NORMALISERING – REGLEMENTERING – CERTIFICERING Ö

Als gevolg van het Grinddecreet uit

1993 wordt de grindwinning in de
provincie Limburg geleidelijk afge-
bouwd. Tegen 2008 of 2009 zal het
laatste quotum grind naar alle waar-
schijnlijkheid gedolven zijn. Men
dient dan ook te zoeken naar moge-
lijke vervangproducten voor het Lim-
burgse maasgrind en maaszand. In
dit kader werden de huidige grind-
winning in de provincie Limburg, de
potentiële grindsubstituten en het
beleid in de omliggende regio’s in
kaart gebracht, onder meer door een
enquête bij meer dan 120 grindver-
werkende beton- en asfaltbedrijven.
1 WETTELIJK KADER
Het Grinddecreet [6] dat in juli 1993 werd
goedgekeurd door de Vlaamse Regering voor-
ziet een graduele afbouw en uiteindelijk ook
de stopzetting van de grindwinning in Lim-
burg, een regio met een belangrijke betonin-
dustrie. Door het wijzigingsdecreet van 15 juli
2005 [5] werd de voorziene einddatum (1 ja-
nuari 2006) opgeheven. De stopzetting van de
grindontginning na de realisatie van de glo-
bale quota bleef gehandhaafd. In zijn beleids-
nota (2004) heeft de verantwoordelijke minis-
ter wel het debat geopend aangaande de grind-
winning na de afronding van het Grinddecreet.
Ter financiering van de begeleidende maatre-
gelen, getroffen in het kader van dit decreet,
werd het Grindfonds opgericht, dat gespijsd
wordt door middel van een heffing per ton ge-
wonnen grind (0,55 EUR voor valleigrind en
0,29 EUR voor berggrind, met inbegrip van
brekerzand).
Dit Fonds bestaat uit een overkoepelend
Grindcomité en drie subcomités :
Duurzaam grindgebruik
in Vlaanderen
om in te kunnen spelen op de recente ontwik-
kelingen op het gebied van de grindproble-
matiek (bv. studies over marktonderzoek, pri-
maire granulaten, het beleid in de buurlanden,
mogelijke vervangproducten, ...).
Dit artikel vormt een samenvatting van de
‘Tweede Actualisatiestudie Globaal Actieplan
(Eindverslag) [7], verricht in opdracht van het
Onderzoekscomité. In eerste instantie wordt
een overzicht gegeven van de evolutie van de
grindwinning in Limburg. Vervolgens wordt
een stand van zaken opgesteld van de beschik-
bare grindsubstituten. Tenslotte geeft het arti-
kel een samenvatting van de resultaten van een
enquête, uitgevoerd bij een aantal Vlaamse
grindverwerkende beton- en asfaltbedrijven,
en maakt het een inventaris op van de beleids-
lijnen inzake delfstoffenwinning in de omlig-
gende regio’s.
2 DE LIMBURGSE GRINDWINNING :
EEN STAND VAN ZAKEN
Volgens gegevens van het ANRE bedroeg de
totale productie van Limburgs maasgrind (rol-
grind, gebroken grind, grindzand en breker-
zand) in 2004 6,1 Mt, waarvan 2,4 Mt berg-
grind en 3,7 Mt valleigrind.
Afb. 1 Evolutie van de Limburgse grindwinning (1987-2004).
10.000.000
9.000.000
8.000.000
PRODUCTIE (ton) (*)
De evolutie van de grindwinning in de provin-
cie Limburg in de loop van de laatste 15 jaar
wordt in eerste instantie gekenmerkt door een
sterke daling van de productie (van ± 10 Mt in
1992 tot 5 Mt in 1996) en vervolgens door een
productiepiek van om en bij de 10 Mt in 2000
(zie afbeelding 1). Deze sterke stijging is het
gevolg van een overdracht van de productie-
quota die niet gebruikt werden in de periode
1994-1999 naar de daaropvolgende periode.
De productieschommelingen kunnen toege-
schreven worden aan de vertragingen die op-
traden bij het vrijgeven van de noodzakelijke
ontginningsgronden. Na 2000 daalde de grind-
productie opnieuw geleidelijk tot een verge-
lijkbaar niveau als in de jaren 1995 en 1997
(namelijk tot zo’n 6 Mt in 2004).
Uit de afbeeldingen 2 en 3 (p. 2), die een over-
zicht geven van de Belgische in- en uitvoer
van grind, blijkt dat het grind dat in ons land
ingevoerd wordt (3,7 Mt in 2004) voorname-
lijk afkomstig is uit Engeland en in mindere
mate uit Duitsland (al dan niet via Nederland).
Het Engelse grind bestaat hoofdzakelijk uit
zeegrind (2 Mt op jaarbasis), dat via de kust-
havens en de Antwerpse haven aangevoerd
wordt en zijn afzet vindt in de provincies Ant-
werpen, Oost-Vlaanderen en West-Vlaande-

• het Herstructureringscomité, dat instaat 7.000.000

voor het adviseren omtrent en laten realise- 6.000.000 Totaal
ren van de nabestemming van de afgewerkte
5.000.000 Valleigrind
grindwinningsgebieden
• het Sociaal Comité, dat borg staat voor de 4.000.000 Berggrind
sociale begeleidingsmaatregelen bij de om- 3.000.000
schakeling van de grindwinningsgebieden
• het Onderzoekscomité, dat onderzoekspro- 2.000.000
gramma’s vaststelt voor de ontwikkeling van 1.000.000
grindsubstituten en projecten uitwerkt ter on- 0
dersteuning van de commercialisering en het
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004

gebruik van dergelijke vervangproducten.

