स्वामी तिन्ही जगाचा आईतवना तिकारी…

आई
िू नसिेस िेव्हा...
लेखक: आकाश फुलझळके
 आई तू नसतेस तेव्हा...
अनक्र
ु माणिका
०१ उणीव ०४
०२ १.
तववाह ०८
०३ २.ू नका लढा
रड १३
०४ आईचा १६
३. आजार
०५ आईने घेिलेला अखेरचा श्वास २१
४.
०६ उमेद २७
०७
५.
माझी िाई : आईची सावली २९
०८ ६. िू नसिेस िेव्हा
आई ३६
०९ ७. न
स्वपररवित ३७
१० आय ४१
८. ष्ु य
९.
१०.
 मनोगत

प्रिय प्रित्रांनो,
िरझ्यर आयष्ु यरप्रिषयी िी तम्ु हरलर करही सरांगरिां; इतकर िोठर िी नरही. पण िी जे अनभु िलांय... िलर िरटतां;
प्रनप्रितच त्यरतून तम्ु हरलर नक्कीच करहीतरी देण्यरचर िी ियत्न करीन. आज िी प्रिकलेलर स्ितःच्यर
परयरिर उभर ररप्रहलेलर एक स्िरिलांबी व्यक्ती. पण त्यरिरगे िरझ्यर आईची िबळ इच्छर आप्रण प्रतने के लेले
सांस्करर आहेत. िी धडपडत प्रजद्दीने उच्च प्रिक्षण िरप्त के ले आहे. पण तरीही एक गोष्ट िलर िररांिरर आठिते;
ती म्हणजे आज िरझी आई िरझां हे यि बघरयलर नरही.
िलर आठितां... िी िोठर व्हरिां, खूप प्रिकरिां; यरसरठी ती नेहिी सकरररत्िक प्रिचरर कररयची. जेव्हर कधी
एखरद्यर परीक्षेत िलर िनरसररखां यि प्रिळरयचां प्रकांिर एखरदी स्पधरा िी प्रजक
ां लेलर असरयचो, तेव्हर िरझे डोळे
भरून यरयचे. िरझी आई नसल्यरची तीव्र जरणीि िलर व्हरयची.
िी िरळे त असतरनर ित्येक स्पधेत भरग घेत असरयचो. त्यरिळ ु े आपल्यरलर आपण प्रकती सक्षि आहोत; हे
सिजते. अनेकदर पैसे नसतरनर स्पधेत कसर भरग घ्यरयचर, हर िश्न पडरयचर. पण िरझी धडपड परहून
कोणीनर कोणी िलर िदत करत होते. यरतून िरझी जडणघडण झरली. पढु े िग िीच िरझी कलरकौिल्यां
िरपरून छोट् यर-छोट् यर िस्तूांची प्रिक्री करून स्ितःची िदत स्ितःच करू लरगलो. िलर िरहीत आहे; ही
िदत परु िे ी नसते. पण ते एक िेगळे सिरधरन आपल्यरलर देऊन जरते. िरझर प्रित् िैलेि यरने अिर
अडचणीच्यर करळरत के लेली िरनप्रसक ि आप्रथाक िदत िी किी प्रिसरू?
म्हणनू च िरझी आज खरी धडपड आहे, ती म्हणजे जरस्तीत जरस्त होतकरू िल ु रांचे िरनप्रसक सिप्रक्तकरण
कररयचे ि रडरचे नरही तर लढरयच हर सांदेि त्यरांनर देणे. यर सांदभरा त िलर नेहिीच उपयोगी ठरते, ती िरझ्यर
आईची प्रिकिण. िी प्रतलर अिी िदत करतरनर बप्रघतलां आहे. पररप्रस्थतीने गरीब असणरऱ्यर िल ु रांनर ती
नेहिी िदत करतरनर िरधरन्य देत असे. आई जेव्हर घरी प्रिकिण्यर घेत असे. त्यरिेळी एखरद्यर प्रिद्यरर्थयरां लर
जर फी देतर आली नरही. त्यरिेळी प्रतने कधीही त्यर प्रिद्यरर्थयरा च्यर िरगे फीसरठी तगरदर लरिलर नरही. उलट
ती त्यरांनर सरांगत असे, 'तू चरांगले िरका प्रिळि. तीच िरझी फी असेल.'
हे पस्ु तक प्रलप्रहतरनर मला पानापानावर माझ्या आईचा हात फिरल्याचा भास होतोय. ही फतचीच
इच्छा असावी. म्हणनू च हे पस्ु तक मी फलहीत आहे.
िलर िरप्रहती आहे की, िरझर अनभु ि कोणर िहरत्म्यरचर नरही. पण िी एिढां नक्की सरांगतो की, िरझे अनभु ि
तम्ु हरलर प्रिचरर कररयलर प्रिकितील. ह्यर पस्ु तकरतून िरझ्यर तरुण प्रित्-िैप्रत्णींनर एिढेच सरांगरयचे आहे
की, आयष्ु यरत प्रकतीही अडचणी आल्यर तरी तिु चां लढणां कधीही थरांबिू नकर. पररप्रस्थतीिी लढत रहर.
सत्यरचर िरगा सोडू नकर. िेहनत, प्रचकरटी आप्रण सतत दस ु ऱ्यरांनर िदत करण्यरसरठी तयरर रहर. तम्ु हीच
तिु ची िदत स्ितः करू िकतर. तिु च्यरसिोर अनांत अडचणी येतील. पण त्यरिर िरत करण्यरसरठी तम्ु हरलर
िदत करेल-तो असेल तिु चर दृढ प्रनिय.
1
प्रिक्षण हे असे एक हत्यरर आहे; जे तम्ु हरलर सिरजरत होणरऱ्यर अनेक अन्यरयी िृत्तींिीसोबत लढण्यरचां बळ
देईल. आजही सिरजरत ज्यर दृष्ट चरली, रीप्रतररिरज आहेत, परांपरर आहेत, त्यरांच्यरिरगे लरगू नकर. जरत,
धिा , रूढीपरांपरर यरांत अडकू नकर. कष्ट करर. िेहनत करर. आयष्ु यरचे एक ध्येय प्रनप्रित करर. ते
प्रिळिण्यरसरठी तम्ु ही िनरपरसून ियत्न करर. यि प्रनप्रित भेटेल.
िरटेत येणरऱ्यर ित्येक अडचणीिी सरिनर करत असतरनर तिु च्यरसरठी कष्ट करणरऱ्यर
आईिडीलरांनर कधीही प्रिसरू नकर. िरझ्यर िप्रडलरांनर चरांगली सांगत लरभली नरही म्हणूनच त्यरांचर घरत
झरलर. दररूच्यर व्यसनरने आपली चरांगली नोकरी तर त्यरांनी गिरिलीच. त्यरचबरोबर आपलर जीिही
गिरिलर. िलर, िरझ्यर आईलर, बप्रहणीलर यर जगरत एकरकी सोडून ते गेले! िरझे िडील जे िरझ्यर आईिी
घरच्यरांचर प्रिरोध असतरनरही लग्न करू िकले होते. त्यरांचर करयदेिीर घटस्फोट झरलर असतरनरही ते
िरझ्यर आईलर भेटत होते. म्हणजे त्यरांनर आपल्यर कता व्यरची जरणीि होती. पण एक व्यसन त्यरांच्यरतले
िरणूसपण सांपित होते. अिर व्यसनाांपासून दूर रहा. जगतरनर तम्ु हरलर अनेक िोहरचे क्षण भेटतील. असे
क्षण तिु च्यरतलां िरणूसपण सांपिणररे नरहीच; तर तिु चां अप्रस्तत्ि सांपिणररे ठरू िकतील.
मी तरुणाांना साांगने - तुम्ही जरूर कष्ट करा. खूप यश फमळवा. पण कधीही चक
ु ीच्या मागााने जाऊ नका!
सतत स्वार्थी फवचार करू नका! प्रामाफणकपणाचा मागा कठीण आहे, अवघड आहे, एकाकी आहे. पण
त्यामळ
ु े जे यश तुम्हाला फमळे ल; ते अतुलनीय राहील.
िरझी आई िलर, िरझ्यर बप्रहणीलर सांस्करर जे जगरयलर प्रिकित होती, स्िरिलांबनरचे धडे देत होती आप्रण
स्ितः अतोनरत कष्ट करत होती. िरहेरीसद्ध ु र ती स्िरप्रभिरन जपून ररप्रहली होती. प्रजथे करि करत होती; त्यर
िरळे सरठीही प्रतने अपरर कष्ट के ले. िरत् त्यरच्यरबदल्यरत प्रतलर करय प्रिळरले? इतके च नव्हे तर आपल्यर
आजरररिी ती िरेपयांत लढत ररप्रहली. िरतरनरसद्ध ु र प्रतलर स्ितःपेक्षर आपल्यर िल ु रांचीच अप्रधक करळजी
होती. आम्हरलर पोटभर जेिण घरलून तृप्त करूनच प्रतचे िरण गेले. म्हणूनच प्रतलर िी कधीच प्रिसरणे िक्य
नरही. प्रतच्यर िरटेलर जे कष्ट आले होते; त्यरलर जबरबदरर कोण होते? िरझ्यर िप्रडलरांचे प्रतच्यरिर िेि होतेच.
पण सिरजरचे करयदे आड आले प्रन िेिटी त्यरांनर िरझ्यर आईलर सोडरिां लरगललां. प्रतच्यर सरसरची िांडळी
आजही िलर फररिी आठित नरहीत. ते के िळ जरत यर एकर कररणरसरठीच प्रतचर ररग करत होते. िलर
सरांगर, िरणसरपेक्षर िोठी ठरणररी ही जरत करय करिरची?
िी जेव्हर कधी िरझ्यर सांघषरा चर आढरिर घेतो... खरां तर तो अजूनही सरू ु च आहे. त्यरिेळी िलर तीव्रपणे
एकच गोष्ट जरणिते, ती म्हणजे जगरत तम्ु हरलर आई इतकां कोणीच चाांगलां समजून घेऊ शकत नाही.
एकवेळ तुम्ही वफडलाांच्या प्रेमाफशवाय जगू शकता! िी आई ही िप्रडलरांपेक्षर श्रेष्ठ आहे, िगैरे म्हणणरर नरही.
कदरप्रचत ह्यर दोघरांचांही िेि िल
ु रांनर गरजेचां आहे. पण ददु ैिरने िरझ्यर िरट् यरलर दोघरांचेही िेि आले नरही.
यर नकोश्यर एकटेपणरचे चटके िी जीिन जगत असतरनर परिलरपरिलरिर सोसले आहेत.
म्हणनू च बरळरांनो िी तम्ु हरलर पनु ःपन्ु हर एिढीच प्रिनांती करू िकतो की, आपल्यर आईिडीलरांचर आदर
करर. त्यरांच्यर कष्टरची जरणीि ठे िर. त्यरांनी तिु च्यरसरठी त्यरांच्यर आयष्ु यरचर िहत्त्िरचर िेळ खचा के लर आहे!

2
 िरझी आईच िरझ्यरसरठी सिा स्ि होती. ती होती तोपयांत िलर कधीही आधररहीन िरटलां नरही. प्रतने िलर
लढण्यरचां बळ प्रदलां. ती िरझ्यर िरगे सतत असरयची. तिु च्यरत दोष असतरतच; पण त्यर दोषरसकट
िरझ्यरिर प्रतने िेि के लां. िसांगी कडकही झरली! पण प्रतलर जोपयां त िक्य होतां, तोपयां त िरझे लरड के ले, हट्ट
परु िले. आईफशवाय कोणीही तुम्हाला समजून घेऊ शकत नाही. हे फिकालाबाफधत सत्य आहे.
आपल्यरलर जन्ि देणररी आई, आपल्यरसरठी ती कोणत्यरही प्रदव्यरतून जरण्यरसरठी तयरर असते. बरळरसरठी
कठीण टकिक कडर उतरून जरणररी ित्येक आई प्रहरकणीच असते. पण ित्येक बरळ िरत् श्ररिणबरळ नरही
होऊ िकत. तम्ु ही आयष्ु यरत खूप कठीण िसांगरिी लढत असतर, धडपडत असतर, पडून उभे ररहतर, हरतर,
प्रजक
ां तर, कधी यि प्रिळितर, कधी अपयि येते! पण ित्येक िेळी तम्ु हरलर पदररखरली घेते; ती आईच असते.
आप्रण तेव्हरच तम्ु ही अप्रधक सरु प्रक्षत असतरत, प्रचांतरिक्त
ु असतरत! पण हेच जगणां जेव्हर आईप्रििरय, प्रतच्यर
िरयेप्रििरय असतां; तेव्हर परिलरपरिलरिर तम्ु ही अनभु ितर 'आई तझ्ु यरप्रििरय कसां जगलो?' म्हणनू च
म्हणतरत नर- "स्वामी फतन्ही जगाचा आईफवना फभकारी!!"
आईप्रििरय जगतरनर िी एकच ध्येय सिोर ठे िलां होतां, ते म्हणजे इांप्रजप्रनअर व्हरयचां आप्रण आपल्यरसररख्यर
अनरथ िल ु रांचे िरनप्रसक सिप्रक्तकरण ि एक व्यसनिक्त
ु यिु र प्रनिरा ण करने आप्रण गरजू िल
ु रांनर िदतीचर हरत
द्यरचर. कररण िरझी आयष्ु यरतील िहत्त्िरच्यर टप्पप्पयरिर भेट झरली ती ''अनार्थाांची माय'' असणरऱ्यर
''फसांधूताई सकपाळ'' ह्यर स्त्रीची. तेव्हर िी सरतिीत प्रिकत होतो. हजररोंची िरय झरलेल्यर प्रसधां ूतरई िरझ्यर
आदिा ठरल्यर. त्यरांच्यर भेटीने िी िेररत झरलो. िरझ्यर अप्रतिय लहरन ियरत त्यरांची प्रिकिण िलर अनभु ितर
आली. खरोखर तम्ु ही प्रिचरर करर... एकटी स्त्री पोटरतल्यर बरळरसह किी जगली असेल एिढांच नरही तर ती
हजररोंची िरय झरली. िलर िरटतां असां करहीतरी आपण कररिां. तरच आपलर जन्ि सरथा ठरेल आप्रण
आपल्यरलर जन्ि देणररी ती िरयही सिरा थरा ने धन्य होईल!
अिर िेरणरदरयी स्त्रीचर सहिरस िलर लरभल्यरिळ ु े िलर आयष्ु यरत खूप करही प्रिळितर आलां. आई
नसल्याचां दुःु ख सोसण्याचां बळ आफण सांकटाचा सामना करायला त्याांनीच तर फशकवलां!!

