WPROWADZENIE

Aparat administracji publicznej w 2RP tworzyły różne organy. Ze względu na zasięg

terytorialny działania dzieliły się na administrację centralną oraz terytorialną:
• Centralna wykonywana była przez RM i ministrów
• Terytorialna dzieliła się na
Samorząd
Administrację rządową - organy składały się z pionów administracji – specjalnej
(niezespolona; okręgi np. Szkolne, wojskowe) oraz ogólnej (zespolona; sfera zadań
należących do resortu spraw wewnętrznych; województwa, powiaty, gminy miejskie i
wiejskie).
POCZĄTKI UNIFIKACJI
W chwili odzyskania niepodległości na ziemiach polskich istniało kilka systemów
ustawodawstwa administracyjnego. Punktem wyjścia do unifikacji było oparcie się na
dotychczasowym stanie, reformowanym stopniowo we wszystkich dzielnicach przy
wykorzystaniu zasady 2stopniowości terenowej administracji rządowej oraz zespolenia
pewnych dziedzin administracji w jednym typie organów.

Administracja rządowa
Były zabór rosyjski - już na początku 1919 roku wydane zostały tymczasowe przepisy
o organizacji urzędów powiatowych (komisarze ludowi; zadania z zakresu spraw
wewnętrznych); w tym samym roku przekształcono je na starostwa (starostowie;
mianowani przez ministra spraw wewnętrznych; wszelkie sprawy administracji
państwowej i nadzór nad samorządem; zespolenie); na mocy ustawy z sierpnia 1919
podzielono kraj byłego Królestwa Polskiego na 5 województw (wojewoda; mianowany
przez naczelnika państwa; zarządzenia poszczególnych ministrów; zwierzchnik
podległych mu władz i urzędów; Rada Wojewódzka - organ pomocniczy,
opiniodawczy i w pewnym zakresie uchwalający, składała się z przedstawicieli
samorządu powiatowego i miejskiego oraz poszczególnych działów administracji);
odrębną organizację z komisarzami rządowymi na czele uzyskały Warszawa (status
równy wojewodzie), Łódź i Lublin; na ziemie Kresów Wschodnich organizację tę
wprowadzono dopiero w 1921, rok później rozciągnięto ją na obszar Wileńszczyzny
(urząd Delegata Rządu - administracja powiatowa; przekształcony w urząd Komisarza
Rządu, a ostatecznie w urząd wojewody w 1925).
Były zabór austriacki - powstała w 1918 roku w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna
zamierzała oprzeć administrację na szczeblu powiatu (jednolitość administracji
rządowej i samorządowej; komisarze powiatowi); wobec sprzeciwów przywrócono stan
poprzedni, czyli starostwa (starostowie); w marcu 1919 utworzono urząd Generalnego
Delegata Rządu dla byłej Galicji (większość kompetencji byłego namiestnika, kontrola i
kierownictwo nad działami administracji niezespolonej); w grudniu 1920 rozciągnięto na
te tereny organizację ustroju administracyjnego z byłego Królestwa Polskiego;
utworzono 4 województwa z podziałem na powiaty.

Były zabór pruski - powstała w 1918 roku Naczelna Rada Ludowa poprzez swój organ
wykonawczy (Komisariat) wprowadziła pewne zmiany w organizacji administracji
terenowej (obok niemieckich landratów wprowadzono polskich starostów jako
naczelników powiatów); w sierpniu 1919 wydano ustawę o tymczasowej organizacji
zarządu byłej dzielnicy pruskiej (2 nowe województwa; granice powiatów oparte na
dawnym niemieckim podziale; utworzono Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej
(wszystkie sprawy załatwiane przez ministerstwa działające w Warszawie; uprawnienia
ustawodawcze; zlikwidowane w 1922).