In 1996 stelde een onderzoeksteam onder lei- JAAR

ding van het WTCB voor het Onderzoeks-
comité de ‘Voorbereidende studie voor een
Globaal Actieplan’ [8] op, die in 2001 en 2005
aangevuld werd door twee ‘Actualisatiestu-
dies’ [1, 7] waarin een aantal relevante the-
ma’s belicht werden. Daarnaast voert het
Onderzoekscomité verschillende studies uit
(*) De productiegegevens omvatten zowel het ge-
produceerde grind als de bijbehorende com-
mercialiseerbare zandfractie en het brekerzand.
" J. Van Dessel, ir., laboratoriumhoofd, laboratorium ‘Duurzame Ontwikkeling’, WTCB
A. Janssen, dr., onderzoeker, laboratorium ‘Duurzame Ontwikkeling’, WTCB

Versie 27 juni 2006 WTCB-Dossiers – Nr. 2/2006 – Katern nr. 2 – pagina 1

NORMALISERING – REGLEMENTERING – CERTIFICERING Ö

ren. De laatste 10 jaar vertoonde de totale Afb. 2 Belgische invoer van grind (1996-2004).
grindinvoer een dalende trend.
5.000.000 Invoer uit :
Het Belgische grind (4 Mt in 2004) wordt op Totaal
zijn beurt in de eerste plaats uitgevoerd naar 4.000.000 Engeland
Nederland. Dit kan toegeschreven worden aan
Nederland

INVOER (ton)
het watergebonden karakter van de Neder-
3.000.000 Duitsland
landse betonindustrie en aan het feit dat één
van de grootste Belgische valleigrindwin- Frankrijk
ningsgebieden vlakbij de grens ligt, zodat het 2.000.000 Luxemburg
gedolven grind makkelijk per schip naar Ne-
Andere
derland kan getransporteerd worden. De naar landen
Nederland uitgevoerde grindhoeveelheid stijgt 1.000.000
naarmate de producenten hun grindwinning
opdrijven. De uitvoer van het grind vertoont 0
dan ook een gelijkaardige evolutie als de

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004
grindproductie.

Uit de voorvermelde afbeeldingen kan men JAAR

afleiden dat de invoer van grind sinds 1998
beduidend kleiner geworden is dan de uitvoer.

De beschikbaarheid van maasgrind en maas- Afb. 3 Belgische uitvoer van grind (1996-2004).
zand voor de Vlaamse markt kan bepaald wor- 8.000.000
den door bij de Limburgse productie de inge-
voerde grindhoeveelheid op te tellen en de 7.000.000 Uitvoer naar :
(naar Nederland) uitgevoerde grindhoeveel- Totaal
6.000.000
heid af te trekken. Deze cijfers blijken sedert
Nederland
UITVOER (ton)

1999 een dalende trend te vertonen. Zo kan 5.000.000

de huidige beschikbaarheid aan maasgrind Frankrijk
(zonder zand) voor de Vlaamse markt geraamd 4.000.000 Luxemburg
worden op 2,2 tot 3,3 Mt per jaar. 3.000.000 Duitsland

2.000.000
3 GRINDSUBSTITUTIE IN BELGIË
1.000.000
3.1 GRINDSUBSTITUTIE DOOR NATUURLIJKE 0
GRANULATEN
1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

Afbeelding 4 geeft een idee van de beschik-

baarheid van natuurlijke granulaten (grind, JAAR
kalksteen, porfier en zandsteen) en hun markt-
aandeel in België. Uit deze grafiek kan men
afleiden dat het totale verbruik van granulaten
(met inbegrip van grind) sedert 1999 ongeveer Afb. 4 Beschikbaarheid van natuurlijke granulaten en hun marktaandeel in
30 Mt per jaar bedraagt. Het Belgische markt- België (1976-2004).
aandeel van de Waalse granulaten (kalksteen,
40.000.000
zandsteen en porfier) bedraagt op dit ogenblik
zo’n 83 %. Het marktaandeel van het Limburg- 35.000.000
(ton)

se grind kende daarentegen een gevoelige da-

30.000.000
ling : van gemiddeld 36 % in de periode tus-
VERBRUIK

Zandsteen
sen 1976 en 1993 tot gemiddeld 16 % in de 25.000.000
periode tussen 1999 en 2004. Porfier
20.000.000
BINNENLANDS

Kalksteen
De vermindering van het grindverbruik wordt 15.000.000
in België gecompenseerd door een sterke stij- Grind
10.000.000
ging van het verbruik (en de productie) van
de overige natuurlijke granulaten. Doordat 5.000.000
deze producten in ons land reeds goed gekend
0
zijn en binnen hetzelfde vertrouwde certifica-
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004

tiekader vallen, genieten ze een zeker compe-

titief voordeel ten opzichte van andere moge-
lijke vervangproducten. JAAR (*)

De grafiek uit afbeelding 4 toont aan dat het
marktaandeel van grind fors vermindert. Na een
overschakeling van grind op steenslag zijn de
(*) Voor de periode van 1993 tot 2004 berust de verde-
ling tussen porfier, zandsteen en kalksteen op een
schatting.

