بيش از يك ماه با وسعت در جاده هاي كردستان حمل و‬
‫نقل و ترابري سنگين نيروهاي نظامي به سوي منطقه محسوس بود‪ .‬موقعيت زمين منطقه عمليات‪،‬نقش اصلي و‬
‫تعيين كننده اي در شيوه طرحريزي مانور داشت‪ .‬وجود ارتفاعات سركوب سورن در شرق منطقه عملياتي و‬
‫استقرار درياچه دربنديخان در غرب آن‪،‬محدوده اي به عرض ‪ 33‬كيلومتر را پديد آورده بود و حكم تنگه اي را‬
‫داشت كه مسدود كردن اين تنگه‪،‬موفقيت عمليات را تضمين مي كرد‪ .‬بدين ترتيب دو محور يكي از مله خور‬
‫در شمال به طرف خرمال و ديگري از جنوب از غرب باالمبو در امتداد تمورژنان در نظر گرفته شده بود كه با‬
‫تصرف سرپلي در كمر درياچه و سرانجام الحاق اين دو بازو در تنگه ذكر شده‪ ،‬موجب محاصره قواي دشمن‬
‫مي گرديد‪ .‬در مجموع ‪ 33‬لشكر و ‪ 1‬تيپ سپاه با استعداد ‪ 33‬درصد شامل ‪ 23‬گردان درتركيب سه قرارگاه‬
‫قدس ‪،‬ثامن االئمه و فتح در عمليات والفجر ‪ 33‬وارد عمل شدند‪.‬با توجه به حساس بودن ارتش عراق به جبهه‬

‫‪551‬‬
‫هاي جنوب‪ ،‬عمليات والفجر ‪ 33‬در غافلگيري و با سرعت نسبتا باال انجام شد‪ .‬وضعيت طبيعي و مناسب منطقه‬
‫عمليات موجب شد تا از مانور احاطه اي براي انجام علميات و رسيدن به اهداف استفاده گردد با توجه به‬
‫حمالت ارتش عراق به شهرها و مناطق مسكوني ايران‪ ،‬عمليات والفجر ‪ 33‬پاسخ مناسبي به شرارت هاي عراق‬
‫تلقي مي گرديد‪.‬‬
‫با شروع عمليات‪ ،‬سرعت عمل نيروها و غافلگيري دشمن موجب دستيابي به بيش از ‪ 13‬درصد اهداف تعيين‬
‫شده گرديد كه شگفتي آفرين بود‪.‬در محور چناره به علت يخبندان‪ ،‬اهداف مورد نظر با ‪ 4‬ساعت تأخير تأمين‬
‫شد و اين در حالي بود كه بسياري از نيروهاي دشمن در خواب بسر مي بردند‪ .‬به غير از واكنش دشمن در شاخ‬
‫سورمر و شاخ شميران‪ ،‬تحرک و مقاومت ديگري از سوي ارتش عراق صورت نگرفت بگونه اي كه موجب‬
‫تعجب فرماندهان شد‪ .‬در روز اول عمليات هواي منطقه درگيري ابري بود و عليرغم فعال نشدن سايت پدافند‬
‫هوايي هاگ‪،‬شرايط جوي مانع فعال بودن هواپيماهاي دشمن مي گرديد‪ .‬اين عمليات در مجموع يك هفته به‬
‫طول انجاميد و در مسير انجام عمليات والفجر ‪ ، 33‬شهر نوسود هم كه در كنترل حزب دموكرات بود با تسليم‬
‫‪ 333‬نفر از آنها به تصرف درآمد‪.‬‬
‫عمليات والفجر ‪ 33‬عملياتي موفق از نظر نظامي بود و طي آن ‪ ،‬شهر حلبچه و مناطق اطراف آن به تصرف قواي‬
‫ايران درآمد‪ .‬هدف اصلي عمليات مسدود كردن عقبه اصلي استان سليمانيه و تأمين منطقه سليمانيه عراق بود‪،‬‬
‫اما عواملي موجب شد كه رزمندگان اسالم نتوانستند به بعضي از اهداف بلندترخود از جمله تصرف شهر سليمانيه‬
‫دست پيدا كنند‪ .‬در اين عمليات ‪ 13‬دستگاه تانك و نفربر‪ 333 ،‬قبضه توپ صحرايي‪ 533 ،‬خودرو و ‪ 3‬هزار‬
‫سالح سبك به غنيمت گرفته شد و ‪ 3443‬نفر از نيروهاي عراقي اسير شدند كه ‪ 333‬نفر آنها افسر بودند‪433 .‬‬
‫نفر از عناصر ضد انقالب نيز به اسارت در آمدند‪ .‬در مجموع ‪ 313‬نفر از رزمندگان در اين عمليات شهيد و‬
‫‪ 7331‬نفر آنها مجروح گرديدند‪ 135 .‬نفر نيز مفقود شدند و ‪ 333‬نفر از رزمندگان اسالم نيز دچار مسدوميت‬
‫شيميايي گرديدند‪ .‬در اين عمليات به گروه كومله از احزاب كرد مسلح ايراني‪ ،‬تلفات بااليي وارد شد و گروه‬
‫رزگاري كه در منطقه بياره مستقر بود نيز تا حد زيادي منهدم گرديد‪.‬البته عمده قواي حزب دموكرات‪ ،‬دو روز‬
‫قبل از آغاز عمليات‪ ،‬منطقه را ترک كرده بودند‪ .‬در اين عمليات از شهر حلبچه حدود سه كاميون اسناد و‬
‫مدارک استخبارات عراق بدست آمد كه مشخص مي ساخت كه اكثر بمب گذاريها در داخل ايران از اينجا‬
‫هدايت مي شده است‪.‬‬
‫تاكتیك ارتش عراق در مواجهه با عملیات والفجر ‪85‬‬
‫ارتش عراق بر خالف رويه خود‪ ،‬از آوردن عمده قوا براي اجراي پاتك عليه رزمندگان اسالم خودداري نمود‬
‫و عمدتاً با قواي محلي و نيروهاي مربوط به سپاه يكم كه حدود ‪ 1‬تيپ مي شد و نيز با استفاده از سالح هاي‬
‫شيميايي به مقابله با تهاجم قواي ايران پرداخت‪ .‬ارتش بعثي فقط در منطقه شاخه شميران‪ ،‬جنگ سختي را انجام‬
‫داد و در ساير جبهه هاي منطقه عملياتي والفجر ‪ ،33‬تحرک چنداني از خود‪ ،‬نشان نداد‪ .‬اين اقدام نشان داد كه‬
‫ارتش عراق از پشتيباني اطالعاتي و مستشاري زيادي برخوردار شده است‪ .‬عدم انتقال نيروهاي اصلي ارتش‬

‫‪551‬‬
‫عراق به منطقه عملياتي والفجر ‪ 33‬و حمالت شيميايي به رزمندگان و روستاهاي كرد نشين و شهر حلبچه‪ ،‬شيوه‬
‫اصلي جنگي ارتش عراق در واكنش به عمليات والفجر ‪ 33‬بود‪ .‬اين شيوه‪ ،‬توانست تحولي را در اتخاذ ابتكار‬
‫عمل در مقابله با رزمندگان اسالم ايجاد نموده و آغاز تغيير موازنه قوا به سود ارتش بعثي عراق باشد‪ .‬وفيق‬
‫السامرايي در اين باره مي گويد‪ :‬نيروهاي ايراني فقط چند كيلومتر با سد دربنديخان فاصله داشتند‪ .‬ابتكار عمل‬
‫در دست نيروهاي ايراني بود و هر جا كه مي خواستند فرماندهان عراقي را به دنبال خود مي كشيدند‪ .‬عمليات‬
‫آنان به منزله دامي براي نابود سازي يگانهايي كه به تازگي بازسازي شده بودند‪ ،‬تلقي مي شد‪ .‬اين يگانها را‬
‫‪37‬‬
‫براي شركت در نبردهايي كه ما انتخاب مي كرديم‪ ،‬نه ايرانيها‪ ،‬آموزش داده بوديم‪.‬‬
‫حمله شیمیایی به حلبچه‬
‫شهر ‪ 23‬هزار نفري حلبچه در استان سليمانيه و در جنوب شرقي درياچه سد دربنديخان قرار دارد‪.‬اين شهر از‬
‫بهترين مناطق عراق از نظر آب و هوا و شرايط جوي است‪ .‬پس از پيروزي ايران در عمليات والفجر ‪، 33‬‬
‫ارتش عراق گسترده ترين حمله شيميايي خود را به مردم غير نظامي شهر حلبچه در ‪ 73‬اسفند ماه سال ‪3133‬‬
‫انجام داد‪ .‬اين بمباران ‪ ،‬پس از گذشت حدود ‪ 2‬ماه از تهاجم شيميايي به سردشت صورت گرفت ‪ .‬در اين روز‬
‫‪ 33‬فروند هواپيماي عراقي‪ 31‬كه هر كدام ‪ 4‬بمب شيميايي به وزن ‪ 333‬كيلوگرم را حمل مي كردند‪ ،‬بمبهايي را‬
‫كه حاوي گازهاي خردل‪ ،‬اعصاب و سيانور بود بر سر مردم حلبچه و روستاهاي اطراف آن فرو ريختند‪ 34.‬اين‬
‫بمبها ابري به رنگ زرد روشن در تمام فضاي حلبچه ايجاد كرد‪.‬اين بمباران شيميائي‪ ،‬بزرگترين جنايت جنگي‬
‫دولت عراق را رقم زد‪ .‬بنابر اعالم رسانه ها‪ ،‬ظرف مدت ‪ 7‬ساعت در جريان حمالت شيميايي ارتش عراق‪،‬‬
‫حدود ‪ 3‬هزار نفر‪ 33‬از ساكنين حلبچه و روستاهاي اطراف آن‪ ،‬جان خود را براثر استشمام گازهاي شيميايي از‬
‫دست دادند و حدود ‪ 2‬هزار نفر ديگر نيز مجروح گرديدند‪ 33.‬حمله شيميايي از سوي هواپيماهاي ارتش بعثي‬
‫عراق در زماني صورت گرفت كه قواي ايران هنوز به اين شهر وارد نشده بودند‪ .‬انگيزه اصلي صدام از اين‬
‫حمله آن بود كه مردم كرد در جريان جنگ با ايران به ارتش بعثي كمك نكردند‪.‬پس از بمباران شيميايي‬
‫‪،‬باقيمانده مردم حلبچه به ايران پناهنده شدند و ايران مصدومان شيميايي آنها رامعالجه كرد و تعدادي از آنها را‬
‫براي درمان بيشتر به خارج اعزام كرد‪ 32.‬بر اثر اين تهاجم شيميايي حدود ‪ 13‬هزار نفر از مردم شلمچه توسط‬
‫نيروهاي ايراني به مراكز امن منتقل شدند‪ .‬با بمباران حلبچه‪ ،‬ابعاد وحشيانه جنگ بيشتر مشخص شد‪ .‬سركوب‬
‫كردها در داخل عراق در عمليات موسوم به انفال ادامه يافت و رژيم صدام طي يكصد روز‪ 357 ،‬هزار نفر از‬
‫مردم شمال عراق را قتل عام نمود‪ .‬اين حمالت‪ ،‬وحشيانه ترين مورد استفاده از سالحهاي شيميايي در داخل‬
‫خاک عراق و يك نسل كشي آشكار بود‪ .‬بكارگيري جنگ افزارهاي شيميايي در حلبچه‪ ،‬گسترده ترين‬
‫استفاده از سالح شيميايي از جنگ جهاني اول تا كنون به شمار مي رود‪ .‬فاجعه اي كه در حلبچه رخ داد با‬
‫فجايعي همچون بمباران اتمي شهرهاي هيروشيما و ناكازاكي ژاپن به دست امريكا قابل مقايسه است‪ .‬پس از‬
‫بمباران شيميايي شهر حلبچه‪ ،‬بسياري از مجروحين اين فاجعه عازم ايران شدند و دولت عراق هيچ اقدامي جهت‬
‫مداواي مجروحين انجام نداد‪ .‬بسياري از بازماندگان اين شهر پس از بمباران شيميايي‪ ،‬به بيماريهاي رواني‪،‬‬

‫‪552‬‬
‫پوستي و مغزي بسيار خطرناک مبتال گرديده و تعداد بيماران سرطاني در آن منطقه افزايش يافت‪ .‬نسل كشي‬
‫مردم حلبچه زماني آغاز شد كه صدام پسر عموي خود معروف به علي شيميايي را مسئول بكارگيري تسليحات‬
‫‪35‬‬
‫شيميايي در جنگ كرد‪.‬‬
‫جرج شولتز وزير خارجه ريگان رئيس جمهور وقت امريكا درباره استفاده عراق از سالح هاي شيميايي مي‬
‫گويد‪ :‬ما مخالف استفاده از تسليحات شيميايي بوديم ولي نمي خواستيم كه ايران بر عراق پيروز شود‪ ،‬به همين‬
‫دليل رسماً عراق را محكوم نكرديم‪ .‬بمباران شيميايي حلبچه با واكنش امام خميني مواجه شد‪ .‬ايشان طي پيامي‬
‫در ‪ 3132/3/33‬كه به مناسبت برگزاري انتخابات سومين دوره مجلس شوراي اسالمي خطاب به ملت ايران‬
‫صادر كردند مرقوم فرمودند‪" :‬فرزندانم‪ ،‬دشمن در بمباران شيميايي مناطق مسكوني‪ ،‬نهايت قساوت و درندگي‬
‫خود را نشان داده است و با حمله شيميايي به مردم بي دفاع عراق‪ ،‬حتي پايه هاي حمايت حاميان خود را نيز‬
‫سست نموده است‪ .‬به سوي جبهه ها هجوم بريد تا ضربات پي در پي شما‪ ،‬توان و امان او را بگيرد كه انشاءاهلل‬
‫‪31‬‬
‫پيروز خواهيد شد‪".‬‬
‫حمله شیمیایی به نودشه‬
‫يك روز پس از حمله شيميايي هواپيماهاي عراقي به شهر حلبچه‪ ،‬شهر مرزي نودشه از توابع پاوه يا اورامانات‬
‫در عصر ‪ 73‬اسفند ‪ 3133‬مورد حمله شيميايي هواپيماهاي عراق قرار گرفت‪ .‬مردم اين شهر كه در ‪333‬‬
‫كيلومتري كرمانشاه قرار دارد‪ ،‬از ترس و نگراني حمله هواپيماهاي عراقي روزها را در باغ ها و كوههاي‬
‫اطراف شهر به سر برده و شبها به خانه هاي خود باز مي گشتند‪ .‬با اينكه به هنگام بمباران‪ ،‬شهر تقريباً خالي از‬
‫سكنه بود ولي شب هنگام كه مردم به خانه هايشان مراجعه كردند‪ ،‬در اثر تماس با مواد شيميايي صورت ها و‬
‫بدنهايشان سرشار از تاول هاي قرمز شده و تعداد زيادي از مردم مصموم و تعدادي نيز كور شدند‪ 5 .‬نفر از آنها‬
‫شهيد و حدود ‪ 233‬نفر به بيمارستان ها منتقل شدند‪ .‬الزم به ذكر است كه گاز خردل‪ ،‬عوارض دراز مدت‬
‫پوستي از ‪ 1‬تا ‪ 37‬سال دارد‪ .‬اين شهر پس از ‪ 2‬روز دوباره مورد حمله هواپيماهاي عراقي قرار گرفت‪ .‬شهر‬
‫نودشه در مسير تداركاتي منطقه عملياتي والفجر ‪ 33‬قرار داشت و شايد به همين دليل مورد حمله شيميايي‬
‫قرارگرفت‪ .‬گفته مي شود در مجموع ‪ 334‬نفر از مردم اين شهر به شهادت رسيده اند‪ 33.‬گرچه سياست ايران در‬
‫جنگ شهرها مقابله به مثل در حد بازدارندگي بود ولي هيچگاه ايران در برابرحمالت شيميايي عراق‪ ،‬دست به‬
‫مقابله به مثل نزد و اال ابعاد فاجعه انساني درجنگ ‪،‬خيلي افزايش مي يافت و صحنه جنگ ‪ ،‬به كشتار غير‬
‫نظاميان تبديل مي شد‪.‬‬
‫تجلیل امام خمینی از عملیات والفجر ‪85‬‬
‫با پايان يافتن عمليات والفجر ‪ ،33‬امام خميني در ‪ 3133/37/72‬طي نامه اي به آقاي محسن رضايي فرمانده سپاه‬
‫پاسداران انقالب اسالمي كه فرماندهي قواي ايراني در اين عمليات را بر عهده داشتند از دالوريهاي رزمندگان‬
‫اسالم‪ ،‬تقدير كردند‪ .‬ايشان در اين نامه مرقوم فرمودند‪ " :‬از عنايات خداوند بزرگ و توجه رسول معظم او به‬
‫اين ملت مقاوم و ايثارگر و رزمندگان سلحشور اسالم در پيروزي بزرگ و برق آساي والفجر ‪ 33‬سپاسگزارم‪.‬‬

‫‪553‬‬
‫به يقين اين هديه الهي از ختم اين سال پر حادثه‪ ،‬تحقق وعده اِنْ تَنْصُروا اهلل يَنْصُركُم وَ يُثَبِتْ اَقدامَكُم از ثمره‬
‫مقاومت بي نظير اين ملت بزرگ در برابر حمالت بزدالنه عفلقيان در بمباران شهرهاست‪ .‬اخبار پيروزي ها و‬
‫حماسه هاي دالوران اسالم نه تنها دل ملت ما كه قلب همه مستضعفان و محرومان را شادمان نمود و صدام و‬
‫عفلقيان و حاميان و اربابان او خصوصاً امريكا و اسرائيل را عزادار كرد‪ .‬سالم خالصانه مرا به همه فرماندهان‬
‫عزيز و شجاع و رزمندگان ظفرمند پيروز سپاه و بسيج و ارتش و هوانيروز و نيروي هوايي و جهادگران دالور‬
‫و گمنام و امدادگران و كليه نيروهاي مردمي و كُرد ابالغ كنيد و سالم و تشكر ملت ايران را به مردم شهرهاي‬
‫آزاد شده عراقي كه بدون اينكه حتي يك گلوله هم به طرف آنان و شهرهاي آنان شليك شود با آغوش باز و‬
‫فرياد اهلل اكبر از رزمندگان ما استقبال نمودند برسانيد و به آنها بگوييد كه مي بينيد صدام چگونه ديوانه وار‬
‫شما و شهرهايتان را بمباران خوشه اي و شيميايي مي كند و خواهيد ديد كه جهانخواران چگونه در تبليغات‬
‫مسموم خود از كنار پيروزي هاي بزرگ و جنايات صداميان خواهند گذشت‪ .‬اينجانب با تشكر مجدد از ملت‬
‫مقاوم ايران و رزمندگان عزيز‪ ،‬از جوانان غيرتمند كشور سرافراز اسالمي ايران مي خواهم كه به جبهه ها‬
‫عزيمت كنند و با تداوم عمليات خود‪ ،‬مجال تجديد سازمان و تنفس عفلقيان شكست خورده و مستأصل بگيرند‪.‬‬
‫‪33‬‬
‫دست قدرت و نصرت بي انتهاي خداوند يار و ناصرتان باد‪" .‬‬
‫ارزیابی عملیات والفجر ‪85‬‬
‫بطور كلي در دوران جنگ‪ ،‬در فضاي جغرافيايي عراق‪ ،‬سه هدف اصلي و مهم وجود داشت كه ارزش برنامه‬
‫ريزي به منظور طرح ريزي و انجام عمليات هاي تأثيرگذار و سرنوشت ساز به منظور خاتمه دادن به جنگ‬
‫تحميلي را داشت‪ .‬اين سه هدف مهم عبارت از شهرهاي بصره در جنوب‪ ،‬بغداد در مركز و كركوک در شمال‬
‫كشور عراق بود‪ .‬علت اصلي رفتن رزمندگان اسالم از جنوب و انتخاب هدفي در غرب كشور‪ ،‬به دليل كمبود‬
‫نيروي مورد نياز براي جنگيدن در جبهه هاي جنوب بود‪ .‬در آن زمان براي جنگيدن در جبهه جنوب و انتخاب‬
‫هدفي مناسب‪ ،‬به حداقل ‪ 333‬گردان نيروي رزمي نياز بود ولي امكان تأمين ‪ 23‬گردان در آن هنگام وجود‬
‫داشت‪ .‬بنابراين با توجه به شرايط جغرافيايي زمين و نيز حضور مردمي كه از عمليات نيروهاي ايراني استقبال‬
‫مي كردند‪ ،‬منطقه سد دربندي خان براي انجام عمليات‪ ،‬انتخاب گرديد‪ .‬فاصله مرز ايران تا شهر كركوک خيلي‬
‫زياد بود و حتي در برخي مناطق دورتر از فاصله قواي ايران تا شهر بغداد بود‪ .‬اما در كركوک امكان خوبي‬
‫براي اجراي عمليات وجود داشت و آن هم حضور مردم و انبوه جمعيت بود‪ .‬ساكنين اطراف شهر كركوک را‬
‫مردم كرد معترض به رژيم بعثي عراق تشكيل ميدادند‪ .‬بنابراين قواي ايران ميتوانستند با استفاده از اختالفها‬
‫و اعتراضهايي كه نسبت به حزب بعث و دولت عراق وجود داشت‪ ،‬امكان جديدي را در جنگ عليه دولت‬
‫صدام بوجود آورند‪ .‬بنابراين با سازماندهي اكراد معترض به رژيم بعثي عراق‪ ،‬فرصتي براي ايران ايجاد شد تا‬
‫در آن منطقه با طرح ريزي عملياتي بتواند خط دفاعي عراق را در هم شكسته و جبهه جديدي عليه دشمن باز‬
‫نمايد‪ .‬عمليات والفجر ‪ 33‬با توجه به چنين شرايطي‪ ،‬طرح ريزي و به مرحله اجرا درآمد‪.‬يكي از اهداف و‬
‫انگيزههاي اصلي در طرح ريزي و اجراي عمليات والفجر ‪ 33‬اين بود كه قواي ايران از سمت سد دربنديخان‬

‫‪554‬‬
‫‪37‬به شهر سليمانيه نزديك شوند و با تصرف منطقه سليمانيه‪ ،‬كل جبهه شمال عراق را به منطقه قواي ايران و‬
‫سرزمين هاي جمهوري اسالمي متصل نموده و فشار جديدي را عليه رژيم صدام حسين اِعمال نمايند‪ .‬در پشت‬
‫سد دربنديخان حدود ‪ 1‬ميليارد متر مكعب آب وجود داشت كه در صورت كنترل اين سد از سوي ايران‪ ،‬مي‬
‫توانست يك تهديد جدي براي بغداد باشد‪ .‬طبيعي است كه با اقدامات انجام شده عمالً منطقه كركوک نيز از‬
‫طريق سازماندهي نيروهاي كرد معترض به دست ايران ميافتاد‪ .‬يكي ديگر از اهداف تصرف منطقه شمال عراق‬
‫آن بود كه در مقابل حمالت ارتش عراق به مناطق مسكوني‪ ،‬ايران بتواند موشكهاي تازه ساخته شده خود كه‬
‫داراي برد حدود ‪ 23‬كيلومتر بود را از فضاي اين منطقه به سمت بغداد پرتاب نمايد و جلوي جنگ شهرها را‬
‫بگيرد‪.‬‬
‫برنامه ارتش عراق در ماههاي پایانی جنگ‬
‫تمركز ارتش عراق در سال هاي پاياني جنگ بر توسعه جنگ در خليج فارس و گسترش حمله به مناطق‬
‫مسكوني و جنگ شهرها و جنگ اقتصادي بود‪ .‬در جبهه هاي زميني‪ ،‬تأكيد عراق بر دفاع مستحكم از مواضع‬
‫خود و پاتك هاي سريع و سنگين در مقابله با حمالت زميني ايران بود‪ .‬اما در ماه هاي آخر جنگ‪ ،‬ارتش بعثي‬
‫عراق‪ ،‬با توجه به نتايج عمليات هاي كربالي ‪ 3‬و والفجر ‪ 33‬راهبردهاي ذيل را جهت ناكام گذاشتن عمليات‬
‫هاي ايران و نيز تالش براي بدست گرفتن ابتكار عمل‪ ،‬در دستور كار خود قرار داد‪.‬‬
‫الف ـ حفظ عمده قوا در جبهه جنوب‬
‫واكنش نسبتا ضعيف ارتش عراق نسبت به عمليات والفجر ‪ ، 33‬اين ابهام را بوجود آورد كه ارتش عراق جبهه‬
‫اصلي جنگ را منطقه جنوب مي داند و بر اين باور است كه انجام عمليات ايران در جبهه هاي غربي به منظور‬
‫باز شدن فضايي جهت امكان عمليات در جبهه جنوب مي باشد‪ .‬بنابراين با آغاز عمليات والفجر ‪ ،33‬ارتش‬
‫عراق با عدم تجزيه قواي خود‪ ،‬تالش كرد تا تمركز نيروهاي خود را در جبهه جنوب حفظ نمايد و عليرغم‬
‫انت قال يگان هاي ايران جهت انجام عملياتي در غرب‪ ،‬ارتش بعثي يگان هاي خود را به جبهه هاي غرب منتقل‬
‫نكرد و با همان يگان هاي موجود در منطقه غرب و با استفاده از سالح هاي شيميايي به مقابله با قواي ايراني‬
‫پرداخت‪.‬‬
‫ب ـ برنامه ریزي براي بازپس گیري سرزمین هاي تصرف شده‬
‫ع راق بدرستي دريافته بود كه ايران به تهاجمات زميني خود ادامه خواهد داد تا بتواند مناطق تعيين كننده اي را‬
‫از سرزمين و مواضع نيروهاي عراقي به تصرف خود در آورد‪ .‬بنابراين به منظور مأيوس كردن ايران از اتخاذ‬
‫چنين راهبردي‪ ،‬ارتش عراق تالش نمود تا با توسعه توان رزمي خود و طرح ريزي هاي جديد‪ ،‬سرزمين هايي‬
‫همچون فاو‪ ،‬جزاير خيبر‪ ،‬منطقه شلمچه و حلبچه را از تصرف نيروهاي ايراني خارج نمايد و ابتكار عملياتي را‬
‫در جبهه ها بدست بگيرد‪ .‬عراق احساس مي كرد باز پس گيري اين سرزمين ها ‪ ،‬جمهوري اسالمي را وادار به‬
‫پذيرش قطعنامه ‪ 315‬و ختم جنگ خواهد كرد‪.‬‬
‫ج ـ حمله به تأسیسات اقتصادي و نفتی ایران‬

‫‪555‬‬
‫نيروي هوايي ارتش عراق با حمالت مداوم به سكوها‪ ،‬اسكله هاي صدور نفت و نيز جزاير نفتي ايران در خليج‬
‫فارس‪ ،‬تالش مي كرد تا صادرات نفت ايران را كاهش دهد‪ .‬اين اقدام از طريق عمليات نظامي و بمباران هاي‬
‫هوايي و پرتاب موشك هاي ضد كشتي و بمب هاي ليزري دقيق به طور مرتب انجام مي شد‪ .‬از جمله در روز‬
‫شنبه ‪ ، 3133/37/71‬نيروي هوايي عراق حمالت زيادي را به جزيره خارک انجام داد كه بر اثر آن دو نفتكش‬
‫آسيب ديد و يك هواپيماي عراقي هم سرنگون گرديد‪ 31.‬همچنين حمالت هوايي و موشكي به مراكز اقتصادي‬
‫ايران در دستور كار ارتش عراق‪ ،‬قرار داشت‪.‬‬
‫د ـ تغییر تاكتیك هاي عملیاتی‬
‫در جريان عمليات والفجر‪ 33‬و پس از تصرف حلبچه توسط قواي ايران‪ ،‬ارتش عراق رويه جنگي سابق خود را‬
‫تغيير داده و عمده قواي خود را عليه نيروهاي ايراني در اين ناحيه بكار نگرفت‪ .‬عراق بجاي پاتك هاي سنگين‬
‫و پيوسته به جبهه عمليات والفجر ‪ ،33‬با حفظ عمده قواي خود در جبهه جنوب‪ ،‬به سراغ انجام عمليات در‬
‫فضاها و مناطقي خارج از منطقه عمليات ايران رفت و بين صورت ابتكار عمل را از دست فرماندهان ايراني‬
‫خارج كرد‪ .‬ارتش عراق بجاي جنگيدن در جبهه اي كه ايران براي وي باز كرده بود‪ ،‬جبهه جديدي براي جنگ‬
‫با ايران گشود و عمده قواي خود را براي حمله به سرزمين هاي تحت كنترل ايران‪ ،‬بكار گرفت‪ .‬با اين تدبير‬
‫باز پس گيري مثلث فاو از اينجا كليد خورد‪.‬‬
‫ه ـ وسعت بخشیدن به جنگ شهرها‬
‫رژيم عراق بدون نگراني از عواقب حمله به غير نظاميان‪ ،‬برخالف مقررات بين المللي حمله به مناطق مسكوني‬
‫را افزايش داده و جنگ شهرها را توسعه بخشيد‪ .‬از بهمن ماه سال ‪ 3133‬كه عراق توانست موشكهايي با برد‬
‫‪ 233‬كيلومتر بدست آورد و همچنين هواپيماهاي ميگ ‪ 73‬روسي را براي پرواز در ارتفاع باال فعال تر نمايد‪،‬‬
‫به اكثر شهرهاي ايران حمله كرد‪ .‬با شروع عمليات والفجر ‪ 33‬حمالت موشكي عراق به تهران ابعاد تازه اي‬
‫يافت و از روز ‪ 3133/37/71‬موشك باران تهران از سر گرفته شد‪.‬در اين روز‪ 7 ،‬بار و هر بار با ‪ 4‬فروند تهران‬
‫هدف حمله موشكي قرار گرفت‪.‬عالوه بر تهران شهرهاي ديگر هم هدف بمباران جنگنده هاي عراقي قرار مي‬
‫گرفت و شهرهاي نزديك مناطق عملياتي از جمله مريوان از ترس بمباران و گلوله باران تا حد زيادي خالي از‬
‫سكنه شده بود‪ .‬در همين ايام ‪ 7‬بار به شهر سقز حمله شد و در ‪ 3133/37/73‬چندين شهر ايران بمباران گرديد‬
‫و تهران هم هدف چندين موشك زمين به زمين قرار گرفت‪ 34.‬مردم در بعضي شهرها از جمله در سقز روزها از‬
‫ترس بمباران از شهر خارج مي شدند‪ .‬اكثر شهرهاي آذربايجانغربي ازجمله اروميه و سلماس هم در‬
‫‪ 3133/37/73‬بمباران شد‪ .‬جنگ شهرها همچنان در روزهاي پاياني اسفند ماه ‪ 3133‬ادامه يافت و تبديل به‬
‫دردسر بزرگي براي ايران شد‪.‬از جمله همزمان با پايان مراسم نماز جمعه روز ‪ ،3133/37/75‬خيابان شوش‬
‫تهران هدف ‪ 3‬موشك عراقي قرار گرفت كه بر اثر آن ‪ 5‬نفر شهيد و تعداد زيادي مجروح شدند‪ .‬اين حمله‬
‫مقابله به مثل ايران را در پي داشت‪ .‬فرداي آن روز هم دو موشك ديگر به سوي تهران پرتاب شد كه تلفاتي‬
‫در بر نداشت‪.‬دراوايل بامداد روز ‪ 3133/37/13‬هم موشك عراقي به منطقه فرمانيه اصابت كرد و ايران تصميم‬

‫‪556‬‬
 ‫‪33‬‬
‫جنگ شهرها تا ‪33‬‬ ‫گرفت تا براي ‪ 74‬ساعت از مقابله به مثل خودداري كند شايد جنگ شهرها خاتمه يابد‪.‬‬
‫فروردين ‪ 3132‬ادامه داشت و از اين تاريخ تا ‪ 3132/3/73‬به طور موقت خاتمه يافت‪ .‬در اين مدت ‪،‬عراق ‪333‬‬
‫موشك به سمت شهرهاي ايران پرتاب كرد‪.‬از ‪ 3132/3/73‬دوباره جنگ شهرها شروع كرد كه تا ‪3132/3/13‬‬
‫ادامه يافت‪.‬به هر حال ‪ ،‬عراق از تاريخ ‪ 33‬اسفند ‪ 3133‬تا اول ارديبهشت ‪ 3132‬بجز چند روز‪ ،‬به مدت ‪ 33‬روز‬
‫به طور بي وقفه به شهرهاي ايران حمله مي كرد‪ .‬در اين مدت رژيم عراق ‪ 333‬موشك به تهران و حدود ‪333‬‬
‫موشك هم به شهرهاي مركزي ايران پرتاب نمود و خسارات زيادي را به بار آورد‪ .‬جنگ شهرها مصيبت‬
‫زيادي را براي مردم ايران به همراه داشت‪ .‬در اين مدت ايران حد اكثر ‪ 33‬موشك به سمت شهرهاي عراق‬
‫شليك كرد‪.‬‬
‫و ـ استفاده وسعیتر از سالح هاي شیمیایی‬
‫ارتش عراق عالوه بر استفاده از جنگ افزارهاي شيميايي عليه غير نظاميان ‪ ،‬استفاده از گازهاي شيميايي را در‬
‫جبهه هاي جنگ در سال ‪ 3133‬نيز توسعه بخشيد‪ .‬بكارگيري سالح هاي شيميايي منحصر به ميدان هاي جنگ‬
‫و فقط عليه رزمندگان اسالم نبود بلكه رژيم صدام حسين از سالح هاي شيميايي عليه مردم غير نظامي در داخل‬
‫خاک ايران و نيز در داخل خاک عراق استفاده نمود‪ .‬در مجموع در طول جنگ‪ ،‬بيش از ‪ 13‬تهاجم شيميايي‬
‫عليه هدف هاي غير نظامي در داخل خاک ايران‪ ،‬از سوي ارتش بعثي عراق صورت گرفته است‪ .‬طي جنگ‬
‫تحميلي‪ ،‬بيش از ‪ 333‬هزار نفر از ايرانيان در معرض سالح هاي شيميايي قرار گرفتند‪ .‬در حال حاضر در بنياد‬
‫شهيد پرونده ‪ 45473‬نفر به عنوان جانباز شيميايي ثبت گرديده است‪ .‬رژيم بعثي عراق در طول جنگ از سه‬
‫نوع سالح شيميايي استفاده نمود‪ .‬نوع اول سالح هايي هستند كه بر روي پوست انسان اثر مي گذارند نوع دوم‬
‫سالح هايي هستند كه روي نظام عصبي بدن اثر دارند و نوع سوم گازهايي كه باعث اختالل در نظام تنفسي بدن‬
‫مي شوند‪ .‬رژيم صدام از گازهاي خردل‪ ،‬سارين و سيانور بيشترين استفاده را در جريان جنگ تحميلي نمود‪.‬‬
‫گفته مي شود كه ‪ %43‬مواد خام شيميايي كه رژيم صدام در اختيار داشت در دهه ‪ 53‬ميالدي از كشور هلند و‬
‫توسط يك تاجر هلندي به نام فرانس فان انرات وارد عراق شده بود‪ .‬پس از سقوط صدام اين تاجر هلندي به‬
‫اتهام فروش مواد شيميايي به رژيم صدام حسين كه از آنها براي بمباران حلبچه استفاده شد از سوي دادگاه‬
‫دنهاخ هلند به ‪ 32‬سال زندان محكوم شد‪ .‬در اواخر جنگ و بخصوص در زمستان سال ‪ ،3133‬ارتش بعثي عراق‬
‫به صورت گسترده اي از گازهاي سيانور عليه رزمندگان اسالم استفاده نمود‪ .‬در مجموع بر اساس آمارهاي‬
‫سازمان ملل متحد رژيم عراق در طول جنگ مجموعاً ‪ 3533‬تن گاز خردل‪ 333 ،‬تن گاز سارين و ‪ 343‬تن گاز‬
‫‪33‬‬
‫تابون در قالب نزديك به ‪ 333‬هزار بمب راكت و گلوله به كار برده است ‪.‬‬
‫اتخاذ راهبرد تهاجمی‬
‫ارتش عراق از اوايل سال ‪،3132‬راهبرد" فقط دفاع "را كه نيروهاي خود را در پشت سنگرهاي مستحكم نگاه‬
‫مي داشت كنار گذاشت و سعي كرد تا با اتخاذ راهبد تهاجمي‪ ،‬ابتكار عمل را بدست گيرد‪ .‬ارتش عراق براي‬
‫اتخاذ چنين راهبردي‪ ،‬مقدمات الزم را فراهم كرده و در اواخر سال ‪ 3133‬توسعه كمّي و كيفي فراواني يافته‬

‫‪557‬‬
‫بود‪.‬عراق توانست بين سالهاي ‪ 3133‬تا ‪،3132‬تعداد ‪ 333‬هزار نفر به نيروي انساني خود بيفزايد‪32.‬با خريد مداوم‬
‫هواپيماهاي جنگي از فرانسه و شوروي‪ ،‬تعداد هواپيماهاي ارتش عراق در اين ايام به حدود ‪ 7‬برابر روز آغاز‬
‫جنگ افزايش يافته بود و به بيش از ‪ 333‬هواپيماي جنگنده رسيده بود‪ .‬هواپيماهاي ميراژ فرانسوي توانمندي‬
‫نيروي هوايي عراق را در نبردهاي هوايي و حمله به اهداف زميني بشدت افزايش داده بود‪ .‬نيروي هوايي عراق‪،‬‬
‫نقش مهمي در مراحل مياني و پاياني جنگ ايفا نمود‪ 35.‬در اين هنگام ارتش بعثي داراي ‪ 1‬سپاه بود كه سپاه‬
‫گارد جمهوري آن با حداقل ‪ 1‬لشكر رزمي‪ ،‬خط پدافندي نداشت و بصورت آزاد براي انجام حمله به مواضع‬
‫نيروهاي ايراني آماده شده بود‪ .‬در اين زمان ارتش عراق داراي ‪ 17‬لشكر پياده‪ 3 ،‬لشكر زرهي‪ 7 ،‬لشكر‬
‫مكانيزه‪ 3 ،‬لشكر كماندويي و ‪ 3‬لشكر مخصوص و ‪ 72‬تيپ مستقل در قالب ‪ 3733‬گردان سازماندهي شده بود‪.‬‬
‫اين ارتش داراي ‪ 311‬گردان از انواع توپخانه هاي صحرايي بود‪ .‬نيروهاي مسلح عراق در سال ‪ 3152‬به بيش از‬
‫يك ميليون و سيصد هزار نفر رسيدند‪ .‬زيرا الزمه دفاع ساكن‪ ،‬گسترش ‪ 313‬تيپ منظم در طول جبهه براي چند‬
‫سال متمادي بود‪ 31.‬اين استعداد عظيم كه بيش از ‪ 1‬برابر استعداد قواي ايراني در آن دوره زماني جنگ مي شد‪،‬‬
‫شرايط را براي اتخاذ شيوه تهاجمي در جنگ فراهم كرد‪.‬ارتش عراق ‪ 133‬گردان درخط دفاعي و ‪ 133‬گردان‬
‫هم نيروي آزاد در اختيار داشت وروزانه به هر قبضه توپ ‪ 313‬ميليمتري ‪ 373‬تا ‪ 353‬گلوله مي داد درحليكه‬
‫ايران روزي ‪ 37‬گلوله اختصاص ميداد‪ 23.‬بر همين اساس‪ ،‬در سه ماه آخر جنگ‪ ،‬ارتش عراق راهبرد خود را از‬
‫اتخاذ شيوه هاي دفاعي به روش هاي تهاجمي و تاكتيك جنگي خود را از حمله در يك جبهه به حمله هم زمان‬
‫در چند جبهه تغيير داد‪ 23.‬بر اين اساس به فرماندهان هفت سپاه خود دستور داد تا هر كدام به طور جداگانه‬
‫عملياتهايي را به منظور باز پس گيري اراضي در اختيار ايران انجام دهند‪ .‬اين تدبير باعث شد تا ايران كه‬
‫معموال زمان و مكان درگيريها را با ابتكار عملياتي خود تعيين مي كرد به ناگاه با حجم انبوهي از حمالت پي‬
‫در پي در جبهه هاي مختلف مواجه شود و نتواند در يك جبهه‪ ،‬تمركز قواي الزم بوجود آورده و تدبير جديد‬
‫ارتش عراق را ناكام بگذارد‪.‬‬
‫وضعیت نظامی ایران‬
‫در ماههاي پاياني سال ‪ ،3133‬استقبال مردم از حضور در جبهه هاي جنگ‪ ،‬ضعيف شد‪.‬با توجه به آنكه نيروي‬
‫آفند كننده كشور از سال ‪ 3131‬به بعد‪ ،‬عمال سپاه بود و سپاه هم براي انجام عمليات وابسته به نيروهاي داوطلب‬
‫بسيج بود‪،‬كاهش تمايل بسيجيان جهت پيوستن به حبهه ها‪،‬موجب شد تا قدرت تهاجمي كشور كاهش يابد‪.27.‬‬
‫در اوايل فروردين ماه سال ‪ ،3132‬با وجود پيروزي ايران در عمليات والفجر ‪ ،33‬عالقه نيروهاي داوطلب براي‬
‫پيوستن به ساير رزمندگان‪ ،‬كاهش يافت‪.‬كاهش نيروي داوطلب بسيجي باعث شد تا ايران بر سربازگيري تكيه‬
‫بيشتري داشته باشد‪ .‬اما سربازها حرارت و انگيزه جنگي بسيجيان را نداشتند‪ .‬قبل از حمله ارتش عراق به منطقه‬
‫فاو‪ ،‬با بسيج تمامي امكانات و انجام تبليغات گسترده‪ ،‬تنها ‪ 33‬هزار نفر از مردم تحت عنوان گردانهاي قدس‬
‫عازم جبهه هاي جنگ شدند كه تنها ‪ 1‬هزار نفر آنها جديد بودند و بقيه داوطلبين‪ ،‬رزمندگان اعزام مجدد بودند‪.‬‬
‫در همين حال امام خميني در هر فرصتي مردم را تشويق به حضور در جبهه هاي جنگ مي كردند‪ .‬از جمله‬

‫‪558‬‬
‫ايشان در پيامي در ‪ 3132/3/33‬كه خطاب به ملت ايران به مناسبت شروع بكار سومين دورۀ مجلس شوراي‬
‫اسالمي صادر كردند مرقوم فرمودند‪ " :‬ملت شهيد پرور ايران بدانند اين روزها‪ ،‬روز امتحان الهي است‪ .‬روز‬
‫پرخاش عليه كساني است كه با اسالم كينه ديرينه دارند‪ ،‬روز انتقام از كفر و نفاق است‪ ،‬روز فداكاري است‪،‬‬
‫امروز روز عاشوراي حسيني است‪ ،‬امروز ايران كربال است‪ ،‬حسينيان آماده باشيد‪ .‬جَهِزوا اَنْفُسَكُمْ بِالصَالحِ وَ‬
‫اَلسِالحْ‪ .‬نهراسيد كه نمي هراسيد‪ ،‬كمربندهايتان را محكم كنيد اي آزادگان و احرار بپا خيزيد‪ .‬قدرت هاي‬
‫بزرگ شرق و غرب مي خواهند شما را در زير چكمه ها و چنگالهاي كثيف و خونين خود‪ ،‬خُرد كنند كه‬
‫حتي آخ هم نگوييد‪ .‬امروز روز مقابله است چنان بر صدام و امريكا و استكبار غرب سيلي زنيد كه برق آن‬
‫استكبار شرق را كور كند‪ .‬امروز روز درنگ نيست‪ ،‬امروز روز صيقل انسانيت‪ ،‬انسان ها است‪ .‬روز جنگ‬
‫است‪ ،‬روز احقاق حق است و حق را بايد گرفت و انتظار آنكه جهان خواران ما را ياري كنند بي حاصل است‪.‬‬
‫امروز روز حضور در حجله جهاد و شهادت و ميدان نبرد است‪ .‬روز نشاط عاشقان خدا است‪ ،‬روز جشن و‬
‫سرور عارفان الهي است‪ .‬امروز روز نغمه سرايي فرشتگان در ستايش انسان هاي مجاهد ماست‪ .‬درنگ امروز‪،‬‬
‫فرداي اسارت باري را بدنبال دارد‪ .‬امروز بايد لباس محبت دنيا را از تن بيرون بكنيم و زره جهاد و مقاومت‬
‫درسال‬ ‫‪21‬‬
‫پ وشيد و در افق طليعه فجر تا ظهور شمس به پيش رفت و ضامن بقاي خون شهيدان بود‪" .‬‬
‫آخرجنگ‪ ،‬استعداد سپاه به ‪ 37‬لشكر وتعداد يگانهاي ارتش هم به همين حدود رسيد ‪،‬درحاليكه استعداد ارتش‬
‫عراق به نزديك ‪ 33‬لشكر رسيده بود‪ .‬لشكرهاي ايران عمدتا پياده و كم تجهيزات بودند ولي يگانهاي عراق پر‬
‫از تجهيزات بودند‪ 3.‬لشكر عراق هم‪ ،‬زرهي و مكانيزه بودند‪.‬بنابراين هر بسيجي با يك سالح انفرادي و با‬
‫پشتيباني يك گلوله توپ مي بايستي درمقابل ‪1‬تن از نظاميان دشمن كه داراي سنگر وپشتيباني ‪ 33‬گلوله توپ‬
‫و ‪ 1‬تانك است بجنگد‪ 24.‬براي عراق‪ ،‬مهمترين مسئله وجود نيروهاي پر انگيزه تهاجمي سپاه بود كه در اين‬
‫زمان آنها در خطوط پدافندي‪ ،‬نيروي آزاد خود را از دست داده بودند و استقبال كمي از سوي بسيجيان داوطلب‬
‫موجب افزايش كسري سازمان در آنها گرديده بود‪ .‬ارتش ايران در آن زمان فاقد قدرت تهاجمي بود و بخش‬
‫اعظمي از هواپيماهاي جنگي ايران‪ ،‬غير عملياتي بودند و ناوهاي جنگي ايران در خليج فارس نيز فاقد‬
‫سيستمهاي موشكي عملياتي و تجهيزات كامل الكترونيكي بودند‪ .‬نيروي دريايي فاقد توانايي بكارگيري مؤثر‬
‫سيستمهاي موجود خود بود‪ ،‬بطوريكه نتوانست تا آخر جنگ هيچگاه از موشكهاي هارپون موجود بر روي‬
‫ناوهاي خود استفاده نمايد‪ .‬بنابراين در چنين شرايطي امريكا در خليج فارس با قدرت قابل مالحظه اي از سوي‬
‫ايران مواجه نبود‪ .‬تنها نگراني امريكا‪ ،‬استقرار موشكهاي كرم ابريشم در تنگه هرمز‪ ،‬قايقهاي پر تحرک سپاه‬
‫در دريا و وجود مينهاي شناور در آبهاي خليج فارس بود‪.‬در همين حال مشكالت لجستيكي هم به عنوان يك‬
‫مانع مهم براي تالشهاي جنگي ايران بشمار مي رفت‪.‬اين مشكالت به خاطر تجهيزات و مهمات گوناگون كه‬
‫برخي غربي و بعضي شرقي بودند حادتر مي شد‪.‬‬
‫مین گذاري در خلیج فارس و برخورد ناو آمریکایی با مین‬
‫از ابتداي جنگ‪ ،‬عراق از مينهاي دريايي شناور سبك در اروندرود و خورموسي و گاهي اوقات در شمال خليج‬

‫‪559‬‬
‫فارس استفاده مي كرد‪ .‬برخي از اين مينها كه داراي شاخكهاي تماسي و با وزني حدود ‪ 73‬كيلوگرم بود در‬
‫شمال خليج فارس توسط نيروي دريايي سپاه‪ ،‬خنثي و بدست ايران افتاد‪ .‬اما از اواخر سال ‪ 3133‬مينهاي دريايي‬
‫شناور بزرگتري در خليج فارس ديده شد‪ .‬روند مين ريزي در آبهاي خليج فارس افزايش يافت تا اينكه از‬
‫اوايل سال ‪ ،3133‬خليج فارس مواجه با پديده اي به نام مينهاي سرگردان دريايي شد‪ .‬در اين زمان ناوهاي‬
‫جنگي قدرتهاي خارجي بويژه امريكا بطور گسترده اي در خليج فارس حضور يافته و به گشت و شناسائي‬
‫مشغول بودند‪ .‬اين مينها كه داراي فناوري ساخت مربوط به جنگ دوم جهاني بود‪ ،‬مشكالت زيادي را براي‬
‫ناوگان جنگي امريكا در خليج فارس پديد آورد‪ .‬امريكا براي مقابله با اين مينها‪ ،‬تعداد زيادي از كشتيهاي مين‬
‫روب را از سراسر جهان به خليج فارس منتقل كرد ولي هر از چندگاهي يك كشتي با اين مينها برخورد مي‬
‫كرد و موجب توسعه فضاي ناامني در مسير كشتيراني در خليج فارس مي شد‪ .‬از جمله در ‪ 73‬فروردين ‪3132‬‬
‫در حاليكه ارتش عراق خود را براي حمله به شبه جزيره فاو آماده مي كرد‪ ،‬يك فروند ناو جنگي امريكا بنام‬
‫ساموئل بي رابرتز به هنگام بازگشت از اسكورت كشتيهاي كويتي در مركز خليج فارس در حوالي بحرين به‬
‫مينهاي كارگذاشته شده در آن منطقه برخورد كرد و ‪ 33‬تن از سرنشينان آن مجروح گرديدند‪ .‬اين ناو به شدت‬
‫آسيب ديد و به وسيله يك يدک كش جهت انجام تعميرات به امريكا منتقل شد‪ .‬اين حادثه كه پس از برخورد‬
‫كشتي بريجتون با مين صورت گرفت‪ ،‬بيش از پيش نشان داد كه فناوريهاي پيشرفته نيز گاهي اوقات در مقابل‬
‫سالحهاي قديمي از كارايي الزم برخوردار نيستند و قدرتهاي بزرگ نيز داراي نقاط ضعفي هستند كه در‬
‫صورت شناسائي‪ ،‬بسيار آسيب پذيرند‪ .‬كشتيهاي مين روب كشورهاي غربي تا زمان برقراري آتش بس بين‬
‫ايران و عراق مشغول يافتن ميدانهاي مين در خليج فارس بودند‪ .‬آنها در مجموع ‪ 51‬مين را در ‪ 2‬منطقه مين‬
‫گذاري شده در خليج فارس پيدا كردند‪ .‬كشورهاي غربي مدعي بودند كه از اين تعداد ‪ 21‬مين ‪ M – 8‬ساخت‬
‫شوروي بوده و ‪ 33‬مين ديگر كه از نوع مينهاي كوچكتر اتصالي بوده اند در ايران ساخته شده است‪ .‬ايران‬
‫هيچگاه نه در دوره شاه نه در دوره پس از پيروزي انقالب اسالمي از هيچ كشور خارجي‪ ،‬مين دريايي دريافت‬
‫نكرد‪ .‬ايران داراي ‪ 4‬فروند مين روب قديمي مربوط به جنگ دوم جهاني بود كه نتوانست از آنها در دوره‬
‫جنگ‪ ،‬استفاده مؤثري بنمايد‪ .‬كشورهاي غربي بعدها اعالم كردند كه در مجموع در منطقه خليج فارس ‪323‬‬
‫عدد مين را خنثي كرده اند كه از اين تعداد ‪ 55‬مين خوشه اي و ‪ 25‬مين شناور بوده اند‪.‬‬
‫حمله ارتش عراق به فاو‬
‫در اوايل فروردين ماه ‪ 3132‬مطابق با دهه سوم ماه مارس ‪ 3155‬عراق اطالعاتي را از سازمان اطالعات مركزي‬
‫امريكا ‪ CIA‬دريافت نمود كه نشان مي داد ايران بخشي از واحدهاي توپخانه خود را از شرق اروندرود به عقب‬
‫كشيده است‪ .‬اين اقدام بيانگر عقب نشيني بخشي از يگانهاي سپاه پاسداران انقالب اسالمي نيز بود‪ .‬از اين زمان‬
‫كار آماده سازي نيروهاي عراقي براي اجراي عمليات تهاجم به فاو آغاز شد‪ 23.‬ارتش بعثي عراق‪ ،‬پس از يك‬
‫هفته پاتك سبك به منطقه عملياتي والفجر‪ 33‬در استان سليمانيه عراق‪ ،‬اين منطقه را رها و قواي فكري خود را‬
‫جهت تهاجم به مواضع قواي ايران در جبهه هاي جنوب متمركز ساخت‪ .‬ارتش عراق با دريافت اطالعات از‬

‫‪561‬‬
‫امريكا به اين نتيجه رسيد كه زمان مناسب براي بازپس گيري فاو و ايجاد اختالل در موازنه نظامي ايران در‬
‫جنگ فرا رسيده است‪ .‬بنابراين ارتش عراق بجاي كشيده شدن به دنبال ايرانيها در نبردهاي سخت كوهستاني‬
‫بايد بدنبال بدست گيري ابتكار عمل در جبهه ها باشد‪ 23.‬با اين تدبير در روز يكشنبه ‪ 75‬فروردين ماه سال‬
‫‪ ،3132‬ارتش عراق به منطقه عملياتي والفجر ‪ 5‬و به مثلث فاو‪ ،‬حمله كرد‪ .‬از آنجا كه اين تهاجم در‪3155/4/32‬‬
‫برابر با روز اول ماه مبارک رمضان آغاز شد‪ ،‬رژيم عراق اسم عمليات را رمضان المبارک گذاشت‪ .‬حمله به فاو‬
‫در شرايطي صورت گرفت كه عمده فرماندهان و نيروهاي تهاجمي سپاه در غرب كشور و در منطقه عملياتي‬
‫والفجر‪ ،33‬حضور داشتند‪ .‬حدود ساعت ‪ 1‬صبح روز ‪ ،3132/3/75‬يگانهاي نيروي زميني ارتش عراق پس از‬
‫بمباران موشكي‪ ،‬هوايي‪ ،‬توپخانه و شيميايي گسترده عمليات خود را آغاز نمودند‪.‬عراق از گازهاي شيميائي‬
‫سيانور براي از كار انداختن توپخانه و ادوات ايران استفاده كرد‪ 22.‬ارتش بعثي از سه محور ام القصر‪ ،‬جاده‬
‫استراتژيك و جاده البحار به مواضع قواي ايران و با استعداد يك سپاه كه حدود ‪ 4‬لشكر مي شد‪ ،‬حمله كرد‪ .‬در‬
‫آن هنگام ايران در هر يك از اين محورهاي عملياتي فوق‪ ،‬نيروي زيادي نداشت‪ .‬استعداد نيروهاي ايراني در‬
‫هر محور‪ ،‬حدود ‪ 4‬تا ‪ 3‬گردان رزمي بود‪ .‬در مجموع ايران در خط پدافندي ‪ 13‬كيلو متري فاو حدود ‪ 4‬هزار‬
‫نيروي پياده مانوري داشت و حداكثر توان نيروهاي ايراني در منطقه فاو‪ ،‬حدود يك لشكر برآورد مي شد در‬
‫حالي كه ارتش عراق با ‪ 43‬هزار نفر نيرو و با كمك ‪ 3433‬تانك و نفر بر و ‪ 13‬گردان توپخانه به مواضع‬
‫نيروهاي ايراني حمله كرد‪ .‬ارتش عراق با بكارگيري گازهاي شيميايي سيانور درخط اول دفاعي قواي ايران‪،‬‬
‫خط را سقوط داده و با استفاده از گازهاي خردل‪ 25‬و آتش سنگين توپخانه و همچنين واحدهاي زميني‪ ،‬توانست‬
‫در بعد از ظهر روز ‪ 71‬فروردين ماه سال ‪ 3132‬منطقه فاو را از دست نيروهاي ايراني خارج و آن را باز پس‬
‫بگيرد‪ 21.‬در تهاجم عراق به فاو بيش از ‪ 713‬نفر شهيد‪ 133 ،‬نفر اسير و حدود ‪ 433‬نفر نيز مفقود گرديدند‪.‬‬
‫ارتش عراق در حمله به فاو تلفات زيادي نداشت‪ .‬از بهمن ماه سال ‪ 3134‬تا آخر فروردين ماه سال ‪ 3132‬در‬
‫مجموع ‪ 75‬ماه مثلث فاو در اختيار ايران بود‪ .‬در اين مدت ‪ 37 ،‬هزار نفر از رزمندگان اسالم در اين منطقه به‬
‫شهادت رسيدند‪ .‬داليل موفقيت ارتش عراق در بازپس گيري از فاو را مي توان در "همكاري اطالعاتي امريكا‬
‫با عراق "‪" ،‬بهم خوردن موازنه قوا" به نفع وي‪" ،‬نبودن يك فرمانده عملياتي با تجربه" در جبهه فاو و "كمي‬
‫استعداد يگانها و آتشهاي پشتيباني" منطقه عملياتي والفجر ‪ ،5‬دانست‪ .‬همزمان با حمله عراق به فاو‪ ،‬ارتش بعثي‬
‫حوالي ساعت ‪ 33‬صبح ‪ ،3132/3/75‬شش فروند موشك به تهران پرتاب نمود و براي اولين بار شهر شيراز را‬
‫نيز مورد حمله موشكي قرار داد‪ .‬يكي از نتايج حمله ارتش عراق به فاو آزاد شدن يگانهاي سپاه هفتم ارتش‬
‫عراق و افزايش قدرت تهاجمي آن كشور جهت حمله به ساير مواضع نيروهاي ايراني بود‪.‬‬
‫حمله ارتش آمریکا به سکوهاي نفتی ایران‬
‫همزمان با حمله ارتش عراق به منظور بازپس گيري فاو‪ ،‬ناوهاي جنگي امريكا در ‪ 71‬فروردين ‪ 3132‬در‬
‫واكنش به برخورد ناو جنگي ساموئل بي رابرتز با مين‪ ،‬به دو سكوي نفتي ايران به نام هاي سلمان و نصر حمله‬
‫كرد و اين دو پايانه نفتي را به طور كامل منهدم نمودند‪ 53.‬تأسيسات نفتي ايران در خليج فارس بخصوص اين‬

‫‪561‬‬
‫سكوها‪ ،‬در مقابل حمالت ناوهاي جنگي امريكا بسيار آسيب پذير بودند‪ .‬زيرا نيروهاي هوايي و دريايي ايران‬
‫نمي توانستند از آنها حفاظت كنند‪ .‬حدود ‪ 1‬ساعت بعد‪ ،‬امريكا در منطقه جزيره سيري به ناوهاي جنگي‬
‫جوشن‪ ،‬سهند و سبالن مربوط به نيروي دريايي ارتش جمهوري اسالمي‪ ،‬حمله و آنها را با ناوهاي جنگي وين‬
‫رايت و سيمپسون مورد اصابت موشكهاي پيشرفته هارپون قرار داد و غرق كرد‪ .‬در اين حمالت‪ 34 ،‬نفر از‬
‫اعضاي نيروي دريايي ارتش به شهادت رسيدند‪ .‬در همين روز قايقهاي تندرو سپاه در واكنش به اقدام امريكا‬
‫به ناو تداركاتي ديلي تايد حمله و آن را هدف قرار دادند و يك فروند نفتكش انگلستان و يك فروند كشتي‬
‫تجاري قبرسي نيز مورد هدف قرار گرفت‪ 53.‬روز ‪ 71‬فروردين دومين حمله گسترده امريكا به تأسيسات‬
‫جمهوري اسالمي در خليج فارس انجام شد‪ .‬پس از اين درگيريها امريكا اعالم كرد كه با ناوگان جنگي خود از‬
‫همه كشتيهايي كه در خليج فارس تردد مي كنند حمايت مي كند‪ .‬در چنين شرايطي كشورهاي اروپايي هم در‬
‫مين روبي خليج فارس به امريكا كمك مي كردند‪ .‬از سوي ديگر كارلوچي وزير دفاع امريكا در ‪ 1‬ارديبهشت‬
‫‪ 3132‬به ناوهاي جنگي امريكا دستور داد كه در حمالت ايرانيان به نفتكشهاي بي طرف‪ ،‬تحت شرايطي مي‬
‫توانند دخالت نمايند‪ .‬اين در حالي بود كه عراق مجاز بود به نفتكشهاي ايراني حمله كند‪ .‬امريكا حمالت خود‬
‫به سكوهاي نفتي ايران و قايقهاي تندرو و ناوهاي ايران را "مقابله سنجيده " ناميد‪ .‬امريكا در طول عمليات‬
‫نظامي عليه تأسيسات نفتي ايران‪ ،‬از لحاظ سوخت و پشتيباني بشدت به پايگاههاي موجود در عربستان و كويت‬
‫وابسته بود‪ .‬اين كشور با استفاده از تأسيسات هوايي و دريايي خود در اين كشورها به منافع ملي و توانمنديهاي‬
‫نظامي ايران درخليج فارس حمله مي كرد‪ .‬كويت عالوه بر واگذاري تأسيسات بندري به امريكا‪ ،‬هزينه اجاره‬
‫شناورهايي را كه امريكا درخليج فارس از آنها استفاده مي كرد پرداخت مي نمود و ماهانه حدود ‪ 1‬ميليون‬
‫گالن سوخت به ناوگان جنگي امريكا تحويل مي داد‪ .‬ناوهاي امريكايي از بنادر عربستان در خليج فارس‬
‫استفاده مي كردند و در آنجا سوخت و ساير خدمات تحويل مي گرفتند‪ .‬بحرين نيز پايگاه بالگردهاي جنگي‬
‫امريكا بود و هواپيماهاي امريكايي بطور مستمر از فرودگاههاي آن كشور استفاده مي كردند‪ .‬هواپيماهاي‬
‫امريكايي از فضاي امارات عربي متحده و عمان نيز استفاده مي كردند و ناوهاي جنگي امريكا عالوه بر سوخت‬
‫گيري در بنادر امارات‪ ،‬در آنجا تعمير مي شدند‪ .‬فرماندهان نظامي امريكا‪ ،‬همكاري كشورهاي عربي خليج‬
‫‪57‬‬
‫فارس را براي موفقيت در عملياتهايشان فوق العاده حياتي‪ ،‬ذكر كرده اند‪.‬‬
‫حمله ارتش عراق به شلمچه و واكنش ایران‬
‫حمالت بعدي ارتش عراق به منطقه عملياتي كربالي ‪ 3‬در تاريخ ‪ 4‬خرداد سال ‪ 3132‬صورت گرفت و‬
‫نيروهاي عراقي توانستند ظرف ‪ 5‬ساعت تا مرز شلمچه جلو بيايند‪ .‬در پي حمالت پي در پي عراق به مواضع‬
‫قواي ايران‪ ،‬امام خميني طي پيامي در ‪ 3132/1/2‬كه به مناسبت گشايش سومين دوره مجلس شوراي اسالمي‬
‫صادر كردند مرقوم فرمودند‪ " :‬مردم عزيز ايران بعد از فراغت از انتخابات‪ ،‬همچون گذشته به پشتيباني مادي و‬
‫معنوي خود از جبهه هاي نبرد و رزمندگان ادامه دهند و سپاهيان نور را حمايت نمايند و همه آنان و رزمندگان‬
‫عزيز بدانند كه در هر صورت‪ ،‬پيروزي با ماست و ما به اين مسئله با تمام وجود معتقديم و از آغاز جنگ‬

