ISLAM HUKUKU ARASTIRMALARI DERGisi Sayi:13 Nisan 2009 www.islamhukuku.com www.islamhukuku.org www.islamhukuku.net ISSN 1304-1045ISLAM HUKUKU ARASTIRMALARI DERGISI wwwislamhukuku.com wwv.islamhukukworg www.islambuku.net Journal of Islamic Law Studies Se Rath Spa ae Sayt { Number / 13 +498 Vil /Year/ 2009: et Nisan ve Ekim aylarmnda yrlda iki says gikar. Hake Sabibi / Publisher { eet Mustafa OZDEMIR Mehir Vakfi Genel Baskant / General Director of Mehit Wakfi / 2 fs Editér / Editor-in-chief / yi, ProfiDr: Saffet KOSE Sayt BitSvit/ Guest Editor / a 30 Dr: Marat SIMSEK Edlitér Yardsmerst / Associate editor / sah 3) a0 Doe, Dr. Muharrem Kibe ‘Yayin Kurulu j Editorial Board / 4!» ProfDr. Halil Ibrahim ACAR - Di. Ahmet AKMAN - Y.Doc.Dr, Abdiisselam ARI - Prof.Dr: Nasi ASLAN - Dog. DrTevhit AYENGIN - Dr, Taneay BASOGLU - Dog.De. Murteza BEDIR - Doe.De, Recep CIcl- De. ‘A. Hakan CAVUSOGLU - Prof Dr. Samil DAGCI Prof Dr. Nihat DALGIN - Dog-Dr Sabri ERTURHAN 7 Prof.De.H. Tekin GOKMENOGLU - Prof Dz. H. Mehmet GUNAY - ¥. Dog.Dr Menderes GURKAN ~ Dug-De. Hasan HACAK - Dog Dt. Abdurrahman HACKALI - ProfDr. Abdullah KAHRAMAN - Doe.Dr. Cengiz, KALLEK - Dog.Dr. Ali KAYA - Dr. Saim KAYADIBI - Dr. Hiiseyin KAYAPINAR - Dog.Dt. Mu- harrem KILIC - Prof Dr. Ferhat KOCA - Dog-Dr. Ismail KOKSAL - Dog Dr. Sikri OZEN - Dog De. Ali thsan PALA - Dr. Ali PEKCAN - ¥.Dog.Dr. Izzet SARGIN - Doe.Dr. Haluk SONGUR - Dr, Osman SAHIN = Dx. Murat SIMSEK - Dog.Dr. Hasan TANRIVERDI - Prof.Dr, Talip TURCAN - Dr, Mustafa YAYLA - Prof.Dr. Mustafa YILDIRIM - Dog.Dr. Kemal YILDIZ.- De Yasar YIGIT. Danugma - Bilim Kurulu/ Advisory - Scientific Board / ith) ijii-shis Prof.Ds, Hamza AKTAN - Prof.Dr, Vecdi AKYUZ - Prof.Ds. H. Yunus APAYDIN - Prof Dr. Fahrettin, ATAR - ProfDr. 1, Hakkt AYDIN - Prof.Ds. M. Akif AYDIN - Prof Dr. Ali BAKKAL - Prof Dr. Mustafa BAKTIR - Prof.De, Ali BARDAKOGLL - ProfDr. Abdiilazia BAYINDIR - Prof.Dr. Faruk BESER - Prof. Dr: [brabien CALISKAN - Prof Dr. Dhan CEKER - Prof Dr. Hamdi DONDUREN - Prot Dr: I. Kati DON- MEZ - Prof Dr. Celal ERBAY - Prof;De. Mehmet ERDOGAN - Prof.Dr. Mehmet ERKAL - Prof.Dr. Osman ESKICIOGLU - Prof Dr. Begir GOZUBENLI - Prof.Dr. Hasan GULEC - Prof Dz. Hayeddin KARAMAN = Prof.Dr. Muhsin KOCAK - Prof.De. Salim OGUT - Dog.Dr, Ahmet OZEL - Prof.Dr. Mehmet SENER = Prof.De. Salih TUG - ProfDr: Mustafa YILDIRIM - Prof.D1. Davut YAYLALI - ProfDr. ¥. Vehbi YAVUZ Kitap Tanitumi/ Book Review | hd Dr. A. Hakan CAVUSOGLU Ozetler/ Summaries/oiss- Y.Doc.Dt. Haluk SONGUR/Dr: Saim KAYADIBI Bibliyogeafya Kentrol/ Bibliographic control/ shal arty ‘Muhammet Ali DANISMAN Uluslatarast liskiler Koordinatirti/Coordinator of Int. Relations, iii ob auc Necmettin KIZILKAVA-Necmeddin GUNEY Yau Igleei Miidiiii/ Editorial assistant Hasan TURK e-mail: saffetkose@seleul.edu tr ISSN 1304-1045 Kapak: Doc Dt. Muhittin OKRUMUSLAR Islam Hukulu Aragtirmalart Dergisi EBSCO'mun hazirladiih Academic Search Complete (ASCYde in- dekslenetek dzetleri yoymlanacaktit. Aytica dergide yayinlanan yartlar EBSCO'nun elektronik tarama motorlarinda yayimlanarak ilim dunyasina suaulacaktt islam Huknku Arastiemalart Dergisi Index Islamicus tarafindan taranmaktadhe.Yaym itkeleri 1+ Dergide yayimlanmast istenen yazilar Islam Hukulou ile ilgili olmaldhe: Islam hukuku ile ilgili cafdag bie problem, Islam hukuk tarihi, edebiyats, son dénem, daha dnce yaganus ya da caidas Islam hukulccu- laciman ve eserlerinin tanitam, dnceki fukahanin yazmus olduklart risaleleria nesti ve terciimesi, sem= pozyum ve ter degerlendirmeleri vb. konularda olmalidee. 2 Arastrma ilmi merotlara uygun olimalidir. 3- Arastirmaya ingilizce veya Arapca dzet eklenmelidin 4 Arastirmalar hakemletin (en a2 iki haker) olwunu gérdisdinden sonra yaymalanic 5- Detgide yaytmlanan yazilaria dil ve igetik bakinundan sorumlulugu yazatlaruna aittie. © Yayumlaumayan yazilar sahiplerine iade edilmes. Principles and Regulations For Publication 1+ Research submitted for publication, should be based on Islamic jurisprudence > Research should concentrate on issues, -questions and contemporary problem, -history of Islamic jurisprudence, «its literature, - past and contemporary Islamic legists, dealing with Islamic subjects, with theit works, -ctitical publications and translations of treatises (unpublished manuscripts} of the past Islamic legists {jurists about various subjects, notes on symposiums, conferences, congresses or theises ete. 3+ Research should be followed scentific methods. 4A satisfied abstract shold be attached to che research to be translated into English or Arabic, 5- Researches should be arbitrated by Islamic legists/iurists according to methods which indicates principles and procedures of arbitration 6 The opinions expressed in the articles are solely those of the authors 7- Researches which not published, will aot be returned. sbayhy ph seis ORI tall gle Lav dle go ead S of 1 tgtch an et faa Laser fy kayt aca abel 5 atl ONAN PLU Yad gle Ca ag af 2 BAN heh EG ats tga Sy atl lg May ae abl AE Oh Qu anally contig bt fale pall le coed gig 3 Saath fa ghty alll G! Lae abd tage ate Cond go ol 4 Soh etl Wy conan i oo Sot ps hte ciple 5 tly ge dad vss yell ol had yi ae 6 Baw WY glapd 7 Adtes | Address / oye: Musalla Baglart Sarmg sok, No: 2 ~ Selguklu/KONYA Tel: 0.332.236 14 60 Fax: 0.332. 236 14 65 ‘wovweinchinorg Meir Vakfi Torkiye Génillt Tegekkiiler Vakti ve IDSB dyeiCiNDEKILER Editérden Makaleler Misyér Nikahi-Kur’én ve SOnnetin Gizdigi Aile Modeli Gergevesinde Bir Yaklagim Misyar Marriage-an Approach to Model of Family in the view of al-Qur’an and al-Sunnah-... Prof. Dr. Saffet KOSE. Aile Kurumunun Nikah Agamastyla ilgili Fikhi Soruniart The Judicial Problems Related to Wedding Stage in Family Establishment ...35-50 Prof. Dr. Nihat DALGIN Cinsellik ve Bekar Siiler: Amerikan Ldbnant $ii Toplumunda Mut’a Eviiligi Sex and the Single Shiite: Mut'a Marriage in an American Lebanese Shiite Community... . 51-62 Linda S. WALBRIDGE/ gev. Yrd. Dog. Dr. ‘Al DUMAN ‘Osmanti Fetva Literatdrdnde Gayrimdslimlere Taninan Din ve Ibadet Ozgarldga: Fetava-yi Ali Efendi Orneklemi The Freecom of Religion and Worship of Non-mustims in Ottoman. Fatwa Literature: The Case of Fetava-yi Ali Efendi... 63-82 Dog. Dr. Muharrem KILIC Eb0 Hanife’nin Hakim Istinbat Yéntemi’nin Fukaha UsGli’ndeki Rold The Jurist Method (Fukaha Usilii) in Islamic Law Methods... 83-102 Yrd. Dog. Dr. Ali DUMAN Hanefi Fakihlerin Haber Anlaytslarinin Bir Géstergesi Olarak Nass Uzerine Ziyade Meselesi Problem of Ziyada Ala Al-Nass Which Indication of Narrating Theory of Hanafi Doctrine... Dr. Murat SIMSEK istam Hukuk Terminolojisinin Olugumu Ve ilgili Literatar The Formation of Islamic Law Terminology and Related Literatures _... 181-162 Dr. Osman SAHIN$az Kiraatlar ve islam Hukaku Agisindan Degeri The Legal Value of the Exceptional Readings in the Islamic Jurisprudence .. 163-194 Dr. Muharrem ONDER Haram Aylarin Fikhi Okunugu Juristic Reading of the Forbidden/Sacred Months... Dog. Dr. Sabri ERTURHAN + 195-230, Muhattie-Musawvibe (ictihadi Céztimlemelerde Dogrunun Tek Olup Olmadig)) Tartigmasinda Meghur Dért Mezhep imam Hangi Géritgd Benimsedi? Which of the View the Four Leading Imams Have Held in the Discussion of Muhattia and Musawwiba... Dr. M. Rahmi TELKENAROGLU Fikih Usdld Eserlerindeki Fikhi Kiyas Orneklerinin Bu Eserlerde Gergevesi Gizilen Fikhi Kryas Anlayrgindan Hareketle Degerlendirilmesi Evaluation of Examples of Quyas (Analogy) in the Books of usil AKFiqh (Principles of The Islamic Jurisprudence) in Point of Understanding of Quyas in this Booke...... 