WTCB-Dossiers – Nr. 2/2006 – Katern nr. 2 – pagina 2 Versie 27 juni 2006

NORMALISERING – REGLEMENTERING – CERTIFICERING
meeste betonproducenten doorgaans immers
niet geneigd om terug te wijzigen als gevolg
van de zware impact op het productieproces die
erdoor teweeggebracht wordt. Voor bedrijven
die overgegaan zijn van riviergrind op zeegrind
(zoals bijvoorbeeld gebeurde in bepaalde
Antwerpse betoncentrales) zou een eventuele
terugkeer naar het oorspronkelijke produc-
tieproces daarentegen met minder problemen
gepaard gaan. De bijhorende zandfractie en het
brekerzand blijven gemakkelijk een afzetmarkt
vinden omwille van het gebrek aan kwalitatief
bouwzand in Vlaanderen.
Men kan besluiten dat gebroken kalksteen,
zandsteen en porfier uit Wallonië in ons land
de belangrijkste natuurlijke grindsubstituten
zijn. Hoewel hiervoor ook andere natuurlijke
gesteenten (bv. zeegrind en granulaten uit de
Schotse en Noorse ‘superquarries’) in aanmer-
king komen, kan men afleiden uit de natio-
nale statistieken dat laatstgenoemde tot op
heden slechts een geringe afzetmarkt vinden.
De invoer van andere granulaten dan grind
kende een beperkte stijging van 400.000 ton
(tot 0,82 Mt in 2004) terwijl de invoer van
grind daalde met 1 Mt.
3.2 GRINDSUBSTITUTIE DOOR RESTSTOFFEN
EN KUNSTGRANULATEN
Alternatieve vervangproducten voor grind zijn
kunstgranulaten en steenachtige reststoffen.
Hierna zetten we de belangrijkste even op een
rijtje.
3.2.1 Kunstgranulaten
In Vlaanderen wordt momenteel slechts één
kunstgranulaat geproduceerd en ook verhan-
deld. Het betreft hier Argex, een product op
basis van geëxpandeerde Boomse klei. Onge-
veer 50 % van de totale productie (zo’n
400.000 m3 per jaar) wordt in België gebruikt,
onder meer in gebonden, losse en groentoe-
passingen. De overige 50 % is bestemd voor
uitvoer naar Engeland, Nederland, Frankrijk,
Duitsland, Luxemburg en Noorwegen.
De proefproductie van het kunstgranulaat
Graveliet ® (een product bestaande uit goe-
thiet, hoogoven- en convertorslakken) werd in
ons land definitief stopgezet, ondanks de goe-
de resultaten van het pilootproject. De voor-
naamste redenen die hiervoor aangehaald kun-
nen worden, zijn de hoge kostprijs van het
productieproces en de te grote onzekerheid
naar de toekomst toe.
Naast Argex zijn er ook enkele buitenlandse
kunstgranulaten op de Belgische markt te vin-
den, zoals het Engelse Lytag, het Deense Leca,
het Duitse Liapor, het Nederlandse Aardelite
en het Franse Granulex. In de toekomst zal
Aardelite waarschijnlijk vervangen worden
Versie 27 juni 2006
door het kunstgranulaat Eurolite (gebaseerd
op rioolasslib).
Het marktaandeel van deze buitenlandse pro-
ducten blijft in Vlaanderen echter zeer klein
als gevolg van het dure transport over land en
zee en de goede concurrentiepositie van Argex.
Er zijn ook weinig verschuivingen op het ge-
bied van de vervanging van grind door kunst-
granulaten merkbaar.
Nieuwe initiatieven in verband met kunstgra-
nulaten op basis van baggerslib komen niet van
de grond, ondanks het zeer grote aanbod aan
baggerspecie en de technische mogelijkheid
om dit product om te zetten in kunstgranulaten.
De hoge kostprijs van de thermische proces-
sen vormt de voornaamste drempel.
3.2.2 Steenachtige reststoffen
De totale hoeveelheid beschikbare steenachti-
ge reststoffen in Vlaanderen bedroeg in 2004
ongeveer 10 Mt. Ten opzichte van 1999 heb-
ben de geproduceerde hoeveelheden slechts
weinig verschuivingen ondergaan. Zo maakt
men in Vlaanderen vooral gebruik van bouw-
en sloopafval en van slakken uit de ferro- en
de non-ferroindustrie. De afzet van reststoffen
is daarentegen wel toegenomen van 7,3 Mt in
1999 tot 7,9 Mt in 2004. Niettegenstaande het
feit dat het totale resterende substitutie-
potentieel ongeveer gelijk gebleven is, daalde
het substitutiepotentieel voor maasgrind van
333.500 ton in 1999 tot 192.400 ton in 2004.
Tabel 1 (p. 4) geeft een overzicht van het aan-
bod aan de verschillende steenachtige rest-
stoffen en hun respectievelijke substitutie-
potentieel in Vlaanderen. Het is duidelijk dat
deze hoeveelheid niet volstaat om de afbouw
van de grindwinning op te vangen.
4 RESULTATEN VAN EEN ENQUÊTE
BIJ VLAAMSE GRINDVERWER-
KENDE BEDRIJVEN
Om een beeld te krijgen van het huidige en
het verwachte verbruik van grind en andere
granulaten, werd een enquête uitgevoerd bij
een aantal Vlaamse grindverwerkende beton-
en asfaltbedrijven. Tevens werd gepeild naar
de evolutie in het granulaatgebruik over de
laatste 10 jaren.
Afb. 5 Geografische spreiding van de verkregen antwoorden (per arrondisse-
ment).
WTCB-Dossiers – Nr. 2/2006 – Katern nr. 2 – pagina 3
Ö
4.1 BEVRAGING VAN DE BETONBEDRIJVEN
In totaal werden 199 enquêteformulieren ver-
stuurd naar de verschillende betonbedrijven in
de provincies Vlaams-Brabant, Antwerpen en
Limburg. De respons resulteerde in 117 ant-
woorden, waarvan 106 effectief bruikbaar
waren. Afbeelding 5 geeft de geografische
spreiding van de verkregen antwoorden (per
arrondissement) weer.
Uit de enquête blijkt dat de betonbedrijven in
de drie provincies samen 4209 mensen te-
werkstellen, verdeeld over 153 productie-een-
heden. Het totale granulaatverbruik (met in-
begrip van grind) bij deze 106 bedrijven voor
2004 wordt geraamd op ongeveer 6,1 Mt, ter-
wijl het totale zandgebruik voor hetzelfde jaar
ongeveer 4,7 Mt bedroeg.
73 van alle bevraagde bedrijven (d.w.z. bijna
69 %) gaven aan dat ze momenteel nog Lim-
burgs maasgrind en/of maaszand gebruiken in
hun productieproces (zie ook tabel 2, p. 5).
Van deze 73 bedrijven passen er in totaal 67
maasgrind toe (50 onder hen verwerken rol-
grind en 45 onder hen gebroken of half-
gebroken grind). 48 bedrijven zeggen gebruik
te maken van maaszand.
Hoewel de grootste concentratie waar te ne-
men is in de arrondissementen Hasselt en
Maaseik, blijven ook tal van Antwerpse en
Vlaams-Brabantse bedrijven maasgrind en
maaszand verwerken. De betrokken hoeveel-
heden zijn echter gering.
De afbeeldingen 6 (p. 4), 7 (p. 5) en 8 (p. 5)
geven een geografisch overzicht van de sprei-
ding en het verbruik van Limburgs maasgrind
en maaszand (respectievelijkvoor rolgrind, ge-
broken of halfgebroken grind en maaszand).
Tabel 2 (p. 5) en de afbeeldingen 9 en 10 (p. 6)
geven een beeld van het huidige (2004) en
vroegere (1995) verbruik van natuurlijke gra-
nulaten in de bouwindustrie en van het aantal
betonbedrijven (in totaal en per provincie) die
deze grondstoffen toepassen.
Uit deze gegevens blijkt dat Limburgs maas-
grind en maaszand in de betonindustrie mo-
menteel nog steeds de meest gegeerde gra-
nulaten zijn (respectievelijk verwerkt in 63 %
en 45 % van het totale aantal bedrijven). Daar-
naast wordt voor de betonproductie ook ge-
0
1-10
11-20
meer dan 20
NORMALISERING – REGLEMENTERING – CERTIFICERING Ö

Tabel 1 Overzicht van het aanbod aan steenachtige reststoffen in Vlaanderen in 2004 (5).