‫‪562‬‬
‫تاكنون بارها عنايات حق را ديده ايم و ملت بزرگ ايران مطمئن باشند كه از آن روزي كه در اين راه مقدس‬
‫قدم نهاده اند چيزي را از دست نداده اند كه نگران حادثه باشند و ضرري نكرده اند كه از آن‪ ،‬احساس غبن و‬
‫پشيماني كنند‪ .‬همه سرمايه هاي آنان در پيشگاه مقدس حق تعالي باقي مانده است‪ .‬البته كشوري همانند ايران‬
‫كه در صدد تحقق اهداف بلند اسالمي است ممكن است فراز و نشيب هايي داشته باشد همانگونه كه در صدر‬
‫اسالم نيز چنين بوده است ولي براي يك ملت بزرگ‪ ،‬هيچ پيروزي اي باالتر از تصميم و عزم و اراده استوار‬
‫آنان براي رسيدن به حق نيست كه بحمداهلل خداوند آن را به مردم كشور ايران عنايت نموده است و ما به ياري‬
‫خدا و با همت و اراده پوالدين مردم در برابر همه مشكالت خواهيم ايستاد و همانگونه كه به بركت ايمان و‬
‫توكل مردم و رزمندگان به پيروزي هاي بزرگ و معجزه آسايي رسيده ايم و هر روز ما روز موفقيت و امتحان‬
‫جديدي بوده است بعد از اين نيز به راه خود ادامه مي دهيم‪ .‬رزمندگان عزيز و دالور ما‪ ،‬اعم از ارتش و سپاه و‬
‫بسيج با تكيه بر ايمان و سالح و اميد به نصرت حق و با حمايت بي شائبه مردم به نبرد و دفاع مقدس خود ادامه‬
‫دهند و عزم ها را جزم كنند و بر دشمن زبون بتازند و با همت خود‪ ،‬افتخار نصرت و پيروزي را به ارمغان‬
‫آورند كه سرنوشت جنگ در جبهه ها رقم مي خورد نه در ميدان مذاكره ها‪ ،‬و به ياري خداوند و دعاي خير‬
‫حضرت بقيه اهلل ارواحنا فداه حرف آخرمان را با صداميان و جهان خواران در صحنه حماسه جهاد و شهادت مي‬
‫‪51‬‬
‫زنيم و از خداوند نيز صبر و مدد مي طلبيم‪ .‬خداوند يار و ناصر مجاهدان و رزمندگان ما باد‪" .‬‬
‫تشکیل ستاد فرماندهی كل قوا‬
‫با تغيير شرايط در جبهه هاي جنگ و توسعه حمالت نظامي عراق به مواضع نيروهاي ايراني و موفقيت آنان در‬
‫باز پس گيري بعضي از مناطق در اختيار قواي ايراني و همچنين با توجه به درگيري روياروي امريكاي‬
‫جهانخوار عليه اسالم و ايران و هماهنگي غرب و شرق و ارتجاع منطقه در مبارزه با انقالب اسالمي و جلوگيري‬
‫از پيروزي اسالم‪ ،‬بنابر پيشنهاد رئيس جمهور‪ ،‬امام خميني در تاريخ ‪ 3132/1/37‬طي حكمي به آقاي هاشمي‬
‫رفسنجاني‪ ،‬ايشان را به سمت جانشين فرمانده كل قوا با تمام اختيارات منصوب كردند تا بتوانند تمامي امكانات‬
‫دولت و نيروهاي مسلح را در مقابله با ارتش بعثي عراق بكار بگيرند‪ .‬ايشان‪ ،‬آقاي هاشمي رفسنجاني را موظف‬
‫به اجراي دستورات ذيل نمودند‪ -3. :‬ايجاد ستاد فرماندهي كل تا تهيه زمينه وحدت كامل‬
‫‪ .7‬هماهنگي كامل ارتش‪ ،‬سپاه‪ ،‬بسيج و نيروهاي انتظامي در تمامي زمينه هاي دفاع مقدس‪ .‬بدهي است انسجام‬
‫و ادغام مورد قبول و صحيح ادارات و سازمان هاي مربوط و پشتيباني كننده در هماهنگي نيروهاي مسلح ‪ ،‬نقش‬
‫اساسي را دارا خواهند بود‪.‬‬
‫‪ .1‬تمركز صنايع نظامي و تهيه مايحتاج دفاع مقدسمان و انسجام امكانات تعميراتي‪ ،‬پشتيباني‪ ،‬فني‪ ،‬مهندسي‪،‬‬
‫رزمي‪ ،‬آموزشي و تحقيقاتي و نيز بسيج همه امكانات و ابزار در جهت اهداف مشخص از سوي فرماندهي كل‪.‬‬
‫‪ .4‬سعي در استفاده هر چه بهتر از امكانات و نيروها و جلوگيري از بكار گرفتن امكانات مادي و معنوي در‬
‫غير موارد ضروري و در همين راستا حذف يا ادغام سازمان ها و تشكيالت تكراري و غير ضروري‪.‬‬
‫‪ .3‬تمركز امور تبليغي و فرهنگي نيروهاي مسلح در تمام زمينه ها‪.‬‬

‫‪563‬‬
 ‫‪ .3‬استفاده درست و قاطع از قوانين دادگاه نظامي در زمان جنگ و تنبيه متخلف در هر رده‪.‬‬
‫‪ .2‬بهره برداري صحيح از كمك هاي مردمي در تمامي زمينه ها‪ .‬قوه مقننه و اجرائيه و قضائيه موظفند تمامي‬
‫امكانات و سياست هاي خود را در جهت نيازهاي جنگ بكار گيرند‪.‬‬
‫ايشان در پايان اين حكم مرقوم فرمودند‪ " :‬از مردم عزيز ايران و نيروهاي نظامي و انتظامي مي خواهم تا با‬
‫صبر و شكيبايي انقالبي و با قدرت و استقامت در مقابل توطئه هاي استكبار جهاني ايستادگي نمايند و مطمئن‬
‫باشند كه پيروزي از آنِ صابران است‪ .‬جهان امروز غرق در نامردمي ها و حيله هاست و شما ياران اسالم در‬
‫‪54‬‬
‫اوج قداست و شرافت مي باشيد‪ .‬من به همه شما دعا مي كنم‪ .‬خداوند يار و پشتيبان مبارزان راه خدا باد‪" .‬‬
‫اما به نظر مي رسيد كه اين اقدام با تأخير صورت پذيرفته است‪ .‬بر اين اساس‪ ،‬به منظور هماهنگي بيشتر بين‬
‫ارتش و سپاه و استفاده از قدرت دولت و مجلس براي اداره جنگ‪ ،‬ستاد كل فرماندهي كل قوا‪ ،‬تشكيل شد‪ .‬در‬
‫اين تشكيالت‪ ،‬نخست وزير وقت آقاي مير حسين موسوي به عنوان رئيس ستاد فرماندهي كل قوا و برخي از‬
‫وزراي دولت به عنوان معاونت هاي تخصصي انتخاب گرديدند‪ .‬با تشكيل اين ستاد‪ ،‬مسئوالن اداره كشور‪ ،‬با‬
‫مشكالت جنگ و تداوم آن بيشتر آشنا شدند‪ .‬تشكيل اين ستاد تخصصي‪ ،‬موجب شد تا فراتر از سطح عمليات‪،‬‬
‫به موضوع جنگ و تعيين راهبرد براي نحوه تداوم و ختم جنگ و الزامات مورد نياز هر راهبرد‪ ،‬پرداخته شود‪.‬‬
‫اين ستاد در حالي شكل گرفت كه بمباران ها و موشكباران هاي مداوم شهرها‪ ،‬اعصاب مردم را خرد كرده و‬
‫حمالت نظامي امريكا به تأسيسات نفتي ايران در خليج فارس افزايش يافته بود و خبرهاي خوبي هم از جبهه‬
‫هاي زميني‪ ،‬دريافت نمي شد‪ .‬در آمدهاي نفتي كشور هم به شدت كاهش يافته بود و دولت در مضيقه و‬
‫تنگناي مالي قرار گرفته بود‪ .‬از سوي ديگر كشور در تحريم تسليحاتي قرار داشت و تأمين جنگ افزارها و‬
‫مهمات مورد نياز جبهه ها به سادگي امكان پذير نبود‪ .‬با دريافت حكم جانشيني فرماندهي كل قوا‪ ،‬آقاي‬
‫هاشمي رفسنجاني اقدامات خود را براي سرو سامان داده به وضعيت جبهه ها آغاز نمود‪ .‬ايشان با امام خميني در‬
‫اواخر خرداد ماه ‪ 3132‬مالقات و آخرين وضعيت جبهه هاي جنگ را براي رهبري انقالب‪ ،‬توضيح داد‪ .‬در اين‬
‫جلسه عزم امام خميني بر ادامه جنگ بود‪ .‬پس از اين جلسه آقاي هاشمي رفسنجاني عازم جبهه هاي غرب‬
‫كشور گرديد‪.‬‬
‫حمله منافقین به مهران‬
‫در سال هاي پاياني جنگ‪ ،‬منافقين كامال شكل نظامي به خود گرفتند و به عنوان بخشي از توان رزمي عراق در‬
‫جبهه ها مأموريت يافتند‪ .‬با اين تدبير‪ ،‬ارتش منافقين با كمك ارتش عراق در ‪ 3132/1/71‬به مواضع لشكر ‪33‬‬
‫زرهي قزوين مربوط به ارتش و لشكر ‪ 33‬اميرالمومنين (ع) مربوط به سپاه در منطقه عمومي مهران حمله و شهر‬
‫مهران را به تصرف در آورد‪ .‬در اين عمليات ‪ 44‬دستگاه تانك‪ 15 ،‬خودرو زرهي‪ 13 ،‬عراده توپ و ‪1433‬‬
‫قبضه سالح سبك به دست دشمن افتاد و ‪ 3433‬نفر از رزمندگان اسالم نيز به اسارت در آمدند‪ .‬الزم به ذكر‬
‫است كه تا اين زمان‪ ،‬سازمان منافقين در عمليات هاي مختلف و در حمالت خود به مواضع ارتش‪ ،‬حدود ‪7222‬‬
‫نفر از نيروهاي ارتش را به اسارت خود در آورده بودند‪.‬‬

‫‪564‬‬
 ‫نامه تکان دهنده‬
‫در سفر آقاي هاشمي رفسنجاني به كرمانشاه ايشان از فرمانده سپاه خواستند تا برنامه خود را به منظور ادامه‬
‫جنگ تهيه و ارائه نمايند‪ .‬بدين منظور در تاريخ ‪ 7‬تير ماه سال ‪ 3132‬آقاي محسن رضايي فرمانده وقت سپاه‬
‫نامه اي را خطاب به فرماندهي جنگ نوشت و در آن‪ ،‬كليات طرحي را تقديم ايشان نمود كه هدف نبرد‪ ،‬انهدام‬
‫صدام و حزب بعث عراق منظور شده بود‪ .‬بر اساس اين طرح ‪،‬بايد ارتش و سپاه هر دو ظرف پنج سال افزايش‬
‫كمي مي يافتند و براي تامين نيروهاي مورد نياز مي بايستي افراد بين ‪ 32‬تا ‪ 43‬سال ساالنه چهار ماه در جبهه‬
‫باشند‪ .‬دولت و مجلس شوراي اسالمي هم بايد در اولويت يكم‪ ،‬بودجه و امكانات مورد نياز نيروهاي مسلح را‬
‫در اختيار جانشين فرماندهي كل قوا قرار مي دادند‪ .‬صنايع و كارخانجات كشور نيز در اولويت يكم موظف به‬
‫تأمين مايجتاج رزمندگان اسالم بودند‪.‬همچنين فرض بر آن بوده است كه انگيزه امريكا و شوروي و صدام و‬
‫حزب بعث‪ ،‬عليه انقالب اسالمي‪ ،‬نه تنها كاهش نيافته بلكه با رشد بيداري اسالمي در جهان‪ ،‬مشكالت سياسي‬
‫ابر قدرت ها در جهان‪ ،‬بيشتر از گذشته شده است وآنها قوي تر از گذشته به جنگ خليج فارس‪ ،‬ادامه خواهند‬
‫داد‪.‬از سوي ديگر عراق به توسعه سازمان رزم و سازماندهي نيروهاي منافقين ‪ ،‬ادامه خواهد داد‪.‬تقديم اين نامه‬
‫تاثير فراواني در به تصميم رساندن فرماندهي كل قوا براي آينده جنگ داشت‪.‬‬
‫برداشت از نامه فرمانده سپاه‬
‫محسن رضايي مي گويد‪ :‬منظور از نوشتن اين نامه آن بود كه اگر بخواهيد جنگ باموفقيت ادامه پيدا كند‪،‬ما‬
‫چنين شرايطي را نياز داريم ‪ .‬من تقاضا كردم براي گسترش تجهيزات و سازماندهي سپاه ‪1‬تا ‪ 4‬ميليارد دالر نياز‬
‫است تابراي ‪ 1‬تا ‪ 4‬سال آينده برنامه ريزي كنيم و بجاي يك عمليات‪،‬براي يك پيروزي قاطع اقدام كنيم كه‬
‫الزمه آن يك برنامه ريزي سه چهار ساله است‪ 53.‬اما برداشت فرمانده جنگ چيز ديگري بود‪ .‬وي مي گويد‪:‬‬
‫نامه فرمانده سپاه نشان داد كه اهداف بلند مدت ايران‪ ،‬به آساني محقق نمي شود‪ .‬اين نامه با علم از واقعيتهاي‬
‫جنگ و بصورت منطقي نوشته شده بود‪ .‬پس از آنكه نامه به رويت امام خميني و فرمانده جنگ رسيد‪ ،‬برداشت‬
‫آنها اين بود كه امكان جنگيدن ديگر وجود ندارد‪ .‬اگر واقعاً مي خواهيد بجنگيد اين نيازها را تأمين كنيد‪ .‬بيانيه‬
‫امام در مورد پذيرش قطعنامه نشان داد كه امام درخواست اين نيازها را غير عملي و غير واقع بينانه مي دانستند‪.‬‬
‫بر اساس اين نامه ‪ 4‬سال وقت نياز بود تا اولين عمليات مهم انجام شود‪ .‬اين در حالي بودكه ايران روزانه تهديد‬
‫مي شد‪ .‬آن نامه نشانه اين بود كه با توجه به شرايط موجود نمي توانيم بجنگيم‪ .‬متن اين نامه نظر اكثر‬
‫فرماندهان جنگ بود‪ 53.‬در حاليكه ايران درگير بررسي وضعيت جديد جنگ و چاره انديشي براي برون رفت از‬
‫چنين شرايطي بود‪ ،‬حمالت ارتش عراق به مواضع نيروهاي ايراني در جبهه هاي مختلف به شرح ذيل ادامه‬
‫يافت‪:‬‬
‫حمله ارتش عراق به جزایر مجنون‬
‫در تاريخ ‪ 4‬تيرماه سال ‪ 3132‬ارتش عراق كامل ترين و بزرگترين عمليات خود را پس از آغاز راهبرد آفندي‬
‫در حمله به منطقه عملياتي خيبر و بدر صورت داد‪ .‬ارتش عراق از منطقه كوشك تا جزاير مجنون‪ ،‬گسترده‬

‫‪565‬‬
‫ترين عمليات خود را با سرعت و قدرت زياد آغاز نمود‪ .‬در ساعت ‪ 3‬بعد از ظهر اين روز‪ ،‬با ‪ 31‬فروند بالگرد‬
‫جنگي و ترابري به محل قرارگاه نصرت واقع در ضلع شمالي جزيره مجنون شمالي و جاده هاي منطقه هور‬
‫حمله و سپس با ‪ 72‬فروند بالگرد عمليات هلي برن انجام داد و حدود يك تيپ كماندويي را در جزاير مجنون‬
‫پياده كرد‪ .‬علي هاشمي فرمانده قرارگاه نصرت به اتفاق چند تن از مسئولين اين قرارگاه‪ ،‬مفقود گرديدند‪ 52.‬در‬
‫همين حال در طول روز‪ ،‬بالگردهاي توپ دار ارتش عراق‪ ،‬خودروهاي در حال تردد بر روي جاده اهواز ـ‬
‫خرمشهر را مورد حمله قرار مي دادند‪ .‬سرانجام‪ ،‬ارتش بعثي عراق توانست عالوه بر بازپس گيري جزاير مجنون‬
‫با پيشروي از منطقه مرزي كوشك نيروهاي خود را به كيلومتر‪ 33‬جاده اهواز ـ خرمشهر رسانده و پلها و ريل‬
‫راه آهن در اين منطقه را تخريب نموده و با آغاز تاريكي هوا به مرز عقب نشيني نمود‪ .‬در مجموع ‪ 21‬گردان‬
‫از سپاه گارد و سپاه ششم ارتش عراق به جزاير مجنون حمله كردند‪ .‬در اين حمله ارتش عراق از ‪ 7‬هزار‬
‫دستگاه تانك و نفربر و ‪ 333‬عراده توپخانه صحرايي استفاده كرد‪ .‬ارتش عراق در حمالت خود به خط مقدم از‬
‫سالح شيميايي سيانور كه ناپايدار و كشنده است استفاده نمود و سپس از آتش تهيه توپخانه بصورت انبوه‬
‫استفاده كرد آنگاه به عقبه ها از جمله مواضع توپخانه رزمندگان اسالم در جزاير مجنون‪ ،‬با گازهاي خردل كه‬
‫يك نوع سالح شيميايي پايدار است‪ ،‬حمله نمود به گونه اي كه تمام خدمه هاي آنها شهيد و مجروح‬
‫شدند‪.‬مقاومت نيروهاي ايراني در خط مقدم بسيار خوب بود و شكستن خطوط اول براي ارتش عراق ‪ 4‬ساعت‬
‫زمان برد‪ .‬در اين عمليات ‪ 7733‬نفر از نيروهاي ايراني به اسارت در آمدند‪ 33 .‬عراده توپخانه نيز بدست دشمن‬
‫افتاد و ‪ 1‬هزار نفر از نيروهاي سپاه نيز شيميايي شدند‪ .‬اين عمليات باعث شد تا روحيه نيروهاي عراقي افزايش‬
‫يابد و يكي از مهمترين دستاوردهاي ايران در جنگ كه تسلط بر بخشي از ذخاير نفتي عراق با ارزش بيش از‬
‫‪ 333‬ميليارد دالر بود‪ ،‬از بين برود‪.‬‬
‫حمله ارتش عراق به جبهه هاي شمال غربی‬
‫در تاريخ ‪ 2‬تيرماه ‪ 3132‬نيروهاي عراقي به ارتفاعات شاخ شميران در منطقه سد دربندي خان حمله نمودند ولي‬
‫به دليل مقاومت نيروهاي خودي موفق به تصرف آن نشدند‪ .‬در اين هنگام نيروهاي ايران تصميم گرفتند مناطق‬
‫تصرف شده در حاج عمران‪ ،‬پنجوين و ماووت را تخليه و به سمت مرز عقب نشيني نمايند‪.‬‬
‫حمله ناو جنگی آمریکا به هواپیما مسافربري ایران‬
‫همزمان با تهاجمات ارتش عراق در جبهه هاي زميني‪ ،‬ناوگان نظامي امريكا در خليج فارس‪ ،‬جنگ گسترده اي‬
‫را عليه منافع ايران در خليج فارس آغاز كرد‪ .‬امريكا در تالش بود تا تمام محيط خليج فارس را براي توليد و‬
‫صدور نفت ايران و نيز براي تردد هواپيماهاي ايراني و همچنين حضور نيروهاي دريايي ايران ناامن سازد‪ .‬پس‬
‫از برخوردهاي امريكا با ايران در روز ‪ 3132/3/71‬براي مدت بيش از دو ماه‪ ،‬برخوردي بين ناوگان جنگي‬
‫امريكا و واحدهاي ايران پيش نيامد‪.‬آخرين اقدام مداخله جويانه امريكا به نفع رژيم عراق‪ ،‬حمله ناو وينسنس به‬
‫هواپيماي مسافربري ايران در نزديكي هاي بندرعباس بود‪ .‬اين سومين درگيري گسترده امريكا با ايران‬
‫محسوب مي شد‪ .‬در ‪ 37‬تيرماه ‪ 3132‬ناو چند منظوره امريكا در منطقه تنگه هرمز با شليك دو موشك‪،‬‬

‫‪566‬‬
‫هواپيماي مسافربري ايرباس جمهوري اسالمي را با ‪ 713‬مسافر مورد اصابت قرار داد كه همگي سرنشينان آن‬
‫به شهادت رسيدند‪ .‬در اين اقدام جنايتكارانه ‪ 713‬نفر از سرنشينان هواپيما از جمله ‪ 33‬كودک جان باختند‪.‬‬
‫امريكا به فرمانده جنايتكار اين ناو مدال افتخار داد‪ .‬حمله به هواپيماي مسافربري ايران نه يك عمل اتفاقي و نه‬
‫ناشي از ضعف فناوري و خطاي انساني ناو چند منظوره امريكايي‪ ،‬بلكه نشانگر سياست دولت امريكا در قبال‬
‫ايران و بيانگر ضديت امريكا با جمهوري اسالمي در جريان جنگ تحميلي و عالمت روحيه خصمانه دولت‬
‫مردان امريكا با ملت ايران بود‪ .‬اين اقدام امريكا پيام روشن آن كشور مبني بر تشديد جنگ و آمادگي اياالت‬
‫متحده براي انجام جنايات بيشتر عليه مردم ايران بود‪ .‬آقاي هاشمي رفسنجاني مي گويد‪ " :‬اسرار ايرباس به‬
‫روشني فاش نشده و معلوم نيست كه پشت آن چه بود‪ .‬از طرف ما چنين برداشت شد كه آمريكا براي مداخله‬
‫مستقيم برعليه ما مصمم است و احتمال پيروزي ما آنان راسخت نگران كرده است‪ .‬حمله به ايرباس يك اخطار‬
‫بود و اينكه آمريكا حدي براي تجاوز به ايران قائل نيست و اهداف نظامي و اقتصادي و مردمي را در بر مي‬
‫گيرد و همزمان به سكوهاي نفتي و كشتي هاي غير نظامي و ناوهاي جنگي حمله كردند‪ .‬بنابراين در خليج‬
‫فارس ما با آمريكا‪ ،‬فرانسه و انگليس مواجه بوديم‪55 ".‬در جلسه شوراي امنيت سازمان ملل‪ ،‬جرج بوش معاون‬
‫رئيس جمهور امريكا در برابر اعتراض وزير خارجه ايران نسبت به اقدام جنايت كارانه ناو امريكايي در حمله‬
‫به هواپيماي مسافربري جمهوري اسالمي‪ ،‬به صراحت اظهار داشت‪ :‬آقاي وزير به شما مي گويم بين پايان‬
‫‪51‬‬
‫جنگ يا تقابل با ما‪ ،‬بايد يكي را انتخاب كنيد‪.‬‬
‫امام خميني در واكنش به اين جنايت طي پيامي در ‪ 3132/4/31‬خطاب به آيت اهلل منتظري مرقوم فرمودند‪:‬‬
‫" مردم شريف ايران بايد توجه كنند كه امروز‪ ،‬روز مبارزه و جنگيدن با تمام شياطيني است كه حقوق حقه‬
‫تمامي پا برهنگان جهان را صرف عيش و نوش و تهيه سالح هايي مي نمايند كه براي هميشه‪ ،‬حاكم دنياي‬
‫گرسنگان باشند‪ .‬جنگ امروز ما‪ ،‬جنگ با عراق و اسرائيل نيست‪ .‬جنگ ما‪ ،‬جنگ با عربستان و شيوخ خليج‬
‫فارس نيست‪ .‬جنگ ما‪ ،‬جنگ با مصر و اردن و مراكش نيست‪ .‬جنگ ما‪ ،‬جنگ با ابرقدرت هاي شرق و غرب‬
‫نيست‪ .‬جنگ ما‪ ،‬جنگ مكتب ماست عليه تمامي ظلم و جور‪ .‬جنگ ما‪ ،‬جنگ اسالم است عليه تمامي نابرابري‬
‫هاي دنياي سرمايه داري و كمونيزم‪ .‬جنگ ما‪ ،‬جنگ پابرهنگي عليه خوشگذراني هاي مرفهين و حاكمان بي‬
‫درد كشورهاي اسالمي است‪ .‬اين جنگ‪ ،‬سالح نمي شناسد‪ .‬اين جنگ محصور در مرز و بوم نيست‪ .‬اين جنگ‪،‬‬
‫خانه و كاشانه و شكست و تلخي كمبود و فقر و گرسنگي نمي داند‪ .‬اين جنگ‪ ،‬جنگ اعتقاد است‪ .‬جنگ‬
‫ارزش هاي اعتقادي ـ انقالبي عليه دنياي كثيف زور و پول و خوشگذراني است‪ .‬جنگ ما‪ ،‬جنگ قداست‪،‬‬
‫عزت و شرف و استقامت عليه نامردمي ها ست‪ .‬رزمندگان ما در دنياي پاک اعتقاد و در جهان ايمان تنفس مي‬
‫كنند و مسلمين جهان هم كه مي دانند جنگ بين استكبار و اسالم است‪ ،‬جهانخواران را آرام نخواهند گذاشت و‬
‫ضربه هاي خود را بر همه كاخ نشينان وارد مي كنند‪ ....‬بايد نگذاريم كه تالش فرزندان انقالبيمان در جبهه ها‬
‫از بين برود‪ .‬براي برپايي احكام اسالم عزيز‪ ،‬دست اتحاد به يكديگر داده‪ ،‬محكم و استوار تا پيروزي اسالم‬
‫حركت كنيم‪ .‬مسئولين نظام بايد تمامي همّ خود را در خدمت جنگ صرف كنند‪ .‬اين روزها بايد تالش كنيم‬

‫‪567‬‬
‫تا تحولي عظيم در تمامي مسائلي كه مربوط به جنگ است بوجود آوريم‪ .‬بايد همه براي جنگي تمام عيار عليه‬
‫امريكا و اذنابش بسوي جبهه رو كنيم‪ .‬امروز ترديد به هر شكلي خيانت به اسالم است‪ .‬غفلت از مسائل جنگ‪،‬‬
‫خيانت به رسول اهلل صلي اهلل عليه و آله وسلم است‪ .‬اينجانب جان ناقابل خود را به رزمندگان صحنه هاي نبرد‪،‬‬
‫تقديم مي نمايم‪ .‬انفجار هواپيماي مسافربري‪ ،‬زنگ خطري است براي تمامي مسافرتهاي هوايي‪ .‬بايد با تمام‬
‫‪13‬‬
‫وجود تالش كنيم تا چنين صحنه هاي دردناكي پيش نيايد‪" .‬‬
‫تحلیل درگیریهاي ارتش آمریکا با ایران‬
‫در مجموع امريكا حدود ‪ 1‬ماه به طور مستقيم وارد جنگ با ايران در خليج فارس شد‪ .‬در اين مدت ‪ 37‬برخورد‬
‫نظامي بين ايران و امريكا بوجود آمد كه خسارات زيادي را براي ايران و براي اعتبار امريكا در بر داشت‪.‬‬
‫امريكا در حمالت اوليه خود به قايقهاي سپاه و كشتي ايران اجر مربوط به نيروي دريايي ارتش‪ ،‬سعي در يك‬
‫درگيري نظامي محدود با نيروي دريايي ايران در خليج فارس داشت‪ .‬برگرداندن سريع سرنشينان قايقهاي‬
‫تندروي سپاه و خدمه كشتي ايران اجر‪ ،‬نشان مي داد كه امريكا فقط بدنبال زدن چند ضربه نظامي به ايران‬
‫است‪ .‬اما در حمله به سكوهاي نفتي ايران مشخص شد كه امريكا دنبال زدن ضربه اقتصادي به ايران بوده ولي‬
‫قصدي براي كشتن غير نظاميان ندارد‪ .‬به همين علت با اخطار قبلي و پس از تخليه كاركنان سكوها به پايانه‬
‫هاي نفتي ايران حمله مي كرد‪ .‬اما در حمله به هواپيماي مسافربري جمهوري اسالمي‪ ،‬امريكا مي خواست نشان‬
‫دهد كه حاضر است براي اِعمال اراده خود حتي مردم غير نظامي را نيز در آسمان به قتل برساند و بدنبال شدت‬
‫بخشيدن بر فشار به ايران است‪ .‬بنابراين امريكا عالوه بر فشار نظامي و اقتصادي و سياسي‪ ،‬سعي داشت تا يك‬
‫نوع فشار اجتماعي را نيز بر مسئولين جمهوري اسالمي وارد آورد‪ .‬به هر حال در سه ماهه اول سال ‪ 3132‬فشار‬
‫نظامي امريكا بر روي اسكله هاي نفتي‪ ،‬نيروي دريايي ايران و تالش براي كنترل آسمان خليج فارس و ناامن‬
‫سازي پروازهاي مسافري‪ ،‬افزايش فوق العاده اي يافت‪ .‬در اين دوران امريكا عمالً به عنوان بازوي نظامي رژيم‬
‫عراق در منطقه خليج فارس عليه ايران وارد عمل شده بود و تالش داشت تا عالوه بر توسعه فشار اقتصادي بر‬
‫ايران‪ ،‬يك نوع فشار رواني گسترده را نيز عليه دولتمردان ايراني‪ ،‬به وجود آورد‪.‬‬
‫حمله ارتش عراق به منطقه عملیاتی فتح مبین‬
‫در ‪ 73‬تيرماه سال ‪ 33 ،3132‬لشكر از قواي ارتش عراق به منطقه زبيدات و شرهاني حمله كرد و تا امامزاده‬
‫عباس در دشت عباس جلو آمد و پادگان عين خوش را تصرف كرد‪ .‬ارتش عراق با يك تيپ زرهي توانست‬
‫دهلران را نيز به تصرف خود در آورد‪ .‬در اين عمليات‪ ،‬منطقه وسيعي در غرب عين خوش‪ ،‬موسيان و جنوب‬
‫دهلران به تصرف ارتش عراق درآمد‪ .‬با اين حمله شهر دهلران به مدت چند روز در اختيار قواي بعثي قرار‬
‫گرفت‪ .‬بر اثر اين حمالت‪ ،‬نيروهاي لشكر‪ 22‬پياده و لشكر ‪ 73‬حمزه به طرز بسيار نامطلوبي از منطقه فرار‬
‫نمودند‪ .‬در اين عمليات ‪ 17‬تانك و ‪ 33‬نفربر زرهي و ‪ 313‬عراده توپخانه و ‪ 352‬خمپاره انداز و ‪ 445‬خودرو از‬
‫ارتش بدست نيروهاي عراقي افتاد و ‪ 2333‬نفر نيز به اسارت در آمدند‪ .‬در جريان حمالت ارتش بعثي به مواضع‬
‫قواي ايراني‪ ،‬در مجموع ارتش ايران بيش از ‪ 733‬تانك و نفربر خود را در ماه هاي پاياني جنگ از دست داد‪.‬‬

‫‪568‬‬
 ‫امام خميني پس از اين حادثه به اين نتيجه رسيدند كه قطعنامه ‪ 315‬را بپذيرند‪.‬‬
‫تصمیم ایران به عقب نشینی‬
‫با عمليات گسترده و پيوسته ارتش عراق به مواضع نيروهاي ايران در جبهه هاي مختلف‪ ،‬نيروهاي مسلح ايران‬
‫دچار انفعال شدند‪.‬روحيه رزمندگان به ضعف گرائيد و موجب شد در بعضي از جبهه ها‪ ،‬سربازان به صورت‬
‫دسته جمعي وگسترده از مقابل ارتش عراق فرار نمايند‪ .‬ارتش حدود ‪ 333‬تانك و نفربر و بسياري از تجهيزات‬
‫انفرادي خود را از دست داد‪ .‬در هيچ دوره اي از جنگ‪ ،‬چنين هزيمتي در بين نيروهاي ايراني مشاهده نشده‬
‫بود‪.‬اين شرايط نشان دادكه ديگر سربازان ايراني حاضر و قادر به ادامه جنگ نيستند‪.‬ارزيابي فرماندهان نيز اين‬
‫بود كه عراق در دور تك قرار گرفته و ابتكار عمل از دست نيروهاي ايراني خارج شده است‪.‬در آن وضعيت‪،‬‬
‫امكان حفظ مناطق تصرف شده در خاک عراق وجود نداشت‪ .‬بهترين راه حل‪ ،‬كنترل جبهه ها از طريق عقب‬
‫نشيني برنامه ريزي شده بود‪ .‬بنابراين تصميم بر اين شد تا قبل از آنكه ارتش عراق به ساير جبهه ها حمله كند‪،‬‬
‫قواي ايران به مواضعي در داخل خاک كشور و در اطراف مرز بازگردند‪ .‬بر اين اساس در ‪ 77‬تيرماه ‪،3132‬‬
‫نيروهاي ايران منطقه عملياتي والفجر ‪ 33‬را به صورت اختياري تخليه و عقب نشيني كردند‪ .‬از اين زمان‬
‫فرماندهي جنگ‪ ،‬تصميم به بازسازي يگان هاي نظامي گرفت‪ .‬ايران در تالش بود تا يك نوع سازماندهي مجدد‬
‫را جهت مقابله با تهاجمات جديدارتش عراق‪ ،‬انجام دهد‪.‬‬
‫تغییر موازنه قوا‬
‫تحول در جبهه هاي جنگ و حمالت پي در پي عراق به مواضع نيروهاي ايراني‪ ،‬عالمت تغيير موازنه قوا به نفع‬
‫ارتش بعثي عراق بود‪ .‬اين تهاجمات موجب شد تا پس از سه سال پيشروي هاي جديد ايران‪ ،‬قدرت نظامي‬
‫جمهوري اسالمي با يك چالش اساسي و جدي مواجه گرديده و مورد حمله مداوم ارتش عراق قرار گيرد‪.‬‬
‫داليل تغيير موازنه قوا به نفع ارتش عراق را مي توان به شرح ذيل بيان كرد‪:‬‬
‫الف‪ -‬تغییر تاكتیك ارتش بعثی در مقابله با تهاجمات ایران‬
‫هميشه ارتش بعثي عراق در مقابل تهاجمات و پيشروي قواي ايران به مواضع نيروهاي خويش‪ ،‬براي مدت يك‬
‫هفته و با كمتر از يك سوم توانايي هاي رزمي اش دست به پاتك تعجيلي مي زد تا از پيشروي بيشتر نيروهاي‬
‫ايران در مواضع ارتش بعثي‪ ،‬جلوگيري نمايد‪ .‬آنگاه پاتك هاي جديدي را كه گاه تا دو ماه به طول مي انجاميد‬
‫با بيش از ‪ 33‬درصد از توان دفاعي اش انجام مي داد تا بتواند سرزمين هاي از دست داده را‪ ،‬بازپس بگيرد‪ .‬با‬
‫چنين تاكتيكي معموالً ارتش عراق در دام تله ايجاد شده براي وي از سوي نيروهاي ايراني قرار گرفته و تلفات‬
‫سنگيني را متحمل مي شد‪ .‬اين شيوه جنگي دشمن باعث مي شد تا ارتش بعثي تا ماه ها‪ ،‬تواند دست به هجوم‬
‫تالفي جويانه بزند‪ .‬از عمليات والفجر‪ ،33‬ارتش بعثي عراق اين رويه و تاكتيك خود را تغيير داد و به جاي‬
‫پاتك در برابر تهاجم نيروهاي ايراني‪ ،‬لشكرهاي گارد خود را به جبهه جنوب كه در آن زمان حالت عملياتي‬
‫نداشت منتقل و با طرحريزي براي حمله به فاو ابتكار عمل را بدست گرفت‪.‬‬
‫ب‪ -‬كمك هاي وسیع تسلیحاتی و مالی جهانی به ارتش بعثی‬

‫‪569‬‬
‫در دوسال آخر جنگ‪ ،‬تحول بزرگي در حمايت تسليحاتي و پشتيباني سياسي از رژيم صدام حسين به وجود‬
‫آمد‪ .‬به عنوان نمونه ديويد سگال نيروهاي زرهي و هوايي دو طرف را در سال پايان جنگ چنين مقايسه مي‬
‫كند‪ 3343 :‬تانك ايران در برابر ‪ 4333‬تانك عراق و ‪ 233‬نفر بر ايران در برابر ‪ 1333‬خودرو زرهي عراق‪،‬‬
‫تعداد هواپيماهاي رزمي ايران ‪ 773‬در مقابل ‪ 317‬هواپيماي عراقي‪ 13.‬بر اين اساس مي توان گفت كه به طور‬
‫متوسط جنگ افزارهاي در اختيار ايران حدود ‪ 3/1‬سالحهاي در اختيار عراق بوده است‪ .‬اصوالً ايران به علت‬
‫تحريم ها و محدوديتها قادر به تأمين جنگ افزارهايي مانند هواپيما و تانك نبوده است‪.‬‬
‫ج‪ -‬در اختیار قرار دادن اطالعات مورد نیاز به ارتش عراق‬
‫پس از افشاي ماجراي مك فارلين عالوه بر شوروي‪ ،‬امريكا نيز اطالعات نظامي از جبهه هاي ايران را از طريق‬
‫هواپيماهاي آواكس خود كه در عربستان مستقر بودند در اختيار صدام حسين قرار مي داد‪ .‬امريكا با گرفتن‬
‫عكس هاي ماهواره اي از وضعيت آرايش نيروهاي ايراني‪ ،‬آنها را بالفاصله در اختيار ارتش عراق قرار مي داد‪.‬‬
‫منافقين نيز با توسعه سازمان جاسوسي خود‪ ،‬اطالعات الزم را از واحدهاي نيروهاي مختلف ايراني در اختيار‬
‫رژيم بعثي عراق قرار مي دادند‪.‬با ارائه چنين اطالعاتي‪،‬به نظر مي رسيد كه طرح رژيم عراق در حمله به مواضع‬
‫نيروهاي ايراني‪ ،‬در حمله به مناطق تصرف شده در خاک عراق‪ ،‬بزودي پايان نمي يابد بلكه پيش بيني مي شد‬
‫كه به زودي موج دوم عمليات ارتش بعثي آغاز و سعي خواهد شد تا دوباره خرمشهر به تصرف عراق درآيد‪.‬‬
‫از سوي ديگر قرار بود تا منافقين نيز با ارتش آماده شده خود وارد خاک ايران شوند‪ .‬پس مي بايستي فكري‬
‫اساسي براي تغيير وضعيت و باز گرداندن شرايط به نفع ايران‪ ،‬مي شد‬
‫د‪-‬افزایش مشاوره و كمك هاي فکري فرماندهان ارتش عراق‬
‫برخي معتقدند كه در ماه هاي پايان جنگ‪ ،‬فرماندهان عراقي از مشاوره و كمكهاي فكري مستشاران نظامي‬
‫ساير كشورها استفاده مي كرده اند‪ .‬اما بررسي هاي انجام شده تا كنون ‪ ،‬اطالعاتي در اين زمينه را بدست نمي‬
‫دهدد‪ .‬به هر حال به نظر مي رسد ستاد ارتش عراق در سال آخر جنگ توانايي فكري و عملياتي بهتري پيدا‬
‫كرده بود‪.‬‬
‫راهکارهاي ایران براي ختم جنگ‬
‫پس از ناكامي در عمليات رمضان و بخصوص با طوالني شدن جنگ‪ ،‬ايران همواره در پي يافتن راه حل هايي‬
‫براي پايان دادن به جنگ با حفظ حقوق خود بود‪ .‬با تغيير موازنه قوا به نفع ارتش عراق از اوايل سال ‪ ،3132‬دو‬
‫راهكار اساسي پيش روي مسئولين ايراني به شرح ذيل قرار داشت‪:‬‬
‫الف‪ -‬راهکار اول‪ :‬تغییر راهبرد نظامی‬
‫بر اساس اين راهبرد‪ ،‬ايران بايستي با توسعه توان رزمي‪ ،‬شكست نظامي ارتش عراق را در دستور كار خود قرار‬
‫مي داد‪ .‬بنابراين براي آماده شدن نيروهاي مسلح ايران جهت يك رويارويي سرنوشت ساز و اساسي با ارتش‬
‫بعثي‪ ،‬نياز به سرمايه گذاري اساسي از سوي دولت و توسعه كمّي و كيفي سپاه و ارتش بود‪ .‬بر اساس اين‬
‫راهكار‪ ،‬سپاه طرحي را تهيه كرده بود كه نياز به ‪ 3333‬گردان نيروي رزمنده داشت تا بتواند از سه محور اصلي‪،‬‬

‫‪571‬‬
‫عمليات هاي بزرگي را طرح ريزي و به صورت همزمان به مرحله اجرا درآورد‪ .‬اين طرح از سال ‪ 3133‬ارائه‬
‫گرديده بود ولي عمالً امكان تأمين بيش از ‪ 133‬گردان نيرو فراهم نشد‪ .‬اين در حالي بود كه منحني رشد توان‬
‫نظامي ارتش عراق‪ ،‬سيري صعودي داشت‪ .‬البته با تأمين و تدارک اين نيروها‪ ،‬عمليات هاي كربالي ‪ 4‬و ‪3‬‬
‫طرح ريزي و به اجرا در آمد‪.‬‬
‫ب‪ -‬راهکار دوم‪ :‬پیمودن مسیر سیاسی‬
‫با توجه به آنكه راهكار اول نياز به يك همت بلند و بسيج تمام ظرفيت ها و توانايي هاي كشور را داشت و‬
‫عمالً امكان فراهم آوردن چنين تواني ممكن نبود‪ ،‬بنابراين يكي از راه حلهاي عملي استفاده حداكثر از‬
‫ديپلماسي و توسعه تالش هاي سياسي براي خاتمه دادن به جنگ بود‪ .‬البته هميشه در حين عمليات هاي نظامي‪،‬‬
‫بايستي دستگاه ديپلماسي به دنبال استفاده از ظرفيت هاي سياسي بين المللي براي خاتمه دادن به جنگ باشد‪.‬از‬
‫آنجا كه براي اجراي راهكار اول‪ ،‬نياز به بازسازي اساسي نيروهاي مسلح و تجهيز و تسليح مناسب آنها بود و‬
‫اين امر نياز به منابع اقتصادي مطمئن داشت‪ ،‬بنابراين به نظر مي رسيد كه بايستي تمركز تالش ها را بر راهكار‬
‫دوم قرار داد و از موفقيت هاي نظامي در اين مسير بهره برد‪.‬‬
‫پذیرش قطعنامه ‪171‬‬
‫در حاليكه ارتش عراق به حمالت نظامي خود عليه مواضع نيروهاي ايراني ادامه مي داد‪ ،‬مسئله مهم براي‬
‫مسئولين ايراني چگونگي متوقف كردن تهاجمات نظامي ارتش عراق بود‪ .‬احتمال ادامه حمالت نظامي ارتش‬
‫عراق در خاک ايران و تكرار روزهاي اول جنگ وجود داشت‪ .‬از سوي ديگر ايران در پي كنترل پيامدهاي‬
‫شكست نظامي بود‪ .‬در آن زمان براي مسئولين كشور مشخص شده بود كه قدرت نظامي ايران و توانايي هاي‬
‫اقتصادي كشور نه تنها قادر به پايان دادن جنگ از راه نظامي نيست بلكه اگر با شيوه سياسي به حمالت نظامي‬
‫عراق پايان داده نشود‪ ،‬ممكن است شرايط عراق بر ايران تحميل گردد‪ " .‬از سوي ديگر دولت به امام نامه‬
‫نوشت و رسما اعالم كرد كه ما نمي توانيم هزينه جنگ را بدهيم‪ .‬سپاه هم نامه نوشت حاال كه آمريكا وارد‬
‫‪17‬‬
‫عمل شده است اگر مي خواهيم بجنگيم بايدحمايت وسيع تري بشود‪".‬‬
‫نامه فرمانده سپاه‪ ،‬سرمايه و مستند خوبي براي مسئولين كشور شد تا از زبان فرمانده سپاه كه معتقد به ادامه‬
‫جنگ تا پيروزي نهايي بود‪ ،‬واقعيات جبهه و جنگ را به امام خميني به عنوان فرمانده كل قوا‪ ،‬منعكس نمايند‪.‬‬
‫در آن زمان ارتش زياد مدعي ادامه جنگ نبود‪ ،‬سپاه هم براي تداوم جنگ‪ ،‬فهرست بلند بااليي از نيازمنديها‬
‫ارائه كرده بود كه طبيعتاً بر آورده كردن آن خواسته ها‪ ،‬در توان كشور نبود‪ .‬بيان چنين واقعياتي به صورت‬
‫واضح نياز به يك تصميم اساسي و تعيين كننده داشت‪ .‬به هر حال‪ ،‬نامه فوق به همراه ساير نامه هايي كه‬
‫مسئولين دولت وقت در زمينه توانايي هاي اقتصادي و اجتماعي كشور نوشته بودند‪ ،‬براي حضرت امام خميني‬
‫ارسال شد‪ .‬ايشان با بررسي اين نامه و اطالع از نظر مسئولين كشور كه همگي مخالف تداوم جنگ بودند به‬
‫اين نتيجه رسيدند كه مسير نظامي نمي تواند راه مناسبي براي حل مشكل فعلي جنگ باشد‪ ،‬بنابراين با نوشتن‬
‫نامه اي تصميم گرفتند كه از راه سياسي به جنگ پايان دهند‪.‬‬

‫‪571‬‬
‫با نظر حضرت امام‪ ،‬جلسه اي در صبح روز يكشنبه ‪ 73‬تير ماه ‪ 3132‬در دفتر رئيس جمهور وقت با حضور‬
‫حدود ‪ 43‬نفر از مسئوالن نظامي و سياسي كشور و نيز عده اي از مسئوالن استان ها تشكيل شد و در آن‪،‬‬
‫درباره آخرين وضعيت جبهه ها و مسائل مربوط به جنگ تا ساعت ‪ 5‬شب بحث و تبادل نظر گرديد‪ .‬در اين‬
‫جلسه پيام حضرت امام براي حاضرين‪ ،‬از سوي فرزندشان مرحوم حاج سيد احمد خميني قرائت شد‪ ،‬ولي به‬
‫صورت علني انتشار نيافت‪ .‬اين پيام به شرح ذيل است‪:‬‬
‫بسم اهلل الرحمن الرحيم‬
‫با ياري خداوند متعال و با سالم و صلوات به انبياء بزرگوار الهي و ائمه معصومين صلوات عليهم اجمعين حال‬
‫كه مسئوالن نظامي ما اعم از ارتش و سپاه كه خبرگان جنگ ميباشند‪ ،‬صريحاً اعتراف ميكنند كه ارتش اسالم‬
‫به اين زوديها هيچ پيروزي به دست نخواهند آورد و نظر به اين كه مسئوالن دلسوز نظامي و سياسي نظام‬
‫جمهوري اسالمي از اين پس جنگ را به هيچ وجه به صالح كشور نميدانند و با قاطعيت ميگويند كه يك‬
‫دهم سالحهايي را كه استكبار شرق و غرب در اختيار صدام گذاردهاند به هيچ وجه و با هيچ قيمتي نميشود در‬
‫جهان تهيه كرد و با توجه به نامه تكان دهنده فرمانده سپاه پاسداران كه يكي از دهها گزارش نظامي سياسي‬
‫است كه بعد از شكستهاي اخير به اينجانب رسيده و به اعتراف جانشيني فرمانده كل نيروهاي مسلح‪،‬فرمانده‬
‫سپاه يكي از معدود فرماندهاني است كه در صورت تهيه مايحتاج جنگ معتقد به ادامه جنگ ميباشد و با توجه‬
‫به استفاده گسترده دشمن از سالحهاي شيميايي و نبود وسائل خنثي كننده آن‪ ،‬اينجانب با آتش بس موافقت‬
‫مينمايم و براي روشن شدن در مورد اتخاذ اين تصميم تلخ به نكاتي از نامه فرمانده سپاه كه در تاريخ‬
‫‪ 3132/4/7‬نگاشته است اشاره ميشود‪ ،‬فرمانده مزبور نوشته است تا پنج سال ديگر ما هيچ پيروزي نداريم‪،‬‬
‫ممكن است در صورت داشتن وسائلي كه در طول پنج سال به دست ميآوريم قدرت عمليات انهدامي و يا‬
‫مقابله به مثل را داشته باشيم و بعد از پايان سال ‪ 23‬اگر ما داراي ‪ 133‬تيپ پياده و ‪ 7333‬تانك و ‪ 1333‬توپ و‬
‫‪133‬هواپيماي جنگي و ‪ 133‬هليكوپتر ‪...‬كه از ضرورتهاي جنگ در آن موقع است ‪ -‬داشته باشيم ميتوان‬
‫گفت به اميد خدا بتوانيم عمليات آفندي داشته باشيم‪ .‬وي ميگويد قابل ذكر است كه بايد توسعه نيروي سپاه به‬
‫هفت برابر و ارتش به دو برابر و نيم افزايش پيدا كند‪ ،‬او آورده است البته آمريكا را هم بايد از خليج فارس‬
‫بيرون كنيم واال موفق نخواهيم بود‪ .‬اين فرمانده مهمترين قسمت موفقيت طرح خود را تهيه به موقع بودجه و‬
‫امكانات دانسته است و آورده است كه بعيد به نظر ميرسد دولت و ستاد فرماندهي كل قوا بتوانند به تعهد عمل‬
‫كنند ‪.‬البته با ذكر اين مطالب ميگويد بايد باز هم جنگيد كه اين ديگر شعاري بيش نيست ‪.‬آقاي نخست وزير‬
‫از قول وزراي اقتصاد و بودجه وضع مالي نظام را زير صفر اعالم كردهاند‪ ،‬مسئوالن جنگ ميگويند تنها‬
‫سالحهائي را كه در شكستهاي اخير از دست دادهايم به اندازه تمام بودجهاي است كه براي سپاه و ارتش در‬
‫سال جاري در نظر گرفته شده بود‪ .‬مسئوالن سياسي ميگويند از آنجا كه مردم فهميدهاند پيروزي سريعي به‬
‫دست نميآيد شوق رفتن به جبهه در آنها كم شده است‪ .‬شما عزيزان از هر كس بهتر ميدانيد كه اين تصميم‬
‫براي من چون زهر كشنده است ولي راضي به رضاي خداوند متعال هستم و براي صيانت از دين او و حفاظت‬

‫‪572‬‬
‫از جمهوري اسالمي اگر آبروئي داشته باشم خرج ميكنم‪ ،‬خداوندا ما براي دين تو قيام كرديم و براي دين تو‬
‫جنگيديم و براي حفظ دين تو آتش بس را قبول ميكنيم‪ .‬خداوندا تو خود شاهدي كه ما لحظهاي با آمريكا و‬
‫شوروي و تمام قدرتهاي جهان سرسازش نداريم و سازش با ابرقدرتها و قدرتها را پشت كردن به اصول اسالمي‬
‫خود ميدانيم‪ .‬خداوندا در جهان شرک و كفر و نفاق در جهان پول و قدرت و حيله و دوروئي ما غريبيم‪ ،‬تو‬
‫خود ياريمان كن‪ .‬خداوندا در هميشه تاريخ وقتي انبياء و اوليا و علماء تصميم گرفته اند مصلح جامعه گردند و‬
‫علم و عمل را در هم آميزند و جامعهاي دور از فساد و تباهي تشكيل دهند با مخالفتهاي ابوجهلها و‬
‫ابوسفيانهاي زمان خود مواجه شدهاند‪ .‬خداوندا‪ ،‬ما فرزندان اسالم و انقالبمان را براي رضاي تو قرباني كرديم‬
‫غير از تو هيچكس را نداريم ما را براي اجراي فرامين و قوانين خود ياري فرما‪ ،‬خداوند از تو ميخواهم تا هر‬
‫چه زودتر شهادت را نصيبم فرمائي‪ .‬گفتم جلسهاي تشكيل گردد آتش بس را به مردم تفهيم نمايند‪ .‬مواظف‬
‫باشيد ممكن است افراد داغ و تند با شعارهاي انقالبي شما را از آنچه صالح اسالم است دور كنند‪ ،‬صريحا‬
‫ميگويم بايد تمام همتتان در توجيه اين كار باشد‪ .‬قدمي انحرافي حرام است و موجب عكس العمل ميشود‪.‬‬
‫شما ميدانيد كه مسئوالن رده باالي نظام با چشمي خونبار و قلبي ماالمال از عشق به اسالم و ميهن اسالميمان‬
‫چنين تصميمي گرفتهاند خدا را در نظر بگيريد و هر چه اتفاق ميافتد از دوست بدانيد‪ ،‬و السالم علينا و علي‬
‫عباد اهلل الصالحين‪ .‬روحاهلل الموسوي الخميني شنبه ‪/73‬تير‪32/‬‬
‫براين اساس ايران در روز دوشنبه ‪ 72‬تيرماه سال ‪ 3132‬با ارسال نامه اي به آقاي خاوير پرز دكوئيار دبيركل‬
‫وقت سازمان ملل‪ ،‬موافقت خود را با قطعنامه ‪ 315‬به صورت رسمي اعالم نمود‪ .‬نامه ايران از سوي آقاي‬
‫محالتي سفير جمهوري اسالمي در سازمان ملل در ساعت ‪ 7‬بعد از نيمه شب با مراجعه به خانه دبيركل سازمان‬
‫ملل و بيدار كردن وي تحويل او شد‪.‬به هر حال‪ ،‬ايران با عدم توجه به فرصت هاي مناسب جهت پايان دادن به‬
‫جنگ در بهترين زمان‪ ،‬ناچار به پذيرش قطعنامه ‪ 315‬در ضعيف ترين وضعيت گرديد‪.‬‬
‫دالیل پذیرش قطعنامه از سوي ایران‬
‫پذيرش قطعنامه ‪ 315‬از سوي ايران‪،‬گرچه به يكباره اتفاق افتاد ولي نتيجه فرآيندي بود كه در سال هاي پاياني‬
‫جنگ آغاز شده و به تدريج موازنه قوا به نفع رژيم بعثي عراق تغيير كرده بود‪ .‬عراق توانست در اين سال ها‬
‫همه توان دولت و ارتش خود را وارد جنگ نمايد‪ ،‬نفرات و سربازان بيشتري نسبت به ايران را در جنگ به‬
‫كار گيرد‪ ،‬پول بيشتري خرج جنگ نمايد و منابع مالي زيادتري را بكار گيرد و حمايت هاي بين المللي‬
‫بيشتري را جذب كند و اميد ايران را براي پيروزي نظامي بر رژيم صدام حسين‪ ،‬از بين ببرد‪ .‬طبيعي بود كه در‬
‫چنين شرايطي ايران‪ ،‬پذيرش آتش بس را به نفع كشور ارزيابي نمايد و قطعنامه را بپذيرد‪ .‬عمده ترين داليل‬
‫پذيرش قطعنامه را مي توان به شرح ذيل خالصه نمود‪.‬‬
‫الف‪ -‬تهاجمات ارتش عراق‬
‫درسالهاي آخر جنگ ‪ ،‬قدرت نظامي عراق بويژه درحوزه نيروي هوايي و سالحهاي شيميايي افزايش يافت و‬
‫موجب تغيير سياست جنگي وي از دفاعي به تهاجمي در جبهه هاي جنگ زميني گشت‪.‬حمالت گسترده ارتش‬

‫‪573‬‬
‫عراق و باز پس گيري مناطق تصرف شده از سوي ايران‪ ،‬موجب شد تا ايران تمام دستاوردها و برتري هاي‬
‫خود نسبت به عراق را از دست بدهد‪.‬آماده شدن براي انجام عمليات بزرگ وتاثير گذار در جنگ نيز مستلزم‬
‫داشتن زمان ‪ ،‬تجهيزات و نيروي انساني كافي بود‪.‬اين مسائل موجب تهيه نامه فرمانده كل سپاه و اعالم‬
‫نيازمنديهاي ضروري به منظور تغيير شرايط و كسب موازنه قوا شد‪ .‬از سوي ديگر مشخص گرديد كه كسب‬
‫توانايي هاي الزم نظامي براي انجام عمليات هاي گسترده زماني طوالني را مي طلبد و به سرعت امكان پذير‬
‫نيست‪..‬‬
‫ب‪ -‬تهدید عراق مبنی بر استفاده از روشهاي جدید در جنگ‬
‫دولت عراق از طريق برخي از كشورهاي عربي به ايران پيغام داده بود كه اگر ايران پايان جنگ را نپذيرد‪،‬‬
‫سالح هايي را بكار مي برد كه تا كنون فكر آن را نكرده است‪ .‬بسياري از تحليل گران بكارگيري سالح هاي‬
‫شيميايي عليه برخي از شهرهاي پر جمعيت كشور از جمله تهران را تفسير اين تهديد مي دانستند‪ .‬قصد واقعي‬
‫عراق از كاربرد سالح هاي شيميايي‪ ،‬بكارگيري بمب هاي كثيف با مواد اكتيويته بر سر مردم ايران بود كه‬
‫اين بمب ها در سال ‪ 3113‬توسط بازرسان سازمان ملل در عراق كشف شد‪ 11.‬درچنين شرايطي مردم و مراكز‬
‫غير نظامي در تهديد جدي قرار داشتند و آستانه تحمل مردم هم مشخص نبود‪ .‬آقاي هاشمي رفسنجاني مي‬
‫گويد‪ ":‬اين نگراني بسيار جدي بود كه بعداز بمباران شهر حلبچه‪،‬جنگ به كشتار غير نظاميان تبديل شود‪ .‬ما‬
‫نمي خواستيم چنين شود و مردم آسيب ببينند و اين مورد را بايد مهمترين عامل پذيرش قطعنامه از طرف امام‬
‫حساب كنيم‪ .‬من اين مسائل را خدمت امام گفته بودم و ايشان در جريان كاربرد سالح هاي شيميايي قرار‬
‫‪14‬‬
‫گرفته بودند‪ .‬اين مهمترين و اصلي ترين عامل پايان جنگ بود‪.‬‬
‫ج‪ -‬دخالت نظامی امریکا‬
‫اقدامات آمريكا در خليج فارس نشان داد كه اين كشور به تدريج مي خواهد وارد جنگ شود‪ .‬گرچه آمريكا‬
‫چنين چيزي را اعالتم نكرد ولي با رفتار خود به ايران عالمت مي داد‪ 13.‬تغيير سياست امريكا در جنگ و‬
‫تصميم به مداخله مستقيم به نفع عراق موجب استقرار گسترده ناوگان جنگي امريكا در خليج فارس شد‪ .‬با‬
‫گسترش حضور نظامي امريكا در منطقه‪ ،‬ارتش اياالت متحده عمال به يك طرف جنگ تبديل شد و به‬
‫سكوهاي نفتي‪ ،‬قايقهاي تندروي سپاه‪ ،‬ناوهاي جنگي و هواپيماي مسافربري جمهوري اسالمي به صورت پيوسته‬
‫حمله كرد‪ .‬در چنين شرايطي ارتش امريكا قصد داشت تا فضاي خليج فارس را براي تحرک نظامي و نيز براي‬
‫بهره برداري اقتصادي ايران‪ ،‬نا امن سازد‪ .‬اين اقدامات به وضوح بيانگر تصميم جدي امريكا در حمايت از‬
‫دولت عراق در جريان جنگ با ايران‪ ،‬ارزيابي گرديد‪.‬‬
‫د‪ -‬ناتوانی اقتصاد كشور‬
‫هر چه از جنگ مي گذشت‪ ،‬درآمد نفتي ايران و ظرفيت هاي اقتصادي كشور كاهش مي يافت‪ .‬مشكالت‬
‫جدي اقتصاد كشور در سالهاي آخر جنگ به گونه اي درآمد كه منابع ارزي دولت‪ ،‬كفاف اداره كشور و‬
‫‪13‬‬
‫جنگ را نمي كرد و دولت اعالم كرد كه بودجه كشور توان حمايت از جنگ را ندارد‪.‬‬

‫‪574‬‬
‫با توجه به توضيحات فوق‪ ،‬مي توان گفت هدف اصلي از پذيرش قطعنامه ‪ ،315‬مقابله با شرايط فوق و ناكام‬
‫گذاشتن طرح عراق در حمله مجدد به خاک ايران و در نهايت حفظ نظام جمهوري اسالمي بوده است‪.‬‬
‫تحلیل سند تاریخی پذیرش قطعنامه‬
‫نامه مورخ ‪ 3132/4/73‬حضرت امام خميني(ره)‪ ،‬درباره داليل پذيرفتن قطعنامه ‪ ،315‬در آخرين روزهاي هفته‬
‫دفاع مقدسِ سال ‪ 3153‬از سوي آقاي هاشمي رفسنجاني انتشار يافت‪ .‬مطالعه متن اين نامه‪ ،‬فضاي مناسب تري‬
‫را براي درک بهتر شرايط كشور و جبهه هاي جنگ‪ ،‬در آن مقطع زماني براي عالقه مندان به موضوع بررسي‬
‫چگونگي پايان يافتن جنگ تحميلي‪ ،‬فراهم مي آورد‪ .‬گرچه براي تحليل محتوايي اين نامه‪ ،‬بهتر است تا شرايط‬
‫سياسي‪ ،‬اجتماعي‪ ،‬اقتصادي و نظامي و بين المللي آن دوران كه منجر به صدور متن اين نامه گرديده است‬
‫بررسي شود و از طرفي ساير نامه ها و مكاتبات و بحث هايي كه در اين زمينه در آن روزها صورت گرفته‬
‫نيز‪ ،‬مورد مطالعه قرار گيرد ولي در عين حال بررسي همين نامه هم‪ ،‬مسائل زيادي را براي مردم و محققّين‬
‫تاريخ‪ ،‬روشن و شفاف مي نمايد‪ .‬با گذري سريع به محتواي نامه‪ ،‬برداشت هايي به شرح ذيل ارائه مي گردد ‪:‬‬
‫‪ -3‬حضرت امام خميني به نظرات مسئولين كشور بخصوص مسئولين نظامي اعم از ارتش و سپاه كه آنها را‬
‫"خبرگان جنگ" مي نامند توجه بسيار زيادي داشته اند و تصميمات خود را درباره جنگ‪ ،‬با توجه به نظرات‬
‫كارشناسي مسئولين دلسوز نظامي و سياسي نظام جمهوري اسالمي اتخاذ كرده اند‪.‬‬
‫‪ -7‬حضرت امام ادامه جنگ را براي رسيدن به پيروزي هاي مشخص‪ ،‬منطقي مي دانسته اند و زماني كه احساس‬
‫كردند "ارتش اسالم به اين زودي ها هيچ پيروزي بدست نخواهند آورد" با آتش بس موافقت فرموده اند و‬
‫قطعنامه ‪ 315‬را كه ايران با قابل قبول دانستن كليات آن كه در چند ماه قبل به تصويب رسيده بود ولي به‬
‫ترتيب بندهاي آن ايراد داشت و معتقد بود كه بايستي راجع به آن مذاكرات بيشتري صورت گيرد را پذيرفتند‪.‬‬
‫‪ -1‬ايشان از طريق دهها گزارش نظامي‪ ،‬سياسي كه دريافت مي كرده اند به طور مرتب وضعيت دشمن را‬
‫بررسي نموده و مالحظه كرده بودند كه در آن شرايط‪ ،‬دولت عراق اصرار زيادي به ادامه و گسترش جنگ‬
‫دارد و دام هاي خطرناكي را با كمك استكبار جهاني براي جمهوري اسالمي ايران طراحي كرده است‪ .‬لذا با‬
‫بررسي و توجه به سالح هايي را كه استكبار شرق و غرب در اختيار صدام گذارده بودند و نيز عدم امكان تهيه‬
‫يك دهم آن سالح ها با هيچ قيمتي از جهان براي جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬نه تنها نمي توان به اهداف باالتري‬
‫در جنگ دسترسي پيدا كرد بلكه ممكن است دستاوردهاي فراهم شده تا آن زمان نيز‪ ،‬مخدوش و ضايع گردد‬
‫و بنابراين ايشان نگران آن بودند كه ادامه جنگ به ضرر انقالب اسالمي و به نفع مطامع دشمن تمام شود‪ .‬لذا‬
‫در شرايطي كه دشمن هيچ تمايلي به برقراري آتش بس و خاتمه دادن به جنگ نداشت امام در شرايط حضور‬
‫نيروهاي ايراني در مرزهاي بين المللي و در آخرين فرصت تصميم به پذيرش قطعنامه گرفتند‪.‬‬
‫‪ -4‬با پذيرش قطعنامه ‪ 315‬از سوي جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬صدام حسين اعالم كرد او قطعنامه را نخواهد‬
‫پذيرفت و لذا به برقراري آتش بس تن نداد و حمله گسترده خود را براي اشغال مجدد سرزمين هاي ايران آغاز‬
‫نمود و توانست كه يك بار ديگر خرمشهر را تهديد به اشغال نموده و با تصرف جاده آسفالته اهواز ‪ -‬خرمشهر‬