Autonomia Śląska - województwo śląskie utworzono dopiero w 1920 (statut organiczny

województwa śląskiego, którego zasady obowiązywały do końca 2RP); własny organ
ustawodawczy – Sejm Śląski - z prawem stanowienia ustaw; odrębny Skarb Śląski;
organ wykonawczy stanowiła Rada Wojewódzka.
 SAMORZĄD TERYTORIALNY
Samorząd gminny – w chwili odzyskania niepodległości samorząd gmin wiejskich
istniał na terenie całego kraju. Pierwsze zmiany, dotyczące jego organizacji
wprowadzono w 1918 roku na terenach byłego Królestwa Polskiego (rada gminna z
wójtem; wybierana przez zgromadzenie gminne – wszyscy pełnoletni mieszkańcy
gminy, również kobiety; organ zarządzający i kontrolujący działalność wójtów;
przygotowywała wnioski i projekty budżetu; wójt był organem wykonawczym oraz
zarządzającym bieżącymi sprawami gminy); na ziemiach byłego zaboru austriackiego
przeprowadzono częściową demokratyzację istniejących tu struktur samorządu
gminnego, ale nie ich zmianę; analogicznie na ziemiach byłego zaboru pruskiego;
samorząd gmin miejskich istniał na wszystkich ziemiach, ale największe zmiany w
jego organizacji przeprowadzono na terenach byłego Królestwa Polskiego, na mocy
dekretu z 1918 wprowadzono pojęcie gminy jako samodzielnej jednostki terytorialnej,
wyposażonej w osobowość prawa publicznego (członkami gminy stali się wszyscy
obywatele polscy); organami uchwałodawczymi i kontrolującymi samorządu
miejskiego były rady miejskie, wybierane na 3 lata w demokratycznych wyborach;
organ wykonawczy stanowił magistrat (zarząd miejski); nadzór nad samorządem różnił
się w zależności od wielkości miasta; na terenach byłego zaboru austriackiego wybory
do samorządu odbywały się według systemu kurialnego; na ziemiach byłego zaboru
pruskiego ordynację wyborczą do samorządu miejskiego oparto na tych samych
zasadach co na ziemiach byłego Królestwa Polskiego.

Samorząd powiatowy – po wprowadzeniu go w latach 1918-19 na ziemiach byłego

Królestwa Polskiego, istniał na terenie całego kraju; organami uchwalającymi i
kontrolującymi były sejmiki powiatowe, które wybierały na 3 lata organ wykonawczy -
wydział powiatowy (starosta); nadzór należał do wojewodów; na ziemiach byłego
zaboru austriackiego samorząd powiatowy praktycznie nie istniał (tymczasowe
zarządy ze starostami jako komisarzami na czele).

Samorząd wojewódzki - w chwili odzyskania niepodległości istniał tylko na ziemiach

byłego zaboru pruskiego; organem uchwałodawczym był sejmik wojewódzki
(wybierany przez sejmiki powiatowe i rady miast wydzielonych na 4 lata); organem
wykonawczym był wydział wojewódzki ze starostą krajowym; na ziemiach byłego
zaboru rosyjskiego funkcje samorządu wojewódzkiego pełniły rady wojewódzkie (w
Galicji – Tymczasowy Wydział Samorządowy, zlikwidowany w 1929).
 ADMINISTRACJA W ŚWIETLE KONSTYTUCJI
Konstytucja marcowa 17 marca 1921
a. Zasady konstytucyjne - zasada dekoncentracji, zespolenie organów
administracji, zasada udziału obywateli, zasada dwuinstancyjności, zasada odwołania
od orzeczeń organów administracyjnych
b. Samorząd - szerszy zakres obejmujący także sferę delegowaną
ustawodawstwa; miał łączyć się z autonomią; jednostki podziału terytorialnego miały
jednocześnie stanowić jednostki samorządu terytorialnego; prawo stanowienia
przyznano radom obieralnym; czynności wykonawcze należały do organów
(wydziałów), utworzonych na zasadzie zespolenia kolegiów (wybieranych przez ciała
reprezentacyjne samorządu) z przedstawicielami władz państwowych i pod ich
przewodnictwem; państwo sprawować miało nadzór nad działalnością samorządu
poprzez wydziały samorządu wyższego szczebla; powołanie samorządu
gospodarczego
c. Autonomia - autonomia narodowościowa powiązana została ściśle z
samorządem terytorialnym; mniejszości narodowe mogły tworzyć autonomiczne
związki mniejszości w obrębie samorządu terytorialnego

