Reformy administracyjne Piotra I

Doniosłe znaczenie miały reformy administracyjne wzmacniające władzę centralną.

W 1721 r. Piotr I przyjął tytuł imperatora, czyli cesarza – odtąd stale używany przez
władców Rosji. Monarcha miał swobodę wyboru następcy, co było nie do pomyślenia
w krajach zachodnich, w których porządek następstwa tronu był ściśle uregulowany
prawnie. Choć Piotr dokładnie przestudiował zebrane informacje o funkcjonowaniu
urzędów i instytucji w innych państwach, on i jego towarzysze podchodzili do wzorców
zachodnich z wielkim pragmatyzmem. W pewnym zakresie kopiowali strukturę i zasady
działania instytucji zachodnich , kiedy indziej szli drogą wybiórczego, przemyślanego
wykorzystania tylko tych elementów, które nie mogły zaszkodzić odwiecznym porządkom
panującym w Rosji: samodzierżawiu, systemowi służby i posiadaniu ziemi na prawie
pańszczyźnianym. Taki wybór Piotr nazwał „Spuskat’ s ruskim obyczajom”. Pewnego dnia,
stawiając granicę naśladownictwu i kopiowaniu car miał ponoć powiedzieć: Angielskie
swobody są tutaj nie na miejscu, pasują jak ściana do grochu. Należy znać naród, by móc
nim władać.
Dlatego tez wiele przedsięwzięć łączono ze wzmacnianiem reżimu policyjnego, jak też
wprowadzaniem okrutnych kar za naruszanie nowych praw. Warto wspomnieć, że z
wzorców zachodnich Piotr konsekwentnie wycinał wszystkie elementy samorządu i
parlamentaryzmu.

 W 1708 Piotr I rozpoczął szeroko zakrojoną reformę administracyjną, dzieląc kraj na

osiem guberni; następnie liczba ta wzrosła do dziewięciu, potem zaś jedenastu. W
1719 pierwotny zamysł reformy został zasadniczo zmieniony - car podzielił kraj na 50
guberni, które z kolei dzieliły się na ujezdy (powiaty) kierowane przez komisarzy. Przy
każdym z gubernatorów miała działać kilkuosobowa rada, której członków miała
wybierać miejscowa szlachta. W jej gestii miał pozostawać także wybór komisarzy.
Piotr I zamierzał także podzielić władzę lokalną na sądowniczą i administracyjną.

 Piotr I, chociaż szanował prawo, nie widział potrzeby sprawowania władzy przy
pomocy tradycyjnych organów przedstawicielskich, czyli np. soboru ziemskiego, który
był zgromadzeniem przedstawicieli stanów, głównie bojarów  i duchowieństwa.
W 1711 utworzył zamiast nich Senat Rządzący zastępujący monarchę podczas jego
nieobecności, ale posiadający również szerokie uprawnienia podczas przebywania
władcy na miejscu. Instytucja ta miała za zadanie nadzorować wszelkie zagadnienia
związane z administracją, sądownictwem i finansami pod nieobecność cara w stolicy,
a następnie na stałe. W skład senatu powołano początkowo dziewięć, a następnie
dziesięć osób. Między senatem a carem pośredniczył oberprokurator.

 Po 1717 Piotr I przystąpił do likwidacji systemu prikazów (urzędy centralne kierujące

poszczególnymi dziedzinami życia w państwie, pełniące częściowo funkcję
dzisiejszych ministerstw, aczkolwiek znacznie bardziej podporządkowane carowi.
Każdy prikaz posiadał swoją kancelarię kierowaną przez diaka, któremu podlegało do
 50 poddiaczych, zajmujących się typową biurokracją). Zastąpił je kolegiami (nie
wszystkie prikazy jednak zostały równocześnie zamknięte i obydwie instytucje przez
pewien czas funkcjonowały równolegle). W pierwszej kolejności powstały kolegia
spraw zagranicznych, wojny, floty, wydatków państwowych, dochodów
państwowych, sprawiedliwości, kontroli i nadzoru finansowego oraz handlu i
wytwórczości. W drugiej kolejności utworzono także kolegia górnictwa, majątków
ziemskich i organizacji miast. Do udziału w kolegiach car zapraszał początkowo
ekspertów spoza Rosji, chociaż nie mogli oni obejmować funkcji przewodniczących
kolegiów. Instytucja kolegiów była wzorowana na wzorcach szwedzkich.

 Car zlikwidował samorządy terenowe. Między rokiem 1720 a 1721 Piotr I powrócił do
zagadnień związanych z samorządem lokalnym, jednak próba ożywienia działalności
mieszczaństwa i lokalnych inicjatyw nie spotkała się z większym odzewem. W 1727
car ostatecznie wycofał się z forsowania reformy samorządu lokalnego, przekonawszy
się także o braku odpowiednich kadr do jej wdrażania. Odrębne działania Piotr I
prowadził w celu silniejszego związania z Rosją terytoriów pogranicznych, w tym
Ukrainy i Donu. W edykcie z 1714 zalecał sprowadzanie urzędników rosyjskich na
Ukrainę i zachęcanie rosyjskich osadników do osiedlania się w regionie, by stworzyć
mieszankę ludności. Inspiracją dla Piotra I była w tym wypadku polityka angielska
w Szkocji, Irlandii i Walii.

 Szczególną rolę w historii państwa odegrała przyjęta w 1722 roku „Tabela rang”,
wprowadzająca podział wszystkich urzędników na 14 stopni według 3 kategorii:
wojskowej, cywilnej i dworskiej. Od tego momentu droga awansu po drabinie kariery
uzależniona była nie od pochodzenia urzędnika lub oficera, ale od wkładu jego pracy,
rzetelności na każdym stopniu. Służyć należało do końca życia, a ziemię, zgodnie z
przyjętym jeszcze w 1714 roku dekretem o dziedziczeniu, mógł przejmować
najstarszy z synów dworianina. Młodsi zobowiązani byli do służby.