3
 ०१. उणीव

मला आठितो तो प्रदिस... िरझां ऑपरेिन होतां. िी सकरळीच दिरखरन्यरत आलो होतो. सोबत िरझर प्रित्
होतर. तरईलरही कळिलां होतां. पण प्रतलर येईपयां त दपु रर होणरर होती. डॉक्टररांनी सरांप्रगतले, 'ऑपरेिन तसां
नरजूक असलां तरी करळजी करण्यरचां करही एक कररण नरही.' डॉक्टर चरांगले होते आप्रण ओळखीचेही होते.
नसा ने िलर ऑपरेिनसरठी आिश्यक त्यर सूचनर देत तयरर ररहण्यरस सरांप्रगतले. एक लहरनसां इांजेक्िन
आहे, असां सरांगून सईु टोचली. िी नकळत ओरडलो, 'आई गां!' िरझ्यरसोबत असणरऱ्यर प्रित्रलरही त्यरांनी
करही सूचनर के ल्यर आप्रण िलर ऑपरेिन प्रथएटर िध्ये नेलां. त्यरक्षणी आपलेपणर करय असतो, हे िलर
िकषरा ने जरणिलां. आज िरझी िरणसां िरझ्यर सोबत नरहीत. िरझां दःु ख सिजून घेणररां, िरझी भीती किी
करणररर िेिरचर हरत िरझ्यर परठीिर कोण ठे िणरर? फक्त आजच नरही तर आयष्ु यरच्यर ित्येक टप्पप्पयरिर ही
जरणीि िलर झरली आप्रण होतही आहे.
डॉक्टररांनी आपलां सांपूणा कसब पणरलर लरिून िरझां ऑपरेिन परर परडलां. िलर आतर िॉडा िध्ये हलिलां.
अजून िरझी ग्लरनी उतरण्यरस अधरा एक तरस लरगेल, असे डॉक्टर म्हणत होते. िरझ्यरबरोबर तेव्हर कोणीच
नव्हतां.
तरसरभररने िलर पणू ा जरग आली. िी थोडी हरलचरल के ली. थोडी तरकद लरिनू डोळे उघडण्यरचर ियत्न
के लर. अिक्तपणरिळु े िलर उठतर येणे िक्य होत नव्हते आप्रण तसर ियत्नही करण्यरची तरकद नव्हती.
तसरच पडून ररप्रहलो. थोड् यर िेळरने िलर आजूबरजूच्यर पररप्रस्थतीची जरणीि झरली. जखि ठणकत
असल्यरने आपलां ऑपरेिन झरल्यरची आठिण झरली.
करही िेळेनतां र डॉक्टर येऊन तपरसून गेले. डॉक्टररांच्यर सूचनेनस ु रर नसा ने एक इांजेक्िन प्रदले आप्रण िलर
पडून ररहण्यरस सरांप्रगतले. िी त्यरांच्यर म्हणण्यरििरणे पडून ररप्रहलो. एकटेपणर अगदी िरईट असतो. अिर
दख
ु ण्यरच्यर िेळी तर तो तीव्रपणे जरणितो. एरिी आपण एकटे आहोत; हे िरहीत असतां. पण अिरिेळी हर

4
एकटेपणर अांगरिर येतो. िरटतां कोणीतरी िरयेने प्रिचरररिां, 'बरां िरटतांय नर आतर?' आपल्यर डोक्यरिरून,
गरलरिरून कोणीतरी िरयेने हरत प्रफरिरिर. त्यर िरयेच्यर स्पिरा ने सगळ्यर िेदनर एकर क्षणरत प्रिसरून
जरव्यरत. कोणीतरी हलके च िेिरचर घरस भरिरिर.
ग्लरनी हळूहळू उतरत होती. नसा ने प्रदलेल्यर इांजेक्िनने थोडी िेदनरही किी होत होती. आजूबरजूलर जरर
नजर टरकली. बरजूलर एकर पलांगरिर एक आई िल ु रलर करहीतरी खरण्यरचर आग्रह करत होती आप्रण ते
लेकरू प्रतच्यरिर ओरडत होते. 'िलर खरयलर नको...' म्हणून ती थरळी ढकलत होते. िरत् ती िरय त्यरने
दोन घरस खरिेत म्हणनू त्यरलर प्रिनित होती. त्यरचां तोंड आपल्यर पदररने पस ु त होती. प्रकती िरयेने ते सिा
ती करत होती. प्रततक्यरच हट्टरने तो िल
ु गर प्रतचां म्हणणां नरकररत होतर. ती ही त्यरने खरिां म्हणून अप्रतिय
िरयेने ियत्न करीत होती. िी एकटक ते दृश्य परहत होतो. िरयलेकररचां ते रूप डोळ्यरांत सरठित होतो!
डोळे बांद के ले आफण वाटलां... आज आई हवी होती. िी असर पलांगरिर एकटर ररप्रहलो असतो कर?
िरझ्यरसरठी ती इथेच बसून ररप्रहली असती. कोणी प्रकतीही आग्रह के लर असतर तरी तीने िी िद्ध
ु ीिर
आल्यरखेरीज करहीही खरल्ले नसते. ती जरगेिरून हललीच नसती. आजही िलर जरणिलां... आईप्रििरय
जगतरनर प्रकती यरतनर होत असतरत?
िरझ्यर नजरेसिोर आली... 'सतत हसणररी िरझी आई.' प्रकती दःु ख भोगले होते प्रतने. पण ती सगळां सहन
करत होती; ते के िळ आपल्यर प्रपलरांसरठी, प्रतच्यर बरळरांसरठी.
िलर आठितां... आई िरळे त नोकरी कररयची. पण आिची आबरळ होऊ नये; यरसरठी नेहिी जरगरूक
असरयची. प्रतच्यर जीिनरतलर सांघषा कधी प्रतने आम्हरलर जरणिू प्रदलर नरही. नेहिीच प्रतने आिच्यर गणु रांच्यर
िरढीसरठी िोत्सरहन प्रदले. 'हार मानू नका; लढा!' ही प्रिकिण प्रतने कृ तीतून आम्हरलर प्रदली.
प्रतचर स्ित:चर सांघषा करही किी नव्हतर. लग्न ठरल्यर क्षणरपरसून सख ु रने जणू प्रतच्यरकडे परठ प्रफरिली
होती. पण प्रतने कधी तक्ररर के ली नव्हती. आई-िप्रडलरांचर प्रतलर आधरर होतर. तरीही कधी प्रतने त्यरांचर
गैरफरयदर घेतलर नरही. आईिडील तर प्रतचेच होते. ते प्रतलर सरांभरळून जपत होते. प्रतचे दःु ख जरणणररे होते.
पण परक्यर घररतून आलेल्यर भरिरांच्यर बरयकरांनरही प्रतने आपलेसे के ले होते. आपल्यर िरगण्यरने त्यरांच्यर
िनरत िरनरचां स्थरन प्रिळिलां होतां प्रतने. आपल्यर िप्रहनींनर स्ियांपरक तयरर करतर येत नरही; यरचर प्रतने
कधी फरयदर घेऊन त्यरांनर किीपणर प्रदलर नरही, प्रहणिलां नरही. उलट प्रतलर जे येत होतां; ते त्यरांनर ती
प्रिकित होती. िलर आठितां... िरझी आई छरन स्ियांपरक कररयची. िरझ्यर िरम्यरांनरही प्रतने स्ियांपरक
प्रिकिलर. कधी त्यरांनर दख ु रिले नव्हते. कदरप्रचत हर प्रतच्यरच स्िभरिरचर पररणरि असेल. आम्हीसद्ध ु र
कदरप्रचत आई नसतरनर िरिीकडे ररहू िकलो; ते के िळ प्रतच्यरच चरांगल ु पणरिळ ु े . नरहीतर िी अिी प्रकत्येक
घरां बप्रघतली आहेत; प्रजथे िलु गी आपल्यर िप्रडलरांच्यर घरी घटकर दोन घटकरसद्ध ु र येऊ िकत नरही! आजी-
आजोबर, िरिर-िरिी सिा छरन होते. आिची, खरस करून िरझी करळजी घेत होते. िी कदरप्रचत लहरन होतो
आप्रण थोडर जरस्त हट्टीही होतो. आतर िी जेव्हर िरझे हट्टीपणरचे एके क प्रकस्से ऐकतो; तेव्हर िलर िरटते-
िरझ्यर आईने हे सगळां सहन कसां के लां असेल. िी तर लहरन होतो; करय िरगतोय, यरचे भरन नसरयचे. िलर
फक्त ती िस्तू हिी असरयची; ती िलर सगळां तर त्यर-त्यर िेळेलर देऊ िकत नव्हती. पण प्रतलर जसां जिेल
तसे िरझे हट्ट परु ित होती. िी एकदर गळ्यरत चैन हिी; म्हणून हट्ट के लर होतर. आईने त्यरिेळी िलर
5
सिजिण्यरचर खूप ियत्न के लर होतर. िी ऐके नर; तेव्हर ती िलर ररगरिली. िररही प्रदलर. त्यरिेळी प्रतने लगेच
िरझर हट्ट नरही परु र के लर. पण नांतर प्रतने िलर चरांदीची चैन के ली होती. असां फक्त एक आईच करू िकते.
ती आपल्यर िल ु रांच्यर इच्छे सरठीच आपलां जगणां जगत असते. ती एकिेळ उपरिी ररहील पण िल ु रांसरठी
पोटभर जेिण देईल. आपल्यर बरळरसरठी कुठलरही कडर उतरून जरणररी ित्येक आई ही एक प्रहरकणीच
असते.
अलीकडेच स्टरर िरझरिर सरगर रेड्डी यर िल ु रची िलु रखत परप्रहली होती. एक अनरथ िल ु गर; ज्यरलर
आडनरि आपल्यरलर कर असत? हेच िरहीत नसतां. त्यर आडनरिरिळ ु े आपल्यरलर प्रि क्षणरत सिलत प्रिळू
िकते, ही तर दूरची गोष्ट! हे त्यरलर जेव्हर सिजतां; तेव्हर त्यरलर आिया च िरटलां. आपली सरधी ओळख
देणररां आपल्यरकडे करही नसरिां; ह्यरपेक्षर िोठां दःु ख करय असेल? िी जेव्हर सरगर रेड्डीलर ऐकत होतो;
तेव्हर प्रिचरर करत होतो... आपल्यरलर तरी िरिर-िरिी आहेत. डोक्यरिर छप्पपर आहे. अनरथ िल ु रांनर फक्त
ियरच्यर अठरर िषरा पयांतच त्यर िेल्टर-होििध्ये रहरयलर प्रिळतां. अठररव्यर िषी फक्त एक कपड् यरची बॅग
घेऊन त्यरांनर तेथून बरहेर पडरिे लरगते. िरझ्यर िनरत सररखर प्रिचरर येत होतर की, त्यरने जगरचर िक ु रबलर
कसर के लर असेल? हरतरत एक रुपयर नरही. स्ितःची धड ओळखही नरही. आपली ओळख देणररी करगदपत्े
नरहीत प्रकांिर असे करही असते; हेच त्यरलर िरहीत नव्हतां. तो एकरकी प्रन एकटर हतरि तरुण कधी रस्त्यरिर
तर कधी रेल्िे स्टेिनिर ररप्रहलर असेल. त्यरतूनही तो प्रजद्दीने लढत आज त्यरच्यरसररख्यर अनरथ िल ु रांची
िदत करतोय. अनरथ िल ु ींनर तर कोणीही नसतां. ह्यर िल ु ी बहुधर कोठ् यरिर प्रिकल्यर जरतरत. सरांगर बरां
यरत करय दोष त्यरांचर? आपलर लहरनपणी सरांभरळ करणररी तरई जेव्हर त्यरच्यरसिोर जळलेल्यर अिस्थेत
अधरा चेहरर घेऊन येते; तेव्हर त्यरलर करय िरटलां असेल? खरांच िल ु रांनर अनरथ म्हणनू जगतरनर करय अडचण
येत असेल, यरची कल्पनर सरगर रेड्डीची ती िल ु रखत अनभु ितरनर करत होतो. सिरजरलर ह्यरची प्रकती
जरणीि असेल? आपण, आपले घर, त्यरतल्यर चरर प्रभतां ीआड प्रकती सरु प्रक्षत असतो. आपली चरांगल्यर
पगरररची नोकरीही त्यरने आपल्यर यर करयरा सरठी सोडली. सरगरलर त्यरच्यर ऑप्रफसच्यर िरध्यिरतून परदेिी
जरण्यरची सांधी प्रिळरली होती. पण के िळ आपण गेल्यरिर ही सांस्थर बांद होईल; यर एकर जरप्रणिेने त्यरने ती
सिु णा सांधी नरकररली.
आईचे सुरफित छि लाभलेल्या मल ु ाांना खरांच त्याांच्याकडे काय आहे; ही जाणीवच नसेल. आई नावाचां
ते एवढांसां बेट आपल्याला फकतीतरी वादळाांपासून वाचवतां; हे तुम्हा मलु ाांना कदाफचत नाही समजणार!
आई नसताना तम्ु हाला सतत लाचार असल्याचे जाणवते.
िलर तरी ियरच्यर १२िषरा पयांत आईचां िेि अनभु ितर आलां! पण बरररव्यर िषी आपल्यर डोक्यरिर कोणरचरच
हरत आतर असणरर नरही, ही जरणीि खूप भयरनक असते. प्रिचरर करर तिु ची आई जर दोन प्रदिस कुठे
बरहेरगरिी गेली तर... ती जरतरनर तिु च्यरसरठी सिा िकररची करळजी घेऊन गेलेली असते. तिु च्यरसरठी
खरण्यरप्रपण्यरची सगळी व्यिस्थर करून गेलेली असते. येतरनरही ती तम्ु हरलर करहीनर करही आणणरर असते.
सगळ्यरत िहत्त्िरचे ती परत येणरर, हे तम्ु हरलर िरहीत असते; त्यरची खरत्ीही असते. पण माझी गेलेली आई
आता कधीच येणार नाही, ही जरणीि किी सहन कररयची? किी सहन के ली असेल?

6
आई आतर करयिची दूर गेलीय; हे िरनणां खूप जड गेलां िलर. अिघर बररर िषरा चर सहिरस होतर प्रतचर. िी
तर लहरन आप्रण अजरणतर होतो. आपली आई आतर येणररच नरही, हे िरनणां फरर जड गेलां. िी कसर जगणरर
होतो; आईप्रििरय? िरझर हट्टीपणर, िरझी प्रिप्रिध गोष्टींची िरगणी कोण परु िणरर होतां? िलर प्रनरप्रनररळ्यर
स्पधरांिध्ये भरग घ्यरयलर कोण िलर सरांगणरर होतां? प्रजकां ण्यरसरठी कोण िरझ्यर िरगे ररहणरर होतां? कसर
लढणरर होतो िी यर जगरिी आई!! खरांच कसर जगणरर िी तझ्ु यरप्रििरय आई... सरांग नर गां आई!
चरहूल लरगली आप्रण िी डोळे उघडले. परहतो तर करय, िरझी तरई िरझ्यरसरठी डबर घेऊन आली होती.
प्रतने िरझ्यर डोक्यरिर हरत ठेिलर आप्रण िरयेने प्रिचररलां, "आईची आठिण येतेय नर..." िरझे डोळे िरहू
लरगले. जखिेची िेदनर तर होतीच; पण यर िनरची िेदनर किी सांपणरर होती? आई खरांच तू ये नर गां? कर
गां अिी सोडून गेलीस सरांग नर?
कर गां आई िलर सोडून गेलीस. िलर सोडून जरतरनर तल ु र एकदरही िरटलां नरही कर गां तझ्ु यरप्रििरय िी कसर
जगेन? तू नसतरनर कोण िरझे लरड करेल? िरझे हट्ट कोण परु िेल? आई खरांच गां तू िलर अजूनही हिी
आहेस. यर करट् यरकुट् यरांनी भरलेल्यर जगरत िी जेव्हर घरयरळ होतो; तेव्हर अगदी एकरकी असतो गां आई!
तू परत ये... परत ये नर गां...! तू नसतरनर यर जगरत कोणीही िरझ्यर िेदनर सिजून घेत नरही. ठे च लरगली
की ओठरतून िब्द येतरत ''आई गां!'' पण तू आतर कधीच येणरर नरहीस. हे िलर िरहीत आहे; पण िन िरनत
नरही नर. फक्त एकदर ये... फक्त एकदर. िलर खूप करही सरांगरयचां आहे तल ु र. खपू आहे गां िरझ्यर िनरत. ते
कोणरलर सरांगू िी सगळां ! सरांग आई... सरांग आई.
िी असर प्रकती िेळ िनरत आईलर हरकर िररत होतो. पण िलर िरहीत आहे; आतर आई कधीच येणरर नरही...
कधीच येणरर नरही! ज्यरांनर ती असते नर त्यरांनर प्रतची प्रकांित कधीच कळत नरही. आई फक्त एक व्यक्ती
नसते; तर ती खरोखरच एक सांपूणा जग असते. ती प्रिकिते आप्रण प्रिकत असते. ती फक्त िरयर करते आप्रण
त्यर बदल्यरत करय िरगते? आपल्यर लेकररांसरठी ती सगळ्यर जगरिी भरांडू िकते; लढू िकते. आई जरी
एकटी असेल नर; तरी ती सिरा थरा ने सरिर्थया िरन असते. ती सगळ्यर जगरिी लढते. िरझी आई तर स्िरप्रभिरनी
होती. स्ितःच्यर िलु रांनर ती िरनरने जगरयलर प्रिकित होती.
...माझ्या भरलेल्या डोळयाांसमोर आईच्या सांघर्ााचां एक-एक पान उलगडू लागलां.