‫‪575‬‬
‫تا نزديكي هاي شهر اهواز در خوزستان پيشروي كند و از سوي ديگر با شكستن خطوط دفاعي در غرب‬
‫كشور‪ ،‬منافقين را با خودروهاي زرهي عازم تهران نمايد به طوري كه آنها هم تا نزديكي هاي كرمانشاه جلو‬
‫آمدند و در آنجا به كمين رزمندگان سلحشور اسالم افتادند و طرح صدام ناكام ماند‪ .‬بنابراين حضرت امام‬
‫خميني در آخرين فرصت باقي مانده كه ارتش بعثي عراق به مرزهاي بين المللي رسيده بود قطعنامه را پذيرفت‬
‫تا با ايجاد يك فشار سياسي عظيم از ادامه تهاجم بيشتر دشمن جلوگيري نمايد‪.‬‬
‫‪ -3‬نبود وسائل خنثي كننده سالح هاي شيميايي و استفاده گسترده دشمن از اين جنگ افزارها‪ ،‬نگراني ايجاد‬
‫تلفات زيادي را براي نيروهاي رزمنده‪ ،‬و مردم مظلوم شهرهاي عراق و ايران‪ ،‬در ذهن حضرت امام ايجاد نموده‬
‫بود و لذا ايشان‪ ،‬نمي خواستند در شرايطي كه ادامه جنگ‪" ،‬هدف شفافِ" قابل دسترس و "ابزارهاي الزم براي‬
‫رسيدن به آن" را ندارد موجب خسارت بيشتري براي مردم عزيز ايران گردد‪.‬‬
‫‪ -3‬بعيد به نظر رسيدن توانايي دولت و ستاد فرماندهي كل قوا در تهيه به موقع بودجه و امكاناتي كه فرمانده‬
‫سپاه درخواست كرده بود با توجه به اين كه ايشان يكي از معدود فرمانده هاني بوده كه در صورت تهيه‬
‫مايحتاج جنگ‪ ،‬معتقد به ادامه جنگ بوده است و نيز بررسي وضع مالي كشور كه از قول وزراي اقتصاد و‬
‫بودجه وقت‪ ،‬زير صفر اعالم شده بود و نيز عدم شوق مردم براي رفتن به جبهه هاي نبرد‪ ،‬بدليل آنكه مردم‬
‫فهميده بودند كه پيروزي سريعي – با توجه به شرايط آن زمان – بدست نمي آيد نيز‪ ،‬يكي ديگر از داليلي‬
‫است كه در اين نامه به آن پرداخته شده است‪.‬‬
‫‪ -2‬حضرت امام خميني‪ ،‬با توجه به نكات فوق و با شهامت بي نظير و مثال زدني و فراموش ناشدني‪ ،‬در زمان و‬
‫در لحظه مورد نياز تصميم ماندگار خود را با خرج آبروي خويش و براي كسب رضايت خداوند متعال و براي‬
‫صيانت از دين او و حفاظت از جمهوري اسالمي اتخاذ نمودند و آتش بس را پذيرفتند و فرمودند‪" :‬خداوندا ما‬
‫براي دين تو قيام كرديم و براي دين تو جنگيديم و براي حفظ دين تو آتش بس را قبول مي كنيم‪".‬‬
‫به نظر مي رسد با توجه به اطالعات ارائه شده به امام خميني و شرايط و واقعيت هاي جبهه هاي جنگ و‬
‫همچنين تهاجمات نظامي ارتش عراق‪ ،‬ايشان در مورد پذيرش آتش بس در تيرماه سال ‪ 3132‬به نتيجه رسيده‬
‫اند‪ .‬گرچه پذيرش آتش بس براي امام تلخ و اتخاذ چنين تصميمي براي ايشان چون زهر‪ ،‬كشنده بوده است و‬
‫ايشان از چنين شرايطي راضي نبوده اند‪ ،‬ولي حضرت امام خميني شجاعانه ترين تصميم دوران حيات خود را در‬
‫يك فرصت مهم اتخاذ كردند و با پذيرش مسئوليت قبول قطعنامه‪ ،‬از ساير مسئولين كشور سلب مسئوليت‬
‫كردند‪ .‬پذيرش قطعنامه ‪ 315‬در آن شرايط زماني اين حسن را براي ايران داشت كه اگر ارتش بعثي عراق در‬
‫ادامه تهاجم مجدد خود به خاک ايران‪ ،‬موفق مي شد بخشي از خاک ايران را در اشغال خود نگه دارد‪ ،‬قطعنامه‬
‫‪ 315‬يك پايه حقوقي مناسب براي شروع مذاكرات بين المللي براي رسيدن به صلح و دفع تجاوز ارتش عراق‬
‫بود‪ .‬از طرفي ديگر اين نامه نشان مي دهد كه از ديدگاه حضرت امام‪ ،‬جنگيدن بدون تأمين مايحتاج جنگ از‬
‫جمله سالح هاي مورد نياز‪ ،‬شعاري بيش نيست‪ .‬در عين حال كه امام‪ ،‬انسان هاي رزمنده را افرادي معرفي مي‬
‫كنند كه آمادگي استقبال از شهادت را دارند ولي جنگيدن ‪ -‬به خصوص در خاک دشمن ‪ -‬را در شرايطي كه‬

‫‪576‬‬
‫امكان تأمين تجهيزات و تسليحات مورد نياز وجود داشته باشد‪ ،‬صالح مي دانند‪ .‬پس مي توان گفت كه حضرت‬
‫امام خميني يك شخصيت "آرمان گراي واقع نگر" بوده اند و تصميمات خود را با توجه به شرايط و واقعيت‬
‫هاي موجود و براي سربلندي جمهوري اسالمي اتخاذ مي كرده اند‪ .‬حاصل تصميم آن روز حضرت امام خميني‪،‬‬
‫هم اكنون‪ ،‬براي همه مردم سربلند كشور ايران مشخص و روشن است‪ .‬اقدام خالصانه و خدايي امام در آن مقطع‬
‫سرنوشت ساز‪ ،‬منجر به سقوط صدام و از بين رفتن ارتش بعثي عراق گرديد و جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬تبديل به‬
‫يك قدرت مهم منطقه اي در خاورميانه شد‪.‬‬
‫دیدگاه امام خمینی درباره پذیرش آتش بس‬
‫با پذيرش قطعنامه ‪ 315‬و باز شدن راه براي خاتمه دادن به جنگ‪ ،‬براي برخي از مردم اين سؤال مطرح شده بود‬
‫كه چرا به يكباره دعوت براي ادامه جنگ و حضور گسترده در جبهه ها به پذيرش آتش بس‪ ،‬تغيير يافت‪ .‬امام‬
‫خميني در بخشي از پيام خود به مناسبت سالگرد كشتار حجاج ايراني در مكه مكرمه در ‪ 3132/4/71‬به اين‬
‫مسئله به شرح ذيل پرداخته اند‪ " :‬اي فرزندان ارتشي و سپاهي و بسيجي ام و اي نيروهاي مردمي‪ ،‬هرگز از‬
‫دست دادن موضعي را با تأثر و گرفتن مكاني را با غرور و شادي بيان نكنيد كه اين ها در برابر هدف شما به‬
‫قدري ناچيزند كه تمامي دنيا در مقايسه با آخرت‪ .‬پدران و مادران و همسران و خويشاوندان شهدا‪ ،‬اسرا‪،‬‬
‫مفقودين و معلولين ما توجه داشته باشند كه هيچ چيزي از آنچه فرزندان آنان بدست آورده اند كم نشده است‪.‬‬
‫فرزندان شما در كنار پيامبر اكرم و ائمه اطهارند‪ .‬پيروزي و شكست براي آنها فرقي ندارد‪ .‬امروز روز هدايت‬
‫نسل هاي آينده است كمربندهايتان را ببنديد كه هيچ چيز تغيير نكرده است‪ .‬امروز روزي است كه خدا‬
‫اينگونه خواسته است و ديروز خدا آنگونه خواسته بود و فردا انشاءاهلل روز پيروزي جنود حق خواهد بود ولي‬
‫خواست خدا هرچه هست ما در مقابل آن خاضعيم و ما تابع امر خدائيم و به همين دليل طالب شهادتيم و تنها به‬
‫همين دليل است كه زير بار ذلت و بندگي غير خدا نمي رويم‪ .‬البته براي اداي تكليف‪ ،‬همه ما موظفيم كه‬
‫كارها و مسائل مربوط به خودمان را به بهترين وجه و با درايت و دقت انجام دهيم‪ .‬همه مي دانند كه ما شروع‬
‫كننده جنگ نبوده ايم‪ .‬ما براي حفظ موجوديت اسالم در جهان‪ ،‬تنها از خود دفاع كرده ايم و اين ملت مظلوم‬
‫ايران است كه همواره مورد حمله جهانخواران بوده است و استكبار از همه كمينگاه هاي سياسي و نظامي و‬
‫فرهنگي و اقتصادي خود به ما حمله كرده است‪ .‬انقالب اسالمي ما تاكنون‪ ،‬كمينگاه شيطان و دام صيادان را به‬
‫ملت ها نشان داده است‪ ....‬راستي اگر بسيج جهاني مسلمين تشكيل شده بود كسي جرأت اين همه جسارت و‬
‫شرارت را با فرزندان معنوي رسول اهلل صلي اهلل عليه و آله وسلم داشت؟ امروز يكي از افتخارات بزرگ ملت ما‬
‫اين است كه در برابر بزرگترين نمايش قدرت و آرايش ناوهاي جنگي امريكا و اروپا در خليج فارس صف‬
‫آرايي نمود و اينجانب به نظام هاي امريكايي و اروپايي اخطار مي كنم كه تا دير نشده و در باتالق مرگ فرو‬
‫نرفته ايد از خليج فارس بيرون برويد و هميشه اينگونه نيست كه هواپيماهاي مسافربري ما توسط ناوهاي جنگي‬
‫شما سرنگون شود كه ممكن است فرزندان انقالب‪ ،‬ناوهاي جنگي شما را به قعر آب هاي خليج فارس‬
‫بفرستند‪ ....‬اما در مورد قبول قطعنامه كه حقيقتاً مسئله بسيار تلخ و ناگواري براي همه و خصوصاً براي من بود‪،‬‬

‫‪577‬‬
‫اين است كه من تا چند روز قبل معتقد به همان شيوۀ دفاع و مواضع اعالم شده در جنگ بودم و مصلحت نظام‬
‫و كشور و انقالب را در اجراي آن مي ديدم‪ ،‬ولي به واسطه حوادث و عواملي كه از ذكر آن فعالً خودداري مي‬
‫كنم‪ ،‬و به اميد خداوند در آينده روشن خواهد شد و با توجه به نظر تمامي كارشناسان سياسي و نظامي سطح‬
‫باالي كشور‪ ،‬كه من به تعهد و دلسوزي و صداقت آنان اعتماد دارم‪ ،‬با قبول قطعنامه و آتش بس موافقت‬
‫نمودم و در مقطع كنوني آن را به مصلح انقالب و نظام مي دانم و خدا مي داند كه اگر نبود انگيزه اي كه همه‬
‫ما و عزت و اعتبار ما بايد در مسير مصلح اسالم و مسلمين قرباني شود‪ ،‬هرگز راضي به اين عمل نمي بودم و‬
‫مرگ و شهادت برايم گواراتر بود‪ .‬اما چاره چيست كه همه بايد به رضايت حق تعالي گردن نهيم و مسلم ملت‬
‫قهرمان و دالور ايران نيز چنين بوده و خواهد بود‪ .‬من در اينجا از همه فرزندان عزيزم در جبهه هاي آتش و‬
‫خون كه از اول جنگ تا امروز به نحوي در ارتباط با جنگ تالش و كوشش نموده اند‪ ،‬تشكر و قدرداني مي‬
‫كنم و همه ملت ايران را به هوشياري و صبر و مقاومت دعوت مي كنم‪ .‬در آينده ممكن است افرادي آگاهانه‬
‫يا از روي ناآگاهي در ميان مردم اين مسئله را مطرح نمايند كه ثمره خونها و شهادتها و ايثارها چه شد‪ .‬اينها‬
‫يقيناً از عوالم غيب و از فلسفه شهادت بيخبرند و نمي دانند كسي كه فقط براي رضاي خدا به جهاد رفته است و‬
‫سر در طبق اخالص و بندگي نهاده است حوادث زمان به جاودانگي و بقا و جايگاه رفيع آن لطمه اي وارد نمي‬
‫سازد و ما براي درک كامل ارزش و راه شهيدان فاصلة طوالني را بايد بپيمائيم و در گذر زمان و تاريخ انقالب‬
‫و آيندگان آن را جستجو نماييم‪ .‬مسلم خون شهيدان‪ ،‬انقالب و اسالم را بيمه كرده است‪ .‬خودن شهيدان براي‬
‫ابد درس مقاومت به جهانيان داده است و خدا مي داند كه راه و رسم شهادت كور شدني نيست و اين ملت ها و‬
‫آيندگان هستند كه به راه شهيدان اقتدا خواهند نمود و همين تربت پاک شهيدان است كه تا قيامت مزار‬
‫عاشقان و عارفان و دلسوختگان و دارالشفاي آزادگان خواهد بود‪ .‬خوشا به حال آنان كه با شهادت رفتند! خوشا‬
‫به حال آنان كه در اين قافله نور جان و سر باختند! خوشا به حال آنهايي كه اين گوهرها را در دامن خود‬
‫پروراندند! خداوند‪ ،‬اين دفتر و كتاب شهادت را همچنان به روي مشتاقان باز و ما را هم از وصول به آن محروم‬
‫مكن‪ .‬خداوندا‪ ،‬كشور ما وملت ما هنوز در آغاز راه مبارزه اند و نيازمند به مشعل شهادت‪ ،‬تو خود اين چراغ پر‬
‫فروغ را حافظ و نگهبان باش‪ .‬خوشا به حال شما ملت‪ ،‬خوشا به حال شما زنان و مردان‪ ،‬خوشا به حال جانبازان‬
‫و اسرا و مفقودين و خانواده هاي معظم شهدا و بدا به حال من كه هنوز مانده ام و جام زهر آلود قطعنامه را سر‬
‫كشيده ام و در برابر عظمت و فداكاري اين ملت بزرگ احساس شرمساري مي كنم و بدا به حال آناني كه در‬
‫اين قافله نبودند‪ .‬بدا به حال آنهايي كه از كنار اين معركه بزرگِ جنگ و شهادت و امتحان عظيم الهي تا به‬
‫حال ساكت و بي تفاوت و يا انتقاد كننده و پرخاشگر گذشتند‪ .‬آري ديروز روز امتحان الهي بود كه گذشت و‬
‫فردا امتحان ديگري است كه پيش مي آيد و همه ما نيز روز محاسبه بزرگ تري را در پيش رو داريم‪ .‬آنهايي‬
‫كه در اين چند سال مبارزه و جنگ به هر دليلي از اداي اين تكليف بزرگ طفره رفتند و خودشان و جان و‬
‫مال و فرزندانشان و ديگران را از آتش حادثه دور كرده اند‪ ،‬مطمئن باشند كه از معامله با خدا طفره رفتند و‬
‫خسارات و زيان و ضرر بزرگي كرده اند كه حسرت آن را در روز واپسين و در محاسبه حق خواهند كشيد‬

‫‪578‬‬
‫كه من مجدداً به همه مردم و مسئولين عرض مي كنم كه حساب اينگونه افراد را از حساب مجاهدان در راه خدا‬
‫جدا سازند و نگذارند اين مدعيان بي هنر امروز و قاعدين كوته نظر ديروز به صحنه ها برگردند‪ .‬من در ميان‬
‫شما باشم و يا نباشم به همه شما وصيت و سفارش مي كنم كه نگذاريد انقالب به دست نا اهالن و نامحرمان‬
‫بيفتد‪ .‬نگذاريد پيشكسوتانِ شهادت و خون در پيچ و خم زندگي روزمره خود به فراموشي سپرده شوند‪ .‬اكيداً به‬
‫ملت عزيز ايران سفارش مي كنم كه هوشيار و مراقب باشيد‪ ،‬قبول قطعنامه از طرف جمهوري اسالمي ايران به‬
‫معناي حل مسئله جنگ نيست‪ .‬با اعالم اين تصميم‪ ،‬حربه تبليغات جهانخواران عليه ما كند شده است‪ ،‬ولي دور‬
‫نماي حوادث را نمي توان به طور قطع و جدي پيش بيني نمود و هنوز دشمن از شرارت ها دست بر نداشته‬
‫است و چه بسا با بهانه جويي ها به همان شيوه هاي تجاوزگرانه خود ادامه دهد‪ .‬ما بايد براي دفع تجاوز احتمالي‬
‫دشمن آماده و مهيا باشيم و ملت ما هم نبايد فعالً مسئله را تمام شده بداند‪ .‬البته ما رسماً اعالم مي كنيم كه‬
‫هدف ما تاكتيك جديد در ادامه جنگ نيست چه بسا دشمنان بخواهند با همين بهانه ها حمالت خود را دنبال‬
‫كند‪ .‬نيروهاي نظامي ما هرگز نبايد از كيد و مكر دشمنان غافل بمانند‪ .‬در هر شرايطي بايد بنيه دفاعلي كشور‬
‫در بهترين وضعيت باشد‪ ....‬من باز مي گويم كه قبول اين مسئله براي من از زهر كشنده تر است ولي راضي به‬
‫رضاي خدايم و براي رضايت او اين جرعه را نوشيدم و نكته اي كه تذكر آن الزم است اين است كه در قبول‬
‫اين قطعنامه‪ ،‬فقط مسئولين كشور ايران به اتكاي خود تصميم گرفته اند و كسي و كشوري در اين امر مداخله‬
‫نداشته است‪ .‬مردم و عزيز و شريف ايران‪ ،‬من فرد فرد شما را چون فرزندان خويش مي دانم و شما مي دانيد‬
‫كه من به شما عشق مي ورزم و شما را مي شناسم‪ .‬شما هم من را مي شناسيد‪ .‬در شرايط كنوني‪ ،‬آنچه موجب‬
‫اين امر شد تكليف الهي ام بود‪ .‬شما مي دانيد كه من با شما پيمان بسته بودم كه تا آخرين قطره خون و آخرين‬
‫نفس بجنگم‪ ،‬اما تصميم امروز فقط براي تشخيص مصلحت بود و تنها به اميد رهبر و رضاي او از هر آنچه گفتم‬
‫گذشتم و اگر آبرويي داشتم با خدا معامله كرده ام‪ .‬عزيزانم شما مي دانيد كه تالش كرده ام كه راحتي خود را‬
‫بر رضايت حق و راحتي شما مقدم ندارم‪ .‬خداوندا تو مي داني كه ما سر سازش با كفر را نداريم‪ .‬خداوندا تو مي‬
‫داني كه استكبار و آمريكاي جهانخوار گل هاي باغ رسالت تو را پرپر نمودند‪ .‬خداوندا در جهان ظلم و ستم و‬
‫بيداد‪ ،‬همه تكيه گاه ما تويي و ما تنهاي تنهاييم وغير از تو كسي را نمي سناسيم و غير از تو نخواسته ايم كه‬
‫كسي را بشناسيم‪ .‬ما را ياري كن كه تو بهترين ياري كنندگاني‪ .‬خداوندا تلخي اين روزها را به شيريني فرج‬
‫‪12‬‬
‫حضرت بقيه اهلل ارواحنا لترابِ مقدمه الفداه و رسيدن به خودت جبران فرما‪.‬‬
‫اندیشیدن به صلح پایدار‬
‫در پي پذيرش قطعنامه ‪ 315‬از سوي ايران‪ ،‬فرمانده سپاه در صبح ‪ 3132/4/13‬به ديدار امام خميني نائل آمدند‪.‬‬
‫امام خميني خطاب به ايشان فرمودند‪ " :‬مسائل سياسي مربوط به جنگ را وزارت خارجه بعهده دارد ولي مسائل‬
‫جبهه ها را بايد نيروهاي نظامي و انتظامي و مردم زير نظر ستاد فرماندهي كل قوا بعهده بگيرند‪ .‬همانطور كه‬
‫قبالً گفتيم ما با مردم خود با صداقت صحبت مي كنيم‪ .‬ما در چهارچوب قطعنامه ‪ 315‬به صلحي پايدار فكر مي‬
‫كنيم و اين به هيچ وجه تاكتيك نيست ولي سلحشوران ارتش اسالم بايد خود را آماده كنند كه اگر دشمن‬

‫‪579‬‬
‫دست به حمالتي زد‪ ،‬جواب مناسبي به آن بدهند‪ .‬فرزندان انقالبي هم توجه كنيد كه امروز‪ ،‬روز حضور‬
‫گسترده در جبهه هاست‪ .‬فكر نكنيد كه ديگر جنگ تمام شده است‪ .‬خود را مسلح به سالح ايمان و جهاد كنيد‪.‬‬
‫بر دشمن غدار‪ ،‬رحم جايز نيست و اينها تمام حرفهايشان يك فريب است‪ .‬ما خواستيم به دنيا ثابت كنيم كه‬
‫صدام معتقد به مجامع بين المللي نيست و ما تا قبول قطعنامه از سوي عراق‪ ،‬جواب دشمنان اسالم را در جبهه ها‬
‫خواهيم داد‪ 15 " .‬همچنين امام خميني طي پيامي در ‪ 3132/3/73‬خطاب به فرماندهان سپاه مي نويسند‪" :‬من باز‬
‫تأكيد مي كنم كه ما در سياست خود براي رسيدن به صلح در چهارچوب قطعنامه شوراي امنيت‪ ،‬جدي هستيم و‬
‫هرگز پيشقدم در تضعيف آن نخواهيم بود‪ .‬ولي آثار كارشكني را در سياست و رفتار نظامي عراق مشاهده مي‬
‫كنيم كه بعيد به نظر نمي رسد كه دست بعضي از قدرت ها و ابر قدرت ها در اين قضايا پنهان باشد و چه بسا‬
‫صداميان بخواهند بخت سياه و تيره گون خود را مجدداً آزمايش كند‪ .‬در هر حال ما بايد آماده و مهيا باشيم‪.‬‬
‫روزهاي حساس و تعيين كننده اي در پيش داريم‪".‬‬
‫واكنش عراق به پذیرش قطعنامه از سوي ایران‬
‫تصور بر آن بود كه با پذيرش قطعنامه ‪ 315‬از سوي جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬حكومت صدام كه پس از ناكامي‬
‫هاي بيشمار‪ ،‬سال ها حرف از آتش بس مي زده است از اين اقدام ايران استقبال خواهد نمود و تبادل آتش در‬
‫جبهه هاي جنگ خاتمه خواهد يافت و فوراً آتش بس برقرار خواهد شد‪ ،‬ولي اينگونه نشد‪.‬دولت عراق با تصور‬
‫اينكه ايران به داليل شكست هاي نظامي چند ماهه گذشته در جبهه هاي جنگ و همچنين شرايط نابسامان‬
‫اقتصادي‪ ،‬تن به آتش بس داده است‪ ،‬فرصت را مغتنم شمرده و حمالت گسترده ديگري را به مراكز صنعتي و‬
‫مواضع قواي ايران آغاز نمود‪.‬نيروي هوايي عراق بالفاصله به تاسيسات و ساختمانهاي نيروگاه اتمي بوشهر‬
‫حمله كرد و با ‪ 37‬جنگنده ‪ 71‬بمب بر روي نيروگاه فرو ريخت كه بطور كلي ويران شد‪.‬همچنين ارتش عراق‬
‫درست سه روز پس از پذيرش قطعنامه ‪ 315‬از سوي جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬تهاجم مجدد و گسترده خود را در‬
‫سحرگاه روز جمعه ‪ 32/4/13‬آغاز نمود و از دو محور كوشك و شلمچه در جنوب استان خوزستان‪ ،‬پيشروي‬
‫به داخل خاک ايران را آغاز نمود‪ .‬گفته مي شود يكي از اهداف اين تهاجم‪ ،‬تصرف مجدد خرمشهر بوده است‪.‬‬
‫ارتش عراق در اين شرايط با استفاده از ‪ 3‬لشكر مانوري و با سرعت تمام‪ ،‬يكبار ديگر از مرزهاي بين المللي‬
‫عبور كرد و همچون روزهاي آغازين جنگ تحميلي‪ ،‬در استان خوزستان تا نزديكي هاي شهر اهواز به پيشروي‬
‫خود ادامه داد و موفق شد تا با لشكرهاي ‪4‬و‪ 3‬زرهي مكانيزه ‪ ،‬حدود ‪ 13‬كيلومتر از جاده اهواز‪ -‬خرمشهر در‬
‫مسير محور كوشك را براي بار دوم به اشغال خود درآورد و قواي خود را به پادگان حميد برساند‪ .‬پيشروي‬
‫نيروهاي ارتش بعثي تا نزديكي هاي رودخانه كارون ادامه يافت و شهر خرمشهر نيز به محاصره در‬
‫آمد‪ .‬درجبهه هاي جنوب عمدتا يگانهاي سپاه و در جبهه هاي غرب كشور عمدتا يگانهاي ارتش مستقر بودند‪.‬‬
‫در چنين شرايطي عالوه ب ر تهاجم يگان هاي ارتش بعثي عراق به جبهه هاي جنوب و غرب‪ ،‬ارتش منافقين نيز‪،‬‬
‫به منظور فتح تهران و سرنگوني جمهوري اسالمي‪ ،‬از مرزهاي عراق وارد خاک ايران شد‪ .‬ارتش عراق در موج‬
‫جديد حمالت خود از جنوب ايالم تا مهران و قصر شيرين را نيز به تصرف خود درآورد و راه را براي عمليات‬

‫‪581‬‬
‫منافقين باز كرد‪ .‬به نظر مي رسيد كه دولت عراق قصد داشت تا با انجام تهاجمات جديد نظامي‪ ،‬امتيازات‬
‫گسترده اي را از ايران بگيرد‪ .‬بنابراين با پذيرش قطعنامه ‪ 315‬از سوي ايران‪ ،‬جنگ پايان نيافت‪ .‬صدام تصور‬
‫مي كرد ايران از موضع ضعف و ناچاري‪ ،‬به آتش بس و ختم جنگ تن داده است و تهاجم نظامي جديد به‬
‫ايران مي تواند امتيازات زيادي را نصيب رژيم بعثي عراق بنمايد‪ .‬از سوي ديگر‪ ،‬از آنجا كه عراق مي دانست‬
‫شمار اسراي اين كشور در ايران‪ ،‬بيشتر از اسراي ايراني است‪ ،‬تالش كرد تا با دور زدن مواضع قواي ايراني‪،‬‬
‫اسراي بيشتري را بگيرد‪ .‬ارتش عراق در حمالت خود به منطقه خوزستان توانست ‪ 3227‬نفر را به اسارت در‬
‫آورد و در حمالت به قصر شيرين و سرپل ذهاب نيز ‪ 3131‬نفر از نيروهاي ارتش را اسير كرد‪ .‬در مجموع‪ ،‬در‬
‫حمالت اين ايام‪ ،‬ارتش عراق موفق شد حدود ‪ 33‬هزار نفر از سربازان ايراني را به اسارت خود درآورد‪.‬‬
‫واكنش مردم نسبت به پذیرش قطعنامه و حمله مجدد عراق‬
‫پذيرش قطعنامه ‪ 315‬از سوي امام خميني و حمله مجدد ارتش عراق به خاک ايران‪ ،‬موجب تحول عظيم روحي‬
‫در بين مردم ايران و رزمندگان اسالم شد‪ .‬بكار بردن عبارت جام زهر و صدور بيانيه امام از موضع مظلوميت‪،‬‬
‫انقالبي را در انگيزه ها و روحيات مردم ايران به وجود آورد و بخش زيادي از مردم ايران را جاكن نموده و به‬
‫سمت جبهه ها حركت داد‪ .‬وصول اخبار حمله مجدد ارتش عراق به خاک ايران‪ ،‬موجب شد تا انقالبي در جبهه‬
‫هاي ايران بوجود آمده و بار ديگر رزمندگان دفاع مقدس و نيروهاي داوطلب مردمي به جبهه هاي جنگ‬
‫‪333‬‬
‫در اين‬ ‫بشتابند‪ .‬در اين مرحله كساني به جبهه آمدند كه فقط در شش ماه اول جنگ به جبهه آمده بودند‪.‬‬
‫زمان‪ ،‬حدود ‪ 33‬هزار نفر از مردم داوطلب عازم جبهه هاي جنگ شدند به گونه اي كه براي اسكان و تجهيز‬
‫آنها‪ ،‬مشكل ايجاد شد‪ .‬اين در حالي بود كه دو هفته قبل از پيام امام‪ ،‬سپاه تجهيزات داشت ولي نيرويي كه‬
‫بجنگد در اختيار نداشت‪.‬‬
‫عملیات سرنوشت‬
‫تهاجم مجدد ارتش بعثي عراق به خاک ايران‪ ،‬مشخص ساخت كه " تصور دشمن از ضعف كشور و نيروهاي‬
‫خودي" موجب بروز جنگ و هوس هاي جاه طلبانه مي گردد‪ .‬ولي اين برداشت و تصور رژيم صدام خيلي زود‬
‫نقش بر آب شد و رزمندگان اسالم يكبار ديگر دفاع در مقابل ارتش دشمن را براي " آزاد سازي خاک ميهن‬
‫عزيز" و پشيمان كردن دشمن آغاز كردند و مردم بزرگوار كشور هم فهميدند كه فقط "خواست آنان براي‬
‫صلح" و "نجنگيدن با دشمن" موجب خاتمه جنگ و درگيري ها نمي شود‪ ،‬بلكه در شرايط تجاوز همه جانبه‬
‫دشمن با "حماسه آفريني و ايستادن در مقابل اراده خصم" ‪ ،‬صلح و آرامش به ارمغان مي آيد و " بايد قوي بود‬
‫تا دشمن طمع تجاوز را از سر خود بدر كند"‪ .‬دشمن در جنگ جديد خود قصد داشت سرزمين هاي بيشتري از‬
‫(ره)‬
‫جنوب ايران را تصرف نمايد و ضربات سنگين نظامي به رزمندگان اسالم وارد كند ولي پيروان امام خميني‬
‫يكبار ديگر " قدرت خلق حماسه" خود را به دشمن نشان دادند و تمام توان خويش را براي دفع تجاوز جديد‬
‫ارتش بعثي بكار گرفتند‪ .‬رزمندگان داوطلب در شرايطي بسيار سخت‪ ،‬در حالي كه خود فرماندهان لشكرهاي‬
‫سپاه در خطوط مقدم و در كنار جاده اهواز‪ -‬خرمشهر با قواي دشمن درگير شده بودند‪ ،‬توانستند ظرف كمتر از‬

‫‪581‬‬
‫‪ 7‬شبانه روز قواي دشمن را به طور كامل در جبهه جنوبي تا نوار مرزي به عقب برانند‪ .‬به محض اينكه تانك‬
‫هاي ارتش عراق از مرز عبور كردند‪ ،‬احمد آقا تماس گرفت و گفت امام مي فرمايند‪ " :‬يا خرمشهر و يا‬
‫سپاه" و در حاليكه خرمشهر در معرض سقوط احتمالي دوباره قرار گرفته بود به سپاه پاسداران انقالب اسالمي‬
‫پيام دادند‪" :‬بايد متر به متر بجنگيد‪ .‬اينجا نقطه حياتي كفر و اسالم است‪ ،‬يعني نقطه شكست و پيروزي‪ ،‬يا‬
‫اسالم (است) و يا كفر"‪ .‬پيام حضرت امام خميني روح حماسي در بين رزمندگان اسالم را به اوج خود رسانيد‬
‫و مردم ايران را در مقابل خوي جنگ طلبانه دشمن براي يكبار ديگر بسيج كرد و در پيروزي هاي رزمندگان‬
‫اسالم در هواي داغ و طاقت فرساي خوزستان‪ ،‬نقش تعيين كننده اي داشت و موجب عقب زدن دشمن تا مرز‬
‫شد‪ .‬اين پيام‪ ،‬هم حكايت از اهميت خرمشهر به عنوان نماد مقاومت مردم ايران داشت و هم از سپاه مي‬
‫خواست كه تا تمام توانمنديهاي خود را براي دفع تجاوز نظامي گسترده جديد دشمن به كار گيرد‪.‬‬
‫با ادامه حمالت ارتش عراق به خاک ايران‪ ،‬همه عالقمندان به امام به جبهه ها‪ ،‬هجوم بردند‪ ،‬امام جمعه تهران‬
‫كه رئيس جمهور وقت هم بودند طي پيامي به ملت ايران اعالم كردند كه "من به جبهه رفتم‪ ،‬شما هم بياييد"‪.‬‬
‫مردم يكبار ديگر احساس كردند كه دشمن به هيچ چيز‪ ،‬پاي بند نيست و مي خواهد دوباره سرزمين هاي ايران‬
‫عزيز را به اشغال خود درآورد‪ .‬آنها تحت تأثير شديد مظلوميت ايران‪ ،‬به ياري رزمندگان شتافته و راهي جبهه‬
‫هاي نبرد شدند تا با همه توان خود در برابر ارتش عراق بايستند و به دشمني كه قدرت او حاال چند برابر توان‬
‫روزهاي آغازين جنگ تحميلي شده بود نشان دهند كه باز هم "سالح شهادت است كه پيروزي خون بر‬
‫شمشير را به ارمغان مي آورد"‪ .‬بسيجيان داوطلب قهرمان با توكل بر خداوند بزرگ‪ ،‬تحت هدايت فرماندهان‬
‫يگان هاي رزمي سپاه كه خود پيشاپيش رزمندگان لشكرها و تيپ ها مي جنگيدند‪ ،‬موفق شدند هيجده تيپ‬
‫زرهي و مكانيزه ارتش بعثي عراق در تهاجم به خوزستان را براي يكبار ديگر مورد حمله قرار دهند و آنها را‬
‫وادار به عقب نشيني نمايند‪ .‬حمله رزمندگان اسالم به مواضع دشمن آنقدر پر قدرت بود كه فرماندهان سپاه‬
‫آمادگي حمله به بصره را نيز در خود مي ديدند‪ .‬بر همين اساس رئيس جمهور وقت كه خود به جبهه ها آمده‬
‫بود‪ ،‬از امام خميني اجاره مي خواهد تا تعقيب دشمن در خاک عراق‪ ،‬صورت گيرد‪ .‬اما امام اجازه ندادند و‬
‫فرمودند فقط در داخل مرزهاي ايران و در هر كجا كه دشمن حضور دارد‪ ،‬حمله صورت گيرد‪ .‬ايشان فرمودند‬
‫ما در چارچوب قطعنامه به صلحي پايدار فكر مي كنيم‪ .‬بنابراين‪ ،‬اين عمليات را مي توان "عمليات سرنوشت"‬
‫ناميد‪ .‬زيرا پيروزي در آن‪ ،‬موجب نا اميدي و يأس دشمن براي باقي ماندن در خاک ايران شد‪.‬‬
‫عملیات منافقین‬
‫به محض پذيرش قطعنامه ‪ 315‬از سوي ايران‪ ،‬جلسه اي به رياست صدام در كاخ رياست جمهوري عراق با‬
‫حضور مسعود رجوي رئيس سازمان مجاهدين خلق‪ ،‬سرلشكر فاضل البراک تكريتي رئيس سرويسهاي اطالعاتي‬
‫عراق و سپهبد صابر الدوري به منظور بحث و بررسي درباره چگونگي پيشروي سريع و عميق نيروهاي سازمان‬
‫مجاهدين خلق از خانقين به سمت تهران براي در دست گرفتن قدرت در ايران با پشتيباني محدود نيروهاي‬
‫مسلح عراق‪ ،‬تشكيل شد‪ .‬در اين جلسه ابعاد اين عمليات و پيامدهاي احتمالي آن مورد بحث و تبادل نظر‬

‫‪582‬‬
‫طوالني قرار گرفت‪ .‬در اين جلسه رئيس دستگاه هاي اطالعاتي عراق چندان تمايلي به انجام اين عمليات نداشت‬
‫زيرا نسبت به تحقق نتايج قطعي آن اطمينان نداشت‪ .‬وي مايل بود از هرگونه عملي كه موجب تحريك طرف‬
‫مقابل و از سر گرفته شدن آتش جنگ مي شود خودداري گردد‪ .‬ولي واقعيت ديگري نيز وجود داشت كه تا‬
‫هنگام اعدام شدن وي در سال ‪ 3111‬در پرده اي از ابهام باقي ماند‪ .‬در اين جلسه مسعود رجوي به صدام گفت‪:‬‬
‫مطمئن باشيد كه سازمان من ظرف چند ساعت وارد شهر همدان در ‪ 733‬كيلومتري مرز خواهد شد‪ .‬صدام‬
‫موافقت خود را با اجراي اين عمليات اعالم كرد و با بيان اينكه " شايد اين يك فرصت طالئي براي نابودي‬
‫رژيم فعلي ايران باشد "‪ ،‬انگيزه خود را از اجراي اين عمليات مشخص ساخت‪ 333.‬بر اين اساس سازمان منافقين‬
‫با تكيه بر تجربيات ناشي از عملياتهاي گذشته در حمله به مواضع نيروهاي ايراني در جبهه هاي جنگ‪ ،‬عمليات‬
‫جديدي را به منظور سرنگوني نظام جمهوري اسالمي به نام " فروغ جاويدان " برنامه ريزي نمود‪ .‬اين عمليات‬
‫قرار بود در مهرماه سال ‪ 3132‬همزمان با هفته دفاع مقدس به اجرا درآيد‪ .‬پذيرش قطعنامه ‪ 315‬از سوي ايران‬
‫موجب غافلگيري منافقين و عدم باور آنها شد بنابراين بنابر دستور رئيس جمهور عراق‪ ،‬منافقين عمليات خود‬
‫را جلو انداخته و آن را در بعدازظهر سوم مرداد ماه سال ‪ ،3132‬آغاز نمودند‪ .‬نيروهاي منافقين از سه بخش‬
‫تشكيل مي شدند‪ .‬نيروهايي كه به صورت ثابت و سازمان يافته‪ ،‬هسته اصلي ارتش آزادي بخش منافقين را‬
‫تشكيل مي دادند‪ .‬بخش دوم نيروهايي بودند كه با بكارگيري اسراي ايراني در جنگ‪ ،‬سازماندهي شده بودند‪.‬‬
‫منافقين در مجموع از ‪ 233‬اسير ايراني در اين عمليات استفاده نمودند و بخش سوم افرادي بودند كه قبل از‬
‫آغاز عمليات از هواداران سراسر كشورهاي اروپايي فراخواني نموده بودند‪ .‬در سال ‪ 3133‬حدود ‪ 133‬نفر از‬
‫منافقين كه به داليل دست داشتن در ترور مردم‪ ،‬در زندان هاي ايران به سر مي بردند مورد عفو قرار گرفتند‬
‫كه اكثر آنها به عراق فرار كرده و به سازمان منافقين پيوستند‪ .‬از يك هفته قبل از آغاز عمليات‪ ،‬منافقين به‬
‫دنبال جمع آوري اطالعات در استان كرمانشاه بودند‪ .‬پس از تكميل اطالعات جمع آوري شده‪ ،‬عمليات نظامي‬
‫آغاز گرديد‪ .‬منافقين در اين عمليات از هزار خودرو‪ 23 ،‬دستگاه خوردروي زرهي‪ 333 ،‬قبضه تفنگ ‪333‬‬
‫ميليمتري‪ 133 ،‬قبضه انواع خمپاره اندازهاي ‪ 33‬و ‪ 53‬كماندويي‪ 333 ،‬قبضه توپ پدافند هوايي‪ 53 ،‬قبضه‬
‫‪337‬‬
‫دوشيكا و ‪ 33‬قبضه موشك دوش پرتاب سهند استفاده كردند‪.‬‬
‫به منظور آغاز عمليات‪ ،‬قرارگاه عملياتي سپاه دوم عراق واقع در جادۀ بغداد ـ خانقين در منصوريه الجبل در‬
‫اختيار رهبري سازمان منافقين قرار گرفت تا عمليات از آنجا هدايت شود‪ .‬در اين قرار گاه عالوه بر رهبران‬
‫سازمان منافقين‪ ،‬رئيس دستگاههاي اطالعاتي عراق‪ ،‬مدير اطالعات شعبه ايران و سپهبد صابر الدوري‪ ،‬مستقر‬
‫‪331‬‬
‫براي باز شدن مسير عمليات منافقين‪ ،‬ابتدا توپخانه دوربرد ارتش بعثي عراق‪ ،‬يك آتش تهيه‬ ‫گرديدند‪.‬‬
‫سنگين بر روي مواضع نيروهاي ايراني در ناحيه مرزي اجرا نمود و سپس تعدادي از يگانهاي ارتش بعثي عراق‬
‫به منطقه اسالم آباد غرب و سرپل ذهاب حمله كردند و اين دو شهر را تصرف نموده و در اختيار منافقين‬
‫گذاشتند‪ .‬همچنين هواپيماهاي جنگنده ميگ ‪ 71‬و ميراژ ‪ F - 1‬ارتش عراق به تنگه چارزبر و به پايگاه نوژه‬
‫همدان و پادگان لشكر ‪ 75‬سنندج حمله مي نمايند و پوشش هوايي الزم را نيز براي منافقين برقرار مي كنند‪.‬‬

‫‪583‬‬
‫عمليات نظامي ارتش عراق در جبهه جنوب به منظور جلب توجه عمده قوا نظامي ايران به استان خوزستان و‬
‫كمك به منافقين براي انجام تك اصلي بوده است‪.‬پس از ناكامي ارتش عراق در تصرف بخشهايي از‬
‫سرزمينهاي جنوب اهواز‪ ،‬رژيم بعثي عراق به عمليات نظامي منافقين‪ ،‬اميد زيادي داشت‪ .‬در طول ساليان جنگ‪،‬‬
‫عمالً سازمان منافقين به عنوان يك ارتش مجهز شده از سوي صدام حسين‪ ،‬كمك شاياني را در ابعاد جاسوسي‬
‫و عملياتي براي رژيم بعثي عراق انجام مي داد‪ .‬ارتش منافقين مجهز به تانك هاي سبك و نفربرهاي پر سرعت‬
‫چرخ دار و خودروهاي تويوتا بود‪ .‬نيروهاي رزمي منافقين به عنوان افرادي كارآزموده‪ ،‬توانسته بودند بخشي از‬
‫ضعف هاي ارتش عراق را در مقابله با ايران جبران نمايند‪ .‬نيروهاي اين سازمان قبالً به شهر مهران حمله كرده‬
‫بودند و شعار "امروز مهران فردا تهران" را سر مي دادند‪ .‬البته آنها با عمليات رزمندگان اسالم از مهران عقب‬
‫رانده شدند ولي به هر حال ارتش بعثي عراق آنها را تكيه گاه خوبي براي خود به حساب مي آورد‪ .‬در روزهاي‬
‫پاياني جنگ نيز سازمان منافقين با تمام قوا به كمك صدام و رژيم بعثي عراق شتافت‪ .‬تصور و تحليل سران‬
‫اين سازمان اين بود كه سوار بر تانكها و نفربرهاي خود‪ ،‬مي توانند بدون مواجه شدن با مقاومتي در خور توجه‬
‫از سوي قواي مسلح ايران‪ ،‬به سرعت خود را به تهران مركز كشور برسانند‪ .‬آنها فكر مي كردند كه مردم ايران‬
‫نه تنها در برابر ارتش منافقين وارد عمل نخواهند شد بلكه از نظاميان آنها استقبال نيز خواهند كرد‪ .‬سران‬
‫منافقين به نيروهاي خود وعده داده بودند تا با رسيدن به تهران جشن پيروزي را در ميدان آزادي برگزار كنند‪.‬‬
‫تهاجم نظامي منافقين به استان كرمانشاه‪ ،‬با عدم انتظار و در نتيجه غافلگيري مسئولين ايراني همراه بود‪ .‬گرچه‬
‫احتمال حمله آنها از سوي برخي از فرماندهان سپاه داده مي شد ولي هيچ كس نمي دانست كه نيروهاي منافق‬
‫از كدام نقطه مرزي به خاک ايران‪ ،‬حمله خواهند كرد‪ .‬نيروهاي منافقين قصد داشتند تا با بهره گيري از ‪73‬‬
‫تيپ سبك مكانيزه كه حدود ‪ 3333‬نفر را در آنها سازماندهي كرده بودند‪ ،‬در يك برنامه زمانبندي شده ‪11‬‬
‫ساعته خود را به تهران رسانده و نظام جمهوري اسالمي ايران را سرنگون و خود جايگزين آن شوند‪ .‬در طرح‬
‫عملياتي منافقين ‪ 3‬مرحله عملياتي پيش بيني گرديده بود‪ .‬مرحله اول عملياتي به فرماندهي جهانگير با عبور از‬
‫مرز خسروي در ساعت ‪ 4‬بعدازظهر روز سوم مرداد آغاز و شهرهاي قصر شيرين‪ ،‬كرند و اسالم آباد غرب را‬
‫با سه تيپ به تصرف خود در مي آورد‪ .‬فرمانده محور دوم ابراهيم ذاكري بود كه در مرحله دوم عمليات قرار‬
‫بود با ‪ 3‬تيپ كرمانشاه را به تصرف خود درآورند‪ .‬آنها قرار بود پايگاه هوانيروز كرمانشاه را تصرف كرده و‬
‫از بالگردهاي موجود در آن براي حمله به تهران استفاده نمودند‪ .‬به همين علت اين پايگاه از سوي ارتش عراق‬
‫مورد حمله هوايي قرار نگرفت‪ .‬فرمانده محور سوم محمود مهدوي بود كه مي خواست با دو تيپ پايگاه شهيد‬
‫نوژه را به تصرف درآورد‪ .‬فرماندهي محور چهارم نيز قرار بود خود را با دو تيپ به قزوين برساند‪ .‬محمود‬
‫عطايي هم فرمانده محور پنجم بود كه مي خواست تهران را تصرف و بيت امام خميني در جماران و نيز‬
‫صداوسيما را به تصرف در بياورد‪ .‬با اين طرح عمليات در ‪ 4‬مرداد به پايان مي رسيد و حكومت ايران به دست‬
‫منافقين مي افتاد‪ .‬در ابتداي عمليات منافقين‪ ،‬ارتش عراق ارتفاعات و شهرهاي مرزي را تصرف و نيروهاي‬
‫منافقين را عازم شهر كرمانشاه نمود‪ .‬هواپيماهاي عراقي با بمباران برخي از پايگاه هاي هوايي ايران در مسير‬

‫‪584‬‬
‫تهاجم منافقين و نيز استفاده از آتش توپخانه‪ ،‬عمليات منافقين را پشتيباني مي كردند‪ .‬شرايط به گونه اي بود‬
‫كه باور حمله نظامي سازمان منافقين به جبهه هاي جنگي و شهرهاي ايران دشوار بود و به همين دليل برخي از‬
‫مسئولين كشور خبر حمله منافقين را يك جنگ رواني و تبليغاتي ارزيابي مي كردند‪.‬‬
‫ارتش عراق در ساعت ‪ 34:13‬روز ‪ 1‬مرداد سال ‪ 3132‬آتش سنگين توپخانه خود را در محور سرپل ذهاب آغاز‬
‫و سپس يك ساعت پس از اجراي آتش تهيه‪ ،‬ارتش منافقين حمله خود را به خاک ايران آغاز و در ساعت‬
‫‪ 35:13‬همان روز نخستين تانك ها و نفربرهاي منافقين به شهر كرند غرب وارد و حدود دو ساعت بعد شهر‬
‫اسالم آباد را به تصرف خود در آورند‪ .‬يك تيپ از نيروهاي لشكر بدر كه از منطقه جنوب وارد اسالم آباد‬
‫شده بودند‪ .‬نيروهاي خود را در ارتفاعات اطراف شهر مستقر كردند‪ .‬وقتي منافقين اين دو شهر را اشغال كردند‬
‫از طريق راديوي خود‪ ،‬تالش كردند تا با فراخوان هواداران خود در ايران نيروهاي جديدي را جذب نموده و‬
‫بر تعداد قواي خود بيافزايند‪ .‬در مسير حركت منافقين در پادگان ابوذر مقاومت هايي صورت گرفت و عده اي‬
‫(ص)‬
‫از فرماندهان و سربازان اين پادگان به دست منافقين به شهادت رسيدند‪ .‬در ‪ 32/3/4‬نيروهاي تيپ نبي اكرم‬
‫توانستند حمله منافقين به پادگان ابوذر را دفع نمايند‪ .‬تعدادي از مردم شهرهاي كرند و اسالم آباد غرب‪ ،‬با‬
‫ديدن حمله نظامي دشمن‪ ،‬خانه هاي خود را ترک و به سمت كرمانشاه حركت نمودند‪ .‬شهر كرمانشاه نيز به‬
‫حالت نيمه تعطيل درآمد و برخي از مردم اين شهر نيز تخليه خانه هاي خود را آغاز نمودند‪ .‬منافقين توانستند‬
‫پس از يك شب بدون معطل شدن در مسير راه‪ ،‬تا ‪ 13‬كيلومتري شهر كرمانشاه به طول حدود ‪ 733‬كيلومتر در‬
‫عمق كشور پيشروي نمايند‪ .‬دو گردان از نيروهاي لشكر بدر كه راه خود را گم كرده بودند‪ ،‬اولين رزمندگاني‬
‫بودند كه با منافقين در تنگه چهارزبر به صورت اتفاقي برخورد كردند و با نيروهاي منافقين قاطي شدند‪ .‬در‬
‫اين منطقه‪ ،‬نيروهاي تيپ قائم سمنان و نيروهايي از لشكر بدر با منافقين مواجه و باعث جلوگيري از پيشروي‬
‫آنها مي شوند‪ .‬البته قبل از رسيدن اين نيروها كه به صورت اتفاقي صورت گرفت‪ ،‬انبوهي از خودروهاي مردم‬
‫كه در حال فرار از مناطق مرزي بودند راه را بر حركت زره پوش هاي منافقين كند كرده بودند‪ .‬در واقع اين‬
‫مردم بودند كه عدم امكان پيشروي را در مسير جاده كرمانشاه براي نيروهاي منافقين‪ ،‬بوجود آوردند‪.‬‬
‫عملیات مرصاد‬
‫با روشن شدن جدي بودن عمليات منافقين و دريافت گزارش هايي مبني بر اينكه آنها در حال پيشروي به‬
‫عمق كشور هستند‪ ،‬فرمانده كل سپاه و ستاد عملياتي وي از جبهه جنوب عازم منطقه غرب كشور و حوزه‬
‫عملياتي منافقين در كرمانشاه شدند‪ .‬فرماندهان لشكرها و تيپ هاي سپاه در منطقه غرب كشور‪ ،‬در جريان‬
‫عمليات منافقين قرار گرفته و خود را براي مقابله با آنها‪ ،‬آماده كردند‪ .‬تيپ قائم در اردوگاه صادقين در ده‬
‫كيلومتري تنگه چارزبر استقرار داشت‪ .‬پس از پيام امام خميني به مناسبت پذيرش قطعنامه ‪ ،315‬چهار هزار نفر‬
‫از رزمندگان استان سمنان به همراه امام جمعه و برخي از مسئولين اين استان در اين اردوگاه مستقر شده بودند‪.‬‬
‫به همين دليل تيپ قائم اولين گردان منظمي بود كه توانست از اوايل بامداد ‪ 3132/3/4‬دو رده پدافندي در‬
‫تنگه چارزبر ايجاد و عبور منافقين از اين تنگه را سدّ نمايد‪ .‬آنها در پايان درگيري ها توانستند در مجموع ‪53‬‬

‫‪585‬‬
‫خودروي منافقين را نيز به غنيمت بگيرند‪ .‬در تنگه پاتاق كه ‪ 73‬كيلومتر طول داشت نيز درگيريهاي شديدي‬
‫آغاز شد‪ .‬با همت فرمانده كل سپاه در ساعت ‪ 4‬بعدازظهر ‪ 32/3/4‬يك گردان از لشكر ‪ 23‬روح اهلل از استان‬
‫مركزي نيز با دو فروند بالگرد شنوک و يك فروند بالگرد ‪ 734‬به محل باند اضطراري شهر اسالم آباد منتقل‬
‫شدند‪ .‬در انتهاي اين باند‪ ،‬تعدادي از افراد نيروي هوايي ارتش هنوز باقي مانده بودند‪ .‬رزمندگان لشكر ‪ 23‬روح‬
‫اهلل در حالي كه ‪ 333‬نفر از افراد كميته بروجرد به آنها كمك مي كردند‪ ،‬جاده پل دختر و سه راهي اسالم آباد‬
‫را در حدود ‪ 3/3‬كيلومتر به تصرف خود درآورده و به صورت كمين با منافقين درگير مي شوند‪ .‬نيروهاي‬
‫منافقين كه اطالعي از استقرار رزمندگان اسالم در اين منطقه نداشتند و از اسالم آباد به سمت تنگه حسن آباد‬
‫در حال حركت بودند به كمين نيروهاي لشكر ‪ 23‬روح اهلل برخورد كرده و منهدم مي شد‪ .‬اين كمين به مدت‬
‫دو ساعت ادامه داشت و پس از آن بود كه منافقين متوجه شده و به آن حمله كردند‪ .‬در ساعت ‪ 1‬صبح‬
‫‪ 3132/3/3‬يك گردان از نيروهاي لشكر ‪ 72‬محمد رسول اهلل به اين منطقه آمده و ارتفاعات اطراف سه راهي‬
‫اسالم آباد را تصرف كردند‪ .‬در مجموع ‪ 34‬نفربر و خودروي منافقين توسط نيروهاي لشكر روح اهلل منهدم‬
‫گرديد و ‪ 75‬نفر از نيروهاي اين لشكر نيز به شهادت رسيدند‪ .‬منافقين مسئول اطالعات لشكر روح اهلل را در‬
‫اسالم آباد دستگير و اعدام نمودند‪ .‬از ارتش سرتيپ علي ياري كه پس از پايان جنگ بر اثر جراحات شيميايي‬
‫به شهادت رسيد نيز در عمليات ارتفاعات اسالم آباد حضور داشت‪ .‬از سوي ديگر يك گردان از نيروهاي‬
‫لشكر بدر نيز به گردنه حسن آباد هلي برن و در آنجا با منافقين درگير شدند‪ .‬در مجموع لشكر بدر در عمليات‬
‫مرصاد حدود ‪ 333‬نفر شهيد داد‪ 4 .‬گردان از تيپ قائم(ع)و نيز تعدادي از نيروهاي سپاه ولي امر در اطراف تنگه‬
‫چهارزبر و نيروهاي لشكرهاي ‪ 23‬و ‪ 72‬در مسير جاده كرمانشاه با ستون نظامي منافقين‪ ،‬به زد و خورد مي‬
‫پردازند‪ .‬ارتباط بين واحدهاي منافقين از طريق بيسيم صورت مي گرفت و آنها نيازي نمي ديدند كه با كد و‬
‫رمز صحبت كنند‪ .‬تمام مكالمات آنها به صورت كشف بود بنابراين به راحتي سخنان آنان شنود مي شد و‬
‫نيروهاي رزمنده از مقاصد آنها با اطالع مي گرديد‪.‬اين در حالي بود كه آيت اهلل هاشمي رفسنجاني كه در آن‬
‫زمان فرماندهي جنگ را از سوي حضرت امام خميني برعهده داشتند به قرارگاه مقدم فرماندهي سپاه در شهر‬
‫كرمانشاه رسيده و در جريان عمليات منافقين قرار گرفتند‪ .‬ايشان در تالش بودند تا هماهنگي هاي الزم را با‬
‫كمك فرماندهي سپاه براي مقابله با منافقين و ارتش بعثي عراق انجام دهند‪ .‬شرايط به گونه اي وخيم شده بود‬
‫كه برخي از فرماندهان به آقاي هاشمي رفسنجاني توصيه مي كردند كه شهر كرمانشاه را ترک نمايند زيرا‬
‫احتمال تصرف اين شهر از سوي ارتش منافقين جدي بود‪ .‬به هر حال در روز ‪ 3‬مرداد ماه سال ‪ 3132‬عملياتي‬
‫به نام مرصاد از سوي فرماندهان سپاه و ارتش براي دفع تهاجم منافقين طرح ريزي گرديد‪ .‬بر اساس اين طرح‬
‫عملياتي‪ ،‬رزمندگان اسالم‪ ،‬شامل تعدادي از يگان هاي رزمي سپاه‪ ،‬تعدادي از بالگردهاي كبراي هوانيروز به‬
‫كمك ساير رزمندگان مستقر در تنگه پاتاق شده و مقابله با منافقين را آغاز كردند‪ .‬شهيد صياد شيرازي نيز كه‬
‫در نيمه شب ‪ 4‬مرداد خود را با يك فروند هواپيماي فالكن به كرمانشاه رسانده بود با اينكه مسئوليتي در نيروي‬
‫زميني ارتش نداشت داوطلبانه‪ ،‬كوشيد تا يك تيم آتش بالگردهاي جنگي كبري را هدايت نمايد‪ .‬عمليات‬

‫‪586‬‬
‫مرصاد در صبح روز ‪ 3‬مرداد با رمز يا علي(ع)آغاز گرديد تا عمليات فروغ جاويدان را بي فروغ و ناكام سازد و‬
‫حسرت رسيدن به حكومت بر مردم ايران را همچنان بر دل منافقين باقي بگذارد‪ .‬با حمله پر قدرت رزمندگان‬
‫اسالم‪ ،‬تنگه چهارزبر تبديل به جهنمي براي ياران وفادار صدام حسين شد‪ .‬واحدهاي سپاه از مسير جاده به قواي‬
‫منافقين حمله كرده و عقبه آنها را بستند‪ .‬بالگردهاي جنگي هوانيروز هم از هوا بر ستون نظامي منافقين آتش‬
‫مي گشودند‪ .‬در اين درگيري ها يك بالگردكبراي هوانيروز مورد اصابت قرار گرفت وساقط شد اما دو خلبان‬
‫آن نجات يافتند‪ .‬منافقين تالش زيادي داشتند تا بتوانند از تنگه چهارزبر عبور نموده و خود را به كرمانشاه‬
‫برسانند‪ .‬آنها حتي موفق شدند تا با سه خودروي تويوتاي استيشن در همان روز ‪ 3‬مرداد از تنگه چهارزبر‬
‫بگذرند كه در مسير راه به كرمانشاه به صورت اتفاقي با خودروي محافظين امام جمعه سمنان برخورد و در‬
‫درگيري با آنها يك زن منافق كشته و يك خودروي منافقين نيز به غنيمت گرفته مي شود‪ .‬حتي گفته مي‬
‫شود كه برخي از خودروهاي منافقين به حواشي شهر كرمانشاه نيز رسيدند‪ ،‬ولي در مجموع عمده قواي منافقين‬
‫امكان عبور از تنگه چهارزبر را پيدا نكردند و در آنجا زمينگير شدند‪ .‬در چنين وضعيتي منافقين چاره را در‬
‫فرار ديدند‪ .‬تعدادي از آنها كشته شدند‪ .‬تعدادي با خوردن قرص هاي سيانور به زندگي خود پايان دادند و‬
‫برخي به روستاهاي اطراف فرار كردند كه با كمك رزمندگان اسالم و مردم تعداد ‪ 33‬نفر از آنان دستگير‬
‫گرديدند‪ .‬در بين دستگير شدگان برخي از سران شاخص منافقين مانند سعيد شاهسوندي‪ ،‬فرهاد الفت و مهدوي‬
‫نيز حضور داشتند‪ .‬الزم به ذكر است كه با برخورد خوب جمهوري اسالمي با منافقين دستگير شده برخي از‬
‫آنها مانند سعيد شاهسوندي دست به افشارگري عليه سازمان منافقين زده و سپس آزاد شدند‪ .‬الزم به ذكر است‬
‫كه تا آخرين لحظه عمليات‪ ،‬رجوي رئيس منافقين وارد صحنه عمليات نشد‪ .‬عمليات كه تمام شد در جاده‬
‫كرمانشاه به اسالم آباد غرب اجساد تعداد زيادي از منافقين به همراه تجهيزات جنگي آنها و تانك ها و‬
‫نفربرهاي سوخته باقي مانده بود‪ .‬منافقين در اين عمليات ‪ 27‬تانك‪ 73 ،‬نفربر‪ 33 ،‬تفنگ ‪333‬م م و ‪337‬‬
‫خودروي خود را از دست دادن و ‪ 43/2‬درصد از كادرهاي اصلي منافقين ضربه خوردند‪ .‬به اين صورت عمليات‬
‫منافقين باناكامي و شكست‪ ،‬به پايان مي رسد و عمليات رزمندگان اسالم با نام مرصاد‪ ،‬به پيروزي منجر مي‬
‫شود‪ .‬در اين عمليات‪ ،‬بيش از ‪ 13‬درصد يعني نزديك به ‪ 7333‬نفر از منافقين كشته و ‪ 3333‬نفر آنها نيز‬
‫مجروح مي گردند و قواي اسالم دوباره خود را به مرز با عراق مي رسانند‪ .‬تعداد ‪ 114‬نفر از منافقين هم زنده و‬
‫سالم ماندند و توانستند فرار كنند‪ .‬در مجموع پس از پايان عمليات‪ ،‬حدود ‪ 3333‬گذرنامه امريكايي و اروپايي از‬
‫منافقين در مسير جاده كرمانشاه پيدا شد‪ .‬عمليات مرصاد‪ ،‬آخرين عمليات دفاعي ايران در جريان جنگ تحميلي‬
‫هشت ساله است‪ .‬اين عمليات با همدلي و همكاري گسترده سپاه پاسداران انقالب اسالمي و ارتش جمهوري‬
‫اسالمي ايران و نيز مردم منطقه غرب كشور به نتيجه رسيد‪ .‬البته در اين راه شهداي زيادي نيز تقديم راه خدا‬
‫شد‪ .‬از جمله فقط از تيپ قائم مربوط به استان سمنان‪ 32 ،‬نفر شهيد شدند‪ .‬صدام‪ ،‬رئيس رژيم بعثي عراق تصور‬
‫مي كرد با حمله مجدد به خاک ايران و با بكارگيري نيروهاي منافقين‪ ،‬ايران در وضعيتي قرار خواهد گرفت‬
‫كه براي رهايي از آن و سدّ تهاجم نظامي جديد دشمن‪ ،‬حاضر است به رژيم بعثي چك سفيد بدهد و پاي هر‬

‫‪587‬‬
‫قراردادي را امضا نمايد‪ .‬ولي اين چنين نشد‪ ،‬يكبار ديگر مردم ايران بسيج شده و مشتاقانه به جبهه هاي جنگ‬
‫روي آوردند و توانستند بار ديگر قواي نظامي دشمن را از خاک خود بيرون نمايند‪ .‬بنابراين مي توان گفت كه‬
‫جنگ تحميلي‪ ،‬روزي خاتمه پيدا كرد كه ارتش بعثي عراق‪ ،‬نتوانست مجدداً در محور هاي اهواز و كرمانشاه به‬
‫پيشروي خود ادامه دهد‪ .‬زماني كه ارتش بعثي صدام پس از تصرف مجدد جاده اهواز‪ -‬خرمشهر در اول مرداد‬
‫ماه سال ‪ 3132‬از سوي رزمندگان اسالم به عقب رانده شد و حمله ارتش منافقين براي تصرف تهران در تنگه‬
‫پاطاق در نزديكي كرمانشاه در روز ‪ 3‬مرداد ماه سال ‪ 3132‬در عمليات مرصاد‪ ،‬به شكست انجاميد‪ ،‬آنگاه صدام‬
‫مجبور به پذيرش عملي قطعنامه ‪ 315‬شد و جنگ به سوي خاتمه يافتن جلو رفت بنابراين صدور و پذيرش‬
‫قطعنامه ‪ ،315‬پايان جنگ نبود‪ ،‬بلكه پيروزي مجدد قواي اسالم بر ارتش بعثي‪ ،‬توانست به جنگ خانمان سوز‬
‫صدام عليه انقالب اسالمي خاتمه دهد‪.‬‬
‫تغییر شرایط به نفع ایران و درخواست ادامه عملیات‬
‫با سرازير شدن مردم به جبهه هاي جنگ و بيرون راندن قواي ارتش عراق از مناطق جنوب اهواز و شمال‬
‫خرمشهر و همچنين شكست عمليات منافقين و ناكام ماندن آنها در رسيدن به تهران‪ ،‬وضعيت جبهه ها دوباره‬
‫به نفع ايران تغيير كرد‪ .‬تغيير شرايط موجب افزايش روحيه ها در جبهه ايران شد به گونه اي كه رزمندگان‬
‫آماده بودند تا دشمن را در خاک عراق تعقيب نمايند‪ .‬در همين حال رئيس جمهور كه در اهواز بسر مي برد‬
‫طي تماسي با فرزند امام اعالم كرده بود كه ايران مي تواند عمليات را ادامه دهد‪ .‬احمد آقا اين موضوع را با امام‬
‫خميني در ميان گذاشتند و ايشان پيام ذيل را در ‪ 3132/3/33‬از طريق استاندار خوزستان آقاي محسن‬
‫ميردامادي براي حجت االسالم خامنه اي ارسال نمودند‪ " :‬پس از سالم‪ ،‬پيغام شما را به حضرت امام رساندم كه‬
‫رزمندگان آماده هستند عمليات كنند‪ .‬حضرت امام فرمودند كه به هيچ وجه به خاک عراق حمله نكنيد‪ .‬حتي‬
‫گلوله اي به طرف آنها شليك نكنيد‪ .‬در صورتيكه بمباران كردند‪ ،‬شما هم اگر صالح دانستيد دستور بمباران را‬
‫بدهيد‪ .‬شما نيرو مهيا داشته باشيد در صورتيكه آنها حمله كردند و زميني را تصرف كردند‪ ،‬شما هم به آنها‬
‫حمله كنيد‪ .‬من اعالم كرده ام كه قبول قطعنامه‪ ،‬تاكتيكي نيست‪ .‬حمله نقض آن است‪ ،‬قبل و بعد آتش بس‬
‫در آن تاريخ هنوز ارتش عراق در بعضي از نقاط داخل خاک ايران از جمله در منطقه فكه تا‬ ‫‪334‬‬
‫ندارد‪" .‬‬
‫رودخانه دويرج و در عين خوش و موسيان حضور داشت و همچنين ميمك را نيز در اختيار گرفته بود‪ .‬با‬
‫اسارت تعدادي از نظاميان عراقي مشخص شد كه ارتش عراق خسته است و ادامه جنگ به ضرر دولت عراق‬
‫است‪ .‬عراق در اين ايام تالش داشت تا جايي كه مي تواند خسارات بيشتري به ايران وارد كند و مراكز صنعتي‬
‫و نفتي را بمباران نمايد‪.‬‬
‫خاتمه جنگ‬
‫با ناكامي عراق در حمله مجدد به ايران و با شكست تهاجم منافقين در عمليات مرصاد‪ ،‬دولت عراق مجبور شد‬
‫تا حدود يك ماه پس از پذيرش قطعنامه از سوي ايران‪ ،‬در روز ‪ 75‬مرداد سال ‪ 3132‬آتش بس را بپذيرد‪.‬‬
‫امريكا و شوروي هم با پذيرش آتش بس از سوي عراق موافق بودند‪ .‬البته عراق تالش داشت تا آنچه را كه‬