Type steenachtige reststof Gegevens Totaalaanbod Huidig Substitutiepotentieel Maasgrind-

voor het jaar (ton/jaar) hergebruik substituut (4)
(ton/jaar) ZAND GRIND (ton/jaar)
(TON/JAAR) (TON/JAAR)

Betonpuin 2002 2.520.000 2.263.000 51.000 204.000 81.000

SLOOPAFVAL
EN
BOUW-

39.000 154.000
(1 )

Metselwerkpuin 2002 1.910.000 1.716.000 62.000

Asfaltpuin 2002 730.000 657.000 15.000 59.000 24.000

Non-ferroslakken 2004 328.000 316.000 10.000 2.400 2.400

LD-slakken 2004 400.000 100.000 60.000 240.000 –

STAALSLAKKEN

RVS-slakken 2004 300.000 300.000 – – –

Hoogovenslakken 2004 1.200.000 1.200.000 – – –

Eindslakken 2004 50.000 50.000 – – –

Koepelovenslakken 2004 3.000 3.000 – – –

Gieterijzand 2004 35.000 27.000 8.000 – –

Gietpotpuin 2004 2.400 2.400 – – –

ELEKTRICI- HUISVUIL-
VERBRAN-

Bodemassen (1) 2003 224.000 86.000 98.000 126.000 23.000

DING

Vliegassen 2003 29.000 0 29.000 – –

TEITSCEN-

Bodemassen 2002 86.000 69.000 3.400 13.600 –

TRALES

Vliegassen 2002 480.000 462.000 18.000 0 –

Mijnsteen 2004 500.000 (2) – – – –

Baggerslib 2001 580.000 (3) 180.000 400.000 – –

Glas 2002 208.000 123.000 85.000 – –

Straalgrit 2002 9.000 3.000 6.000 – –

Afval van natuurlijke 2002 196.000 102.000 Niet gekend Niet gekend Niet gekend
delfstoffen en natuurlijke
mineralen

Andere minerale afvalstof- 2002 373.000 264.000 Niet gekend Niet gekend Niet gekend
fen

Totaal – 10.163.400 7.923.400 822.400 799.000 192.400

1
( ) Deze cijfers gelden enkel voor de steenachtige fractie.
(2) De totale potentiële reserves kunnen op 90 Mt geschat worden. Het gegeven cijfer van 500.000 ton op jaarbasis is gebaseerd op een aanvraag voor een
gebruikscertificaat, dat geweigerd werd.
(3) Dit cijfer heeft betrekking op de gebaggerde hoeveelheden in 2001. Er is echter een belangrijke achterstand in de baggerwerken, zodat dit als een minimum
beschouwd moet worden.
(4) Voor het bepalen van het substitutiepotentieel voor het Limburgse maasgrind werden enkel reststoffen, geproduceerd in de provincies Antwerpen en
Limburg, in rekening gebracht.
(5) De grijsgekleurde velden hebben betrekking op zandsubstituten.

Afb. 6 Geografische spreiding van het verbruik van Limburgs rolgrind (per
arrondissement).
Minder dan 50.000 ton
50.001 tot 100.000 ton
100.001 tot 200.000 ton
200.001 tot 400.000 ton
Meer dan 400.000 ton
bruik gemaakt van een breed gamma aan grove
en fijnere granulaten. De belangrijkste grove
granulaten zijn gebroken kalksteen, rijngrind,
gebroken porfier, zeegrind, gebroken zand-
steen en Waals en Nederlands maasgrind. Wat
de zandfractie betreft, wordt voornamelijk
groevezand, zeezand, rijnzand, scheldezand en
Nederlands maaszand toegepast. Gebroken
kalksteen vertegenwoordigt met andere woor-
den het belangrijkste alternatief voor Limburgs
maasgrind, terwijl groevezand, zeezand en

WTCB-Dossiers – Nr. 2/2006 – Katern nr. 2 – pagina 4 Versie 27 juni 2006

NORMALISERING – REGLEMENTERING – CERTIFICERING Ö

Afb. 7 Geografische spreiding van het verbruik van Limburgs gebroken of rijnzand veelvuldig aangewend worden als
halfgebroken grind (per arrondissement). alternatief voor maaszand.
0
Verder komt duidelijk naar voren dat ook in
Minder dan 50.000 ton 1995 reeds gebruik gemaakt werd van een
breed gamma aan andere granulaten dan en-
50.001 tot 100.000 ton kel maasgrind en maaszand. Wat de grove
granulaten betreft, waren de koplopers net als
100.001 tot 200.000 ton
nu gebroken kalksteen, rijngrind en porfier.
200.001 tot 400.000 ton De meest gegeerde fijne granulaten waren
groevezand en rijnzand. Het aantal bedrijven
Meer dan 400.000 ton dat deze alternatieven toepast, blijkt de laatste
jaren bovendien aanzienlijk toegenomen te
zijn, terwijl het verbruik van maasgrind en
maaszand sterk verminderd is. Deze tendens
Afb. 8 Geografische spreiding van het verbruik van Limburgs maaszand (per wordt bevestigd door het feit dat 34 van de
arrondissement). 106 deelnemende betonbedrijven aangegeven
0 hebben dat ze de laatste 10 jaar geheel of ge-
deeltelijk overgeschakeld zijn op de verwer-
Minder dan 50.000 ton king van grindsubstituten.
50.001 tot 100.000 ton
Tot slot kwam uit de bus dat de meeste
100.001 tot 200.000 ton Vlaamse grindverwerkende betonbedrijven
zich door het wegvallen van de Limburgse
200.001 tot 400.000 ton grindwinning in de nabije toekomst verwach-
ten aan een gedwongen overschakeling op
Meer dan 400.000 ton andere granulaten, aan een sterke prijsstijging

Tabel 2 Overzicht van het huidige (2004) en vroegere (1995) verbruik van natuurlijke granulaten door de Vlaamse
betonbedrijven.