261-294 Dr. Fatih ORUM Hz.Muhammed’den Sonra Nesih Meselesi Discussion of Repeal in the Post-Prophet Muhammad .... Dr. Yuksel MACIT 295-304, Hukuka Aykarilik Kavraminin Fikth iimi Agisindan Degertendirilmesi The Concept of “The Contradiction to Law” and It is Valued According to the Science of Figh.... Dog. Dr. Kemal YILDIZ 805-312, Déviz Opsiyon islemi ve Fikhi Degjerlendirmesi Currency Option Transaction from the Point of Islamic Jurisprudence... Yrd. Dog. Dr. Abdullah DURMUS Cami ve Mescidlerle ilgili Fikhi Hukumler udgements of Islamic Figh Conceming to the Masjed and Mosques .... Sdleyman SARI Ali Kuggu ve “Hagiye Ale’t-Telvih” Adh Eseri Ali Kushchu and His Work Named “Hasiya Ala’t-Talvih’ Hasan OZER + 361-392,Ebi Said Hadimi ve “Vazaifu’l-Mevta" Adh Eserinin Tahkiki ve Terciimesi Aba Said Hadimi and the Verification and the Translation of His Work Called . “Vazait al-Mawta” Usdl ve Fdrdun Nafakastyla ilgili Nakiller Uzerine Bir inceleme: Tahriru'n-nukal fi nafakati’l-fard‘i ve'l-usal Méellif: Muhammed Emin b. Omer lbn Abidin..... eons 441-470. Cevirenler: Kemal YILDIZ-ilyas YILDIRIM-Mehmet GAYRETLI Mukatil B. SGleyman’in (6,150/767) “Tefsiru Hamsi Mieti Ayetin Mine’l-Kur'ani'l-Kerim [Begyaz Ayetin Tefsiri]” Adli Kitabinin Kisaca Tanitum: Ve Ahkém Ayetleri Agrsindan Degerlendirilmesi.... 471-476 Yakup MAHMUTOGLU imam 8zam Obu Hanifanin Metodunu Manimsamis Azarbaycanli Alimbar Azerbaijani scholars inherited imam-i Azam Abu Hanifa’s method «0... 477-488 Nizameddin AHMEDOV Sekine Es-Sihabi’nin Ahmet B. Harun El-berdici’nin Tabakat Adit Eserine Yénelik Elestirileri Ozerine....... likin ALIMURADOV Tez, Kitap, Sempozyum, Panel Tanitimlart Murat Simgek, islam Hukukunda Baglayicilik Bakimindan Hz, Peygamber'in Tasarruflari, Doktora Tezi, Konya 2008, 570 s.... Dr. Ali PEKCAN Talip Tarcan, Islam Hukuk Biliminde Norm-Amag lligkisi, Ankara Okulu Yay., Ankara 2009... Adem GiFTci Nihat Dalgin, islam Hukukunda Bogama Yetkisi, Marmara Universitesi iahiyat Fakaltesi Vakfi Yayiniari, istanbul 2001, 278 s..... Co Bedriye BALTA - Maberra ELER Ali Pekean, isiam Hukuk Teorisine Usdlf Yaklagimiar, Yediveren Kitap, Konya 2009, 442 s. Dr. Murat SIMs!International Seminar on Research in Islamic Studies 2008 “Addressing Contemporary Challenges & Future Prospects” Dr. Saim KAYADIBI & Prof. Dr. Ahmad Hidayat BUANG vi islam Hukuku Anabilim Dali Koordinasyon Toplantisi ve Islam Fikhi Agisindan Helal Gida Sempozyumu (3-4 Haziran 2009, Uludag-Bursa.. Dr. Adnan MEMDUHOGLU Gesitli Yénleriyle “Prof. Dr. Sabahattin Zaim” Konulu Panel... Yrd. Dog. Dr. Abdullah DURMUS:Es0 HANiFE'NiN HOKUm istinBaT YONTEMININ FUKAHA USOLU'NDEKI ROLU Yrd. Dog. Dr. All DUMAN” Fikih usdlii (ustili’l-filhh), filahtan sonra tegekkiil etmig bir ilimdir. Bunun sebepleri arasinda sosyal hayat ve hukukla iliskili bir ilim olarak top- lumsal ihtiyaclarm zorunluluklan nedeniyle fikhin éncelik tasimasi éne gikmaltadrr, [slam‘in ortaya cikti§: glinden itibaren, sosyal hayatin diizen- lenmesinde kendisine ihtiyag duyulan filuh, fikhin insasim gerceklestirecek * toda Chiversitesi Mahiyat Fakiitesi, e-mail: adumanginonaedu.trkaynaklartyla birlikte gelisim siirecine baslamustir. Bu nedenle fikh iiretmek igin bagvurulan temel kaynaklar ve bu kaynaklardan yararlanmada izlene- cek yontemleri arastiran ve pratikten ziyade teoriye dayanan bir ilim olan fi- Kuh usdilii, her ne kadar bazi konulara ait sistemli olmayan usile dair eserler yazilmus olsa da, filahtan cok sonralart ortaya ¢ikmis ve sistemlesmistir. Hz. Muhammed (a.s.), Misliiman toplumunu idari ve sosyal yénden diizenlerken, aynt zamanda onlarin fikhi ihtiyaglarin: da kargilamak gére- vini ifa etmekteydi. Bu gérev fikhin, kaynaklartyla birlikte insasi anlamma gelmekteydi. Yani Hz, Peygamber, hem kaynaklart ortaya koymakta, hem de fikhi inga etmekteydi. Bu durum Hz. Muhammed (a.s.)'den sonta da bir middet devam etti, Ancak fikhin nakle dayali ana kaynaklari olan Kitap ve Stinnet Hz. Pey- gamber déneminde olusumunu tamamladi. Sahabe déneminde fikhin inga- st igin 6ncelikle ana kaynaklarin giivenilirliginin saglanmasr ve ardindan bu kaynakdarin yetersiz kaldigi durumlarda, ihtiyaci karsilayacak tali kaynakla- rin olusturulmast islemleri gerceklestirildi. Hz. Peygamber ve sahabe déneminde fikhin ingasinda nakli ve akli birgok kaynak olugmustur. Kitap, Simnet, Iema, Kiyas -ki bu dérdii sonraki dénemlerde tizerinde ittifak edilen deliller olacaktir- 6rf, maslahat, 1stishab ve re'y (ictihat) bunlardan bazilanidir. Dogal olarak bu kaynaklar saglamlik, giivenilirlik ve gtic acisindan farldi mertebelerdedir, Bu sebeple filcih inga- sinda kaynaklardan yararlanirken belli yontemlerin takip edilmesi zorunlu- lugu vardir, Iste usdliy’l-fikh ilminin ilk néivesi burada bulunmaktadhr, Hicri ikinci yiizyilda sahabe ve tabiin devri sona erdiginde, miicte- hit imamlar devri denilen dénem baslamistir. Miictehit imamlar devrinin baslarinda, ilk dénemlerdeki gibi karsilasilan fikhi problemler géziilmeye devam etmistir. Fakat bu devirde delillerden yararlanmada farkli yontem- ler belirginlesmeye baslamustir. Bir tarafta, merkezi Kufe olmak iizere Ira- kta, dnderligini Imam- Azam Ebdi Hanife’nin (h.50) yaptigi ve esasen Hz. Omer, Ibn Mes'ud ve Hz. Ali'den, Ibrahim en-Nehai ve Hammad b. Ebi Sii- leyman kanaliyla gelen, hiikiim istinbatinda, dolayrsiyla filuh ingasinda akli @nceleme taraftan bir grup, Fhl-i Re’y, tesekliil ederken; diger tarafta imam ; hdkiinderin karina sinda kendlisinden istifade edilebilinesi igin cesitli kriterlerinin belirlenmeye galisilnasidu, Sonnet Koousunda 6zellilcle ik halifelerin ttiz davranmatan, bir anlamda sinnet malzentesini nakledecek ve ondan istifade edecek Kimselere. bu malzemeden yararlanirken dikkatli olmalar: hususunda uyart niteligindedir. Hz. ElniBekir ve He. Omer in herhangi bir badis nakledildiginde raviden ikinci bie sabit istemeleri, Hz. Omer" in hadis civayetinin artinimamsst konusondaki tutumlac, Hz, Ali, Hz, Aise gibi sahabilerin, rivayetleri Kur‘an ve peygamberin fil yagantismn siizgecinden gesirerck kabul ya da reddetmeleri, sinnetin gtveniliriginin saglanmasina yénelik tedbirler olarak diigiimilebilir.Malik (sonralari [mam $afii: ve Ahmed b, Hanbel) basta olmak tizere Me- dine'de yasayan Ibn Abbas ekoliinii siirdiiren hadisci bir grup, Ehl-i Hadis, tesekkiil etmigtir> Kafe merkezli Irak ekoliiniin, aym zamanda ehl-i re’y olarak da bi- linmesine sebep olan temel ézelliklerinin baginda o giin icin ¢dziimii arag- turilan meselelerin hiikmii arastirilirken Kitap ve Siinnet'ten istinbat edilen bilginin, re’y ve i¢tihat yoluyla zenginlestirilmesi gelir. K1yas ve diger istidlal yéntemleri kullanilmak suretiyle akla daha fazia yol agilarak, hiikiim iiretme hususunda nasslarin amag, anlam ve tutarlik acisindan incelenmesi de bu ekoliin ayinici niteliklerindendir. Ayrica heniiz vuku bulmamus hadisele hakminin arastinlmasi gayretleri, Kife ekoliiniin miimeyyiz vasiflarmdan- dit, Hicaz merkezli ehl-i hadis ise nasslarin amag, anlam ve tutarlilik agisin- dan daha fazla, zahirini esas alarak hiikiim istinbatuna yonelmislerdir+ Bu dénem de usili’l-fikh, tam olarak tedvin edilmis degildir. imam Safif'nin er-Risdle'si? ile birlikte, delillerden yararlanmada cegitli yontemler belli bir sistem cercevesinde yazilmaya baslanmustir. Miictehit imamlar dev- rinin sonlanindan itibaren (h. 4. Yiizyilin sonlar ile h. 5. Yézyilin baslari) fikih usfilii alanmndaki eserler yayginlagmis ve fikihla irtibati baglaminda ona verilen degeryeterince vurgulanmistir. iste bu dénemde, bashica iki ustil var- lik kazanmustir: Hanefilerin kullandi fukaha yéntemi (tarikatu'l-fukaha) ve cogunlugun kullandig: miitekellimin yéntemi (tarikatu’l-miitekellimin). ? Hallag, iinams §afi'nin kryast Kabul etmesi sehebiyle re'yeiere, hadislere byt: deger vermesi sebebiyle de ceblei hadise yaklagtigum, daha dogrusn ikisi arasinda bir sentezin yoluno agtegant, bo sebeple de, er-Risale’sini yoamasindan yaklagik iki yz yllik bic zaman geginceye kadar ve re"ycilerin ne de havlsgilerin Safi'yi benim semedilerini soylemektedit. Bk. Wael B. Hallag, “Was al-Shafit the Master Arebiteet of Islamie Jurispruden- 287, dmternational Journal of btkite East Studies, Vol. 25, No. + (Nov, 1993), 600-60, SMennan el-Kattan, Ehhi Re’y ve Blbli Hadis seklinde iki ekolfie tesek:il etme sebebi olarak: sababilerie farkls Islami b¥lgelere yayiimast ve her bir sahabinin kendi bulundagu bélgede kendi ySotemini yerlestimmesinden dolayt fark fikbi antayislarn golistigi kanaatindedit. Bk. Mennan el-Kattin, Paria} Teyrt? "foto? (et-Tegrt ve Liki), Meitebeti LMearif, Rigad 1996, 289. 