Konstytucja kwietniowa 23 kwietnia 1935

a. Zasady konstytucyjne - administracja państwowa stanowiła służbę publiczną; w
jej skład, oprócz administracji rządowej, włączono także samorząd terytorialny i
gospodarczy – ograniczenie samodzielności organów samorządu terytorialnego;
centralizacja; dekrety prezydenta
b. Samorząd - powołanie samorządu terytorialnego (gminnego, powiatowego i
wojewódzkiego); wydawane normy prawne wymagały zatwierdzenia przez organ
nadzorczy; nadzór został oddany w ręce rządu; mogły powstawać związki
samorządów dla wykonywania zadań szczególnych; samorząd gospodarczy i
możliwość powołania Naczelnej Izby Gospodarczej, a nadzór nad samorządem
sprawował rząd
 Struktura administracji
Rada Ministrów - organ kolegialny; ministrowie pod przewodnictwem prezesa Rady
Ministrów, mianowani przez prezydenta; centralny organ administracji publicznej;
uzgadniała działalność administracyjną poszczególnych ministrów, rozpatrywała
sprawozdania poszczególnych ministrów, zatwierdzała statuty organizacyjne
poszczególnych ministerstw; wydawała zarządzenia, podejmowała uchwały, wydawała
akty administracyjne; organem pomocniczym było Prezydium Rady Ministrów; Komitet
Ekonomiczny.

Ministrowie - kierownicy wyodrębnionych resortów administracji państwowej; po

przeprowadzonej w 1928 unifikacji administracji rządowej, administracja centralna
została podzielona na 13 ministerstw, w 1932 zmniejszono ich liczbę; jednolite zasady
organizacji ministerstw ustalono w 1926 (dzieliły się na departamenty z dyrektorami na
czele), a te na wydziały (z naczelnikami); liczbę oraz kompetencje określały statuty
organizacyjne ministerstw zatwierdzane przez RM; ministra zastępowali w urzędzie
podsekretarze stanu; aparat pomocniczy stanowiło ministerstwo; urzędnicy
ministerialni nie posiadali własnej władzy, sprawowali ją tylko z upoważnieniem
ministra; podporządkowanie ministrom urzędów centralnych, działających pierwotnie
niezależnie od nich.

ADMINISTRACJA PO UNIFIKACJI
Unifikacja administracji w 2RP nastąpiła ostatecznie na mocy rozporządzenia
prezydenta z dnia 19 stycznia 1928 (podzielono obszar państwa na 16 województw, a
te na powiat; Warszawa stanowiła osobną jednostkę); zmiany podziału na województwa
wymagały ustawy, zaś podziału powiatowego uchwały RM - rozporządzenie
wprowadziło silny pion administracji zespolonej.

Organy administracji ogólnej

Wojewoda - stał na czele województwa; mianowany przez prezydenta na wniosek RM;
podlegał ministrowi spraw wewnętrznych (osobowo) oraz właściwym ministrom
(służbowo); działał w charakterze przedstawiciela rządu (koordynował działalność
administracyjną pod kątem zgodności z polityką państwa; nadzorował obsadę
stanowisk) oraz szefa administracji ogólnej i działów administracji specjalnej,
zespolonych z administracją ogólną (zapewnienie bezpieczeństwa i porządku
publicznego; nadzorowanie prasy, samorządów oraz stowarzyszeń; miał prawo
wydawania rozporządzeń wykonawczych oraz porządkowych; stał na czele urzędu
wojewódzkiego; udział czynnika obywatelskiego realizowany był poprzez Radę
Wojewódzką (organ opiniodawczy) oraz Wydział Wojewódzki (organ doradczy i
stanowczy).
Starosta - stał na czele szczebla powiatowego; mianowany przez ministra spraw
wewnętrznych; podlegał wojewodzie; działał w charakterze przedstawiciela rządu i
szefa administracji ogólnej i działów administracji specjalnej, zespolonych z
administracją ogólną; głównym obowiązkiem starosty było zapewnienie
bezpieczeństwa i porządku publicznego za pomocą podległych mu organów policji
państwowej; sprawował także orzecznictwo karno-administracyjne; współpracowały z
nim organy samorządu powiatowego – sejmiki powiatowe oraz wydziały powiatowe;
od 1932 istnieli także starostowie grodzcy (miasta powyżej 75k mieszkańców).

Zadania administracji ogólnej

Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego – realizowana była poprzez organy
policji państwowej, utworzonej w 1919 (na terenie byłego Królestwa Polskiego, a od
1922 na terenie całego kraju); organizacja wzorowana na wojskowej; na czele stał
mianowany przez naczelnika państwa (później prezydenta) komendant główny; w 1925
ujednolicono organizację terenową policji (województwa - komendanci wojewódzcy;
powiaty – komendanci powiatowi; mniejsze miasta i gminy – komendanci
posterunków); osobny pion służby śledczej; rozszerzenie uprawnień w 1934
(umieszczenie osób zagrażających bezpieczeństwu w obozie odosobnienia.