7
 २) फववाह

औ ांढा तरलक्ु यरत िसलेलां परु जळ हे गरि. गरि जरी छोटांसां असलां तरी प्रनसगा सौंदयरा चां िरदरन लरभलेलां
होतां. तेथील िरतरिरणरत सिा त् एकिकररची पप्रित्तर भरलेली होती. ह्यरच गरिरत डूबे दरम्पत्य ररहत होते.
हे दरम्पत्य सख ु रने नरांदत होते. स्िभरिरने िृदू, िरगण्यरत िल ू तः नम्रतर, िरप्रलनतर, सांस्कररक्षिपणर होतर.
भरषर गरिररन असली तरी त्यरत िरयर, िेि, िरणस ु कीचर ओलरिर होतर. अडल्यरनडल्यरलर िदत करत होते.
बऱ्यरपैकी आप्रथाक पररप्रस्थती असलेल्यर यर कुटुांबरत ित्येकजण एकिेकरांिी आपल ु कीने िरगत होते. गरिरत
िरनरनां ररहणररां हे कुटुांब आपण भलां प्रन आपलां करि भलां अिर पद्धतीने िरगत होते. ही सरप्रत्िक
िृत्तीच "पष्ु पर''च्यर रूपरत अितरली होती. हो... पष्ु पर होत प्रतचां नरि. नरिरििरणेच होती ती-कोिल, सांदु र
आप्रण नरजक ू . हसतखेळत बरगडणररी ही िल ु गी सगळ्यरांनर िसन्न फुलरििरणेच भरसत होती. प्रतचां आयष्ु य
प्रिप्रिध गणु -सांस्करररांनी सगु ांप्रधत के लां होतां प्रतने. प्रतचां आयष्ु य जसां फुलरसररखां हळुिरर आप्रण सगु ांधी होतां
तसांच ते िेळिसांगी कणखर आप्रण कठोरसद्ध ु र होतां. डूबे दरम्पत्यरांनर परच अपत्ये. त्यरपैकी पप्रहली िोठी कन्यर
म्हणजे िरझी आई; ''पष्ु पर.''
पष्ु परलर अभ्यरसरची खूप आिड. िनरपरसून ती प्रिकत होती. ररतसर प्रिक्षण पूणा करत ती डी.एड. झरली.
आपल्यरच गरिरतल्यर िरळे त ती प्रिक्षके ची नोकरी करू लरगली. नोकरी करतरनरही प्रतलर आपल्यर
जबरबदररीची परु िे ी जरणीि होती. अप्रतिय िरिरप्रणकपणे ती आपल्यर जबरबदरऱ्यर सरांभरळत होती.
जगरहरटीििरणे पष्ु पर प्रििरहयोग्य झरल्यरने िरसांिोधनरस सरुु िरत झरली. प्रदसरयलर एक गोररगोिटे, नरकी
डोळी व्यिप्रस्थत असणररे, उत्ति नोकरीलर असे अरुण यर तरुणरचे श्रीिांत स्थळ आले. त्यरकरळी त्यरांच्यर
पररिरररचर व्यिसरयही तेजीत होतर. पैिरची चरांगली आिक होती. िोठां आप्रण सिृद्ध घर होतां. त्यरिळ ु े
पष्ु परच्यर घरचेही खूप खूि होते. कररण त्यरांच्यर 'सद्गणु ी पष्ु पर'लर, प्रतच्यर गणु रांनर सरजेसां स्थळ प्रिळरलां होतां.
ररिरजरििरणे ''कांु कू" लरिण्यरचर सिररांभ करण्यरत आलर आप्रण प्रििरह नक्की झरल्यरचां जरहीर करण्यरत
आलां.
8
त्यरकरळी िल ु ीच्यर पसांतीलर एिढे िहत्त्ि प्रदले जरत नव्हते. आजोबरांनी िरत् पष्ु परची पसांती कळल्यरिरच
पढु चां सगळां नक्की के लां होतां. पष्ु परही खिू होती. आपल्यर भरग्यरचर आज प्रतलर जणक ू रही हेिर िरटत होतर.
खूप खूि होती ती. पण प्रनयतीने कधी हर आनांद उपभोगू द्यरयचर नरहीच, असांच ठरिलां असरिां बहुतेक.
लग्न जिळजिळ येत होते. अचरनक एक प्रदिस कोणी सरांप्रगतले की, कुठून कसे कळले िरहीत नरही. पण
िल
ु रकडच्यरांनर सिजलां की, िल ु ीची जरत आपल्यरपेक्षर खरलची आहे. करय झरलां होतां की, आम्ही िरळी
सिरजरतले. िरझी आईसद्ध ु र त्यरच जरतीची; पण पोटजरत िेगळी. निरर िल ु गर थोडर िरच्यर िगरा तील होतर.
बस झरलां 'हे लग्न आम्हरलर िरन्य नरही,' असे िल
ु रकडचे सिा म्हणू लरगले आप्रण त्यरांनी हे लग्न िोडल्यरचे
जरहीर के ले.
अरुण म्हणजे िरझे िडील; िरत् 'िी ह्यरच िल ु ीिी लग्न करणरर!' यरिर ठरि होते. त्यरांचां म्हणणां होतां की , िी
लग्न करेन तर पष्ु परिीच. त्यरांनर िरहीत होतां; एकदर लग्न िोडलां की, िल
ु ीच्यर िरट् यरलर करय येतां ते? आप्रण
त्यरांनरही पष्ु पर पप्रहल्यर भेटीतच पसांत पडली होती. िरझे िडील बप्रघतलां तर धरडसीच होते. ठरिपणे ते
िरझ्यर आईच्यर िरगे उभे ररप्रहले. अिर ररतीने हो-नरही करतर-करतर अखेर पष्ु परचर प्रििरह अरुणिी परर
पडलर. िरझी आई जरी िरप ओलरांडून यर घररत आली तरी घररतल्यरांच्यर िनरत िरत् प्रतलर कधीही स्थरन
प्रिळरलां नरही. करयि प्रतलर यर घररत खरलच्यर जरतीची म्हणूनच प्रहणिलां गेलां. सरसरी िरझ्यर आईलर कधी
स्िीकररलां गेलांच नरही. त्यरिळ ु े सतत कुचकट बोलणी, िसांगी प्रििीगरळ, आप्रण अतोनरत कष्ट.
िळ ु रतल्यर सोप्रिक, िेिळ, हसतिख ु पष्ु परच्यर नप्रिबरत तेव्हरपरसूनच भोग आले होते. लरडरकोडरत,
प्रिस्तीच्यर तरलिीत, सांस्करररत, िरढलेली पष्ु पर िरत् हसतिखु रने हे सररांकरही सोसत होती; पररप्रस्थतीिी
लढत होती. प्रतची लढरई आतर तर सरू ु झरली होती.
सरसरचर जरच प्रदिसेंप्रदिस िरढतच होतर. फक्त पष्ु परची जरतच िहत्त्िरची होती कर? बरकी प्रतच्यरत एकही
गणु नव्हतर कर? एिढी सस्ु िभरिी, कष्टरळू, दस ु ऱ्यरचां दःु ख जरणणररी िरझी आई; 'िरणूस' म्हणून प्रतलर दोन
िब्द िेिरचे प्रतच्यर सरसरी प्रिळरले नरहीत. सिरधरन िरत् इतके च की िरझ्यर िप्रडलरांनी इथे ही िरझ्यर आईलर
सरथ प्रदली.
आईचे ददु ैि िरत् प्रतची परठ सोडत नव्हतां. सांसरररच्यर िेलीिर लिकरच एक फूल फुलणरर होतां.
त्यरकरळच्यर ररिरजरििरणे करही ििरणरत परुु षरलर व्यसन करण्यरची परिरनगी असरयची. त्यरििरणे िडील
दररूचे व्यसन करत होते. नोकरी चरांगली होती. त्यरिळ ु े त्यर व्यसनरची गांभीरतर तेव्हर कोणीच लक्षरत घेत
नव्हते प्रकांिर तेव्हरच्यर लोकरांची िरनप्रसकतर तिीच होती. िल ु गर चरांगली नोकरी करतोय. घरचां सिा करही
चरांगलां,आप्रथाक पररप्रस्थतीही उत्ति. त्यरिळ ु े परुु षरचे व्यसन हर तेव्हर फरर करळजीचर प्रिषयही नव्हतरच.
निऱ्यरने िररहरण करणे तेव्हर जणूकरही सिरजिरन्य होते. त्यरत करही खरस नव्हते. िल ु ीलर ररत्ांप्रदिस कष्ट
करत अत्यरचरर सहन करणे, एिढेच प्रतच्यर नप्रिबी होते. आपलां दःु ख, िेदनर कोणरलर सरांगणे तर दूरच; पण
त्यरसरठी सहरनभु ूती प्रिळणेही कठीणच! अिरतच पप्रहली िल ु गी झरली. पण प्रनयतीलर हर आनांद फररिेळ
आईलर देणे िांजूर नसरिे. हे पप्रहलां अपत्य फररकरळ प्रतलर सख ु न देतरच देिरघरी गेलां.