4 eleKattin, 291: Ali Bardakoglo, “Hanefi Mezhebi". Df4, XLV, 12: M. Esad Kiliget, “Eblei Re’y”, DIA. X, 521+ 522; 16.1; H. Yunus Apaytin, “Kaya”, DUA, XXV, 530. Het ne kadar, fish usdlond ilk ortaya koyan ve tsdl Komusunda ilk telifatlan yopanin Ebd Hanife'nintaleb: ba Yusuf oldogu konnstinda gestl iddialar varsa da ¢bkz. e+ Hatib él-BaSdidi, Zardémn Bagded. tah, Begyar Av- ‘var, Darn’l-GarbiTelstam, Beyrut 2001, XV1.363: [bn Hallikan, Pefesane to in. tab. san Abbas, Darn Sade, Beyrut 1977, VI382: Ismail Hakko lzmicli, Hoi Hilafsad. Ali Duman, Malatya, 2001, 8, Abdtilkerim Zeydan, ef Foci: fi Usaty LFikh, Mnesseseta Kurtuba, Beyrut 1987. 16: Kes Kuftalt, “EbvYasut”. £4, 1V.60), boyle bir eset (Seyyid Bey, Imam EboYusf’un fikah usithayle ilgili eser yazmadigmn anak, ik defa olarak derslerinde ‘sil kaideleei izerinde dordugunn siylemektedir. BE. Seyyid Bey, e-kfedhad, Matbaasi Amire, Istanbul 1333, 142) gotimiize ulasmanus oklugu igin (bk. Muhammed Hamidullah, “Islam Hukuk Meiodolojisi yahut Islamic Jurisprudence”. gev. Fuat Seagin, fsiam Hokudn Bnidtert Adakofeler Kilhvat, Bir Yaytoeabik, istanbul 1984. 53: Abdhulvahhab Holla. tine Cisid-Fekh, Mektehetw'd-Davettbislamiyye, iskenderiyye. 2002. 17: Satin Opt. ~EbuYasuf”, DIA, X. 262) bo alanda yazihmeg olan ve giiotiutize ulagan ilk eser loam $afivin ex-Risdle’si olarak gSrilmektedir. Esasen fib ust alaninda ilk telifiec kimin yaptgyna dairtacugmalann pratik balarndan birsonbeu yoktur. Gergek gudur ki fniam Safir nin Risalesi Ik wsdl kita fsa bile, Imam $48 asdlo’Hfikhm. anflessisi dei. (imain Safi°nin islom nsol Kooustinda kueuco ofup oimachés Koiustmda etraft bir acashema, igin bk. Hallag, “Was al-Shafii the Master Architect of Islamic Jurisprndence?”'587-605). Zira Gafiiden cok Sneeleri de gesit usdl kenulanna dai eserler yaztimestr,Biz bu calismamizda mezhebin kurucusu olarak kabul edilen [mam Eba Hanife'nin filah insasinda kullandigi yontemlerin, Fukaha yéntemi iizerindeki etkilerini tespit etmeyi amaclamaktay1z. Bu sebeple énce Eb Hanife’nin hitkiim istinbatinda kullandig: metotlari belirledikten sonra, Fu- kaha yéntemi tizerinde durarak, Eb Hanife’nin yonteminin sonraki dénem Hanefi usdlciileri tizerindeki tesirlerini belirleyecegiz. 1. Ebi Hanife’nin Hiikiim istinbatindaki Metodu Ebd Hanife, usdl kurallarim belirli kitaplarda toplamamus olsa bile, hic siiphesiz meselelerin cdziimiande belli us(il kurallarm takip etmekteydi. Ebd Hanife’nin hiikiim istinbatinda takip ettigi usil kurallarim cesitli taba- kat kitaplarinda kendisine ait oldugu bildirilen sézlerinden ve gesitli fer’T meselelerle ilgili vermis oldugu hiikiimlerden 6renmekteyiz. Eba Hanife: “Allah’in kitabinda olam alirim. Onda bulamazsam, Res(ilullah’in simnetinde olam alirim. Eger Allah’in Kitabi ve Resulii'niin siinnetinde bulamazsam, Resiilullah’in ashabinin goriiglerinden diledigimi ahrun, diledigimi terk ederim. Onlarin gériislerinin disina gikip, bagkasina gitmem. Ama is tbrahim, Sabi, Ibn Sirin, el-Hasan, Ata, Said b. El-Miiseyyeb ve bunlar gibilerinin gdriislerine gelince ki bunlar ictihat eden bir topluluk- tur, onlarin i¢tihat ettikleri gibi ben de igtihat ederim”® ve “Resdlullah’tan gelen basimiz giziimitz iistiine, sahabeden geleni de tercih ederiz, bunlarin digindakilere gelince, enlar ilim adamnysa biz de ilim adamuyiz”” seklindeki ifadeleriyle, meselelerin céziimiinde nasil bir yontem izledigini beyan et- mektedir. Eba Hanife’nin usiliiné: yansitmas: bakimindan, Osman el-Bet- ti'ye cevaben yazdigi risaledeki su ifadeler de fikir verici niteliktedir: “Asil olan, Kur’an-1 Kerimiin getirdigi ve Hz. Peygamber‘in davet ettigi,- insanlar arasinda tefrika ortaya ciktigi déneme kadar- Hz. Peygamber’in ashabinin yapmakta devam ede geldikleri geylerdir. Bundan bagkast ile amel edenler bid'atgi ve kendiliklerinden (hikkiim) ihdas edenlerdir’* Ebd Yusuf: “Her- hangi bir hadise meydana geldiginde, “yaninizda bir eser? var mi?” diye so- tardi. Bizim yanmmizda veya kendi yaninda bir eser bulunursa, onu alirdi. Kendisine birden fazla eser ulasir ve bu rivayetler arasinda farklilik bulu- nursa, sayisi cok olan alirdi. E¥er eser yoksa layasa basvururdu. Kiyas fayda etmezse, istihsan yapardi”® geklindeki ifadeleriyle, Eba Hanife'nin hiikiim istinbatinda kullandigi yontemi ortaya koymaktadi. Ebdi Hanife'nin yénte- li, Taribu Bagdad. XV.504. * Semstddin Mubammed b. Ahmed Osman ez-Zebebi, Siyern 4 ami '-Mabel tah. Suayib el-Ammavut, Maes- sesetn'FRisale, Il, Bask, Beyrat 1982. VL401; §emsdddin Muhimmed 6, Abmed Osman ez-Zehebi, Menati- bu tefonam Ebi Hemifove Sabibeyhi Ebi Yusuf ve Muhammed b, Et-Hoson. tab. Muhammed Zahid el-Kevserie lean Ebi Hanif ila Osean el-Bot. inane Azam vn Bey Esert, gov. Mustafa O2, Marmara itohiyat Fakoites yay. istanbul 1992, 65, * Eser, hadis us ilminde sahabsden nakledilen haberler igi kullanslan bie tabirdie, ® Muhammed b. Muhammed Sihab el-Bezzazi el-Kerderi, Menatibu imam tA om, Haydarabad, 1321, 170.mini géstermesi bakimindan Sehl b. Miizahim’in gu sézleri oldukca énem- lidir: “Eba Hanife’nin kelami, givenilir kisilerin rivayetlerini almak (ahzun bi’s-sikat) ve kétii olandan sakinmaktir, Insanlarin muamelelerinden dogru ve faydalt olan islerini incelemek, bu isleri kiyasla degerlendirmek, eger ka- yas kétii olursa, istihsana yénelmek, istihsan da yiiriimezse, Miisliimanla- tin teamiillerine miiracaat etmektir. Mislimanlarin ierinde icma ettikleri maruf hadisi alir ve sonra onunla kayas yapar, sonra istihsana miiracaat eder, hangisi daha saglamsa onunla amel ederdi”” Su halde Eb Hanife’nin hiikiim istinbatinda deliller suralamasi: Ki- tap (Kur'an), siinnet, sahabenin icmau, sahabe kavii, kayas, istihsan ve orf seklindedir. Ebd Hanife, Kitap': (Kur‘an) birinci delil olarak kabul etmektedir™ Diger imamlardan farld olarak, miitevatir olmayan kiraatleri de hikiim is- tinbatinda delil olarak kullanmaktadir. Bu sebeple yemin kefaretinde ibn Mes’ud kiraatinde yer alan “pesi pesine” seklindeki saz kuraati delil almis- une Ebadi Hanife'nin neden gaz kiraati delil olarak kabul ettigi hususun- da kendisinden herhangi bir nakil olmamakda birlikte Hanefi usilciiler bu ziyadenin, lafzi nesh olunmus hikmii baki kalmg durumlardan olabilecegi gibi, ibn Mes'ud’un kiraatindeki bu ziyadenin o dénemde séhret kazanmis, mustafaz (meshur) bir rivayet durumunda oldugu ve bu ziyadeyi ekleyen sahabenin bunu mushafina yazmaya itina etmesi, bunun Resulullah'tan igi tilmis olmas1 ihtimalini giiclendirmekte oldugu icin, bunun Resulullah’tan rivayet edilen bir haber konumunda oldugu® gibi gerekcelerle temellendir- meye calismislardir. Ebda Hanife’nin deliller hiyerarsisinde ikinci sirayi siinnet / hadis al- maktadir, Onun hadis karsisindaki tutumu, yasadigi dnemde kendisinin, vefatindan sonra da mezhebinin cegitli elesticilerle karg: karsrya gelmesine sebep olmustur, Ebti Hanife, miitevatir hadisin hiikiim istinbatinda kaynak 4 Mohamined Ebi Zebre, bia Hanige, Hoydtaba, Asvaia, Aranda ve Fekhabii, Danw’l-Fikti'L-Arabi, Beyeat 1947, 266; Ahmed Saicl Haven. et-Aedha! lia Mexhebi I-lmom Ebi Havifete n-Nw maa, Datu EndelusileHadea, Cidde, 2002, 118. ® el Bagdadi. Tarim Bagdad, NV.504: Kerdori, Menalub, 170; Semsdcidin Mubaromed 6. Ahmed Osman e2-Zebe- bi, Siverte ‘anni Nabe, ta. Suayib el-Ammavit, Miessesetty Rise, I Bashi, Beyrt 1982, VL401; Semshd- din Muhammed b. Alimed Osman e7-Zehebi, Menakiin t-hnewt Ei Hanijove Sahibevhi Ebi Yusuf ve Aluiammed 5. ZL-Hosan, tah, Muhammed Zahid el-Kevseri-Ebu’l-Vefa el-Etgani IV, Baska, Beyrut 1419, 32-33. ® Mubamnmed b. El-Hasan ey-Seybani ef Kiddy Asi, Alemt'-Kutab, Beyrat 1990, 11.188, mam Almed b. Ali et-Rizi el-Cessas, etPiill ALU. tah, Usay] Casim et Niger, Nezaretw FEvkat ve's-Suunmu’lelslamiyye, ys, 1985, 1L251-252; Cessas, diame (Cu ‘da, DanvleKitibi’l Arabi. Beyrut 1986, T1461; Muhammed b. Muliammed b. Omer el-Absiketi, Serlar Hofiziddin en Nes, tah. Alim OB, ys. 18, 21-22. Cassa fbn Mes ud karaatinin Kufelior nezdinde ahad haber gibi olmadséanu, 2ira Kufelierin iba Mos'ud Kiraatini, Zeyd b, Sabit Krcaati gibi oKuduklam siyleinektedir. Buradan hareketle fbi Mes'ud krrnatindeki farlahgm, Kufelilee katinda sSheet bulchigiina belimektedir. Bk, Cessas, el-Fusil, 1198-199. # EbaBekr Muhammed b, Ahmed b. Ebi Sebl es-Serabsi, Use -Serahs), Eda Nesriya, Istanbul 1990, L281.oldugunu kabul ederken; mitevatir olmayan hadislerle amel etme konu- sunda diger imamlardan