Type natuurlijk Aantal bedrijven

granulaat
TOTAAL VLAAMS-BRABANT ANTWERPEN LIMBURG
(OP 106 BEDRIJVEN) (OP 9 BEDRIJVEN) (OP 41 BEDRIJVEN) (OP 56 BEDRIJVEN)

Limburgs maasgrind en/of 73 83 6 5 24 27 43 51

maaszand

Limburgs maasgrind 67 Niet gekend 6 Niet gekend 22 Niet gekend 39 Niet gekend

Zeegrind 8 3 0 0 5 1 3 1

Rijngrind 19 10 1 0 9 4 9 4

Gebroken porfier 16 10 4 1 7 5 5 5

Gebroken kalksteen 58 28 7 1 20 17 31 17

Gebroken zandsteen 5 3 0 0 2 3 3 3

Waals maasgrind 4 1 0 0 3 1 1 1

Limburgs maaszand 48 Niet gekend 2 Niet gekend 9 Niet gekend 37 Niet gekend

Zeezand 48 8 6 1 20 2 22 2

Rijnzand 45 21 5 1 21 8 19 8

Scheldezand 18 9 2 0 10 2 6 2

Groevezand 51 32 5 2 14 16 32 16

Andere (basalt, graniet, 27 10 1 0 13 6 13 6

recyclagemateriaal, …)

Legende :
Cijfers voor het jaar 2004
Cijfers voor het jaar 1995

Versie 27 juni 2006 WTCB-Dossiers – Nr. 2/2006 – Katern nr. 2 – pagina 5

NORMALISERING – REGLEMENTERING – CERTIFICERING Ö

Afb. 9 Verbruik van natuurlijke granulaten in de betonindustrie in de provincies Vlaams-Brabant, Limburg en Antwer-
pen voor het jaar 2004.
Gebroken kalksteen (14 %)

Limburgs maasgrind (16 %) Andere granulaten (6 %)

Rijngrind (5 %)
Gebroken porfier (4 %)

Nederlands maaszand (0 %) Zeegrind (2 %)

Gebroken zandsteen (1 %)
Scheldezand (4 %) Waals maasgrind (1 %)

Nederlands maasgrind (0 %)

Rijnzand (11 %)
Limburgs maaszand (12 %)

Zeezand (12 %) Groevezand (12 %)

Afb. 10 Verbruik van natuurlijke granulaten in de betonindustrie in de provincies Vlaams-Brabant, Limburg en Antwer-
pen voor het jaar 1995.
Gebroken kalksteen (13 %)

Anderen granulaten (5 %)

Rijngrind (5 %)

Gebroken porfier (5 %)

Gebroken zandsteen (1 %)
Limburgs maasgrind en maaszand (37 %) Zeegrind (1 %)
Nederlands maasgrind (1 %)
en Waals maasgrind (0 %)

Groevezand (14 %)

Nederlands maaszand (0 %)
Rijnzand (10 %)
Zeezand (4 %)
Scheldezand (4 %)

voor de grondstoffen en de afgewerkte pro-
ducten en aan een verhoogde druk op het trans-
port. Het merendeel van de bedrijven gaat er
echter van uit dat de gevolgen voor de tewerk-
stelling beperkt zullen blijven.
4.2 BEVRAGING VAN DE ASFALTBEDRIJVEN
In België zijn er in totaal 40 asfaltcentrales in
werking. 19 ervan liggen in het Vlaamse Ge-
west, 1 ervan in Brussel en 20 in Wallonië.
Deze 40 centrales behoren tot 28 verschillende
ondernemingen. Samen produceren ze op jaar-
basis ongeveer 4 tot 4,5 Mt asfalt, waarvan
2,5 Mt in Vlaanderen.
Van deze 28 ondernemingen werden 18 ant-
woorden ontvangen, aan de hand waarvan een
volledig beeld kon opgesteld worden voor de
provincies Limburg, Antwerpen en Vlaams-
Brabant.
Afbeelding 11 (p. 7) geeft een overzicht van
het granulaatverbruik in de verschillende
bevraagde asfaltcentrales.
Uit de enquête blijkt dat deze grondstof in
Vlaanderen alleen nog maar gebruikt wordt
in de drie Limburgse centrales. Deze laatste
verbruiken in totaal zo’n 206.000 ton gebro-
ken grind en ongeveer 70.000 ton grindzand.
Daarnaast passen ze ook bij benadering
138.000 ton andere granulaten toe.
In de meeste asfaltcentrales is het gebruik van
maasgrind en maaszand dus te verwaarlozen.
Om hun behoeften aan grove granulaten in te
vullen, nemen zij doorgaans hun toevlucht tot
andere granulaten, zoals gebroken kalksteen,
zandsteen of porfier, asfaltpuingranulaat en
graniet.
Wat de fijne granulaten betreft, maken ze dan
weer voornamelijk gebruik van kalksteenzand,
zandsteenzand, natuurzand, rivierzand (schel-
dezand) en porfierzand.
Net zoals de betonbedrijven vrezen ook de
asfaltcentrales dat het wegvallen van de
Limburgse grindwinning op termijn zal leiden
tot een toename van de kostprijs voor de alter-
natieve granulaten tengevolge van de hogere
transportkosten voor de aanvoer. Enkele be-
drijven houden zelfs rekening met een verlies
aan arbeidsplaatsen in Limburg.

WTCB-Dossiers – Nr. 2/2006 – Katern nr. 2 – pagina 6 Versie 27 juni 2006

NORMALISERING – REGLEMENTERING – CERTIFICERING Ö

Afb. 11 Verbruik van natuurlijke granulaten in de bevraagde asfaltcentrales (op een totaalverbruik van ongeveer
2,9 Mt).
Maasgrindzand (3 %)
Natuurzand (5 %) Gebroken maasgrind (7 %)
Zandsteenzand (5 %) Ander gebroken grind (2 %)

Porfiersteenslag (12 %)
Kalksteenzand (7 %)

Porfierzand (2 %)

Asfaltpuingranulaat (12 %)
Kalksteenslag (25 %)

Gebroken graniet (2 %)

Zandsteenslag (18 %)