‫‪588‬‬
‫نتوانسته بود در جنگ بدست آورد مي خواست با آتش بس به دست آورد‪ .‬عراق اعالم كرد گرچه قطعنامه را‬
‫پذيرفته ولي براي برقراري آتش بس‪ ،‬ايران بايستي اروند رود را به عراق تحويل دهد‪ .‬اما ايران از پذيرش‬
‫خواسته هاي عراق خودداري نمود و اين امر موجب شد تا سران امريكا و شوروي عراق را براي پذيرش آتش‬
‫‪333‬‬
‫در فاصله بين پذيرش قطعنامه ‪ 315‬از سوي ايران تا اجراي‬ ‫بس بدون قيد و شرط تحت فشار قرار دهند‪.‬‬
‫آتش بس يعني از ‪ 72‬تير تا ‪ 75‬مرداد ماه ‪ 3132‬نشست هايي در نيويورک بين نمايندگان ايران و عراق از‬
‫طريق سازمان ملل و به صورت غير مستقيم بر گزار شد‪ .‬در اين اثنا از سوي شوراي امنيت سازمان ملل در‬
‫تاريخ ‪ 35‬مرداد ماه ‪ ،3132‬قطعنامه ‪ 331‬تصويب گرديد‪ .‬به موجب اين قطعنامه ناظران نظامي سازمان ملل‬
‫متشكل از حدود ‪ 433‬نفر از ‪ 73‬مليت مختلف در كشورهاي ايران و عراق مستقر گرديدند‪ .‬با انجام مذاكرات‬
‫سه جانبه ي ايران‪ ،‬عراق و سازمان ملل‪ ،‬قواي طرفين به مرزهاي دو كشور بازگشته و تحت نظارت ناظرين‬
‫سازمان ملل‪ ،‬آتش بس بين دو كشور از روز ‪ 32/3/75‬در جبهه ها برقرار و عمالً جنگ بين دو كشور در‬
‫‪ 3132/3/71‬پايان يافت‪ .‬سپس پس از گذشت دو سال اسراي طرفين از مرداد ماه سال ‪ 3131‬به تدريج آزاد‬
‫گرديدند‪.‬‬
‫مذاكرات ایران و عراق درباره اجراي قطعنامه ‪171‬‬
‫پس از برقراري آتش بس بين دو كشور‪ ،‬سازمان ملل پيشنهاد كرد‪ ،‬ايران و عراق روبه روي هم نشسته و‬
‫مذاكره نمايند‪ .‬در چنان شرايطي عراق و بخصوص ايران حاضر به مذاكره مستقيم نبودند‪ .‬پس از گذشت چند‬
‫ماه و در پاييز سال ‪ 3132‬سازمان ملل پيشنهاد داد كه در ژنو‪ ،‬ميز سه جانبه اي به وجود آورد و در حين‬
‫مذاكره ايران و عراق با سازمان ملل‪ ،‬نمايندگان دولت هاي ايران و عراق‪ ،‬مطالب يكديگر را بشنوند‪ .‬اين ميز‬
‫تشكيل شد و نمايندگان دولت هاي ايران و عراق هر كدام از دري جداگانه وارد سالن مذاكرات شده و گروه‬
‫سازمان ملل نيز حضور يافت‪ .‬در اين مذاكرات هر يك از طرف هاي ايراني و عراقي به هيأت سازمان ملل نگاه‬
‫كرده و حرف مي زدند‪ .‬بدين صورت از آن مقطع زماني تابوي عدم مذاكره ايران و عراق شكسته شد و طرفين‬
‫به تدريج با هم روبه رو شده و مذاكره نمودند‪ .‬در وزارت خارجه ايران به تعداد بندهاي قطعنامه ‪ ،315‬هشت‬
‫كميته مختلف تشكيل شد‪ .‬كميته ديگري هم با نام كميته هماهنگي به وجود آمد كه در اين كميته معاون اول‬
‫رئيس جمهور به عنوان مسئول كميته حقوقي‪ ،‬دكتر روحاني به عنوان مسئول كميته آتش بس‪ ،‬دكتر مهاجراني‪،‬‬
‫رئيس كميته اسرا و قائم مقام وزير خارجه شركت مي كردند‪ .‬گروه اعزامي ايران به ژنو متشكل از رؤسا و‬
‫دبيران اين كميته ها بوده و سردارغالمعلي رشيد هم از طرف نيروهاي مسلح شركت مي كردند‪ .‬تا اوايل سال‬
‫‪ 3131‬مذاكراتي كه در نيويورک و ژنو انجام مي شد‪ ،‬حاالت دوي ماراتن را داشت‪ ،‬زيرا عراق در تالش بود تا‬
‫در جريان روند مذاكرات‪ ،‬به اهدافي كه در جنگ دسترسي پيدا نكرده‪ ،‬برسد‪ .‬بنابراين در اين مذاكرات‪،‬‬
‫نمايندگان دولت عراق‪ ،‬تمام ادعاهاي گذشته خود عليه ايران را مطرح مي كردند‪ .‬يكي از بحث هاي انحرافي‬
‫كه طارق عزيز وزير خارجه عراق مطرح مي كرد آن بود كه عراق مي خواهد اروند رود را اليروبي نمايد‪.‬‬
‫ايران به اين طرح با توجه به عدم پذيرش قرارداد ‪ 3123‬از سوي دولت عراق‪ ،‬مشهود بود و بنابراين مذاكرات‬

‫‪589‬‬
 ‫ژنو به مدت يك سال اسير چنين بحثي بود‪.‬‬
‫نامه رئیس جمهور عراق و آغاز مذاكرات مستقیم‬
‫به مدت يك سال و نيم ‪ ،‬مذاكرات بين ايران و عراق پيشرفت چنداني نداشت و پستي و بلندي روابط دو كشور‬
‫ادامه يافت‪ .‬پس از اين زمان‪ ،‬در اول ارديبهشت ماه سال‪ 3131‬برابر با‪ 73‬رمضان ‪ ،3433‬صدام نامه اي به‬
‫رهبري و رئيس جمهور ايران نوشت و درخواست كرد تا مالقاتي مستقيم بين سران ايران وعراق در مكه‬
‫مكرمه يا در هر مكان مورد توافق و با توجه به اصل شتاب در كار نيك‪،‬پسنديده است در دومين روز عيد‬
‫مبارک فطر ويا در هر زمان مورد توافق ‪،‬به منظور حل اختالفات صورت گيرد‪ 333 .‬رئيس جمهور عراق در نامه‬
‫خود نوشت‪ :‬به اعتقاد ما در مالقات مستقيمي كه با هم خواهيم داشت‪،‬دستيابي به آنچه عراق حق تلقي مي كند‬
‫و آنچه ايران‪،‬حق تلقي مي كند قابل تحقق است‪ .‬براي تسهيل و تدارک مالقات‪،‬شايد شما هم مانند ما بر اين‬
‫نظر باشيد كه فردي به نمايندگي از طرف ما در تهران و فردي به نمايندگي از شما در بغداد حضور داشته باشند‬
‫‪332‬‬
‫و به منظور برقراري تماسهاي الزم بين دو پايتخت‪،‬خطوط تلفني مستقيم داير گردد‪.‬‬
‫در پاسخ به اين نامه‪،‬رئيس جمهور ايران طي نامه اي در ‪ 37‬ارديبهشت ماه ‪ 3131‬خطاب صدام نوشت‪:‬به راستي‬
‫اگر مطالبي كه در اين نامه آمده هشت سال پيش مورد توجه واقع مي شد و ارسال پيام‪ ،‬جاي اعزام سرباز را‬
‫مي گرفت‪،‬امروز دو كشور ايران وعراق و شايد همه امت اسالمي با اين همه خسارات و ضايعات مواجه نبود‪.‬‬
‫در ادمه وي ضمن استقبال از هرگونه ابتكار و پيشنهادي كه دو كشور را به صلح جامع برساند‪،‬به رئيس جمهور‬
‫عراق گوشزد نمود كه ادامه اشغال بخشي از سرزمين ايران حركت ما را در را تحصيل صلح جامع كند يا بي‬
‫ثمر مي كند‪.‬وي تاكيد كرد قبل از اقدام به تماس روساي جمهور دو كشور‪،‬الزم است نمايندگان طرفين در‬
‫كشوري كه روابط دوستانه اي با طرفين داشته باشد بنشينند و در باره آنچه بايد انجام گيرد در چارچوب‬
‫قطعنامه ‪ 315‬گفتگو كنند‪ .‬پس از جواب ايران‪،‬رئيس جمهور عراق طي نامه ديگري در ‪ 3131/7/71‬با پيشنهاد‬
‫ايران مبني بر مذاكره بدون واسطه سفيران دو كشور در ژنو موافقت كرد و بر مالقات سران دو كشور تاكيد‬
‫ورزيد‪ .‬وي همچنين تاكيد كرد قطعنامه ‪ 315‬يك طرح صلح همه جانبه و دائمي بين دو كشور بر اساس آنچه‬
‫هر دو بر آن توافق مي كنند و از اصول و احكام وارده در آن ياري مي جويند بوده است‪ .‬بدين جهت به‬
‫قطعنامه مزبور پايبند بوده و همچنان به اجراي آن بر اساس اين درک پايبند هستيم‪ .‬وي در مورد ادامه اشغال‬
‫بخشي از سرزمين هاي ايران هم نوشت‪:‬بديهي است كه تحقق صلح‪ ،‬حضور ارتش هر كشوري را محدود به آن‬
‫كشور خواهد نمود و حضور آن در هر تپه اي يا در يك وجب خاک و يا در آبهاي كشور ديگر كه شرايط و‬
‫مالحظات آتش بس و حالت نه جنگ و نه صلح آن را تحميل نموده است‪،‬خاتمه خواهد يافت‪ 335.‬از اين زمان‪،‬‬
‫مذاكرات محرمانه دو كشور از اواخر ارديبهشت تا آخر شهريور ‪ 3131‬در ژنو انجام شد‪ .‬از ايران سيروس‬
‫ناصري و علي خرم و از عراق برزان تكريتي برادر ناتني صدام با هم مذاكره مي كردند‪ .‬گاهي در طول هفته‬
‫سه بار مذاكره انجام مي شد و نامه هايي هم بين سران دو كشور رد و بدل مي گرديد‪.‬هر نامه يك گام به جلو‬
‫بود‪.‬ايران قدم به قدم خواسته هاي خود را مطرح مي كرد و صدام هم قدم به قدم عقب مي نشست‪.‬كم كم روشن‬

‫‪591‬‬
‫شد كه صدام حسين برنامه اي دارد كه تياز به كم شدن تشنج بين ايران و عراق دارد و در اين مورد عجله هم‬
‫‪331‬‬
‫اين برنامه حمله به كويت بود‪ .‬رئيس جمهور ايران پاسخ نامه دوم صدام حسين را در ‪ 75‬خردادماه‬ ‫دارد‪.‬‬
‫‪ 3131‬داد و ضمن معرفي نماينده خود در مذاكرات با نماينده صدام در ژنو‪ ،‬ماموريت وي را مذاكره در مسائل‬
‫محتوايي براي اجراي قطعنامه و مهيا كردن زمينه از سرگيري روابط صلح آميز بين دو كشور مسلمان ايران و‬
‫عراق تعيين كرد كه از شركت در بحث هاي شكلي و حاشيه اي كه باعث اتالف وقت و طوالني شدن وضع‬
‫موجود است‪،‬خودداري مي كند‪ .‬وي همچنين تاكيد كرد كه از انحصار راه صلح به مذاكره مستقيم‪ ،‬پرهيز‬
‫خواهد شد و در طول مذاكرات مقدماتي ‪،‬دبير كل سازمان ملل متحد در جريان مذاكرات قرار خواهد گرفت و‬
‫‪333‬‬
‫در مواقع و موارد الزم از نظرات و ابتكارهاي ايشان در راه تحكيم صلح استفاده مي شود‪.‬‬
‫پيرو اين پاسخ ‪ ،‬رئيس جمهور عراق حدود يك ماه بعد‪ ،‬در‪ 73‬تير ماه ‪ 3131‬طي نامه بسيار كوتاهي ‪،‬تمايل‬
‫خود را در فرستادن نماينده اي جهت بحث در مورد استقرار صلح بين دو كشور و اطالع از نظريات ايران‬
‫نسبت به هر آنچه اجراي صلح را در عراق و ايران تسهيل نمايد اعالم كرد‪ .‬وي حدود دو هفته بعد در‪ 5‬مرداد‬
‫ماه ‪3131‬طي نامه مفصلي در ‪ 31‬بند ضمن تاكيد بر ايده انجام مالقات فوري بين سران دو كشور‪ ،‬آمادگي عراق‬
‫براي عقب نشيني از اراضي ايران و آزادي اسرا را اعالم نمود‪ .‬اما در اين نامه وي چارچوبي را براي بحث در‬
‫مورد شط العرب پيشنهاد نمود كه نتيجه آن عدول از معاهده ‪ 3123‬بود‪ .‬همچنين او خواسته بود تا بند ‪ 3‬قطعنامه‬
‫‪ 315‬كه مربوط به تعيين متجاوز است به صورت قطعي ناديده گرفته شود‪ ،‬چرا كه به زعم وي نه تنها هيچ فايده‬
‫اي براي صلح ندارد بلكه موانعي بر سر راه آن مي گذارد‪ .‬او دربند ‪ 37‬نامه خود هم خواسته بود تاكمكهاي‬
‫بينالمللي موضوع بند ‪ 2‬قطعنامه ‪ 315‬به صورت مساوي بين عراق و ايران تقسيم شود‪ .‬در پايان هم تقاضا كرده‬
‫بود تا سفارتخانه هاي دو كشور بازگشايي شود‪ .‬وي در پايان هم نوشته بود‪:‬آنچه به نظر ما صلح دائمي و همه‬
‫جانبه را بين عراق و ايران محقق مي سازد ‪ ،‬همين است كه در اين نامه آمده است و صلح حقيقي ‪ ،‬همه جانبه‬
‫و سريع را كه خواستار آن هستيم‪ ،‬همين است‪333.‬در مذاكرات ژنوكه هر بار حدود هفت ساعت به طول مي‬
‫انجاميد‪ ،‬دولت عراق به دنبال آن بود تا بفهمد كه اگر عهدنامه ‪ 3123‬را بپذيرد‪ ،‬چه تحولي در ديدگاه ها و‬
‫روابط دو كشور پديد مي آيد؟ آيا مشكل ايران در زمينه قرارداد ‪ 3123‬حل مي شود و روابط دوستانه با عراق‬
‫آغاز مي گردد؟ در آن زمان براي ايران مشخص نبود كه عراق به دنبال حمله به كويت است و مي خواهد پس‬
‫از حمله به كويت مطمئن شود كه از سوي ايران مورد حمله نظامي قرار نمي گيرد‪337.‬پس از حمله عراق به‬
‫كويت‪ ،‬ايران اعالم بي طرفي نمود و در عين حال حمله به كويت را محكوم كرد‪.‬ايران مصلحت نمي ديد كه‬
‫رژيم بعثي عراق را تقويت كند ونفس كار صدام را كه تجاوز به يك كشور همسايه بود را هم نادرست مي‬
‫‪331‬‬
‫يك‬ ‫دانست‪.‬گرچه كويت درجريان جنگ تحميلي شريك صدام بود ولي ايران نمي خواست انتقام بگيرد‪.‬‬
‫روز پس از حمله عراق به كويت وبدون اينكه صدام پاسخي از دو نامه قبلي خود دريافت كرده باشد‪،‬بالفاصله‬
‫در روز جمعه‪ 37‬مرداد ‪ 3131‬نامه ديگري را براي رئيس جمهور ايران ارسال نمود و در آن نوشت‪ :‬ماهنوز در‬
‫انتظار موافقت شما با تعيين تاريخي براي به حضور پذيرفتن دو فرستاده ما (وزير خارجه و نماينده دائمي ما در‬

‫‪591‬‬
‫ژنو ) كه آنها را به شما معرفي كرده ايم هستيم تا به خواست خدا همان طوري كه اميد مي رود پس از انجام‬
‫گفتگو با شما و با كساني كه معرفي مي نماييد در آستانه مرحله سرنوشت ساز صلح قرار بگيريم‪ 334.‬به نظر مي‬
‫رسد صدام نگران اقدام ايران عليه عراق و استفاده از فرصت حمله آن كشور به كويت بوده است و مي خواسته‬
‫خيالش از ناحيه ايران كه پشت جبهه وي محسوب مي گرديده است راحت باشد‪ .‬به هر حال با درک چنين‬
‫شرايطي بالفاصله رئيس جمهور ايران در ‪ 32‬مرداد ‪ 3131‬پاسخ وي را داده و ضمن رد پيشنهادات عراق در‬
‫مورد اروندرود‪ ،‬مي نويسد ‪ :‬پيشنهاد مشخص ما مبنا قرار گرفتن معاهده ‪ 3123‬براي مذاكرات صلح مي باشد‬
‫زيرا بدون پايبندي به قراردادهاي گذشته علي الخصوص آن قراردادي كه امضاي خود شما را دارد نمي توان‬
‫انتظار داشت كه اعتماد نسبت به آنچه امروز گفته مي شود بوجود آيد‪ .‬براي عقب نشيني از اراضي اشغالي‬
‫ايران‪،‬سقفزماني دو ماه در نظر گرفته شده غير قابل توجيه است زيرا اين كاري است كه اگر با حسن نيت‬
‫بخواهد انجام گيرد ‪،‬ظرف يكي دو روز قابل انجام است‪.‬درحالي كه دبير كل سازمان ملل در طرح خودش زمان‬
‫الزم را دو هفته در نظر گرفته بود درمقابل سه ماه زمان براي آزادي اسرا‪ .‬در اين نامه همچنين به اشغال كويت‬
‫اعتراض شده و در آن آمده است ‪ :‬بي ترديد در موقعيت و شرايط مذاكرات صلح بين دو كشور‪ ،‬تهاجم غير‬
‫قابل تصور به يك كشور همسايه بدون كوچكترين اطالع و هماهنگي ‪،‬آن هم با آثار و تبعات فوق العاده آن‬
‫در رابطه با ما مي تواند اعتماد ما را سست سازد و ترديد جدي در انگيزه هاي مذاكرات چند ماهه اخير ايجاد‬
‫نمايد بخصوص كه در طول اين مدت ما شاهد اقداماتي كه نشانه حسن نيت باشد نبوده ايم و كما كان اصرار‬
‫بر تداوم اشغال سرزمينمان و حتي مخالفت با مسئله كوچكي چون خاموش كردن حريق چاه هاي نفتي كه جز‬
‫اتالف سرمايه ميهن اسالمي نتيجه اي براي شما ندارد را شاهديم‪.‬درپايان نامه هم آمده است‪ :‬ما به دنبال استفاده‬
‫از شرايط فعلي نيستيم و جز حقوق مشروع و قانوني خود چيز ديگري را نمي خواهيم‪.‬نكته مورد تاكيد شما در‬
‫مورد سرعت حركت در جهت صلح را كامال قبول داريم ولي آنچه كه به صلح سرعت مي بخشد‪ ،‬پيشقدمي در‬
‫ارائه پيشنهادهاي شكلي و باال بردن سطح مذاكرات بدون آنكه در محتوي پيشرفتي حاصل شده باشد نيست‬
‫بلكه مي بايست به قراردادهاي بين دو كشور كه از نظر بين المللي به رسميت شناخته شده پايبند باشيم و بيش‬
‫از حق مشروع خود طلب نكنيم زيرا قابل تصور نيست آنچه كه با جنگ هشت ساله حاصل نشد در مذاكرات‬
‫قابل تحقق باشد‪ .‬اگر اين مطلب را قبول داشته باشيم الزم نيست براي مشخص كردن مرزها در زمين و رودخانه‬
‫به دنبال چيزي جز معاهده ‪ 3123‬باشيم و اگر قبول نداسشته باشيم بهتر است كار اجراي قطعنامه رابه سازمان‬
‫ملل و شوراي امنيت واگذاريم‪ ،‬ضمن اينكه نقطه ارتباط ژنو را براي تبادل نظرات در مسائل مشترک حفظ‬
‫‪333‬‬
‫اين نامه اتمام حجت ايران درباره مسائل مربوط به حل و فصل اختالفات بود ودر شرايطي كه عراق‬ ‫كنيم‪.‬‬
‫تحت فشار بين المللي بخاطر اشغال كويت قرار گرفته بود نوشته شد وبسيار به نفع ايران تمام شد‪.‬‬
‫پذیرش معاهده ‪ 8791‬از سوي عراق‬
‫پس از حدود سه ماه و نيم مكاتبه بين روساي جمهور عراق وايران ‪،‬سرانجام رئيس جمهور عراق به خواسته‬
‫هاي ايران تن داد و در پاسخ به نامه رئيس جمهور ايران در ‪ 71‬مرداد‪ 3131‬طي ششمين و آخرين نامه خود‪،‬‬

‫‪592‬‬
‫شرايط ايران را براي تحقق صلح پذيرفت و نوشت ‪ :‬با پيشنهاد شما مندرج در نامه جوابيه هشتم اوت ‪ 3113‬كه‬
‫توسط آقاي برزان ابراهيم تكريتي نماينده ما در ژنو از نماينده شما آقاي سيروس ناصري دريافت شد و ناظر به‬
‫لزوم مبني قرار دادن عهدنامه ‪ 3123‬مي باشد‪ ،‬ضمن مرتبط دانستن آن با اصول مندرج در نامه ‪ 13‬ژوئيه‬
‫‪3113‬ما‪،‬بويژه در مورد مبادله اسرا و بندهاي ‪ 3‬و ‪ 2‬قطعنامه شوراي امنيت ‪ ،‬موافقت مي شود‪.‬بر اساس بند يك‬
‫اين نامه و مندرجات نامه ‪ 13‬ژوئيه ‪ ، 3113‬ما آماده ايم هيئتي را به تهران اعزام كنيم و يا هيئتي از سوي شما‬
‫به بغداد سفر كند تا ضمن تهيه موافقتنامه هاي مربوطه‪ ،‬موجبات امضاي آن را در سطحي كه مورد توافق قرار‬
‫مي گيرد فراهم نمايند‪ .‬با اين تصميم ما‪ ،‬ديگر همه چيز روشن شده و بدين ترتيب همه آنچه را كه مي‬
‫خواستيد و بر آن تكيه مي كرديد تحقق مي يابد و ديگر اقدامي جز مبادله اسناد باقي نمي ماند‪ 333.‬چهار روز‬
‫بعد ‪،‬رئيس جمهور ايران در ‪ 72‬مرداد ماه ‪ 3131‬در آخرين وچهارمين پاسخ خود به صدام حسين ‪ ،‬نوشت ‪:‬‬
‫اعالم پذيرش مجدد معاهده ‪ 3123‬از سوي شما‪ ،‬راه اجراي قطعنامه و حل اختالفات در چارچوب قطعنامه ‪ 315‬و‬
‫تبديل آتش بس موجود به صلح دائم و پايدار را هموار ساخت‪ .‬شروع عقب نشيني نيروهاي شما از اراضي‬
‫اشغالي ايران را دليل صداقت و جدي بودن شما در راه صلح با جمهوري اسالمي ايران به حساب مي آوريم‪.‬‬
‫اكنون ما براي پذيرش نمايندگان شما در تهران آمادگي داريم و اميدواريم با تداوم جو مثبت و حسن نيت‬
‫موجود بتوانيم به صلح جامع و پايدار با حفظ همه حقوق و حدود مشروع دو ملت و دو كشور اسالمي دست‬
‫‪332‬‬
‫يابيم‪.‬‬
‫عقب نشینی عراق از اراضی اشغالی و آزادي اسرا‬
‫با پذيرش دوباره عهدنامه ‪ 3123‬از سوي صدام‪ ،‬عراق پذيرفت تا تا به نشانه حسن نيت‪ ،‬عقب نشيني از اراضي‬
‫اشغالي ايران را از روز جمعه ‪ 73‬مرداد ماه ‪ 3131‬برابربا ‪ 32‬اوت ‪ 3113‬آغاز و به جز يك نيروي نمادين در‬
‫كنار ماموران مرزباني و انتظامي كه براي ماموريتهاي روزمره در شرايط عادي باقي مي ماند ‪ ،‬نيروهاي خود را‬
‫از مناطق ايران در طول مرز فرا خواند‪ .‬همچنين عراق قبول كرد تا از همين روز مبادله فوري و همه جانبه‬
‫اسراي جنگ به هر تعدادي كه در عراق و ايران در اسارت بسر مي برند را از طريق مرزهاي زميني و از راه‬
‫خانقين – قصر شيرين و راه هاي ديگر كه مورد توافق قرار مي گيرد‪،‬آغاز نمايد‪ 335.‬با اين توافق‪ ،‬ارتش عراق‬
‫ظرف پنج روز تا ‪ 13‬مرداد ماه ‪ 3131‬به مرز شناخته شده بين المللي بر اساس عهدنامه‪ 3123‬تحت نظارت گروه‬
‫ناظر نظامي سازمان ملل متحد ‪ ،‬عقب نشيني كرد‪ .‬قبل از آغاز جنگ‪ 243 ،‬ميله عالمت مرزي بين دو كشور‬
‫وجود داشت كه عمده آنها در دوران جنگ از بين رفته بود‪ .‬در زمان عقب نشيني تالش شد تا نيروهاي در‬
‫‪331‬‬
‫پس از گذ شت ‪ 7‬سال از پايان جنگ ‪،‬اولين گروه ‪ 3333‬نفره‬ ‫پشت محل ميله هاي مرزي مستقر شوند‪.‬‬
‫اسراي ايراني در ‪ 3131/3/73‬از مرز خسروي وارد خاک ايران شدند و روز بعد به همين تعداد از اسراي عراقي‬
‫به كشورشان باز گشتند‪ .‬به اين ترتيب به تدريج اسراي دو كشورآزاد و بهسرزمين هاي خويش باز گشتند‪ .‬تا‬
‫اواخر شهريور ماه ‪ 3131‬تعداد ‪ 43‬هزاراسير از هر دو كشور ودر مجموع ‪ 53‬هزار اسير آزاد گشتند و جريان‬
‫‪373‬‬
‫عراق وايران از آزاد كردن بقيه اسرا خودداري كردند زيرا مدعي‬ ‫مبادله اسرا از اين تاريخ متوقف گرديد‪.‬‬

‫‪593‬‬
‫بودند كه آنها پناهنده شده اند‪ .‬با عقب نشيني عراق از اراضي اشغالي ايران وآزادي اسرا‪ ،‬روابط دو كشور به‬
‫سوي عادي شدن جلو رفت‪.‬‬
‫مذاكرات علنی ایران و عراق‬
‫تا قبل از حمله عراق به سرزمين كويت مذاكرات ايران و عراق با حضور نمايندگان سازمان ملل متحد و يا به‬
‫صورت مستقيم و غير علني در ژنو صورت مي گرفت‪ .‬اما باسفر طارق عزيز وزير امور خارجه عراق به همراه‬
‫وزير نفت آن كشور به تهران در ‪ 35‬شهريور ‪ 3131‬و مالقات با رئيس جمهور و وزير خارجه ايران و سفر‬
‫وزير امور خارجه ايران به بغداد در ‪ 71‬آبان ماه ‪ 3131‬و مذاكره و مالقات با صدام‪ ،‬مذاكرات علني و آشكار‬
‫ايران و عراق از پاييز ‪ 3131‬آغاز شد‪.‬از مهر ماه‪ 3131‬سفارت خانه هاي دو كشور بازگشايي و در سطح كاردار‬
‫روابط سياسي دو كشور برقرارگرديد‪ .‬درادامه گرم شدن روابط دو كشور در روز سه شنبه ‪ 35‬دي ماه ‪3131‬‬
‫‪373‬‬
‫اما هيچگاه آقاي دكتر حسن‬ ‫عزت ابراهيم معاون صدام در راس يك هيئت بلند پايه به ايران سفر نمود‪.‬‬
‫حبيبي معاون اول رئيس جمهور ايران حاضر نشد به بغداد برود و با صدام قاتل رزمندگان ديدار ومذاكره نمايد‬
‫زيا مادرش از اين كار راضي نبود‪377.‬مذاكرات ايران وعراق در مقطع انتفاضه مردم عراق دراواخر زمستان‬
‫‪ 3131‬به حال تعليق درآمد وروابط دو كشور پس از سركوب خيزش مردم عراق به سردي گرائيد‪ .‬ولي از سال‬
‫‪ 3123‬دوباره مذاكرات دو كشور آغاز و تا سال ‪ 3123‬طول كشيد‪.‬‬
‫اعالم عراق به عنوان آغازگر جنگ‬
‫دو سال پس از حمله عراق به كويت‪ ،‬خاوير پرز دكوئيار دبير كل سازمان ملل متحد به منظور اجراي بندهاي ‪3‬‬
‫و ‪ 2‬قطعنامه ‪ ، 315‬درروز ‪ 71‬مرداد ماه ‪ 3123‬برابربا ‪ 34‬اوت ‪ 3113‬نامه اي به كشورهاي ايران و عراق نوشت‬
‫و از آنها خواست كه ادله خود را براي كشور آغاز كننده جنگ اعالم نمايند‪ .‬اين درخواست با تمسخر دولت‬
‫عراق مواجه شد و اين كشور يك پاسخ شكلي و غير محتوايي در ‪ 4‬شهريور ‪ 3123‬برابر با‪ 73‬اوت ‪ 3113‬به‬
‫همراه مدارک خود به دبيركل سازمان ملل ارائه داد‪ .‬اما ايران مدارک مستند و مستدلي در حد يك كتاب‬
‫رادر‪ 74‬شهريور ماه ‪ 3123‬برابر با‪ 33‬سپتامبر ‪ 3113‬به دبير كل سازمان ملل ارائه كرد‪ .‬مستندات ايران بر ماده‬
‫‪ 33‬منشور ملل متحد مبني بر دفاع مشروع تكيه داشت‪ .‬دبيركل سازمان ملل متحد پس از مشاوره با گروهي از‬
‫كارشناسان خبره به انتخاب خود و نيز مطالعه سندهاي ايران و عراق ‪ ،‬آنها را در اختيار يك گروه بي طرف‬
‫قرار داد و پس از اظهار نظر آن گروه‪ ،‬در نهايت در تاريخ ‪ 35‬آذر ماه سال ‪ 3123‬بربر با ‪ 1‬دسامبر ‪ 3113‬نظر‬
‫خود را مبني بر اينكه عراق‪ ،‬آغازگر جنگ بوده است‪ ،‬طي يك گزارش رسمي در ‪ 1‬بند اعالم نمود‪ 371.‬دربند ‪3‬‬
‫گزارش دبير كل سازمان ملل آمده است‪ :‬رويداد برجسته اي كه تحت عنوان موارد نقض حقوق و مقررات بين‬
‫المللي در بند ‪ 3‬اين گزارش بدان اشاره كردم ‪،‬همانا حمله ‪77‬سگتامبر ‪ 3153‬عليه ايران است كه بر اساس‬
‫منشور سازمان ملل متحد‪،‬اصول و قوانين شناخته شده بين المللي يا اصول اخالقي بينالمللي قابل توجيه نيست و‬
‫موجب مسئو ليت مخاصمه است‪ .‬وي در بند ‪ 2‬گزارش آورده است‪ :‬حتي اگر قبل از شروع مخاصمه‪،‬برخي‬
‫تعرضات از جانب ايران به خاک عراق صورت گرفته باشد‪،‬چنين تعرضاتي نمي تواند توجيه كننده تجاوز عراق‬

‫‪594‬‬
‫به ايران‪،‬كه اشغال مستمر خاک ايران را در طول مخاصمه در پي داشت باشد‪ .‬تجاوزي كه ناقض ممنوعيت‬
‫كاربرد زور است كه يكي از اصول آمره حقوق بين الملل است‪ .‬البته دبيركل در پايان گزارش خود در بند ‪1‬‬
‫به اين نكته هم كه خواست عراق بود‪ ،‬اشاره كرده است كه ‪ :‬از ديد من به نظر نمي رسد تعقيب بند ‪ 3‬قطعنامه‬
‫‪ 315‬هدف مفيدي را براي صلح در بر داشته باشد‪.‬‬
‫برآورد خسارات ایران در جنگ از سوي سازمان ملل‬
‫بدنبال مذاكرات متعدد ايران با دبير كل سازمان ملل براي اجرايي نمودن بند هفت قطعنامه ‪ 315‬گروهي به‬
‫سرپرستي آقاي عبدالرحيم فرح معاون دبيركل سازمان ملل‪،‬صبح روز جمعه ‪ 33‬خرداد ماه ‪ 3123‬وارد تهران‬
‫شد‪ 374.‬اين هيئت براي مدت شش ماه به ايران سفر كرد و با سفر به نقاط مختلف ايران و عكسبرداري هوايي‬
‫با كمك بالگرد و هواپيما ‪ ،‬تحقيقاتي در منطقه و يك بررسي دقيق بر روي زمين‪،‬انجام داد‪ .‬اين هيئت طي دو‬
‫بازديد در خرداد ‪ 3123‬و آبان و آذر ‪ ،3123‬دو گزارش مفصل در مورد خسارات و صدماتي كه به ايران در‬
‫طول جنگ وارد شده بود تهيه و به دبير كل سازمان ملل ‪،‬تسليم كرد‪ .‬دبير كل وقت سازمان ملل هم در زماني‬
‫كه آخرين روزهاي مسئوليت خود را مي گذراند‪ ،‬اين گزارش و نتيجه تعيين خسارت را در ‪ 13‬ژوئيه ‪ 3113‬در‬
‫اختيار شوراي امنيت قرار داد‪ .‬بر اساس اين گزارش‪ 3 ،‬استان ايران صحنه جنگ و ‪ 33‬استان ديگر مورد حمله‬
‫عراق واقع شده است‪ 33 .‬شهر و ‪ 4‬هزار روستا نيز بر اثر جنگ خسارت ديده اند و در مجموع دو سوم‬
‫جمعيت ايران در معرض جنگ بوده اند‪ .‬در اين گزارش تصريح شده كه عراق ‪ 333‬هزار اصل خرما را تعمداً‬
‫قطع كرده و تخريب هاي مهندسي زيادي در خاک ايران انجام شده است‪ 373.‬اين هيئت خسارات مستقيم ايران‬
‫را مبلغ ‪ 11‬ميليارد دالر و خسارات غير مستقيم ايران را ‪ 333‬ميليارد دالر و در مجموع ‪ 741‬ميليارد دالر اعالم‬
‫نمود‪ .‬متعاقب اين گزارش ‪،‬ايران ميزان خسارت خود را ‪ 3333‬ميليارد دالر اعالم نمود‪.‬گرچه ميزان زيان‬
‫وخسارات ايران در جنگ به صورت رسمي از سوي سازمان ملل اعالم شد ولي هيچ ساز و كاري در قطعنامه‬
‫‪ 315‬براي پرداخت خسارات ايران تعيين نشده است‪ .‬به لحاظ حقوقي دولت فعلي عراق جانشين رژيم پيشين‬
‫است و تعهدات و حقوق دولت بعثي‪ ،‬طبق اصل جانشيني دولت ها به دولت جديد منتقل مي شود‪ .‬بنابراين‬
‫بايستي دولت ايران خسارات جنگ تحميلي را از دولت فعلي عراق‪ ،‬دريافت نمايد‪.‬‬
‫آخرین وضعیت اجراي قطعنامه ‪171‬‬
‫اجراي بندهاي ‪3‬و‪ 7‬قطعنامه ‪ 315‬تا اسفند ماه ‪ 3131‬پايان يافت و بنا به پيشنهاد دبيركل سازمان ملل متحد ‪،‬‬
‫شوراي امنيت‪ ،‬ماموريت نيروهاي ناظر بر آتش بس( يونيماگ ) را در جلسه ‪ 2‬اسفند ماه ‪ 3131‬برابر با ‪72‬‬
‫‪373‬‬
‫بنابراين تاكنون بندهاي مربوط به آتش بس‪ ،‬بازگشت قواي طرفين به مرز‪ ،‬آزاد‬ ‫فوريه ‪ 3113‬خاتمه داد‪.‬‬
‫سازي اسرا‪ ،‬شناسايي متجاوز‪ ،‬برآورد خسارات جنگ و نيز ميله گذاري هاي مرزي انجام شده اما هنوز هزينه ها‬
‫و خسارات جنگ از دولت عراق دريافت نگرديده و قرار داد صلح دائمي نيز بين دو كشور امضاء نشده است‪.‬‬
‫چگونگي دريافت خسارت و غرامت از دولت عراق‪،‬موضوع بند‪ 2‬قطعنامه ‪ ،315‬نيست بنابراين راههاي دريافت‬
‫غرامت از كشور متجاوز عبارتند از‪:‬‬

‫‪595‬‬
 ‫الف – مذاكره با دولت عراق‬
‫دولت ايران مي تواند طي يادداشتي به دولت عراق تصريح نمايد كه در مورد دريافت خسارات جنگ‪ ،‬دولت‬
‫ايران به خاطر مالحظات و مشكالت دولت عراق‪ ،‬اين مسئله را به تأخير انداخته است‪ ،‬اما در شرايط موجود‪،‬‬
‫دريافت اين غرامت را خواستار است‪ .‬بايد توجه داشت كه در روابط بين كشورها ‪ ،‬مسائل عاطفي و احساسي‬
‫جايگاهي ندارد و خشنودي ايران از سرنگوني رژيم بعث و روابط فعلي با دولت عراق‪ ،‬نبايد مانع از پيگيري‬
‫حقوق ملت ايران شود‪.‬‬
‫ب – طرح موضوع غرامت در شوراي امنيت سازمان ملل در شرايط مناسب و در زماني كه ‪ 3‬عضو دائمي اين‬
‫شورا حاضر به همكاري با ايران باشند‪.‬‬
‫ج – شكايت به دادگاه الهه‬
‫با توجه به اينكه عراق كنوانسيون هاي چهار گانه ژنو مربوط به امور جنگ را نقض كرده و موجبات خسارات‬
‫سنگيني به ايران شده و تحوالت بين المللي را زير پا گذاشته است و با توجه به اصل غرامت در حقوق بين‬
‫الملل‪ ،‬ايران بايد تالش نمايد تا خسارات و غرامت جنگ را از دولت عراق دريافت نمايد‪ .‬از سويي ديگر از‬
‫آنجا كه دبيركل وقت سازمان ملل دولت عراق را در جنگ با ايران متجاوز قلمداد كرده است و شوراي امنيت‬
‫نيز گزارش دبيركل را دريافت كرده است‪ ،‬بنابراين پيامدهاي تجاوز بر عهده كشور عراق است‪.‬‬
‫به هر حال عدم پيگيري دريافت خسارات جنگ‪ ،‬باعث از بين رفتن مباني حقوقي دريافت غرامت‪ ،‬نمي شود‪.‬‬
‫مجلس شوراي اسالمي مي تواند با تشكيل كمسيوني به عنوان نمايندگان ملت از دولت بخواهد تا اين قضيه را‬
‫پي گيري نمايد‪.‬‬
‫جمع بندي‬
‫از تابستان سال ‪ 3133‬تا تابستان سال ‪ 3132‬شرايط بسيار سختي براي طرفين جنگ بوجود آمد‪ .‬در اين مدت‬
‫جنگ شهرها وسعت بي سابقه اي يافت و شمار زيادي از غير نظاميان در معرض مستقيم آسيبهاي جنگ قرار‬
‫گرفتند‪ .‬تهران و بغداد و بسياري از شهرهاي بزرگ دو كشور‪ ،‬هدف بمبارانهاي هوايي و موشكهاي زمين به‬
‫زمين بود‪ .‬جنگ در خليج فارس توسعه يافت‪ .‬نفتكشهاي زيادي مورد اصابت قرار گرفت و ناوگان جنگي‬
‫امريكا در خليج فارس دست به حمالت بي سابقه اي عليه ايران زد‪ .‬جنگ در جبهه هاي زميني ادامه يافت‪.‬‬
‫ايران و عراق هر دو سياست تهاجمي را درزمين و دريا و هوا در پيش گرفتند‪ .‬قطعنامه ‪ 315‬به تصويب رسيد‬
‫و فشار همه جانبه اي از سوي قدرتهاي بين المللي بمنظور پذيرفتن آن‪ ،‬به ايران وارد آمد‪.‬عراق طي سه ماه‬
‫حمله مداوم توانست قواي ايران را از اراضي عراق به عقب براند‪.‬در همين حال حمله ارتش آمريكا به قايق‬
‫هاي تندروي سپاه و ناوهاي جنگي ايران ومنافع ملي ايران در خليج فارس توسعه يافت‪ .‬سرانجام درفاجعه‬
‫آميزترين جنايت جنگي‪ ،‬هواپيماي مسافربري جمهوري اسالمي توسط ناو جنگي امريكا در تنگه هرمز با حدود‬
‫‪ 133‬سرنشين سرنگون گرديد‪ .‬در نهايت با پذيرش قطعنامه ‪ 315‬از سوي ايران‪ ،‬آتش بس در جبهه هاي جنگ‬
‫برقرار گرديد‪ .‬ولي عراق جنگ را حدود يك ماه ديگر ادامه داد ويك بار ديگر ايران ‪،‬ارتش عراق و منافقين‬

‫‪596‬‬
‫را شكست داد و به اين ترتيب‪ ،‬روندي آغاز شد كه بر اساس آن جنگ هشت ساله به پايان رسيد‪.‬صدام از‬
‫اجراي قطعنامه ‪ 315‬خودداري ورزيد و سعي داشت با طرح مسئله مذاكرات مستقيم آنچه را در جنگ بدست‬
‫نياورده است از طريق مذاكره بدست آورد‪ .‬در اين اثنا كويت درخواست دريافت وام هايي را كه به عراق در‬
‫جريان جنگ با ايران داده بود كرد‪ .‬اين موضوع باعث ناراحتي صدام شد زيرا او مدعي بود كه به نمايندگي از‬
‫سوي اعراب با ايران مي جنگد‪.‬صدام دومين جنگ خود را پس از پايان جنگ با ايران آغاز و تمام سرزمين‬
‫كويت را به اشغال خود در آورد ‪ .‬ورود عراق به يك جنگ جديد‪ ،‬موجب شد تا عراق كه در مكاتبات با‬
‫رهبران ايران به جايي نرسيده بود به منظور در امان ماندن از اقدام هاي احتمالي ايران ‪،‬معاهده ‪ 3123‬الجزاير‬
‫راپذيرفته و شروع به آزادي اسرا وعقب نشيني از اراضي اشغالي ايران پس از دو سال از پايان جنگ با ايران‬
‫بنمايد ‪.‬از سوي ديگر با تغيير ديدگاه آمريكا وبعضي ديگر از دارندگان حق وتو در شوراي امنيت سازمان ملل‬
‫نسبت به عراق پس از حمله اين كشور به كويت ‪،‬فضايي به نفع ايران درسازمان ملل ايجاد شد كه به كمك آن‬
‫برخي از بندهاي قطعنامه ‪ 315‬به مرحله اجرا در آمد‪.‬‬

‫‪597‬‬
 ‫منابع و مراجع و پانوشتهاي فصل نهم‬

‫‪ - 1‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬دفاع و سياست‪،‬كارنامه و خاطرات سال‪،3133‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪،3151،‬صفحه‪55‬‬

‫‪ . 2‬سفيري مسعود ‪ ،‬حقيقت ها و مصلحت ها ‪،‬گفت و گو با هاشمي رفسنجاني ‪،‬تهران ‪،‬نشر ني ‪ 3125،‬ص ‪331/‬‬
‫‪ . 1‬فصلنامه نگين ايران‪ ،‬شماره ‪ ،75‬تهران‪ ،‬مركز اسناد دفاع مقدس‪،‬بهار‪ ،3155‬ص‪334/‬‬
‫‪ - 4‬منبع شماره ‪ 3‬صفحه ‪323‬‬
‫‪ . 3‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪173/‬‬
‫‪ . 3‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪723/‬‬
‫‪ . . 2‬نگين ايران‪ ،‬شماره ‪ ،75‬ص‪334/‬‬
‫‪ . 5‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪172/‬‬
‫‪ - 9‬منبع شماره ‪ ،3‬صفحه ‪733‬‬
‫‪ - 33‬منبع فوق ص‪ 122/‬و ‪125‬‬
‫‪ .33‬نگين ايران‪ ،‬فصلنامه تخصصي مطالعات دفاع مقدس ‪ ،‬شماره ‪ ،75‬تهران‪ ،‬مركز اسناد و تحقيقات دفاع مقدس‪ ،‬بهار ‪ ، 3155‬ص ‪333/‬‬
‫‪ . 37‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪173/‬‬
‫‪ . 31‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪ 171/‬و ‪113‬‬
‫‪ . 34‬روحاني حسن ‪ ،‬انقالب اسالمي‪ ،‬ريشه ها و چالشها‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز پژوهشهاي مجلس شوراي اسالمي‪،3123 ،‬ص‪173/‬‬
‫‪ - 1‬منبع شماره ‪،3‬صفحه ‪ 357‬و‪353‬‬
‫‪ .33‬بريجتون نفتكشي با وزن ‪ 434733‬تن و جزو بزرگترين نفتكشهاي دنيا و گاز پرنس مخصوص حمل گاز با وزن ‪ 45711‬تن بود‪.‬‬
‫‪ . 32‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪113/‬‬
‫‪ - 18‬منبع شماره ‪ ،3‬صفحه ‪735‬‬
‫‪ . 31‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪171/‬‬
‫‪ . 73‬منبع فوق‪ ،‬ص‪ 753/‬و ‪173‬‬
‫‪ - 21‬منبع شماره ‪ ، 3‬صفحه ‪ 727‬و‪134‬‬
‫‪ - 77‬فرانسه در اين زمان مشغول مذاكره با ايران جهت آزادسازي گروگانهاي خود در لبنان بود‪.‬سرانجام با انجام مذاكرات محرمانه ‪ ،‬پيچيده و دشوار دو‬
‫گروگان فرانسوي در‪ 3133/1/3‬آزاد شدند‪ .‬فرانسه هم ‪ 133‬ميليون دالر از بدهي هاي خود به ايران را در ‪3133/1/33‬پرداخت‪ (.‬منبع فوق ص‪ 753 /‬و ‪123‬‬
‫و‪)153‬‬
‫‪ - 23‬منبع شماره ‪ ، 3‬صفحه ‪ 713‬و ‪ 713‬و‪ 141‬و‪133‬‬
‫‪ . 74‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪113/‬‬
‫‪ - 2‬منبع شماره ‪،3‬صفحه ‪ 737‬و ‪ 732‬و‪113‬‬
‫‪ . 73‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪111/‬‬
‫‪ . 72‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪141/‬‬
‫‪ - 28‬منبع شماره ‪ ، 3‬صفحه ‪773‬‬
‫‪ - 29‬منبع فوق ‪ ،‬صفحه ‪737‬‬
‫‪ - 13‬منبع فوق ‪ ،‬صفحه ‪133‬‬
‫‪ - 13‬منبع شماره ‪ ، 3‬صفحه ‪143‬‬
‫‪32‬‬
‫‪ -‬منبع فوق ‪ ،‬صفحه ‪ 133‬و‪133‬‬
‫‪ - 33‬منبع شماره ‪ ، 3‬ص‪ 732/‬تا ‪723‬‬
‫‪ . 14‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪ ،‬دوازده نامه (متن نامه هاي مبادله شده ايران و عراق در سال ‪ ،)3131‬تهران‪ ،‬نشر معارف انقالب‪3153 ،‬ص‪33/‬‬
‫‪ - 3‬منبع شماره ‪ ، 3‬صفحه ‪751‬‬
‫‪ . 13‬اين موشكهاي دوش پرتاب سبك‪ ،‬ساخت امريكا بود كه اياالت متحده آنها را در اختيار مجاهدين افغاني قرار داده بود تا عليه بالگردهاي روسي در‬
‫جريان اشغال افغانستان‪ ،‬استفاده نمايند‪ .‬سپاه ‪ 3‬قبضه از اين موشكها را در ‪ 33‬فروردين ماه ‪ 3133‬از مجاهدين افغاني خريداري كرده بود كه در نيروي‬
‫دريايي سپاه آنها را بكار گرفت‪.‬‬

‫‪598‬‬
‫‪ . 12‬اين موشكها ساخت كشور چين بود و چند سال پس از آنكه عرا ق چنين موشكهايي را در شمال خليج فارس بكار مي گرفت‪ ،‬ايران نيز درصدد خريد‬
‫آنها برآمد و از سال ‪ 3133‬آنها را بكار گرفت‪ .‬در دوران جنگ‪ ،‬چين از طريق فروش سالح به عراق و ايران‪ ،‬سود سرشاري را نصيب خود كرد و توانست‬
‫صنعت نظامي خود را بهسازي و گسترش دهد‪.‬‬
‫‪ . 15‬الزم به ذكر است كه امريكا هيچگاه خسارات وارد كرده به ايران در حمالت به سكوهاي نفتي و ناوها و كشتيها و قايقهاي ايراني در دوران جنگ را‬
‫پرداخت نكرد‪.‬‬
‫‪ . 11‬خالصه روزشمار جنگ ايران و عراق‪ ،‬ص‪737/‬‬
‫‪ - 43‬منبع شماره ‪ ، 3‬صفحه ‪111‬‬
‫‪ - 1‬منبع شماره ‪، 3‬صفحه‪731‬‬
‫‪ . 47‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪432/‬‬
‫‪ - 3‬منبع شماره ‪،3‬صفحه ‪733‬‬
‫‪- 44‬منبع فوق ‪ ،‬صفحه ‪ 147‬و ‪141‬‬
‫‪ . 43‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪434/‬‬
‫‪ - 43‬منبع شماره ‪ ، 3‬ص‪ 473/‬و‪423‬‬
‫‪ - 42‬منبع شماره ‪ ، 3‬صفحه ‪473‬‬
‫‪ - 45‬منبع فوق ص‪ 411/‬تا ‪332‬‬
‫‪ - 41‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪ 335‬تا‪337‬‬
‫‪ - 1‬منبع شماره ‪ ، 3‬صفحه ‪334‬‬
‫‪ - 1‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪377‬‬
‫‪ . 37‬وفيق سامرايي‪ ،‬ويرانه دروازه شرقي‪ ،‬مترجم عدنان قاروني‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز اسناد و تحقيقات دفاع مقدس‪ ،3155 ،‬ص‪373 /‬‬
‫‪. 31‬استفاده از اين تعداد هواپيما خيلي اغراق آميز به نظر مي رسد‪.‬يك فروند هواپيما براي انجام چنين جنايتي كافي است‪.‬‬
‫‪ . 34‬وفيق سامرايي ‪ ،‬ص‪373 /‬‬
‫‪ - 33‬عدد واقعي تلفات خيلي كمتر از اين تعداد بود‪.‬‬
‫‪ .33‬احتماالً آمار واقعي شهدا و مجروحين كمتر از اين تعداد است‪.‬‬
‫‪ . 32‬سفيري مسعود ‪ ،‬حقيقت ها و مصلحت ها ‪،‬گفت و گو با هاشمي رفسنجاني ‪،‬تهران ‪،‬نشر ني ‪ 3125،‬ص‪331/‬‬
‫‪ .35‬علي حسن المجيد سرانجام در روز اول بهمن ماه ‪ 3155‬پس از چند نوبت محاكمه در عراق‪ ،‬به جرم قتل عام مردم با سالح هاي شيميايي‪ ،‬اعدام گرديد‪.‬‬
‫‪ . 31‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪37/‬‬
‫‪. . 33‬روزنامه كيهان‪ ،‬مورخ ‪ ،3153/3/31‬ص‪1/‬‬
‫‪ . 33‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪333/‬‬
‫‪ .37‬اشغال سد دربنديخان به معناي تسلط ايران بر يك درياچه بزرگ با حدود ‪ 4‬ميليارد مترمكعب آب بود‪ .‬اين حجم آب براي غرق كردن استانهاي دياله‬
‫و بغداد و استانهايي در جنوب عراق كافي بود‪( .‬وفيق السامرايي‪ ،‬ص‪)373 /‬‬
‫‪ - 31‬منبع شماره ‪ ،3‬ص‪313/‬‬
‫‪ - 34‬منبع شماره ‪ ، 3‬ص‪ 373/‬و‪375‬‬
‫‪ - 33‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪312/‬‬
‫‪ . 33‬روزنامه اعتماد‪ 1 ،‬تيرماه ‪ ، 3152‬مصاحبه با محمدرضا سروش‪ ،‬رئيس پژوهشكده مهندسي و امور پزشكي جانبازان‪ ،‬ص‪33/‬‬
‫‪. . 32‬نشريه بررسيهاي نظامي سال سوم‪،‬شماره ‪،33‬دانشكده فرماندهي و ستاد سپاه‪،‬ص‪373/‬‬
‫‪ . 35‬وفيق سامرايي‪ ،‬ويرانه دروازه شرقي‪ ،‬مترجم عدنان قاروني‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز اسناد و تحقيقات دفاع مقدس‪3155 ،‬ص‪23/‬‬
‫‪ . 31‬منبع فوق‪ ،‬ص‪311/‬‬
‫‪ .23‬به ازاي شليك هر ‪ 3333‬گلوله‪ ،‬لوله توپ بايد عوض شود‪ .‬با اين محاسبه‪ ،‬توپخانه ارتش عراق در طول جنگ‪2 ،‬بار نو شده است‪.‬‬
‫‪ . 23‬بهداروند مهدي ‪ ،‬ماوجنگ‪،‬تهران‪،‬پژوهشكده مطالعات و تحقيقات دفاع مقدس‪3155،‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 27‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪41/‬‬
‫‪ . 21‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪37/‬‬
‫‪ . 24‬بهداروند مهدي ‪ ،‬ماوجنگ‪،‬تهران‪،‬پژوهشكده مطالعات و تحقيقات دفاع مقدس‪3155،‬ص ‪314 /‬‬

‫‪599‬‬
 ‫‪ . 23‬وفيق سامرايي‪ ،‬ص‪373/‬‬
‫‪ . 23‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪373 /‬‬
‫‪ . 22‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪311 /‬‬
‫‪ 25‬گاز سيانور بسيار كشنده بوده و آثار آن ظرف ‪ 33‬دقيقه از بين مي رود ‪،‬در حاليكه آثار گازهاي خردل تا يك هفته باقي مي ماند‪.‬‬
‫‪ . 21‬بهداروند مهدي ‪ ،‬ماوجنگ‪،‬تهران‪،‬پژوهشكده مطالعات و تحقيقات دفاع مقدس‪ 3155،‬ص‪341/‬‬
‫‪ .53‬امريكا موضوع حمله به سكوهاي اير اني را به اطالع كشورهاي اروپايي رسانده بود و آنها از اين اقدام امريكا دفاع كردند‪ .‬البته شوروي در يك موضع‬
‫گيري آرام‪ ،‬حمله امريكا به سكوهاي نفتي ايران و اقدامات ايران را محكوم نمود‪.‬‬
‫‪ . 53‬نشريه نگاه‪ ،‬سال دوم‪ ،‬شماره ‪ ، 33‬تهران‪ ،‬مؤسسه مطالعات سياسي و فرهنگي انديشه ناب‪ ،‬شهريور ‪ 3153‬ص‪11/‬‬
‫‪ . 57‬آنتوني كردزمن ‪،‬درسهايي از جنگ نوين‪ ،‬ص‪371/‬‬
‫‪ . 51‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪37/‬‬
‫‪ . 54‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 53‬بهداروند مهدي ‪ ،‬ماوجنگ‪،‬تهران‪،‬پژوهشكده مطالعات و تحقيقات دفاع مقدس‪ 3155،‬ص‪75 /‬‬
‫‪ . 53‬رحماني قدرت اهلل ‪ ،‬بي پرده با هاشمي رفسنجاني‪،‬تهران انتشارات كيهان‪،‬چاپ دوم‪ ،3151،‬ص‪13/‬‬
‫‪ - 87‬سرانجام پيكر اين سردار رشيد جبهه در منطقه هور و در نزديكي هاي قرارگاه نصرت پيدا شد و در روز ‪ 3151/3/74‬پس از اقامه نماز جمعه‪،‬از‬
‫دانشگاه تهران به همراه جمعي ديگر از شهيدان و هم زمان با ايام فاطميه تشييع گرديد‪.‬‬
‫‪ . 55‬سفيري مسعود ‪ ،‬حقيقت ها و مصلحت ها ‪،‬گفت و گو با هاشمي رفسنجاني ‪،‬تهران ‪،‬نشر ني ‪ 3125،‬ص‪12/‬‬
‫‪ . 51‬نگين ايران‪ ،‬شماره ‪ ،75‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 13‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪35/‬‬
‫‪ 3155 ،)the Iran – Iraq war( . 13‬ص‪143/‬‬
‫‪ . 17‬سفيري مسعود ‪ ،‬حقيقت ها و مصلحت ها ‪،‬گفت و گو با هاشمي رفسنجاني ‪،‬تهران ‪،‬نشر ني ‪ 3125 ،‬ص ‪15/‬‬
‫‪ . 11‬روزنامه اطالعات‪ ،‬مصاحبه با دكتر علي خرم مورخ ‪3153/3/73‬‬
‫‪ . 14‬سفيري مسعود ‪ ،‬حقيقت ها و مصلحت ها ‪،‬گفت و گو با هاشمي رفسنجاني ‪،‬تهران ‪،‬نشر ني ‪، 3125،‬ص‪331/‬‬
‫‪ . 13‬منبع فوق‪ ،‬ص‪15/‬‬
‫‪ . 13‬سفيري مسعود ‪ ،‬حقيقت ها و مصلحت ها ‪،‬گفت و گو با هاشمي رفسنجاني ‪،‬تهران ‪،‬نشر ني ‪ 3125،‬ص‪15/‬‬
‫‪ . 12‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪ 55/‬تا‪13‬‬
‫‪ . 15‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 11‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪314/‬‬
‫‪ . 333‬ماوجنگ ‪ ،‬ص‪343/‬‬
‫‪ . 333‬وفيق سامرايي ‪ ،‬ص‪ 347/‬و ‪341‬‬
‫‪ .337‬سازمان منافقين طي دهه هشتاد تا اوت ‪ 3113‬ماهانه مبلغ ‪ 73‬ميليون دينار از رژيم عراق دريافت مي كرد‪( .‬هر دالر در آن زمان بين ‪ 3/3‬تا ‪ 1‬دينار‬
‫بود) اين سازمان در آغاز كار از طريق انبارهاي ارتش عراق به جنگ افزارهاي سبك و به ويژه سالحهاي سبك‪ ،‬يعني تفنگ خودكار و مسلسلهاي متوسط‬
‫و مسلسلهاي سنگين و موشك اندازهاي آر پي جي ‪ 2‬و خمپاره اندازهاي ‪ 57‬و ‪ 373‬ميليمتري مجهز شد‪ ،‬سپس تعدادي زره پوش و نفربر زرهي در اختيار‬
‫آنان گذاشته شد‪ .‬ا ين سازمان توانست به سالحهاي سنگين بسياري دست پيدا كند‪ ،‬گاهي از طرف عراق در اختيار آنها قرار مي گرفت و گاهي غنايم‬
‫گرفته شده از نيروهاي ايراني بود‪ .‬در نتيجه (سازمان منافقين) به يك نيروي ضربتي مجهز به تانكها و نفربرهاي زرهي و توپخانه متوسط و سنگين و‬
‫موشكهاي ضد تانك هدايت شونده تبديل گرديد‪ .‬عالوه بر آن اقدام به خريد تعداد زيادي خودرو و وانت و كاميونهاي باري به منظور نقل و انتقال سريع و‬
‫نصب مسلسلهاي سنگين از نوع والديمير روي وانتها نمودند‪ .‬با وجود اينكه كمكهاي ارائه شده از سوي رژيم عراق به اين سازمان بسيار زياد بود‪ ،‬ولي‬
‫منافقين داراي منابع مالي خصوصي در خارج از عراق نيز بودند كه در هنگام نياز از آن استفاده مي كردند‪( .‬وفيق السامرايي‪ ،‬ص‪)344 /‬‬
‫‪ . 331‬وفيق سامرايي ‪ ،‬ص‪343 /‬‬
‫‪ . 334‬مجله نگاه‪ ،‬سال سوم‪ ،‬شماره ‪ ،73‬تهران‪ ،‬مركز مطالعات و تحقيقات جنگ سپاه‪ ،‬شهريور ماه‪3153‬ص‪22/‬‬
‫‪ . 333‬روزنامه اطالعات ‪،‬گفتگو با دكتر علي خرم مشاور وزير خارجه در تاريخ ‪53/3/73‬‬
‫‪ . 333‬حقيقت ها و مصلحت ها ‪ ،‬ص‪337/‬‬
‫‪ . 332‬دوازده نامه‪،‬متن نامه هاي مبادله شده ايران و عراق در سال ‪، 3131‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪،3153،‬ص‪77/‬‬

‫‪611‬‬
 ‫‪ . 335‬حقيقت ها و مصلحت ها ‪ ،‬ص‪71 /‬تا‪13‬‬
‫‪ . 331‬منبع شماره ‪ ،7‬ص‪331/‬‬
‫‪ . 333‬حقيقت ها و مصلحت ها ‪ ،‬ص‪47/‬‬
‫‪ . 333‬منبع فوق‪ ،‬ص‪ 44/‬تا ‪33‬‬
‫‪ . 337‬روزنامه اطالعات‪ ،‬مصاحبه با علي خرم ‪3153/3/73‬‬
‫‪ . 331‬منبع شماره ‪ ،7‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 334‬حقيقت ها و مصلحت ها ‪ ،‬ص‪34/‬‬
‫‪ . 333‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪ 33/‬تا ‪33‬‬
‫‪ . 333‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪37/‬‬
‫‪ . 332‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪34/‬‬
‫‪ . 335‬دوازده نامه‪،‬متن نامه هاي مبادله شده ايران و عراق در سال ‪، 3131‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ 3153،‬ص‪37/‬‬
‫‪ . 331‬واليتي علي اكبر ‪ ،‬تاريخ سياسي جنگ تحميلي عراق بر جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬تهران‪ ،‬دفتر نشر فرهنگ اسالمي‪ ،‬چاپ هفتم‪3152 ،‬ص‪ 453/‬تا‪454‬‬
‫‪ . 373‬دوازده نامه ‪ ،‬ص‪421/‬‬
‫‪ . 373‬منبع فوق‪ ،‬ص‪ 453/‬تا‪451‬‬
‫‪ . 377‬اظهارات دكتر حسن حبيبي معاون اول اسبق رياست جمهوري به نگارنده‬
‫‪ . 371‬دوازده نامه ‪ ،‬ص‪413/‬‬
‫‪ . 374‬منبع فوق‪ ،‬ص‪413/‬‬
‫‪ . 373‬صدام در دوران جنگ‪ ،‬اعالم كرده بود كه ما به ايران شهر‪ ،‬باز پس نمي دهيم بلكه ويرانه تحويل مي دهيم‬
‫‪ . 373‬واليتي علي اكبر ‪ ،‬تاريخ سياسي جنگ تحميلي عراق بر جمهوري اسالمي ايران‪ ،‬تهران‪ ،‬دفتر نشر فرهنگ اسالمي‪ ،‬چاپ هفتم‪ 3152 ،‬ص‪457/‬‬