fark bir tutum sergilemektedir. Fba Hanife, miitevatir olmayan hadisleri meshurve ahad olarak ikiye ayirmakta ve hadislere olabildigince sila kistaslar cergevesinde yaklasmakta- dir: Bu kistaslardan énde geleni ise hadislerin sadece sened yéniinden degil, aym zamanda metin yéniinden de tenkit edilmesidir. Eb Hanife hadisleri Sncelikle Kur'an’a arz etme ilkesini dikkate almaktadir, Onun bu hususta Ibn Mes'ud'un yolunu takip ettigi séylenebilir. Ibn Mes’ud: “Bir hadis rivayet dle, Allah’in kitabindan onu dogrulayan bir delil getirin” der. Cessas, iin “Kur'an‘in zahirine ve sabit sinnetin hikmine aykin bir haber varid olursa, hamli miimkiin olursa, onun dogru bir manaya hamledilmesine, Kur’an ve sabit siinnetin hikmine aylan olarak kullanil- mamasina delalet ettigini” séylemektedir.7 Eba Hanife’ye gore hicbir hadis Allah’in Kitabina aykiri bir hiikim getiremez ve meshursiinnetle de celisemez:* Ebi Hanife ilke olarak hichir hadisin Kur'an’a aykirt olamayacag: hususunda kesin bir inanca sahiptir. Ayrica ona gére bir ahad haber, meshur siinnete de aykin' olamaz. Eger béyle bir haber varid olmugsa, Eb Hanife o haberle amel etmemistir, Ona gore bu tiir haberler sazdir- Kitaba aykin oldugu gerekcesiyle Ebi Hanife “Hz. Peygamber bir sahit ve yemin ile hiikmetti’® hadisini reddetmistir. Giinkii hadis “Ey iman edenler! Belirli bir siireye kadar borclandiginiz za- man onu yazin. Bir katip onu aranizda adilce yazsin... erkeklerinizden iki sahit gdsterin. Eger iki erkek bulamazsamz, sahitliklerine riza gsterecegi- niz bir erkek ve iki kadin sahit gésterin...”» ayetine aylaridir. Bu hadis ahad haber olmasina ragmen, nass tizerine ziyade getirmektedir ki bu durumda ‘© EbiHlanife ‘nin ve Hanefilerin hadislere getirdigi kistaslar manevi inkuta haghgt altinda degerlendirilmektedir. ‘Manevi inkate alad baberin kendisinden daba kuvvetl bir delile aylaciiit yada rivayette bulunan kisinin tasids3 bir kun eksiklikler sebebiyle gerceklesnektedit, Hanefiler gevel olarak eer bir haber Kur’an ve mest stn ‘nete aykan ise ya da toplamu iigilendiren genel bir konuyla (umumu'l-belva) ilgili ise veya ravinin rivayetine aykuns harcket ettigi bir konuyla ilgili se mancvi olarak hadiste inkata oldugna bikmederler. Genig bilgi igin ‘bk. H. Yunus Apaydin, “Haneft Hokukyulaan Hadis Karytsmdaki Tavurlarma Bir Gistergesi Olarak Manevt Ime hata Anfayigt", EOUFD. 8, 8, Kayseri, 1992, 159-193; Isinail Hakka Unal, Joan E68 Hanije nin Hadis Antayese ve Hanefi Mechebinmn Hadks Metodie, Ankara 1994, 8-117. " Cessas, el-Fusiil L207, ** Bu bususta Ebi Hanife gdyle demehtedirs “Eger Hz, Peygamber (SAS), Kur‘an’a mubalefet etse ve Allah igin Jak olmayan seyledi Kendiliginden uydursa idi, AUlah onun landeet ve kuveetini ali, kalp damarit koparid, Nitekim bu husus Kur’an’da syle belittle: "Eger peygamber soylemedikleriunci brze kargr, Kendiliginden 19 olurmus ofa id, elbette ont: kuwvetle yokatan, sonra da kalp damarom kopanwerivdik. Sicon hug Bivins de buna mani olemacd:"( El-Hakka, 45:47), Allah‘ peygamberi. Allah’ kitabina muhalefet eunez, Allah’w kitabuna raubalefet eden kimse de Allah'tn peygamberi olamaz™. Bk, Eb0 Hanife, ef-dlum ve EAditealiim, Imam Aza min Bes Bseri, gev. Mustafa Oz, MUIF yay., Istanbul 1992, 24 © Cessas, el-Fusil 200-207; Ebd Zelue, EbG Hanife, 303, © Maslin b, El-Haccae, e-Cami't-Seih, Cap yay, Istanbul 1992, Akdiye, babu el-yeinini ale"hmdddea aleyh, ¥128, 2 Bakara, 2/282,nesh sz. konusu olmaktadir, Halbuki ahad haber Kur’ar’ nesh edemez.# Bu hadis aynt zamanda “Delil ikame etmek davaciya, yemin davaliyadic” meshur hadisine de aykaridir.® Ebd Hanife, “Hangi kadin velisinin izni olmaksizin kendisini ni- kahlarsa, nikahi batildi, batildir, batildir’ hadisi, “... Bogadiginiz kadinta- nin (eski) kocalartyla evienmelerine engel olmayin...”8 ve “sizden élenlerin geride biraktikiari esleri, kendiliklerinden dért ay on giin beklerier. iddet- lerini bitirdikleri zaman, kendileri hakkinda iyilikle yapttklart isler husu- sunda size bir sorumluluk / giinah yoktur..°™ ayetlerine aylan oldugu icin, onunla da amel etmemistir.” Ayrica bu hadis Hz. Omer, Hz. Ali, ibn Omer gibi fakih sahabilerin uygulamalanna ve dolayisiyla meshur siinnete de ay- Janidir*, Yine EbG Hanife, Kur’an’in zahirine aylari oldugu igin musarrat?? hadisiyle de amel etmemistit* Ebd Hanife, nass dizerine ziyade getiren ahad haberlerle de amel etmemistir. Céinlcii ona gre ahad haberle ve kayasla Kur’an’in amm (genel) nassinin tahsisi miimkiin degildir. Dolayisiyla bir ahad haber nassi tahsis veya nesh ediyor ve nass iizerine fazladan bir hiikiim getiriyorsa bununla amel edilemez. Bu sebeple Eba Hanife namazlarda kiraatte Fatiha okun- masina iligkin haberi*, “Kur‘an‘dan kolaytniza gelent okuyun”> ayetine zi- yade bir hikkiim getirdigi icin kabul etmemistir. Ona gére rikiinler kesin nassla sabit olur, ahad haber iseamel degil bilgi gerektirir. Dolayisiyla ahad haberle amm bir lafzin ibtidaen tahsisi caiz degildir. Bu sebeple namazlar- da Fatiha okunmasina iliskin ahad haber, Fatiha’nin namazlarda farz degil, vacip olduguna delalet edet. Bunun gibi namazda tadil-i erkanin gerekti- dine dair haberleri» de nass iizerine ziyade getirdigi icin kabul etmemistir. Zita namazlarda ruku ve secdelere dair emirler Kur'an ile sabittir™. Ayn se- ® Peadevi, Usd. ILI. (AbdOlaziz. e-Bohari’oin, Kegft -Esrar an Uniti Fabri List Pezdevt, Dersaadet, 1308 iginde, Serabsi, Uf, 1365-366, ® Nizamiiddin ep-Sagi, Usilt'-Sdsi, ab, Muhammed Ekrem 20-Nedvi, Darul-Gatbi'L-lslami, Beyrut 2000, 205-206; Serahsi, Us, 11.366; of-Ahsiketi. 603-604, » Tinmizi, Sven. toh. Alomed Muhammed Sokir, matabhatu Mustoth el-Halebi. ys. 1978, “Nikal,, 14, 1102, Hadis, 11, 398.399, 2» Bakara, 2/232, % Bakara, 2/234. * es Sagi, 203-204; Setalsi, efblebstit, Darul Secabsi, eleMebstit, V.12. ® EpOHureyred'den rivayet edilen Musarrat hadisi gOyledit: “Resulullab buyurdu ki: Her kim musarrat yoluyla ‘sttla gosteriloek igin sagumanny) bie Koyun sot ait, stone sagdigunda durumu fark edines isterse drurama +a olup hayvavann elinde tutar,istemezse hayvans satiety inde edee ve bie sa” fhurma verie”. Maslin, Kitaba’ Buy, babu hikmd bey'i’bonsareat, © © Coss, el-Fusil, 1203-204; Pezitevi, IIL 12, Muslim, “Sakit”, babu vucubi kircati"E-fatiba 8 full eet, ILS, © Mitzemmsil, 73/20, * Serahsi, Ustl, 112-113, 133; EbiBely Mubammied b, Ahmed b. Ebi Sebi es-Serabsi, ebAfebsut, Daeu'l-Fiks. Beyrut 1989, 1.19, % Muslim, “Sakit”, babu itidalierkoni's-olat, 44, & Serahsi, Lisi, L74. , Beyrut 1989, VIS,kilde “Uzerine Allah’in adi anulmayan (hayvanlann etinden) yemeyin"® aye- tindeki hikiim amm’drr, dolayistyla Allah’in isminin anilmasi unutularak kesilmis hayvanlari da kapsar, besmeleyi unutanin kestiginin yenecegine dair hadis ahaddir. Dolayistyla bu ahad haberle bu amm hiikmiin tahsisi miimkiin degildir diye diisiinen Eba Hanife, bu konuyla ilgili ahad haber- lerle de amel etmemistir.” Eba Hanife’nin ahad haberle amelde aradig kriterlerden biri de ravi- nin rivayeti hilafina amel etmemesi veya fetva vermemesidir. Bu durumda da Ebd Hanife hadisle amel etmemeyi tercih eder. Nitekim Ebd Hanife’nin, yuka- rida gecen veli izinsiz nikahla ilgili hadisle amel etmeme sebeplerinden biri de hadisin ravisi olan Hz. Aise’nin, hadise aykan olarak yegenini evlendirmesi ve Ztthri'den gelen rivayeti ise Zuhri’nin inkar ederek, hilafina fetva vermesidir* Ebd Hanife’nin ahad haberle amel hususunda aradifi kriterlerden biri de haberin, toplumun genelini ilgilendiren hususlar (umumutl-belva) ile ilgili olmamasidir. Zira, halkin genelini ilgilendiren hususlarda haberin miitevatir, enazindan meshur olmasi gerekir. Eger bir haber, halkin genelini ilgilendiren hususlarda ahad yolla geliyorsa, muhtemelen mensuhtur yada ravi sebebiyle hadiste bir noksanlik vardir, Bu sebeple Eb@ Hanifecinsel organa dokunmakla abdestin bozulacag: hadisiyle:? amel etmemistir. Ciinkii bu hadis abdest gibi her Misliiman'in mutlaka bilgisi olmasi gereken bir hususta varid olmustur. Dolaytsryla bu konuyla ilgili bir haberin ahad yolla gelmemesi gerekir. Ustelik bu haberin aksine konuyla ilgili bircok rivayet de meveuttur. Dolaytsryla Eb Hanife bu hadisle amel etmemistit’. Ebi Hanife‘nin umumu'l-belva’ya aylari bularak amel etmeditii hadislerden biri de istiska (yajmur duasi)'da peygam- berin namaz kildigina dair hadistir, Ona gére bu hadis sazdur, Zira yagmur duas: toplum tarafindan yapila gelen bir ameldir ve peygamberimiz ya{mur duasinda, sadece dua edip hutbe okumustur FbG Hanife’nin ahad hadisi kabul gartlarindan bir baskast da, eger ri- vayet edilen haber bir baska habere veya kiyasa aykant ise ravinin filah bilgisiy- le muttasif olmasidir#, Bu konuda genel olarak Ebti Hureyre'den rivayet edi- 62. Lisi, 133-134. % Scrabsi, ehMebsut, V2 > Malik b. Enes, e?Muvarta, foram Muhammed rivayeti, th, Abdolvehbab Abdollaif, Kahite 1987. 