9
आतर तर आईचे हरल अगदी सहन न करतर येण्यरसररखे होते. प्रििीगरळ, िररझोड असल्यरने िरयेचर
ओलरिर प्रकांिर आधरररची अपेक्षरच नव्हतीच. त्यरतच पन्ु हर बरळरची चरहूल लरगली. ''यरिेळी तरी िरझां बरळ
सखु रूप ररहू दे...'' आईची िरथा नर देिरने ऐकली. िरझी िोठी बहीण जन्िरलर आली. घररत प्रतची प्रचिक ु ली
परिल घरभर प्रभरप्रभरू लरगली. प्रतच्यरिळ ु े आईचर िररीररक आप्रण िरनप्रसक त्रस थोडर किी झरलर. पण
रोजची िररहरण, प्रििीगरळ किी होत नव्हती. िप्रडलरांचे दररू प्रपणे िरढतच होते. आई एकटीच सांसरररचर
गरडर ओढत होती. त्यरिेळी स्ितःकडे ती परु स े े लक्ष देत नव्हती. प्रकांबहुनर तिी सिडच प्रतलर प्रिळत नव्हती.
तिरतच घरी खूपच िरद िरढू लरगले. िप्रडलरांनी तेव्हर िेगळर सांसरर थरटलर. िरळर, घर यरतच प्रतचर िेळ
जरत होतर. प्रतलर पन्ु हर बरळरची चरहूल लरगली. यरिेळीही "बरळ जगू दे!"असांच िरगणां ती देिरकडे िरगत
होती. स्ितःच्यर िरीररच्यर कुरबरु ीकडे कोण लक्ष देणरर? प्रस्त्रयरांच्यर नप्रिबरत हे भोग तेव्हरही होते; जसे ते
आजही आहेत. आप्रण प्रतच्यर जीिनरत आली एक छरनिी परी. िरझ्यर तरईचर जन्ि झरलर. ती प्रतलर
जगरयलर बळ देत होती. प्रतची प्रचिक ु ली परी प्रतच्यर गोड बोलण्यरनां आप्रण प्रतच्यर बरलरूपरनां
आईलर जगण्यरसरठीचां िचांड बळ देत होती. यरतही प्रतलर परठबळ होतां; ते िरझ्यर आजोबरांचां. त्यरांच्यरपरसून
लेकीचां दःु ख लपत नव्हतां. आजोबर अधूनिधून आईलर िरहेरी येण्यरची प्रिनांती करत. पण आईलर िप्रडलरांची
सरथ सोडरयची नव्हती. कसरही असलर तरी निरर होतर तो. त्यरांनीही िेळिसांगी आईलर सरथ प्रदली होती.
आई अपिरन, िररीररक िररहरण सगळां करही सहन करत होती. त्यरत प्रतलर प्रदलरसर प्रिळत होतर; तो प्रतच्यर
नोकरीत आप्रण तीसद्ध ु र ही नोकरी अगदी िनरपरसून करत होती.
िरझ्यर जन्िरआधी आईच्यर आयष्ु यरत असे हरल होते. तरी ती सररां किीकरय सहन करत होती देि जरणे.
पण िलर आठिते; ती िरझी आई... आपल्यर िल ु रांसरठी धडपडणररी. ती निऱ्यरच्यर घरी यरचसरठी ररहत
होती की, िरझ्यर िल ु रांनर िप्रडलरांचे हक्करचे िेि प्रिळरिे. कोणीही त्यरांनर प्रबनबरपरचे म्हणून प्रहणिू नये. त्यरांनर
िप्रडलरांची िरयर प्रिळत नरही; यरिरून प्रहणिू नये. नरही तर आजोबर तर प्रतलर आपल्यरसोबत ठे िण्यरस
तयरर होते. िरझे आजोबर प्रिक्षक असल्यरिळ ु े त्यरांचे प्रिचरर अप्रतिय परखड आप्रण स्पष्ट होते. आई िरत्
के िळ सिरजरलर घरबरून सगळां सहन करत होती. आपल्यर िल ु रांसरठी हे सिा सोसरयची प्रतची तयररी होती.
तरईनांतर चरर िषरांनी िरझर जन्ि झरलर. अथरा त पप्रहलर िल ु गर झरलर; यरचर आनांद तर होतरच. तरीही
िप्रडलरांच्यर घरचे अजूनही कोणी आपलर ररग सोडरयलर तयरर नव्हते. आईलर त्यरांनी कधीच आपले म्हटले
नरही. कधी आम्हरां िल ु रांनरही जिळ के ले नरही. िरझे आप्रण तरईचे सरधे कौतक
ु ही कधी के ले नरही.
प्रदिस असेच आनांदरत चरलले होते. आई नोकरी करत घरही सरांभरळत होती. पण िप्रडलरांनर त्यरांच्यर घरचे
आईिी व्यिप्रस्थत सांसरर करू देत नव्हते. त्यरांनी अनेक उचरपत्यर करून अखेर आईिप्रडलरांचर प्रडव्होसा
घडिून आणलर. नरईलरजरने आई आम्हरलर घेऊन प्रजतां ूरलर िरिरच्यर गरिी ररहण्यरस आली. प्रतने तीही
पररप्रस्थती स्िीकररली. त्यरिेळी िी तर अगदीच लहरन होतो. करहीच सिजत नव्हते. िरझे िडील कोण? हे
फक्त िलर ऐकूनच िरप्रहती आहे. िरझ्यर िप्रडलरांकडचे इतर नरतेिरईक आजपयां त आम्हरलर भेटले नरहीत की
आिच्यर कोणत्यरही अडचणीत धरिून आले नरहीत.
आई िरत् िरळर, घर असां सिा करतरनर थकत होती; पण ती थरांबू िकत नव्हती. हे सिा करतरनर प्रतने कधी
आिच्यरकडे दल
ु ा क्ष के ले नरही. सांध्यरकरळी िरळे तून घरी आल्यरिर ती आम्हरलर अभ्यरसरलर घेऊन बसे.
10
आम्हरलर प्रनरप्रनररळ्यर िरथा नर प्रिकिी. देिरांच्यर, िहरपरुु षरांच्यर कथर सरांगत असे. 'तम्ु ही खूप प्रिकर. िोठे
होऊन स्ितःच्यर परयरिर उभे रहर. िरिरचे उपकरर प्रिसरू नकर...' अिर बऱ्यरच गोष्टी सरांगत असे. िप्रडलरांनी
जरी करयदेिीर घटस्फोट घेतलर होतर तरी ते आईलर भेटत होते. आिची चौकिी करत होते. िीही त्यरांचर
अप्रतिय लरडकर होतो. ते िलर िेि प्रकांिर भेळ असर खरऊ घेऊन द्यरयचे. करयद्यरने जरी ते पप्रतपत्नी म्हणून
प्रिभक्त झरले असले तरी अजूनही एकिेकरांनर भेटत होते. िरझे िडील िरझ्यरिर, तरईिर फरर िेि कररयचे.
ते घरच्यरचर प्रिरोध होतर तरी आम्हरलर भेटत होते. पण त्यरांचर एकच दोष होतर; ते सांगतीत फसले होते.
आधी ते दररू प्रपत होते; आतर दररू त्यरांनर पीत होती. यरचर व्हरयचर तोच पररणरि झरलर. एक प्रदिस बरतिी
आली- िरझे िडील गेल्यरची!
त्यरकरळी सांपकरा ची सहज सरधने उपलब्ध नसल्यरिळ ु े आईलर खूप उप्रिररने हे कळले. िी तर अगदी छोटर
होतो. करय झरलांय हेसद्ध
ु र िलर कळत नव्हततां. िलर फक्त प्रदसत होती ओक्सरबोक्िी रडणररी िरझी आई.
घरय िोकलून रडत होती. 'आतर िरझ्यर िल ु रांचां कसां होणरर?' हरच िश्न ती सगळ्यरांनर प्रिचररत होती. प्रतलर
प्रतचे भरनच नव्हते. कोणी प्रतचे दरप्रगने करढत होते तर कोणी प्रतचे कांु कू पसु त होते. कोण प्रतलर सरिरण्यरचर
ियत्न करत होते. पण िरझी आई करही ऐकण्यरच्यर िन:प्रस्थतीत नव्हती. एकीकडे तरईही रडत होती. आजी,
आजोबर, िरिर सगळे द:ु खी झरले होते. कोणीही करही बोलण्यरच्यर प्रस्थतीत नव्हते. िी िरत् आईलर प्रबलगलो
होतो. "आई तू रडू नकोस नर गां... तू कर रडतेस?" असां प्रतलर प्रिचररत होतो. िलर कोणीही करही सरांगत
नव्हते. सगळां च सिजण्यरच्यर पलीकडले होते. करहीतरी घडलांय... एिढांच िलर तेव्हर कळलां होतां. िरझे
िडील िलर कधीच भेटणरर नव्हते.
िप्रडलरांकडचे कोणी नरतेिरईक आजही िलर िरहीत नरहीत. खूप पैसेिरले असूनही िलर प्रकांिर िरझ्यर
आईबप्रहणीलर त्यरांनी कधी जिळ के ले नव्हते. त्यरलर कररण करय तर फक्त िरझ्यर आईची जरत! खरांच
इतकी िहत्त्िरची असते कर ही जरत? िलर आजही हर िश्न पडतो. कर िरटलां नसेल त्यरांनर आम्हरलर
प्रिचरररिांसां? करय गन्ु हर के लर होतर आम्ही त्यरांचर. िरस्तप्रिक आम्हरलर त्यरिेळी प्रकती आधरररची गरज
होती? जर त्यरांनी िरयेने, िेिरने आिची देखभरल के ली असती तर... पण ह्यर जरतरच्यर गोष्टी करय
उपयोगरच्यर.
िरणसां कधीकधी प्रकती छोटी असतरत नर? हर अनभु ि िी पढु ेही घेतलर. पण आपली नरत्यरची नसणररी
अनेक िरणसां जेव्हर िदत करतरत नर; तेव्हरच कळते- िरणूस म्हणजे नक्की करय ते.
िप्रडलरांचे नरते असे प्रनयतीनेच सांपिून टरकले. पररणरिी आम्ही करयिस्िरूपी िरिरकडेच ररहू
लरगलो. प्रदिस फरर सखु रचे नसले तरी आनांददरयी होते. आईचे कष्ट होतेच. आतर तर ती अप्रधक दक्ष झरली
होती. प्रतलर आतर आिची जरस्त करळजी होती. कररण आतर ती सिरा थरा ने आिची आई आप्रण िडील दोन्ही
झरली होती. ती अप्रधक जबरबदररीने िरगत ररत्ांप्रदिस करबरडकष्ट करत होती.
प्रतची होणररी ओढरतरण िी सिजण्यरएिढर िोठर नव्हतो आप्रण िहरणरही नव्हतो. अप्रतिय हट्टी होतो.
करहीही ऐकून घेत नव्हतो. आई िेळिसांगी प्रिक्षरही कररयची; िरररयची. िरझे हट्ट तरी प्रकती टोकरचे. िलर
आठितो... तो सोन्यरच्यर चैनचर हट्ट. िी कोणरतरी िल ु रच्यर गळ्यरत सोन्यरची चैन आप्रण लॉके ट बप्रघतलां
होतां. तसांच लॉके ट िलर हिां... असर हट्ट धरलर. आईने िलर खूप सिजरिलां. अगदी िलर सरांप्रगतलां की, त्यर
11
चैनिळ
ु े चोर िलर पळिून नेऊ िकतरत. पण िी करही ऐकण्यरस तयरर नव्हतो. िेिटी ररगरच्यर भररत आईने
िलर गरि इस्त्रीचर चटकर प्रदलर. नांतर प्रतलर खूप िरईट िरटलां. करही प्रदिसरांनी आईने िलर चरांदीची चैन
घेऊन प्रदली.
प्रिस्त लरितरनर िेळिसांगी ती कडक व्ह्यरयची. पण प्रतची आिच्यरिर खूप िरयर होती. प्रतची िल ु ां हरच प्रतचर
अप्रभिरन होती. आिचे प्रिक्षण, आिच्यरिर होणररे सांस्करर यरांबरबत ती करळजी घेतच होती. आम्ही कुठेही
किी पडरयलर नको; म्हणून प्रनरप्रनररळ्यर स्पधरां त भरग घ्यरयलर लरिरयची. त्यरिळु े आिच्यरत चरांगले गणु
प्रनिरा ण होतील. जगण्यरसरठी निीन नजर आम्हरलर प्रिळे ल; असे प्रतलर िरटरयचे. आम्ही करय करतोय; यरची
बररकरईने नोंद घ्यरयची. प्रतच्यरसरठी सांस्करर अप्रतिय िहत्त्िरचे होते. आपल्यरपेक्षर गरीब पण होतकरू
िल ु रांनर ती नेहिी प्रिकिरयची.
प्रतच्यरसरठी प्रतचां घर िहत्त्िरचां होतां. त्यरचबरोबर प्रजथे ती करि कररयची; ती िरळरही प्रतच्यरसरठी तेिढीच
िहत्त्िरची होती. िरळे लर अनदु रन प्रिळिण्यरसरठी प्रतची अप्रिश्ररांत धडपड सरू ु च होती.
अिी आिची करही िषे आनांदरने गेली. म्हणजे आईचे पररश्रि आप्रण आिच्यरसरठी सतत ररब ररब ररबणां
सरू ु होतां. पण पररप्रस्थतीत फररसर फरक पडत नव्हतर. िरळे च्यर करिरचर आईलर कधी िोबदलरही प्रिळत
नसे. पण ती पगरररची अपेक्षर न करतरच एक सेिर म्हणून ते करि करत होती. प्रतची ती गरज होती. आजोबर
प्रतची तरकद होते. ते प्रतचर सगळ्यरत िोठर आधरर होते. दःु खरच्यर ित्येक िसांगरत ते प्रतलर नेहिीच सरथ
देत असत.
असेच प्रदिस जरत होते आप्रण िलर िरटतां; ते िरझां परचिीचां िषा होतां. हे सरांगतरनर बघर िरझ्यर अांगरिर
एकदि िहररे आले. कररण आईच्यर आयष्ु यरतील फरर कठीण करळ आतर सरू ु होणरर होतर. िी फक्त डोळे
प्रिटले... पण हे सगळां जणूकरही करलच घडल्यरििरणे लख्ख प्रदसत होते.
आपल्यर भप्रिष्यरत करय आहे; हे कधीच आपण सिजू िकत नरही. आपण कधी कल्पनर के ली नसते; असां
आयष्ु य आपल्यर िरट् यरलर येतां, तेव्हर आपण डगिगतो. देिरलर प्रिचररतो, िरझ्यरच िरट् यरलर कर हे?
त्यरिेळी आईचे कष्ट प्रकांिर प्रतची अिस्थर हे करहीच सिजण्यरचां िरझां िय नव्हतां.

12
 ३) रडू नका, लढा

प्रत्येक प्रििरप्रहत स्त्रीलर निरर असतरनर प्रिळणररर आधरर िेगळरच असतो. निरर कसरही असलर तरी
त्यरच्यर असण्यरचर प्रतलर आधरर असतो. तो कसरही असू दे. व्यसनी, िररहरण करणररर असलर तरी त्यरचां
असणां हरच प्रतचर िरन असतो. हे िरझ्यर आईने परिलरपरिलरिर अनभु िलां असेल. कोणी तोंडरिर बोलत
नसलां तरी, िरगून लोक बोलतच असतरत. एकटी बरई सिरजरच्यर टीके ची धनी असते.
पण िरझ्यर आईने हे सगळां िरन्य करत स्िीकररलां होतां. ती आपल्यर प्रनणा यरिर ठरि होती. प्रतलर सगळां सहन
कररयचां होतां. प्रतलर फक्त आपल्यर िल ु रांचीच करळजी होती. कररण व्यसनरने घररत होणररी प्रििीगरळ,
असभ्य िरगणक ू यरचर प्र ि परीत पररणरि िल ु रांिर होणरर होतर. म्हणनू ती के िळ आिच्यरसरठी निऱ्यरलर दरू
सररून, िप्रडलरांच्यर घरी आली होती. ती जीिरिर उदरर होऊन घर आप्रण नोकरीत ररबत दिछरक करत
होती. िेळिसांगी अपिरन सहन करत होती. नोकरीतसद्ध ु र प्रतलर अनेक अडचणी होत्यर. सहकररी प्रतलर
सिजून घेत होते. पण सांचरलकरांनर ती खपत नव्हती. प्रतचां सडेतोड बोलणां, प्रतचां सरळ िरगणां, प्रतचर
बरणेदररपणर, सगळ्यरांिी िेिरनां प्रिळून-प्रिसळून ररहणां कधीकधी इतररांच्यर डोळ्यरत खपु त होतां.
आपल्यर निऱ्यरचां घर सोडून िरहेरी ररहणां; तेपण एिढां सोपां नसतां. कधी बररीकसररीक कुरबरु ी होत होत्यर.
पण तोही त्रस ती सहन करत होती. प्रतची एकच इच्छर...िरझ्यर िल ु रांची प्रिक्षणां व्हरिीत. त्यरांनी प्रिकून िोठां
व्हरिां! आपल्यर िलु रांसरठी प्रतची ही सररी धडपड होती. ती आपली नोकरी िन लरिून करत होती. आपल्यर
करिरत ती चक ु नव्हती. त्यरचिेळी आिच्यरकडेपण व्यिप्रस्थत लक्ष असरयचां प्रतचां. सांध्यरकरळी प्रकतीही
त
दिून आली तरी आिचर अभ्यरस घ्यरयचीच. आम्हरलर प्रनरप्रनररळ्यर गोष्टी सरांगरयची. आिच्यरिर प्रतचां
13
बररीक लक्ष होतां. प्रतलर कोणरचर आधरर होतर? फक्त आजोबर प्रतच्यर परठीिी होते. प्रतचे भरऊ प्रतलर सिजून
घेत होते कर? नस ु त्यर िेिरने, आदररने िरगिलां; म्हणजे सगळां झरलां, असां नरही. प्रतचां दःु ख कोणरलरच कळत
नव्हतां. प्रतचर निरर जरी प्रतच्यर बरजूने होतर; तरी तो व्यसनरच्यर आहररी गेलर होतर. प्रतलर िररहरण करत
होतर. प्रतने हे सररां-सररां सहन के लां. सरसरच्यरांनी तर कधीही प्रतलर जिळ के ले नरही. लग्न झरल्यरिर प्रतलर
घररबरहेर करढलां होतां. फक्त आपल्यर दोन प्रपलरांसरठी ती सहन करत होती. आजोबरांनी िरत् प्रतलर पूणा सरथ
प्रदली. ते होते तोपयांत ती धडपड करत होती. स्ितःच्यर आजरररिर िरत करत होती. पण देिरलर प्रतचां हेही
सख ु िरन्य नसरिां... आजोबरांचां जरणां प्रतच्यरिर िोठर घरि होतर. कररण प्रतलर िरहीत होतां; एकट् यर स्रीलर
िरहेरी प्रकती िरनरने िरगितरत ते. प्रतलर प्रतच्यर भरिरांिर प्रिश्वरस होतर की, ते आजोबरनांतरही प्रतलर सरांभरळत
होतेच. पण तो आधरर आतर आजोबरांसररखर हक्करचर नव्हतर. ती आजोबरांच्यर जरण्यरने अप्रधक खचून
गेली. त्यरतच ती आजररी पडली. प्रतचर आजरर फररच बळरिलर होतर. िलर बरलियरत आईचां जरणां बघरिां
लरगलां. िी, िरझी तरई आम्ही फरर लहरन होतो. आिच्यर डोक्यरिर िरयेचर हरत फरर लिकर करढून घेतलर
होतर देिरने. आईचे पप्रहले आजररपण अगदीच भयांकर होते. ती कोणरलरही ओळखत नव्हती.
िलर आठितां... िरझ्यर सिोर िरझी आई िरिरत होती. पण िी प्रतलर सिजू िकत नव्हतो. पण जेव्हर
पप्रहल्यरांदर प्रसधां ूतरई ां सपकरळ ह्यरांनर परप्रहलां; तेव्हर िी सिजू िकलो की, आईने करय सोसलां असेल.
प्रसधां ूतरई ज्यर िकररे लरखोंची िरय झरली. सिरजकरया करण्यरसरठी त्यरांनी पोटच्यर िल ु ीलर दरू के ले. िरझ्यर
आईने नेहिीच आम्हरलर प्रिकिलां होतां की, गरजनूां र आपण िदत के ली तरच आपण िरणूस म्हणून िोठे
होतो.
आई आिच्यर जीिनरत फरर करळ ररह्यली नरही. पण जीिनरत तरठ िरनेने कसे जगरयचे; हे प्रतने प्रिकिले.
आम्ही जे करही आज आहोत; त्यरत प्रतचे सांस्करर फरर िहत्त्िरचे आहेत. म्हणूनच आज िी असां करि करत
आहे. िरझी तरईही प्रिकून इतररांनर प्रिकितेय. िरझ्यर करयरा त िदत करतेय. आज आम्ही जे करही आहोत;
त्यरचां सगळां श्रेय आईच्यर सांस्करररांनर आहे. िरझे िरिर-िरिी ह्यरांचर िरझ्यर प्रिक्षणरत िोठर िरटर आहेच. ते
नसते तर आम्ही इथपयांत आलोच नसतो. हेही प्रततकां च खरां आहे. पण आईची जरगर कोण घेणरर? प्रतचां
नसणां आम्हरलर सतत जरणित ररहतां. िरझां ऑपरेिन झरलां. त्यर िेदनर तर औषधरने थरांबतील; पण आईच्यर
आठिणीची ही िेदनर किी थरांबणरर? िलर कप्रितेच्यर चरर ओळी आठितरत -
आई तझ
ु ी आठिण येते गां! करळीज िरझे व्यरकूळ होते गां!
दःु ख कर नप्रिबी यरिे...? तझ्ु यरप्रिनर िी कसे जगरिे गां!
आई तझ
ु ी आठिण येते गां !!
जेव्हर परहतो िी हांबणरऱ्यर गरई! तेव्हर घरट् यरांिध्ये परतणरऱ्यर
पक्षरांची घरई... ... ... ... ... !
आई तझ
ु ी आठिण येते गां!