‫‪611‬‬
 ‫فصل دهم‬

‫نتایج و دستاوردها‬
‫درس ها و تجربیات جنگ‬

‫فصل دهم‪ :‬نتایج و دستاوردها‪ ،‬درس ها و تجربیات جنگ‬

‫‪612‬‬
‫دوره جنگ يكي از مقاطع فراموش نشدني و بي نظير تاريخ ايران و خود يك مقطع تاريخي بسيار مهم است‪.‬‬
‫مردم ايران در شرايطي كه تازه با نهضت اسالمي خود توانسته بودند حكومتي جديد را در كشور شكل دهند و‬
‫هنوز ساختارهاي سياسي و نظامي جديد را آرايش نداده بودند وتحت فشارهاي تبليغاتي و اقتصادي برخي از‬
‫قدرتهاي بزرگ بودند و آشوبهاي داخلي در بعضي از نقاط كشور در جريان بود‪،‬دچار تهاجم نظامي ارتش‬
‫عراق گرديدند‪ .‬درحين جنگ هم كشور مواجه با ترورهاي منافقين واختالفات سياسي در سطح مقامات باال از‬
‫جمله رياست جمهوري گرديد‪ .‬از آن طرف ‪،‬كشور عراق از همه امكانات الزم براي شروع يك جنگ‬
‫برخوردار بود‪ ،‬مشكل مالي نداشت وحمايت تسليحاتي هم مي شدو تبليغات جهاني هم به نفع وي بود‪.‬در چنين‬
‫وضعيتي ايران توانست به مقابله با قواي متجاوز عراق بپردازد و همه سرزمين هاي اشغالي خود را باانجام‬
‫عمليات نظامي باز پس بگيرد وبراي اولين بار يك وجب از خاک كشور هم در تصرف ارتش متجاوز باقي‬
‫نماند ‪ .‬از سوي ديگر ايران موفق شد اقرار صدام رئيس جمهور عراق در باره معتبر بودن عهدنامه ‪ 3123‬را‬
‫يكبار ديگر با دست خط و امضاي وي دريافت كند و راي سازمان ملل متحد در مورد متجاوز بودن عراق در‬
‫جنگ را نيز بگيرد ‪.‬اين راي ‪،‬پيروزي حقوقي و سياسي وحيثيتي مهمي است كه ايران براساس آن مي تواند‬
‫خسارات و غرامت جنگ را از دولت عراق دريافت كند‪ .‬اين ها در مجموع دستاوردهاي بزرگي براي كشور‬
‫بود‪،‬ولي اين دستاوردها و نتايج همراه با تلفات وخسارات زيادي به شرح ذيل بود‪.‬‬
‫خسارات و تلفات جنگ‬
‫جنگ فاجعه عظيمي براي دو كشور ايران و عراق بود‪ .‬اين جنگ به مدت ‪ 7555‬روز بي وقفه ادامه داشت‪.‬‬
‫حجم تلفات انساني و خسارات اقتصادي براي دو طرف‪ ،‬فلج كننده بود‪ .‬خانواده هاي زيادي را متالشي نمود و‬
‫زندگي را براي ميليونها نفر از مردم كشور با رنج و درد توأم نمود‪ .‬برآورد دقيق تلفات و خسارات وارده به‬
‫طرفين جنگ كاري بسيار دشوار است‪ .‬اين جنگ فرصتهاي بسياري را از مردم دو كشورگرفت و برنامه توسعه‬
‫اقتصادي دو كشور را بهم ريخت‪ .‬جنگ تحميلي باعث شد كه ايران و عراق به جاي سرمايه گذاري به منظور‬
‫توسعه انساني و پيشرفت كشور‪ ،‬منابع خود را صرف خريد برخي از تجهيزات‪ ،‬تسليحات و نيز مهمات مورد‬
‫نياز براي جنگ نموده و از توسعه اقتصادي براي سالهاي دراز بازمانند‪ .‬از آغاز جنگ در سال ‪ ،3131‬انباشت‬
‫سرمايه در هر دو كشور متوقف و دولتهاي ايران و عراق بيشتر از گذشته به درآمد نفت متكي شدند‪ .‬در عراق‪،‬‬
‫ديكتاتوري صدام حسين توسعه يافت و استبداد بر تمام اركان آن كشور حاكم شد و صدام را به رئيس جمهور‬
‫مادام العمر و غير قابل تغيير تبديل كرد‪ .‬در ايران‪ ،‬وضعيت خاص جنگي‪ ،‬رشد توسعه سياسي در كشور را كه‬
‫با پيروزي انقالب اسالمي دچار يك جهش مبارک شده بود‪ ،‬كُند كرد و پرسشگري نقادانه را به حاشيه برد‪.‬‬
‫اين جنگ اجازه توسعه ساختارهاي سياسي مناسب را به ايران نداد‪ .‬جنگ خسارات و قربانيان پنهاني زيادي‬
‫داشت و اجازه نداد تا ساز و كارهاي الزم براي يك حكومت اسالمي مردم ساالر در كشور‪ ،‬نهادينه گردد‪.‬‬
‫رشد و توسعه احزاب و نهادهاي مدني ادامه نيافت و بسياري از دستاوردهاي سياست داخلي انقالب‪ ،‬با چالش‬
‫مواجه شد‪.‬كشور عراق نيز با حاكميت رژيم بعثي تمام همّ و غمّ خود را صرف توسعه سركوب و اختناق در‬

‫‪613‬‬
‫داخل كشور و تقويت نيروهاي مسلح و جنگيدن با ايران نمود و بنابراين تبديل به يك كشور عقب مانده و‬
‫توسعه نيافته گشت‪ .‬در اين جنگ از انواع سالحها و جنگ افزارهاي مختلف استفاده شد‪ .‬در جريان جنگ تنها‬
‫‪ 333‬فروند موشك اسكاد توسط دو كشور عليه شهرهاي يكديگر به كار گرفته شد‪ .‬از اين تعداد ‪ 313‬موشك‬
‫را عراق پرتاب نمود و ‪ 23‬موشك را نيز ايران به سمت بغداد و كركوک شليك نمود‪ .‬در سال پاياني جنگ‬
‫عراق با كوچك كردن سر جنگي اين موشك ها برد آنها را تا ‪ 333‬كيلومتر افزايش داد و ‪ 323‬فروند از‬
‫موشك هايي را كه " الحسين " نام گذاري كرده بود به سمت تهران و شهرهاي حومه پرتاب كرد‪ 3.‬در‬
‫مجموع اين جنگ نزديك به ‪ 333‬هزار نفر كشته‪ ،‬حدود ‪ 7‬ميليون نفر مجروح و بيش از ‪ 13‬هزار اسير و بيش‬
‫از ‪ 733‬ميليارد دالر هزينه براي طرفين داشته است‪ .‬از آنجا كه رژيم بعثي عراق‪ ،‬هيچگاه به طور رسمي تلفات‬
‫و خسارات وارده به خود و كشور عراق را در طول جنگ تحميلي‪ ،‬اعالم نكرده است‪ ،‬بنابراين نمي توان‬
‫تخميني از تلفات عراق را برآورد و آن را ارزيابي نمود‪.‬‬
‫تلفات و خسارات وارده به جمهوري اسالمی ایران‬
‫خسارات وارده به ايران در حوزه هاي مربوط به تلفات انساني‪ ،‬آوارگي مردم‪ ،‬انهدام ساختمانها و تأسيسات زير‬
‫بنايي و مراكز صنعتي و نفتي و همچنين توقف سرمايه گذاري و از دست رفتن فرصتهاي پيشرفت و توسعه‬
‫كشور‪ ،‬قابل بررسي و ارزيابي است‪ .‬در اينجا بصورت مختصر به بخشي از آنها اشاره مي گردد‪.‬در روزهاي‬
‫آغازين جنگ بيش از ‪ 3/3‬ميليون نفر از مردم استان هاي مرزي آواره شدند‪ .‬در اين جنگ ارتش بعثي عراق‬
‫در سرزمين هاي اشغالي در استان هاي خوزستان‪ ،‬ايالم‪ ،‬كرمانشاه‪ ،‬كردستان و آذربايجان غربي در مجموع‬
‫حدود ‪ 73‬ميليون انواع مين هاي زميني را در مساحتي در حدود ‪ 4/7‬ميليون هكتار از اراضي ايران كه به اشغال‬
‫خود درآورده بود‪ ،‬بكار گرفت كه هم اكنون با گذشت بيش از بيست سال از پايان جنگ‪ ،‬هنوز انفجار اين‬
‫مين ها تلفاتي را براي مردم آن مناطق به بار مي آورد‪ .‬آمارهاي متفاوتي از تلفات انساني ايران در جنگ منتشر‬
‫شده است‪ .‬از آنچه تاكنون گفته شده برمي آيد كه در مجموع در دوران جنگ‪ 711 ،‬هزار و ‪ 313‬نفر به‬
‫شهادت رسيده و ‪ 331‬هزار و ‪ 531‬نفر جانباز و ‪ 47‬هزار و ‪ 335‬نفر نيز به اسارت دشمن درآمدند‪ .‬از بين اسرا‬
‫‪ 73‬هزار نفر آنها داراي پرونده جانبازي مي باشند‪ .‬پس از گذشت يك سال از پايان جنگ‪ ،‬اسراي هر دو‬
‫كشور به تدريج و ظرف حدود يكسال آزاد گرديدند‪ .‬مجموع شهدايي كه در بنياد شهيد انقالب اسالمي داراي‬
‫پرونده هستند ‪ 731‬هزار نفر بوده كه از اين تعداد حدود ‪ 73‬هزار نفر آنها در اثر ترورهاي منافقين و يا در‬
‫درگيري هاي مسلحانه عناصر ضد انقالب‪ ،‬جان خود را از دست داده اند‪.‬حدود ‪ 71‬هزار نفر هم در درگيري‬
‫هاي كردستان شهيد شدند‪ .‬افرادي كه در عمليات هاي مختلف دفاع مقدس و يا بر اثر تهاجمات دشمن در‬
‫جبهه ها به شهادت رسيده اند‪ 327 ،‬هزار نفر مي باشند‪ 33 .‬هزار نفر هم بر اثر بمباران هاي دشمن در شهرهاي‬
‫مختلف به شهادت رسيده اند‪ .‬به اين ترتيب جمع شهداي جنگ تحميلي ‪ 355‬هزار نفر مي باشد‪ 1 .‬درصد آمار‬
‫كل شهدا يعني ‪ 3‬هزار و ‪ 433‬نفر آنها زن مي باشند‪ 33 .‬هزار نفر از شهدا متأهل و بقيه مجرد بوده اند‪ .‬حدود‬
‫‪ 12‬درصد از شهدا به قشر مستضعف جامعه تعلق دارد‪ .‬بيشترين شهيد دوران جنگ مربوط به سال ‪ 3133‬مي‬

‫‪614‬‬
‫شود كه آمار آن بالغ بر ‪ 43‬هزا نفر است‪ 333 .‬هزار نفر از شهدا يعني ‪ 27‬درصد آنها بين ‪ 33‬تا ‪ 73‬سال سن‬
‫داشتند‪ .‬يعني اكثر آنان از جوانان بودند‪ 13 .‬هزار نفر از شهدا در سن ‪ 73‬سالگي به شهادت رسيده اند كه‬
‫باالترين آمار سني شهيدان است‪ .‬استانهاي اصفهان‪ ،‬قم و سمنان باالترين رقم نسبي شهيدان را به خود اختصاص‬
‫داده اند‪ .‬در استان اصفهان از هر ‪ 344‬نفر يك شهيد‪ ،‬در استان قم از هر ‪ 345‬نفر يك شهيد و در استان سمنان‬
‫از هر ‪ 333‬نفر يك نفر شهيد شده است‪ .‬به طور ميانگين از هر ‪ 713‬نفر جمعيت كشور يك نفر آنها در دوران‬
‫جنگ به شهادت رسيده است‪ .‬تعداد شهداي روحاني ‪ 7233‬نفر است كه ‪ 3153‬نفر آنها رزمنده بودند‪ .‬در بين‬
‫اقشار مختلف مردم شهداي روحانيت ‪ 33‬برابر ميانگين ساير اقشار جامعه بوده است‪ 7.‬عمده شهدا از بسيجيان‬
‫داوطلب و اعضاي سپاه پاسداران انقالب اسالمي بوده اند‪ .‬در ارتش بيشترين شهيد مربوط به نيروي زميني مي‬
‫باشد‪ .‬از تعداد كل شهدا ‪ 42‬هزار شهيد و ‪ 373‬هزار جانباز از نيروي زميني ارتش بوده كه عمده آنها را سربازان‬
‫تشكيل مي داده اند در مجموع ‪ 213‬هزار و ‪ 35‬نفر از مردم ايران شهيد‪ ،‬جانباز و يا اسير گرديدند‪ .‬در طول‬
‫جنگ در مجموع حدود ‪ 3‬ميليون نفر از رزمندگان اسالم مجروح گرديدند كه حدود ‪ 313‬هزار نفر آنها داراي‬
‫جراحت ناشي از بكارگيري سالحهاي شيميايي بوده اند‪ .‬از ‪ 173‬هزار جانباز باقي مانده از جنگ تحميلي‪ ،‬بيش‬
‫از ‪ 43‬هزار نفر آنها را مجروحين شيميايي تشكيل مي دهند‪ .‬آمار جانبازان شديد چشمي در كشور حدود ‪733‬‬
‫نفر و جانبازان ريوي هم حدود ‪ 433‬نفر مي باشد‪ 1.‬بنابر گفته رئيس گروه بيماريهاي خاص جانبازان سازمان‬
‫بنياد شهيد و امور ايثارگران ‪ 3‬هزار از جانبازان‪ ،‬چشم خود را در راه دفاع از كشور از دست داده اند‪ .‬از اين‬
‫‪4‬‬
‫تعداد ‪ 1‬هزار و ‪ 233‬نفر يك چشم خود را از دست داده و ‪ 533‬نفر از دو چشم نابينا شده اند‪.‬‬
‫تأثیر جنگ بر اقتصاد ایران‬
‫جنگ تحميلي زواياي پنهان و آشكاري دارد كه پرداختن به آن‪ ،‬از ضرورت هاست‪ .‬بديهي است كه دوران‬
‫جنگ‪ ،‬تأثير مخربي بر توسعه اقتصادي و پيشرفت كشور گذاشته است‪ .‬بسياري از پروژه هاي مهم‪ ،‬متوقف‬
‫گرديد‪ .‬به جز نفت‪ ،‬اقتصاد ايران نتوانست پشتوانه مناسبي براي دفاع از كشور باشد‪ .‬البته با تمام مشكالتي كه‬
‫جنگ براي اقتصاد ايران به بار آورد ولي مي توان گفت كه ايران عليرغم آنكه در دوران جنگ در شرايط‬
‫تحريم تسليحاتي به سر مي برد ولي كشور دچار قحطي و يا بيماري هاي ناشي از كمبودهاي تغديه اي نشد‪.‬‬
‫رسيدن به چنين موفقيتي را بايد در مديريت اقتصادي آن دوران جستجو كرد‪ .‬در سالهاي جنگ نيازهاي اساسي‬
‫جامعه به صورت سهميه بندي توزيع مي شده است‪ .‬جنگ موجب شد تا "برنامه توسعه و تكامل نظام جمهوري‬
‫اسالمي ايران" كه در نيمه دوم سال ‪ 3135‬يعني به فاصله كمتر از يك سال پس از پيروزي انقالب طرح ريزي‬
‫و منتشر شد‪ ،‬نتواند قابليت اجرايي پيدا كند اين برنامه متكي بر استفاده از حداكثر ظرفيت هاي دانايي موجود‬
‫در كشور و نيز جلب مشاركت صاحب نظران و دست اندر كاران امر اقتصاد در توسعه ملي بوده است‪ .‬با‬
‫پيروزي انقالب‪ ،‬ساختار مالكيت و مديريت در اقتصاد ايران بهم ريخت و بالجبار اقتصاد ملي به سمت دولتي‬
‫شدن جلو رفت‪ .‬بروز جنگ اجازه توسعه بخش خصوصي را نداد و نقش دولت در هدايت هاي توسعه اي‬
‫افزايش يافت‪ .‬به هر حال اقتصاد ايران در دوران جنگ‪ ،‬يك اقتصاد دستوري و با اتخاذ سياست هاي حمايتي و‬

‫‪615‬‬
‫تثبيت قيمت ها بوده است‪ .‬دولت دخالت هاي مستقيم و ارشادي در اقتصاد داشته است‪ .‬سياست دولت در اين‬
‫سالها توسعه بخش خصوصي مولد و مقابله با واسطه ها و سوداگران و واردكنندگان كاالهاي تجاري بوده‬
‫است‪.‬در سال هاي اول جنگ‪ ،‬سياست كاهش عرضه نفت از سوي دولت ايران‪ ،‬در دستور كار قرار داشته است‪.‬‬
‫گفته مي شود با اتخاذ اين سياست از سوي دولت ايران‪ ،‬كشورهاي عربي توانسته اند چهار ميليارد دالر نفت‬
‫بيشتر به فروش رسانده و سود كسب نمايند‪ .‬ميزان مهاجرت نيروي كار كشور‪ ،‬در دوران جنگ بيش از ساير‬
‫دوره ها بوده است‪ .‬اقتصاد دوران جنگ به سه دوره قابل تقسيم است‪:‬‬
‫الف‪ -‬سال هاي ‪ 31‬تا ‪33‬‬
‫در اين سال ها‪ ،‬جنگ موجب ركود اقتصادي در كشور گرديده و ركود به وجود آمده در اقتصاد ايران كه از‬
‫سال ‪ 3133‬آغاز شده بود را شدت بخشيده است‪ .‬دخالت دولت در اقتصاد كشور نيز افزايش يافته است‪ .‬در اين‬
‫سالها عالوه بر جنگ‪ ،‬توليد برخي از كارخانه هاي كشور تحت تأثير فعاليت هاي برخي از گروه هاي سياسي‬
‫چپگرا قرار گرفته و با چالش مواجه شده بود‪ .‬دولت در تالش بود تا با استفاده از همه ظرفيت هاي فكري‪،‬‬
‫استراتژي محوري خود را اتخاذ تصميمات به صورت شورايي قرار دهد‪ .‬در اين سالها عليرغم آنكه ‪ 3‬استان‬
‫كشور در معركه نبرد با متجاوزان بودند ولي رشد بخش كشاورزي با قيمت هاي ثابت به كمتر از ‪ 3‬درصد‬
‫نرسيد‪.‬‬
‫ب‪ -‬از سال ‪ 3133‬تا ‪3134‬‬
‫در اين سه سال سياست هاي اقتصادي تغييري نيافته بود ولي درآمد دولت از بابت فروش نفت افزايش يافته و‬
‫نرخ تورم در سال ‪ 3134‬از ‪ 71‬درصد قبلي به ‪ 3/1‬درصد كاهش يافته است‪ .‬اقتصاد ايران همچنان وابسته به‬
‫نفت و عمدتاً تك محصولي بود‪ .‬در سال ‪ ،3137‬دويست ميليارد تومان از ‪ 123‬ميليارد تومان بودجه كل كشور‬
‫از درآمد نفت تأمين مي شد و ‪ 33‬ميليارد تومان از ‪ 23‬ميليارد تومان ماليات نيز متكي بر كاالهايي بود كه با‬
‫ارز نفت خريداري مي شد‪ .‬بنابراين حدود ‪ 53‬درصد بودجه كشور متكي بر نفت بود‪ .‬الزم به ذكر است كه‬
‫سهم صادرات نفت ايران در سال ‪ 3 ،3137‬ميليون و ‪ 233‬هزار بشكه در روز بود كه مي بايستي درآمد ناشي از‬
‫آن حدود ‪ 71‬ميليارد دالر باشد‪ .‬قيمت هر بشكه نفت در نيمه اول اين سال ‪ 14‬دالر بود كه برخي از كشورها از‬
‫جمله عربستان بدنبال كاهش آن به ‪ 71‬دالر بودند‪ .‬در نهايت در سال ‪ ،3137‬درآمد حاصل از نفت ايران به‬
‫اندكي بيش از ‪ 73‬ميليارد دالر رسيد‪ .‬در اين سال ايران ‪ 157‬ميليون بشكه نفت خام توليد و ‪ 243‬ميليون بشكه‬
‫آن را صادر نمود‪ .‬ايران در اين سال نياز به واردات ‪ 533‬هزار تن گندم‪ 333 ،‬هزارتن پنير و ‪ 13‬هزار تن چاي‬
‫داشت‪ .‬برنامه ايران ذخيره گندم در سيلوها براي مدت ‪ 4‬ماه بود‪ 3.‬در اين سال ايران تصميم گرفت تا به منظور‬
‫مقابله با گراني قيمت هاي كاالها را كنترل نموده و براي توزيع عادالنه آنها برنامه ريزي نمايد و تعزيرات‬
‫حكومتي را براي مقابله با گران فروشي بر قرار كند‪ 3.‬بر اساس گزارش سازمان برنامه و بودجه‪ ،‬در سال ‪3131‬‬
‫ايران به باالترين توليد صنعتي در تاريخ اقتصادي كشور تا آن موقع دسترسي پيدا كرده بود‪ .‬در همين سال‬
‫ايران با وجود مشكالت توانست سالي غير بحراني را با كمتر از ‪ 33‬ميليارد دالر واردات سپري نمايد‪ .‬الزم به‬

‫‪616‬‬
‫ذكر است كه بر اساس مطالعاتي كه گروه مهندسي و مشاور فرانسوي در سالهاي پاياني عمر رژيم شاهنشاهي‬
‫انجام داده بود‪ ،‬تصريح كرده بود كه اگر ايران بخواهد تا سال ‪ ،3133‬سال غير بحراني را از سر بگذراند بايستي‬
‫حداقل ساالنه ‪ 33‬ميليارد دالر واردات داشته باشد‪.‬‬
‫ج‪ -‬از ابتداي سال ‪ 3133‬تا پايان جنگ‬
‫در اين سه سال سياست هاي اقتصادي كشور‪ ،‬تحت تأثير شوک كاهش قيمت نفت و نيز استراتژي عراق‬
‫جهت انهدام تأسيسات اقتصادي ايران بوده است‪ .‬ارتش عراق در اين سال‪ ،‬نابودي توانايي هاي اقتصادي ايران‬
‫را هدف قرار داده بود‪ .‬قيمت هر بشكه نفت در اين سال ها به حدود ‪ 2‬دالر رسيد و اقتصاد ايران را در بحران‬
‫عميقي فرو برد‪ .‬ساختار اقتصادي ايران موجب شد تا اين شوک نفتي‪ ،‬بسيار تأثير گذار و شكننده باشد‪ .‬تورم‬
‫در سال ‪ 3133‬نسبت به سال قبل خود به ‪ 4‬برابر افزايش يافت‪ .‬تراز پرداخت ها منفي گشت و وابستگي بودجه‬
‫دولت به نفت و همچنين كسري بودجه افزايش چشمگيري يافت‪ .‬استقراض از بانك مركزي به منظور تأمين‬
‫كسري بودجه افزايش يافت‪ .‬در اين سال ها ‪ 23‬درصد بودجه كل كشور با استفاده از استقراض از بانك‬
‫مركزي تأمين شده است‪ .‬ميزان خسارت اقتصادي به ايران از سال ‪ 3133‬تا ‪ 3132‬كه سال پايان جنگ است‪،‬‬
‫چند برابر سالهاي قبل مي باشد‪.‬در مجموع در كل دوران جنگ‪ ،‬ايران ‪ 337‬ميليارد دالر درآمد ارزي داشته است‬
‫كه ‪ 77‬ميليارد دالر آن هزينه هاي مستقيم جنگ بوده است‪ .‬البته اين عدد به جز هزينه هاي ريالي جنگ است‪.‬‬
‫در مجموع در سال هاي مختلف بين ‪ 73‬تا ‪ 13‬درصد مخارج دولت صرف جنگ مي شده است‪ .‬مردم هم كمك‬
‫هاي مالي و غير نقدي به جنگ مي كرده اند ولي اثر معنوي آن بسيار بيشتر از عدد ريالي آن بوده است‪.‬‬
‫درباره عملكرد اقتصادي ايران در دوران جنگ مي توان گفت كه نسبت مجموع هزينه هاي حاكميتي و تصدي‬
‫گري دولت به توليد ناخالص كشور در سال ‪ 3133‬معادل ‪ 31‬درصد بوده است كه در سال ‪ 3132‬اين نسبت به‬
‫‪ 43‬درصد رسيده است‪ .‬اين امر نشان مي دهد كه ميزان مداخله دولت در اقتصاد نسبت به قبل از پيروزي‬
‫انقالب اسالمي‪ ،‬كاهش يافته است‪ 2.‬سرمايه گذاري مولد بخش خصوصي در سالهاي ‪ 3137‬تا ‪ 3134‬افزايش‬
‫يافته است‪ .‬در سالهاي جنگ‪ ،‬بهروري كل عوامل توليد در ايران توليد‪ ،‬حدود ‪ 3‬برابر بهروري كل عوامل توليد‬
‫در دوره سالهاي برنامه اول و دوم بوده است‪ .‬ميزان سرمايه گذاريهاي زير بنايي در دوران جنگ به طور نسبي‬
‫از دوران چند ساله پس از جنگ بيشتر بوده است‪ .‬در تمام سالهاي جنگ‪ ،‬هميشه وزن هزينه هاي حاكميتي‪،‬‬
‫بيشتر از هزينه هاي تصدي گري دولت بوده است‪ .‬اين در حالي است كه به دليل صدور رأي مصادره اموال‬
‫سرمايه داران فراري و يا بدهكار‪ ،‬طبيعتاً بايستي به حجم تصدي گري هاي دولت افزوده مي شد‪ .‬در سال ‪3153‬‬
‫نيز هزينه هاي حاكميتي تقريباً ‪ 72‬درصد و سهم هزينه هاي تصدي گري حدود ‪ 21‬درصد بوده است‪ .‬در‬
‫سالهاي جنگ‪ ،‬ستادي به نام طرح هاي انقالب وجود داشت كه عليرغم شدت جنگ و سهميه بندي كاالها‪،‬‬
‫كمك فراواني به اجراي طرح هاي توليدي و صنعتي در كشور كرد‪ 5.‬در مجموع ايران توانست بدون هيچ‬
‫بدهي خارجي بلند مدت جنگ را به پايان برساند‪ .‬اما عراق با وجود جمعيت نزديك به ‪ 3/1‬جمعيت ايران و با‬
‫درآمد نفتي مساوي با ايران و با ذخاير ارزي ‪ 1/3‬برابر ايران در پايان جنگ نه تنها ذخاير ارزيش به صفر‬

‫‪617‬‬
 ‫رسيد بلكه بالغ بر ‪ 53‬ميليارد دالر نيز بدهي خارجي داشت‪.‬‬
‫جدول ذيل بودجه پرداختي دولت به نيروهاي مسلح را از سال ‪ 3132‬تا ‪ 3133‬نشان مي دهد‪.‬‬

‫‪618‬‬
619
‫در مجموع مي توان گفت كه در زمان جنگ‪ ،‬فساد مالي در پايين ترين سطح و صداقت‪ ،‬در باالترين سطح بوده‬
‫است‪ .‬به هر حال كارنامه اقتصادي دوره جنگ برغم همه دشواريها و چالشها‪ ،‬موفق جلوه مي نمايد‪.‬‬
‫دستاوردهاي جنگ‬
‫گرچه جنگ‪ ،‬پديده خوبي نيست و انسانها هميشه از بروز آن‪ ،‬متنفرند ولي جنگ ها همواره يكي از منابع پر‬
‫ارزش تجربه براي بشر در طول تاريخ بوده اند‪ .‬معموالً جنگ ها عالوه بر زيان ها ‪ ،‬ضايعات و خسارات فراوان‪،‬‬
‫دستاوردها و ثمراتي نيز به همراه دارند‪ .‬خداوند در قرآن مجيد مي فرمايد ‪ :‬كُتِبَ عَلَيْكُمُ اْلقِتالْ وَ هُوَ كَرِّهَ لَكُمْ وَ‬
‫عَسي اَنْ تَكْرَهُوَا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرَ لَكُمْ ‪1‬جنگيدن بر شما نوشته شد در حاليكه براي شما ناخوشايند است و چه بسا‬
‫چيزي را ناگوار شماريد در حاليكه براي شما خير است‪ .‬وقايع و حوادث دوران جنگ هشت ساله هم ‪ ،‬عالوه‬
‫بر يادآوري خاطره تلخ ‪ ،‬ناگوار و رنج آور تهاجم قواي ارتش عراق به خاک ايران ‪،‬دستاوردهاي ارزشمند و‬
‫ماندگاري را ازخود‪ ،‬بر جاي گذاشته است‪ .‬امام خميني در اين باره در ‪ 3133/3/37‬مي نويسند‪ " :‬هرچند جنگ‬
‫و دفاع از حق و ميهن‪ ،‬زحمتها و خسارتها دارد و جوانان پر ارزش را از ما گرفت و جنگ زدگان مظلومي را‬
‫آواره و بي خانمان كرد لكن به خواست خداي منان محتواي پر عظمت و شكوهمندي داشت‪ .‬اين جنگ‬
‫تحميلي‪ ،‬شكوه و عظمت ايمان و اسالم را در پهناور جهان منتشر نمود و ايرانِ بزرگ كه مي رفت با خيانتهاي‬
‫خاندان پهلوي و بستگان آنان يك كشور وابسته و مصرفي و يك ملت مرده و سر به زير براي ضربه خوردن‬
‫و ستم پذيرفتن معرفي شود ناگهان با يك جهش بي سابقه و يك انقالب الهي در جنگ غافلگيرانه با توطئه‬
‫جهانخواران ستم پيشه و مزدوران بي فرهنگ و پشتيباني آشكار و نهان ابر قدرتها‪ ،‬آنچنان پيروزمندانه و‬
‫شجاعانه بر پيكر پليد صداميان و امريكائيان منطقه تاخت و آنچنان استوره هاي شيطاني را يكي پس از ديگري‬
‫در هم شكست كه گويي دست مبارک علي ابن ابيطالب سالم اهلل عليه در روز خندق از آستين پر عظمت‬
‫لشكريان ما بيرون آمده است و در مبارزه تمامي اسالم در مقابل تمامي كفر‪ ،‬ظفرمندانه و سرافراز با قامتي به‬
‫بلندي ابديت استوار ايستاده است‪ .‬امروز ايران در جهان پيش دوست و دشمن به نام يك كشور مكتبي مقاوم‬
‫در مقابل قدرتهاي بزرگ مطرح است‪ ،‬حتي آنان كه از روي جهل و ناداني و يا حسد و عقده هاي دروني با‬
‫اين جمهوري و اين جوانان پرتوان به دشمني برخاسته اند در باطن و سير ذاتشان با اعجاب و بزرگي به آن مي‬
‫نگرند و از پيروزيهاي آن خون دل مي خوردند‪ " .‬عدم از دست دادن سرزمين هاي ايران و تداوم حيات نظام‬
‫جمهوري اسالمي و سربلندي ايران در اداره يك جنگ گسترده و طوالني در شرايط سخت ناهمسويي نظام بين‬
‫المللي با ايران‪ ،‬يكي از برجسته ترين دستاوردهاي جنگ تحميلي است‪ .‬عالوه بر اين‪ ،‬توسعه اعتماد به نفس و‬
‫توانايي اداره و مديريت مشكالت و بحران هاي ناشي از جنگ را مي توان يكي از دستاوردهاي مديريتي اين‬
‫دوران به حساب آورد‪ .‬همچنين الگوي فرهنگي ايجاد شده در دوران جنگ‪ ،‬پرورش يك نسل آبديده در‬
‫شرايط بحراني و همچنين تعريف هويت جديدي از ايران و ايرانيان به عنوان كشور و مردمي صبور و مقاوم در‬
‫برابر رويدادهاي سخت از ساير دستاوردها و پيامدهاي دوران جنگ مي باشد‪ .‬بديهي است كه بهره گيري از‬
‫آيات الهي در افزايش اين اعتماد به نفس‪ ،‬نقش برجسته اي را ايفا كرده است‪ .‬قرآن مي فرمايد‪ :‬وَ ال تَهِنوا وَ ال‬

‫‪611‬‬
‫تَحْزَنوا وَ اَنْتُمْ االعلُون اِنْ كُنْتُمْ مُومِنينْ‪ 33‬يعني اگر مومن هستيد سستي نورزيد و غمگين نشويد كه شما برتريد‪.‬‬
‫عالوه بر آن‪ ،‬خاطرات و معارف دوره جنگ‪ ،‬تبديل به يك ذخيره و گنجينه ارزشمندي شده است كه ملت‬
‫ايران مي تواند سالهاي دراز از آن بهره برداري نموده و از ميراث گرانقدر شهيدان و رزمندگان و تجربيات آن‬
‫دوران‪ ،‬سود جويد‪ .‬نتايج‪ ،‬دستاوردها و پيامدهاي جنگ تحميلي فراوان است ولي در اين جا به تعدادي از آنها‬
‫اشاره مي گردد‪.‬‬
‫دستاوردهاي نظامی‬
‫جنگ فشار و مشكالت زيادي را براي ملت و دولت ايران بوجود آورد و روزهاي سختي را به تجربه گذاشت‪.‬‬
‫اين فشارها و مشكالت و بخصوص تحريمهاي تسليحاتي از سوي بعضي از كشورها باعث شد تا قدرت عظيمي‬
‫مثل سپاه پديد آيد كه متكي بر توانمنديها و ظرفيت مردم‪ ،‬نيروهاي عظيم داوطلبان بسيجي را سازماندهي نموده‬
‫و به عنوان قدرت اصلي پيشروي به سمت مواضع دشمن بكارگيرد‪.‬در همين حال‪ ،‬ارتش ايران تا حدود زيادي‬
‫از وابستگي به آمريكا بيرون آمد و بر قابليتها و توانمنديهاي خويش تكيه كرد‪ .‬جنگ نياز به توسعه ظرفيتها و‬
‫توانمنديهاي فكري‪ ،‬مهندسي و صنعتي را در نيروهاي مسلح افزايش داد و لزوم استفاده از تجربيات و دانش‬
‫بشري و دستاوردهاي جهاني را در معرض انديشه دست اندركاران قرار داد‪.‬‬
‫دوران طوالني جنگ موجب شد تا انديشه ها‪ ،‬ديدگاه ها و مكتب دفاعي اسالم از سوي امام خميني تبيين و‬
‫مردم ايران با فرهنگ جهاد و شهادت آشنايي بيشتري پيدا كنند‪ .‬عالوه بر آن‪ ،‬ايران در ناكام گذاشتن تجاوز‬
‫دشمن و بيرون كردن ارتش بعثي عراق از سرزمين هاي خود به طور كامل موفق گرديد‪ .‬بدين منظور نيروهاي‬
‫مسلح ايران‪ ،‬با انجام حدود ‪ 333‬عمليات بزرگ و كوچك نظامي‪ ،‬تجربيات فراواني را كسب نمودند‪ .‬در جنگ‬
‫تحميلي به مدت حدود شش سال و نيم ابتكار عملياتي در اختيار قواي ايران بود و تنها در يك سال آغاز جنگ‬
‫و چند ماه پايان آن‪ ،‬ابتكارنظامي و تدبير عملياتي در اختيار ارتش عراق قرار داشت‪ .‬امام خميني معتقدند‪" :‬ما‬
‫افتخار مي كنيم كه در اين نبرد طوالني و نابرابر‪ ،‬فقط با تكيه بر "سالح ايمان" و " توكل بر خداي بزرگ" و‬
‫"دعاي بقيه اهلل" عجل اهلل تعالي فرجه و " اعتماد به نفس" و "همت دالور مردان و شير زنان صحنه كارزار"‪،‬‬
‫به پيروزي رسيده ايم و خدا را سپاس مي گذاريم كه منت هيچ قدرت و كشوري و ابرقدرتي در جنگ بر‬
‫گردن ما نيست و مردم كارآزموده و متوكل ما با استعانت از ذات مقدس كبريا‪ ،‬يكّه و تنها و مظلومانه بر‬
‫مشكالت بسياري از طرح و عمليات و بسيج و آموزش نيروها تا نياز تسليحاتي كشورمان فائق آمده است و‬
‫عالوه بر موفقيت هاي اعجاز گونه اي كه در صحنه هاي دفاع از كشور اسالمي و بيرون راندن متجاوزين از‬
‫هزاران كيلومتر به تحوالت شگرف صنعتي از قبيل راه اندازي كارخانجات و ديگرگوني در خطوط توليد و‬
‫ساختن و اختراع ده ها وسايل پيشرفته و مدرن نظامي‪ ،‬آن هم بدون حضور هيچ مستشاري و بدون هيچگونه‬
‫به هر حال مهمترين دستاورد نظامي دوران جنگ ‪،‬افزايش كيفيت توان‬ ‫كمك خارجي دست يافته ايم‪" .‬‬
‫نيروهاه مسلح و توسعه كمي آن در برخي حوزه ها از جمله توانايي سازماندهي نيروهاي داوطلببوده است‪.‬‬
‫دستاوردهاي نظامي جنگ فراوان است كه در اينجا به بعضي از آنها اشاره مي شود‪:‬‬

‫‪611‬‬
 ‫الف‪ -‬ایجاد توانایی طرح ریزي عملیات و توسعه دانش نظامی‬
‫تا قبل از پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬عمده طرح هاي عملياتي ارتش ايران با كمك مستشاران امريكايي تهيه مي‬
‫شد‪ .‬آموزه هاي طرح ريزي عملياتي نيز بطور مرتب از سوي مستشاران در اختيار ستاد مشترک ارتش قرار مي‬
‫گرفت‪.‬موفقيت در جنگ نياز به انديشيدن‪ ،‬فكر كردن و سعي و كوشش فراوان دارد‪ .‬جبهه جنگ بهترين‬
‫محيط براي يادگيري و توسعه دانش نظامي بود‪ .‬شرايط جنگ فضايي را پديد آورد كه نظاميان ايراني با تكيه بر‬
‫توانمنديها و هوش و استعداد خود و استفاده از تجربيات و آموزشهاي خود براي طرح ريزيهاي عملياتي اقدام‬
‫نمايند‪ .‬مشخص است كه كسب توانايي در هر حوزه اي به ميزان سعي و تالش انسانها بستگي دارد‪ .‬خداوند در‬
‫‪31‬‬
‫يعني براي انسان جز آنچه با تالش و كوشش بدست‬ ‫قرآن مجيد مي فرمايد‪ :‬وَ اَنْ لَيْسَ لالِنْسانِ اِال ما سَعي‬
‫مي آورد‪ ،‬چيز ديگري وجود ندارد‪.‬شرايط سخت جنگ موجب شد تا ايران توانايي طرح ريزي عمليات هاي‬
‫مختلف نظامي را بدون نياز به مستشاران خارجي‪ ،‬پيدا كند‪ .‬بينش و دانش نظامي فرماندهان حاضر در جبهه ها و‬
‫در ميدان هاي نبرد‪ ،‬در طول جنگ و در حين طرح ريزي هاي عملياتي ارتقاء يافت‪.‬ارتش و سپاه تاكتيكهاي‬
‫عملياتي خود را متنوع كرده و ارتقاء بخشيدند‪ .‬شيوه طرح ريزي عملياتي سپاه بر اساس پيدا كردن يك نقطه‬
‫حياتي در قلب يگان هاي ارتش عراق در منطقه عملياتي مورد نظر بود‪ .‬وقتي اين منطقه با بررسي هاي طوالني‬
‫مشخص مي گرديد‪ ،‬آنگاه بررسي مي شد كه آيا مي توان در صورت حمله به آن نقطه‪ ،‬زمين مورد نظر را حفظ‬
‫نمود‪ .‬چنين اقدامي موجب مي شد تا برتري موضعي نسبت به ارتش عراق براي رزمندگان بوجود آيد‪ .‬براي‬
‫مث ال تصرف دو پل مارد و حفار بر روي رودخانه كارون بعنوان نقطه حياتي موفقيت در عمليات ثامن االئمه‬
‫محسوب مي گردد‪ .‬همچنين حمله به ارتفاعات برغازه در عمليات فتح مبين‪ ،‬تعادل قواي دشمن را بهم ريخت‪.‬با‬
‫همين شيوه ‪ ،‬يافتن منطقه اي مستطيلي شكل باالي جاده حسينيه تا نوار مرزي در كوشك‪ ،‬توانست مركز ثقل‬
‫ارتش عراق در اين ناحيه را مورد هدف قرار دهد و تاكتيك عبور از رودخانه كارون را پيش پاي طراحان‬
‫عمليات قرار دهد‪ .‬همچنين زمين حائل بين كارخانه نمك تا اروندرود‪ ،‬موجب طرح ريزي مانور براي دسترسي‬
‫به آن گرديد‪ .‬با چنين شيوه اي‪ ،‬قبل از آنكه بر روي تاكتيك چگونگي اجراي هر عمليات‪ ،‬بحثي صورت‬
‫گيرد ابتدا مانور كل نيروها ويگانهاوقرار گاه ها مشخص مي شد آنگاه براي هر لشكر و تيپ تعيين تكليف مي‬
‫شد‪ .‬سپس مطابق با اين طرح مانور همه مسائل از جمله چگونگي سازماندهي‪ ،‬مديريت‪ ،‬آرايش يگان ها و ساير‬
‫مسائل تنظيم مي گرديد‪ .‬اين نوع نگاه به طرح ريزي عمليات‪ ،‬باعث مي شد تا تحوالت ساختاري عميقي در‬
‫سازماندهي يگان ها صورت گيرد‪ .‬بنابراين سازماندهي و سازمان ها با نوع عمليات تطبيق مي يافتند‪ .‬آنگاه‬
‫تاكتيك مناسب براي هر عمليات مورد بررسي قرار مي گرفت و تجهيزات و امكانات مورد نياز تأمين مي‬
‫گرديد‪ .‬بنابراين در طرحريزي عمليات ‪،‬بحث تانك در مقابل تانك نمي شد بلكه مهمترين موضوع يافتن تدبير‬
‫عملياتي اي بود كه بتواند برتري هاي فني و تجهيزاتي و آتش دشمن را خاموش كند‪ .‬براي مثال در خليج‬
‫فارس در برابر ناوهاي مجهز به موشك هارپون‪ ،‬استفاده از قايق هاي تندرو در دستور كار نيروي دريايي سپاه‬
‫قرار گرفت‪ .‬اين شيوه باعث شد تا رادارهاي ناوها نيز نتوانند به موقع اهدافي را كه به سمت آنها مي آيند‬

‫‪612‬‬
‫تشخيص دهند و موجب آسيب پذيري آنها گرديد‪.‬حتي ناوهاي آمريكايي در خليج فارس مجبور شدند تا با‬
‫چيدن كيسه شن در پيرامون خود ‪،‬از عمده توانائيهاي خود‪،‬نتوانند استفاده كنند‪ .‬با طوالني شدن جنگ‪،‬‬
‫فرماندهان با توانمندي هاي جديدي از ارتش عراق و نيز با تاكتيك هاي پيچيده تري نسبت به قبل مواجه شدند‬
‫كه براي غلبه بر آن ها توانستند بر توان فكري و علمي و تاكتيكي خود بيفزايند‪ .‬بيشتر ابتكارات طرح ريزي و‬
‫بكارگيري تاكتيك هاي چگونگي شكستن خطوط دفاعي مستحكم ارتش عراق و همچنين اجرا و تداوم‬
‫عمليات با شرايط سخت‪ ،‬مثل عمليات هاي فتح فاو‪ ،‬كربالي ‪ 3‬و‪ ...‬پس از فتح خرمشهر ايجاد شد‪ .‬جنگ در‬
‫اين دوره توانست توانايي هاي جديدي را براي رو در رويي با دشمن در شرايط بسيار دشوار را در بين نيروهاي‬
‫خودي به وجود آورد كه جزء تجربيات ارزنده دوران جنگ تحميلي است‪.‬‬
‫ب‪ -‬قدرت بازدارندگی‬
‫ساقط شدن صدام حسين و فروپاشي رژيم بعثي در عراق كه يكي از نتايج جنگ تحميلي به حساب مي آيد‪،‬‬
‫موجب دور شدن تهديدات نظامي منطقه اي از كشور تا مرز اردن گرديد‪.‬ايران با استفاده از تجربيات دوران‬
‫دفاع مقدس‪ ،‬توانست به قدرت بازدارندگي مناسبي دسترسي پيدا كند به طوري كه امكان حمله به ايران تا‬
‫حدود زيادي مرتفع گرديد‪.‬حضور نظامي و سرازير شدن ناوگان نظامي آمريكا به خليج فارس از سال ‪ 3134‬تا‬
‫پايان جنگ ‪ ،‬موجب ظهور قدرت جديد دريايي جمهوري اسالمي ايران در آبهاي جنوبي كشور شد كه در‬
‫صحنه عمليات دريايي‪ ،‬خود را در قالب قايق هاي تندرو‪ ،‬موشك هاي سرگردان‪ ،‬جنگ مين و ضد مين‪ ،‬نشان‬
‫داد‪.‬اين قدرت‪،‬توانايي بازدارندگي ايران در خليج فارس را افزايش داد‪.‬‬
‫ج‪ -‬ابتکارات مهندسی‬
‫هرچه از جنگ مي گذشت ‪،‬نياز به اقدامات مهندسي در طرحريزي و اجراي هر عمليات افزايش مي يافت‪ .‬هيچ‬
‫عملياتي در جنگ وجود ندارد مگر آنكه حجم عظيمي از كارهاي مهندسي را به خود اختصاص داده است‪.‬عمده‬
‫ابتكارات و فعاليتهاي مهندسي در جنگ‪ ،‬توسط واحدهاي جهادسازندگي انجام شد‪ .‬نقش جهادسازندگي در‬
‫جنگ ‪،‬كمتر از نيروهاي نظامي نبود‪ .‬اگر تالشهاي مهندسي جهادسازندگي در قبل‪ ،‬حين و پس از هر عمليات‬
‫نبود‪ ،‬پيروزي در بعضي از عملياتها غير ممكن بود‪ .‬جهادسازندگي مملو وآغشته از جوانان داوطلب پر شور و‬
‫پر تحركي بود كه همراه رزمندگان خط شكن و در كنار آنان به زدن خاكريزها و سنگرهاو احداث راه ها‬
‫مشغول مي شدند تا نيروهاي شركت كننده در عمليات‪ ،‬بتوانند با قدرت در برابر تهاجمات و بخصوص آتش‬
‫سنگين ارتش عراق‪ ،‬مقاومت نمايند‪ .‬در عين حالي كه رزمندگان و فرماندهان در جبهه ها‪ ،‬روحيه تهاجمي خود‬
‫را حفظ مي كردند‪ ،‬آنها توانستند به تدريج بر توانائيهاي مهندسي‪ ،‬توانايي طرح ريزي پلها و توسعه دانش‬
‫مهندسي نظامي خود بيفزايند‪ .‬ابتكارات جديد مهندسي مثل طراحي و نصب پل هاي شناور خيبري‪ ،‬پلهاي‬
‫يونوليتي‪ ،‬طراحي و نصب پل هاي فجر و برنامه ريزي جهت احداث پل لوله اي بعثت بر روي اروند رود در‬
‫جريان عمليات فاو‪ ،‬همه از قابليت هايي بود كه در دوران جنگ‪ ،‬بوجود آمد و توسعه يافت‪ .‬احداث پل هاي‬
‫متعدد خاكي بر روي رودخانه بهمنشير و طرحريزي‪،‬ساخت و نصب انواع پل هاي شناوري در هور الهويزه‬

‫‪613‬‬
‫ورودخانه هاي كارون و اروند‪ ،‬زدن جاده هاي خاكي متعدد در هورالهويزه در جريان عمليات هاي خيبر و بدر‬
‫و نيز احداث كانال عظيم آبرساني مانند كانال ادب در خوزستان از نتايج افزايش توانمندي هاي مهندسي در اين‬
‫دوران است‪.‬‬
‫د‪ -‬شکل دهی به قدرت دفاعی جدید ایران‬
‫شرايط جنگ و نابرابري موازنه قوا‪ ،‬نياز ايران را به استفاده از ظرفيت هاي مردم‪ ،‬پديد آورد‪ .‬اين امر موجب‬
‫شد تا قدرت نظامي جديدي در كشور با تكيه بر نيروهاي داوطلب مردمي به وجود آمد كه بنيه عظيمي را در‬
‫رسيدن كشور به توانمندي بازدارندگي ايجاد نمود‪ .‬در دوران سخت جنگ‪ ،‬همه دست اندركاران دفاع‪ ،‬به اين‬
‫نتيجه رسيدند كه در شرايط بحران‪ ،‬ساختارهاي تعريف شده از قبل الزاماً پاسخگو نيستند‪ ،‬بلكه رويارويي با هر‬
‫بحران‪ ،‬ساختار و سازمان مناسب خود را مي طلبد‪.‬برهمين اساس‪،‬قدرت دفاعي ايران عالوه بر ظرفيتهاي‬
‫ارتش‪،‬به توانمندي هاي سپاه پاسداران و نيروهاي داوطلب مردمي وتكيه بر صنايع نظامي داخلي‪،‬متكي شد‪.‬‬
‫ه‪ -‬تجربیات چگونگی تامین نیروي انسانی‬
‫دوران جنگ‪ ،‬تجربيات زيادي را براي ايران به يادگار گذاشت كه از همه آنها چه مثبت و چه منفي مي توان‬
‫براي توسعه اقتدار ايران‪ ،‬بهره برد‪.‬در دوران جنگ حدود ‪ 333‬هزار سرباز فراري وجود داشت كه اقدام جدي‬
‫براي اعزام آنها صورت نمي گرفت‪.‬ايران بجز سال اول جنگ‪،‬هيچ دوره احتياطي را فراخواني نكرد‪،‬درحاليكه‬
‫عراق هيچ سربازي را تا آخر جنگ ترخيص نكرد‪.‬عراق همچنين تا ‪ 73‬دوره احتياط را فراخواني كرد‪ .‬به همين‬
‫دليل ارتش عراق در طول جنگ نفرات بيشتري نسبت به ايران در جبهه هاي جنگ داشت‪ 34.‬يكي از تجربيات‬
‫خوب ايران‪ ،‬به كارگيري نيروهاي داوطلب از اقشار مختلف مردم در جبهه هاي جنگ بود ولي اين مزيت‬
‫ايران مشكالتي را نيز براي مديران جبهه ايجاد مي كرد زيرا نيروهاي داوطلب معموالً براي انجام هر عمليات به‬
‫جبهه اعزام مي شدند‪ ،‬آموزش مي ديدند و با امكانات موجود‪ ،‬تجهيز مي گرديدند و بر اساس طرح عمليات در‬
‫عمليات مورد نظر شركت مي كردند‪ .‬معموالً تعدادي از آنها در هر عمليات شهيد يا مجروح مي شدند و بقيه‬
‫آنها نيز كه معموالً به صورت ‪ 43‬روزه يا ‪ 1‬ماهه اعزام مي گرديدند مدت مأموريتشان تمام مي شد و به موطن‬
‫خود باز مي گشتند‪ .‬بنابراين ظرفيت نظامي بسيجيان در چند موج حمله تمام مي شد و دوباره نياز به اعزام‬
‫نيروهاي جديد بود‪ .‬گرچه انگيزه و روحيه داوطلبان بسيجي بسيار باالتر و بيشتر از سربازان و نظاميان ثابت بود‬
‫ولي موقت بودن آنها موجب مي شد تا هميشه جبهه منتظر حضور آنان باشد‪ .‬از سوي ديگر اكثر خط شكني ها‬
‫و انجام عمليات هاي بزرگ بر عهده نيروهاي بسيج و سپاه بود ولي آنها تجهيزات و جنگ افزارهاي الزم مانند‬
‫تانك‪ ،‬نفربر‪ ،‬تاو‪ ،‬بالگرد و‪ ....‬را در اختيار نداشتند‪ .‬در حالي كه ارتش داراي چنين تجهيزات و امكاناتي بود‬
‫ولي قادر به خط شكني و انجام عمليات هاي گسترده نبود‪ .‬ارتش نه مي توانست از امكانات خود به صورت‬
‫‪33‬‬
‫كامل استفاده كند و نه آنها را در اختيار سپاه قرار مي داد‪ .‬حفظ تجهيزات براي ارتش اهميت زيادي داشت‪.‬‬
‫بنابراين جنگ هم دچار مشكل نيروي انساني و هم با كمبود شديد تجهيزات براي كساني كه بيشتر مي‬
‫جنگيدند‪ ،‬مواجه بود‪ .‬استفاده از سرباز هم نمي توانست جاي بسيجيان داوطلب را پر كند‪.‬به هرحال حسن‬

‫‪614‬‬
‫نيروهاي بسيجي پرانگيزه بودن آنها بود ولي اشكال آن اين بود كه اگر به تعداد مورد نياز افراد داوطلب به‬
‫جبهه نمي آمدند‪،‬امكان تامين نيروي كافي براي انجام عمليات وجود نداشت‪.‬از سوي ديگر ميزان استقبال‬
‫داوطلبانه مردم از جبهه ها بيانگر وضعيت و نبض جامعه در مورد جنگ هم بود‪.‬‬
‫دستاوردهاي فرهنگی‬
‫جنگيدن در راه خداوند كه در فرهنگ اسالمي از آن به جهاد ياد شده است بارديگر در دوران جنگ‪ ،‬در‬
‫(ع)‬
‫در اهميت جهاد مي فرمايند‪ :‬اِنَ الجَهادْ بابٌ مِنْ اَبْوابِ الجَنَهْ فَتَحَه اهلل‬ ‫جايگاه وااليي قرار گرفت‪ .‬امام علي‬
‫لِخاصَهِ اَوليائه‪ 33‬يعني جهاد دري از درهاي بهشت است كه خداوند آن را براي دوستان خاص خويش گشوده‬
‫است‪ .‬جهاد في سبيل اهلل‪ ،‬در رأس تمام احكام الهي است زيرا كه حافظ اصول اسالمي است و خداوند تذكر‬
‫داده كه در صورت قعود از جهاد‪ ،‬منتظر عواقب آن باشيد زيرا موجب ذلت و اسارت و از بين رفتن ارزش هاي‬
‫انساني و قتل عام صغير و كبير و اسارت ازواج و عشيره مي گردد‪ .‬خداوند در قرآن كريم مي فرمايد‪ :‬قُلْ اِنْ‬
‫كانَ اباؤُكُمْ وَ اِخوانُكُمْ وَ اَزْواجُكُم وَ عَشيرَتُكُم وَ اَمْوالُ اقْتَرَ فْتُمُوها وَ تِجارَهُ تَخْشَوْنَ كَسادَها و مَساكِنُ تَرْضَوْنَها‬
‫اَحَبَّ اِلَيكُم مِنَ اهللِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادِ في سَبيلِهِ فَتَربَّصُوا حَتّي يَأتِيَ اهللُ بِاَمْرِهِ وَ اهللُ ال يَهْدِي الْقَومَ الفاسِقينَ‪ 32 .‬بگو‬
‫اگر شما پدران و پسران و برادران و زنان و خويشان خود را و اموالي كه جمع آورده ايد و كاال و مال التجاره‬
‫كه از كسادي آن بيمناكيد و مسكنهايي كه بدان دل خوش كرده ايد‪ ،‬بيش از خدا و رسول او و جهاد در راه او‬
‫دوست مي داريد‪ ،‬پس منتظر باشيد تا امر نافذ و قضاي حتمي خدا جاري گردد و خداوند بدكاران را هدايت‬
‫نخواهد كرد‪ .‬يكي از مهمترين فرهنگ هايي كه در دوران جنگ در افكار مردم رايج گرديد‪ ،‬جنگيدن‬
‫رزمندگان براي اداي تكليف الهي بود و آنها نتيجه را‪ ،‬فرع بر انجام تكليف مي دانستند‪ .‬امام خميني مي فرمايند‪:‬‬
‫" ملت ايران تا روزي كه احساس مي كرد توان و تكليف جنگيدن دارد به وظيفه خود عمل نمود و تا لحظه‬
‫آخر هم ترديد نكرد و آن ساعتي هم كه مصلحت بقاي انقالب را در قبول قطعنامه ديد‪ ،‬به آن گردن نهاد و باز‬
‫استعدادها و خالقيت هاي مردم ايران در دوران دفاع مقدس به خوبي آشكار‬ ‫هم به وظيفه خود عمل نمود‪" .‬‬
‫شد و بروز پيدا كرد‪ .‬فرهنگ فداكاري‪ ،‬از خودگذشتگي و ايثارگري در بين اقشاري از مردم توسعه يافت‪.‬‬
‫انجام كارهاي صلواتي در جبهه هاي جنگ به صورت يك سنت حسنه و يك فرهنگ در آمد‪ .‬آرام آرام‬
‫مقاومت و جهاد به عنوان بخشي از هويت ملي ايرانيان قرار گرفت‪ .‬رزمندگان اسالم در دوران دفاع مقدس‪،‬‬
‫منتظر قدرت يافتن و سپس جنگيدن نبودند‪ ،‬آنها جنگيدند و در جريان مقابله و برخورد با دشمن‪ ،‬قدرت يافتند‬
‫و توانستند با تجهيزات و جنگ افزارهاي ارتش بعثي برخي از واحدهاي مورد نياز نظير زرهي و توپخانه را‬
‫شكل دهند‪ .‬نيروي انساني بسيار ارزشمند و توانمندي در اين دوران پرورش يافت كه جمله " ما مي توانيم" را‬
‫كه از امام خميني آموخته بودند‪ ،‬شعار اصلي خود قرار دادند‪ .‬به هر حال فرهنگ رزمندگان در جبهه‪ ،‬ارزش‬
‫هايي را آفريد كه در ذيل به برخي از آنها اشاره مي شود‪.‬‬
‫ارزش هاي دفاع مقدس‬
‫روزهاي زيباي دفاع مقدس پر از شور و شعف و نشاط و التهاب بود‪ .‬فرهنگ خاصي در جبهه ها رايج شده بود‪.‬‬

‫‪615‬‬
‫رزمندگان‪ ،‬عالم را محضر خدا مي دانستند و سعي مي كردند كه خداوند را حاضر و ناظر بر اعمال خويش‬
‫بدانند‪ .‬بنابراين سعي مي كردند هر شغل و عملي كه آنها را به او‪-‬جل و عال‪ -‬نزديكتر كند و رضاي او را در‬
‫بر داشته باشد‪ ،‬انتخاب كنند‪ .‬بسياري از رزمندگان معتقد بودند كه‪ :‬حُبُّ الدنيا رأسُ كُلِ خَطيئهَ‪ .‬عالقة به دنيا‪،‬‬
‫سرمنشأ همه اشتباهات و گناهان است‪ 31.‬با اين بينش و با اين نگاه‪ ،‬آنها هواهاي نفساني را زير پا گذاشته‬
‫بودند‪ .‬در جبهه‪ ،‬كينه رايج نبود‪ .‬كسي به كسي تهمت نمي زد‪ .‬كسي تالش نمي كرد كه نامش برتر از ديگران‬
‫باشد‪ .‬همه سعي مي كردند مخفيانه و دور از چشم ديگران كار كنند تا تظاهر و ريا نكرده باشند‪ .‬كسي نمي‬
‫دانست كدام رزمنده اي ظرف آنها را شسته و كفش آنها را واكس زده است‪ .‬رزمندگان آنچه را داشتند با هم‬
‫تقسيم مي كردند و بر سر يك سفره مي نشستند‪ .‬حماسه ها و رشادت هاي فراواني در جبهه هاي جنگ آفريده‬
‫مي شد‪ .‬رزمندگان در شرايط سخت و دشوار نبرد‪ ،‬پايمردي و پايداري مي كردند‪ .‬كسي غرور نداشت و نخوت‬
‫نمي فروخت‪ .‬فضاي دروغ و ناراستي راهي به جبهه نداشت‪ .‬معنويت‪ ،‬روح حاكم بر جبهه ها بود‪ .‬شعار زدگي‬
‫به كناري رفته بود‪ .‬اميد و اطمينان به پيروزي در اتكاي به خداوند‪ ،‬خود را نشان مي داد‪ .‬كسي مأيوس و نا اميد‬
‫نمي شد‪ .‬در شرايط جنگ افراد زيادي كشته و مجروح مي شدند و به خانواده ها مصيبت هاي زيادي وارد مي‬
‫شد‪ .‬نگاه رزمندگان به اين مصيبت ها برگرفته از اين آيه قرآن بود‪ " :‬ما اَصابَ مِنْ مُصيبَهٍ فِي االَرْضَ وَ ال فيْ‬
‫اَنْفُسِكُمْ اِال في كِتابٍ مِنْ قَبْلِ اَنْ نَبْرَاَها لِكَيْال تَاْسَوْا عَلي ما فاتِكُمْ وَ ال تَفْرَحُوا بِما آتاكُم وَ اهللُ ال يُحِبُّ كُلَّ‬
‫يعني آنچه مصيبت در زمين و در نفوس شما وارد مي شود از قبل در كتاب ثبت است تا‬ ‫مُخْتالٍ فَخُورً "‬
‫هرگز بر آنچه از دست شما رود دلتنگ نشويد و به آنچه به شما رسد دلشاد نگرديد و خداوند دوستدار هيچ‬
‫متكبر و خودستايي نيست‪ .‬چنين آياتي موجب آرامش كساني مي شد كه دچار مصيبت هاي بزرگ و يا‬
‫ناكامي هايي در جريان جنگ مي شدند‪ .‬به هر حال در دوران دفاع مقدس ارزش هاي فراواني متولد شد كه‬
‫برخي از آنها به شرح زير است‪:‬‬
‫الف ـ توسعه فرهنگ جهاد و شهادت‬
‫جنگ موجب شد تا روحية شجاعت و نترسيدن از مرگ‪ ،‬در بين بخش هايي از مردم ايران رواج يابد‪ .‬بسياري‬
‫از مردم‪ ،‬نفس حركت به سوي جبهه ها به منظور شركت در جهاد را داراي اجر و ثواب فراواني مي دانستند‬
‫زيرا معتقد بودند‪ :‬وَ مَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِه مُهاجِراً الي اهلل وَ رَسوله ثُمَ يُدْرِكهُ المُوتُ فَقَد وَقَع اَجْرُهُ علي اهلل ‪ 73‬يعني‬
‫ه ر كس از خانه خويش خارج شود و در حال هجرت به سوي خدا و پيامبر او‪ ،‬مرگش فرا رسد‪ ،‬پاداشش بر‬
‫خداست‪ .‬روحيه شهادت طلبي و ايثارگري در دوران جنگ هشت ساله‪ ،‬تبديل به فرهنگ رايج بخش عمده اي‬
‫از ملت ايران شد‪ .‬جايگاه رزمندگان بر اساس ديدگاه اسالمي در بين مردم‪ ،‬اوج گرفت‪ .‬آيات قرآن در زمينه‬
‫جهاد و كشته شدن در راه خدا مورد مطالعه بيشتري قرار گرفت‪ .‬برخي از آيات الهي بصورت مكرر در بين‬
‫رزمندگان قرائت مي شد از جمله‪ :‬اِنَ اهللَ اِشْتَري مِنْ المُومِنينَ اَنْفُسَهُم وَ اَمْوالَهُم بِاَنَ لَهُم الجَنَهْ يُقاتِلوُنَ في سَبيل‬
‫اهللِ فَيَقتُلونَ وَ يُقتَلوُنَ وَعداً علَيهِ حَقاً في التوريه وَ اَالنجيْل وَ الَقُرآن وَ مَنْ اوفي بِعَهدِه مِنْ اهلل فاستَبشِروا بِبَيعِكُم‬
‫‪77‬‬
‫همانا خداوند از مومنان جانهايشان و مالهايشان را به بهاي بهشت‬ ‫اَلّذي بايَعتُم به وَ ذلكَ هُو الفُوز اَلعَظيْم‬

‫‪616‬‬
‫خريداري كرد‪ .‬آنان در راه خدا مي جنگند‪ .‬پس مي كشند و كشته مي شوند‪ .‬اين در تورات و انجيل و قرآن‬
‫وعده حقي بر عهده خداست و چه كسي از خدا بر عهد خويش وفادارتر است‪ .‬پس به اين معامله اي كه با خدا‬
‫كرده ايد شاد باشيد و اين همان كاميابي بزرگ است‪ .‬در جبهه هاي جنگ‪ ،‬بعضي از رزمندگان به حاالتي از‬
‫نظر روحي رسيده بودند كه هيچگونه خواهش نفساني نداشتند و بنابراين جدا شدن آنها از تن خاكي آسان بود‪.‬‬
‫آية ذيل در مورد آنها مصداق مي يافت‪ :‬يا اَيَتُها النَفْسُ الْمُطْمَئِنَه اِرجِعي اِليْ رَبِكَ راضيَهً مَرضيَه فَادخُلي في‬
‫عِبادي وَ اِدخُلي جَنَتي ‪ 71‬آنها وقتي مطمئن مي شدند كه به كمال مطلق برسند‪ .‬كمال مطلق آن وقتي است كه‬
‫او باشد و غير از او در كار نباشد‪ .‬بنابراين آنها توجه به هيچ چيز در عالم ماده نداشتند و ياد آنها منحصر شده‬
‫بود به ياد خدا كه‪ :‬اَال بِذِكْرِ اهلل تَطمَئِنُ القُلوبْ‪ 74‬دل آرام گيرد به ياد خدا‪.‬‬
‫در دوران جنگ شهادت‪ ،‬يك عزت ابدي بود و مردم در دل به شهيدان خود مي گفتند‪ :‬اتيكُم اهللُ مالَم يُوتِ‬
‫‪73‬‬
‫يعني خداوند چيزي را به شما داد كه به هيچكس در جهان نداد‪ .‬مقام شهيداني كه‬ ‫اَحداً مِنَ العالَمين‬
‫بزرگترين سرمايه خود را در راه حفظ شرف اسالم و دفاع از جمهوري اسالمي در طبق اخالص تقديم خداوند‬
‫متعال كردند‪ ،‬در نزد مردم ايران بسيار بلند و عزيز بود‪ .‬آنها براستي معتقد بودند‪ :‬وَ ال تَحْسَبَن الَذينَ قُتِلُوا في‬
‫‪73‬‬
‫يعني و گمان نكنيد كساني كه در راه خدا كشته شده اند‪،‬‬ ‫سَبيلِ اهللِ اَمواتاً بَلْ اَحْياءٌ عِنْدَ رَبِهِمْ يُرزَقونْ‬
‫مردگانند بلكه ايشان زنده بوده نزد خداوند روزي مي خورند‪ .‬به تعبير امام خميني در اين آيه كريمه بحث در‬
‫زندگي پس از حيات دنيا نيست كه در آن عالم‪ ،‬همه مخلوقات داراي نفس انساني به اختالف مراتب از زندگي‬
‫حيواني و مادون حيواني تا زندگي انساني و مافوق آن زنده هستند‪ ،‬بلكه شرف بزرگِ شهداي در راه حق‪،‬‬
‫حيات عِندَ رَبّ و ورود در ضيافت اهلل است‪ ....‬چه مژده اي براي شهيدان در راه مرام حسين عليه السالم ـ كه‬
‫همان سبيل اهلل است ـ از اين باالتر كه در جنتي كه آن بزرگوار شهيد في سبيل اهلل وارد مي شود و در ضيافتي‬
‫كه آن حضرت حاضرند به اين شهيدان اجازه دخول دهندكه آن‪ ،‬غير از ضيافت هاي بهشتي است و آنچه در‬
‫وهم من و تو شما نيايد‪ ،‬آن بُوَد‪ 72.‬همچنين ايشان در وصف شهادت در ‪ 3133/33/33‬مي فرمايند‪ " :‬چه غافلند‬
‫دنيا پرستان و بيخبران كه ارزش شهادت را در صحيفه هاي طبيعت جستجو مي كنند و وصف آن را در سروده‬
‫ها و حماسه ها و شعرها مي جويند و در كشف آن از هنر تخيل و كتاب تعقل مدد مي خواهند و حاشا كه حل‬
‫اين معما جز به عشق ميسر نگردد‪ ،‬كه بر ملت ما آسان شده است و اينك ما شاهد آنيم كه سبكباالن عاشق‬
‫شهادت بر توسَ ن شرف و عزت به معراج خون تاخته اند و در پيشگاه عظمت حق و مقام جمع الجمع به شهود‬
‫و حضور رسيده اند و بر بسيط ارضْ ثمرات رشادتها و ايثارهاي خود را نظاره مي كنند‪ ،‬كه از همت بلندشان‬
‫جمهوري اسالمي ايران پايدار و انقالب ما در اوج قله عزت و شرافت مشعلدار هدايت نسلهاي تشنه است و‬
‫قطرات خونشان سيالبي عظيم و طوفاني سهمناک را برپا كرده است و اركان كاخهاي ظلم و ستم شرق و غرب‬
‫همانطور كه مزد جهاد در راه خدا‪ ،‬شهادت است‪ ،‬كشته شدگان در جنگ در‬ ‫را به لرزه انداخته است‪".‬‬
‫دارالسالم الهي مأوا مي گزينند‪ .‬زيرا كه خداوند مي فرمايد‪ :‬لَهُمْ دارالسَّالمْ عِنْدَ رَبِهِمْ وَ هُوَ وَليُهُمْ بِما كانُوا‬
‫يَعْمَلوُنْ ‪ 71‬يعني براي آنها نزد پروردگارشان سراي سالمت است و او دوستدار و ياور آنهاست به خاطر اعمالي‬