25, © fmam Muhammed, Kitdin'7-dsar, Dara‘ LKatabi'-limiyye, Beyrat 1993, 135-38; Serahsi, el-Mebsut, I. 67; Muhammed bh. Mohammed b. Omer el-Ahsiketi. erin Hafizialdin en-Neseff Hetitabi'iMiontehab ff Uste I hMecheb, tab, Salim O86, ys, t., 602-603, Pezdevi cinsel organs dokurunakla abdestin bozulacagjoa dair hnaberin Kur"an’daki “Onda temnizlenmneyi seven adamlar vardur, Allah cok temuizlenenleri sever" (Te ayetine aykirt oldugu ve ahad haber oldugu isin nasa dzerine ziydde getimnesi getckgesivle reddedil na émek olarak vermektedir: Bk. Pezdevi IIL 11 # Seybai, cl-Asl, 1398-399; Serahsi, el-Mebsut, 1L76, © Sasi, 203-208; Ebi Zeyd ed-Debisi, Tokwimit -Bdbile fi Usith 7-Fikh, tah. Halil Mubyiddin, Daru'L-Karobi'l- Tmiyye, Beyrat 2001, 180; Serahesi, asl, 1338-339; Yunus Apaydin, “Haher-i vahid™, DI, STV, 362,len musarrat hadisi® Srnek verilmektedir. Hadis, sihhat sartlan bakimindan saglam bir senedle rivayet edilmig olsa bile, igerdigi hiikiim dolayisryla kayasa aykint diismektedir. Bu nedenle Eba Hanife, hadisin ravisini fikih ilmine uzak bir kimse olarak degerlendindigi igin bu hadisle amel etmemistir: Ote yandan Ebi Hanife’nin ahad haberi kryasa tercih ettigi konu- lar da pek coktur, Mesela ramazanda unutarak yiyen kimsenin orucu kiyasa gore bozulmasi gerekirken, Eb@ Hanife bu konudaki ahad hadise dayanarak, orucun bozulmayacagina hiikmetmistir* Namazdayken kahkaha atanin abdestinin bozulmasi hadisi, kiyasa aylari olmakla birlikte, Ebdi Hanifebu hadisle amel etmistir. Dolayistyla ahad haberi hem kendi re'yine hem de layasa aylari bile olsa tercih etmektedir.° Sonraki dénem Hanefi usdlciiler tarafindan Ebd Hanife'nin takip ettigi kabul edilen bu ilkenin aksini géste- recek pek cok 6rmek bulmak miimkiindiir, Bu sebeple bu ilkenin ahad ha- berle amel konusunda Ebi Hanife’nin daima g6z Sniinde bulundurdugu bir kural oldugunu séylemek zor gériinmektedir.” Bu tiir hadisleri reddetmesi sebebiyle kendisine yapilan elestirilere Fba Hanifesdyle cevap vermektedir: “Kuran-1 Kerimiin hilafina, Hz. Pey- gamberden hadis nakleden herhangi bir kimseyi reddetmek, Hz. Peygam- ber'i reddetmek veya tekzip etmek demek degildir. Bilakis, Hz. Peygamber adina batih rivayet eden kimseyi reddetmek demektit”” Ebd Hanife'nin “Bir kimsenin isittigi giinden rivayet etti$i gine ka- dar ezberinde olmayan bir hadisi rivayet etmesi uygun olmaz”” sézii, hadis kabul sartlarinm, diger imamlara nazaran daha cetin oldugunu, bu sebeple de hadisleri alma konusunda titiz davrandigim géstermektedir. Eba Hanife, bu titizligi sebebiyle az sayida hadisle amel ettigi yontinde elestirilere maruz kalmugtir° Ahad haberleri kabulde Ebd Hanife’nin kistast Kitaba, maruf siin- nete, dinin temel esaslarma aykirt olmamalctir. Bu gartlata uyduktan sonra miirsel hadisleri bile almakta tereddiit etmemistir.* (stim, Kitibu'l-Buyu, babu bakmd bey'i"Fmusarrat, V.6. eral, e-Adcbsnt, SIMO, jeybani, e-ast, L173: Gieazi, etTabsire, 318 99, ois bila igin Dk. EbO Zebre, Eo? Hanif, 308; Ucunpostales, “Ebi Hanife™. 10.136. a Hanif, eb Ati ve mica, 25. © Muhyiddin b. Ebi Mubsamnied Ebi'l-Veta el-Kuresi, ef-Cenihirn EMturiyye fi Tabakan tHanefiyye, tah. Abe diifettah Muhammed el-Huly, Daru Ibyai"I-Kttibi'l-Arabiyye. IL. Baski, Riyad 1993, 1.61. © Bagdadi, XV.543 vel EbvAbdILlsh fsoail 6, fbrabim ebBuhari, Kitdon }-Tarih'LAebir, Dacw'L-Katobi'l- limiyye. Beye. ts.. VITL8I: Abdallah b, Masti b, Kutoybe ed-Dineveri, Ze wi Afuttetite fad hhammed Abduerahim, Daeu'L-Fiks, Beyrut, 1995, 56-5 es-Seyyid Ebu’bMeati en-Nuni vd digeleri, e-Cami fil Cerh ve Tad, Alemu'l-Katab, Beycut, 1992, 111. 209-219. * Bbd Zehe, Ebti Hanif’. 321; Muhammed Zahid el-Kevseri, Hanefi Fithinan Evastan, ges, Abdulkadit Seoer, Comal Sofuogla, Ankara 1982, 36.Ahad haberlerle ame! konusunda giz ardi edilmemesi gereken bir husus da, Eb@ Hanife'nin meydana gelen hadiselerle ilgili bitin hadislerin muttali ol mamas! ihtimalidir. Dolaytsiyla kimi durumlarda Eba Hanife’nin, ahad haberleri terk ederek diger delillere yénelmesi, 0 konuyla ilgili haberin ona ulagmamus olmast sebebiyledit:* Eger Eba Hanife bir hadisle amel etmemigse o haber: ya Eb Hanife- ‘nin sihhat sartlarina uygun degildir, ya muhkem ser’i birkurala aykinidir, ya da Eba Hanife'nin kitap ve sinnetten dayanagi olan bir asla aykiridir,® ya da Ebd Hanife'ye ulasmamustir. Bunun diginda kalan durumlarda ise Ebti Hani- fe ahad ve miirsel hadisleri bile layas ve kendi re’yine tercih etmektedir. Ebd Hanife’nin Kitap ve Siinnet’ten sonra hiikiim istinbatinda miira- caat ettigi iiciincii kaynak sahabi kavlidir. EbG Hanife sahabi kavlini saha- benin icma ettigi gériisler ve sahabenin ihtilaf ettigi gériisler olarak iki ka- tegoride degerlendirir. Eger sahabeden nakl edilen bir goriis iizerinde ihtilaf yoksa kiyasa aykin bile olsa sahabi kavlini tercih eder. Eger sahabe ihtilaf etmigse, onlarin gériislerinden fert ve toplum igin en faydah gérdiigiinii esas ahr. Uciincii bir gériig ileri siirmekten kaciur. Cassas, Ebu’l-Hasan el-Kerhi- ‘den Ebadi Hanife’nin: “Eger sahabe bir konu iizerinde fikir birligi etmislerse, onlara teslim oluruz, eger tabiin bir konu tizerinde fikir birligi etmislerse, onlarla tartigutrz”4 dedigini nakletmektedir. Mesela mazmaza ve istingak’in kayasa gére hem abdestte hem de gusiilde siinnet olmasi gerekirken, [bn Ab- bas'tan gelen: “Cenabetten gusl eden biradam mazmaza ve istingaki unutur- sa, iade eder”» eserine binaen Ebd Hanife, mazmaza ve istinsakin gustilde farz olduguna hikmetmistic* Bunun gibi bir yaranin baginda cikan kan ale masa bile kryasa gére teharete zarar vermesi gerekirken, ibn Abbas'tan gelen bir habete istinaden kiyasi terk etmistir5’ Selem‘in cevaza i¢in re'siilmalin ilamu kiyasa gore sartken, ibn Omer’den nakledilen bir habere istinaden ak- sine hikkmetmistir.* Sahabe kavlini tercih etmek konusunda Ebd Hanife'den tutumunun béyle oldugu nakledilmis olmalda birlilcte, onun bazt konularda sahabe kav- line aylar: hikiimler verdigi de goriilmeltedir. Mesela Hz. Aliden nakledi- len bir habere gre ecir-i miisterek, yaninda zayi mali tazmin etmesi gerekir- ken, Ebt Hanifekiyasa istinaden bunun aksine fetva vermistir™. Aym sekilde fbn Mes'ud ve Cabir b, Abdillah tan nakledilen bir habere gore hamilenin tig ® bik Zehre, Hu Hanif, 270: Uatmpostalen 10.135, Havva, 198. 1 eh.Cassas, ef Frstil, IL361; Debisi. 256; Ebd Bekr Muhammed b. Abmed es-Serabsi, Uni’ Serahst, Eda Nogtiyat. istanbul 1990, IL14, » Ebit Honife. Msned. 200, Genig bla’ igin bk. [mam Mubammed, east, 1.59460, Seeabsi, Ustl, L105-106. © Serahsi, Ui, 1.106, # Debos, 256: Satalsi, Ut, 1.106. * Debosi, 256; Setahsi Ut, 1.106.talakla bosanmasi caiz olmamasina ragmen, Ebd Hanifebuna cevaz vermis- tin Hz, Ali'den nakledilen bir esere gére teyemmiim yapmus bir kimsenin, abdestli olan sahislardan olugan cemaate namaz laldirmasi caiz degilken, Ebti Hanifebunu caiz gérmtistiir.? Eba Hanife’nin sahabe kavli karsisindaki bu farkl: tutumu bir ¢celiski olarak algilanabilirse de, esasen onun naslan ta'lilde takip ettigi genel ilke- ler g6z Sntine alindiginda, sahabe kavli konusunda da bu ilkeleri izledigini gostermektedir. Yani Eb Hanifebu konuda da Kitap ve Siinnet’in ruhuna en uygun olan gériisii tercih etmeyi ilke edinmektedir*, Eba Hanife, kryas ile bilinebilecek meselelerde sahabe kavlini almanin viicup degil, cevaz ifade ettigi, ancak kxryas ile bilinemeyecek konularda sahabi kavlinin kryasin ne alinmasi gerektigi fikrindedir.