Nadzór nad zgromadzeniami i stowarzyszeniami – prawo o stowarzyszeniach, wydane

w 1932 (stowarzyszenia zwykłe - wymagające dla legalizacji zgłoszenia w
odpowiednim organie administracji ogólnej; zarejestrowane - wymagające wpisu do
rejestru; wyższej użyteczności - powstające na mocy rozporządzenia RM); organy
administracyjne mogły odmówić przyjęcia zgłoszenia lub wpisu do rejestru; prawo o
zgromadzeniach (1932) rozróżniało zgromadzenia publiczne (nieograniczona liczba
osób; pod gołym niebem lub w lokalu) oraz niepubliczne (osób osobiście znanych
zwołującemu lub członków stowarzyszenia).

Kontrola prasy – prawo prasowe - regulujące kwestie trybu powstawania i

prowadzenia czasopism, wydawania książek i druków ulotnych, itd. regulowane było
kilkukrotnie; system kontroli opierał się na kontroli represyjnej (każdy egzemplarz druku
drukarnia zobowiązana była przesłać organom administracji ogólnej I instancji, i
prokuratorowi; w wypadku naruszenia przepisów występowały represje karne -
głównie konfiskata, zajęcie nakładu lub wstrzymanie); uznawanie zasady anonimu i
tajemnicy redakcyjnej.
 Administracja specjalna
Administracja wojskowa - zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi należało do
prezydenta, który w czasie pokoju sprawował je przez ministra spraw wojskowych
(kierował administracją wojskową, zajmował się szkoleniem i wnioskami) oraz
generalnego inspektora sił zbrojnych (od 1926; w czasie wojny miał objąć stanowisko
naczelnego wodza, przysługiwały mu szerokie uprawnienia) i podległe im organy; kraj
podzielony na 10 okręgów korpusów.

Administracja szkolnictwa – minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego; 10

okręgów szkolnych z kuratoriami na czele, które dzieliły się na obwody szkolne pod
kierownictwem inspektorów szkolnych; unifikacja po zaborcach dopiero w 1932
(powszechne-podstawowe (trójstopniowy podział), średnie, wyższe; publiczne,
prywatne); zasadę stanowić miało 7letnie nauczanie w zakresie szkoły powszechnej;
na szkolnictwo ogólnokształcące składać się miały 4letnie gimnazja oraz 2letnie licea;
szkoły wyższe dzieliły się na akademickie (prawo nadawania stopni naukowych) i
nieakademickie, miały one autonomię.

Administracja wyznaniowa – minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego na

szczeblu centralnym; prawo dzieliło związki religijne na uznane (posiadające
osobowość prawną i uregulowany stosunek do państwa) i nieuznane (korzystające z
prawa wolnego wyznania); sytuację prawną Kościoła (naczelne stanowisko wśród
równouprawnionych wyznań) określał konkordat (swobodne wykonywanie władzy
duchownej i jurysdykcji, administrację sprawami wewnętrznymi i zarząd majątkiem);
obsada stanowisk miała następować po zasięgnięciu opinii prezydenta; swobodne
porozumiewanie się ze Stolicą Apostolską; Kościół mógł posiadać dobra ruchome i
nieruchome, zakłady naukowe, charytatywne oraz fundacje, otrzymywał też dotacje od
państwa.

Administracja gospodarcza
i. Przemysłowa - minister przemysłu i handlu; sprawy górnictwa, przemysłu, handlu
lądowego i morskiego; struktura władz została oparta na 2instancyjności.

ii. Rolnictwa – zmiana istniejącej struktury własności ziemi (nadwyżki ponad ustalone
maksimum posiadania miały być za odszkodowaniem wywłaszczane, a następnie
parcelowane wśród chłopów przez organy administracji rolnej; na czele pionu
administracji stał minister rolnictwa; osobnym pionem administracji reform rolnych
kierował Główny Urząd Ziemski, a od 1923 minister reform rolnych (aparatem
wykonawczym były okręgowe i powiatowe urzędy ziemskie); w 1932 oba resorty rolne
połączono w jedno Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych.
 SAMORZĄD TERYTORIALNY PO UNIFIKACJI