‫‪617‬‬
‫كه انجام مي دادند‪ .‬يكي از دستاوردهاي مهم فرهنگي دوران جنگ‪ ،‬دست نوشته ها و وصيتنامه هاي فراواني‬
‫است كه از شهدا و رزمندگان باقي مانده و توانسته است يك جريان فرهنگي اصيل را براي ساليان دراز در‬
‫كشور ايجاد نمايد‪ .‬امام خميني در ‪ 3133/4/3‬در اين باره مي فرمايند‪ " :‬مثل چمران بميريد‪ .‬مثل اين سربازهايي‬
‫كه در مرزها كشته مي شوند بميريد‪ .‬اين وصيتنامه هايي كه اين عزيزان مي نويسند مطالعه كنيد‪ .‬پنجاه سال‬
‫عبادت كرديد و خدا قبول كند‪ ،‬يك روز هم‪ ،‬يكي از اين وصيتنامه ها را بگيريد و مطالعه كنيد و تفكر‬
‫‪13‬‬
‫كنيد‪ ....‬از اينها يك قدري تعلم پيدا كنيد‪" .‬‬
‫ب ـ ایستادگی‪ ،‬مقاومت و شهامت مردم‬
‫صبر و پايداري‪ ،‬ويژگي مهم بسياري از مردم ايران در برابر سختي هاي دوران جنگ بود‪ .‬مومنين به قرآن‬
‫معتقد بودند كه صبر در برابر مصيبت ها و رنج هاي ناشي از جنگ‪ ،‬موجب سالم خداوند به آنها مي گردد‪.‬‬
‫همانگونه كه خداوند در قرآن مجيد مي فرمايد‪ :‬سَالمٌ عليكُم بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقبي الْدارّ ‪13‬يعني درود بر شما بر‬
‫آنچه صبر كرديد و چه نعمتي است فرجام آن سراي‪ .‬همچنين خداوند مي فرمايد اِنَ اهللَ مَعَ اَلصابرينَ ‪ 17‬يعني‬
‫خداوند با صبر پيشگان است‪ .‬عالوه بر آن‪ ،‬اعتقاد به شهادت در راه خدا موجب شده بود تا روحيه ايستادگي و‬
‫مقاومت و نترسي در بين رزمندگان افزايش يابد‪ .‬مردم كساني را كه در جريان جنگ ‪،‬جان خود را از دست‬
‫مي دادند‪ ،‬شهيد مي ناميدند و آنها را زنده و حاضر و ناظر مي دانستند همانگونه كه خداوند مي فرمايد‪ :‬وَال‬
‫‪11‬‬
‫يعني به كساني كه در راه خدا كشته مي‬ ‫تَقُولوا لِمَنْ يُقْتَلُ في سَبيل اهلل اَمواتٌ بَل اَحياءٌ وَلكِن ال تَشعُرونْ‬
‫شوند‪ ،‬مرده نگوييد‪ .‬بلكه آنها زنده اند ولي شما درک نمي كنيد‪ .‬اين نگاه به مرگ و كشته شدن در حين‬
‫جنگ‪ ،‬موجب شد تا بسياري از مردم ايران از همه شهرها و روستاها براي مقابله با دشمن و جلوگيري از‬
‫تهاجمات وي به پا خاسته و اقدام نمايند‪ .‬وقتي رزمنده اي در مصاف با دشمن كشته مي شد آيه زير در بين‬
‫مردم قرائت مي گرديد‪ :‬وَال تَحسَبَنَّ اَلَذينَ قُتِلوا في سَبيلِ اهللِ اَمواتاً بَلْ اَحياءٌ عِنْدَ رَبِهِمْ يُرزَقوُنْ ‪ 14‬يعني و كساني‬
‫كه در راه خدا كشته شده اند را مرده مپنداريد بلكه زنده اند و نزد پروردگارشان روزي داده مي شوند‪ .‬امام‬
‫خميني در وصف اين آيه شريفه در پيامي خطاب به ملت ايران در ‪ 3133/3/73‬مي فرمايد‪ " :‬اگر نبود در شأن‬
‫و عظمت شهداي معظم في سبيل اهلل جز اين آيه كريمه كه با قلم قدرت غيب بر قلب مبارک و نوراني سيد‬
‫رسل صلي اهلل عليه و آله و سلّم نگاشته و پس از تنزّل مراحلي به ما خاكيان‪ ،‬صورت كتبي آن رسيده است‬
‫كافي بود كه قلم هاي ملكوتي و مُلكي شكسته شود و قلبهاي ماوراي اصفياء اهلل از جَوالن در حول آن فروبسته‬
‫شود‪ .‬ما خاكيان محجوب يا افالكيان چه دانيم كه اين ارتزاق عند ربّ شهدا چي است‪ .‬چه بسي مقامي باشد كه‬
‫خاص مقربان درگاه او جلّ و عال و وارستگان از خود و ملك هستي باشد‪ .‬پس مثل مَنِ وابسته به عالئق و‬
‫وامانده از حقايق چه گويم و چه نويسم كه خاموشي بهتر و شكستن قلم اولي است‪ ".‬در دوران جنگ‪ ،‬بينش‬
‫قرآني مردم افزايش يافت‪ .‬آنها طبق نگاه قرآني نسبت به حوادثي كه پيش مي آمد نه تأسف مي خوردند و نه‬
‫محزون مي شدند زيرا قرآن مي فرمايد‪ :‬لِكَيال تَأسُوا عَليْ ما فَاتَكُم وَ ال تَفْرَحُوا بِما آتيكُم‪ 13‬براي آن چيزي كه‬
‫از دستتان رفته است تأسف نخوريد و براي چيزيهايي كه از دنيا بدست مي آيد فرحناک نباشيد‪ .‬بر اين اساس‬

‫‪618‬‬
‫بسياري از رزمندگان تأسف مي خوردند كه چرا نتوانستند راه شهدا را طي كنند‪ .‬زيرا شهيدان پيش قدم بودند و‬
‫رفتند و به سعادت خود رسيدند و ما عقب مانديم و نتوانستيم در اين قافله سير كنيم و در اين راه راهرو باشيم‪.‬‬
‫امام خميني مي فرمايند‪ " :‬ما همه از خدا هستيم‪ ،‬همه عالم از خداست‪ ،‬جلوه خداست و همه عالم به سوي او‬
‫برخواهد گشت‪ .‬پس چه بهتركه برگشتن اختياري باشد و انتخابي‪ ،‬و انسان انتخاب كند شهادت را در راه خدا‪،‬‬
‫‪12‬‬
‫و انسان اختيار كند موت را براي خدا و شهادت را براي اسالم‪" .‬‬
‫ج ـ ایثار و فداكاري مردم‬
‫در دوران جنگ‪ ،‬كار كردن براي خدا و فداكاري در راه ارزش هاي اسالمي در بين آحاد مردم افزايش يافت‪.‬‬
‫بسياري از انسان ها معتقد بودند كه فعاليت ها و كارهايي كه در راه خدا انجام شود ماندگار و پايدار است‪ .‬به‬
‫تعبير قرآن‪ :‬ما عِندَكُم يَنْفَدْ وَ ما عِنْدَ اهللِ باقٍ‪ 15.‬يعني آنچه پيش شما است فاني و نابود مي شود و آنچه كه پيش‬
‫خدا است ابدي و ماندگار است‪ .‬ما عِنْدَ اهلل آن چيزهايي است كه انسان براي خدا مي كند‪ ،‬آنها باقي است و آن‬
‫چيزي كه پيش خود ما است از دنيا و از جهاتي كه نفسانيت ما دارد اينها را از بين مي رود‪ 11.‬اين نوع نگاه به‬
‫هستي و به زندگي موجب توسعه فرهنگ ايثار و از خود گذشتگي و افزايش فداكاري بخصوص در بين‬
‫رزمندگان گرديده بود‪ .‬كساني كه نمي توانستند به جبهه بروند خود را مرهون هزاران جوان مومن و فداكاري‬
‫مي دانستند كه با حضور در جبهه هاي جنگ‪ ،‬به فداكاري و جانبازي مشغول بودند‪ .‬امام خميني در پيام خود به‬
‫مناسبت اولين سالگرد پيروزي انقالب اسالمي در دوران جنگ‪ ،‬به مردم يادآور شدند‪ " :‬رهبر ما آن طفل ‪37‬‬
‫ساله اي است كه با قلب كوچك خود كه ارزشش از صدها زبان و قلم ما بزرگتر است با نارنجك‪ ،‬خود را زير‬
‫تانك دشمن انداخت و آن را منهدم نمود و خود نيز شربت شهادت نوشيد‪ .‬خداوندا من از پيشگاه مقدس تو‬
‫عذر مي خواهم كه كودكان و جوانان عزيز ما خود را فدا كنند و ما بهره كشي نماييم‪ 43 " .‬ايثار و فداكاري‬
‫مردم در طول دوران جنگ و پس از آن بارها مورد تجليل و تقدير امام خميني قرار گرفت‪.‬ازجمله ايشان دو‬
‫روز پس از پذيرش قطعنامه در پيامي به مناسبت ايام حج خطاب به ملت ايران مي فرمايند‪" :‬من در اينجا از‬
‫همه فرزندان عزيزم در جبهه هاي آتش و خون كه از اول جنگ تا امروز به نحوي در ارتباط با جنگ تالش و‬
‫كوشش نموده اند‪،‬تشكر و قدرداني مي كنم و همه ملت ايران را به هوشياري و صبر و مقاومت دعوت مي‬
‫كنم‪.‬در آينده ممكن است افرادي آگاهانه يا از روي ناآگاهي در ميان مردم اين مسئله را مطرح نمايند كه ثمره‬
‫خونها و شهادتها و ايثارها جه شد‪ .‬اينها يقينا از عوالم غيب و از فلسفه شهادت بي خبرند و نمي دانند كسي كه‬
‫فقط براي رضاي خدا به جهاد رفته است و سر در طبق اخالص و بندگي نهاده است حوادث زمان به جاودانگي‬
‫و بقا و جايگاه رفيع آن لطمه اي وارد نمي سازد ‪ .‬ما براي درک كامل ارزش و راه شهيدانمان فاصله طوالني را‬
‫بايد بپيماييم و در گذر زمان و تاريخ انقالب و آيندگان آن را جستجو نماييم‪ .‬مسلم خون شهيدان‪،‬انقالب و‬
‫اسالم را بيمه كرده است‪ .‬خون شهيدان براي ابد درس مقاومت به جهانيان داده است و خدا مي داند كه راه و‬
‫رسم شهادت كور شدني نيست و اين ملتها و آيندگان هستند كه به راه شهيدان اقتدا خواهند نمود و همين‬
‫تربت پاک شهيدان است كه تا قيامت مزار عاشقان و عارفان و دلسوختگان و دارالشفاي آزادگان خواهد بود‪.‬‬

‫‪619‬‬
‫خوشا به حال آنان كه با شهادت رفتند خوشا به حال آنان كه در اين قافله نور جان و سر باختند خوشا به حال‬
‫آنهايي كه اين گوهرها را در دامن خود پروراندند‪ .‬خداوندا اين دفتر و كتاب شهادت را همچنان به روي‬
‫مشتاقان باز و ما را هم از وصول به آن محروم مكن‪.‬خداوندا كشور ما و ملت ما هنوز در آغاز راه مبارزه اند و‬
‫‪43‬‬
‫نيازمند به مشعل شهادت‪،‬تو خود اين چراغ پر فروغ را حافظ و نگهبان باش‪".‬‬
‫د ـ اخالق‪ ،‬انسانیت و شرف مردم و رزمندگان‬
‫يكي از مسائل مهم در دوران جنگ‪ ،‬اخالق فردي و سازماني رزمندگان در مواجهه با نظاميان طرف مقابل و‬
‫چگونگي رفتار در شرايط خشم آلود جنگ بوده است‪ .‬در بسياري از صحنه هاي درگيري‪ ،‬رزمندگان اسالم‬
‫سعي مي كردند تا هدف اصلي از دفاع در برابر دشمن را از ياد نبرند‪ .‬آنها معتقد بودند كه هدف اصلي از جنگ‬
‫تغيير رفتارهاي غلط زمامداراني همچون صدام حسين است و نظامياني كه در ارتش عراق رو در روي ايرانيان‬
‫قرار گرفته اند‪ ،‬عمدتاً ناچار شده اند كه در جنگ شركت كنند‪ .‬بنابراين بايد تالش نمود تا با رفتارهاي خوب‪،‬‬
‫آنها را در مسير صحيح قرار داد‪ .‬از سوي ديگر مردم عراق در اين جنگ تقصيري ندارند و بايستي تا جايي كه‬
‫ممكن است از آسيب هاي جنگ به دور باشند‪ .‬بر همين اساس‪ ،‬اخالق و انسانيت نيروهاي رزمنده تا حدي بود‬
‫كه وقتي يك فروند هواپيما فانتوم ايران براي انهدام پلي كه محل عبور تجهيزات ارتش بعثي عراق بود‪ ،‬با عبور‬
‫يك خودرو سواري شخصي از روي آن مي شود‪ ،‬خلبان هواپيما از بمباران پل‪ ،‬منصرف مي گردد‪ .‬بهترين شيوه‬
‫براي آشنايي با انديشه و خلقيات رزمندگان‪ ،‬مطالعه وصيت نامه هاي آنها است‪ .‬همان گونه كه امام خميني در‬
‫‪ 3133/33/34‬در اين باره مي فرمايند‪ " :‬وصيت نامه هاي جوان ها را شما ديده ايد كه چيست؟ اين وصيت‬
‫نامه ها‪ ،‬اينها‪ ،‬انسان را مي لرزاند‪ ،‬انسان را بيدار مي كند‪ ...‬اين نهضت و انقالب‪ ،‬همه اينها مقدمه اين است از‬
‫‪47‬‬
‫براي اينكه اسالم پياده بشود‪ .‬ما‪ ،‬شما‪ ،‬سايرين يك مقصد ديگري نداشتيم‪" .‬‬
‫و ـ همکاري‪ ،‬تعاون و برادري میان مردم‬
‫جنگ ميداني است كه همكاري و كمك به يكديگر را مي طلبد‪ .‬خداوند مي فرمايد‪ " :‬وَ اِعتَصِموا بِحَبْلِ اهلل‬
‫يعني همگي به ريسمان خدا چنگ بزنيد و پراكنده نشويد‪ .‬در ميدان جنگ‪ ،‬هر كسي‬ ‫‪41‬‬
‫جَميعاً وَ ال تَفَرَقوا "‬
‫مي داند كه به تنهايي از وي كاري ساخته نيست‪ .‬آنچه پيروزي را به ارمغان مي آورد همدلي و همراهي و‬
‫همكاري است‪ .‬بر همين اساس روحيه برادري و كمك به يكديگر به شدت در ميدان جنگ توسعه مي يابد‪.‬‬
‫‪44‬‬
‫يعني‪ :‬و درراه نيكي و تقوا‬ ‫خداوند مي فرمايد‪ :‬وتَعاوَنوا علي اَلبِرِّ وَ اَلتَقوي وَ ال تَعاوَنُوا علي اَالِثمِ وَ العُدْوانْ‬
‫با يكديگر همكاري كنيد و در گناه و تعدي‪ ،‬دستيار هم نشويد‪.‬در دوران جنگ‪ ،‬صحنه هاي جالبي از همكاري‬
‫و همدلي مردم با رزمندگان اتفاق مي افتاد كه نمونه هاي آن فراوان است از جمله خطيب جمعه روز‬
‫‪ 3133/3/3‬درتهران مي گويد‪ :‬همين امروز كه به اينجا رسيدم نامه اي از خانمي كه نامزد يك شهيد است و‬
‫هنوز همسرش هم نيست‪،‬آمده و به همراه آن حلقه دوران نامزدي و چيزهايي كه مربوط به او بوده فرستاده و‬
‫مي گويد در راه شهيد ما خرج كنيد‪ .‬وي در ادامه مي گويد ‪ :‬ما از اين مردمي كه در پشت جبهه اين قدر به ما‬
‫كمك مي كنند شرمنده ايم‪ .‬در سنگرهاي ما از سوهان قم گرفته تا پسته رفسنجان و گز اصفهان پيدا مي شود‪.‬‬

‫‪621‬‬
‫يك چوپان زنجاني را ديدم كه از روستايش حركت كرده وده به ده ‪ ،‬گوسفند جمع كرده وتا به خوزستان‬
‫رسيده ‪ 133‬گوسفند جمع كرده و پياده رسانه به جبهه و تحويل مي دهد و بر مي گردد‪ .‬بر همين اساس امام‬
‫‪43‬‬
‫خميني مي فرمود‪ :‬ما از خودمان چيزي نداريم‪ ،‬هر چه داريم از اين مردم است‪.‬‬
‫ه ـ وحدت ویکپارچگی و ظهور عرفان اسالمی‬
‫در دوران دفاع مقدس‪ ،‬خدا محور وحدت افراد مختلفي بود كه به جبهه هاي جنگ مي آمدند‪ .‬خود و خوديت‬
‫كنار گذاشته شده بود‪ ،‬همه از من تبديل به ما شده بودند‪ .‬امام خميني بطور مرتب به تقويت چنين روحيه اي‬
‫مي پرداختند‪ .‬ايشان در پيام خود به مناسبت پنجمين سالگرد پيروزي انقالب اسالمي در ‪ 3137/33/77‬خطاب به‬
‫رزمندگان اسالم مي فرمايند‪ " :‬اي عزيزان اسالم و سرمايه هاي ملت‪ ،‬مجاهده كنيد كه خوديت را از سرّ قلب‬
‫خود بزدائيد و بايد بدانيد و بدانيم كه هرچه هست اوست و جلوه جمال او‪ .‬جسم و جان و روح و روان همه از‬
‫او است‪ .‬بكوشيد تا حجاب خوديت را برداريد و جمال جميل او ـ جلَّ وَ عال ـ را ببينيد‪ .‬آنگاه است كه هر‬
‫مشكلي آس ان و هر رنج و زحمتي گوارا و فدا شدن در راه او احلي از عسل‪ ،‬بلكه باالتر از هر چيز به گمان‬
‫آيد‪ .‬مبادا غرور و شجاعت و جواني و پيروزي در دل شما راه يابد كه با آمدن آن‪ ،‬همه چيز فرو ريزد و طاق‬
‫و رواق آمال در هم شكند‪ .‬بكوشيد تا همه قشرهاي سلحشور از ارتش و سپاهي و بسيجي و ژاندارمري و كميته‬
‫اي و شهرباني و عشاير‪ ،‬همه در هم ذوب شويد و تو و من را از ميان برداريد و چون يد واحده و قدرت واحده‬
‫بر دشمن بتازيد و مقصد همه‪ ،‬دفاع از اسالم و ميهن اسالمي باشد تا پيروزي هر قشر‪ ،‬پيروزي قشرهاي ديگر‬
‫باشد و هدف‪ ،‬مطرح باشد نه سپاه و ارتش و ساير سلحشوران‪ " .‬بنابراين همه رزمندگان در فضاي جبهه ها‬
‫تالش داشتند تا با اعتصام به ريسمان الهي با هم تفرقه نداشته باشند‪ .‬خداوند مي فرمايد‪ :‬وَ اعتَصِمُوا بِحَبْل اهلل‬
‫جَميعاً وَ ال تَفَرَقُوا‪ 42‬بنابراين در سراسر دوران جنگ‪ ،‬گروه ها و جناح هاي سياسي با هر طرز تفكر و سليقه اي‬
‫در موضوع دفاع مقدس يك صدا بوده و همگي مي خواستند تا قواي دشمن را از خاک ايران بيرون براند‪.‬‬
‫و ـ نوع نگاه به پیروزي‬
‫رزمندگان اسالم معتقد بودند كه وقتي در راه خدا با دشمنان وي مي جنگند و از انقالب اسالمي و كشور دفاع‬
‫مي كنند محبوب خداوند بوده و اجر عظيمي را دريافت مي كنند كه اين خود بزرگترين پيروزي است‪ .‬زيرا‬
‫خداوند مي فرمايد‪ :‬وَ مَنْ يُقاتِلْ في سَبيل اهللِ فَيُقْتَل اَو يَغْلِبْ فَسُوفَ نؤتيهِ اَجْراً عَظيماً ‪ 45‬يعني هر كس در جهاد‬
‫در راه خدا كشته شود يا پيروز گردد‪ ،‬او را به زودي اجري عظيم مي دهيم‪ .‬امام خميني اين اجر عظيم را حبّ‬
‫خداوند تعالي مي دانند زيرا كه‪ :‬اِنَ اهللَ يُحِبُّ الَذينَ يُقاتِلونَ في سَبيله صَفاً كَانَهُم بُنيانٌ مَرصوصْ ‪ 41‬يعني خداوند‬
‫كساني را كه در راه وي همچون سدي آهنين مي جنگند‪ ،‬دوست مي دارد‪ .‬بنابراين وصف چنين مجاهداني كه‬
‫در صحنه هاي كارزار با دشمنان قرار مي گرفتند آنها را به وجد مي آورد و خود را در هر حالتي چه زنده و‬
‫غالب و چه آسيب ديده و مجروح و شهيد‪ ،‬پيروز صحنه مي ديدند‪ .‬آنها هيچ پيروزي و نصري را جز از جانب‬
‫خدا نمي دانستند زيرا كه خداوند مي فرمايد‪ :‬فَلَمْ تَقْتُلوهُم وَ لكن اهللَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَيْتَ اِذْ رَمَيْتَ وَ لكنَ اهللَ رَمي وَ‬
‫لَيُبليَ الْمُومِنينَ مِنْهُ بَالءً حَسَناً‪ 33‬يعني شما آنها را نكشتيد بلكه خداوند آنها را كشت و تو تير نينداختي آنگاه كه‬

‫‪621‬‬
‫تير انداختي بلكه خداوند بينداخت تا مومنان را از خود آزمايشي نيكو بيازمايد‪ .‬تعبير امام خميني از پيروزي اين‬
‫چنين بود‪ " :‬شما پيروزيد براي اينكه خدا با شماست‪ ،‬شما پيروزيد براي اينكه اسالم پشتيبان شماست‪ ،‬شما‬
‫پيروزيد براي اينكه ايمان داريد‪ ،‬شما پيروزيد براي اينكه شهادت را درآغوش مي گيريد و آنهايي كه از‬
‫شهادت و از مردن مي ترسند‪ ،‬آنها شكست خورده اند اگر هم لشكر عظيمي داشته باشند‪ .‬شما بر نفس خودتان‬
‫پيروز شده ايد‪ ....‬و زندگي را زندگي ابدي دانستيد و اين زندگي حيواني طبيعي را ناچيز شمرديد‪ ....‬پيروزي‬
‫بزرگ اين است كه انسان بر نفس خودش پيروز باشد و بر شيطان خودش غلبه كند‪ ....‬پيروزي مهم است لكن‬
‫ادامه پيروزي مشكل است و مهمتر‪ 33 " .‬در دوران جنگ شعار جنگ تا رفع فتنه‪ ،‬زياد مطرح مي شد‪ .‬اين شعار‬
‫‪37‬‬
‫بود يعني با آنان پيكار كنيد تا فتنه‬ ‫برگرفته از آيه شريفه وَقاتِلُوهُم حَتي ال تَكونَ فِتْنَهَ وَ يَكونَ الدين لِله‬
‫نباشد و دين از آن خدا گردد‪ .‬اما مفهوم اين آيه اهميت فراواني در برداشت درست از آن دارد كه مي تواند‬
‫نگاه انسان ها را به پيروزي تغيير دهد‪ .‬امام خميني در اين باره مي فرمايند‪ " :‬شايد اين آيه شريفه در بعض‬
‫مراحل آن‪ ،‬اشاره به جهاد اكبر و مقاتله با ريشه فتنه كه شيطان بزرگ و جنود آن كه در تمام اعماق قلوب‬
‫انسان ها شاخه و ريشه دارد باشد و هر كس براي رفع فتنه از درون و برون خويش بايد مجاهده نمايد و اين‬
‫جهاد است كه اگر به پيروزي رسيد همه چيز و همه كس اصالح مي شود‪ .‬پسرم سعي كن كه به اين پيروزي‬
‫دست يابي يا دست به بعض مراحل آن‪ .‬همت كن و از هواهاي نفسانيه كه حد و حصر ندارد بكاه و از خداي‬
‫رزمندگان‪ ،‬پيروزي را فقط از جانب‬ ‫متعال جلّ و عال استمداد كن كه بي مدد او‪ ،‬كس به جايي نرسد‪" .‬‬
‫خداوند مي دانستند زيرا در قرآن آمده است‪ :‬وَ ما النَصْرُ اِالّ مِنْ عِنْدِ اهلل اَلعَزيزْ الْحَكيمْ ‪ 34‬يعني پيروزي جز از‬
‫جانب خداوند نيست‪ .‬رزمندگان معتقد بودند بايد ياري خداوند را به همراه داشت تا دشمن پيروز نشود‪.‬زيرا "‬
‫‪33‬‬
‫ان ينصركم اهلل فال غالب لكم و ان يخذلكم فمن ذا الذي ينصركم من بعده و علي اهلل فليتوكل المومنون "‬
‫يعني اگر خدا ياريتان كند كسي بر شما پيروز نخواهدشد و اگر رهايتان كند غير از او كيست كه شما را ياري‬
‫دهد؟پس مومنان بايد فقط برخدا توكل كنند‪ .‬همچنين آنان معتقد بودند كه براي پيروز شدن بر دشمن‪ ،‬بايستي‬
‫خداوند را ياري كرد تا خدا مجاهدين را كمك نمايد‪ .‬قرآن مي فرمايد‪" :‬يا اَيُها الَّذينَ آمَنوا اِن تَنْصُروا اهلل‬
‫يَنْصُركُمْ وَ يُثَبِتْ اَقدامَكُمْ " اي كسانيكه ايمان آورده ايد اگر شما خدا را ياري كنيد‪ ،‬خداوند شما را ياري‬
‫مي كند و ثابت قدم مي گرداند‪ .‬امام خميني در تفسير اين آيه طي سخناني در ‪ 3133/33/73‬مي فرمايند‪" :‬‬
‫نصرت خدا به نصرت دين اوست‪ ،‬به نصرت بندگان اوست به نصرت مظلومين است‪ .‬شما بايد بايستيد در مقابل‬
‫‪32‬‬
‫ظالمها و داد مظلومين را از آنها بخواهيد‪ .‬بايستيد در مقابل ابرقدرتها كه به شما مي خواهند حكومت كنند‪" .‬‬
‫ز ـ نوع نگاه به نظامیان دشمن‬
‫رزمندگان اسالم ‪ ،‬نظاميان دشمن را بازي خوردگاني مي دانستند كه با عطوفت و مهرباني بايستي طعم شيرين‬
‫رحمت و بزرگواري اسالم را به آنان بچشانند‪ .‬امام خميني در نامه اخالقي خود در ‪ 3133/7/5‬به فرزندشان مي‬
‫فرمايند‪ " :‬پسرم اگر مي تواني با تفكر و تلقين‪ ،‬نظر خود را نسبت به همه موجودت بويژه انسانها‪ ،‬نظر رحمت‬
‫محبت كن‪ .‬مگر نه اين است كه كافة موجودات از جهات عديده كه به احصا در نيايد مورد رحمت پروردگار‬

‫‪622‬‬
‫عالميان مي باشند‪ .‬مگر نه آنكه وجود حيات و تمام بركات و آثار آن از رحمت ها و موهبت هاي الهي بر‬
‫موجودات است‪ ....‬پس آنچه و آنكس كه مرود عنايات و الطاف و محبت هاي الهي است چرا مورد محبت ما‬
‫مكتبي بودن و تعهد به اسالم راستين اقتضا مي كرد تا رزمندگان اسالم با اسراي جنگي و‬ ‫نباشد؟ "‬
‫پناهندگان‪ ،‬با عطوفت و فتوت به گونة اسالمي رفتار نمايند‪ .‬امام خميني به رزمندگان سفارش مي كرد تا با‬
‫اسيران كه ضربه روحي خورده اند آنگونه رفتار كنند كه آنها در حكومت اسالمي‪ ،‬احساس آرامش و جبران‬
‫بنمايند و پس از آزادي در سلك مبلغين اسالم و احياناً فداكاران آن در آيند كه اين خود‪ ،‬خدمت پر ارزشي به‬
‫اسالم و جمهوري اسالمي است‪ .‬ايشان مي فرمودند‪ " :‬چه نيكوست كه جوانان عزيز و نگهبانان اين بازي‬
‫خوردگان‪ ،‬از يك موجود صدامي يا در خدمت جنايت‪ ،‬يك انسان اسالمي و در خدمت مكتب مقدس قرآن‬
‫‪33‬‬
‫بسازند و بدانند كه مَنْ اَحيا نَفْساً فَكَاَنَّما اَحْيا الْناسْ جَميعاً ‪ 31‬و هدايت از بزرگترين مظاهر احيا است‪" .‬‬
‫ايشان همچنين پس از عمليات بيت المقدس كه نظاميان زيادي از دشمن به اسارت در آمدند در پيامي در‬
‫‪ 3133/1/3‬خطاب به رزمندگان فرمودند‪ " :‬برادران‪ ،‬از اسراي جنگ كه در دست شمايند هرچند گناهكارند‪،‬‬
‫دلجويي كنيد و با آنان رفتار اسالمي ـ انساني داشته باشيد و آسيب ديدگان عراقي را در اسرع وقت به‬
‫بيمارستانها بفرستيد تا تحت معالجه قرار گيرند و دكترها و پرستارهاي بيمارستانها كه كوششهاي ارزنده آنان‬
‫چه در جبهه ها و چه در بيمارستانها بر مردم شريف ما پوشيده نيست و باعث تشكر بسيار است‪ ،‬با آنان چون‬
‫نزديكان و برادران خود رفتار نمايند و تلخي آسيب و اسرات را با رفتار اسالمي خود از ذائقه آنان كاهش‬
‫‪33‬‬
‫دهند‪" .‬‬
‫دستاوردهاي صنعتی‬
‫گرچه در طول جنگ امكان استفاده از تمام ظرفيت هاي صنعتي كشور بخصوص صنايع نظامي فراهم نشد ولي‬
‫نياز جنگ موجب شد تا صنايع نظامي و دفاعي در كشور بخصوص در حوزه صنايع موشكي به شدت توسعه‬
‫يابد‪ .‬بدليل مشكالت ناشي از تحريم ها و نداشتن تعامل مناسب با ساير كشورها‪ ،‬عمده محصوالت صنايع نظامي‬
‫ايران در داخل كشور مصرف مي شد و اين يكي از مشكالت پر نشدن ظرفيت توليد اين صنايع بود‪ .‬به هر حال‬
‫ظرفيت هاي صنعتي ايران توانست كمك مؤثري به نيازمنديهاي جنگ بنمايد‪ .‬گفته مي شود در برخي از سال‬
‫هاي جنگ‪ ،‬كمتر از نصف ظرفيت صنايع نظامي ايران در برخي از حوزه ها فعال بوده است‪ 37.‬ايران در حين‬
‫جنگ مجبور بود تا بخشي از مهمات مورد نياز خود را از خارج وارد نمايد ولي آرام آرام ساخت انواع مهمات‬
‫بخصوص مهمات توپخانه در بخش صنايع دفاعي كشور شروع شد‪ .‬در آغاز جنگ‪ ،‬ايران قادر به ساخت هيچ‬
‫نوع موشكي نبود اما به مرور ايران توانست انواع موشك ها از جمله موشك هاي اسكادبي‪ ،‬تاو‪ ،‬موشك هاي‬
‫شهاب با برد حدود ‪ 7‬هزار كيلومتر و برخي از موشك هاي ساحل به دريا را ساخته و در نيروهاي مسلح خود‬
‫بكار گيرد‪ .‬عالوه بر آن‪ ،‬ايران موفق شد تا بدنه برخي از بالگردهاي جنگي نظير بالگردهاي كبري و انواع‬
‫بالگردهاي ترابري را ساخته و توان توليد هزاران قطعه هواپيماها و بالگردهاي جنگي را پيدا كند‪ .‬در حال‬
‫حاضر ايران يكي از كشورهايي است كه عمده جنگ افزارهاي عمومي خود را در مجموعه صنايع داخل كشور‬

‫‪623‬‬
 ‫توليد كرده و حتي قادر به صادرات برخي از اقالم تسليحاتي است‪.‬‬
‫دستاوردهاي امنیتی‬
‫مهمترين مشكل امنيتي ايران در ‪ 33‬سال اخير‪ ،‬حمايت دولت هاي مختلف عراق ازگروههاي مسلحي بوده است‬
‫كه در ايران دست به اقداماتي مي زده اند‪ .‬حمايت از احزابي چون دموكرات‪ ،‬كومله‪ ،‬سازمان مجاهدين خلق و‬
‫جريان خلق عرب‪ ،‬هميشه مشكالتي را براي ايران آفريده است‪ .‬مهمترين معضل ناامني در ايران پس از‬
‫پيروزي انقالب اسالمي‪ ،‬همكاري و همراهي منافقين با رژيم صدام حسين بوده است‪ .‬با سقوط صدام حسين و از‬
‫بين رفتن حزب بعث در عراق‪ ،‬قدرت نظامي منافقين نيز تا حدود زيادي منهدم گرديد و اين تشكيالت‬
‫تروريستي و خطرناک به سوي از هم پاشيدگي جلو رفت‪.‬همچنين احزاب مسلح دموكرات و كومله سالح هاي‬
‫خود را بر زمين گذاشتند و نفوذ سياسي خود را به ميزان زيادي از دست دادند‪.‬‬
‫دستاوردهاي منطقه اي‬
‫پس از آنكه حزب بعث عراق نتوانست از جنگ با ايران به نتيجه اي دست يابد‪ ،‬كشورهاي عربي ادعاي باز‬
‫پس گيري وامهاي واگذاري به عراق را مطرح نمودند‪ .‬اين امر موجب شكاف در بين كشورهاي عربي حاشيه‬
‫خليج فارس با عراق و در نهايت موجب اشغال كويت از سوي ارتش عراق و تشديد اختالفات در منطقه‬
‫گرديد‪ .‬اين شرايط فضا را براي افزايش قدرت منطقه اي جمهوري اسالمي فراهم آورد‪ .‬با سقوط صدام و‬
‫تشكيل دولت جديد و همسو با ايران در كشور عراق‪ ،‬باز هم نفوذ منطقه اي ايران توسعه يافت‪ .‬البته اين توسعه‬
‫نفوذ موجب برخي رقابتهاي جديد نيز گرديد‪ .‬از سوي ديگر در منطقه خاورميانه برخي از جريانات انقالبي در‬
‫ساير كشورها مثل حزب اهلل در لبنان و حماس در فلسطين از شيوه سازماندهي و تاكتيك هاي جنگي ايران در‬
‫دوران دفاع مقدس الگو گيري نموده و توانستند در جريان جنگ هاي ‪ 11‬روزه و ‪ 77‬روزه با اسرائيل‪ ،‬ارتش‬
‫رژيم صهيونيستي را با شكست مواجه سازند كه اين امر نيز بر ظرفيتهاي منطقه اي ايران افزود‪.‬‬
‫شیوه اداره و مدیریت جنگ‬
‫يكي از دستاوردهاي دوران جنگ‪ ،‬تجربياتي است كه ايران در نحوه مديريت و اداره جنگ بخصوص در حوزه‬
‫طرح ريزي و هدايت و اجراي عملياتهاي گوناگون بدست آورده است‪ .‬مسئله چگونگي اداره جنگ و نحوه‬
‫مديريت و فرماندهي آن‪ ،‬حكمت هاي فراواني را پيش روي انسان هاي عالقمند قرار مي دهد‪ .‬در دوران دفاع‬
‫مقدس‪ ،‬جوهري وجود داشت كه برخي از جوانان آن را درک و كشف كردند و توانستند از افراد آموزش‬
‫نديده و يا كم آموزش ديده و نسبتاً كم تجربه به طرح ريزان بزرگ عمليات جنگي تبديل شوند و با جلو‬
‫افتادن خود و يارانشان‪ ،‬سرزمين هاي اشغال شده ايران را آزاد نمايند‪ .‬برخي از آنان در اين راه جان خود را از‬
‫دست داده و به شهادت رسيدند و بعضي ديگر فرصت يافتند تا تجربياتشان را در اختيار ديگران قرار دهند‪.‬‬
‫شيوه اداره جنگ‪ ،‬متكي بر عناصري به شرح ذيل بود كه موجب شد تا دولت عراق نتواند به هيچ يك از‬
‫اهداف اعالم شدۀ خود در جنگ برسد‪.‬‬

‫‪624‬‬
 ‫رهبري بی بدیل امام خمینی‬
‫با آغاز جنگ‪ ،‬بزرگترين نقطه قوت ايران‪ ،‬وجود رهبري معنوي‪ ،‬پر جاذبه‪ ،‬دورانديش‪ ،‬نترس‪ ،‬توانمند و با‬
‫حكمتي بود كه مردم ايران او را از صميم قلب دوست داشتند و توانسته بود به عنوان نقطه اتكا و توانمندي‬
‫روحي ملت ايران عمل نمايد‪ .‬امام‪ ،‬تهديد بزرگ جنگ را تبديل به فرصتي استثنائي براي ظهور توانايي هاي‬
‫ملت ايران و آزموني براي جهاد في سبيل اهلل كردند‪ .‬امام خميني توانست با نفوذ عظيم خود‪ ،‬انگيزه بزرگي را‬
‫در ايستادگي در برابر دشمن در بين بسياري از مردم ايران بوجود آورده و روحيه تهاجمي را در قواي مسلح‬
‫ايجاد كرده و با تدابيري هوشيارانه‪ ،‬از پيروزي دشمن جلوگيري نمايد‪ .‬وي توانست بالفاصله ابتكار سياسي‬
‫جنگ را در دست گرفته و دولت عراق را در بن بست عملكرد خود قرار دهد‪ .‬او به سرعت در كشور انسجام‬
‫ملي را عليه متجاوز شكل داد و مقاومتي مثال زدني از ملت ايران را به نمايش گذاشت‪ .‬آنقدر با دشمن جنگيد‬
‫تا توانست تمام سرزمين هاي اشغالي ايران را آزاد نمايد و قدرت ايران را به سطح بازدارندگي در برابر دشمن‬
‫برساند و هم صدام را از اقدام خود پشيمان نموده و او را وادار به پذيرش خواسته هاي منطقي ايران بنمايد‪.‬‬
‫پشتوانه عظیم مردم‬
‫در دوران جنگ تحميلي‪ ،‬ملت ايران ظرفيت روحي باال و تحمل فراواني از خود نشان داد‪ .‬ميل به فداكاري و‬
‫ايستادگي در بين مردم افزايش يافت‪ .‬اقشار مختلف مردم پيوسته از نظام جمهوري اسالمي و سياست هاي امام‬
‫خميني براي پيروز شدن در برابر دشمن‪ ،‬حمايت مي كردند‪ .‬مشروعيت دفاع از اسالم‪ ،‬كشور و انقالب اسالمي‪،‬‬
‫انگيزه اي قوي را در مردم به وجود آورد كه موجب وحدت ملي و اراده مصمم براي دفع تهاجم نظامي خارجي‬
‫گرديد‪ .‬عالوه بر حضور داوطلبانه بخشي از مردم در جبهه هاي جنگ‪ ،‬ملت ايران‪ ،‬خود بخشي از تدارک‬
‫رزمندگان اسالم را برعهده گرفته بودند‪ .‬مردم در برابر مشكالت جنگ‪ ،‬نه تنها به دولت مردان فشاري‬
‫نياوردند‪ ،‬بلكه با پشتيباني انساني و مالي خود از جبهه هاي جنگ‪ ،‬شعار " جنگ جنگ تا پيروزي " را در‬
‫مراحل مختلف دوران دفاع مقدس‪ ،‬سر دادند‪ .‬بي شك حمايت بي دريغ مردم از رزمندگان خود در جبهه ها و‬
‫نيز از تصميم گيرندگان كشور از مؤلفه هاي اساسي موفقيت ايران در جنگ تحميلي محسوب مي گردد‪ .‬مردم‬
‫توانستند با حضور خود‪ ،‬توانايي عظيم ملي را به عنوان يكي از موثرترين مؤلفه هاي قدرت در خدمت نيروهاي‬
‫مسلح قرار داده و چرخش و تحول سريعي را در تغيير موازنه قوا به نفع جمهوري اسالمي در جنگ‪ ،‬ايجاد‬
‫نمايند‪.‬‬
‫رزمندگان با ایمان‪ ،‬داوطلب و فداكار‬
‫در دوران دفاع مقدس‪ ،‬بخشي از مردم ايران به طور داوطلبانه از سراسر نقاط كشور با انگيزه اي الهي عازم جبهه‬
‫هاي جنگ شدند و توانستند تمام نارسايي ها و كمبود هاي موجود در جبهه ها را با حضور خود‪ ،‬برطرف‬
‫نمايند‪ .‬وجود چنين رزمندگاني امكان طرح ريزي عمليات هاي گوناگون و پيچيده را به فرماندهان و برنامه‬
‫ريزان‪ ،‬فراهم مي آورد‪ .‬حضور نيروهاي داوطلب بسيجي‪ ،‬موجب شد تا موازنه قوا به نفع ايران برقرار گرديده و‬
‫قدرت مكمل توان رزمي ايران با سازماندهي آنها به وجود آمده و بتوانند نقش تعيين كننده اي را در پيروزي‬

‫‪625‬‬
‫ايران بر قواي بعثي فراهم آورند‪ .‬اكثر رزمندگان اسالم به عشق امام‪ ،‬به جبهه هاي جنگ مي رفتند و پدران و‬
‫مادرانشان نيز با سعة صدر با عالقه به اسالم‪ ،‬آنها را بدرقه مي كردند و علي رغم عشق به فرزندانشان‪ ،‬نگران‬
‫شهادت‪ ،‬مجروحيت و يا اسارت آنان نبودند‪.‬اكثر رزمندگاني را كه موفق مي شدند خطوط مستحكم دشمن را‬
‫شكسته و به عمق مواضع نفوذ كنند‪ ،‬كساني تشكيل مي دادند كه تجهيزات كافي نداشتند و عمدتاً نيروهاي‬
‫پياده بودند ولي به ايمان راسخي مجهز بودند و معتقد بودند به اينكه مرگ‪ ،‬سرانجام حتمي همه انسان ها ست‪.‬‬
‫وقتي مرگ فرارسد‪ ،‬چه در ميدان جنگ باشي و چه در رختخواب‪ ،‬مرگ سراغمان مي آيد‪ .‬پس چه بهتر كه به‬
‫جاي مردن‪ ،‬شهادت را انتخاب كرده تا عِنْدَ رَبَهُمْ يَرْزُقوُنْ باشيم‪.‬به تعبير امام علي(ع)" اللف ضربه بالسيف احب‬
‫الي من ميته علي فراش" يعني هزار ضربت شمشير در ميدان جنگ‪ ،‬از مرگ در بستر برايم دوست داشتني تر‬
‫است‪.‬‬
‫وجود فرماندهان خالق و با تدبیر‬
‫جبهه هاي جنگ‪ ،‬فرماندهاني را پرورش داد و تربيت كرد كه خالقيت آن ها و اميد آنها به پيروزي‪ ،‬تحول‬
‫عظيمي را در تغيير وضعيت جنگ به نفع ايران ايجاد كرد‪ .‬آنان در ميدان جنگ توانستند سازمان مورد نياز‬
‫جبهه ها را براي مقابله با قواي دشمن‪ ،‬بوجود آورده و مجموعه اي يكپارچه و مقتدر را براي اداره صحنه هاي‬
‫گوناگون جنگ‪ ،‬تدارک ببينند‪ .‬طرح ريزي عمليات هاي بزرگي چون " شكست حصر آبادان " ‪" ،‬فتح‬
‫خرمشهر" ‪ " ،‬جنگ شلمچه " ‪ " ،‬تصرف فاو " ‪ " ،‬آزاد سازي بستان و سوسنگرد"‪" ،‬نبرد مرصاد" ‪ " ،‬جنگ‬
‫هاي بازي دراز " و‪ ...‬بدون حضور دائمي فرماندهان‪ ،‬در جبهه هاي نبرد امكان پذير نبود‪ .‬بسياري از رزمندگان‬
‫و فرماندهان از زماني كه جنگ شروع شد به جبهه ها رفتند و تا زمان شهادت و يا پايان جنگ‪ ،‬جبهه را ترک‬
‫نكردند‪ .‬آنها بودند كه توانستند با فكر و انديشه جمعي و مشورت هاي طوالني و مطالعه گسترده بر روي‬
‫توانمندي ها‪ ،‬استعداد‪ ،‬ظرفيت و ضعف هاي دشمن‪ ،‬زيباترين عمليات هاي جنگ را طرح ريزي و اجرا نمايند‪.‬‬
‫آنها كساني بودند كه با پايان يافتن جنگ‪ ،‬امام خميني‪ ،‬مديريت صحيح آنان را يكي از عوامل مهم پيروزي‬
‫هاي ايران برشمرد‪ .‬مي توان گفت قدرت طرح ريزي و قدرت فكري فرماندهان جبهه ايران با توجه به امكانات‬
‫و جنگ افزارهاي در اختيار‪ ،‬بسيار بهتر از فرماندهان ارتش بعثي عراق‪ ،‬در جنگ تحميلي بوده است‪ .‬در دوره‬
‫هايي كه بين رهبران سياسي و فرماندهان صحنه هاي عمليات‪ ،‬درک متقابلي نسبت به اهداف يكديگر وجود‬
‫داشت‪ ،‬موفقيت هاي بيشتري كسب مي گرديد‪ .‬طبيعتاً زمانيكه رهبران سياسي الزامات‪ ،‬نيازمنديها و تنگناهاي‬
‫طرح ريزي هاي عملياتي را درک مي كردند تا هدف هاي سياسي خود را متناسب با قابليت ها و توانمنديهاي‬
‫نظامي تر سيم نمايند‪ ،‬شرايط بهتري حاصل مي شد و در زمان هايي كه نيازهاي نظامي متناسب با اهداف سياسي‬
‫تأمين نمي گرديد و به واقعيت هاي موجود توجهي نمي شد عمالً طرح هايي به مرحله اجرا گذاشته مي شد كه‬
‫هزينه هاي آن باالتر از دستاوردهاي قابل انتظار بود‪.‬‬
‫سیره و شیوه رفتاري فرماندهان و رزمندگان‬
‫خلقيات و شيوه ي هدايت فرماندهان دوران دفاع مقدس به اين گونه بود كه خود‪ ،‬بيش از ساير رزمندگان در‬

‫‪626‬‬
‫خط مقدم جبهه دشمن قرار مي گرفتند و به جاي اينكه به زير مجموعه خود بگويند "جلو برويد"‪ ،‬در جايي كه‬
‫الزم بود خود جلو مي رفتند و به بقيه مي گفتند "بياييد"‪ .‬بر همين اساس تعداد زيادي از فرماندهان لشكرها‪،‬‬
‫تيپ ها‪ ،‬گردان ها‪ ،‬گروهان ها‪ ،‬دسته ها و افراد برجسته‪ ،‬در حين هر عمليات شهيد مي شدند‪ .‬راه خط شكني‬
‫همين بود‪ .‬آنها هرگز افراد خود را وادار به فتح قله اي و يا گرفتن موضعي از دشمن‪ ،‬نمي كردند‪ ،‬بلكه اين‬
‫رزمندگان بودند كه داوطلبانه با ديدن فرماندهاني جلودار‪ ،‬به تصرف استحكامات دشمن اقدام مي كردند‪ .‬آنها‬
‫كسي را توصيه به "جهاد اكبر" نمي كردند بلكه" مبارزه با نفس " آنان ديگران را وادار به پيروي از آنها مي‬
‫كرد‪.‬‬
‫شیوه و سبك مدیریت جبهه‬
‫سبك مديريت فرماندهان در جبهه هاي جنگ‪ ،‬متفاوت از شيوه هاي مرسوم در ساير ارتشها بود‪ .‬گرچه سلسله‬
‫مراتب و فرماندهي و فرمانبري در بين رزمندگان وجود داشت ولي اطاعت بر اساس اِعمال زور و فشار بر زير‬
‫دستان نبود‪ .‬بلكه رابطه اي دوسويه بر مبناي محبت و مهرباني بين فرمانده و فرمانبر برقرار شده بود‪ .‬فرمانده با‬
‫مشورت با همرزمان خود‪ ،‬آنان را در تصميمات خود شريك مي كرد و همه مي دانستند كه پس از تصميم بايد‬
‫توكل بر خدا نمود‪ .‬فَاِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَلْ عَلَي اهلل ان اهلل يحب المتوكلين‪ 31‬يعني پس چون تصميم گرفتي بر خدا‬
‫توكل كن‪ .‬همانا خداوند توكل كنندگان را دوست مي دارد‪.‬‬
‫در جبهه‪ ،‬فرماندهان و مسئولين مختلف به دليل توانايي ها و قابليت هايشان‪ ،‬نقش فرماندهي را برعهده مي‬
‫گرفتند‪ .‬در واقع كسي از رده باالتر افراد را منصوب نمي كرد‪ ،‬رقابت براي كسب فرماندهي نبود‪.‬پذيرفتن هر‬
‫" سمتي "‪ " ،‬قدرت " به حساب نمي آمد بلكه " مسئوليت و تعهد " بود‪ .‬ميدان جنگ‪ ،‬صحنه ي تشخيص سره‬
‫از ناسره بود‪ .‬بر همين اساس بود كه سابقه ي فرماندهان متفاوت از يكديگر بود‪ .‬يكي دانشجو‪ ،‬ديگري طلبه‪،‬‬
‫آن يكي مهندس‪ ،‬ديگري پزشك‪ ،‬آن يكي بنا و ديگري ديپلمه بود‪.‬‬
‫عِدّه و عُدّه و ساختار مناسب‬
‫دوران دفاع مقدس‪ ،‬توانست شرايطي را فراهم كند تا سازمان مناسبي كه متناسب با نيازهاي جبهه هاي جنگ‬
‫باشد به مرور زمان از سوي فرماندهان سپاه و با همت رزمندگان بسيجي و در ظرف سازماني سپاه به وجود آيد‪.‬‬
‫از سوي ديگر بنيه تجهيزاتي و تداركاتي خوب ارتش كه از زمان رژيم گذشته باقي مانده بود‪ ،‬توانست با‬
‫سازماندهي مجدد در خدمت دفاع از كشور قرار گيرد‪ .‬عالوه بر اين‪ ،‬فرماندهان جنگ توانستند با تشكيل‬
‫نهادهاي رزمي جديد و تركيب آنها با استعداد و قوت هاي ارتش‪ ،‬گروه هاي رزمي مناسبي را پديد آورده و‬
‫طرح هاي بزرگ عملياتي سرنوشت ساز را برنامه ريزي و به مرحله اجرا درآورند‪ .‬در حين جنگ‪ ،‬افزايش‬
‫قدرت نظامي و توسعه ي سازمان جنگي از دغدغه هاي فرماندهان حاضر در صحنه ي نبرد بود‬
‫ابتکار عمل و خالقیت‬
‫تدبير مناسبي كه در هر جبهه‪ ،‬براي تفوق بر ارتش دشمن اتخاذ مي گرديد‪ ،‬باعث مي شد تا ابتدا از نظر قواي‬
‫فكري بر طرح ها و تدابير دشمن غلبه به وجود آمده و سپس برنامه ها و طرح هاي مبتكرانه اي براي به زانو‬

‫‪627‬‬
‫درآوردن دشمن‪ ،‬در دستور كار قرار گيرد‪ .‬براي مثال عبور از رودخانه كارون در عمليات بيت المقدس‪ ،‬حمله‬
‫به تنگه رقابيه در عمليات فتح مبين‪ ،‬استفاده از شن زارهاي تپه هاي نبعه براي آزاد سازي استان‪ ،‬عبور از‬
‫رودخانه عريض اروند در عمليات والفجر ‪ 5‬و‪ ...‬همگي از ابتكارات ماندگار دوران دفاع مقدس هستند‪.‬‬
‫مدیریت مناسب كشور‬
‫در سال هاي جنگ‪ ،‬صحنه داخلي كشور تا حدود زيادي‪ ،‬خوب اداره شد مردم نگران وضعيت اجتماعي و‬
‫معيشتي خود نبودند‪ .‬اداره عقبه جبهه ها به گونه اي بود كه مردم در آرامش زندگي مي كردند‪ .‬سياست هاي‬
‫حمايتي دولت موجب بهبود شاخص هاي ضريب جيني‪ ،‬تورم و تسهيالت زندگي شده بود‪ .‬دولت قيمت ها را‬
‫كنترل كرده و در بازار و تجارت داخلي و خارجي‪ ،‬دخالت مي كرد‪ .‬البته جنگ موجب ركود اقتصادي گرديد‪.‬‬
‫در دوران جنگ‪ ،‬انسجام سياسي كشور در وضعيت نسبتاً مطلوبي بود‪ .‬گرچه در سال اول جنگ‪ ،‬با فرار رئيس‬
‫جمهور وقت و اقدام مسلحانه منافقين و ترور هاي گسترده‪ ،‬فضاي ناامني در كشور ايجاد شد ولي به هر حال‪،‬‬
‫اين مشكل دوام زيادي نيافت و به سرعت فضاي كشور به سمت امنيت و آرامش‪ ،‬جلو رفت‪.‬‬
‫فرهنگ خاص جبهه‬
‫دوران جنگ‪ ،‬فرهنگ ويژه اي را در بين رزمندگان در جبهه ها به وجود آورد و رفتارهاي جديدي را خلق‬
‫كرد‪ .‬بر همين اساس اصطالحات گفتاري و عملكردهاي خاصي نيز در بين رزمندگان اسالم‪ ،‬رايج گرديد‪ .‬اين‬
‫فرهنگ كه مبتني بر دوستي و محبت با يكديگر بود ‪،‬يكي از عوامل مهم موفقيت دوران جنگ به حساب مي‬
‫آيد‪ .‬در اينجا به برخي از عناصر كليدي اين فرهنگ اشاره مي شود‪.‬‬
‫الف‪ -‬سبقت گیري بر دیگران‬
‫رزمندگان خود را برادر يكديگر مي دانستند زيرا معتقد بودند اِنَما المُومِنونَ اِخوهٌ ‪34‬اين برادري هم در اين عالم‬
‫و هم در بهشت كه در سريرها روبروي يكديگر مي نشينند تداوم دارد‪ .‬اما در عين برادري آنها سعي مي كردند‬
‫تا يك نوع مسابقه را در انجام وظايف خود‪ ،‬بوجود آورند‪ .‬آنها هر كدام در تالش بودند تا در خالص شدن و‬
‫در فعال بودن در امور جبهه ها از ساير همرزمان خود‪ ،‬سبقت بگيرند‪ .‬بيشتر كار كنند و از فرصت ها استفاده‬
‫نمايند زيرا معتقد بودند كه در جهان آخرت ما گرفتار اعمال خودمان هستيم‪ .‬از خارج به ما چيزي نمي دهند‪.‬‬
‫ما هستيم كه اساس آن عالم را بنا مي كنيم‪ .‬اِنَها هِيَ اَعمالُكُمْ تُرَدُ اِلَيكُمْ يعني اين همه‪ ،‬اعمال شماست كه به‬
‫شما باز مي گردد‪ .‬آنها معتقد بودند فَمَن يَعْمَلْ مِثقالَ ذَرَهٍ خَيْراً يَرَهْ يعني هر كس كار خوب انجام دهد خود آن‬
‫كار را مي بيند وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالِ ذَرَهٍ شَرَاً يَرَهْ ‪ 33‬يعني هر كس‪ ،‬كار بد انجام دهد خود آن عمل شرّ را مي بيند‪.‬‬
‫بنابراين تمام كارهاي ما‪ ،‬عقايد ما و اخالق ما در آن جهان منعكس مي شود‪ 33.‬رزمندگان اهل برادري بودند و‬
‫اهل خصومت و دشمني با يكديگر نبودند‪ .‬زيرا مخاصمه مربوط به اهل جهنم است‪ .‬خِصامُ اَهْلِ الْنارْ ‪32‬بنابراين‬
‫دوستي و برادري و محبت از ويژگي هاي اهل بهشت است كه رزمندگان سعي مي كردند در اين امور بر‬
‫يكديگر سبقت بگيرند‪ .‬آنها بسيار پر كار و كم هزينه بودند و از مصرف هاي غير ضروري خودداري مي‬
‫كردند‪ .‬آيه فَاسْتَبِقُوا الخَيْراتْ در رفتار آنان قابل مشاهده بود‪.‬‬

‫‪628‬‬
 ‫ب‪ -‬خطر پذیري‬
‫رزمندگان اسالم از رفتن به خط مقدم جبهه و حضور در عمليات ها‪ ،‬استقبال مي كردند‪ .‬آنها هميشه تمايل‬
‫داشتند تا جبهه ها فعال باشد‪ .‬برهمين اساس از حضور مستمر در خطوط پدافندي‪ ،‬كراهت داشتند‪ .‬گرچه برخي‬
‫از آنان باالجبار در كارهاي پشتيباني و عقبه ها فعال مي شدند ولي بسياري از آنها تمايل داشتند كه در صحنه‬
‫فعال عمليات‪ ،‬حضور داشته باشند و رودر رو با دشمن‪ ،‬قرار گيرند‪ .‬بر همين اساس رزمندگاني كه مجبور مي‬
‫شدند تا به فعاليتهاي پشت جبهه بپردازند و در عمليات شركت نكنند ‪،‬ناراحت مي شدند‪ .‬آنها از جبهه هاي غير‬
‫فعال و ايجاد ركود در جبهه ها‪ ،‬استقبال نمي كردند‪ .‬رزمندگان به اين آيه قرآن باور داشتند كه‪ :‬لَنْ يَصيبَنا اِال‬
‫ما كِتبَ اهللِ لَنا هو مولينا و علي اهلل فليتوكل المومنون‪ 35‬يعني بگوهرگز به ما جز آن چه خدا براي ما مقرر‬
‫داشته نمي رسد‪ .‬او موالي ماست و مومنان بايد تنها بر خدا توكل كنند‪.‬‬
‫ج‪ -‬افزایش مستمر توانایی ها‬
‫جبهه جنگ براي رزمندگان فرصتي عظيم را جهت يادگيري مستمر فراهم آورده بود‪ .‬آنها به طور مداوم در پي‬
‫افزايش قابليت ها‪ ،‬ظرفيت ها‪ ،‬توانمندي ها و كارآمدي خود بودند‪ .‬در روزهاي آغاز جنگ‪ ،‬افراد زيادي را مي‬
‫شد يافت كه استفاده از هيچ سالحي را نمي دانستند ولي با گذشت زمان و تالش پيگير‪ ،‬آنها به اشخاصي‬
‫متخصص و با مهارت در استفاده از انواع سالح هاي جنگي و فنون نظامي مي شدند‪ .‬رزمندگان‪ ،‬جبهه را تبديل‬
‫به دانشگاهي براي تعليم و تعلّم كرده بودند‪ .‬طرحريزي هاي عملياتي در روزهاي اول جنگ از كيفيت بااليي‬
‫برخوردار نبود‪ .‬هرچه از جنگ مي گذشت توان فكري فرماندهان براي برنامه ريزي هاي دقيق تر افزايش مي‬
‫يافت و طرح هاي عملياتي پخته تري ارائه مي گرديد‪.‬بر اين اساس مي توان گفت كه بهره وري رزمندگان در‬
‫طول دوران جنگ به صورت مستمر در حال افزايش بوده است‪.‬‬
‫درسها و تجربیات جنگ‬
‫يكي از صحنه هاي مهم يادگيري و تجربه براي بشر در طول تاريخ‪ ،‬وقوع جنگ ها و نتايج به بار آمده از آنها‬
‫است‪ .‬ياد كردن از تلخي ها و شيريني هاي دوران جنگ‪ ،‬مي تواند به انسان ها و دولت ها براي جلوگيري از‬
‫‪31‬‬
‫حوادث مشابه در زندگي و تاريخ خود‪ ،‬كمك كند‪ .‬خداوند مي فرمايد‪ :‬وَ ذَكِر فَاِنَ الذِكْري تَنْفَع المُومنين‬
‫يعني تذكر و پند بده كه ياد آوري‪ ،‬مومنان را سود بخشد‪ .‬بر اين اساس جنگ عراق با ايران‪ ،‬درس بزرگي از‬
‫تجربه را براي دو ملت فراهم آورده است كه با مطالعه آن مي توانند هر دو ملت از واگرايي دوري گزيده و به‬
‫سمت همگرايي و همكاري و همراهي جلو روند‪.‬جنگ عراق و ايران‪ ،‬بين دو قدرت متعارف نظامي روي داد‬
‫كه بخشي از سرزمين هاي جغرافيايي اطراف مرزها و فضاي ايران و عراق را درگير صحنه عملياتي درگيري‬
‫هاي نظامي نمود‪ .‬دوران جنگ‪ ،‬تجربيات فراوان و درس هاي مهمي را براي آينده ايران و مردم دو كشور‪ ،‬از‬
‫خود بر جاي گذاشته است‪ .‬اين جنگ بيانگر ظرفيت هاي روحي‪ ،‬توانمنديهاي نظامي و قابليت هاي اقتصادي‬
‫دو كشور ايران و عراق است و مطالعه آن چگونگي رفتار دو ملت و دو دولت را در حين جنگ نشان مي دهد‪.‬‬
‫به اين دوران‪ ،‬نه فقط به عنوان تاريخي از گذشته بايد نگريست‪ ،‬بلكه با مطالعه و پژوهش و مداقّه در آن‬