= Kitap, Siinnet ve sahabe kavli bulunmayan hadiselerde EbG Hanife, layas uygulanabilen bir durum vaki ise kiyasla amel etmis, kayas gecerli ol- mazéa istihsan yapmus, istihsanmn gecerli olmadigi durumlarda halkin genel uygulamalarim, yani teamiilii ve érfii dikkate almustir. Halkan genel kabul gosterip iizerinde ittifak ettigi seylere de itibar eden Ebd Hanife’nin icma’ delil olarak benimsedigi kabul edilebilir.* Fba Hanife’nin gerek Kur’an’in biit ii, gerek hadislerin Kur’ an kargisindaki ile rivayet ve metin agisindan durumlari kargisinda sergi- ledigi tutum, onun hiikiim istinbatinda nasslarin maksatlarina ve ruhla- rina uygun hareket etmeye Sncelik verdigini yansitmaktadir. Bu sebeple o, nasslardan elde ettigi bir takim genel ilkeleri (ktyasii'l-usGl) ictihat metodunda daima géz 6niinde tutmustur. Buradan hareketle Ebd Ha- nife’nin dini, kendi igerisinde tutarhligi olan bir kurallar sistemi olarak diisiindigii sdylenebilir. Dolayistyla ona gére bir kigi, dinin bu sistem icerisinde kalmak kayduyla, all yiiriiterek Sari’in nasslarla kastettigi an- lamlara ulasabilir ve bu kurallarla ulastigi manalar1 zamanm, mekanin sart ve ihtiyaclarina uygun olarak genisletebilir.* Nitekim bir sahsin “siz neden meseleleri kiyasla halletmeye ¢alisryorsunuz? ilk defa kiyas ya- pan seytandir” seklindeki elestirisine Eb Hanife’nin: “Biz bir meseleyi, Kitap, Siinnet ve iimmetin ittifakindaki asillarmdan olan bir asla ulaga- bilmek icin diger bir meseleye kiyas ediyoruz”® seklindeki cevabi, onun © Deliisi, 256, Serahsi. Useii, 1.106, ' Seybani, e/-Ast, 1.130, © Ebi Zehr, Ebi Hanif, 265. © A, Yunus Apaydin, “Sababi Séztiniia Hukuki Degeri”. AU/FD, $.4, Kayseri. 1990, 330, Bb Zetre, Ebo Hanife, 263, © $akri Ozen, “Ebi Hanife'nin Usil ve Fura Anlayisinin Kelami Temelleri”, Imam-1 A’zam Ebi Hanife ve Diisnce Sister (Sempozvum, Teblig ve Mizakereler). Ed. Iheahim Hatipoghi, Ekim 2003, Madanya, Borsa, Kurav yay., Bursa, 2005, 119, * Kerderi, Menokib, 162, EbdNuaym el-Isbahani, Mfsnedtt mam Ebi Hanife. tab, Mubammed el-Faryabi, Mektehetit'l-Kewser, Riyad 1994, 65; Havva, 118.kayasi siradan bir faaliyet olarak degil, aksine dinin asillarina ulasma ve onlart kavramada bir vasita olarak degerlendirdigine delalet etmektedir. Eb: Hanife’nin kryasi belli bir sisteme ve kurala baglayan ilk miictehit olarak kabul edilmesi de,” onun nazarinda ktyasin konumunun stradan bir faaliyet olmadiginin géstergelerindendir. Eb(i Hanife'nin yéntemi, onun meseleci (kazuistik) bir bicimde prob- lemlere yaklastigimi gostermektedir, Kazuistik metodun genel dzelligi ise, bir meselenin hikmiinin istinbatinda sadece hiikmii aramlan meselenin degil, onunla iligkili ileride ortaya gikabilecek biitiin konulanin da cdziimii- ne ulasmaktir. Bu sebeple bu yntemde biitiin ihtimaller ve ayrintilar dikka- te alinmak durumundadnr. Béylece bir anlamda, ne tiir meseleler kargisinda nasil hareket edileceginin teorisi olugturulmug olmaktadwr. Bu yntemin se- cilmesi, aynt zamanda hukuku uygulama konumunda olan idarecilere karst guvensizligi de iginde barindirit. Eba Hanife’nin béyle bir yontem izleme- sinde, icinde yasadigi dénemin ictimai, siyasi, iktisadi sartlarina ve bunlarla ilgili pozitif hukuku uygulamaka yakiimld idarecilere giivensizliginin yat- makta oldugu dit lebilir.® Eba Hanife’nin hiikiim istinbatinda miiracaat ettigi deliller ve bu delillerin hiyerarsisi, onun kullandigi usilin titizligini géstermektedir. Ni- tekim ortaya gikan meselelerin hiikiimlerinin tespitinde, etrafindan olus- turdugu bir nevi ictihat komisyonuyla® 0, sadece hiikiimleri tespit etmekle kalmayarak, bu hikiimlerden olusan bir fikih koleksiyonunu kendisinden sonraki nesillere aktarmay: da basarmistir. Eb(i Hanife'nin nderliginde ge- ligen bu filih ingasi hareketi, basta 6grencileri Ebi Yusuf, Muhammed b. Hasan eg-Seybani, isa b. Eban, Zufer b. Hiizeyl olmak iizere pek ¢ok fakih iizerinde etkili olmustur, Onun bu etkisi sebebiyle Hanefi fakihleri ilk d6- nemden itibaren, hiikiim istinbatinda hocalarmin gérislerini incelemeyi éne almayi tercih etmislerdir, Eger EbQ Hanife’nin ortaya koydugu gdziim Snerileri igerisinde aradtklarint bulamazlarsa, onun yéntemini kullanarak meseleleri hiikme baglamaya calismislardir, Bu gekilde ortaya Hanefi fikih killiyati denilebilecek eserler koymuslardir. Ozellilde fikih usdlai yazmanin yayginlastig sonraki dénemlerde ilk dénem Hanefi imamlarinin ortaya koy- dugu bu kiilliyat yol gésterici olmustur. 2, Fukaha (Hanefi) Metodu Fikih us@lii yaziminda iki yéntem gecerlilik kazanmustit: Hanefilerin fukaha ustilit ile miitekellimin usalii. Miitekellimin usaliinde, herhangi bir © Mustafa Uzunpostalo., “EbHanife”, Df4, X, 135. Mehmet Nuri Gtler, “Ebi Hanif ‘nin Hukuk Anlayt Batil (Avrupa} Hukuk Ekolleri Arasmdaki Yeri —Gaatimasel Kargilagtinals Hukok Aragtizonasie’, [stein’ Araghrmoior Legis, Ebi Henife Cucl Saves, 2002, €. 15, 81-2, 110, © Mubammed Hamidullah, “Eb Hanife‘nin Islam Hokukunu Tedvin Igin Kurdugu Akademi”, cev. Kemal Kuggu, /siam Hukiin Bticilen (Makeleler Kifiiyatr), stanbul 1984, 177-194.mezhep taassubu gdstermeksizin ve fer'i meseleler dikkate alnmaksizin de- lillerle desteklenen usél kurallari belirlenir. Bu sebeple miitekellimin yén- temi pratikten daha cok, teorik ve nazari bir ustildiir” Ayrica bu yéntem- de, kelam ile mesgu! olan Mutezile’nin felsefi ve kelami tartismalan filah us(iliine dahil etmelerinin bir sonucu olarak, kelameilarm akti istidlalleri de kullanilmaktadic.” Her ne kadar miitekellimin metodu ile Safit metodunun aym oldu- Sunu iddia edilse de,” $afit yontemi ile Matekellimin yéntemi arasinda g6z ardi edilemeyecek derecede biiyiik farklihklar vardir. imam Safii er-Risa- le'sinde, miitekellimin yéntemini kullanan usfileilerin aksine, ne teolojik ne de hukuk felsefesine iligkin konulara temas etmistir. O, din hususunda akl éne ¢ikaran Mutezile gibi kelam okullanina kars1, nassi vurgulayan ve i yiikseltmeyi hedefleyen bir bilim ortaya koymaya caligmustir.> Mii tekellimin yénteminin Safi yéntemi olarak isimlendirilmesinin yanlishigi- na igaret eden George Makdisi, $afii’nin er-Risale’de ortaya koymaya calis- bg usdlin, zamanla mutezile usfilciilerinin kelami konulart usil ilmine dahil etmeleri neticesinde, degisime ugradigim séylemektedir.* Mutezile usilciilerinin, felsefi ve kelami tartismalar fikth usiliine dahil etmeleri- nin, ¢afdaslan olan Hanefilerin digindaki mezhep usiilcileri tarafindan benimsenerek, artik ustil yaziminda gecerli yéntem oldugu gériilmektedir, Ustelik Mihne olayinin ardindan siyasal otoritesini yitiren akilc: Mutezile, geri adim atmak zorunda kalmis ve hukukun kaynagy olarak Kur’an’in géz ard edilmemesi gerektigi diigiincesini kabullenmistir Akilc: mutezile’- nin hadiscilere bu yakinlagmasi nedeniyle, Mitekellimin denilen, Mute- zile usilciilerinin énciliigind yaptigi ve Safi usilciileri de dahil olmak uzere cumhurun kullanmay: tercih ettikleri yontemin gecerlilik kazanmis oldugu séylenebilit. Yani Miitekellimin yéntemi Safii yontemi degildir. Bi- lakis sonraki dénem $Afii ustlciileri miitekellimin yéntemini kullanarak usd yazmislardir, Fukaha usfilii denilen Hanefi yénteminde ise mezhep imamlanndan nakledilen fer’i meselelerden hareketle usdl kurallarmin tespit edilmesi- ne ¢alisilir, Bu yontemde asi! olan mezhep imamlarinin, fer'i meselelerde Hadas Metordologts. ge 4. Baska, Ankara 1986, 24-25, Vehbe Zauhayli, e-ect= 6 Usidi Fk, Danw'lFi * Sevyid Bey, el-Medhal, 49: Hallay, Was al-Shalii the Master Architect of Islamic Jurisprudence?”, 598; Yksel ‘Macic“Mutczile‘nin Fatah Usilandski Yeri vo EilGsi" /ary, Mu'tazile Ozel Saytsi, Yil: 3, 83, (2003), 78. © Seyyid Bey. 50; Zeydan, el-Veciz. 17, Muhananied bit Zero, fsienn Fedcuint Metodotoprsi, ges. Abdulkadit Sener. Fecef yay... Bask, Ankara 1986, 24-25; Vehbe Znhayli, e-ieeie f Usitt Lith, Danw'l-Fikri" ke Muasi, Beyrut 1999, 18: Havva, 119. © Gorge Makiisi, “The Juridical Theslogy OF Shaii'i Origins And Significance Of Usil A-Fiyh”, Studia Islomtica, No. 59. (1984), 12, ™ Makdisi, “The Juridical Theology Of Shafi..." 