Ogólne zasady działania

Jednolita dla całego kraju organizacja samorządu terytorialnego wprowadzona została
w 1933 na mocy tzw. ustawy scaleniowej (regulowała ona organizację i zasady działania
samorządu gminnego oraz powiatowego); ustawa dzieliła organy na wykonawcze i
zarządzające oraz stanowiące i kontrolujące; przewidywała zespolenie organów
administracji ogólnej i organów wykonawczych samorządu; kompetencje działania
organów uchwalających ograniczone zostały do spraw enumeratywnie wyliczonych w
ustawie; zasada domniemania kompetencji na rzecz organów wykonawczych;
uprawnienia samorządu obejmowały zakres działania własny oraz poruczony; dla
realizacji zadań przekraczających możliwości finansowe poszczególnych jednostek
samorządowych tworzone były tzw. związki celowe (posiadały osobowość prawną oraz
własne organy; od 1935 mogły być tworzone odgórnie).

Samorząd gminny – obok gmin jednostkowych pozostawiono gminy zbiorowe

składające się z gromad; jednocześnie określono samorząd gromadzki (organem
uchwalającym była rada gromadzka lub zebranie gromadzkie); kryterium określania
gmin zbiorowych stanowiły zasięg wspólnych interesów oraz zdolność wykonywania
zadań ciążących na gminach; organ uchwalający w gminach stanowiła rada gminna
(wybory jawne i pośrednie), organem wykonawczym był zarząd gminny (wójt, ławnicy;
wybierany przez radę i zatwierdzane przez starostę); w gminach miejskich organem
uchwalającym była rada miejska (wybory powszechne), organem wykonawczym był
zarząd miejski (wybierany przez radę; burmistrz/prezydent, ławnicy).

Samorząd powiatowy – organ uchwalający w powiatach stanowiła rada powiatowa

(wybory jawne i pośrednie, dokonywane przez rady gminne i miejskie); rady wybierały
organ wykonawczy - wydział powiatowy.

Funkcje samorządu terytorialnego – ustawa z 1933 dawała samorządowi terytorialnemu

prawo działania tylko w wypadkach, gdy ustawy wyraźnie go do tego upoważniały;
własny zakres działania samorządu obejmował sprawy gospodarcze, kulturalne,
oświatowe, zdrowia publicznego, zaspokajania lokalnych potrzeb mieszkańców; zakres
spraw poruczonych określały ustawy lub rozporządzenia RM (powiatowy - głównie
opieka i nadzór nad gminami).

Nadzór nad samorządem terytorialnym – ustawa z 1933 wzmocniła znacznie nadzór

państwa nad samorządem terytorialnym (organy administracji ogólnej); obowiązek
zatwierdzenia uchwał rady gminnej, dotyczących m.in. spraw służbowych
funkcjonariuszy gminnych, rozporządzania majątkiem gminy; wstrzymywanie
wykonania sprzecznej z interesem gminy uchwały rady; rozwiązywanie organów
uchwalających oraz wykonawczych samorządu; wydawanie zarządzeń i poleceń,
rozstrzyganie odwołań od decyzji.
 Samorząd gospodarczy i zawodowy
Samorząd gospodarczy stanowił przymusowe zrzeszenie osób, prowadzących
działalność gospodarczą w określonej dziedzinie wytwórczości (przemysłowo-
handlowy, rzemieślniczy, rolniczy); jednostki samorządu gospodarczego stanowiły Izby
Przemysłowo-Handlowe, Izby Rolnicze, Izby Rzemieślnicze (powoływane przez RM,
ministra przemysłu i handlu; organizacje o zasięgu krajowym, wyposażone w
osobowość prawną prawa publicznego; organy uchwałodawcze izb pochodziły
częściowo z wyboru, częściowo z nominacji właściwych ministrów, a aparatem
wykonawczym kierowali dyrektorzy; zadaniami izb były m.in. reprezentacja i obrona
interesów gospodarczych członków wobec władz administracji państwowej,
podejmowanie i popieranie inicjatyw służących rozwojowi danej dziedziny oraz
wykonywanie w poruczonym zakresie funkcji państwowej administracji gospodarczej;
prawo przemysłowe dopuszczało możliwość tworzenia korporacji przemysłowych dla
popierania przemysłu, szukania nowych rynków zbytu itd.; organizację i działalność
korporacji określał statut; przemysłowcy tworzyli także zrzeszenia; rzemieślnicy łączyli
się w cechy; istniejący w 2RP samorząd zawodowy obejmował osoby wykonujące ten
sam zawód, reprezentował interesy wchodzących w jego skład członków (Izby
Adwokackie, Izby Notarialne, Izby Lekarskie, Izby Aptekarskie; na ich czele stały
odpowiednie izby naczelne).