14
आयष्ु यरत ित्येक गोष्ट तम्ु ही पैिरने प्रिळिू िकतर. पण आईचां िेि नरही प्रिळिू िकत. आईसररखी िरयर
कोणीही करणरर नरही. तम्ु हरलर आपलां म्हणणररी बरीच िरणसां तिु च्यर अितीभिती असतील; पण तिु चां
दःु ख सिजून घेणररी, तम्ु हरलर पोटरिी घेणररी ती िरय िरत् एकच असते. तिु ची आई तिु च्यरजिळ असेल
तर तम्ु ही भरग्यिरन आहरत. प्रतची करळजी घ्यर. प्रतलर जपर.

15
 ४) आईचा आजार

िी त्यरिेळी खूपच लहरन होतो. िलर पररप्रस्थतीचां गरांभीया म्हणरिां तसां नव्हतां. िरझ्यरपेक्षर थोडी िोठी
असलेली िरझी तरई िरत् िळ ु रतच िहरणी होती. ती िलर नेहिी सरांगत असे, 'भैय्यर, असर हट्ट करू नकोस.
बघ आई सगळे कष्ट करतेय; ते आपल्यर दोघरांसरठीच करतेय नर? तू जर असर िेड्यरसररखर िरगलरस तर
प्रतलर प्रकती त्रस होईल? तू हट्ट करू नकोस. िग तल ु र आईचर िरर, ररग नरही सहन कररिर लरगणरर .
आईलर नरही आिडत; तल ु र असां प्रिक्षर कररयलर.'
हळूहळू िी ते सिजून घेत होतो. पण कधीकधी िरझर स्िभरि आड येत होतर. िी तसर िरीरिकृ तीने
प्रकरकोळ होतो. म्हणून आईनां िलर कधी बरहेर जरऊ प्रदल नरही. आज िलर कधीकधी िरईट िरटतां की,
लहरनपणी िी कोणतरही िैदरनी खेळ खेळलो नरही. फक्त िरळर आप्रण घर एिढांच िरझां जग होतां. त्यर पलीकडे
िी कधीच बप्रघतलां नरही. अभ्यरस िरत् िन लरिून करीत असे. िरझां लहरनपण असां सरु प्रक्षत होतां. एिढर
हट्टी होतो की, प्रकत्येक प्रदिस िी िरळे त जरत नसरयचो. एकदर कर नरही म्हणरलो की, आई िलर िरळे त
परठित नव्हती. आई िलर प्रतच्यरबरोबर नेत होती. आईची िरळर िल ु ींची िरळर होती. प्रतथल्यर प्रिक्षकरांनर
ते िरन्य नसरयचां.
करलरांतररने आईने िलर हळूहळू अभ्यरसरची आिड प्रनिरा ण के ली. ती कधी िरझ्यरिर ररगरिरयची; तर कधी
सिजून सरांगरयची. आईने कधी िलर किरचीही उणीि भरसू प्रदली नरही. घररत आलेल्यर नव्यर िरम्यरही
िरझ्यरिी िरयेने िरगरयच्यर. िलर फररसर त्रस नव्हतरच. िडील प्रकांिर त्यरांच्यरकडचे कोणी नरतेिरईक
आपल्यरलर कर प्रिचररत नरहीत; हे तेिढ् यरपरु तच िरटरयचां. पण त्यरचर फररसर त्रस झरलर नरही. त्यरांची
कधी गरजही प्रनिरा ण झरली नरही. िरझ्यर आईलर खूप िैप्रत्णी होत्यर. प्रतलर सगळ्यरांनर िदत कररयलर
आिडरयचां. प्रतची ती आिड होती. चरांगले ररहणे, छरन-छरन सरड् यर घेणे, टरपटीप ररहणे प्रतलर आिडरयचे.
ती प्रदसरयलरही छरन होती. प्रतलर दरप्रगने घरलरयची फरर हौस. प्रतच्यर िैप्रत्णी, िरझ्यर िरम्यरही प्रतलर िरनरने
िरगिरयच्यर. तीही कधी कुणरिी उद्धटपणे िरगली नरही. प्रतने कधी कुणरलर दख ु रिल्यरचे िलर आठित नरही.
िरिीलर सरुु िरतीलर स्ियांपरक करणां जिरयचां नरही. आजी त्यरिरून बडबड कररयची. पण िरझ्यर आईने
16
िरिीलर धीर प्रदलर. म्हणरली, ''िांगल घरबरू नकोस. नीट लक्ष दे. िी तल
ु र सगळां प्रिकिीन बघ. आईचां बोलणां
करही िनरिर घेऊ नको.' प्रतने आजीची सिजतू घरतली, 'अगां ती परक्यर घररतनू आलीय. प्रिके ल हळूहळू.
तू नको करळजी करूस. िी प्रिकिते बघ प्रतलर सिा .' प्रतचां असां िरगणां नेहिीच सगळ्यरांनर प्रजक
ां ू न घेत होतां.
कोणरलरही िदत करणां हर तर प्रतचर स्थरयीभरिच जणू.
एरिी घररत करही िरद झरले प्रकांिर करही न पटणरऱ्यर गोष्टी घररत घडत. पण ते तेिढ् यरपरु तांच असे. ती
कधीही आप्रण कुणरिरही ररगित नसरयची! घररदरररत सगळे प्रतलर ओळखत होते. ते सगळे प्रतच्यरबद्दल
आपल ु की बरळगून होते. आईची देिरिर फरर श्रद्धर. श्री स्िरिी सिथरां ची भक्ती कररयची. प्रतचर स्िरिींिर
अढळ प्रिश्वरस! िरत् प्रतच्यरिर येणरऱ्यर सांकटरांची िरप्रलकर करही थरांबणरर नव्हती. देि प्रतच्यरिर िसन्न होणरर
नव्हतर. पण तरीही श्रद्धर असतेच नर? श्रद्धेलर िोल नसतां, हेच खरां!
सरधररण िी परचिीच्यर िगरा त ििेि के ल्यरनांतर यरच दरम्यरन कधीतरी एकर प्रकरकोळ आजरररप्रनप्रित्तरने
िरझ्यर आजोबरांचे प्रनधन झरले... आप्रण आईचर िोठर आधररच गेलर. प्रतलर जबरदस्त धक्कर बसलर. प्रकत्येक
प्रदिस ती कोणरिीच बोलत नव्हती. त्यरांचे जरणे प्रतच्यरसरठी सहन करणे खूप जड गेले. िी तर लहरनच
होतो. िलर एिढां करही जरणित नव्हतां. पण िी थोडांफरर सिजू िकत होतो. आई त्यर प्रदिसरपरसून अक्षरिः
गप्पपगप्पप झरली.
िरझी सहरिी सांपतरनरच आईलर पचनरचर त्रस होऊ लरगलर। करही प्रदिस प्रतने अांगरिर करढले. घररतीलच
करही औषधां घेतली. तरत्परु तर आररिही प्रिळरलर. ती पन्ु हर पूिीसररखां करि करू लरगली. आपल्यर
आजरररलर जणूकरही प्रिसरूनही गेली. एक प्रदिस अचरनक प्रतलर जल ु रब होऊ लरगले. इतके की िरझ्यर
आईच्यर पोटरत करहीच ररहीनर. िग प्रतलर त्िररत डॉक्टरकडे नेण्यरत आले. हॉप्रस्पटलिध्ये ॲडप्रिट
करण्यरत आले. त्यरिेळीही प्रतलर तरत्परु ते बरे िरटले. ती घरीच ररहू लरगली. प्रतच्यर िरीररतली तरकद
पूणापणे प्रनघून गेली होती. कररण करहीही खरल्ले की प्रतलर जल ु रब व्हरयचे. कधीकधी तर सरधां उठून
बसण्यरचीपण तरकद नव्हती. डॉक्टररांनी प्रतलर िोठ् यर डॉक्टररांकडे नेण्यरस सरांप्रगतले. आम्ही प्रतलर
परभणीलर नेले.
िी प्रतच्यर रजेचर अजा घेऊन प्रतच्यर िरळे त गेलो. िलर तो प्रदिस अजनू ही आठितो. त्यरिेळी त्यर प्रिक्षकरांनी
जे बोल बोलले होते; ते िलर प्रजव्हररी लरगल्यरने िी खूप रडलो. ते िरझ्यर आईलर सहरनभतू ी तर दरखिू
िकत नव्हते. उलट ती जरस्त सट्टु ् यर घेते; म्हणून दोष देत होते. िलर खूप िरईट िरटले. िरटलां... कर?
िरणसां अिी िरगतरत? ते िरझ्यर आईची प्रस्थती कर सिजून घेत नव्हते? डॉक्टररांनी औषधोपचरर सरू ु के ले.
आईच्यर पोटरत परणीही ररहत नव्हते. अप्रतिय अिक्तपणर आलर होतर. डॉक्टररांनी िेिटी प्रतलर घरी नेण्यरस
सरांप्रगतले. आई करहीही बोलत नव्हती. प्रतलर डॉक्टररांनी औषधां बदलून प्रदली. त्यर बदललेल्यर औषधरांचर
पररणरि म्हणर की करय; आई िोठ् यरने ओरडू लरगली. ती करय बोलत होती, किरबद्दल बोलत होती...
करहीच कळत नव्हते. डॉक्टररांनी प्रतची जरगर बदलण्यरस सरांप्रगतले. कदरप्रचत त्यरचर करहीतरी उपयोग
होईल; असे िरटल्यरने िरिर प्रतलर प्रजतां रू लर घेऊन आले. िलर आठिते; िरझी आई सिोर होती; पण िी
प्रतलर आई म्हणू िकत नव्हतो . ती कोणरलरच ओळखत नव्हती. ती जणू कोणी दस ु रीच बरई होती. ती
गरिभर देिरचे नरि घेत भटकत होती. आम्ही सिा जण प्रतची करळजी घेत होतो. स्िरिींची कृ पर म्हणर, हिेचर
17
पररणरि म्हणर प्रकांिर औषधरचर पररणरि म्हणर... आई हळूहळू बरी होत होती. आजी खूप खूि झरली होती.
िरिर प्रतची करळजी घेत होते.
आतर एक िेगळरच 'आकरि' जन्िरलर येत होतर. तरईलर आईने प्रिक्षणरसरठी होस्टेलिरच ररहण्यरस
सरांप्रगतले. 'िरझ्यर आजरररचर प्रतच्यर प्रिक्षणरत व्यत्यय नको', असे म्हणून प्रतनेच िरिरांनर तिी प्रिनांती के ली
होती.
आईलरच आपल्यर लेकररांची सिरा प्रधक करळजी असू िकते. आईचां म्हणणां होतां की, प्रतलर डॉक्टर व्हरयचां
आहे. प्रतलर प्रिकू द्यर. िरझ्यर आजरररिळु े त्यरत अडचण नको यरयलर. प्रकती करळजी करत होती ती...
स्ितः आजररी असूनसद्ध ु र आपल्यर लेकररची करळजी कररयलर कसां जित होतां प्रतलर हे?
असां म्हणतरत की, देिरलर सगळीकडे लक्ष ठे ितर येत नरही; म्हणून त्यरने आई प्रनिरा ण के ली. प्रकती खरां आहे
नर हे? असां बररीकसररीक लक्ष ठेिणां आईलरच जिू िकतां.
म्हणतरत नर... आईलर झोपेतसद्ध
ु र आपल्यर बरळरचीच करळजी अप्रधक असते.
त्यरिेळी जी सिोर िरिरत होती; ती जणू िरझी आई नव्हतीच. न ररहिून िी डॉक्टररांनर कळिळून एकदर
प्रिचररलांच, 'कर बरी होत नरही िरझी आई? करय कररयलर परप्रहजे िी? सरांगर नर... िी करय करू िकतो?'
डॉक्टररांनी तेव्हर िलर सरांप्रगतलां, 'बेटर, आम्ही ियत्न करत आहोत. पण यि देणे के िळ देिरच्यर हरतरत
आहे. तम्ु ही देिरलर िरथा नर करर. तोच तिु च्यर आईलर बरां करू िकतो.'
तेव्हरपरसून िी देिीचे उपिरस सरू ु के ले. आिची कुलदेितर 'तळ ु जर भिरनी.' म्हणून िी िांगळिरर पकडले.
िररुतीलर िदप्रक्षणर िररल्यर. आईचे आररध्य दैित स्िरिी सिथरांची भक्ती के ली. सिा जण आईची करळजी
घेत होते. जिेल तसे सिा करही उपरय करत होते. िरझ्यर िरथा नेिळ ु े म्हणर की डॉक्टररांच्यर औषधरिळ ु े
म्हणर... आई हळूहळू बरी झरली. थोड् यर करळरनांतर प्रतच्यरत पूिीची तरकद, उत्सरह परत आलर. ती
प्रनयप्रित करिरिर जरऊ लरगली. आतर सगळे चरांगले होणरर; असे िरटत असतरनरच ह्यरत एक आनांदरची
गोष्ट घडली. ती म्हणजे ज्यर गोष्टीची आई िनरपरसून िरट बघत होती... ती ग्रँट (अनदु रन) आली होती. यरपूिी
पगरररची कोणतीही अपेक्षर न करतर आई िरळे त करि करत होती. प्रतलर िरहीत होतां की, आज नर
उद्यर िरळे लर ग्रॅटां प्रिळणरर आप्रण अपेक्षिे िरणे िरळे लर सरकररी ग्रॅटां प्रिळरली होती. तीन-चरर प्रदिसरांनी
िख्ु यरध्यरपकरांनी आईलर के प्रबनिध्ये बोलरिले आप्रण िरळे ने तिु ची सेिर बांद कररयची ठरिल्यरचे म्हणजेच
आईलर करिरिरून करढून टरकल्यरचे सरप्रगतले. आईच्यर डोळ्यरांपढु े अांधरर आलर. प्रतच्यर डोक्यरत एकच
प्रिचरर आलर की, आतर िरझ्यर िल ु रांचां कसां होणरर?
िलर आठितां... आई सांचरलकरांनर भेटरयलर गेली होती. िी प्रतच्यरबरोबरच होतो. ती त्यरांनर प्रिनित होती.
पण त्यरांनी प्रतचां करहीएक म्हणणां ऐकून घेतलां नरही. िरझ्यर आईलर िरळे तून करढून टरकलां. उदरस,
दःु खीकष्टी िनरने आई घरी आली. िरळे लर ग्रॅ ांट प्रिळरल्यरचर आनांद एकर क्षणरत प्रिरघळून गेलर होतर.
जणूकरही प्रतची सिा िक्तीच कोणीतरी करढून घेतली होती.