16-17 * allay. Was al-Shatii the Master Architect of Islamic Jurisprudence?”, 598, dulkadir Sener. Fecrt yay,vermis olduklar fetvalar ve gériislerdir, Hanefi usilii fer'i meselelerle i¢ ice oldugu icin, pratik balamdan fikha daha uygun bir yontemdir, Zira bu yén- temde ortaya konulan uséil kurallarinin acildanmasinda pek cok drnekler verilerek konular izah edilir® $ah Veliyyullah Dehlevi Fukaha yéntemini su sekilde dzetlemekte- dir: “Ehl-i re’y, filchi, tahric esasina gére genislettiler. Bu esas su gekilde tat- bik edildi: Her bir alim tabi oldugu iistadlarmin lisam durumunda olan, o toplulugun ictihadlarint en iyi bilen ve tercih hususunda en dogru gériis sahibi olan bir alimin bir kitabim ezberler. Herhangi bir meseledeki miin durumunu diigiiniir. Kendine bir sey soruldugunda veya bir seye ihti- yac duydugunda iistadlarindan ezberlemis oldugu aciklamalara bakar. Sayet onlar arasinda cevabi bulursa onlarin sézlerindeki umumi manalara bakar, © surete gére meseleyi icra eder, yahut da kelamm zimni igaretine bakar, ondan istinbatta bulunur’.” Fukaha yénteminin olumlu ve olumsuz kabul edilebilecek yénleri meveuttur, ancak bu yéntemin temel dzellikleri olarak gunlari séylemek miimkiindiir: 1) imamlardan nakledilen fiird-1 fikha iliskin Grnekler cok oldugu icin uygulamada usil ile fiirt’u birbirine baglamaya dayanan ameli bir ydntemdir; 2) bu yéntem faydal: bir dslupla usal ve fikuh arasint mez- cetmistir; 3) mezhep imamlarmin hiikiim istinbat ederken dayandiklan- na inanilan usile iligkin ldilli kaide ve kurallarin gikarabilmesine katla saflayan bir yéntemdir. Bu sebeple hilaf ve usiil tizere fiird hiikiimlerin tahrici konularinda ve kiilli filih kaidelerinin yazilmasinda degerli eserler verilmesi gibi fikha hizmet etmistir; 4) imamlardan gériis nakledilmeyen hususlarda ihtilafin ¢ikmasina miisait bir yontemdir; 5) zamanla imam- larin fuird meselelerdeki hikiimlerinden kurallari belirleme igi, nasslari geri plana ittigi igin igtihadin donuklasarak hiikiim istinbat isinin tahricle sinirli kalmasina yol agmistir® Kerhi (¥. 340/952) “Bizim ashabimrzin gériislerine aykiri olan her ayet neshe veya tercihe haml edilir, Daha gecerli olan ise o ayetin uygunluk Sniinden te’vile ham! edilmesidir’” seklindeki kaidesiyle, lmamlarin g6- Seyyid Bey, 49: laminli, limi Hilf. 33 $ah Veliyyulloh Dehlevi, “el-Insaf fi Beyani Sebebi'lthiilit", Afeciuplerin Dogusu ve detihad Tarngmas: (Malsleler Kalliyan), gov. Sakra Gzen, Por yay, stinbul 1992. $3. * Zeyton, el-Vecie, 17 Zath izciz 18; Mallat, 18: Bardakogih, “Hanefi Mezhebi", 16.12, » BbiiZeyd ed-Debisi, Ye ist 'n-Nacar. tah. Mustafa Mohammed el-Kabbini eckDimagki, Dara Ibn Zeyditn, Beyeut. ts, 169,rislerinin fukaha yontemindeki énemine isaret etmektedir.° Kerhi, buna benzeyen iki kaide daha vaz etmistit. Birinde Hanefi imamlarinin gérigleri- ne aylari olarak varid olan haberlerin (hadislerin) neshe haml edilmesi ge- rektigi, ya da Hanefi imamlarin o hadisin diginda ona denk veya ondan daha kuvvetli bir hadisle amel ettiklerini séylerken;* digerinde, meydana gelen herhangi bir olayin hiikmiiyle ilgili olarak Haneft imamlarinn kitaplarinda bir bilgiye rastlayamayan kimsenin, Kitap, Siinnet ve diger delillere miira- caat etmesi gerektigini séylemektedir* Fukaha usdliiniin temel mantigin yansitan bu kurallar, imamlarin géritslerinin Kitap ve Stinnet’i anlamak ko- nusunda ne kadar énemli olduguna isaret etmektedir.” Dolayistyla bu yon- temde, ilk énce meselelerin céziimiiyle ilgili olarak mezhep imamlarindan nakledilen g6riislerin temellendirilmesi hedeflenmekte, buna bagi olarak mezhep imamlarimin o giriiglere ulagirken yararlanmis olabilecegi usd ku- rallari belirlenmektedir. Belirlenen bu kurallara aykini g6riisler ortaya ciktigi durumlarda ise kural digi olan gériisleri temellendirebilecek yeni kurallar ihdas edilmeye caligilmaktadir* Fukaha yénteminin mezhep imamlarinin meselelerin hikimleriy- le ilgili olarak ortaya koyduklari cézitmlerden, usdl kurallarina ulasilmast seklindeki yapisi sebebiyle kurallarin belirlenmesi ve ortaya konulmasinda 6rneklere daha fazla miiracaat edilmektedir, Hanefilerin bu ustilit sayesinde sadece meydana gelmig olan degil, ayn! zamanda farazi olarak gergeklesme imkani tasavvur olunan meseleler icin de céziim araytsinin zemini hazirlanmis olmaktadir, Nitekim Tarihu Bagdad'da aktarilan bir rivayete gére EbG Hanifevuku bulmamis hadisele- rin hiikmiind aragtirma sebebini, bela gelmeden énce ona hazarliklt olmak, geldiginde ise ona nasil bir yaklasim sergileyip, ondan nasil cikulabilecegini » Yonus Apaydin, Kerhi'nin bu gdrisdyle ilgili olarak gu degerlendirm ta mezhep imamlarinin gordslerinin ayet ve hadislerin dniine gecirildigi izlenimini vermektedir. Ancak Hanefi imamiarmun anlam ve yorum hususunds ortaya koydublan ilkeler ve geligtindileri yontem gergevesinde dist- ‘nbldugende bu izlenimin ve bu izleoimden kaynaklanan elestirilerin bakh oloiadigt ortay gtkacaktu. Kerhi'in bu stzontin Bhd Hanife'nin sahabe zoriskeinin disina gikmama ilkesiyle birlikte dastindlmesi tekabal etigi anlemin dogru anlasilmasin: kolaylastracaktir. Me yandan séziiedilen anlayss. gortislerin sistemleserck ekol baline gelmesi durumo ve istikrarmn saglaamast kaygst inde dtistinimelidic™. Bk, Hz, Yomus Apavdin. “Ker bi mnad, Did, 25 286. ‘asi Nowa, W6-1TO Nazar. 173. H. Yunus Apaydin, sonraki déncm usiilcilerin Kerhinin usile dair gérity- inc sika afifia bulommalanodan hareketle, Hanefi filah usiléndn bivik dlyiide il defa Keri tacafindan sistenlstirildiginin soyleacbilecedini belirunektedir, Bk. H. Yunus Apaydin, “Kerhi". DIA, 25.286 © Nitekim finam Safinin Bagdad mescidlerinde ders halkalarma katildiginda, meseleler Karstsinda Kur‘an syle divor, Resulullah biyle diyor dive yaklasim: Karsisinda, ders halkast midavimlcrinin kendisine tistadle- bicim ashabunizin yolu bévledic dive cevap verdikleribildiribnektedir. Bk, Bagadi. de bulunmaktadi: “Bu ilke ilk bakas- Tarihu Bogdad, 11408. » Bardakoght, “Hanefi Mezhebi", 16.12.bilmek seklinde izah etmektedir.s Hanefilerin, miitekellimin usdliinde oldugu gibi énce usd kuralla~ mint belirleyerek, bunlan meselelere uygulamak yerine, fer'i meselelerden hareketle usd kurallarin: belirlemeyi tercih etmelerinin énde gelen sebebi, basta Ebat Hanife olmak iizere mezhep imamlarinin, meseleler kargisindan hiikdim istinbat ederken kullandiklari usdllerini agikdayan eserler birakma- mus olmalaridir. Bu sebeple sonraki dénem Hanefi alimleri, imamlarmdan kalan ve pek cok fer'i meselenin mini igeren furu kitaplarim incele- yerek, kendi imamlarinin o ¢éziimlere ulagirken hangi usili kaidelere baghi kaldiklarini tespit etmeye younlasmuslardir.®* Bunun bir diger sebebi ise, Hanefi imamlarimn meselelerin cdzii- miinde selefleri olan Hz. Omer, Hz. Ali, Hz. Abdullah b. Mes'ud gibi saha- bilerin nasslarda yer alan hiikiimlerin gayelerini yakalamak i¢in gayret sarf etme geklindeki yontemleridit®” Sonraki dénem Hanefiler, nasslari yorum- layarak hiikiim veren seleflerinin, nasslar en iyi sekilde anladiklan kana- atinde olduklari icin, onlarm fer'i meselelere vermis olduklar hikkiimleri anladiklan taktirde, bu hikiimlerin baglt olduklart kurallara ulasabilecek- lerini diisiinmiis olabilirler. Ayrica Hanefi mezhebinin ortaya ¢ikip, gelistigi coftafi mekanin da, bu yéntemin tercih edilmesindeki etkisi giz ardi edilmemelidir, Zira mez- hebin arka planim teskil eden kurucu imamlar (Ebd Hanife, Ebd Yusuf ve Imam Muhammed), Kafe'* gibi, Islam’m gelisiminde rolii bulunmayan son- radan imar edilmis bir beldede yasamuslardi. Bu beldenin ileriki zamanlar- da ilim yéniinden gelismesi, ayrica gesitli siyasi gériiglerin merkezlerinden biri haline gelmesi ve hatta devletin baskenti konumunu elde etmesi, istemez Kafe’nin kozmopolit bir ortam teskil etmesine yol agmusti. Bunun yaninda dinin ana kaynaklarindan olan hadis, merkez konumunda olan Hi- caz bélgesine oranla bu bilgede hem daha azdi, hem de siyasi, ideolojik ve * Taribu Bagdad’da hadise syle nakledilmektedir: “Fon Hanife. Kufe'ye gelen Katade’ye, Kocast kaybalan bir Kadinun, ono dei sanarak bagka bir exkekle evlenmesi ve ilk kocasmun geri clémmesi halinde mebinin durumunun ne ofacagiot sorar. Katace, bu olayin gergeklesip gergekleymedigini sordugunda, “hayar geryekleg- medi” diye cevap verit. Bunun (zerine Katade “Bana neden vaki olmamis bir olayin biking soruyorsumu2" dediginde, Fbit Hanif: “Biz. bela getyekleymeden hazirhk yapiyoruz. olay gergeklestigt zaman ise ona mastl yaklagneagamizi ve ondan nasil gikacagimms bilmig olnyori2” cevabins verit. Bk. Bagdacli, Tarik Bagdad, XVal77. H. Yunus Apaydin, Hanefilerin farazi hadiselere g62tim arama gayretlerinin sadece zibni bir egeersiz ve ortaya gikacak problemlere hazarikh olmak yeklinde anlagtimasioin yeterti olmadhga, bunun yanunda rey ve Joyasn benimsemig olan Honetilerin, dagatice sistemalerinin otarldigint gdsterme gayreti de buhunchugm dosan- mektedir. Bk. H. Yunus Apaydn, “Bie Mubofazakae Re’ycilik Teorisyeni: Eba Hanite”. Islami arastirmater, Ebii Hanife Ozel Sayssi, C. 15, $.1-2, 2602, 149. BK. Havva, 115-116; Ali Bardakoglu, “Haneti Mezhebi". Did, XVI. 12. © Kinget, “Phi Re'y®, X, $22 Kaife hakkinda genis bilgi igin bk: Casion Avex, “Kae” 1, XXVI, 339-342,taassubi sebeplerle giivenilmez bir haldeydi.