PROJEKTY REFORMY ADMINISTACJI W 2RP

Wśród 4 kolejnych komisji reformy administracji publicznej największe znaczenie miała
Komisja dla Usprawnienia Administracji Publicznej (1928-33; teoretycy i praktycy
administracji pod kierownictwem Maurycego Jaroszyńskiego). Uwagę koncentrowała
na problemach administracji terenowej i kwalifikacji funkcjonariuszy administracji
publicznej (proponowana zmiana podziału na województwa, uzgodnienie podziału
ogólnego, powiększenie powiatów i gmin). Pozycja premiera miała ulec zwiększeniu,
ministerstwa miały ulec unowocześnieniu w duchu potrzeb. Propozycje komisji nie
weszły w życie.
 POSTĘPOWANIE ADMINISTRACYJNE
Ogólne postępowanie administracyjne – w pierwszych latach po odzyskaniu
niepodległości utrzymano przepisy administracyjne państw zaborczych, jednak szybko
podjęto choćby częściową unifikację; w 1926 powołano przy Prezydium RM specjalną
podkomisję dla opracowania projektu ustawy o postępowaniu administracyjnym
(rozporządzenie o postępowaniu administracyjnym z 1928; normowało tryb wydawania
decyzji administracyjnych ze wszystkich sprawach z zakresu prawa
administracyjnego).

Postępowanie przymusowe - określało zasady działania w celu wykonania decyzji

administracyjnych. W braku dobrowolnego wykonania decyzji, do jego stosowania
uprawniony był organ administracji ogólnej 1 instancji, który w celu przymuszenia mógł
zastosować karę pieniężną, egzekucję na majątku, wykonanie zastępcze i przymus
bezpośredni; przysługiwała skarga do organu wyższej instancji.

Postępowanie karno-administracyjne - określało tryb dochodzenia i karania wykroczeń

(kara do 3k złotych grzywny lub3 miesięcy więzienia); skierowanie sprawy na drogę
sądową.

FUNKCJONARIUSZE ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ

Sytuację prawną funkcjonariuszy służby publicznej uregulowano jednolicie w
przepisach ustawy o państwowej służbie cywilnej z 1922; funkcjonariusze państwowi
dzieli się na urzędników i niższych funkcjonariuszy; ustawa regulowała sposób
powoływania na stanowisko i zwalniania, tryb awansu, urlopy, itd. Stosunek służbowy
powstawał na podstawie mianowania (stałe lub na czas określony), a tylko wyjątkowo
na podstawie umowy o pracę; rozwiązywanie stosunku służbowego następowało w
drodze zwolnienia ze służby państwowej; wszelkie działania podejmowane w ramach
służby miały mieć na celu interes publiczny i dobro służby; wiele przywilejów większych
niż dla zwykłych pracowników; problemem były kwalifikacje zawodowe (niski %
zatrudnionych).
 KONTROLA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ
Administracja publiczna w 2RP podlegała kontroli wewnętrznej oraz zewnętrznej:
Kontrola parlamentarna – sprawowana przez sejm i senat; możliwość pociągnięcia
ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej lub parlamentarnej; najczęściej
wykorzystywane interpelacje (po 1935 przestały mieć większe znaczenie); ważną,
bezpośrednią formą kontroli stanowiło uchwalanie budżetu oraz kontrolowanie jego
wykonania; parlament sprawował także kontrolę nad długami państwa (Komisja Kontroli
Długów Państwa).

Kontrola państwowa. Najwyższa Izba Kontroli - sprawowała ją Najwyższa Izba Kontroli

(powołana w 1919; prezes powoływany na wniosek RM) oraz Izby Okręgowe Kontroli;
kontroli podlegały wszystkie jednostki administracji państwowej, a także samorządowej
oraz stowarzyszenia; NIK badała działalność finansową oraz zamknięcia rachunków
państwa.

Kontrola sądowa - sprawowana przez sądy administracyjne (Najwyższy Trybunał

Administracyjny); od 1935 działał przejściowo Inwalidzki Sąd Administracyjny.