‫‪629‬‬
‫بايستي به ساخت آينده بهتر فكر كرد‪ .‬بعضي از تجربيات اين جنگ همچون ساير جنگ هاي دنيا‪ ،‬مشترک و‬
‫عمومي بوده و برخي ديگر نيز اختصاص به جنگ هشت ساله دارد‪ .‬البته تجربيات و درسهاي جنگ در حوزه‬
‫هاي مختلف سياسي‪ ،‬نظامي‪ ،‬حقوقي‪ ،‬بين المللي‪ ،‬انساني‪ ،‬مديريتي و‪ .....‬قابل بررسي است‪ .‬اما در اينجا به برخي‬
‫از درسها و تجربيات اين دوره پر حادثه كه اهميت بيشتري دارد اشاره مي شود‪.‬‬
‫نقش ساختار و سبك حکومت ها در بروز جنگ‬
‫جنگ عراق با ايران نشان داد كه سبك حكومت ها‪ ،‬ساختار و نظام تصميم گيري آنها و همچنين ميزان تمركز‬
‫قدرت سياسي و نحوه توزيع قدرت در كشور به همراه ويژگي رهبران كشورها‪ ،‬يكي از عوامل مؤثر بر‬
‫پيدايش و بروز جنگ ها مي باشد‪ .‬معموالً در حكومت هاي اقتدارگرا و استبدادي و تك حزبي كه قدرت‬
‫سياسي به صورت متمركز در اختيار رئيس كشور مي باشد و حاكم از اختيارات نامحدود برخوردار است و به‬
‫نمايندگان مردم در برابر رفتار خود‪ ،‬پاسخگو نيست‪ ،‬امكان اتخاذ تصميمات بزرگ و خطرناک مانند بردن‬
‫كشور به سوي يك جنگ و درگير نمودن دولت در يك مناقشه طوالني وجود دارد‪ .‬در چنين حكومت هايي‪،‬‬
‫زماني كه رئيس دولت يا حاكم كشور‪ ،‬فردي توسعه طلب‪ ،‬خطر پذير‪ ،‬ماجراجو و داراي شخصيتي قدرت طلب‬
‫و فزون خواه باشد كه بخواهد به صورت يك شخصيت تأثير گذار و ماندگار و قهرمان در تاريخ ملي يا منطقه‬
‫اي خود را ثبت نمايد‪ ،‬موضوع جنگ طلبي تشديد مي شود‪ .‬در چنين كشورهايي امكان ايجاد غافلگيري در‬
‫طرف مقابل در تصميم به آغاز جنگ وجود دارد‪ .‬زيرا تصميمات حياتي و اساسي فقط توسط شخص حاكم‬
‫اتخاذ مي گردد و يك مسير كارشناسي و بررسي تخصصي را طي نمي كند‪ .‬بنابراين ساير نهادها و سازمانهاي‬
‫رسمي كشور از آن مطلع نمي شوند و امكان عدم شيوع آن تصميم قبل از اجرا‪ ،‬در سطح ملي و بين المللي‬
‫وجود دارد‪ .‬در حاليكه درز چنين تصميماتي قبل از اجراي آن مي تواند از انجام آن جلوگيري نمايد‪.‬‬
‫لزوم آشنایی با نظریه هاي جنگ‬
‫يكي از دستاوردها و درسهاي جنگهاي بشري‪ ،‬يافتن راه هايي براي جلوگيري از وقوع چنين جنگهايي در‬
‫آينده ملتها است‪ .‬اگر قرار باشد يك دليل مختصر براي وقوع جنگ ايران و عراق‪ ،‬بيان گردد اين است كه‬
‫عراق در خود احساس قدرت مي كرد و از سوي ديگر ايران را در برابر قدرت خود ضعيف مي پنداشت‪ .‬اگر‬
‫چنين احساسي در رئيس جمهور خشن عراق وجود نداشت و به جاي ديدن ضعفهاي ايران‪ ،‬استعداد و توانائي‬
‫هاي مردم ايران را براي مقابله با خود مي ديد قطعاً دست به چنين جنگ خانمان سوزي نمي زد‪ .‬بنابراين هر‬
‫كشور بايد هميشه آمادگي ذهني و فكري و عملي براي مقابله با تهديد احتمالي عليه خود را داشته باشد‪ .‬بر اين‬
‫اساس الزم است تا سران كشورها هميشه درک درستي از تهديدات بالقوه داشته باشد و در سطح نيروهاي مسلح‬
‫خود بطور مرتب طرحهاي اساسي نظامي براي مقابله با تهاجم احتمالي طرف مقابل‪ ،‬تهيه نمايد‪ .‬هميشه بايد در‬
‫ابعاد سياسي‪ ،‬حقوقي و نظامي اقدامات بازدارنده اي را عليه تهديد متصور انجام داد تا دچار غافلگيري‬
‫استراتژيكي و تاكتيكي نشد‪ .‬بمحض وقوع شواهد و قرائن تهاجم احتمالي طرف مقابل‪ ،‬الزم است تا يگانهاي‬
‫مسلح به سرعت در مرزها و مناطق مورد نياز براي دفاع گسترش يابند‪ .‬از سوي ديگر نيروهاي مسلح هر كشور‬

‫‪631‬‬
‫بايستي انگيزه و روحيه عالي براي مقابله با نيروي متخاصم را در درون افراد خود حفظ نمايد‪ .‬سيستم فرماندهي‬
‫و كنترل و داشتن قدرت تحرک و اطالعات كافي از شيوه هاي طرف مقابل و همچنين قابليت انجام يك‬
‫جنگ هوشمندانه مي تواند از آسيب پذيري هاي يك كشور جلوگيري نمايد‪ .‬ارتباطات خوب بين المللي و‬
‫منزوي نبودن در جهان و داشتن قدرت تفاهم و همكاري با ساير كشورها قدرت مكمل هر كشور را افزايش‬
‫داده و دنباله استراتژيك آن را در جهان افزايش مي دهد و اين خود يك عامل باز دارنده مهم در جلوگيري از‬
‫وقوع جنگ ها است‪.‬‬
‫لزوم حل اختالفات تاریخی‬
‫جنگ ايران و عراق نشان داد كه اختالفات ريشه دار تاريخي‪ ،‬در شرايطي مي تواند منشاء بروز جنگ بين دو‬
‫كشور گردد‪ .‬هرگاه اين اختالفات به صورت هدف ملي در آمده و يا عاملي براي بسيج مردم حول هدف‬
‫دولتمردان گردد‪ ،‬ممكن است تصميم گيرندگان از جنگ به منظور راهي براي فائق آمدن بر ساير مشكالت‬
‫داخلي‪ ،‬استفاده كنند‪ .‬اهداف ملي معموالً پايدارترين عنصر راهبرد ملي كشورها مي باشد و تا زمانيكه اين‬
‫اهداف‪ ،‬تحقق نيابند و يا از دستور كار نظام تصميم گيري ملي حذف نشوند همچنان ممكن است راهبردهاي‬
‫جديدي را توليد نموده و به حيات خود ادامه دهند‪ .‬بنابراين ايران بايد تالش نمايد تا مسائل مرزي با عراق‪ ،‬از‬
‫يك م وضوع ملي براي دولتهاي عراق تبديل به يك مسئله عادي و حل شده‪ ،‬تغيير يابد‪ .‬مي توان گفت كه‬
‫يكي از مهمترين بهانه هاي جنگ عراق با ايران‪ ،‬وجود اختالفات مرزي تاريخي بوده است‪ .‬گرچه قرارداد‬
‫‪ 3123‬بين دو كشور منعقد گرديده بود اما مفاد اين قرارداد به صورت كامل به مرحله اجرا در نيامده بود و اين‬
‫موجب شد تا رژيم بعثي عراق به بهانه آن يك جنگ گسترده و طوالني را بر دو كشور تحميل نمايد‪ .‬متأسفانه‬
‫پس از پايان جنگ هشت ساله هنوز هم ميله هاي مرزي به طور كامل در طول نوار مرز نصب نگرديده و هر از‬
‫چندگاهي دو كشور مدعي عبور مرزبانان يكديگر از خط مرزي مي شوند‪ .‬هنوز قرارداد صلحي بين ايران و‬
‫عراق امضاء نشده و دولت هاي پس از صدام نيز گرچه قرارداد ‪ 3123‬را رد نكرده اند ولي بر اجراي كامل و‬
‫دقيق آن نيز پافشاري نكرده اند‪ .‬بنابراين تجربه جنگ‪ ،‬نشان مي دهد كه دولت ايران بايستي به اين موضوع‬
‫توجه فراوان كرده و روابط دوستانه با دولت فعلي عراق موجب ناديده گرفتن اين تجربه تاريخي نشود‪ .‬دولت‬
‫ها و حتي رژيم ها تغيير خواهند كرد پس بايد به گونه اي مسائل مرزي دو كشور را از نظر حقوقي و قانوني‬
‫حل كرد كه براي هميشه زمينه استفاده از اختالفات مرزي از بين برود‪ .‬از سوي ديگر ايران مي تواند با استفاده‬
‫از ظرفيت ژئوپلتيك خود جهت حل برخي از مشكالت و تنگناهاي جغرافيايي عراق‪ ،‬استفاده نمايد به گونه اي‬
‫كه امنيت ملي و اقتصادي عراق را با جغرافياي خود گره بزند‪ .‬محدوديت دستيابي عراق به درياهاي آزاد‪،‬‬
‫فرصتي را براي ايران ايجاد نموده است تا با احداث بنادر عظيمي در سواحل خود بتواند نيازمنديهاي وارداتي و‬
‫صادراتي عراق را از آنها تأمين نمايد‪ .‬احداث خطوط مواصالتي بخصوص خط آهن بين اين بنادر و شهرهاي‬
‫عراق مي تواند نياز آن كشور به استفاده از ظرفيت هاي ژئوپلتيكي ايران را افزايش دهد‪ .‬اين اقدام مي تواند‬
‫امنيت و اقتصاد دو كشور را به هم وابسته كرده و دولتمردان هر دو طرف را به توسعه دائمي همكاري ها‬

‫‪631‬‬
 ‫وادارد‪.‬‬
‫نقش مردم و روحیه ملی‬
‫دوران جنگ نشان داد كه اگر پيوند وسيعي بين دولت و مردم برقرار شود و مردم با حكومت احساس يگانگي‬
‫پيدا كند‪ ،‬كارهاي بزرگ و غير ممكن اتفاق خواهد افتاد‪ .‬اگر امام مردم را به دفاع از انقالب و كشور فرا نمي‬
‫خواند‪ ،‬بي شك با توان موجود نيروهاي مسلح امكان طرح ريزي و اجراي عمليات هاي بزرگ فراهم نبود‪.‬‬
‫مردم بودند كه توانستند هم از رزمندگان در جبهه ها حمايت نمايند و هم بخشي از آنان به صورت مستقيم وارد‬
‫جنگ شده و حماسه هاي بي نظيري را رقم بزنند‪ .‬نفوذ معنوي امام خميني‪ ،‬توانست ظرفيت هاي روحي ملت‬
‫ايران را در افزايش انگيزش و تقويت روحيه مقاومت در برابر ارتش متجاوز‪ ،‬بكارگيرد‪ .‬بنابراين روحيه ملي به‬
‫عنوان يك عنصر نا پيدا و مخفي قدرت‪ ،‬محور اصلي و ركن ركين قدرت نظامي ايران را تشكيل داد كه‬
‫توانست روح مقاومت را در تمام اركان نيروهاي رزمنده ايران به وجود آورد‪ .‬بروز چنين مقاومتي‪ ،‬توانست‬
‫آرام آرام موازنه قوا را به نفع ايران تغيير داده و ارتش عراق را در گام هاي اوليه تهاجم خود‪ ،‬متوقف نمايد‪.‬‬
‫در جنگ هاي طوالني مدت و فرسايشي‪ ،‬يكي از عوامل تعيين كننده و موثر كشور براي ادامه جنگ شرايط‬
‫روحي مردم و روحيه ملي است‪ .‬مردم براي حمايت از جنگ‪ ،‬بايد متقاعد گردند كه اين جنگ مشروع بوده و‬
‫ادامه آن به نفع آرمانها و منافع ملي است‪ .‬در غير اين صورت بين تمايالت رهبران كشور و اراده ملت‪ ،‬وحدت‬
‫و انطباق حاصل نمي شود و ممكن است كه مردم‪ ،‬جنگ را متعلق به خود ندانند و آن را يك موضوع شخصي‬
‫مربوط به رهبران كشور تلقي نمايند‪ .‬بنابراين جنگ از يك پديده ملي تبديل به يك موضوع حكومتي مي شود‬
‫كه مردم خود را از آن بيگانه مي دانند‪ .‬تا زماني كه جنگ حالت دفاعي دارد‪ ،‬خود به خود مشروعيت الزم را‬
‫ايجاد كرده و موجب افزايش انسجام ملت و وحدت ملي مي گردد‪ .‬در چنين شرايطي انطباق تمايالت ملت و‬
‫مسئولين كشور‪ ،‬وحدت انگيزه ها را به وجود خواهد آورد‪ .‬از سوي ديگر اگر وحدت انگيزه ها و همگرايي‬
‫ملي بر اسا س تمايالت مذهبي مردم صورت گيرد و يك وحدت اعتقادي را نيز به وجود آورد‪ ،‬نيروي معنوي‬
‫فوق العاده اي را ايجاد مي كند كه مي تواند توازن قوا در جبهه ها را به نفع كشور مدافع‪ ،‬تغيير دهد‪ .‬ظهور‬
‫پديده بسيج در دوران جنگ‪ ،‬توانست از جنگ بين دو كشور‪ ،‬پديده دفاع مقدس را بوجود آورد‪ .‬بايد توجه‬
‫داشت كه طوالني شدن مدت جنگ مي تواند بر انگيزه هاي ملي اثر منفي و مخرب داشته باشد‪ .‬بنابراين نبايد‬
‫انتظار داشت كه روحيه ملي در تمام سالهاي جنگ داراي شرايط مشابه و يكساني باشد‪ .‬از سوي ديگر اطمينان‬
‫به پيروزي و انتظار موفقيت در جنگ مي تواند به افزايش همگرايي و همدلي مردم با دولت كمك كند‪ .‬اما‬
‫عدم بروز نشانه هاي پيروزي و طوالني شدن جنگ و يا فرسايشي شدن آن‪ ،‬موجب مي شود تا نتوان قضاوت‬
‫صحيحي در مورد رفتار مردم در شرايط مختلف‪ ،‬داشت‪ .‬بنابراين وعده دادن به پيروزي هاي سريع و جنگ‬
‫كوتاه مدت‪ ،‬چنانچه قرين توفيق نگردد مي تواند شرايط روحي مردم را بهم ريخته و مشروعيت و منطقي بودن‬
‫جنگ را زير سئوال ببرد و اعتماد مردم را نسبت به توانايي و قابليت و كارآيي مسئولين كشور‪ ،‬سلب بنمايد‪.‬‬
‫در چنين شرايطي افت شديد روحي در بين آحاد ملت به وجود آمده و ممكن است به يأس ملي تبديل شود‪.‬‬

‫‪632‬‬
‫پس مي توان گفت در هر جنگي نياز به ارزيابي قدرت روحي در كنار قدرت نظامي است تا بتوان توان ملي را‬
‫مورد بررسي قرار داد و مشخص ساخت كه كشور تا چه زماني مي تواند به ايستادگي و پايداري در جنگ ادامه‬
‫دهد‪ .‬بنابراين عوامل ناپيدا و مخفي قدرت‪ ،‬همواره به صورت يك ضريب افزاينده در تمام عوامل قدرت‬
‫فيزيكي تـأثير گذاشته و روح حاكم بر آن را تشكيل مي دهد‪ .‬هر ملتي داراي ظرفيت رواني و استعداد روحي‬
‫مشخص و محدودي براي حمايت از يك جنگ طوالني است‪ .‬از آنجا كه با گذشت زمان در جنگ‪ ،‬تلفات‬
‫انساني مردم افزايش يافته و سطح معيشتي آنها كاهش مي يابد و همچنين شرايط زندگي غير عادي شده و‬
‫احساس ترس و ناامني گسترش مي يابد بنابراين در جنگ هاي فرسايشي و طوالني‪ ،‬تمايل ملي براي ادامه‬
‫جنگ‪ ،‬كاهش مي يابد‪ .‬از سوي ديگر گذشت زمان‪ ،‬موجب كاهش اهميت جنگ مي شود و جنگ به عنوان‬
‫يك موضوع عادي‪ ،‬جزء زندگي اجتماعي و سياسي مردم مي گردد‪ .‬ادامه جنگ موجب خستگي در نيروهاي‬
‫مسلح شده و باعث كاهش و افت اراده ملي مي شود‪ .‬اگر با گذشت زمان‪ ،‬ابعاد جنگ توسعه يافته و دامنه آن‬
‫بخش عمده اي از غير نظاميان كشور را فراگيرد و خشونت و بيرحمي در آن شديدتر گردد‪ ،‬طبيعتاً موجب‬
‫افت روح يه و قدرت رواني مردم شده و در نتيجه روحيه ملي‪ ،‬كفايت الزم براي حمايت از ادامه جنگ را از‬
‫دست خواهد داد‪ .‬بنابراين بايد شرايطي كه ملت ممكن است از جنگ حمايت نكنند را تشخيص داده و در‬
‫تصميم گيري ها به آن توجه كرد‪.‬ايمان و روحيه گرچه با ارزش ترين سرمايه و دارايي هركشور به هنگام‬
‫جنگ است ولي چيزي نيستند كه بتوان آنها را براي هميشه و در هر شرايطي حفظ كرد‪.‬‬
‫لزوم فعال بودن دستگاه سیاست خارجی‬
‫در دوران جنگ از سوي ايران‪ ،‬اهميت الزم به تالش هاي ديپلماتيك و ميدان ديپلماسي در كنار اقدامات‬
‫نظامي‪ ،‬داده نشد دستگاه ديپلماسي ايران در آستانه جنگ و در طول دوران هشت ساله جنگ داراي فعاليت‬
‫متناسب با نيازهاي كشور نداشت‪ .‬در اكثر مجامع بين المللي‪ ،‬ايران نتوانست از منافع خود دفاع نمايد‪ .‬ماندگاري‬
‫پيروزي هايي كه در ساية سلحشوري رزمندگان اسالمي بدست مي آمد مي توانست با فعاليت هاي ديپلماتيك‬
‫افزايش يابد‪ .‬در طول دوران جنگ عمالً دستگاه ديپلماسي كشور در حاشيه قرار داشت و از نظرات كارشناسي‬
‫آن كمتر استفاده مي شد‪ .‬بهره برداري از توانمنديهاي دستگاه سياست خارجي‪ ،‬عمالً مورد غفلت قرار گرفته‬
‫بود‪ .‬در دوران جنگ‪ ،‬دفاع وظيفه نيروهاي مسلح است ولي نبايستي ساير وزارتخانه ها وظيفه كاركردي خود‬
‫در جهت تقويت قدرت دفاعي در ابعاد گوناگون را فراموش نمايند‪ .‬بايد توجه داشت نمي توان به همه اهداف‬
‫فقط از طريق نظامي رسيد‪ .‬دستاوردهاي نظامي را بايستي با ابزارهاي ديگر از جمله فعاليت هاي ديپلماسي‬
‫تثبيت نمود‪ .‬ديپلماسي كشور در دوران جنگ بايد در خدمت بخش دفاع باشد‪ .‬ديپلماسي و عمليات نظامي در‬
‫جبهه ها هر دو مؤلفه هاي پيروزي بر دشمن هستند‪ .‬آنها دو روي يك سكه هستند‪ .‬ديپلماسي بايستي در صحنه‬
‫هاي منطقه اي و بين المللي دستاوردهاي عمليات نظامي را تبديل به دستاوردهاي ملموس براي كشور بنمايد و‬
‫از سوي ديگر عمليات نظامي هم بايد از ديپلماسي كشور براي رسيدن به پيروزي پشتيباني نمايد‪ .‬آقاي هاشمي‬
‫رفسنجاني در اين باره در تاريخ ‪ 3123/4/33‬مي گويد‪ :‬ديپلماسي ما در جنگ ضعيف بود‪ .‬اگر ديپلماتيك بر‬

‫‪633‬‬
‫خورد مي كرديم و ماجراي مك فارلين را افشا نمي كرديم مي توانستيم بهره ببريم‪ .‬حتي بعد از نوشتن مجله‬
‫الشراع هم مي توانستيم كار كنيم‪ .‬درست است كه امريكا صادق نبود اما مي توانستيم كمك به عراق را كم‬
‫كنيم و خودمان هم امكانات خوبي بگيريم‪ .‬در سياست خارجي روش ناصحيحي داشتيم كه براي كشور‪ ،‬دشمن‬
‫درست مي كرديم‪ .‬يعني كشورهايي را كه مي توانستند بي تفاوت باشند به حالت عداوت در آورديم‪ .‬اين اظهار‬
‫نظر اشاره اي به قضاياي مكه و به نحوه برخورد با شوروي بر سر مسئله حزب توده و همچنين در مورد از‬
‫دست دادن همكاري با فرانسه در جريان جنگ‪ ،‬بود‪ .‬اگر ديپلماسي فعال و به روزي داشتيم‪ ،‬خيلي از اين‬
‫دشمنان را با موازنه مثبت يا موازنه منفي‪ ،‬حداقل بيطرف مي كرديم‪ ،‬همان وضعي كه در مورد سوريه و ليبي‬
‫‪23‬‬
‫داشتيم‪.‬‬
‫اهمیت توانمندي اقتصادي كشور درگیر جنگ‬
‫به محض شروع جنگ مهمترين مسئله توانمندي اقتصاد كشور در پاسخگويي به تأمين هزينه ها و نيازمنديهاي‬
‫نظامي صحنه جنگ است‪ .‬از سوي ديگر با آغاز جنگ‪ ،‬اقتصاد كشور و توانمندي مالي مردم رو به ضعف مي‬
‫گذارد و دولت بايستي بتواند نيازهاي معيشتي مردم را به گونه اي تأمين نمايد تا حمايت آنها را از دفاع و‬
‫جنگ با دشمن در كنار خود داشته باشد‪ .‬بنابراين داشتن منابع مطمئن و با دوام جهت تداوم توانمنديهاي دفاعي‬
‫از ضروريات اين كار ناپذير است‪ .‬هر چه جنگ طوالني تر و فرسايشي تر شود‪ ،‬آنچه مي تواند توازن نسبي‬
‫بين طرفين جنگ برهم زند‪ ،‬ظرفيت ها و قدرت اقتصادي كشور است‪ .‬بنابراين عوامل اقتصادي در سرنوشت و‬
‫تحوالت جنگ هاي طوالني مدت‪ ،‬نقشي مهم و تعيين كننده اي را ايفا مي كنند‪ .‬در جنگ ايران و عراق‪ ،‬هر‬
‫دو كشور فلج كردن اقتصاد طرف مقابل را كه بر فروش نفت خام متكي بود‪ ،‬هدف قرار داده بودند‪ .‬از سوي‬
‫ديگر مي توان گفت زماني جنگ به پايان رسيد كه ظرفيت اقتصادي ايران‪ ،‬توانايي پذيرش طوالني تر شدن‬
‫دوران جنگ را نداشت‪ .‬براي عراق هم بدهي هاي فراوان مالي به كشورهاي عربي پشتيباني كننده از وي در‬
‫دوران جنگ‪ ،‬موجب شد تا آغازگر يك جنگ جديد با كويت شود و در نهايت اين وضعيت منجر به اشغال‬
‫كشور عراق و ساقط شدن حزب بعث گردد‪.‬هر كشوري داراي ظرفيت هاي مشخص و محدودي براي اداره‬
‫جنگ مي باشد‪ .‬منابع اقتصادي هر كشور بخصوص در زمان جنگ‪ ،‬محدود است‪ .‬جنگ ها همواره موجب‬
‫نزول قدرت اقتصادي در سطح ملي مي شوند‪ .‬در جنگ ها همواره سطح هزينه ها و بودجه هاي دفاعي نسبت به‬
‫توليد ناخالص ملي افزايش مي يابد و توليد ناخالص ملي نيز بطور مرتب كاهش مي ياد‪ .‬افزايش سطح هزينه‬
‫هاي دفاعي و كاهش توليد ناخالص ملي‪ ،‬سرانجام منجر به ظهور شرايطي مي گردد كه ديگر امكان پشتيباني‬
‫اقتصادي از جنگ در حد ضرورت‪ ،‬ممكن نيست‪ .‬از اينجا زوال قدرت اقتصادي به منظور حفظ توانائي ها در‬
‫پشتيباني از جنگ آغاز مي شود‪ .‬در جنگ ها معموالً طرفي كه داراي قدرت اقتصادي بيشتر و با دوام تري‬
‫براي اداره جنگ باشد‪ ،‬از تفوق باالتري برخوردار است‪ .‬دولت ها مجبورند تا در دوران جنگ بر سقف بودجه‬
‫هاي دفاعي خود افزوده و سهم اعتبارات نظامي را از توليد ناخالص ملي باال ببرند‪ .‬از سوي ديگر به دليل آسيب‬
‫پذيري اقتصاد در دوران جنگ و همچنين احتمال تخريب و انهدام بسياري از مراكز اقتصادي از سوي طرف‬

‫‪634‬‬
‫مقابل‪ ،‬چنانچه يك ذخيره مطمئن اقتصادي براي تأمين هزينه هاي جنگ وجود نداشته باشد‪ ،‬مي توان گفت كه‬
‫اقتصاد كشور توانايي تحمل يك جنگ طوالني را نخواهد داشت و هرچه سريعتر بتوان به جنگ خاتمه داد‪ ،‬از‬
‫ظرفيت هاي اقتصادي كشور بهتر استفاده خواهد شد‪ .‬طبيعي است كه روند تصاعدي افزايش بودجه هاي جنگي‬
‫و همزمان تنزل و كاهش درآمدها و قدرت مالي دولت‪ ،‬منابع اقتصادي به گونه اي دچار كمبود خواهد شد كه‬
‫از آن پس‪ ،‬ديگر امكان ادامه جنگ از نقطه نظر اقتصادي وجود ندارد‪ .‬بنابراين تخمين درست و تعيين دقيق‬
‫نقطه شكست قدرت اقتصادي جنگ يكي از الزامات تصميم گيرندگان كشور براي تداوم و يا خاتمه جنگ مي‬
‫باشد‪ .‬از زمانيكه منحني ظرفيت و قدرت اقتصادي كشور رو به افول مي گذارد و امكان تزريق منابع مالي جديد‬
‫به آن وجود ندارد‪ ،‬در واقع عالمتي براي سياستمداران است تا به خاتمه جنگ فكر كنند و قبل از آنكه شرايط‪،‬‬
‫خود را بر آنها تحميل نمايد و مسئوالن كشور را ناچار به پذيرش ختم جنگ بنمايد‪ ،‬بايد خودشان ابتكار عمل‬
‫را بدست گرفته و براي خاتمه دادن به جنگ‪ ،‬برنامه ريزي با فرصت‪ ،‬انجام دهند‪ .‬براي كشورهايي كه متكي به‬
‫حمايت هاي مالي خارجي بوده و از تداوم آن اطمينان دارند‪ ،‬تا زمانيكه اين حمايت ها‪ ،‬تصاعد هزينه ها و افت‬
‫منابع اقتصادي را جبران نمايد‪ ،‬جاي نگراني وجود ندارد و " نقطه شكست اقتصادي"‪ ،‬خود را نشان نخواهد داد‪.‬‬
‫اما براي كشوري كه در تأمين هزينه هاي جنگ‪ ،‬متكي بر اقتصاد داخلي خود مي باشد‪ ،‬مطمئناً در يك جنگ‬
‫طوالني و فرسايشي‪ ،‬زماني فرا خواهد رسيدكه ديگر منابع اقتصادي كشور‪ ،‬پاسخگوي نيازهاي اساسي جنگ‬
‫نيست‪ .‬اين موضوع بويژه با پيچيدگي فزاينده شرايط تاكتيكي صحنه هاي عمليات و ميدان هاي جنگ‪ ،‬نسبت‬
‫به زمان‪ ،‬وضعيت بحراني و خطرناكي را ايجاد مي كند‪ .‬در جنگ هاي طوالني مدت‪ ،‬برنامه ها و اقدامات توسعه‬
‫بشدت كاهش يافته يا متوقف مي شود‪ ،‬سطح رفاه عموم مردم تنزل مي يابد و نرخ رشد تورم افزايش پيدا مي‬
‫كند‪ .‬همه اين ها بر روحيات ملي اثرات منفي و مخرّبي برجاي خواهد گذاشت‪ .‬بنابراين ارتباطي يك سويه بين‬
‫وضعيت اقتصاد ملي و شرايط روحي مردم براي ادامه جنگ و ميل به تداوم آن وجود دارد‪ .‬به هر حال تصميم‬
‫گيرندگان بايستي همواره مؤلفه اقتصادي جنگ را در كنار مؤلفه نظامي‪ ،‬مدّ نظر قرار دهند‪.‬‬
‫لزوم توجه به تغییر شرایط‬
‫بايد توجه داشت كه وضعيت و شرايط طرف مقابل در جنگ‪ ،‬در طول زمان تغيير خواهد كرد‪ .‬اگر در شرايطي‬
‫توازن قوا به نفع طرف خودي است‪ ،‬نمي توان اطمينان داشت كه با گذشت زمان‪ ،‬توازن به نفع طرف مقابل‬
‫تغيير نكند بنابراين برتري قواي نظامي‪ ،‬مي تواند در صحنه جنگ تغيير كرده و موجب شكست قدرت‬
‫بازدارندگي شود‪ .‬براي مثال‪ ،‬ايران توانست پس از گذشت يك سال از آغاز جنگ و با كمك گرفتن از‬
‫ظرفيت هاي ملي و بازآفريني توانمنديهاي نيروهاي مسلح خود و نيز استفاده از حضور نيروهاي داوطلب‬
‫مردمي‪ ،‬توازن قوا را در جبهه ها به نفع خود تغيير داده و از حالت تدافعي خارج شده و تهاجم به مواضع ارتش‬
‫عراق را آغاز نمايد‪ .‬چنين وضعيتي در ماه هاي آخر جنگ براي عراق ايجاد شد‪ .‬اين كشور توانست با سرمايه‬
‫گذاري عظيم چند ساله و با دريافت جنگ افزارهاي پيشرفته از كشورهايي مانند فرانسه و شوروي‪ ،‬دوباره‬
‫توازن قوا را از اواخر فروردين ماه ‪ 3132‬به نفع خود در جبهه هاي زميني تغيير داده و از شيوه دفاعي خارج‬

‫‪635‬‬
‫شده و به مواضع قواي ايراني حمله كرده و بسياري از سرزمين هاي تصرف شده توسط ايران را در اختيار‬
‫بگيرد‪ .‬بنابراين گذشت زمان و استفاده از تجربيات هر مرحله از جنگ‪ ،‬مي تواند شرايط را به نفع يك طرف و‬
‫به ضرر طرف ديگر‪ ،‬تغيير دهد‪ .‬از سوي ديگر نگاه بين المللي به جنگ نيز بسيار موثر است‪ .‬طرف هاي ثالث‬
‫مي توانند با اقدامات خود از قبيل واگذاري تسليحات به يك طرف و جلوگيري از دريافت جنگ افزار از سوي‬
‫طرف ديگر‪ ،‬و نيز حمايت ها و مخالفت هاي سياسي از طرفين جنگ‪ ،‬توازن قوا را بهم ريخته و به نفع يك‬
‫طرف تغيير دهند‪ .‬نگرش استراتژيك نسبت به موازنه قوا به مفهوم تحليل روند تغييرات موازنه قوا در يك‬
‫دوره زماني طوالني مي باشد كه بر اثر آن يك چشم انداز صحيح از سير تحوالت جنگ‪ ،‬ارائه مي گردد‪.‬‬
‫بنابراين رابطه و نسبت بين قواي طرفين متخاصم و يا موازنه قوا‪ ،‬يك كميت متغير نسبت به زمان مي باشد‪ .‬بر‬
‫اين اساس‪ ،‬رهبراني كه برتري قوا را تنها در يك لحظه و يا در يك دوره زماني كوتاه ‪ ،‬معيار پيروزي مي‬
‫دانند داراي ديدگاه و نگرش تاكتيكي هستند‪ .‬اين نگرش‪ ،‬آنها را از احتمال تغيير موازنه قوا در طول زمان باز‬
‫مي دارد و زماني متوجه تغيير شرايط مي شوند كه فرصت براي بازيابي برتري قوا و يا موازنه قوا براي آنها‬
‫وجود ندارد‪ .‬در ارزيابي نسبي قوا بايستي به عامل توزيع قوا در واحد سطح عملياتي‪ ،‬توجه كرد‪ .‬گاهي يك‬
‫قدرت بزرگ در يك سطح وسيع عملياتي گسترش مي يابد‪ .‬بنابراين ميزان قدرت وي در واحد سطح عملياتي‪،‬‬
‫كاهش مي يابد‪ .‬چنين توزيعي از قدرت فاقد كارآيي قابل مالحظه مي باشد‪ .‬رهبران عراق در ارزيابي قواي‬
‫خود در آغاز جنگ دچار چنين خطايي شدند‪ .‬آنها صرف برتري قواي ارتش بعثي بر ايران را در روزهاي‬
‫آغازين جنگ‪ ،‬شاخص پيروزي قاطع و سريع خود دانستند‪ ،‬در صورتيكه وقتي اين قدرت عظيم نظامي در يك‬
‫جبهه طوالني و عريض با ابعاد عملياتي وسيع پراكنده گردد‪ ،‬هر چند از سوي طرف مقابل مقاومت چنداني در‬
‫برابر پيشروي ارتش اين كشور به وقوع نپيوندد‪ ،‬باز هم نمي تواند پيشروي عميق و قابل توجهي را جهت‬
‫تحقق اهداف نظامي خود داشته باشد‪.‬‬
‫لزوم حل اختالفات درونی كشور‬
‫يكي از مشكالت اساسي در ايران كه اجازه نمي داد تمام ظرفيت هاي كشور براي جنگ بسيج شود‪ ،‬وجود‬
‫اختالفات سياسي بين مسئولين كشور از يك سو و وجود اختالفات بين فرماندهان سپاه و ارتش در صحنه‬
‫عمليات‪ ،‬از سوي ديگر بود‪ .‬وقت زيادي براي حل اختالفات و نزديك شدن ديدگاه ها به يكديگر صرف مي‬
‫شد ولي همچنان يكي از دغدغه هاي مهم هر عمليات چگونگي حل اختالفات نظري و تاكتيكي بين سپاه و‬
‫ارتش بود‪ .‬يكي از راه هاي حل اختالفات‪ ،‬حل مشكالت ساختاري اداره كشور و مديريت نيروهاي مسلح است‪.‬‬
‫بايد ساختارها به گونه اي تعريف شوند و يگانها به گونه اي سازماندهي گردند كه امكان بروز اختالفات ريشه‬
‫اي در آنها‪ ،‬به حداقل ممكن كاهش يابد‪ .‬البته اختالف نظر و تفاوت ديدگاه از ضروريات فهم مسائل و‬
‫پيشرفت جوامع است ولي اختالفاتي كه موجب انشقاق توان نظامي و يا قدرت سياسي كشور گردد‪ ،‬بسيار‬
‫خطرناک و بحران آفرين است‪.‬‬

‫‪636‬‬
 ‫اهمیت نیروهاي مسلح‬
‫نقش نيروهاي مسلح در توانمندي كشور براي دفاع ‪ ،‬اهميت حياتي دارد‪ .‬بدون وجود نيروهاي مسلح قوي‪،‬‬
‫امكان بكارگيري ظرفيت هاي ملي در جنگ وجود ندارد‪ .‬هر چه نيروهاي مسلح به متن مردم وابسته تر باشند و‬
‫شهروندان هر كشور ‪،‬آنها را از خود بدانند‪ ،‬پيوستگي و انسجام بهتري ايجاد شده كه مي تواند در جنگ با‬
‫اطمينان از پشتيباني مردم‪ ،‬قدرت خود را عليه دشمن بكارگيرد‪ .‬امام خميني در اين باره خطاب به نيروهاي‬
‫مسلح مي فرمايند‪ " :‬ملت مسلمان ايران از شما قدرداني مي كند و شما را از خود و خود را از شما جدا نمي داند‬
‫و اكنون در جهان ‪ ،‬كشوري نيست كه پيوند ملت و قواي مسلحش بدين پايه باشد‪ " .‬اما ايشان هشدار مي دهند‬
‫كه ‪ ":‬افرادي از خدا بي خبر مي خواهند شما را از هم جدا كنند و بدين وسيله ملت را از تمامي شما جدا و‬
‫سپس انقالب را به تباهي بكشند و كشور را اسير ابر قدرت ها كنند‪ .‬با تمام توان از وسوسه هاي شيطاني اين‬
‫وابستگان به شرق وغرب بپرهيزيد و با آن مبارزه نماييد‪ .‬قواي مسلح از هر قشري كه هستند در حالي كه بايد‬
‫داراي ديد سياسي باشند و هرگز كوركورانه عمل نكنند‪ ،‬نبايد در اموري كه سياست بازان در آن دخالت دارند‬
‫داخل شوند‪ .‬زيرا اگر در امور سياسي وارد شوند ناچار كساني كه در فن سياست ورزيده شده اند بين آنان‬
‫اختالف ايجاد كرده و هر گروه از آنان را به يك طرف كشيده و شيرازه ارتش را ـ كه تنها با انسجام كامل‬
‫است كه مي توانند به كشور خود خدمت نمايند ـ از بنيان بهم مي زنند و نتيجه نهايي خود را كه اسارت كشور‬
‫است بدست مي آورند‪ .‬شما اي قواي مسلح عزيز كه عازم خدمت به ميهن خود هستيد با ورود در بازي هاي‬
‫سياسي‪ ،‬ناچار از خدمت به ميهن عزيز خود بازمانده و به سوي شرق يا غرب كشيده خواهيد شد‪ .‬بازي هاي‬
‫سياسي است كه شما را به يك گروه نزديك و از يك گروه دور مي سازد و شما را نسبت به يك قشر ملت‪،‬‬
‫بدبين مي كند و پس از اختالف‪ ،‬ضربه خود را مي زند‪ .‬امروز تمامي ملت به شما خوش بين و شما را‬
‫خدمتگزار به ميهن اسالم مي داند و از شما پشتيباني مي كند چنانچه مشاهده مي نماييد در پشت جبهه‪ ،‬كوچك‬
‫و بزرگ‪ ،‬زن و مرد‪ ،‬توده هاي ميليوني براي پيروزي شما به خدمت و فعاليت مشغولند‪ " .‬قابليتهاي نظامي‬
‫هر كشور در تداوم جنگ ‪ ،‬تغيير مي يابد و به صورت دائمي نياز به ارزيابي واقعي آن مي باشد‪.‬تغيير در توان‬
‫رزمي و قابليتهاي طرف مقابل به مفهوم كاهش توان جنگي خودي است‪ .‬بنابراين نبايد در دام تصورات قبلي از‬
‫ظرفيتها و قابليتهاي نيروهاي مسلح افتاد‪ .‬از سوي ديگر با تغيير صحنه جنگ‪ ،‬ممكن است بعضي از قابليتهاي‬
‫رزمي نيروهاي مسلح بي ارزش گردند كه بايد به آنها توجه كرد‪.‬در جنگ ‪،‬موقعيتهاي نسبي طرفين بطور دائم‬
‫در حال تغيير است و هرچه جنگ طوالني تر و سيال تر گردد‪،‬سنجش توازن نسبي طرفين مشكل تر مي شود‪.‬‬
‫لزوم تناسب بین اهداف نظامی و اهداف سیاسی‬
‫در هر جنگ تعيين اهداف نظامي به منظور تحققي اهداف سياسي جنگ مي باشد‪ .‬به گونه اي كه بتوان با انجام‬
‫عمليات نظامي و دسترسي به اهداف نظامي‪ ،‬هدف هاي سياسي جنگ را تأمين نموده و به جنگ خاتمه داد‪.‬‬
‫چگونگي تعيين هدف هاي نظامي با توجه به منابع موجود‪ ،‬اهميت فراواني مي يابد‪ .‬تشخيص صحيح مراكز ثقل‬
‫سياسي‪ ،‬نظامي و اقتصادي طرف مقابل به عنوان منشأ و منبع قدرت‪ ،‬مي تواند اهداف نظامي را معين كرده و‬

‫‪637‬‬
‫تالش هاي اصلي جنگ را در سمت عاليترين و مؤثرترين اين مراكز ثقل‪ ،‬سازمان دهد‪ .‬بنابراين با شناخت‬
‫درست اين مراكز ثقل‪ ،‬مي توان صحنه هاي صحيح عملياتي را انتخاب نموده و منابع موجود را به آنها‬
‫اختصاص داد‪ .‬يكي از بزرگترين نقاط ضعف عراق در آغاز جنگ اين بود كه اهداف نظامي اشغال شده توسط‬
‫اين جنگ با اهداف سياسي و انتظارات آن كشور از جنگ تناسب نداشت‪ .‬به نظر مي رسد كه هدف اصلي‬
‫عراق از عمليات نظامي در مرحله اول تصرف شبه جزيره آبادان به منظور تصرف اروند رود بوده است و در‬
‫ساير نقاط مرزي‪ ،‬هدف نظامي عراق تصرف مناطقي از حاشيه مرزي ايران به عمق چند كيلومتر جهت تغيير‬
‫مرزها به نفع خود بوده است‪ .‬اما اگر اهداف نظامي تعيين شده در راهبرد عراق حتي عميق تر از اهداف اشغال‬
‫شده از سوي آن كشور در آغاز جنگ فرض شود و علت عدم دستيابي به اهداف نهايي نيز عدم كفايت و‬
‫شايستگي نيروهاي نظامي عراق ارزيابي گردد‪ ،‬باز هم تناسبي بين اهداف نظامي و امكانات و همچنين برنامه‬
‫سياسي عراق وجود نداشته است‪ .‬اين عدم تناسب بين اهداف سياسي و توانمنديهاي نظامي را مي توان حاصل‬
‫برآورد غلط ارتش عراق در تعيين اهداف نظامي و اشتباه دولتمردان عراق در برآورد از وضعيت واقعي‪،‬‬
‫دانست‪ .‬كشوري مانند عراق كه داراي مرزهاي طوالني مشترک با كشور همسايه خود بوده و مراكز ثقل‬
‫سياسي‪ ،‬اقتصادي‪ ،‬جمعيتي و نظامي آن در طول مرزهاي مشترک توزيع شده باشد‪ ،‬از عمق استراتژيك كافي‬
‫در برابر طرف مقابل برخوردار نيست‪ .‬بنابراين همچنان كه در جنگ اتفاق افتاد‪ ،‬ارتش عراق مجبور شد در‬
‫آغاز تهاجم گسترده خود به خاک ايران‪ ،‬نيروهاي نظامي خود را در يك سطح وسيع و گسترده و در تمام طول‬
‫مرز‪ ،‬توزيع كرده و در آفند خود از مانور جبهه اي استفاده نمايد‪ .‬انتخاب چنين تاكتيكي موجب شد كه عمق‬
‫پيشروي يگان هاي ارتش عراق در مرز اندک بوده و هدايت و هماهنگي و همزماني واحدهاي عمل كننده آن‬
‫با مشكالت عمده مواجه گردد‪ .‬در اين نوع از مانور‪ ،‬يگان هاي احتياط و دنبال پشتيبان اندكي وجود دارند كه‬
‫بتوانند عمليات و پيشروي يگان هاي در خط را ادامه داده و هدف هاي آن ها را تكميل نمايند‪ .‬بنابراين امكان‬
‫دسترسي به هدف هاي در عمق وجود ندارد و اين باعث مي شود تا امكان بيرون راندن ارتش متجاوز از‬
‫سرزمين هاي تصرفي توسط طرف مقابل بوجود آيد‪.‬براي ايران نيز در مرحله اي از جنگ‪ ،‬چنين عدم تناسبي‬
‫بين اهداف سياسي و اهداف نظامي پديد آمد‪ .‬در سالهاي اوليه جنگ كه هدف نظامي ايران بيرون راندن ارتش‬
‫متجاوز عراق از سرزمين هاي اشغالي ايران بود‪ ،‬مي توان گفت كه اين اهداف نظامي با هدف سياسي تعيين‬
‫شده‪ ،‬نسبت متعادلي داشت اما در سالهاي بعد كه مسئله پايان دادن به جنگ موضوع اصلي بود‪ ،‬اهداف نظامي‬
‫تعيين شده قادر به تحقق هدف سياسي جنگ كه تسليم كردن دولت عراق و يا سقوط حزب بعث در آن كشور‬
‫بود‪ ،‬نبود‪ .‬بنابراين جنگ تا جايي پيش‪ ،‬رفت كه طرفين از استفاده از قدرت و ابزار نظامي جهت تحقق خواسته‬
‫هايشان مأيوس گرديدند‪.‬‬
‫توجه به عملیات آفندي‬
‫جنگ ايران و عراق نشان داد كه كليد موفقيت و رهايي از خطر شكست‪ ،‬در گرو عمليات آفندي است‪.‬‬
‫عمليات هاي آفندي عمده و پي در پي هر چند به طور كامل هم موفق نباشند‪ ،‬اما همواره نشان دهنده تفوق‬

‫‪638‬‬
‫روحيه آفند كننده و ميل به تهاجم و بيانگر اصرار و عزم ملي بوده و همواره امكان يك پيروزي غير منتظره و‬
‫ناگهاني را دربردارد‪ .‬عمليات آفندي موجب بدست گرفتن ابتكار عمل گرديده و به دشمن فرصت تفكر‬
‫مستقل و آزاد را نمي دهد‪ .‬از سوي ديگر تهاجم به دشمن بخشي از توانائي هاي وي را منهدم نموده و فرصت‬
‫تجديد سازمان را از وي سلب مي نمايد‪ .‬در سال هاي جنگ‪" ،‬عمليات" بعنوان عامل مؤثر پيروزي هاي نظامي‪،‬‬
‫تحول عظيمي در برتر سازي ابتكار عمل ايران ايجاد نمود‪ .‬تدبير عملياتي به همراه برتري تاكتيكي‪ ،‬توانست بر‬
‫برتري فناوري و جنگ افزارهاي ارتش عراق‪ ،‬فايق آيد‪ .‬بنابراين خود عنصر عمليات در كنار برتري توان‬
‫روحي نيروهاي انساني‪ ،‬جايگاه بااليي نسبت به ساير مؤلفه هاي قدرت رزمي پيدا كرد‪ .‬برتري روحي نيروهاي‬
‫انساني ايران موجب شد تا تنها قدرت آتش محور اصلي تاكتيك ها نباشد و تحول در تاكتيك ها بر اتخاذ‬
‫تدابير عملياتي جديد افزود‪ .‬موج عمليات موجب مي شد تا افراد كمتر آموزش ديده هم بتوانند به يكباره بر‬
‫قدرت سالح دشمن پيروز گردند‪ .‬اين "عمليات"‪ ،‬بود كه مشخص مي كرد چه تجهيزات و جنگ افزارهايي‬
‫بايد تهيه شود‪ ،‬چه سازماني براي رزم بايد ايجاد شود و چه آموزش هايي بايستي به نيروها داده شود‪ .‬بر اين‬
‫اساس تاكتيك ها هم متكي بر نوع عمليات‪ ،‬متحول مي شد و مديريت صحنه هم شرايط جديدي را مي طلبيد‪.‬‬
‫يكي از شاخص هاي برتري قوا ميل به انجام آفند و استمرار تهاجم است‪ .‬ايران زماني كه توانست از حالت‬
‫دفاعي در ماه هاي اول جنگ خارج شده و دست به آفند و انجام عمليات بزند‪ ،‬وضعيت را به نفع خود تغيير داد‬
‫همچنين عراق تا هنگامي كه از حالت دفاعي خارج نشد نتوانست به نتايج مطلوبي دست يابد‪ .‬البته اتخاذ راهبرد‬
‫تهاجمي كه به منظور دستيابي به اهدافي در منطقه دشمن اتخاذ مي گردد به مفهوم بي توجهي به مسئله دفاع و‬
‫پدافند نيست‪ .‬دفاع نيز هميشه همراه با تهاجم بوده و به منظور حفظ اهداف حياتي در منطقه خودي صورت مي‬
‫گيرد‪ .‬بايد توجه داشت كه آفند و پدافند دو جزء اصلي و مسلم هر عمليات رزمي در جنگ مي باشد‪ .‬عمليات‬
‫آفندي مي تواند فشار مستمر نظامي را بر دشمن وارد كرده كه اين فشار نظامي مي تواند تبديل به فشار سياسي‬
‫بر روي رهبران طرف مقابل گرديده و به خاتمه جنگ منجر شود‪.‬بايد به يك نكته ديگر هم توجه كرد و آن‬
‫اينكه انجام يك عمليات موفق به معناي تكرار پيروزي در عملياتهاي بعدي نيست‪ .‬همچنين موفقيتهاي كوچك‬
‫و جزئي براي دستيابي به پيروزي مطلق و حصول اهداف جنگي كه فقط بوسيله انهدام كامل قواي دشمن قابل‬
‫دسترس است كافي نيست و اين اهداف با فقط يك پيروزي قابل دستيابي نيست‪.‬‬
‫ابتکار عمل در برقراري موازنه قوا‬
‫معموالً زمان جنگ بين دو كشور اتفاق مي افتد كه موازنه قواي نظامي بين آن دو بهم خورده و يك طرف‬
‫خود را در موضع قدرت باالتري احساس مي كند‪ .‬در چنين شرايطي راه فائق آمدن بر وضعيت و چيره شدن بر‬
‫طرف مقابل‪ ،‬الزاماً شركت در يك مسابقه تسليحاتي نيست‪ .‬البته بدون تجهيزات و تسليحات و امكانات اوليه‬
‫نمي توان جنگيد‪ .‬ولي مي توان با تجهيزات نابرابر و متفاوت و بكارگيري شيوه " نامتقارن " دوباره تعادل قوا‬
‫را برقرار كرده و صحنه جنگ را تغيير داد‪ .‬بنابراين جنگ نامتقارن كه در دوران دفاع مقدس در ايران تجربه‬
‫شد به اين مفهوم است كه الزاماً در برابر هر تانك و يا هر موشك نياز به داشتن تجهيزات برابر نيست‪ .‬بلكه‬

‫‪639‬‬
‫مي توان با تغيير در زمين عمليات و با استفاده از انسان هاي مومن و نترس‪ ،‬تانك ها را زمين گير نموده و با‬
‫تاكتيكي مؤثر آنها را تا حد زيادي از كارايي انداخت‪ .‬از سويي ديگر تجهيزات و ساختار نظامي طرف مقابل‬
‫براي مقابله با امكانات خاصي طراحي و برنامه ريزي شده اند‪ .‬در چنين شرايطي مي توان از شيوه "جنگ پويا"‬
‫در مقابل "جنگ ايستا" بهره برد به اين مفهوم كه بجاي دور شدن از دشمن و جنگ از فاصله دور با وي‪ ،‬بايد‬
‫تالش نمود تا يك "جنگ نزديك" را سازمان داد‪ .‬جنگ نزديك مي تواند صحنه عمليات را متحول نموده و‬
‫آن را به كنترل در آورد‪ .‬البته براي انجام جنگ نزديك نياز به داشتن نيروي انساني برتر كه مرگ را به‬
‫كنترل خود در آورده است مي باشد‪ .‬از سوي ديگر تجربه عمليات ها عليه عراق نشان داد كه با حمالت در‬
‫زمين محدود و از دست دادن " سرعت عمل "‪ ،‬نمي توان به اهداف بلند دست يافت‪ " .‬تك هاي عميق " و‬
‫برنامه ريزي براي " اهداف بلند " است كه مي تواند كار جنگ را يكسره كند و از تبديل آن به يك " جنگ‬
‫فرسايشي" جلوگيري نمايد‪ .‬الزمه چنين اقدامي داشتن قدرت " تحرک باال " و " افزايش سرعت " واحدهاي‬
‫عمل كننده است‪.‬‬
‫توجه به مؤلفه هاي قدرت‬
‫مؤلفه هاي اساسي قدرت براي امكان و تداوم جنگيدن با دشمن از قدرت نظامي‪ ،‬قدرت اقتصادي‪ ،‬قدرت سياسي‬
‫و روحيه ملي تشكيل مي شود‪ .‬از جنبه نظامي توانايي يك كشور در توسعه قدرت نظامي محدود است‪ .‬افزايش‬
‫قدرت نظامي مستلزم وجود قدرت اقتصادي‪ ،‬جايگاه سياسي مناسب در روابط بين الملل و باال بودن روحيه ملي‬
‫است‪ .‬از سوي ديگر همواره پيچيدگي ها ناشي از تغيير شرايط ميدان جنگ‪ ،‬توسعه و تحول در ميزان و ماهيت‬
‫قدرت نظامي را طلب مي كند‪ .‬بين اين چهار مؤلفة اصلي قدرت يك نوع تعامل و تأثير متقابل وجود دارد‪.‬‬
‫كاهش يا افزايش يك مؤلفه از قدرت بر تحول ميزان و توانايي ساير مؤلفه ها تأثير مي گذارد‪ .‬دنباله تأثير و‬
‫تأثر اين مؤلفه ها بر يكديگر‪ ،‬حلقه تكرار پذير داراي بازخور از تأثير متقابل و مضاعف مؤلفه هاي قدرت را‬
‫پديدار مي سازد‪ .‬تأثير منفي فزاينده و تصاعدي افت مؤلفه هاي قدرت‪ ،‬نقطه اي در جنگ را پديدار مي سازد‬
‫كه نقطه مناسب تصميم گيري براي خاتمه جنگ است‪ .‬از اين نقطه به بعد‪ ،‬ادامه جنگ مصلحت نيست و بايد‬
‫به راه حل هاي سياسي و ديپلماتيك براي خاتمه دادن به آن اولويت داد‪ .‬تشخيص نقاط آغاز نزول قدرت هاي‬
‫مؤثر بر جنگ يكي از وظايف و ظرافت هاي رهبري سياسي در جنگ است‪ .‬تشخيص اين نقاط به برآورد‬
‫صحيح و معقول از اوضاع و شرايط بستگي دارد كه آن هم مبتني بر دريافت اطالعات صحيح از وضعيت واقعي‬
‫مي باشد‪ .‬طوالني شدن جنگ به دليل افت در قدرت سياسي‪ ،‬توانمنديهاي اقتصادي و روحيه ملي‪ ،‬معموالً موجب‬
‫كاهش قدرت نظامي مي گردد‪ .‬در چنين شرايطي امكان توسعه قدرت با استفاده از عوامل خارجي ميسر مي‬
‫شود‪ .‬بنابراين نمي توان فقط به توسعه مؤلفه قدرت نظامي پرداخت‪ .‬پس در هر جنگ بايستي ظرفيت هاي ملي‬
‫مؤثر در چهار گروه كلي شامل ظرفيت هاي اقتصادي‪ ،‬نظامي‪ ،‬سياسي و رواني در نظر گرفته شود‪ .‬از نقطه نظر‬
‫سياسي‪ ،‬شرايطي وجود دارد كه پس از آن‪ ،‬جنگ از نظر سياسي با بن بست مواجه مي گردد‪ .‬گاهي اوقات‬
‫شرايط سياسي جنگ با بين المللي شدن آن وارد عرصه جديدي مي گردد‪ .‬اگر كشوري در جنگ‪ ،‬تحت فشار‬

‫‪641‬‬
‫سياسي بين الملل ي قرار گيرد به گونه اي كه قدرت هاي منطقه اي‪ ،‬جهاني و سازمان هاي بين المللي به وحدت‬
‫نظر سياسي در منزوي نمودن يك طرف و اعمال فشار به آن كشور برسند در اين صورت آن كشور به سمت‬
‫نزول قدرت سياسي حركت كرده و جنگ با بن بست سياسي مواجه مي شود‪ .‬در سال پاياني جنگ‪ ،‬فشارهاي‬
‫سياسي جهاني در قالب قطعنامه هاي سازمان ملل‪ ،‬تحريم هاي اقتصادي و تسليحاتي‪ ،‬مداخله نظامي در خليج‬
‫فارس و حمايت هاي جدي از عراق‪ ،‬خود را نشان مي داد‪ .‬اين عوامل در نزول سطح قدرت سياسي و توانايي‬
‫هاي ملي ايران براي تداوم جنگ بسيار تأثير گذار بود‪.‬‬
‫تصمیم گیري به موقع‬
‫يكي از عناصر مهم هدايت عالي جنگ‪ ،‬تصميم گيري به موقع و مناسب در شرايط حساس جنگ مي باشد‪ .‬نظام‬
‫تصميم گيري در جنگ بايستي به سرعت عمل كند و از كندي در اتخاذ تصميمات به موقع‪ ،‬اجتناب ورزد‪.‬‬
‫تأخير در تصميم گيري موجب از دست دادن سريع فرصت ها است‪ .‬چنانچه بالتكليفي بر فضاي تصميم گيري‬
‫جنگ حاكم باشد‪ ،‬آنگاه فرصت ها به سرعت از دست مي روند و ممكن است به نفع دشمن تغيير ماهيت يابد‪.‬‬
‫فرصت ها در جنگ‪ ،‬شرايط زود گذري هستند كه ناپايدار بوده و متناسب با آهنگ تغيير شرايط جنگ‪ ،‬از بين‬
‫رفته و يا به وضعيت جديدي تغيير و تحول مي يابند‪ .‬در جنگ هميشه فرصت هايي از بين رفته و فرصت هاي‬
‫مي فرمايند‪ " :‬اَلفُرصَهُ تَمُرّ مَرَّ السَّحابْ فَانْتَهِضوا فُرَصَ اْلخِيْر يعني‬ ‫(ع)‬
‫جديدي به وجود مي آيند‪ .‬امام علي‬
‫فرصت ها همچون ابر مي گذرند پس فرصتهاي خوب را دريابيد‪ ".‬كسب اطالعات صحيح از وضعيت سياسي و‬
‫توان نظامي دشمن و همچنين ارزيابي درست از ظرفيتها و قابليت هاي نظامي و ملي خودي و همچنين فهم‬
‫درست محيط بين المللي مي تواند رهبران كشورها را در اتخاذ تصميمات بهنگام‪ ،‬كمك نمايد‪ .‬پس از فتح‬
‫خرمشهر و شكست هاي پي در پي ارتش عراق فرصت مناسبي براي پايان دادن به جنگ فراهم آمد كه شايد‬
‫مي شد در آن زمان با تالش هاي سياسي به جنگ پايان داد‪ .‬همچنين پس از آغاز عمليات موفقيت آميز‬
‫والفجر ‪ 5‬كه شوراي امنيت سازمان ملل در صدد تصويب قطعنامه ‪ 357‬برآمد‪ ،‬فرصت مناسبي بود تا ايران كه‬
‫در موضع قدرت قرار گرفته بود‪ ،‬با تالش هاي سياسي گسترده سعي نمايد تا اين قطعنامه با محتواي مناسبتري‬
‫كه قابل پذيرش براي ايران باشد تنظيم گردد‪ .‬پس از عمليات كربالي ‪ 3‬و تصويب قطعنامه ‪ 315‬نيز فرصت‬
‫خوبي براي خاتمه جنگ بوجود آمد‪ .‬البته ايران تصور مي كرد كه با گذشت زمان مي تواند وضعيت بهتري را‬
‫در جبهه ها ايجاد نمايد به گونه اي كه عراق را در شرايط خطرناكي قرار دهد‪ .‬چنانچه يك ارزيابي صحيح از‬
‫توانمنديهاي خودي و قابليت هاي ارتش عراق و همچنين فضاي بين المللي صورت مي گرفت‪ ،‬مي شد حدس‬
‫زدكه ادامه جنگ‪ ،‬موفقيت هاي بيشتري را براي ايران به ارمغان نخواهد آورد‪ .‬از سوي ديگر بدليل در اختيار‬
‫داشتن مناطق حساسي از خاک عراق شايد امكان اخذ امتيازات مناسبي از عراق در مذاكرات صلح امكان پذير‬
‫بود اما تأخير در پايان دادن به جنگ در شرايط قدرت‪ ،‬موجب شد تا زماني كه موازنه قوا به نفع عراق تغيير‬
‫كرد ايران با پذيرش قطعنامه به جنگ خاتمه دهد‪ .‬اقدام امام خميني در پذيرش قطعنامه ‪ 315‬يكي از تصميمات‬
‫بسيار درست و به موقع در شرايط خطير جنگ بود‪ .‬زيرا چنانچه اين تصميم در آن زمان اتخاذ نمي گرديد‪،‬‬

‫‪641‬‬
‫معلوم نبود كه ايران بتواند با وضع بهتري جنگ را خاتمه دهد‪ .‬همچنين عدم پذيرش آتش بس در هفته هاي‬
‫اول جنگ كه بخش هاي عمده اي از سرزمين ايران به اشغال ارتش عراق در آمده بود‪ ،‬از تصميمات حكيمانه‬
‫اي بود كه امام خميني اتخاذ كرد و موجب شد تا تماميت ارضي ايران حفظ گردد‪ .‬به هر حال تصميم گيري‬
‫درست‪ ،‬يكي از مؤلفه هاي اساسي موفقيت در جنگ مي باشد‪.‬‬
‫امکان بکارگیري سالحهاي غیر متعارف در جنگ‬
‫جنگ تحميلي نشان داد كه جامعه بين المللي تا حد زيادي در برابر بكارگيري تسليحات غير متعارف مانند‬
‫جنگ افزارهاي شيميايي‪،‬بي تفاوت است و مسائل اخالقي معموال در جنگ ها ناديده گرفته مي شوند‪.‬حتي‬
‫كشوري مانند ايران كه مي خواست رعايت حقوق انساني را در جريان جنگ داشته باشد در مقابل جنگ‬
‫گسترده شهرها از سوي عراق‪ ،‬ناگزير به انجام عمليات مقابله به مثل گرديد و اين مردم دو كشور بودند كه‬
‫بيشترين تلفات و خسارات جنگ را متحمل شدند‪.‬‬
‫معلوم نیست آغازگرجنگ ‪ ،‬پایان دهنده به آن باشد‬
‫عراق وارد جنگي شد كه براي وقوع آن‪،‬كشور و ارتش خود را آماده كرده بود‪.‬صدام بر اين عقيده بود كه‬
‫پس از شروع جنگ‪،‬ايران دچارمشكالت فراواني شده و جمهوري اسالمي به سرعت فرو مي ريزد و يا بر اثر‬
‫شكست هاي نظامي ‪ ،‬ايران تن به صلح با پذيرش خواسته هاي عراق مي دهد و اين امر باعث كوتاهي مدت‬
‫زمان جنگ خواهد شد ‪ .‬اين طرز تفكر و پيشداوري‪ ،‬ظرفيت هاي ايجاد شده بر اثر انقالب در ايران را در نظر‬
‫نداشت ‪.‬جمهوري اسالمي بالفاصله پس از شروع جنگ‪،‬قابليتهاي خود را براي بسيج انسانهاي مومن و افراد‬
‫انقالبي بكار گرفت‪،‬راه دفاع را براي آحاد مردم باز گذاشت‪.‬ارتش را به سرعت بازسازي كرد‪،‬سپاه را توسعه‬
‫داد و قدرت سياسي خود را تثبيت نمود و محكم پاي دفاع از كشور ايستاد‪ .‬به تدريج فرهنگ فداكاري و‬
‫شهادت ترويج يافت و سرنوشت انقالب با جنگ گره خورد‪ .‬ايران توانست در تنهايي و بدون كمك اكشوري‬
‫و جايي ‪ ،‬ارتش عراق را پس از حدود يك سال و ‪ 1‬ماه به تدريج از اكثر سرزمين هاي اشغالي بيرون نمايد و‬
‫حال اين عراق بود كه بدنبال راهي براي پايان دادن به جنگ خويش ساخته بود و ايران‪،‬بدونگرفتن حقوق‬
‫خود‪ ،‬زير بار آن نمي رفت‪.‬جنگ سالهاي دراز ديگري ادامه يافت تا از حوزه مرزهاي دو كشور فراتر رفت و‬
‫به خليج فارس در كنار چاه هاي نفت كشيده شد و به صورت رسمي پاي ابرقدرتها به آن باز شد‪.‬از اين زمان‬
‫به بعد‪،‬هزينه ها و خسارات جنگ به شدت افزايش يافت ‪.‬ايران بدنبال راهي براي پايان دادن به جنگ بود ولي‬
‫شيوه نظامي به تنهايي پاسخگوي تامين خواسته هاي ايران نبود‪ .‬در نهايت هيچيك از دو كشور نتوانستند به‬
‫اهداف خود از ادامه جنگ‪ ،‬دست يابند‪ ..‬زماني كه هر دو كشور در جنگ همه سرمايه خود را بكار گرفتند و‬
‫از نفس افتادند و خسته شدند‪ ،‬جنگ نه با برنامه و طرح آنها بلكه بااقذام طرف هاي ثالث به پايان رسيد‪.‬‬
‫بنابراين تجربه مهم جنگ اين بود كه آغازگر جنگ‪ ،‬الزاما پايان دهنده به آن نخواهد بود‪.‬‬
‫زیانها و پیامدهاي جنگ براي عراق‬
‫خسارات جنگ هشت ساله براي دولت و مردم عراق بسيار زياد بود‪ .‬در دوران جنگ‪ ،‬اقتصاد عراق به نفت‬