* Bélgede hadisin giivenilmez cesitli unsurlar tagimast sebebiyle, kurucu imamlar, meselelerin cziimiin- de hadis yerine re'y ve ktyasa miiracaat etmek zorunda kalyorlardi. Onlarin bu tutumu da digier mezhepler tarafindan elestirilmekteydi. Sonraki dénem Hanefileri Eb: Hanife’nin hadis kargisindaki tutu- muna yéneltilen elestirilere cesitli sekillerde cevap vermeye ¢aligmuslardir. Cessas bu durumu aciklarken Hz, Eb Bekir’in hadis rivayet etmek yerine insanlari Kur'an’a yonlendirmeyi tavsiye eden sézlerini naklederken;” Ab- diilaziz el-Buhari (v. 730), Eb@ Hanife’nin bu durumunu gdyle izah etmek- tedir: “Selef -Allah onlardan razi olsun- cok hadis rivayet etmeyi zemmet- mistir. Hz. Ebi Bekir, ki sahabenin iklerindendir, onlarm en az. riva- yette bulunamdir. Hz. Omer “Resfilullah’tan rivayeti azaltin, bu konuda biz de sizinle birlikteyiz” derdi. Zeyd b. Erkam‘a “Bize Restilullah’tan rivayette bulunmaz misin?” denildiginde: “Biz yaslandik ve unuttuk. Resdlullah’tan rivayette bulunmak biiyiik / ajar bir istir” derdi. Bu sebeple Eb Hanife’nin rivayeti cok azdir, hatta ona ta'n edenlerden bir kism: onun hadis bilmedigi- ni sdylerler. Halbuki is onlarin sandigi gibi degildir. Aksine o asrinda en iyi hadis bilenlerdendi. Fakat zabt konusundaki sarta riayet etmesi sebebiyle rivayeti az olmustur®™ Bunlardan baska Hanefilerin sadece meydana gelmig olan hadiselere degil, farazi meselelere de céziim iretme gayreti géstermeleri sebebiyle fet- va verilmesi gereken konular oldukca yekiin tutmaktaydi.* Biitiin bu sebepler, imamlarin hiikiim istinbatinda kullandiklan usdl kurallarmu vaz etmekle ugragmak yerine, onlarr uygulamaya sevk etmisti. Béylece binlerce meselenin hiikmii imamlarin kavilleriyle ortaya konulmus- tu. Dolayisiyla sonraki dénem Hanefilerin, imamlarin kavillerinden hareket ederek kurallan ortaya koymanin disinda fazla bir segenedi yoktu, Ancak Hanefi usillciilerin bunu yaparken her zaman dogru tespitle- re ulastiklari var sayilmamalidir. Zira cogu zaman Fukaha yéntemiyle usdl kuralim: belirlemeye caligan usilcii, ulastigi usd kuralinin kesinlikle kurucu imamlarin vaz ettigi prensip oldugunu kesin olarak ortaya koyamamakta, mezhep imammnin muhtemelen 0 kurali uygulamus olabilecegini Sn gérmek- ® Bu dinemde Hanefilerin merkezi olan Kilfe“de pek gok siyasi akim meveut oldugu gibi, bunlar kendi ideolo- jilerin’ temellendirebilimizk adina hadis uydurmalaan da geri dormuyorlardi. Bu sebeple de Kiife'de hadislerin aivvenililigioldukga alt dizeydeyeti. Geax bi igin bk Ebi Zebre, Eba Hanife, 125-128; ¢l-Katlan, 290; M. Hagel Meat, 16.1112: © Abdilacie

® Ote yandan sayet herhangi bir konuda mezhep imamlarmdan her- hangi bir hiikiim varid olmamissa, bu takdirde ihtilaf kaginilmaz olmak- tadir. Mesela meshur haberin hikkmii konusunda mezhep imamlarindan herhangi bir nakil bulunmadi®) igin, sonraki dénem Hanefi hukukgularin bunun hiilmiinde ihtilaf ettikleri bildirilmektedir” Fukaha yéntemini kullanan usdlcilerin, imamlarmm fer'i mesele- lerdeki gériislerinden hareketle ortaya koyduklan usd kurallarinin, imam- lara izafesinin kesinlik arz etmemesi ve mezhep imamlarindan bir nakil bu- lunmadig) durumlarda nasil hiikiim elde edilecegine dair belirlenmis ilkeler bulunmamasi sebebiyle konunun jhtilafa agik halde bulunmast bu yénte- min eksildikleri olarak degerlendirilebilit. Fukaha yénteminin olumsuzluk olarak degerlendirilebilecek bir yénii de, sonraki dénemlerde basta kurucu imamlar olmak iizere mezhep bityiiklerinin fiira meselelere vermis olduklart hiikiimlerin nasslarin yerini almasidir. Bu sebeple sonraki asirlarda artik i¢tihat yerini tahrice birakmis ve béylece mezhepte mevcut hiikiimlerden elde edilen usa kaidelerinin yeni hadiselere uygulanmasindan ibaret bir metot yerlesmistir. Bu ise zamanla kati bir kuralciliga déniigmiigtiin® 3. Sonuc imamlarm fer'i meselelerde vermis olduklari hiikiimlerden usd kurallarina ulasmak bigiminde vaz edilen Fukaha / Hanefi usiilii, teorik * Ana dikle ibadet mesclesi giniimiizde de tartymia konusu yapulagelen bir konudr, Konuyla ilgili Ebi Hanife- “nin yaklasiny konusunda teferrvath bilgi iin bk. Kasif Hamdi Oku, “EbiHanife ve Ana Dilde Ibadet”, {slant Arastarmatar, BboHanife Ozel , S.1-2, 2002, 83.90. * Muhammed b. El-Hasan e5. biitdbw TAdT, Beyrut 1990, 139; i, Bectin’s-Sand ? i Tertibi’s-Sera, I, Baska, Beyrut 1986, 1112, » Peadevi, Usil, 124; es-Serabsi, L282, * abdotazi * Bk. Alaiiddin EbiBickr Mubammed b, Ahmed es-Semerkanci, isc 7s fi Netoncr tik i Uist PPh tah, Abdilmelikt Abdurralunn Esad es-Sadi, Mekke, 1984, IL624, * Bardakogtu, “Hanefi Mechebi", 16.12,balamdan ele alindiginda mezhep taassubuna gétiiren bir yéntem olarak algilanmaya miisait olsa da, pratik balamdan sosyal hayatla i¢ ice, zama- nin ve mekanun sartlarina gre yeniden yorumlanabilecek, ihtiyag duyulan alanlarda kurallan esneklestirerek gereldi ilkeyi ortaya cikarabilecek bir yéntem olarak 6ne cikmaktadir, Hic stiphesiz bu yéntemin gelisiminde, Ha- nefi mezhebinin kurucu imamlarinin, usiillerini acikayan eserler kaleme almamig olmalar birinci derecede etkindir. Ancak bunun yamnda, kurucu imamlarmn, ézellikle de Ebdi Hanife’nin icinde yagadigi cografyanin da gart ve imkanlan ¢ercevesinde, usdil kurallarim: yazmak yerine, bizzat uygulamak durumunda kaldigi g6z ardi edilmemelidir. © daha fazla, sosyal hayatin ih- tiyaclarina cevap vermek karsisinda kaldigi igin talebelerine de bu sekilde hareket etmeleri bir miras olarak kalmugtir. Nitekim onun derslerinde talebelerini cesitli tabakalara ayirdiga, bir kismina fikhin baslangic ilkelerini Sgretirken, bir kismuyla ileri diizeyde fk- hi minazaralara girdigi, hatta fikih insasi icin seckin talebelerinden olusan bir komisyonu bulundugu bilinmektedir. O, bu komisyonda, yetkiyi elin- de bulunduran tek adam roliinii iistlenmemis, bilakis biitiin talebelerinin goriislerini ve delillerini ortaya koymalarini sabirla beklemis, cereyan eden tartismalardan ortaya cikan sonuclari da kayit altma aldirmugtit. Ne yazik ki bu kayitlarda sadece karsilagilan meselenin hikmii yazilmus, o hiikme hangi yéntemle, nasil ulasildigi beyan edilmemistir. iste Eba Hanife’nin bu tutu- mu, sonraki dénem Hanefilerin, imamlarinin hikiim istinbatinda nasil bir yéntem izlediklerini tespit edebilmeleri icin, bu hiikiimleri derinden tahlil etmeleri senucuna ve dolayistyla Fukaha yonteminin ortaya ¢ikigina zemin hazirlamistir. Fukaha yéntemi, Hanefi usdlciilerin kullandigi bir yontem oldugu igin, kanaatimizce bu yéntemin Hanefilere mahsus bir usdil olmasinda bi- rinci derecede Eb(i Hanife’nin rolii biiyiiktiir. Onun hiikim istinbatinda kul- lanmis oldugu yGntem, sonraki dénem Hanefi fakihlerince yakindan takip edilmis ve hangi usdli kurallata dayanarak hareket ettigi meselesi, Fukaha / hanefi usdiliniin ortaya cikmasinda birinci derecede etken olmustur. Eba Hanife'nin hiikiim istinbatinda kullandigi yontemlerin, kendisinden hemen sonra gelen Ebfi Yusuf ve Muhammed eg-Seybani’nin bagim cektigi ilk nesil Hanefi imamlarinea kullaniimasi, onlarin da hiikiim istinbatinda énceligi hocalarinin gériiglerine vermis olmalari, sonraki dénem Hanefi fakihlerinin hocalarinin gdraslerine meyl etmelerinde birinci derece etkindir. Gerek Ha- nefi mezhebinin ortaya ciktigi cografi ve kiiltiirel ortam, gerekse ilk nesil Hanefi imamlarimn filah ingasindaki maharetleri, onlara talebelik eden 53- rencilerinin nezdinde onlan iist bir konuma getirmistir,