18
यरचर पररणरि व्हरयचर तोच झरलर; आई पन्ु हर आजररी पडली. आतर तर प्रतची प्रस्थती फररच िरईट होती.
डॉक्टररांचे उपचरर सरू ु होते. घररतलेही खूप करळजी करत होते. िरझ्यर आईलर आतर अांथरुणरतच
सगळां करही होत होतां. प्रतचे कपडे खररब होत होते. घररतले सगळे तीच करत होते. पण तेही आतर िैतरगत
होते. िरझी तरईतर अभ्यरसरसरठी लरांब होती. पण िी तर प्रतथेच होतो नर? हे सररां परहत होतो. आईच्यर
पोटरत कळ आली की, ती िलर म्हणरयची, "आकरि िलर गरि परणी दे रे िेकरयलर." िी त्िरेने प्रतलर गरि
परण्यरची थैली देत होतो. प्रतच्यरच जिळ सतत ररहत होतो. िरळे तही िरझां दल ु ा क्ष होत होतां. त्यरिळ
ु े िरझ्यर
अभ्यरसरिर पररणरि होत होतर. पण िलर दस ु रां करहीच स च
ु त नव्हतां . िलर फक्त िरझी आई बरी व्हरयलर
हिी होती. देिरची िरथा नर करत होतो... 'करहीही कर देिर! पण िरझ्यर आईलर बरां कर! यर सिरां चर पररणरि
िरझ्यर िरळे तल्यर िगतीिर होऊ लरगलर. िी कधीकधी िरळे त जरयचो तर बहुधर गैरहजर ररहरयचो. िरझे
प्रिक्षकही िरझ्यर ह्यर िरगण्यरकडे दल ु ा क्ष करू िकत नव्हते. एकदर िरझ्यर िरिरलर हॉप्रस्पटलिध्ये िरझे
प्रिक्षक भेटले. त्यरांनर िरिरकडून सिा कळरले. तेव्हर त्यरांनर िरझ्यर िरगण्यरचर अांदरज आलर. िरझ्यर आईची
तब्येत प्रबघडतच चरलली होती.
गरुु जींनी िलर सिजरिले की, तझ ु ी आई बरी होईल. आज नर उद्यर ती ह्यर आजरररपणरतून नक्की
बरहेर पडेल. त्यरिेळी जर तू चरांगलर प्रिकत नसिील तर प्रतलर प्रकती दःु ख होईल? तेव्हर आईकडे लक्ष दे.
त्यरचबरोबर अभ्यरसही प्रततकरच िहत्त्िरचर आहे. सहरिीचां िषा पन्ु हर परत येणरर नरही. ते एकदर िरयर गेलां
की गेलां. तेव्हर अभ्यरसरकडे दल
ु ा क्ष करू नको. प्रिक्षकरांची अिी प्रिकिण प्रिळरल्यरिळ
ु े िी जोिरने अभ्यरसपण
करू लरगलो.
िरझी सहरिीची परीक्षर होती. आईलर खूप त्रस होत होतर. त्यर प्रदििी आईलर खूप िेदनर होत असरव्यरत.
िी प्रतचे परय चेपून देत होतो. ती िलर प्रिनित होती, "आकरि िलर डॉक्टरकडे जरयचांय रे. खूप त्रस होतोय.
कोणीच नेत नरही रे. तू तरी ने नर रे िलर!" िलर तर करहीच सचु त नव्हते. करय करू? िरझ्यर आईलर धड
उभां ररहतर येत नव्हतां. दोन िरणसरांच्यरप्रििरय प्रतलर उभां ररहतरपण येत नव्हतां. अिर अिस्थेत प्रतलर िी
सरठ प्रकलोिीटर दूर दिरखरन्यरत कसर नेणरर? पण प्रतची अिस्थर बघू िकत नव्हतो. प्रतलर घेऊन सकरळी
प्रनघरलो. दोन िरणसरांनर प्रिनांती करून प्रतलर बसिध्ये बसिले. फरर कठीण िसांग होतर हो तो! कसबसे
आम्ही बसिध्ये चढलो. आई िरझ्यरिी अखांड बोलत होती, 'आकरि बरळर तू खूप प्रिक... खूप िोठर हो!
िरझी करळजी घेिील नर तू?' अप्रतिय भरिक ु होऊन प्रिचररत होती. िलर तर करही बोलतरच येत नव्हते.
िी करही उत्तर न देतर फक्त सिा ऐकत होतो.
आम्ही कसांतरी दिरखरन्यरत आलो तर दिरखरनर िरच्यर िजल्यरिर होतर. आईलर चरलतर येत नव्हतां. िी
लहरन; प्रतलर कसर उचलणरर? आई लहरन बरळरसररखां ररांगतररांगत प्रजने चढली. आम्ही कसांबसां
दिरखरन्यरत पोहचलो. िलर प्रतचे हरल बघित नव्हते. करही सचु त नव्हते. िी डॉक्टररांनर प्रिचररलां, 'डॉक्टर
करय झरलांय हो िरझ्यर आईलर? कधी सांपणरर प्रतचे हरल? िलर आतर नरही बघित हो?' डॉक्टरही हे सगळां
परहून हळिे झरले होते. ते िलर धीर देत होते. त्यर प्रदििी िरझी परीक्षर होती. आईलर हॉप्रस्पटलिध्ये नेऊन
आणल्यरिळ ु े िलर परीक्षेलर िेळेिर नरही पोहचतर नरही आले. िी पेपरलर उप्रिरर गेल्यरिळ
ु े प्रिक्षक िलर खूप
बोलले. त्यरांनी हे जरणूनही घेतलां नरही की, िलर कर उिीर झरलरय? िरझी करय अडचण आहे?

19
त्यर प्रदिसरपरसून आजपयांत िलर हे अजूनही कळलां नरही की, लोक असे कर िरगतरत? ते कररण जरणून न
घेतरच दस ु ऱ्यरलर नरिां ठेिून िोकळे होतरत.
आईची प्रस्थती प्रदिसेंप्रदिस खररब होत होती. आतर डॉक्टर ही करहीच उपचरर करू िकत नव्हते. ते
आतर फक्त सरांगत होते... 'देिरची िरथा नर करर.' आतर िी देिरलर प्रिचररत होतो, िोधत होतो. एक प्रदिस
आईने िलर जिळ बोलरिले, 'आकरि, तू गॅदररांगिध्ये भरग घे. िलर तल ु र स्टेजिर बघरयचांय!' िरझी तर
कसलीच इच्छर नव्हती. पण आईच्यर इच्छे नस ु रर आप्रण के िळ प्रतलर बरां िरटरिां म्हणून िी गॅदररांगिध्ये भरग
घेतलर. िलर आठितां, त्यरप्रदििी आईने हट्टच के लर... 'आकरि िलर तझ ु र िोग्ररि बघरयचरच आहे. तू िलर
िरळे त घेऊन चल. प्रतलर धड बसतर येत नव्हतां. पण करय करणरर? िरिीने प्रतलर ररक्षरिधून िरळे त नेले
आप्रण प्रतलर िेक्षकरत बसिले. िी तेव्हर स्टेजिर होतो. प्रतलर इतकर अिक्तपणर आलर होतर की, ती बसल्यर-
बसल्यरच पडली. प्रतच्यर हनिु टीलर िरर लरगलर. रक्त येऊ लरगले। लोक आपरपसरत बोलू लरगले, "ही कोण
बरई आहे, किरलर आली आहे ही इथे?" िलरही आईची अिस्थर बघून रडू आल्यरने घेरी आली. घरी
गेल्यरगेल्यर िी प्रतलर म्हणरलो, 'करय गरज होती तल ु र प्रतथे यरयची? िी तल ु र फोटो दरखिले असते नर?
व्हीप्रडओसद्ध
ु र दरखिलर असतर.. ' िी रडत-रडत प्रतलर प्रिठी िररली. पण ती फक्त हसत होती... 'िलर
बघरयचां होतां रे. तलु र िरहीत नरही; परत कधी असां बघतर येईल की नरही तल ु र? करय करू रे? तल ु र प्रन
तझ्ु यर तरईलर िोठां झरलेलां बघरयचांय रे! िरझी देिरलर एकच िरथा नर आहे-िरझ्यर िल ु रां नी खू प िोठां व्हरिां.
नरि प्रिळिरिां. हेच िरगणां आहे िरझां स्िरिींकडे.' िी बघतच ररप्रहलो. करय तरकद आहे प्रहच्यरत? कोठून जोर
येत असेल प्रहच्यर अांगरत? आपल्यर बरळरांसरठी एिढ बळां कोठून येतां आईच्यर ठरयी. िी प्रतचे परय चेपत
होतो. प्रतच्यर फुटलेल्यर हनिु टीलर िलिपट्टी के ली. प्रतची सेिरिश्र ु ूषर करत असतरनर प्रतच्यर थकलेल्यर
चेहऱ्यरिर असलेले सिरधरन परहत होतो. आपली बरळां नरि किितरहेत! यरचांच ते सिरधरन होतां. कोण
करणरर असतां एिढां जीिरपरड िेि?
आई आजररी पडली तेव्हर िी परचिीत होतो. ते िय तसां लहरनच होतां. िलर कळत नव्हतां; िरझ्यर आईलर
करय झरलांय? आईने तेव्हर िलर कोणतीही झळ लरगू प्रदली नरही. प्रतलर करहीतरी झरलांय. पण त्यरचां गरांभीया
त्यरिेळी कळत नव्हतां. आईलर देिरने िरनप्रसक त्रस तर प्रदलरच होतर. निरर चरांगलर प्रदलर पण तोसद्ध ु र
व्यसनी आप्रण सरसरची इतर िरणसां; त्यरांनी तर प्रतलर कधीही आधरर प्रदलरच नरही. त्यरांनी प्रतलर कधी
आपली म्हटलीच नरही. िरझे िडील िररल्यरिरही त्यरांनर एकदरही प्रतलर प्रिचरररिांसां िरटलां नरही की, दोन
िलु रांनर घेऊन आतर तू किी जगिील? प्रकांिर कधी िल ु रांसरठी तरी करही कररिां; असांही त्यरांनर िरटलां नरही.
िरस्तप्रिक ते गडगांज श्रीिांत होते. आिचां परलनपोषण, प्रिक्षण त्यरांनर सहज करतर आलां असतां; पण त्यरांनी
आिची प्रिचररपूसही के ली नरही. ते के िळ एकर ती आपल्यरपेक्षर हलक्यर जरतीची आहे म्हणून. िलर सरांगर;
खरांच एक जरत एिढी िहत्त्िरची असते कर? करय प्रिळतां असां िरगल्यरने? कोणत्यर देिरने प्रनिरा ण के लेत;
असे ररिरज आप्रण जरती? ह्यर सिा त्रसरचरच पररणरि असेल की करय: प्रतची िकृ ती ढरसळू लरगली.
जर तिु च्यरकडे इच्छरिक्ती असेल तर तम्ु ही कोणत्यरही पररप्रस्थतीिी लढू िकतर. नस
ु तां िरझ्यरकडे हे नरही;
ते नरही, असां म्हणण्यरपेक्षर आपल्यरकडे करय आहे; त्यरचर योग्य िरपर करर. तिु च्यर जीिनरलर आकरर
देण्यरची तरकद तिु च्यरकडेच आहे; ती ओळखर.

20
 ५) आईने घेतला अखेरचा श्वास...

िी त्यर प्रदििी आईलर बघत होतो. प्रतच्यर चेहऱ्यरिर सिरधरन होतां; तरी ती खूप थकलेली प्रदसत होती.
प्रतलर िेदनर सहन होत नव्हत्यर. ती िलर सरांगत होती, 'आकरि िरझे परय चेप रे. खूप िेदनर होतरयत रे...'
िी प्रतचे परय चेपत होतो. पण आतर प्रतची िक्ती हळूहळू सांपत चरलली होती. प्रतलर आतर बोलण्यरचीही
तरकद नव्हती.
त्यर प्रदििी प्रतलर दिरखरन्यरत घेऊन गेलो... तो प्रदिस िी कधी प्रिसरू िकत नरही. डॉक्टररांनी िलर
सरांप्रगतले, 'आतर देिच तिु च्यर आईलर बरां करू िकतो. आिचे सगळे ियत्न सांपलेत.' िी येतरनर बसिध्ये
आईलर एकसररखे िश्न प्रिचररत होतो... 'कुठे असतो देि? त्यरलर िसन्न कसां कररयचां? तो तल ु र बरां कर
करत नरही?' आई िरत् थकल्यरने िरांत बसून होती. प्रतचर चेहरर बप्रघतलर आप्रण िलर जरणित होतां; प्रतलर
करही त्रस होतो आहे. पण िी तरी करय करणरर?
सिा जण म्हणजे िरझे िरिर-िरिी सिा च प्रतची करळजी घेत होते. पण िेिटी िरणूस आहे; प्रकती सहन करणरर?
प्रदिसेंप्रदिस आईची िकृ ती ढरसळतच होती. िी आईसरठी उपरस करत होतो. तळ ु जरभिरनी आिची
कुलदेितर होती. म्हणून ित्येक िांगळिरर कररयलर लरगलो. पण आईच्यर तब्येतीत करहीच फरक न पडतर
अप्रधक खरलरित होती. एक प्रदिस ती बरजरररत गेली. प्रतच्यर आिडीच्यर सरड् यर घेतल्यर. प्रतलर दरप्रगने
कररयचे होते, ते घेतले. प्रतलर यर सिा गोष्टींची आिड होती. टरपटीप ररहणां असरयचां प्रतचां. पण आतर िेिटी
प्रतची अिस्थर अिी होती की प्रतच्यर सगळ्यरच प्रक्रयर आतर अांथरुणरत होत होत्यर. स्िच्छतेची एिढी आिड
असणररी ती बरई अिी अिघडलेल्यर पररप्रस्थतीत बघून िलर तर करहीच सचु त नव्हते; सिजत नव्हते. पण
कळत होतां. प्रतची अिस्थर िलर सहनच होत नव्हती. त्यर प्रदििी िलर िरळे तसद्ध ु र जरिांसां िरटत नव्हतां. िी
कसरतरी िरळे त गेलो. पण िन आईकडेच होतां. घरी आलो तर िरिी इतर नरतेिरईक, आजी सगळे जिर झरले
होते. तरईही परभणीहून घरी येण्यरस

21
प्रनघरली होती. िलर तर करय चरललां आहे; हे कळतच नव्हतां. िरिरलर डॉक्टररांनी सरांप्रगतले होते; आतर
बहुतेक सगळां सांपलां आहे. आतर करही होणरर नरही. कोणीही करही करू िकणरर नरही. आई तिीच पडून
होती. प्रतच्यरत हरलचरल करण्यरची िक्तीच ररप्रहली नव्हती. तरई आली. ती बरररिीत होती. प्रतलर पररप्रस्थती
थोडीफरर लक्षरत आली होती. पण तीही घरबरली होती. आईजिळ बसून ती आईकडे एकटक बघत होती.
जणू नजरेनेच ती बोलत होती. कोणरलर करहीही सचु त नव्हते. सरधररण चरर िरजण्यरच्यर सिु रररस आईने
डोळे उघडले. "अप्रश्वनी!" आईने तरईलर हरक िररली. "बरळर किी आहेस गां तू? िरझ्यर जिळ ये गां! िलर
तल ु र डोळे भरून बघू दे. िरझ्यर िरांडीिर बस गां! िलर तझ
ु े लरड करू दे!" पण ती फक्त बोलत होती. कररण
प्रतलर सरधां उठतरही येत नव्हतां. प्रतने िरझ्यर िरिीलर जिळ बोलरिलां, "िांगल, िरझ्यर बरळरांनी करही खरल्ले
नसेल; िलर िरहीत आहे. आधी त्यरांनर जेिरयलर घरल."
कसर घरस उतरणरर हो आिच्यर घिरखरली. पण िरिीने जबरदस्तीने आम्हरलर िेजररच्यर करकरांकडे
परठिलां. दोन घरस खरण्यरस सरांप्रगतलां. आम्ही कसबसे दोन घरस पोटरत ढकलले. करय खरत होतो, कर
खरत होतो; करहीच कळत नव्हते. जसे जेिण झरले, तसे आम्ही हरत धतु ले आप्रण तसेच ओल्यर हरतरने
आईकडे धरित सटु लो. जसे आम्ही प्रतच्यरजिळ पोहचलो, तेव्हर प्रतने एकदर सिरधरनरने आिच्यरकडे
परप्रहलां आप्रण डोळे प्रिटले. क्षणभर प्रतथे एक िरांततर पसरली. कोणीच बोलत नव्हते आप्रण िी ओरडलो,
"आई! तू बोल नर गां! गप्पप कर झरलीस? बोलत कर नरहीस?" लगेच िरिरने नरडी चेक के ली. छरतीचे ठोके
बप्रघतले आप्रण रडिेल्यर चेहऱ्यरने आई गेल्यरचे जरहीर के ले. एकच आकरांत िरजलर... आजी-िरम्यर सगळे च
रडू लरगले. तरईही हांबरडर फोडून रडू लरगली. िी प्रिचररत होतो... "करय झरले? आई कर बोलत नरही? आई
बोल नर गां! ऊठ नर गां! बघ तल ु र भेटरयलर तरई आली आहे. बोल नर प्रतच्यरसरिी!'' पण आई बोलरयलर,
हलरयलर तयरर नव्हती. िेिटी कोणीतरी आम्हरां दोघरांनर आईपरसून लरांब के ले.