‫‪642‬‬
‫وابسته تر شد‪ .‬عمده پول نفت‪ ،‬صرف هزينه هاي جنگي گرديد و عراق با بدهي فراواني نزديك به ‪ 333‬ميليارد‬
‫دالر مواجه شد‪ .‬در دوران حاكميت صدام حدود ‪ 333‬هزار نفر از مردم عراق در جنگ با ايران و در‬
‫سركوبهاي داخلي‪ ،‬كشته و ناپديد گشتند‪.‬رژيم عراق بعنوان حكومتي ناقض حقوق بشر و بكار گيرنده‬
‫سالحهاي ممنوعه شيميايي در افكار عمومي جهانيان مطرح شد‪ .‬با اينكه عراق از زمينهاي كشاورزي مناسب و‬
‫آبهاي فراوان برخوردار است و قادر به تأمين مواد غذايي براي حدود ‪ 33‬ميليون نفر است ولي در پايان جنگ‪،‬‬
‫مجبور بود ‪ 23‬درصد از نيازهاي كشاورزي خود را از خارج تأمين نمايد‪ .‬اين كشور در سال ‪ 3113‬تنها توانسته‬
‫‪27‬‬
‫‪ 33‬درصد از گندم مورد نياز را در داخل توليد كرده و حدود ‪ 1/3‬ميليون تن گندم از خارج وارد نمود‪.‬‬
‫پيشرفت صنعتي در اين كشور متوقف گرديد و اكثر صنايع آن كشور به خارج وابسته گرديدند‪.‬كارهاي‬
‫زيربنايي مانند ايجاد شبكه هاي آب آشاميدني‪ ،‬شبكه هاي درماني‪ ،‬جاده ها‪ ،‬شبكه حمل و نقل‪ ،‬شبكه انتقال‬
‫برق‪ ،‬تلفن و ‪ ....‬در دوره جنگ مورد بي توجهي قرار گرفت و در شرايط رقت باري به سر مي بردند‪ 21.‬صدام‬
‫حسين قصد داشت تا معاهده ‪ 3123‬الجزيره را ملغي و اروندرود را به مالكيت عراق در آورده و جمهوري‬
‫اسالمي ر ا سرنگون و يكپارچگي كشور ايران را متالشي سازد ولي در همه اين كارها با شكست آشكاري‬
‫‪24‬‬
‫با پايان يافتن جنگ تحميلي‪ ،‬دولت عراق دچار مشكالت فراواني شد‪ .‬عالوه بر آنكه صدام‬ ‫مواجه گرديد‪.‬‬
‫حسين به هيچ يك از اهداف خود در تحميل جنگ بر ايران نرسيد‪ ،‬ارتش بزرگ و حجيمي بر روي دست‬
‫دولت عراق باقي ماند كه بسيار پر هزينه و مشكل آفرين بود‪ .‬اين ارتش كه داراي استعدادي بيش از ‪ 1‬برابر‬
‫توان خود‪ ،‬در روزهاي آغازين جنگ بود‪ ،‬حاال با جمعيتي يك ميليون نفري و بدون مأموريت در صحنه عراق‬
‫حضور داشت كه اداره و كنترل آن در چنين وضعيتي يكي از مشكالت دولت عراق بود‪ .‬از سوي ديگر عراق‬
‫كه با ‪ 13‬ميليارد دالر ذخاير ارزي جنگ را شروع كرده بود‪ ،‬با بيش از ‪ 53‬ميليارد دالر بدهي خارجي مواجه‬
‫شده بود و قادر به باز پرداخت بدهيهاي خود نبود‪ .‬اداره جامعه عراق در چنين شرايطي براي دولت آن كشور‪،‬‬
‫بسيار سخت بود اين مسائل باعث شد تا عراق بدنبال راه فراري بگردد و در نتيجه در‪ 33‬مرداد ماه سال ‪3131‬‬
‫هجري شمسي برابر با‪ 7‬اوت ‪ 3113‬به منظور رهايي از آثار شكست در جنگ با ايران و براي برون رفت از‬
‫بحران ناشي از پايان جنگ بدون حاصل‪ ،‬بحران بزرگتري را در حمله و اشغال كشور كويت براي خود‪ ،‬ايجاد‬
‫نمود‪ 23.‬پس از اين اقدام‪ ،‬خليج فارس به صحنه درگيري نيروهاي متعارض تبديل شد و امريكا و كشورهاي‬
‫عربي نگران از دست دادن چاه هاي نفت شدند‪ .‬با اشغال كويت‪ ،‬صدام حسين و عراق‪ ،‬تهديدي جدي براي‬
‫ثبات منطقه خليج فارس شدند و كشورهايي را كه در طول جنگ با ايران به عراق كمك كرده بودند بطور‬
‫جدي ترساند‪ .‬آنها نه تنها از ارائه كمكهاي بيشتر به عراق خودداري كردند بلكه با دعوت از قدرتهاي بزرگ‪،‬‬
‫عليه رژيم بعثي عراق موضع گرفته و خواستار بيرون راندن ارتش عراق با زور نظامي شدند‪ .‬اين بحران به نوبه‬
‫خود پاي قدرت هاي نظامي خارجي را بيش از پيش به منطقه باز كرد و جنگ اول خليج فارس را رقم زد‪.‬‬
‫بيرون رانده شدن ارتش عراق از كويت با عمليات نظامي آمريكا و هم پيمانانش‪ ،‬فرصتي را براي قيام مردم‬
‫عراق پديد آورد‪ .‬شيعيان عراق در اسفند ماه سال ‪ 3131‬دست به قيام زده و سپس كردهاي شمال آن كشور نيز‬

‫‪643‬‬
‫شهرها و روستاهاي خود را از حاكميت دولت عراق خارج نمودند‪ .‬با نگراني امريكا و عربستان از سقوط رژيم‬
‫بعثي و روي كار آمدن دولتي همسويي با ايران در عراق‪ ،‬صدام حسين فرصت را مغتنم شمرده و دست به‬
‫سركوب شيعيان عراق زد‪ .‬با كشف ‪ 337‬گور دسته جمعي كه پس از فروپاشي حاكميت بعثيها در عراق كشف‬
‫شد‪ ،‬مشخص گرديد كه نزديك به ‪ 533‬هزار نفر از مردم عراق درجريان قيام عليه صدام حسين‪ ،‬كشته شده‬
‫اند‪.‬در همان زمان مردم كرد عراق با نگراني از حمالت ارتش بعثي به خانه و كاشانه آنها از عراق فرار كرده‬
‫وبيش از ‪ 3‬ميليون نفر آنها راهي ايران شدند‪ .‬پس از اين آوارگي وسيع مردم بودكه با تصويب شوراي امنيت‬
‫سازمان ملل‪ ،‬اجازه حضور ارتش عراق به شمال آن كشور داده نشد و عمالً استانهاي دهوک‪ ،‬اربيل و سليمانيه‬
‫از كنترل صدام حسين خارج گشت‪ .‬در نهايت با تصميم امريكا‪ ،‬جنگ دوم خليج فارس برنامه ريزي ودر روز‬
‫‪ 71‬اسفند ماه سال ‪ 3153‬هجري شمسي با پيام چهار دقيقه اي جرج بوش رييس جمهور آمريكا حمالت موشكي‬
‫به عراق آغاز گرديد‪ 13.‬كشور جهان از حمله آمريكا به عراق پشتيباني كردند ولي سازمان ملل و كشورهايي‬
‫مانند روسيه‪،‬فرانسه و آلمان با آن مخالفت ورزيدند‪.‬سرانجام پس از ‪ 73‬روز جنگ در روز ‪ 73‬فروردين ماه سال‬
‫‪ 3157‬بغداد به اشغال امريكا و متحدينش در آمد‪ 23.‬بدين صورت‪ ،‬حزب بعث از حكومت ساقط ورييس جمهور‬
‫ديكتاتور عراق فرار كرد‪ .‬پس از مدتي صدام حسين دستگير و اعدام گرديد‪ .‬ارتش بعثي عراق نابود و كليه‬
‫سيستمهاي امنيتي و نظامي رژيم بعثي عراق از بين رفت‪ .‬در تشكيل دولت جديد عراق امريكا نتوانست به همه‬
‫خواسته هاي خود برسد و با تشكيل مجلس شوراي عراق مشخص شد كه از ‪ 723‬نماينده مجلس‪ ،‬نزديك به‬
‫‪ 733‬نفر آنها از دوستان ايران هستند‪ .‬اكنون سالها از پايان جنگي كه حكومت بعث عراق با ايران آغاز كرد‬
‫مي گذرد‪ .‬آنهايي كه يكي از خونبارترين صفحات تاريخ معاصر را رقم زدند‪ ،‬هيچگاه به آنچه كه مي گفتند و‬
‫مي خواستند و ادعا مي كردند نرسيدند‪ .‬نه تنها تسلط بر ايران و تصرف بخشي از خاک آن را به خود نديدند‬
‫بلكه اكنون از حيات آنها خبري نيست‪ .‬بنابراين مي توان گفت كه جنگ تحميلي براي صدام و حزب بعث‬
‫عراق‪ ،‬نتيجه اي جز نابودي و فروپاشي حاكميت بعثي ها در عراق نداشته است‪.‬‬

‫‪644‬‬
 ‫منابع و مراجع و پانوشتهاي فصل دهم‬

‫‪ . 3‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬اوج دفاع‪،‬كارنامه و خاطرات سال ‪،3133‬تهران ‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪ 3155،‬صفحه‪473/‬‬
‫‪ . 7‬اظهارات حجت االسالم محمد حسن رحيميان‪ ،‬نماينده ولي فقيه در بنياد شهيد در پژوهشكده دفاع مقدس در اوايل سال ‪3155‬‬
‫‪ . 1‬روزنامه اعتماد‪ ،‬مورخ ‪ ،3152/4/1‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 4‬روزنامه كيهان‪،‬مورخ ‪ ،3155/1/35‬ص‪33/‬‬
‫‪ . 3‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬آرامش و چالش‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪،3137‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪3153،‬صفحه ‪ 133 ، 343 ، 372 ، 331 ، 52/‬و‬
‫‪143‬‬
‫‪ . 3‬منبع فوق‪ ،‬ص‪334/‬‬
‫‪ . 2‬مومني فرشاد ‪ ،‬روايتي از اقتصاد جنگ‪ ،‬ضميمه هفتگي اعتماد ملي ‪ 37‬بهمن ‪3152‬‬
‫‪ . 5‬آرمان بهمن ‪ ،‬روزنامه اعتماد‪ ،‬مورخ ‪3155/5/33‬‬
‫‪ . 1‬بهرام پور ابوالفضل ‪ ،‬تفسير يك جلدي قرآن كريم ‪،‬تهران ‪،‬آواي قرآن‪ ، 3152،‬سوره بقره ‪ ،‬آيه ‪733‬‬
‫‪ . 33‬صحيفه امام‪ ،‬مجموعه پيامها و سخنراني هاي امام خميني‪ ،‬جلد ‪ ،33‬تهران‪ ،‬مركز چاپ و نشر آثار امام خميني‪ ،3125 ،‬ص‪332/‬‬
‫‪ . 33‬قرآن مجيد‪ ،‬سوره آل عمران‪ ،‬آية ‪311‬‬
‫‪ . 37‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪173/‬‬
‫‪ . 31‬قرآن مجيد‪ ،‬ترجمه ابوالفضل بهرام پور‪ ،‬تهران‪،‬آواي قرآن‪ ،3155 ،‬سوره نجم‪ ،‬آية ‪11‬‬
‫‪ . 34‬بهداروند‪،‬مهدي ‪،‬ما و جنگ‪،‬تهران‪،‬پژوهشكده مطالعات و تحقيقات دفاع مقدس‪ 3155،‬ص‪45 /‬‬
‫‪ . 33‬اتفاق فر فرشته سادات وزيبا كالم صادق ‪،‬هاشمي بدون روتوش‪،‬تهران‪،‬انتشارات روزنه‪،‬چاپ سوم ‪ 3152‬ص‪131/‬‬
‫‪ . 33‬امام علي (ع) ‪ ،‬نهج البالغه‪ ،‬ترجمه دكتر سيد جعفر شهيدي‪،‬چاپ هفتم‪ ،‬تهران‪،‬شركت انتشادات علمي و فرهنگي‪3124 ،‬خطبه ‪72‬صفحه‪72/‬‬
‫‪ . 32‬قرآن مجيد‪ ،‬سوره توبه آيه ‪74‬‬
‫‪ . 35‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ، 73‬ص‪754 /‬‬
‫‪ . 31‬شيخ كليني ‪،‬اصول كافي‪ ،‬تهران‪،‬دارالكتب االسالميه ‪،‬جلد ‪ ،7‬ص‪133/‬‬
‫‪ . 73‬قرآن مجيد‪ ،‬سوره حديد‪ ،‬آيات ‪77‬و‪71‬‬
‫‪ . 73‬سوره نساء‪ ،‬آيه ‪333‬‬
‫‪ . 77‬سوره توبه‪ ،‬آيه ‪333‬‬
‫‪ . 71‬سوره فجر‪ ،‬آيات ‪ 72‬تا ‪13‬‬
‫‪ . 74‬سوره رعد‪ ،‬آية ‪75‬‬
‫‪ . 73‬سوره مائده‪ ،‬آيه ‪73‬‬
‫‪ . 73‬سوره آل عمران‪ ،‬آيه ‪31‬‬
‫‪ . 72‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪173/‬‬
‫‪ . 75‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪313/‬‬
‫‪ . 71‬سوره انعام‪ ،‬آية ‪372‬‬
‫‪ . 13‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪413/‬‬
‫‪ . 13‬سوره رعد‪ ،‬آيه ‪74‬‬
‫‪ . 17‬سوره بقره‪ ،‬آيه ‪331‬‬
‫‪ . 11‬سوره بقره‪ ،‬آيه ‪334‬‬
‫‪ . 14‬سوره آل عمران‪ ،‬آيه ‪331‬‬
‫‪ . 13‬صحيفه امام‪ ،‬جلد‪ ،73‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 13‬قرآن مجيد‪ ،‬سوره حديد‪ ،‬آيه ‪71‬‬
‫‪ . 12‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪735/‬‬
‫‪ . 15‬سوره نحل‪ ،‬آيه ‪13‬‬
‫‪ . 11‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪733/‬‬
‫‪ . 43‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪21/‬‬
‫‪645‬‬
 ‫‪ - 43‬صحيفه امام جلد ‪ 73‬صفحه ‪17‬و‪11‬‬
‫‪ . 47‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪31/‬‬
‫‪ . 41‬سوره آل عمران‪ ،‬آيه ‪331‬‬
‫‪ . 44‬سوره مائده ‪ ،‬آيه ‪7‬‬
‫‪ . 43‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬خطبه هاي نماز جمعه سال ‪، 3133‬جلد ‪ ، 7‬تهران ‪ ،‬دفتر نشر معارف انقالب ‪3153،‬‬
‫صفحات‪ 73/‬و ‪77‬‬
‫‪ . 43‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،35‬ص‪111/‬‬
‫‪ . 42‬سوره آل عمران‪ ،‬آيه ‪13‬‬
‫‪ . 45‬سوره نساء‪ ،‬آيه ‪24‬‬
‫‪ . 41‬سوره صف‪ ،‬آيه ‪4‬‬
‫‪ . 33‬سوره انفال‪ ،‬آيه ‪32‬‬
‫‪ . 33‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪23/‬‬
‫‪ . 37‬سوره بقره‪ ،‬آيه ‪311‬‬
‫‪ . 31‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،73‬ص‪333/‬‬
‫‪ . 34‬سوره آل عمران‪ ،‬آية ‪373‬‬
‫‪ . 33‬سوره آل عمران آيه ‪333‬‬
‫‪ . 33‬سوره محمد‪ ،‬آية ‪2‬‬
‫‪ . 32‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪15/‬‬
‫‪ . 35‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪732/‬‬
‫‪ . 31‬سوره مائده‪ ،‬آية ‪17‬‬
‫‪ . 33‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪332/‬‬
‫‪ . 33‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪735/‬‬
‫‪ . 37‬هاشمي رفسنجاني اكبر‪،‬آرامش و چالش‪ ،‬كارنامه و خاطرات سال ‪،3137‬تهران‪،‬دفتر نشر معارف انقالب‪3153،‬صفحه‪142/‬‬
‫‪ . 31‬آل عمران آيه ‪331‬‬
‫‪ . 34‬سوره حجر‪ ،‬آيه ‪42‬‬
‫‪ . 33‬سوره زلزال‪ ،‬آيات ‪ 2‬و ‪5‬‬
‫‪ . 33‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،33‬ص‪343/‬‬
‫‪ . 32‬سوره ص‪ ،‬آيه ‪34‬‬
‫‪ . 35‬سوره توبه ‪،‬آيه‪33‬‬
‫‪ . 31‬سوره ذاريات‪ ،‬آيه ‪33‬‬
‫‪ . 23‬رحماني قدرت اهلل ‪،‬بي پرده با هاشمي رفسنجاني‪،‬تهران‪،‬انتشارات كيهان‪،‬چاپ دوم ‪ 3151‬ص‪ 13/‬و ‪12‬‬
‫‪ . 23‬صحيفه امام‪ ،‬جلد ‪ ،34‬ص‪24/‬‬
‫‪ . 27‬وفيق سامرايي‪ ،‬ويرانه دروازه شرقي‪ ،‬مترجم عدنان قاروني‪ ،‬تهران‪ ،‬مركز اسناد و تحقيقات دفاع مقدس‪ ،3155 ،‬ص‪73/‬‬
‫‪ . 21‬منبع فوق ‪،‬ص‪72/‬‬
‫‪ . 24‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪315/‬‬
‫‪ . 23‬منبع فوق ‪ ،‬ص‪315/‬‬
‫‪ . 23‬معاونت سنجش از دور‪،‬نگاهي به عراق و جنگ سلطه ‪،‬تهران‪،‬سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح‪3157،‬صفحه‪71/‬‬

‫‪646‬‬
 ‫فهرست مطالب و مندرجات‬
‫پیشگفتار ‪2 ................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬

‫‪Error! Bookmark not defined. ........................... ................................ ................................‬‬ ‫فصل اول‪ :‬وضعیت و شرایط ایران و عراق ازپیروزي انقالب اسالمی تا آغاز جنگ‬
‫انقالب اسالمی و تغییر ساختار حکومتی در ایران‪6.............................................................................................................................................................................................‬‬
‫دوران دولت موقت ‪7...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫وضعیت نظامی ایران ‪8..............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تحریم تسلیحاتی ایران از سوي آمریکا ‪01 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫استعفاي اولین رئیس ستاد ارتش ‪02 ..............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تالش براي حفظ و انسجام ارتش ‪01 .............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫وضعیت سپاه ‪01 ....................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫وضعیت دفاعی كشور ‪06 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫وضعیت سیاسی و امنیتی كشور ‪07 ..............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ظهور گروه هاي تروریستی ‪01 ...................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫انتقال شاه به آمریکا و بروز تنش در روابط با ایاالت متحده‪21 ..............................................................................................................................................................................‬‬
‫اشغال سفارت امریکا‪21 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫استعفاي دولت موقت و اداره كشور از سوي شوراي انقالب ‪22 .............................................................................................................................................................................‬‬
‫روند حل و فصل مسئله گروگان ها ‪22 ..........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اشغال سفارت آمریکا وسرنوشت كارتر ‪21 .....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نقش اشغال سفارت آمریکا در بروز جنگ ‪21 ..................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشکیل بسیج مستضعفان ‪21 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دوران بنی صدر ‪26 ................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫قطع رابطه آمریکا با ایران ‪28 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫واقعه طبس ‪21 ......................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اشغال سفارت ایران در انگلیس ‪22 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫روابط خارجی ایران ‪22 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تاریخچه و ساختار سیاسی عراق ‪26 ..............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫جغرافیاي انسانی و ژئوپلیتیك عراق‪27 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫وضعیت ژئوپلیتیکی عراق ‪28 ....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫فقدان عمق راهبردي ‪28 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مناطق كوهستانی شمالی ‪28 .......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫روي كار آمدن حزب بعث در عراق‪21 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ساختار قدرت در رژیم بعثی ‪10 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ویژگی هاي صدام حسین ‪10 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫بركناري حسن البکر ‪11 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫وضعیت نظامی عراق ‪11 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شرایط اقتصادي عراق ‪11 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫روابط خارجی رژیم بعثی ‪16 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫روابط عراق با ایران ‪16 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عراق وقرارداد ‪11 ......................................................................................................................................................................................................................... 8791‬‬
‫وضعیت و شرایط ایران و عراق در آستانه جنگ ‪10 ..........................................................................................................................................................................................‬‬
‫منابع و مراجع و پانویسهاي فصل اول ‪11 .......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عوامل مؤثر در بروز جنگ ‪18 ...................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫زمینه هاي وقوع جنگ ‪61 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫استفاده از فرصت تغییر در موازنه قوا ‪0 .......................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اشغال افغانستان ‪60 .................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تلقی دولت عراق از كاهش قدرت ایران پس از تغییر نظام شاهنشاهی ‪62 ..................................................................................................................................................................‬‬
‫وجود زمینه هاي تاریخی و اختالفات مرزي ‪61 ................................................................................................................................................................................................‬‬
‫الف‪ -‬اختالف بر سر چگونگی كنترل رودخانه اروند ‪61 .....................................................................................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬اختالف در مورد كنترل برخی از ارتفاعات مهم در مرز‪61 .............................................................................................................................................................................‬‬
‫بروز اختالف و افزایش مناقشه ‪61 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫الف‪ -‬در تنگنا قراردادن امام خمینی‪61 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬تشکیل قرارگاه اطالعاتی و عملیاتی در بصره‪67 .........................................................................................................................................................................................‬‬
‫توسعه منازعه ‪67 ...................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫الف‪ -‬وقایع كردستان ‪68 ..........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬مسئله خلق عرب ‪70 ..........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عالئم تهدید ‪72 .....................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪647‬‬
‫تالش هاي ایران براي حل اختالفات با عراق ‪72 ...............................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشدید منازعه و بروز بحران ‪71 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫الف ـ فشار بر حوزۀ علمیه نجف ‪71 .............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬اخراج ایرانیان‪71 .............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ج ـ قتل آیت اهلل سید محمدباقر صدر‪71 ........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫د ـ فشار بر خاندان آیت اهلل حکیم‪76 ............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ه‪ -‬منع زیارت عتبات عالیات ‪77 .................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫و‪ -‬قلع و قمع مخالفین ‪77 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫توسعه و تشدید بحران ‪78 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ارتباط با مخالفین ‪78 ...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫كمك به برنامه كودتاي موسوم به نوژه‪71 .....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تضعیف بیشتر ارتش ایران‪80 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫محركهاي رژیم بعثی عراق از حمله به ایران ‪82 ................................................................................................................................................................................................‬‬
‫بهانه جنگ ‪81 ......................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫آمادگی رژیم بعثی براي آغاز جنگ ‪81 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫الف‪ -‬تصفیه ارتش عراق ‪81 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬اقدامات سیاسی و حقوقی عراق ‪81 ........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ج‪ -‬درگیري هاي مرزي ‪81 .......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫غافلگیري ایران‪87 .................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اهداف رژیم بعثی عراق از جنگ با ایران ‪81 ...................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ملغی نمودن قرارداد مرزي ‪ 8791‬الجزایر ‪11 ..................................................................................................................................................................................................‬‬
‫جداسازي تمام یا بخشی از استان خوزستان از ایران ‪11 .......................................................................................................................................................................................‬‬
‫فشار به ایران براي واگذاري جزایر ابوموسی‪ ،‬تنب بزرگ و تنب كوچك به اعراب ‪12 ................................................................................................................................................‬‬
‫تضعیف و جلوگیري از نفوذ انقالب اسالمی‪12 ................................................................................................................................................................................................‬‬
‫جمع بندي ‪12 .......................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫منابع و مراجع وپانوشتهاي فصل دوم ‪11 ........................................................................................................................................................................................................‬‬

‫فصل سوم‪ :‬جنگ گسترده ‪16........................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫آغاز جنگ با تهاجمات هوایی‪17 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تهاجم زمینی ارتش بعثی ‪17 .......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اهداف عملیاتی‪ ،‬سازماندهی و محورهاي اصلی تهاجم ارتش عراق ‪18 ......................................................................................................................................................................‬‬
‫جبهه جنوب‪18 .....................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اشغال بستان ‪011 ...................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اشغال سوسنگرد ‪011 ..............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اشغال خرمشهر ‪010 ................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫محاصره آبادان ‪012 ...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫برنامه ریزي جهت اشغال مسجد سلیمان‪012 ....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫جبهه میانی و غرب‪011 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اشغال شهرهاي قصرشیرین‪ ،‬سرپل ذهاب‪ ،‬گیالنغرب و نفت شهر ‪011 ......................................................................................................................................................................‬‬
‫جبهه شمال غرب ‪011 .............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نتیجه تهاجمات زمینی ارتش عراق ‪011 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تحلیل و ارزیابی عملیات ارتش عراق ‪011 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله به مناطق مسکونی ‪016 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اسارت غیر نظامیان ‪017 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمالت عراق به مراكز نفتی ایران ‪017 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تحلیل امام خمینی از علت آغاز جنگ ‪018 .....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫گزینه هاي ایران در برابر جنگ‪011 ............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫واكنش و اقدامات ایران پس از آغاز جنگ ‪001 ..............................................................................................................................................................................................‬‬
‫راهبرد ایران در برابر تهاجم ارتش عراق‪002 ..................................................................................................................................................................................................‬‬
‫احیاء قدرت ارتش و مأموریت مقابله با قواي متجاوز ‪001 ...................................................................................................................................................................................‬‬
‫اقدامات نیروي هوایی ارتش جمهوري اسالمی در روز هاي اول جنگ ‪001 ...............................................................................................................................................................‬‬
‫اقدامات نیروي زمینی ارتش ‪006 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دعوت از مردم براي دفاع‪007 ...................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حضور سپاه در جنگ ‪008 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشکیل شوراي عالی دفاع ‪021 ...................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شکل گیري سازمان رزمی سپاه و تشکیل ستاد عملیات جنوب ‪021 .........................................................................................................................................................................‬‬
‫شکست طرح ارتش عراق براي رسیدن به اهداف نظامی ‪020 ................................................................................................................................................................................‬‬
‫نقاط قوت و ضعف و شکست راهبرد عراق ‪022 ..............................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪648‬‬
‫امریکا و آغاز جنگ ‪021 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شوروي و آغاز جنگ ‪021 .......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫كشورهاي عربی و جنگ ‪026 ....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشکیل شوراي همکاري خلیج فارس ‪027 .......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اسرائیل و جنگ ‪028 ..............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تالش براي آتش بس ‪028 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سازمان ملل و آغاز جنگ ‪028 ...................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سازمان كنفرانس اسالمی و جنگ ‪020 ..........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عراق و آتش بس ‪022 .............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دیدگاه امام خمینی نسبت به جنگ‪022 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عدم پذیرش آتش بس و تصمیم به دفاع‪021 ...................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اقدامات نظامی ایران و انجام عملیات محدود و چریکی ‪026 ................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات هاي منظم چهار ماه اول جنگ ‪027 ....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات پل نادري ‪027 ............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات جاده ماهشهر ‪028 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات نصر ‪021 ..................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات توكل‪011 .................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ارزیابی چهار عملیات چهار ماهه اول جنگ‪011 ...............................................................................................................................................................................................‬‬
‫مدیریت بنی صدر در جنگ ‪010 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تالش مجدد سازمان ملل ‪012 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تالش براي توسعه انضباط در نیروهاي مسلح‪012 ..............................................................................................................................................................................................‬‬
‫الزامات انجام عملیات موفق ‪012 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اجالس سران سازمان كنفرانس اسالمی در طائف ‪011 ........................................................................................................................................................................................‬‬
‫اوج گیري اختالفات سیاسی در ایران ‪016 .....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سال رحمت‪ ،‬عطوفت‪ ،‬برادري و قانون ‪017 ....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات ‪018 ....................................................................................................................................................................................................................................H3‬‬
‫بمباران زندان دولتو ‪011 ..........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫هیئت صلح غیر متعهدها ‪011 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫برنامه ریزي منافقین براي اقدام مسلحانه و ترور ‪011 .........................................................................................................................................................................................‬‬
‫تصرف ارتفاعات اهلل اكبر‪010 ...................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫بركناري بنی صدر ‪010 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات فرمانده كل قوا ‪012 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حركت مسلحانه منافقین ‪011 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سفر نماینده سازمان ملل به ایران ‪011 ...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ترورهاي مجاهدین خلق ‪011 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫فرار بنی صدر و سران منافقین ‪011 .............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تغییرات در ارتش ‪016 ............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫آزاد سازي شهر نوسود ‪016 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫برنامه ریزي اساسی براي دفع تجاوز ‪016 .......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اقدامات ارتش براي افزایش توان رزمی ‪017 ..................................................................................................................................................................................................‬‬
‫همکاري كردهاي عراق با ایران ‪018 ............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ترور رئیس جمهور و نخست وزیر ‪018 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫آزادسازي شهر اشنویه ‪011 .......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ظهور تفکر خالق عملیاتی ‪061 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫فصل چهارم ‪ :‬پیروزي هاي ایران ‪067 ................. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫آزاد سازي سرزمین هاي اشغالی ‪068 ............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫لزوم شکست حصر آبادان ‪068 ...................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات ثامن االئمه ‪061 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫استعداد قواي عراق در شرق رودخانه كارون ‪071 ............................................................................................................................................................................................‬‬
‫استعداد و سازمان نیروهاي خودي ‪071 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫طرح مانور‪070 .....................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شرح و نتایج عملیات ‪070 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ارزیابی شکست حصر آبادان‪072 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سانحه هواپیماي ‪ C-130‬وشهادت تعدادي از فرماندهان جنگ ‪071 ...........................................................................................................................................................................‬‬
‫تحول عملیاتی ‪071 ................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشکیل تیپ هاي سپاه ‪071 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشکیل قرارگاه مشترک ارتش و سپاه ‪076 .....................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪649‬‬
‫عملیات طریق القدس ‪077 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫فلسفه اسم گذاري عملیات ‪078 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫محدوده و چگونگی انتخاب منطقۀ عملیات ‪078 ...............................................................................................................................................................................................‬‬
‫انتخاب منطقۀ بستان ‪081 ..........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫هدف عملیات ونتایج مورد انتظار ‪081 ..........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اقدامات ضروري جهت اجراي عملیات ‪080 ...................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نیازمندیهاي اطالعاتی ‪080 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شناسایی عوارض زمین ‪082 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫آرایش قواي دشمن ‪082 ..........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫استعداد قواي دشمن و خودي ‪081 ..............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ارزیابی برتري هاي دشمن و خودي ‪086 .......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫آمادگی براي اجراي عملیات ‪086 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شیوه و تاكتیك هاي ارتش عراق ‪086 ..........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫طرح مانور و عنصر كلیدي موفقیت ‪087 .......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫احداث جاده در مناطق رملی ‪087 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تالش هاي هماهنگی ‪088 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫وضعیت امنیتی ایران در زمان عملیات طریق القدس ‪088 ....................................................................................................................................................................................‬‬
‫تصورات دشمن قبل از آغاز عملیات ‪081 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شرح عملیات ‪081 ..................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫آزادسازي شهر بستان ‪011 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫واكنش ارتش بعثی و درگیري هاي پل سابله ‪011 .............................................................................................................................................................................................‬‬
‫تداوم فشار نظامی پس از پایان عملیات‪010 ....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نتایج عملیات ‪012 ..................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫پیامدهاي عملیات‪012 .............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫بررسی عوامل پیروزي‪012 .......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫فتح الفتوح ‪011 ....................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تأثیر عملیات طریق القدس بر روحیه بعضی از فرماندهان ‪011 ..............................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله كمونیست ها به آمل ‪016 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نبرد چزابه ‪016 .....................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ضربه مهم به منافقین ‪018 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫فرار جنگنده ایرانی به عربستان‪018 .............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫طرح صلح سازمان ملل و كنفرانس اسالمی‪011 ................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمایت جدي تر اردن از صدام حسین ‪211 .....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حذف نام عراق از فهرست كشورهاي حامی تروریسم‪210 ...................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات فتح مبین ‪210 .............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مالحظات انتخاب منطقه عملیات ‪212 ...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫جغرافیا و عوارض زمین منطقه و اهداف عملیات ‪212 ........................................................................................................................................................................................‬‬
‫استعداد و آرایش دشمن ‪211 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫چگونگی تأمین كمبود یگان ‪211 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ایجاد انگیزه در بین رزمندگان ‪211 ..............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫استعداد خودي‪211 ................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫طرح مانور‪211 .....................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اقدامات دشمن قبل از آغاز عملیات ‪216 .......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تردید در اجراي عملیات ‪216 ....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شرح عملیات ‪217 ..................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نتایج و ارزیابی دستاوردهاي عملیات ‪211 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تقدیر امام خمینی از عملیات فتح مبین ‪201 ....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫همکاري منافقین با رژیم بعثی عراق‪202 ........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫پیامدهاي عملیات فتح مبین‪202 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شوراي عالی دفاع و چگونگی ادامه جنگ ‪202 ................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اخراج گروهی از مردم عراق‪201 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تجهیز عراق به هواپیماهاي میگ ‪201 ...................................................................................................................................................................................................... 51‬‬
‫توسعه روابط ایران و سوریه ‪201 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫قطع صدور نفت عراق از طریق سوریه ‪201 ....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫كمك هاي اطالعاتی امریکا به عراق ‪206 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سفر هیئت میانجی سازمان كنفرانس اسالمی به تهران ‪206 ...................................................................................................................................................................................‬‬
‫ایجاد روابط گرم با كره شمالی‪206 .............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تکمیل آزادسازي خوزستان ‪207 .................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪651‬‬
‫سیر طرح ریزي عملیات بیت المقدس ‪207 .....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات بیت المقدس ‪221 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫محدوده منطقه عملیاتی بیت المقدس ‪221 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اسم گذاري عملیات ‪220 ..........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫هشیاري و استعداد وگسترش ارتش عراق ‪220 ................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تدابیر پدافندي ارتش بعثی ‪222 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫طرح مانور و مرحله بندي طرح عملیات ‪222 ...................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سازمان و استعداد خودي ‪221 ....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عوامل غافلگیري ارتش عراق‪227 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شرح عملیات ‪221 ..................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نصب پل هاي تاكتیکی بر روي كارون ‪221 ....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تصرف سرپل بزرگ ‪221 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات در فکه ‪222 ...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله به هواپیماي غیر نظامی ‪222 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حركت به سمت مرز ‪222 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تالش براي محاصره و دسترسی به خرمشهر‪221 ...............................................................................................................................................................................................‬‬
‫به سوي آزاد سازي خرمشهر ‪226 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تالش ارتش عراق براي حفظ خرمشهر ‪226 ....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تالش هاي فشرده براي فتح خرمشهر‪227 .......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫طرح جدید براي محاصره و آزاد سازي خرمشهر ‪228 ........................................................................................................................................................................................‬‬
‫آزاد سازي و فتح خرمشهر ‪221 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نگاه امام خمینی به فتح خرمشهر ‪211 ...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫فتح خرمشهر پایان رویاي صدام در اشغال سرزمین هاي ایران ‪210 ..........................................................................................................................................................................‬‬
‫نتایج و دستاوردهاي عملیات بیت المقدس ‪212 ................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دالیل موفقیت و ارزیابی عملیات بیت المقدس‪212 ...........................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله محدود عراق به شهرها ‪211 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سركوب گروه هاي مسلح ‪211 ...................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫هشدار نسبت به آفت هاي پیروزي ‪216 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشکیل شوراي عالی بازسازي مناطق جنگی ‪217 ...............................................................................................................................................................................................‬‬
‫جمع بندي و دستاوردهاي سال دوم جنگ ‪217 ................................................................................................................................................................................................‬‬
‫منابع و مراجع وپانوشتهاي فصل چهارم ‪211 ...................................................................................................................................................................................................‬‬
‫پیامدهاي فتح خرمشهر‪211 .......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫راهکارهاي و شرایط ایران براي پایان دادن به جنگ پس از فتح خرمشهر ‪211 ............................................................................................................................................................‬‬
‫سیاست دفاعی جمهوري اسالمی پس از فتح خرمشهر‪216 ....................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشکیل جلسه شوراي عالی دفاع ‪217 ............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله اسرائیل به لبنان ‪211 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عزیمت فرماندهان جنگ به سوریه‪211 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تحلیل امام خمینی از حمله اسرائیل به لبنان ‪261 ...............................................................................................................................................................................................‬‬
‫تالش هاي صلح ‪260 ...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫جلسه دوم شوراي عالی دفاع‪262 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عقب نشینی ارتش عراق ‪262 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫چرا جنگ تمام نشد؟ ‪261 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تصمیم به عبور از مرز ‪268 .......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تغییر راهبرد ارتش عراق به دفاع ایستا ‪271 ....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫صدور قطعنامه ‪272 ..........................................................................................................................................................................................................................184‬‬
‫عملیات رمضان ‪272 ...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شرایط بین المللی‪271 .............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫منطقه عملیات‪271 .................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دیدگاه هاي ارتش و سپاه در مورد عملیات ‪271 ...............................................................................................................................................................................................‬‬
‫شرح عملیات ‪276 ..................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دعوت امام خمینی از مردم عراق براي قیام ‪277 ..............................................................................................................................................................................................‬‬
‫نتایج عملیات ‪278 .................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫علل ناكامی عملیات ‪278 ..........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ارزیابی عملیات‪280 ...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫واكنش عراق و حمله به غیر نظامیان ‪282 .......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمالت به جزیره خارک ‪282 ....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نا امن سازي خور موسی ‪282 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تحول در راهبرد نظامی عراق ‪281 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪651‬‬
‫تأثیر عملیات رمضان بر تداوم جنگ والزامات جنگیدن در شرایط جدید ‪281 ............................................................................................................................................................‬‬
‫فرسایشی شدن جنگ ‪286 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫میانجی گري ‪287 ..................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫استفاده بیشتر از هواپیماهاي میگ ‪288 ..................................................................................................................................................................................................... 51‬‬
‫كنفرانس فاس ‪281 ................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫واجب كفایی بودن حضور در جبهه ها ‪211 ....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات مسلم ابن عقیل ‪211 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫انفجار در تهران‪210 ...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اقدامات منافقین ‪212 ..............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دیدگاه امام خمینی درباره صلح ‪212 ............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تداوم واكنش عراق به عملیات مسلم بن عقیل ‪212 ............................................................................................................................................................................................‬‬
‫صدور قطعنامه ‪212 .......................................................................................................................................................................................................................... 155‬‬
‫عملیات محرم ‪211 .................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫فتح بزرگ محرم ‪217 .............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫انتظار حمله به مناطق مسکونی پس از پیروزي عملیات محرم‪217 ...........................................................................................................................................................................‬‬
‫تالش براي بهبود مناسبات با شوروي ‪217 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشکیل مجلس اعالي انقالب اسالمی عراق ‪218 ................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تعقیب حزب توده‪211 ............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫جنگ در رأس امور ‪211 ..........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات والفجر مقدماتی ‪210 ....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شرح و نتایج عملیات و ارزیابی آن ‪210 ........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫آفت پیروزي ‪212 .................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشکیل قرارگاه نصرت ‪212 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشکیل كنفرانس غیر متعهدها‪212 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله عراق به چاه هاي نفتی ‪211 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نگاه امام خمینی به مسئله تداوم جنگ و لزوم توجه به معنویت ‪216 .......................................................................................................................................................................‬‬
‫واگذاري تمشیت امور ارتش و سپاه ‪217 .......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ربایش هواپیماي ‪218 .......................................................................................................................................................................................................................C-130‬‬
‫عملیات والفجر‪218 ............................................................................................................................................................................................................................. 8‬‬
‫هدف عملیات و موقعیت و عوارض منطقه‪218 ................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شرح و نتایج عملیات ‪201 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ارزیابی و دالیل ناكامی عملیات والفجر ‪200 ................................................................................................................................................................................................ 8‬‬
‫حمله موشکی به دزفول و چند شهر‪202 ........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دعوت به ادامه دفاع ‪201 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ربایش هواپیماي مسافربري ‪201 .................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نگرانی از كمبود نان ‪206 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تغییر راهبرد نظامی ایران‪206 ....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫انجام عملیات هاي محدود ‪206 ...................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات والفجر ‪207 .............................................................................................................................................................................................................................5‬‬
‫عملیات والفجر ‪207 .............................................................................................................................................................................................................................8‬‬
‫واكنش عراق به شکست در مهران ‪208 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سیاست ایران درباره جنگ ‪201 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات والفجر ‪220 .............................................................................................................................................................................................................................4‬‬
‫انفجار پایگاه تفنگداران امریکایی و فرانسوي در لبنان ‪222 .................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله به مناطق مسکونی در واكنش به عملیات والفجر ‪221 ................................................................................................................................................................................4‬‬
‫نفی مقابله به مثل در زدن مناطق مسکونی‪221 .................................................................................................................................................................................................‬‬
‫چالش در دستیابی به موفقیت هاي بزرگ ‪226 .................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمالت عراق به كشتی ها در خور موسی ‪227 .................................................................................................................................................................................................‬‬
‫كمك هاي فرانسه به عراق‪228 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله عراق به تأسیسات نفتی ‪221 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫طرح امریکا براي حضور نظامی در خلیج فارس ‪220 ..........................................................................................................................................................................................‬‬
‫صدرو قطعنامه ‪222 ..........................................................................................................................................................................................................................145‬‬
‫خرید سالح‪222 ....................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫آتش بس و شروع مجدد حمله به مناطق مسکونی ‪222 ........................................................................................................................................................................................‬‬
‫جمع بندي ‪221 .....................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫منابع و مراجع و پانوشتهاي فصل پنجم ‪221 ....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫لزوم تغییر در بینش عملیاتی ‪212 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ابتکار در تعیین و انتخاب منطقه عملیاتی ‪212 ..................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪652‬‬
‫شناسایی منطقه هور ‪212 ..........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫خروج از بن بست ‪211 ............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشکیل قرارگاه خاتم االنبیاء (ص) ‪211 ...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اجالس سران كنفرانس اسالمی در مراكش ‪216 ...............................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله به مناطق مسکونی و تصمیم به مقابله به مثل‪216 ........................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات والفجر ‪218 .............................................................................................................................................................................................................................1‬‬
‫جنگ جنگ تا یك پیروزي ‪218 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات خیبر ‪211 ..................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫وضعیت توانمندیهاي ارتش عراق در آستانه عملیات خیبر ‪210 ..............................................................................................................................................................................‬‬
‫اهداف وجغرافیاي منطقه عملیات ‪210 ..........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شرح عملیات ‪212 ..................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات در محور طالئیه ‪212 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اقدامات مهندسی ‪211 .............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫بکارگیري سالح هاي شیمیایی ‪211 ..............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نتایج و ارزیابی عملیات خیبر ‪216 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نقش فرماندهان و خسارات خودي ‪217 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله به مناطق مسکونی در واكنش به عملیات خیبر ‪217 .....................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشکیل كنفرانس وزراي خارجه كشورهاي عربی در بغداد ‪218 .............................................................................................................................................................................‬‬
‫سیاست دفاعی ایران ‪218 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تحول در روابط عراق و سازمان مجاهدین خلق ‪211 ..........................................................................................................................................................................................‬‬
‫آغاز دور جدید حمله به مناطق مسکونی ‪211 ..................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اتخاذ راهبرد قطع صادرات نفت ایران از سوي عراق‪261 ....................................................................................................................................................................................‬‬
‫حضور وزارتخانه ها در جنگ ‪261 ..............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشکیل قرارگاه رمضان ‪260 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫جنگ نفتکش ها ‪262 ..............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مقابله به مثل ‪262 ..................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اجالس شوراي امنیت سازمان ملل و صدور قطعنامه ‪262 ............................................................................................................................................................................... 115‬‬
‫حمله جنگنده هاي عربستانی به هواپیماهاي ایرانی‪261 .......................................................................................................................................................................................‬‬
‫احداث خط لوله نفتی عراق به عربستان ‪261 ...................................................................................................................................................................................................‬‬
‫آتش بس در حمله به مناطق مسکونی ‪261 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ربایش هواپیماها ‪261 ..............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مقابله به مثل هوایی ‪266 ..........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اقدامات ارتش عراق در هور ‪266 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫طرح ارتش براي عملیات ‪267 ....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات میمك ‪268 ................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫روابط سیاسی امریکا و عراق ‪268 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مجهز شدن ایران به موشك هاي اسکاد بی‪261 ................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمالت مجدد عراق به شهرها‪261 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مقابله به مثل ایران ‪271 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات سرنوشت ساز‪271 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات بدر ‪271 ...................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫علت انتخاب منطقه عملیاتی بدر ‪270 ............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫علت نام گذاري و هدف عملیات ‪270 ...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دیدار فرماندهان با امام خمینی ‪272 .............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شرح و نتایج عملیات ‪272 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تحلیل نظامی دو عملیات خیبر و بدر‪271 .......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله به مناطق مسکونی تهران ‪271 ..............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تالفی حمله به شهرها و پرتاب موشك به بغداد ‪271 .........................................................................................................................................................................................‬‬
‫درخواست قذافی براي توقف مقابله به مثل ‪276 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سفر دبیركل سازمان ملل به ایران و توقف موقت جنگ شهرها ‪277 ..................................................................................................................................................................................‬‬
‫دعوت امام خمینی به استقامت ‪277 ...................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫قرارگاه كمیل‪278 ..................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫پشتیبانی هاي تسلیحاتی فرانسه از ارتش بعثی عراق‪271 ......................................................................................................................................................................................‬‬
‫توسعه حمالت عراق در خلیج فارس ‪281 .......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اقدامات ایران ‪280 ................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫بازرسی از كشتی ها ‪282 ..........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اقدامات مقابله به مثل ‪282 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫جمع بندي ‪282 .....................................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪653‬‬
‫منابع و مراجع و پانوشتهاي فصل ششم‪281 .....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشکیل فرماندهی مستقل ‪288 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تالش عربستان برا ي میانجی گري ‪281 ..............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫آغاز مجدد جنگ شهرها ‪281 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تالش ایران براي تهیه سالح ‪211 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات قادر‪210 ....................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫برنامه عراق براي قطع صادرات نفت ایران از جزیره خارک‪212 .....................................................................................................................................................................................‬‬
‫توسعه توان رزمی ‪212 ...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشکیل نیروهاي سه گانه در سپاه ‪211 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مبادله گروگان با سالح ‪211 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫افزایش قابلیت ها و توانمندي هاي عراق در سال ششم جنگ ‪211 ..........................................................................................................................................................................‬‬
‫شرایط ایران براي آتش بس ‪111 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سفر صدام به مسکو ‪111 ............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تدابیر و استعداد عملیاتی ارتش بعثی عراق در سال ششم جنگ ‪111 ............................................................................................................................................................................‬‬
‫سیر طرح ریزي عملیات والفجر ‪110 ......................................................................................................................................................................................................... 1‬‬
‫آموزه سپاه براي انجام عملیات ‪112 .............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تردید فرماندهان‪111 ...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ضربه نهایی‪111 ....................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات فاو ‪111 ....................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫هدف عملیات ‪111 .................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دالیل انتخاب منطقه فاو ‪116 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫روش هاي اِعمال غافلگیري ‪118 .................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫طرح ریزي عملیات فریب ‪111 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫برنامه ریزي براي اجراي تك پشتیبانی ‪101 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫طرح ریزي عملیات محدود و ایذایی‬
‫‪101 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حفاظت اطالعات ‪100 ...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫كنترل اطالعاتی دشمن وشناسایی مواضع ‪102 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫انتخاب منطقه غافلگیر كننده ‪102 ...................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫وضعیت و موقعیت منطقه عملیات‪102 ..........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫وضعیت رودخانه اروند و ساحل آن ‪101 .......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫برآورد استعداد قواي دشمن در منطقه عملیاتی‪101 ...........................................................................................................................................................................................‬‬
‫سازمان رزم خودي ‪101 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مشکالت برنامه ریزي عملیات ‪107 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مرحله بندي عملیات ‪108 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫طرح مانور ‪101 .....................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سیر تکمیل طرح ریزي و اجراي عملیات‪101 ..................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اقدامات مهندسی ‪101 .............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شرح عملیات ‪121 ..................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شکستن خطوط دشمن‪121 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫پاكسازي و تأمین مناطق تصرف شده‪122 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫پاتك سنگین از محور ام القصر‪121 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تثبیت منطقه عملیاتی ‪121 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تأمین فاو ‪126 ......................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫احداث پل بعثت ‪127 ..............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تاكتیك هاي دشمن در حین عملیات‪128 .......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تلفات و خسارات دشمن و خودي‪121 ..........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نتایج عملیات فاو ‪121 .............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ارزیابی عملیات والفجر ‪122 ................................................................................................................................................................................................................... 1‬‬
‫آینده جنگ ‪121 ...................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله به هواپیماي مسافربري و خطوط راه آهن ‪121 ..........................................................................................................................................................................................‬‬
‫صدور قطعنامه ‪126 .......................................................................................................................................................................................................................... 115‬‬
‫تحوالت پس از فتح فاو‪128 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫جمع بندي ‪121 .....................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫منابع و مراجع و پانوشتهاي فصل هفتم ‪111 ....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫راهبرد دفاع متحرک‬

‫‪112 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله به مراكز اقتصادي ‪111 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اشغال دوباره مهران‪111 ..........................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪654‬‬
‫عملیات كربالي یك و باز پس گیري مهران‪111 ..............................................................................................................................................................................................‬‬
‫ماجراي مك فارلین‪116 ............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫طرح مسئله ختم جنگ ‪111 .......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫بهبود رابطه با فرانسه و انتقال منافقین به عراق ‪110 ...................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اتخاذ راهبرد بین المللی كردن جنگ وآغاز مجدد حمله به تأسیسات نفتی ‪112 ......................................................................................................................................................................‬‬
‫تحول در قدرت هوایی عراق ‪111 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سال عملیات سرنوشت و پیروزي‪111 ...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫كاهش قیمت نفت و شرایط اقتصادي كشور‪111 ..............................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله به مراكز صنعتی و جمعیتی‪117 ...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشدید جنگ علیه تأسیسات نفتی و نفتکش ها‪118 ............................................................................................................................................................................................‬‬
‫توسعه توان ارتش عراق ‪111 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دیدگاه هاي مختلف راجع به جنگ ‪161 ........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫طرح صلح صدام ‪162 ..............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تمایل امریکا و شوروي برا ي خاتمه دادن به جنگ ‪162 .....................................................................................................................................................................................‬‬
‫بمب گذاري‪162 ...................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫فرار هواپیماهاي ایرانی به عراق ‪162 ..............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات دریایی كربالي ‪، 8‬تصرف اسکله االمیه ‪161 ..............................................................................................................................................................................................‬‬
‫اجالس غیر متعهدها و مسئله جنگ ‪166 ...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشدید حمالت به مراكز اقتصادي و مناطق غیر نظامی ‪166 .......................................................................................................................................................................................‬‬
‫صدور قطعنامه ‪168 ........................................................................................................................................................................................................................... 111‬‬
‫عملیات فتح ‪168 .................................................................................................................................................................................................................................8‬‬
‫خیزش عمومی براي پایان دادن به جنگ‪161 ..................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تهدید به دخالت نظامی ‪170 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫افشاي ماجراي مك فارلین ‪170 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تأثیر افشاي ماجراي مك فارلین بر دولت هاي ایران و امریکا ‪172 .........................................................................................................................................................................‬‬
‫هجوم كم سابقه عراق به مراكز اقتصادي و مسکونی ‪171 ....................................................................................................................................................................................‬‬
‫پرتاب اولین موشك ساحل به دریاي ایران ‪176 ...............................................................................................................................................................................................‬‬
‫توقعات و انتظارات در سال ششم جنگ ‪177 ...................................................................................................................................................................................................‬‬
‫روند برنامه ریزي و اجراي عملیات كربالي ‪177 ........................................................................................................................................................................................... 1‬‬
‫ضرورت و هدف عملیات كربالي ‪178 .......................................................................................................................................................................................................4‬‬
‫شیوه ها و تاكتیك هاي ارتش بعثی ‪178 ........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شرح و نتایج عملیات ‪181 .........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دالیل عدم موفقیت عملیات كربالي ‪180 .................................................................................................................................................................................................... 4‬‬
‫اقدام منافقین‪182 ..................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اجالس پنجم سازمان كنفرانس اسالمی‪182 .....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫طرح آزاد سازي نفت شهر ‪182 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تحلیل شرایط پس از پایان عملیات كربالي ‪182 ............................................................................................................................................................................................ 4‬‬
‫روند تصمیم گیري و برنامه ریزي انجام عملیات كربالي ‪181 ............................................................................................................................................................................. 1‬‬
‫ضرورت انجام عملیات كربالي ‪181 .......................................................................................................................................................................................................... 1‬‬
‫عملیات كربالي ‪186 ............................................................................................................................................................................................................................ 1‬‬
‫هدف وعلل انجام عملیات كربالي‪187 ........................................................................................................................................................................................................1‬‬
‫شیوه هاي اِعمال شده براي غافلگیري ‪181 .....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اقدامات فریب ‪181 ................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مشکالت زمین منطقه عملیات كربالي ‪111 .................................................................................................................................................................................................. 1‬‬
‫استحکامات و موانع منطقه عملیاتی كربالي ‪110 ............................................................................................................................................................................................ 1‬‬
‫استعداد دشمن و خودي ‪112 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫طرح مانور و تاكتیك عملیات كربالي ‪112 ..................................................................................................................................................................................................1‬‬
‫شرح عملیات ‪111 ..................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تاكتیك هاي ارتش بعثی در حین عملیات كربالي ‪117 .................................................................................................................................................................................... 1‬‬
‫نتایج و دستاورد هاي عملیات ‪118 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شهداي عملیات ‪111 ...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ارزیابی عملیات كربالي ‪111 .................................................................................................................................................................................................................. 1‬‬
‫تقدیر امام خمینی از رزمندگان عملیات كربالي ‪110 ...................................................................................................................................................................................... 1‬‬
‫پیامدهاي عملیات كربالي ‪112 ................................................................................................................................................................................................................ 1‬‬
‫بیانیه شوراي امنیت‪112 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫جنگ شهرها ‪112 ..................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حركت نفتکشهاي كویتی با پرچم شوروي ‪111 ...............................................................................................................................................................................................‬‬
‫نگرانی از پیروزي ایران و بیانیه رسمی رئیس جمهور امریکا‪116 ...........................................................................................................................................................................‬‬

‫‪655‬‬
‫طرح تغییر پرچم كشتیهاي كویتی با پرچم امریکا ‪116 .......................................................................................................................................................................................‬‬
‫فعال شدن نیروي دریایی سپاه ‪117 ..............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تصمیم عراق براي تشکیل نیروي ضربتی‪117 ..................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمالت عراق به تأسیسات صنعتی و به مراكز نفتی در خلیج فارس ‪117 ....................................................................................................................................................................‬‬
‫راهبرد انتقال جنگ به جبهه شمال غرب ‪111 ..................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیاتهاي كربالي ‪ 85‬و فتح ‪111 ............................................................................................................................................................................................................. 1‬‬
‫اصابت نفتکش تحت پرچم شوروي به مین ‪101 ................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله به ناو استارک ‪100 ..........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫گردش كامل امریکا به سوي عراق و تصمیم به اسکورت نفتکشهاي كویتی ‪102 .........................................................................................................................................................‬‬
‫افزایش مشکالت اقتصادي ایران ‪102 ...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫بمباران شیمیایی شهر سردشت و روستاهاي اطراف آن ‪101 ..................................................................................................................................................................................‬‬
‫جمع بندي ‪101 .....................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫منابع و مراجع و پانوشتهاي فصل هشتم ‪106 ....................................................................................................................................................................................................‬‬

‫فصل نهم‪ :‬پایان جنگ ‪120 .............................. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫بررسی روند پایان جنگ ‪122 ....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سیر تصویب قطعنامه ‪171‬‬
‫‪122 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ادامه تالش هاي ایران براي نیل به پیروزي نظامی ‪121 .......................................................................................................................................................................................‬‬
‫تصویب قطعنامه ‪171‬‬
‫‪121 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ارزیابی وتحلیل قطعنامه ‪171‬‬
‫‪126 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مقایسه قطعنامه ‪ 171‬با قطعنامه هاي صادره در مورد جنگ عراق با كویت‪127 ...........................................................................................................................................................‬‬
‫ایران و قطعنامه ‪128 .........................................................................................................................................................................................................................171‬‬
‫امریکا و قطعنامه ‪121 ....................................................................................................................................................................................................................... 171‬‬
‫سازمان ملل و جنگ تحمیلی ‪120 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مداخله نظامی امریکا در خلیج فارس ‪122 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ناكام ماندن اسکورت كشتی هاي كویتی و برخورد نفتکش بریجتون با مین ‪122 .........................................................................................................................................................‬‬
‫اثرات اسکورت كشتیها ‪126 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تحریم هاي بیشتر ایران ‪127 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دیدگاه ایران نسبت به وضع جنگ ‪128 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫كشتار حجاج ایرانی در مکه مکرمه ‪121 ........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫از سر گیري حمالت عراق به مراكز نفتی و اقتصادي ‪111 ..................................................................................................................................................................................‬‬
‫توسعه جنگ در خلیج فارس ‪112 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سفر دبیر كل سازمان ملل به ایران و عراق ‪112 ................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تعطیلی سفارتخانه هاي ایران و عراق ‪111 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫جنگ امریکا با ایران ‪111 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫چالش در راهبرد نظامی ایران‪111 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫طرح انجام دو عملیات سرنوشت ساز ‪116 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سیاست جنگی ایران ‪ :‬خط مقاومت ‪118 ........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمالت موشکی به تهران و قم‪111 ..............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات والفجر ‪111 ........................................................................................................................................................................................................................... 85‬‬
‫تاكتیك ارتش عراق در مواجهه با عملیات والفجر ‪110 .................................................................................................................................................................................. 85‬‬
‫حمله شیمیایی به حلبچه‪112 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله شیمیایی به نودشه‪112 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تجلیل امام خمینی از عملیات والفجر ‪112 .................................................................................................................................................................................................. 85‬‬
‫ارزیابی عملیات والفجر ‪111 ................................................................................................................................................................................................................. 85‬‬
‫برنامه ارتش عراق در ماههاي پایانی جنگ ‪111 ...............................................................................................................................................................................................‬‬
‫اتخاذ راهبرد تهاجمی ‪117 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫وضعیت نظامی ایران ‪118 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مین گذاري در خلیج فارس و برخورد ناو آمریکایی با مین ‪111 ............................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله ارتش عراق به فاو ‪161 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله ارتش آمریکا به سکوهاي نفتی ایران ‪160 ...............................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله ارتش عراق به شلمچه و واكنش ایران ‪162 ..............................................................................................................................................................................................‬‬
‫تشکیل ستاد فرماندهی كل قوا ‪162 .............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله منافقین به مهران ‪161 .......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نامه تکان دهنده ‪161 ..............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫برداشت از نامه فرمانده سپاه ‪161 ................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪656‬‬
‫حمله ارتش عراق به جزایر مجنون ‪161 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله ارتش عراق به جبهه هاي شمال غربی ‪166 ...............................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله ناو جنگی آمریکا به هواپیما مسافربري ایران ‪166 ......................................................................................................................................................................................‬‬
‫تحلیل درگیریهاي ارتش آمریکا با ایران ‪168 ..................................................................................................................................................................................................‬‬
‫حمله ارتش عراق به منطقه عملیاتی فتح مبین ‪168 .............................................................................................................................................................................................‬‬
‫تصمیم ایران به عقب نشینی ‪161 .................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تغییر موازنه قوا ‪161 ..............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫راهکارهاي ایران براي ختم جنگ‪171 ..........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫پذیرش قطعنامه ‪170 ........................................................................................................................................................................................................................ 171‬‬
‫دالیل پذیرش قطعنامه از سوي ایران ‪172 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تحلیل سند تاریخی پذیرش قطعنامه ‪171 ........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دیدگاه امام خمینی درباره پذیرش آتش بس ‪177 .............................................................................................................................................................................................‬‬
‫اندیشیدن به صلح پایدار ‪171 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫واكنش عراق به پذیرش قطعنامه از سوي ایران ‪181 ..........................................................................................................................................................................................‬‬
‫واكنش مردم نسبت به پذیرش قطعنامه و حمله مجدد عراق ‪180 ............................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات سرنوشت‪180 .............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات منافقین ‪182 ...............................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عملیات مرصاد‪181 ................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تغییر شرایط به نفع ایران و درخواست ادامه عملیات ‪188 ....................................................................................................................................................................................‬‬
‫خاتمه جنگ‪188 ...................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مذاكرات ایران و عراق درباره اجراي قطعنامه ‪181 .....................................................................................................................................................................................171‬‬
‫نامه رئیس جمهور عراق و آغاز مذاكرات مستقیم ‪111 .......................................................................................................................................................................................‬‬
‫پذیرش معاهده ‪ 8791‬از سوي عراق ‪112 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عقب نشینی عراق از اراضی اشغالی و آزادي اسرا ‪112 .......................................................................................................................................................................................‬‬
‫مذاكرات علنی ایران و عراق‪111 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اعالم عراق به عنوان آغازگر جنگ‪111 ........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫برآورد خسارات ایران در جنگ از سوي سازمان ملل ‪111 ...................................................................................................................................................................................‬‬
‫آخرین وضعیت اجراي قطعنامه ‪111 ...................................................................................................................................................................................................... 171‬‬
‫جمع بندي ‪116 .....................................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫منابع و مراجع و پانوشتهاي فصل نهم ‪118 ......................................................................................................................................................................................................‬‬

‫فصل دهم‪ :‬نتایج و دستاوردها‪ ،‬درس ها و تجربیات جنگ ‪612 ..................... ................................ ................................ ................................ ................................‬‬
‫خسارات و تلفات جنگ ‪612 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تلفات و خسارات وارده به جمهوري اسالمی ایران ‪611 ......................................................................................................................................................................................‬‬
‫تأثیر جنگ بر اقتصاد ایران ‪611 .................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دستاوردهاي جنگ ‪601 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دستاوردهاي نظامی‪600 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫الف‪ -‬ایجاد توانایی طرح ریزي عملیات و توسعه دانش نظامی ‪602 ........................................................................................................................................................................‬‬
‫ب‪ -‬قدرت بازدارندگی‪602 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ج‪ -‬ابتکارات مهندسی‪602 .......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫د‪ -‬شکل دهی به قدرت دفاعی جدید ایران‪601 ...............................................................................................................................................................................................‬‬
‫ه‪ -‬تجربیات چگونگی تامین نیروي انسانی ‪601 ................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دستاوردهاي فرهنگی ‪601 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ارزش هاي دفاع مقدس ‪601 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫الف ـ توسعه فرهنگ جهاد و شهادت ‪606 ......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ب ـ ایستادگی‪ ،‬مقاومت و شهامت مردم ‪608 ..................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ج ـ ایثار و فداكاري مردم ‪601 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫د ـ اخالق‪ ،‬انسانیت و شرف مردم و رزمندگان ‪621 ...........................................................................................................................................................................................‬‬
‫و ـ همکاري‪ ،‬تعاون و برادري میان مردم ‪621 ..................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ه ـ وحدت ویکپارچگی و ظهور عرفان اسالمی ‪620 ..........................................................................................................................................................................................‬‬
‫و ـ نوع نگاه به پیروزي‪620 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ز ـ نوع نگاه به نظامیان دشمن ‪622 ...............................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دستاوردهاي صنعتی‪622 ..........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دستاوردهاي امنیتی ‪621 ..........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫دستاوردهاي منطقه اي ‪621 .......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫شیوه اداره و مدیریت جنگ‪621 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫رهبري بی بدیل امام خمینی ‪621 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫پشتوانه عظیم مردم ‪621 ...........................................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪657‬‬
‫رزمندگان با ایمان‪ ،‬داوطلب و فداكار ‪621 .....................................................................................................................................................................................................‬‬
‫وجود فرماندهان خالق و با تدبیر ‪626 ..........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫سیره و شیوه رفتاري فرماندهان و رزمندگان ‪626 .............................................................................................................................................................................................‬‬
‫شیوه و سبك مدیریت جبهه ‪627 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫عِدّه و عُدّه و ساختار مناسب ‪627 ................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ابتکار عمل و خالقیت‪627 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫مدیریت مناسب كشور ‪628 ......................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫فرهنگ خاص جبهه ‪628 ..........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نقش ساختار و سبك حکومت ها در بروز جنگ ‪621 .........................................................................................................................................................................................‬‬
‫لزوم آشنایی با نظریه هاي جنگ ‪621 ...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫لزوم حل اختالفات تاریخی ‪620 .................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫نقش مردم و روحیه ملی‪622 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫لزوم فعال بودن دستگاه سیاست خارجی‪622 ...................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اهمیت توانمندي اقتصادي كشور درگیر جنگ ‪621 ..........................................................................................................................................................................................‬‬
‫لزوم توجه به تغییر شرایط ‪621 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫لزوم حل اختالفات درونی كشور ‪626 ..........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫اهمیت نیروهاي مسلح ‪627 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫لزوم تناسب بین اهداف نظامی و اهداف سیاسی ‪627 .........................................................................................................................................................................................‬‬
‫توجه به عملیات آفندي ‪628 .....................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫ابتکار عمل در برقراري موازنه قوا ‪621 .........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫توجه به مؤلفه هاي قدرت ‪611 ..................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫تصمیم گیري به موقع ‪610 ........................................................................................................................................................................................................................‬‬
‫امکان بکارگیري سالحهاي غیر متعارف در جنگ‪612 ........................................................................................................................................................................................‬‬
‫معلوم نیست آغازگرجنگ ‪ ،‬پایان دهنده به آن باشد‪612 .....................................................................................................................................................................................‬‬
‫زیانها و پیامدهاي جنگ براي عراق ‪612 .......................................................................................................................................................................................................‬‬
‫منابع و مراجع و پانوشتهاي فصل دهم ‪611 .....................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪658‬‬