5 DELFSTOFFENBELEID IN DE
OMLIGGENDE REGIO’S
De markt voor primaire granulaten in Vlaan-
deren is vast verankerd met deze van zijn om-
liggende regio’s. Zo worden er via Nederland
aanzienlijke ladingen Duits grind aangevoerd
naar Antwerpen, wordt er over de verschillen-
de waterwegen een grote hoeveelheid Waalse
kalksteen naar Nederland verscheept en vindt
het Limburgse grind een makkelijke afzet-
markt in de Nederlandse betonsector.
De grondstofvoorraden en het delfstoffenbe-
leid in de omliggende regio’s hebben dus een
niet te onderschatten invloed op de Vlaamse
granulaatvoorziening.
het zogenaamde Tweede Structuurschema
Oppervlaktedelfstoffen (SOD-II) van 2001 [4].
De voornaamste kwalitatieve beleidsdoelstel-
ling op het gebied van delfstoffenwinning be-
staat erin ‘op een algemeen maatschappelijk
aanvaardbare en verantwoorde manier te vol-
doen aan de vraag naar bouwgrondstoffen voor
particulieren, overheid en bedrijven’. Dit bete-
kent dat men tracht te voorzien in de eigen
grondstoffenbehoefte via kwaliteitsvolle,
maatschappelijk aanvaardbare ontgrondings-
projecten, waarbij rekening gehouden wordt
met het principe van de multifunctionele ont-
gronding. Een tweede aandachtspunt is de ver-
vanging van primaire materialen door secun-
daire en hernieuwbare materialen, evenals het
beperken van de import van grondstoffen uit
het buitenland.
geregeld door het ‘Provinciaal Omgevingsplan
Limburg’ (POL 2001) (www.limburg.nl),
waarin de doelstellingen uit het ‘Grondstoffen-
plan Limburg’ (GPL) van 1999 inzake de
grondstoffenwinning integraal zijn overgeno-
men. Zowel het POL als het GPL streven naar
een spaarzame omgang met primaire grond-
stoffen en naar het maximale gebruik van ge-
recycleerde, secundaire en hernieuwbare ma-
terialen als hoogwaardige bouwgrondstoffen.
De kwantitatieve beleidsdoelstellingen in Ne-
derland zijn vervat in de zogenaamde Taak-
stellingen, die de hoeveelheden grind, beton-
zand en metselzand vastleggen, die door de
verschillende provincies binnen een wel-
bepaalde periode (1999-2008) moeten gewon-
nen worden.

5.1 HET DELFSTOFFENBELEID IN NEDERLAND
Nederland produceert jaarlijks zo’n 125 Mt
beton- en metselzand, grind, industriële kalk-
steen, mergel en klei om aan zijn totale bouw-
grondstoffenbehoefte van 150 Mt per jaar te
voldoen. De import bestaat in eerste instantie
uit steenslag, grof zand, grind en kalksteen,
terwijl betonzand, metselzand en grind de
voornaamste exportproducten zijn.
Een belangrijke bijdrage tot de totale grond-
stoffenvoorziening in Nederland wordt gele-
verd door de provincie Limburg. Hier wordt
hoofdzakelijk grind, zand, kalksteen, klei en
kwartszand ontgonnen. Een groot deel van het
grind en het zand wordt bovendien uitgevoerd
naar de buurlanden. De productie van grind,
betonzand, metselzand en ophoogzand ver-
toont de laatste 15 jaar wel een dalende trend.
Het huidige Nederlandse nationale grondstof-
fenbeleid wordt bepaald door de ‘Nota Ruim-
te’ uit 2004, die in belangrijke mate steunt op
Het specifieke grondstoffenbeleid in de pro- Naar de toekomst toe (vanaf 2009) heeft de
vincie Limburg wordt op zijn beurt wettelijk Nederlandse overheid ervoor gekozen haar
i HET GRENSMAASPROJECT
Een belangrijke ontwikkeling voor de Nederlandse grindwinning is de realisatie van het
zogenaamde Grensmaasproject. Dit project heeft vier grote doelstellingen :
• in de eerste plaats streeft het naar natuurontwikkeling
• in de tweede plaats wil het een betere bescherming bieden tegen hoogwater
• in derde instantie streeft het naar de verbetering van de scheepvaartroutes op de
Grensmaas
• ten vierde wenst men tussen 2005 en 2020 zo’n 53 Mt grind te ontginnen in deze
regio.
Deze grindwinning, die het Grensmaasproject zou moeten financieren, zal nog tot de
afloop van het project de nationale grindbehoefte kunnen blijven invullen. Daarna
zullen alle overheidseisen op het gebied van de grindwinning verdwijnen.
In het Nederlandse delfstoffenbeleid wordt geen rekening gehouden met de gevolgen
van het Vlaamse Grinddecreet. Het verdwijnen van de Limburgse grindwinning wordt
beschouwd als een normale marktontwikkeling, waarvoor de Nederlandse grondstof-
fenmarkt een oplossing moet zoeken (bv. import van grind uit andere landen of het
gebruik van alternatieven).