22
आईलर बरहेर करढण्यरत आलां. आतर सिा च जण आईलर अांघोळ घरलत होते. िलरही आईलर अांघोळ
घरलरयलर सरांप्रगतले. िी आईलर अांघोळ घरलत होतो. आजपयां त ती िलर अांघोळ घरलत होती. आज िरझी
िेळ होती; प्रतलर आांघोळ घरलरयची. पण किी घरलरयची िी प्रतलर अांघोळ? आप्रण ती तर करहीच हरलचरल
करत नरही. प्रतलर करही सिजत नरही. प्रतलर अांघोळ घरलून छरन परतळ नेसिलां. प्रतलर आतर प्रतरडीिर
झोपिण्यरत आलां. कुणीतरी म्हणरलां, 'प्रतच्यर आिडत्यर सरड् यरपण द्यर. प्रतलर फरर आिडरयच्यर नर?'
िग कोणीतरी प्रतने घेतलेल्यर छरनछरन सरड् यर प्रतथे ठे िल्यर. आईची अांतयरत्र सरू
ु झरली. खरांतर िी लहरन
होतो. िलर करहीच सिजत नव्हतां. िेिटी स्ििरनरत पोहोचलो. प्रतथे आईलर लरकडरच्यर प्रढगरऱ्यरिर
झोपिलां. आईलर आतर जरळण्यरत आलां. िलर ते बघणां अिक्य झरलां। िी धरित प्रनघरलो... ओरडत होतो,
'आरे आईलर जरळू नकर. प्रतलर भरजेल नर!' पण कोणी िरझ ऐकलां नरही. िरिरांनी िलर घट्ट पकडून
ठेिलां. आई जळतच होती आप्रण भरल्यर डोळ्यरांनी िी परहत होतो.
दस ु ऱ्यर प्रदििी आम्ही पन्ु हर स्ििरनरत गेलो. आतर प्रतथे आई नव्हती. होती फक्त ररख. 'िरझी आई कुठे
गेली?' िी प्रिचररत होतो; पण कोणीच उत्तर देत नव्हते. त्यरप्रदििी िलर कळलां की िरणसरचर देह जळतो;
पण त्यरचर आत्िर िरत् बरहेर पडतो. आतर आई अनांतरच्यर ििरसरलर प्रनघरली होती. फक्त िलर एिढांच
कळलां होतां की, िरझी आई अिी दूर कुठेतरी गेली आहे; प्रजथून कधीही परत येणरर नरही. िलर आतर ती
प्रदसणरर नरही. िलर करय; कुणरलरच ती भेटणरर नरही. कर असां? हर कुठलर करयदर?
आईचे प्रदिसकरया करण्यरत आलां. प्रकतीतरी िेळ प्रतच्यर प्रपडां रलर करिळर प्रिितच नव्हतर. िग कोणीतरी
आम्हरलर उभां करून बोलरयलर लरिल, 'सरांगर आईलर... आम्ही खूप प्रिकू, अभ्यरस करून िोठे होऊ...!'
आम्ही असे बोललो आप्रण करिळर लगेच प्रििलर. यरिर प्रिश्वरस ठे िरयचर प्रकांिर नरही; हर ज्यरचर त्यरचर
िश्न आहे.
नांतर प्रकतीतरी प्रदिस आईलर िोधत होतो. िरटरयचां... आई आतर िलर हरक िररेल. िलर िरबरसकी देईल.
रोज जिी िेिरने जिळ घ्यरयची; तिी जिळ घेईल. पोटभर जेिू घरलील... िी अिी स्िप्पनां बघत होतो. पण
आतर हेच सत्य होतां... आई आतर परत नव्हती येणरर.
आतर िलर आईप्रििरय जगरयचां होतां. िी स्ितःच स्ितःलर सिजरित होतो. आम्ही परत प्रजतां ूरलर आलो.
सगळे नरतेिरईक, प्रित्िांडळी भेटरयलर आले. आप्रण नेहिीििरणे िरळर सरू ु झरली. आतर िलर िरळे त
जरिांसां िरटतच नव्हतां. पण िलर आईचे िब्द आठिले, "आकरि... तू खूप प्रिक. िोठर हो!" िी उदरस िनरने
िरळे त प्रनघरलो. िरळे तील सिा प्रिक्षक तसे घरी भेटरयलर आलेच होते. त्यरिळ
ु े सगळे जण िलर सिजरित
होते, " आकरि धीर सोडू नकोस. खूप प्रिकून िोठर हो!" तरीही बरेच िश्नां आतर िरझ्यर सिोर होते.
डोळ्यरसिोर अांधरर येत होतर. करहीच प्रदसत नव्हतां. आतर िरझां करय होणरर?

23
िलर आतर िरझ्यर कलरप्रिक्षकरांनी सरांप्रगतलेली सांधी देितेची गोष्ट आठित होती... एकदर िल ु रांनर एकर
िदिा न बघरयलर नेतरत. एकर दरलनरतनू दस ु ऱ्यर दरलनरत ने त िलु रां न र िरप्रह ती दे त होते . पण एकर खोलीत
प्रिप्रिध िूती असतरत. बघत-बघत िल ु ां िेिटच्यर िूतीकडे येतरत. िल ु ां प्रिचररतरत, "सर ही िूती अिी उडत
कर आहे?" सर म्हणरले, "ही सांधीदेितर. ही उडत असते. ती प्रस्थर नसते."
िलु ां म्हणरली, "पण िग प्रतचर चेहरर असर झरकलेलर कर आहे?" सर म्हणरले, "सांधी सिोरून घेतल्यरप्रििरय
तम्ु ही ती परहू िकत नरही." िल ु ां पन्ु हर म्हणरली, "िग ती अिी परठीिरगून टकली-टकली कर आहे?" सर
म्हणरले, "एकदर ती पढु े गेली की, प्रतलर परठीिरगून पकडतर येत नरही. अिी ही सांधीदेितर आहे."
िी िनरलर सिजरिलां... आतर िरगे नरही जरयचां. आईचां स्िप्पन पूणा कररयचां. खूप प्रिकरयचां. असां ठरिून
प्रनयप्रित िरळे त जरऊ लरगलो. यरच दरम्यरन एक आनांदरची बरतिी आली... िलर िरळे तून 'िरळररत्न' हर
परु स्करर देण्यरत आलर. दरिषी एकरच िल ु रलर हर परु स्करर देण्यरत येतो. यांदर हर परु स्करर िलर जरहीर
करण्यरत आलर होतर. द:ु खरत सकरररत्िक असणररी आनांदरची िरतरा आली होती. िरझ्यर िरगळलेल्यर
जीिनरत करहीतरी चरांगले घडत होते. िलर खूप आनांद झरलर. िलर आईची िकषरा ने आठिण आली. िरझ्यर
परठीिर आईचर हरत नव्हतर. कौतक ु रने कोणी िरझी दखल घेणररां नव्हतां.
यरच दरम्यरन आणखी एक घटनर घडली. आिच्यर गरिप्रसटीिध्ये एक व्यरख्यरनिरलर आयोप्रजत करण्यरत
आली होती. त्यरत प्रसधां तू रई सकपरळ येणरर होत्यर. व्यरख्यरनरचर प्रिषय होतर- "आई तझ्ु यर करळजरतून..."
िी आईलर खूप प्रिस करतच होतो. त्यरिळ ु े यर करया क्रिरलर आपण जरयचांच; असां ठरिलां.
हर करया क्रि िांप्रदररत होतर. गदी खूप झरली होती. िलर प्रतथे जरयलर थोडर उिीर झरलर. िलर त्यरांनर
बघण्यरची आस होती. कुणरच्यर ढेंगेत घस ु ून िी गदीतून िरट करढत सगळ्यरत पढु च्यर ररांगेत आलो आप्रण
प्रसांधूतरईनरां ऐकू लरगलो. त्यरांचे बोलणे ऐकून िलर एक िेगळीच स्फूती प्रिळरली...
''फुलरांच्यर परयघड् यरांिरून चरलतरनर करटे टोचले तर तक्ररर कररयची नरही. कररण करट् यरांनर फक्त बोचणे
िरहीत असते..." त्यर सरांगत होत्यर... "आपल्यरलर जेव्हर फुलां प्रिळतरत। त्यरत कधीकधी चक ु ू न करटेपण
असतरत. ते टोचले तर तक्ररर कररयची नसते. कररण करट् यरांचर तर स्िभरिच असतो टोचण्यरचर. त्यरत
त्यरांचर करय दोष?"
"नरही प्रदव्यरिध्ये तेल; जिी अांधररली ररत
तेल नेई एकदरच; नेली उांदररने िरत
िरत के ली प्रचांधूकरची; िरत के ली प्रचांधूकरची
तेल प्रदव्यरत पडलां; सरपडेनर आगपेटी
डोळां ते प्रिटून गेलां; सरपडली आगपेटी
आग पेटिरयरची एक; आली आली हरती करडी
24
 नरड् यर निसरची एक; प्रिलगली आगपेटी
ज्योत पेटली-पेटली; अांधरररलर घरबरून
ती ही प्रिझून गेली... ... ... ... ..."
ह्यर कप्रितेचर अथा त्यरांनी जो सरांप्रगतलर; तो िलर आजही आठितो... "अांधरररत एक प्रदव्यरची ज्योत
लरितरनर प्रकती अडचणी येतरत. अांधररलर घरबरून आगपेटीसद्ध ु र प्रिझते." प्रकती अथा पूणा आहेत ह्यर ओळी.
अडचणी जेव्हर येतरत; तेव्हर त्यर एकट् यर नरही येत. तर बरोबर अडचणींचर लिरजिर घेऊन येतरत. त्यरिेळी
प्रनररिेचर अांध:करर इतकर दरट असतो, की आिेची एक करडीही जळत नरही.
त्यरांच्यर यर भरषणरचर अथा िरझ्यर करळजरलर प्रभडलर. िी ठरिलां; आयष्ु यरत असां करहीतरी कररयचां की,
आपली जीिनज्योत इतररांनर िकरि देईल; अिी पेटिरयची. प्रनररिर झटूकन टरकरयची. िन लरिून सगळां
करि कररयचां. अभ्यरस कररयचर. िेहनत कररयची. िी नव्यर उिेदीने जगरयचां ठरिलां आप्रण यरत िरझे रोल
िॉडेल झरल्यर होत्यर "प्रसधां ूतरई...!"
िलर त्यरनांतर अनेकदर आई नरही, यरची जरणीि लोकरांच्यर िरगण्यरतून जरणिली. पप्रहलरच िसांग... िलर
सहर िह्यर हव्यर होत्यर. त्यर प्रदििी िी िोठ् यर िरिरलर सरांप्रगतलां, "िलर िह्यर हव्यर आहेत." तर तो म्हणरलर,
"त्यर िरिरलर सरांग. तर तो म्हणे, "त्यर िरिरकडां िरग."
असां एक दस ु ऱ्यरकडे बोट करू लरगलर. िग िेिटी िी आजीकडे पैसे िरप्रगतले. प्रतने िलर प्रतची पेन्िन
आल्यरिर ६० रु. प्रदले. त्यरच्यर सहर िह्यर आल्यर. त्यर िह्यर घेतरनर िी तरईलर ही सिा हप्रककत सरांप्रगतली.
खूप रडलो. स्ितःच्यर असहरयतेिर खूप चीड आली. प्रतलर सरांप्रगतले, "आपल्यरलर आतर करहीतरी के लां
परप्रहजे. िलर ७० िकररचे हस्तकलेचे िकरर येतरत. ररांगोळी करढतर येते. प्रनरप्रनररळे रूखितरचे िकरर करतर
येतरत."
िी ठरिलां... आपण आपली कलर प्रिकरयची. त्यरतून जे करही पैसे प्रिळतील; ते आपल्यर प्रिक्षणरसरठी
िरपररयचे. नांतर िी आप्रण तरईने िह्यरपस्ु तके प्रिकरयलर सरुु िरत के ली.
त्यरिेळी िलर गप्रणतरची िज्ञरिोध परीक्षर द्यरयची होती. त्यरची फी होती ११० रुपये. पण आतर कोणरकडे
िरगरयचे पैसे? अखेरीस िी परीक्षर न देण्यरचां ठरिलां. कसां प्रन कोठून िरझ्यर प्रिक्षकरांनर कळरलां; िरहीत
नरही. त्यरांनी िरझी फी भरली. िलर सरांप्रगतले, "आज िी तझ ु ी फी भरलीय. उद्यर तू कोणरची तरी फी भरणरर
आहेस लक्षरत ठेि." िी त्यरांच्यर म्हणण्यरनस ु रर परीक्षेची तयररी करू लरगलो. चरांगल्यर िरकरां नी परीक्षर परसही
झरलो. जीिनरत जेव्हर आई नसते नर; तेव्हर क्षणोक्षणी अिी जरणीि तम्ु हरलर होत असते. िलर व्यिप्रस्थत
खरयलर-प्पयरयलर प्रिळत होते. िरिर कपडरलत्तरही िेळच्यर िेळी घेत होते. परांतु आई असतरनर जिर आपल्यर
इच्छर पूणा होत असतरत; तिर ती नसतरनर आपल्यर इच्छर पूणा होत नरहीत. फक्त गरजर पूणा होतरत. िेि
प्रिळू िकतां; पण त्यरत िरयर असत नरही. कोण प्रकतीही म्हणरलां, "तू आम्हरांलर िल ु रसररखर आहेस." तरी
िल ु गर असणां आप्रण िल ु रसररखां िरगिणां; यरत फरक असतोच. आईची िरयर अिीच असते. म्हणून तर
प्रसधां ूतरईनीां आपली स्ितःची िल
ु गी दत्तक प्रदली. िगच त्यर हजररोंची िरय झरल्यर. जर त्यरांची िल ु गी त्यरांच्यर
25
जिळ असती तर चकु ू न त्यरांच्यरकडून िरयर करतरनर प्रतच्यर िरट् यरलर जरस्त िरयर आली असती. हेपण एक
आईच करू िकते. म्हणनू तर त्यर हजररो लेकररांची िरतर झरल्यर.
अस करत-करत आठिी परस झरलो. आतर नििीिध्ये ठरिरयचां होतां; िररठी घ्यरयचां की सेिी इांप्रग्लि
घ्यरयचां. सेिी इांप्रग्लि थोडां िरच्यर लेव्हलचां म्हणजे इांग्रजी िरध्यिरतून प्रिक्षण घेण्यरसररखां होतां. प्रििरय
त्यरलर ७४९ रुपये लरगणरर होते? कोण भरणरर होते एिढे पैसे. िग खूप ियत्न करूनही व्यिस्थर न झरल्यरने
िी िेिटी िररठी िरध्यिरतूनचां प्रिकरयचां ठरिलां. आप्रण िररठी िरध्यिरत ििेि घेतलर.