Versie 27 juni 2006 WTCB-Dossiers – Nr. 2/2006 – Katern nr. 2 – pagina 7

NORMALISERING – REGLEMENTERING – CERTIFICERING
strikt regulerende rol op het vlak van de
delfstoffenwinning af te bouwen om uitein-
delijk over te gaan naar een vrije delfstoffen-
markt, waarbij de overheid enkel nog zal wa-
ken over de optimale werking ervan. Deze
wijziging zal waarschijnlijk leiden tot een te-
kort aan grof zand in Nederland en tot de gra-
duele afbouw van de klassieke grindwinning
langs de Maas.
5.2 HET DELFSTOFFENBELEID IN DUITSLAND
Duitsland produceert jaarlijks ongeveer
650 Mt zand, grind, kalksteen, kwartszand,
klei en steenslag. Het ontgonnen zand, grind
en steenslag wordt zowel geëxporteerd als
geïmporteerd [3].
Het Duitse grondstoffenbeleid wordt bepaald
door het Federale Ruimtelijke Ontwikke-
lingsprogramma (BROP) van 1969 en door de
Federale Mijnwet van 1980. Het streeft naar
een evenwicht tussen de economische, sociale
en ecologische belangen van de ontgin-
ningssites, naar de volledige ontginning van
de aanwezige grondstoffen en naar de meest
hoogwaardige en zuinige toepassing van de
primaire grondstoffen. Daarnaast staat de ver-
vanging van voornoemde primaire delfstoffen
door secundaire en hernieuwbare materialen
centraal.
Het delfstoffenbeleid in Niedersachsen is vast-
gelegd in het ‘Ruimtelijke Ordeningsprogram-
ma Niedersachsen’ en het ‘Ruimtelijke Orde-
ningsplan Niedersachsen’ van 1994 (gewijzigd
in 1998 en 2002). In Nordrhein-Westfalen gel-
den het ‘Landontwikkelingsplan Nordrhein-
Westfalen’ uit 1995 en de ‘Gebiedontwikke-
lingsplannen’ uit 2003 als de basisdocumen-
ten. In beide deelstaten wordt ervoor geopteerd
om de exploiteerbare vindplaatsen van grond-
stoffen op langere termijn veilig te stellen door
bepaalde maatregelen te treffen op het vlak van
ruimtelijke ordening. Er werden daarentegen
geen kwantitatieve doelstellingen in verband
met de winning van delfstoffen geformuleerd.
Door het nakende wegvallen van de Vlaamse
en Nederlandse grindwinning vreest men in
Duitsland dat de import vanuit Nordrhein-
Westfalen sterk zal toenemen, met een over-
belasting van deze regio als gevolg.
5.3 HET DELFSTOFFENBELEID IN WALLONIË
Wallonië produceert bij benadering 65 Mt
grondstoffen, waarvan zo’n 10 Mt wordt uit-
gevoerd naar de omringende landen [2]. De
belangrijkste ervan zijn gebroken kalksteen,
porfier en zandsteen (onder de noemer steen-
slag) en verder ook nog zand, klei, industriële
kalksteen en grind. De regio exporteert voor-
namelijk kalksteen en steenslag, terwijl zand
het importproduct bij uitstek vormt.
WTCB-Dossiers – Nr. 2/2006 – Katern nr. 2 – pagina 8
In het Waalse delfstoffenbeleid staat duurzame
ontwikkeling centraal. De kwalitatieve doel-
stellingen zijn opgenomen in het ‘Plan voor
Duurzame Ontwikkeling’ (PEDD) uit 1995 en
beogen een evenwicht tussen de nood aan pri-
maire grondstoffen, de impact op de maat-
schappij en de omgeving en het mogelijke
gebruik van gerecycleerde granulaten als
grindsubstituut.
Kwantitatieve doelstellingen worden niet ge-
geven. Alles wordt overgelaten aan de vrije
marktwerking. Zo liggen een toekomstige uit-
breiding van de grondstoffenwinning (via het
heropenen van oude groeves of het aansnij-
den van nieuwe terreinen) en de beslissing om
te exporteren naar het buitenland in handen
van de exploitanten zelf. De invloed van de
overheid wordt beperkt tot het verlenen van
de milieu- en exploitatievergunningen voor de
grondstoffenwinning.
In Wallonië is de afbouw van de grindwinning
in Limburg en Nederland duidelijk te merken
aan de verhoogde interesse vanuit het buiten-
land voor de Waalse groeveactiviteiten. Ook
de vraag tot uitbreiding van bestaande groe-
ven of tot het heropenen van oude steengroe-
ven neemt gestaag toe. Er worden echter geen
belangrijke problemen in verband met de be-
schikbaarheid van grove granulaten verwacht.
6 SUBSIDIES VOOR ONDERZOEKS-
PROJECTEN NAAR GRINDVER-
VANGING
Het Onderzoekscomité van het Grindfonds
kent subsidies toe aan innoverende projecten
van grindsubstituerende of grindbesparende
aard en lanceert in deze context ‘open oproe-
pen tot projectvoorstellen’. Hierin wordt aan
ondernemingen (o.a. KMO) en andere instel-
lingen gevraagd om onderzoeksprojecten in te
dienen, waarin bepaalde aspecten van de grind-
substitutie, die van belang zijn voor hun acti-
viteit of bedrijfstak en die kaderen binnen de
prioritaire researchthema’s van het Onder-
zoekscomité, nader bestudeerd of ontwikkeld
worden.
Na afronding van een eenvoudige selectie-
procedure kunnen de aanvaarde onderzoeks-
projecten genieten van een subsidie van 50 %
op het totale onderzoeksbudget. Eventuele
proefinstallaties worden a rato van 25 % ge-
subsidieerd. Daarnaast is er ook reeds een
marketingaandeel van 25 % op het totale bud-
get mogelijk.
De hiervoor vermelde prioritaire research-
thema’s hebben voornamelijk betrekking op :
• de technologische ontwikkeling en de eco-
nomische haalbaarheid van grindsubstituten
• de milieutechnische en milieuhygiënische
aspecten van het gebruik van grindsubsti-
tuten
Ö
• de technologische, milieutechnische en eco-
nomische gevolgen voor het productie-
proces van de traditionele grindgebruikers
• de prospectie van grindbesparende projec-
ten, waarbij grindbesparing beschouwd
wordt als een bijzonder geval van grindsub-
stitutie.
De laatste oproep tot projectvoorstellen,
waarin het thema ‘marketing’ expliciet opge-
nomen werd, loopt tot eind mei 2006. Zo is er
voor projectvoorstellen, die zich specifiek rich-
ten op de ondersteuning van de commercia-
lisering van grindsubstituten, een subsidie ten
bedrage van maximum 75.000 EUR mogelijk.
Voor meer informatie hieromtrent verwijzen
we naar de website van het Grindcomité
(www.grind-limburg.be) of kan contact opge-
nomen worden met het WTCB (info@bbri.be).
7 BESLUIT
De geplande afbouw van de grindwinning in
de provincie Limburg laat zich reeds verschil-
lende jaren voelen. Zo stelt men sedert het jaar
2000 niet alleen een daling van de grind-
productie, maar ook van de lokale beschik-
baarheid aan maasgrind en maaszand in Vlaan-
deren vast. In 2004 bedroeg de totale productie
van Limburgs maasgrind nog maar 6,1 Mt. De
lokale beschikbaarheid varieerde op haar beurt
tussen 2,2 en 3,3 Mt per jaar. Deze lage cij-
fers kunnen toegeschreven worden aan de af-
nemende invoer van grind uit Engeland, Ne-
derland en Duitsland en aan de belangrijke uit-
voer van Limburgs grind naar onze buurlan-
den (voornamelijk Nederland), waardoor de
grinduitvoer sedert 1998 de invoer overstijgt.
Het totale Belgische granulaatverbruik (met
inbegrip van grind) bedraagt ongeveer 30 Mt
per jaar. De belangrijkste natuurlijke grind-
substituten zijn gebroken kalksteen, zandsteen
en porfier uit Wallonië. Het zijn m.a.w. de
Belgische primaire granulaten die de afbouw
van de Limburgse grindwinning hebben op-
gevangen. Wat de andere mogelijke grind-
vervangers (zoals kunstgranulaten en rest-
stoffen) betreft, kan men stellen dat hun markt-
aandeel in Vlaanderen over de afgelopen ja-
ren ongeveer stabiel gebleven is en dat er wei-
nig veranderingen zijn op dit gebied.
Uit een enquête, uitgevoerd bij de grindver-
werkende beton- en asfaltbedrijven uit de pro-
vincies Limburg, Antwerpen en Vlaams-Bra-
bant blijkt dat het Limburgse maasgrind en
maaszand momenteel nog vrij vaak aangewend
worden in de granulatenmix. Toch hebben de
gebruikte hoeveelheden bij alle bedrijven over
de laatste 10 jaar een sterke daling gekend.
Het merendeel van de grindverwerkende be-
drijven verwacht zich door het wegvallen van
de Limburgse grindwinning in de nabije toe-
komst aan een gedwongen overschakeling op
Versie 27 juni 2006
NORMALISERING – REGLEMENTERING – CERTIFICERING Ö

andere granulaten, aan een prijsstijging voor baarheid aan maasgrind zonder al te veel pro-
de grondstoffen en de afgewerkte producten
en aan een verhoogde druk op het transport.
blemen te kunnen opvangen. ■ i NUTTIGE INFORMATIE

Uit een analyse van het grondstoffenbeleid in
de omliggende regio’s komt naar voren dat
men in Nederland tracht om op een maatschap-
i DANKWOORD
pelijk aanvaardbare wijze te voorzien in de
behoefte aan bouwgrondstoffen, waarbij de
geproduceerde hoeveelheden bepaald worden
door de vrije marktwerking. De Duitse deel-
staten Nordrhein-Westfalen en Niedersachsen
kiezen er op hun beurt voor de exploiteerbare
vindplaatsen op lange termijn veilig te stellen
door het uitwerken van ‘voorrangsgebieden’.
In Wallonië tenslotte staat de duurzame ont-
wikkeling centraal, ondanks het feit dat de
ontginning gestuurd wordt door de vrije markt-
werking. Enkel in Nordrhein-Westfalen vreest
men dat de afbouw van de Limburgse grind-
winning negatieve gevolgen zal hebben. De
andere regio’s denken de verminderde beschik-
Dit artikel is gebaseerd op de Tweede
Actualisatiestudie Globaal Actieplan
(Eindverslag), uitgevoerd in opdracht
van het Onderzoekscomité van het
Grindfonds. Deze studie is integraal
beschikbaar via de website van het
Grindcomité (www.grind-limburg.be).
Het WTCB houdt zich eraan de
andere auteurs van deze gemeen-
schappelijke studie, met name Prof.
F. Rentmeesters (LUC), Dr. P. Nielsen
(VITO) en ir. L. De Bock (OCW),
uitdrukkelijk te bedanken voor hun
bijdragen.
Nuttige links
• www.grind-limburg.be : website van
het Grindcomité en zijn subcomités,
waarop men onder meer de integrale
versie van de Tweede Actualisatie-
studie Globaal Actieplan (Eindver-
slag) kan consulteren
• www.vlaanderen.be : website van de
Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en
Energie (ANRE) van het Ministerie
van de Vlaamse Gemeenschap. Hier
vindt men een schat aan informatie
over de grindwinning in Limburg
• www.limburg.nl : website van de
Nederlandse provincie Limburg,
waarop onder andere het Provinciaal
Omgevingsplan Limburg (2001) kan
geraadpleegd worden.

t LITERATUURLIJST
1 …
Actualisatiestudie Globaal Actieplan (Eindverslag). Studie uitgevoerd in opdracht van het Onderzoekscomité van het Grindfonds, in
samenwerking tussen WTCB, LUC, VITO en OCW. Brussel, WTCB, WTCB-Rapport DE 6108231, 2001.

2 Desmyter J., Van Dessel J., Hilde V. en Leuridan A.

Construction raw materials policy and supply practices in Northwestern Europe. Facts and Figures. Belgium. Den Haag, Ministerie
van Verkeer en Waterstaat, Dienst Weg- en Waterbouwkunde, Rapport DWW-2003-020, Publicatiereeks grondstoffen 2003/01, 2003.

3 Knoll A. en Kramer R.
Construction raw materials policy and supply practices in Northwestern Europe. Facts and Figures. Lower Saxony and North-Rhine/
Westphalia (Germany). Den Haag, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Dienst Weg- en Waterbouwkunde, Rapport DWW-2003-023,
Publicatiereeks grondstoffen 2003/04, 2003.

4 Koopmans T.P.F., Broers J.W. en Pietersen H.S.

Construction raw materials policy and supply practices in Northwestern Europe. Facts and Figures. The Netherlands. Den Haag,
Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Dienst Weg- en Waterbouwkunde, Rapport DWW-2003-024, Publicatiereeks grondstoffen
2003/05, 2003.

5 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap

Decreet tot wijziging van het decreet van 14 juli 1993 tot oprichting van het Grindfonds en tot regeling van de grindwinning. Brussel,
Belgisch Staatsblad, 16 augustus 2005.

6 Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap

Decreet van 14 juli 1993 tot oprichting van het Grindfonds en tot regeling van de grindwinning. Brussel, Belgisch Staatsblad,
14 oktober 1993.

7 …
Tweede Actualisatiestudie Globaal Actieplan (Eindverslag). Studie uitgevoerd in opdracht van het Onderzoekscomité van het Grind-
fonds, in samenwerking tussen WTCB, LUC, VITO en OCW. Brussel, WTCB, WTCB-Rapport DE 61010, 2005.

8 …
Voorbereidende studie voor een Globaal Actieplan (Informatiedocument). Studie uitgevoerd in opdracht van het Onderzoekscomité
van het Grindfonds, in samenwerking tussen WTCB, LUC, VITO en OCW. Brussel, WTCB, WTCB-Rapport DE 71047/1, 1996.

Versie 27 juni 2006 WTCB-Dossiers – Nr. 2/2006 – Katern nr. 2 – pagina 9