आई नसतरनर फक्त तिु च्यर गरजर पूणा होतील; इच्छर नरही. असां करतर-करतर िी चरांगल्यर िरकरां नी दहरिी
उत्तीणा झरलो. िलर इांप्रजप्रनअर व्हरयचां होतां; म्हणून सरयन्सलर जरयच होतां. हर िरझ्यर आयष्ु यरतील दस
ु रर
टप्पपर सरू
ु झरलर होतर. आतर िरझी िरटचरल ध्येयरकडे सरू ु झरली होती. पण िश्न होतर-कसर?
िरझ्यरिरगे उभे ररहणररे िलर खूपजण भेटले. िलर िेळोिेळी िदत प्रिळरली. ती प्रिळिण्यरसरठी कररिी
लरगणररी धडपड िरत् िरझी िलरच कररिी लरगत होती. परिलरपरिलरिर िलर जरणित होतां की, आपण
एकटे आहोत, एकरकी आहोत. आपले ध्येय गरठण्यरसरठी आपणच कां बर कसरिी लरगेल. परठीिर कोणी
कौतकु रची थरप िररणररे नव्हतेच. िरत् उप्रणिर दरखिणररे पष्ु कळजण होते. िरझ्यरपेक्षर तो कसर श्रेष्ठ आहे;
हेच िलर सरांप्रगतलां जरत होतां. तरीही िी प्रजद्दीने लढत होतो. कररण एकच- िलर िरझ्यर आईचां स्िप्पन पूणा
कररयचां होतां.
िी प्रजद्दीने िरझां ध्येय गरठरयचां ठरिलां होतां. तम्ु ही एखरदी गोष्ट िनरपरसून कररयची ठरिलीत; तर ती किीही
पूणा करतर येते. तिु चां भप्रिष्य जर उज्िल कररयचां असेल तर प्रिक्षण हर सचोटीचर एकिेि िरगा आहे. तिु च्यर
हरतरत असलेले हे एकिेि िस्त्र आहे. ज्यरिळ ु े तम्ु ही खूप लढरयर सहज प्रजक
ां ू िकतर. प्रिक्षणरने अनेक
दरिरजे लीलयर उघडतर येतरत.

26
 ६) उमेद

िरझर बरररिीचर प्रनकरल लरगलर होतर. िलर िरक्सा ही छरन पडले होते. इांप्रजप्रनयर व्हरयचे होते; म्हणून
अकररिी सरयन्सलर ॲडप्रििन घ्यरयचां ठरिलां. िी डी.एस.एि. कॉलेजलर ॲडप्रििन घेतलां. कॉलेज
घररपरसून सरत प्रकलोिीटर लरांब होते. सरयकलिरून कॉलेजलर जरत असे. त्यरिळ ु े कॉलेजलर पोहचण्यरस
िेळ लरगत असे. नेहिी उिीरर येण्यरिळ िल
ु े ु ां ने ह िी प्र च डित असरयची...
"फुलझळके पहर आप्रण िलरच फुले िरहर..." असां करहीतरी प्रचडित असत. पण िी लक्ष देत नसे. िलर आतर
एकच ध्येय होतां; फक्त इांप्रजप्रनयर व्हरयचां बस्स! िरझर इररदर नेक आप्रण पक्कर असल्यरिळ
ु े िलर खूप चरांगली
िरणसां भेटत होती. अकररिीलर िरझर एक प्रित् िरझ्यरबरोबर चरलत घरी येत असे ि त्यरचे ररक्षरचे पैसे िलर
देत असे. िी खूप िेळर त्यरलर नरकररत असे. पण तो ऐकत नसे. त्यरलर िरझी पररप्रस्थती िरहीत होती.
असां करतर-करतर िी बरररिी उत्ति िरकरांनी परस झरलो. आतर खरर िश्न होतर; िलर तर इांप्रजप्रनयररांग
कररयचे होते. बरररिीलर चरांगले िरका प्रिळरल्यरने औरांगरबरदच्यर एि.आय.टी. कॉलेजलर तर ििेि प्रिळरलर.
कॉलेजची फी किी भरणरर? िरझर प्रित् िैलेि घगु े यरचरही त्यरच कॉलेजलर नांबर लरगलर होतर. त्यरचे
िडील श्री.प्रिजय घगु े यरांनी िरझी ररहण्यरची व्यिस्थर के ली. एक दरनदरते श्री.नरनरसरहेब ररऊत यरांनी िरझर
जेिणरचर खचा झेललर. आतर िख्ु य िश्न होतर फीचर? तो कसर दूर होणरर. िेिटी जल ु ै २०१२ रोजी िरिरांनर
फीबद्दल बोललो. िरिरांनी पैिरची जळ ु िरजळु ि के ली आप्रण िलर इांप्रजप्रनअररांगलर ििेि घेतर आलर. पप्रहल्यर

27
िषरा च्यर फीचर, ररहण्यरचर, खरण्यरचर िश्न अिर िकररे सटु लर होतर. िरझ्यरकडे िरझ्यर हस्तकलेच्यर
व्यिसरयरतून प्रिळरलेले आठ हजरर रुपये होते; तेही उपयोगी पडले.
दस
ु ऱ्यर िषी िलर चेतनर फरउांडेिनच्यर ितीने देण्यरत येणरऱ्यर स्कॉलरिीपची िरप्रहती प्रिळरली. िी
ियत्न करून ती प्रिळिली आप्रण िरझे इांप्रजप्रनअररांगचे प्रिक्षण पूणा के ले. िेळोिेळी अचा नर हजररे िॅडि यरांनी
िदतही के ली. िरझे प्रिक्षण पूणा करण्यरसरठी बऱ्यरच जणरांचर हरतभरर लरगलर. िरझ्यर परठीिरगे सगळ्यरत
िहत्त्िरचे होते; ते िरझ्यर आईचे आिीिरा द, प्रतची प्रिकिण, प्रतने अहोररत् के लेले कष्ट.
आज िरत् िलर प्रतची आठिण परिलोपरिली येते. पण आतर िलर िरहीत आहे; ती खूप खूि असणरर आहे.
िी प्रतलर प्रदलेले िचन पूणा के ले. आज िी बी.टेक. के ले आहे. िनरसररखी नोकरी प्रिळरली आहे. पण आज
िलर हेही जरणितांय की िलर अजून बरांच करि कररयचां आहे.
िलर अनेक अडचणी आल्यर. प्रििेषतः कुटुांबरप्रििरय जगतरनर िल ु रांनर करही अडचणी िरिख्ु यरने येतरत.
सरगर रेड्डीच्यर म्हणण्यरििरणे ज्यरांनर आईिडील नरहीत. प्रििरय ज्यरांच्यर डोक्यरिर छप्पपरही नरही; अिर
अनरथ लेकररांसरठी करि कररयचां आहे. जे हुिरर आहेत, प्रिकू इप्रच्छतरत; पण ज्यरांचे िरझ्यरििरणे फी
भरण्यरस कोणी नरही. िलर तरी िरिरिरिींची सरथ होती. िेळे िसांगी पैसे देणररी, लेकररसररखी िरयर
करणररी आजी होती आप्रण आईची छरयर िरटरिी; अिी िरझी तरई आहे. िी प्रकती सख ु ी आहे नर?
आई तु नसतेस तेव्हर... हे जग िलर खऱ्यर अथरा ने ओळखतर आलां. आज तू नरहीस. तू असतीस तर िलर
कुठे ठेिू आप्रण कुठे नको; असां तल
ु र झरलां असतां.
आई तू नसतरनर यर जगरत जगणां प्रकती कठीण आहे... यरची जरणीि िलर आजही होते आहे आप्रण पढु ेही
अनेक िेळर ती होणरर आहे. पण िलर अिर अनेकरांची आई झरलेल्यर प्रसांधूतरई ांसररखां आयष्ु य जगरयचां आहे.
िरझ्यरसररख्यर अनरथरांची िरय व्हरयचांय. आई तू नसतरनर हे सररां िी कसां करू िके न... सरांग नर आई... तू
करिील नर िलर िदत. देिील नर आिीिरा द!
"आई तझ्ु यरप्रििरय जगतरनर" िी अनेक अनभु ि घेतले. अनेकदर ठे चकरळलो; धडपडलो. प्रकतीदर जखिी
झरलो. प्रकत्येकदर रक्तबांबरळ झरलो. िी एकटरच प्रकती रडलो आहे... अजूनही कधीकधी रडतो आहे. तझु ी
उणीि किी भरून प्रनघणरर? िलर िरहीत आहे; आज तू प्रजथे असिील; प्रतथनू िलर नक्कीच आिीिरा द
देत असिील. जे यि िी प्रिळिलांय; ते तर तझ्ु यर आिीिरा दरचेच फळ आहे. आजही िलर, तरईलर तू
आपल्यर छत्छरयेखरली घेतलां आहेस. म्हणून अनेक अडचणी येऊनसद्ध ु र आम्ही यिस्िी होत आहोत.
के िळ तझ्ु यरिळु े ; आई तझ्ु यरिळ
ु े च...

28
 ७) माझी ताई : आईची सावली

प्रिचरररत असर प्रकती िेळ गेलर; िलर कळलांच नरही. सांध्यरकरळ झरली होती. िरझे दोनचरर प्रित् िलर
भेटरयलर आले होते. त्यरांच्यरिी थोड् यर गप्पपर िररल्यर. जखि थोडी ठसठस करत होती. तेिढ् यरत िरझी
तरई डबर घेऊन आली. डॉक्टरही आले ररऊांडलर. िलर तपरसले आप्रण बोलले, 'करही करळजी नरही.' तरई
करळजीने डॉक्टररांनर प्रिचररत होती; घरी कधी सोडणरर िगैर.े डॉक्टर म्हणरले, 'करही करळजी करू नकर.
ऑपरेिन छरन झरलांय. परिर त्यरचे टरके करढले की, दस ु ऱ्यर प्रदििी जखि बघून आम्ही त्यरलर प्रडसचरजा
देऊ!' असे म्हणून आणखी करही औषधां देऊन डॉक्टर प्रनघून गेले. तरई िगैरे थोडरिेळ बसून प्रनघरले." भैय्यर
आतर आररि कर! लगेच कोणरलर फोन िगैरे करू नकोस आप्रण िी डबर आणलरय तो खरऊन घे! िी उद्यर
दपु ररी येईन कॉलेज सांपल्यरिर. ठीक आहे.' असां म्हणून ती प्रनघरली. प्रतची परठिोरी आकृ ती बघतरनर
क्षणभर िलर आईचरच भरस झरलर. िरझी तरई! नकळत िी प्रिचरर कररयलर लरगलो. प्रकती सिजूतदरर होती
ती. आई सरांगरयची, लहरनपणरपरसूनच अिीच होती ती. कधी कसलर हट्ट नरही की, कसली तक्ररर नरही.
सगळ्यरत हुिरर, लरघिी आप्रण आईसररखीच हसरी. जे प्रिळरलां; त्यरत खूि. बरबरांची खूप लरडकी होती
ती! बरबर प्रतलर खूप खरऊ, खेळणी आणत. आईचर तर जीि की िरण होती ती. आई प्रतलर ित्येक गोष्ट
सरांगत असे. िलर तर कधीकधी िरटरयचां; आई तरईचरच जरस्त लरड करते.
िी लहरनपणी खूप हट्टी होतो. तरईलर एखरदी िस्तू प्रदली तर िलर तीच िस्तू हिी असरयची. कसर होतो िी?
पण तरई; तेिढीच सिजूतदरर प्रन अभ्यरसरत हुिरर! िरळे त पप्रहलर नांबर करढरयची. सगळ्यर स्पधरां त पप्रहलर
नांबर. िलर आठितां... िरळे त भरषण कररयचां होतां प्रतलर. प्रकती घरबरत होती ती. आईने प्रतलर आरिरसिोर
उभां ररहून भरषण कररयलर सरांप्रगतलां होतां. आई-बरबरांचर जरस्त सहिरस प्रतलरच लरभलर. पण त्यरच ियरत
प्रतने आईलर गरु रसररखां िरर खरतरनरपण बप्रघतलां. त्यरिेळेलर ती एकर कोपऱ्यरत रडत बसरयची. घरबररयची
प्रन रडरयची. त्यरतूनच ती सिजतू दरर झरली.
आईबरबरांचर प्रडव्होसा झरलर. बरबर तरीपण यरयचे. प्रतलर करहीच सिजरयचां नरही. 'बरबर आपल्यरजिळ कर
ररहत नरहीत?', ती आईलर प्रिचरररयची. आई करहीतरी सरांगरयची प्रतलर. प्रतलरही ते खरां िरटरयचां. पण
हळूहळू प्रतलर सगळ सिजू लरगलां. िल ु ींनर उपजतच िहरणपणर असतो; असां आई म्हणरयची, ते खरां असरिां.

29
आईच्यर आजररपणरत आईने िद्दु रि प्रतलर लरांब ठे िले. पण तरीही बररकरईनां प्रतचां सररां लक्ष आईकडांच
असरयचां. प्रतचां ते बरररिीच िषा होतां. प्रतलर पण खूपदर आईची गरज भरसरयची. तरीही प्रतने कधी कोणत्यरही
िकररची तक्ररर नरही के ली.
िलर लहरनपणी बहुतेक िेळेलर तीच सरांभरळरयची. आई िरळे त जरतरनर सिा करून जरयची. पण कधी-कधी
करिरिळु े ती उप्रिरर घरी यरयची. िग तरईच िलर सरांभरळरयची. िी प्रतलर कधी आईकडे हट्ट करतरनर प्रकांिर
करही िरगतरनर बप्रघतलां नरही. जे प्रिळे ल त्यरत सिरधरनी असरयची.
आई गेली तेव्हर ती पण फरर िोठी नव्हती. प्रतचां तर िहत्त्िरचां िषा होतां. ती होस्टेलिर ररह्यची. आईच्यर
िेिटच्यर क्षणी प्रतलर आणलां होतां. ती अप्रतिय घरबरली होती. िलर जिळ घेऊन बसली होती. आई गेल्यरिर
िरझर हरत प्रतने घट्ट धरलर होतर. प्रतचर तो रडिेलर चेहरर िलर आजही आठितो. िलर म्हणत होती, "आकरि
आतर कोणी नरही रे आपल्यरलर! आपण दोघेच आहोत. तू कधी िलर प्रिसरू नकोस हर. तू घरबरू नकोस.
िी तलु र कधी एकटां नरही सोडणरर. आतर आपल्यरलर कोणी नरही. िीच तझ ु ी तरई आप्रण आई!" िी ऐकत
होतो. प्रकती िोठी झरली होती िरझी तरई. स्ितःपण आतर एकटी झरली होती. पण िरझर प्रिचरर होतर प्रतलर.
िलर तर करहीच कळत नव्हतां. पण प्रतलर बरांच करही सिजत होतां. िलर जेव्हर िह्यर हव्यर होत्यर; तेव्हर
कोणीच पैसे प्रदले नरहीत. तेव्हर िी तरईजिळ खूप रडलो होतो. प्रतने िग िलर सरांप्रगतलां, 'आतर रडून करहीच
होणरर नरही. आपल्यरलर आतर आपल्यर गरजर भरगिरयलर प्रिकलां परप्रहजे. नस ु तां रडून करही होणरर नरही.'
खरांच खूप धीररची आप्रण गणु रची होती िरझी तरई.
आई गेल्यरिर तरई करही प्रदिसरांनी परत होस्टेललर गेली. तेव्हर प्रतने िलर एक पत् प्रलप्रहलां होतां. िी प्रकतीतरी
िेळर ते िरचलां. िलर प्रतचां पत् अगदी परठ झरलां आहे. त्यर पत्रने िलर जरणीि करून प्रदली की, आतर िलर
आई नसल्यरचां दःु ख नरही कररयचां, तर लोकरांनर दरखिून द्यरयचां आहे की आपल्यर आईने आपल्यरिर करय
सांस्करर के ले आहेत ते. आईने आपल्यरलर रडरयलर नरही तर लढरयलर प्रिकिले आहे. प्रतने प्रलप्रहले होते-
"आकरि... आतर आपल्यर आयष्ु यरतील सगळ्यरत िोठर िरईट करळ सरू ु आहे. ह्यर जगरत आई आप्रण बरप
ह्यरांची जरगर कोणीच घेऊ िकत नरही. आपलर बरप तर फररसर तल ु र आठितही नसेल आप्रण िलर आठितो;
तोही आईलर िररहरण करणररर... खूप प्रििीगरळ करणररर. चरांगलेही होते ते; पण आपल्यर नप्रिबरत फररसे
नरही आले. आपलां जे करही होतां; ती आपली आई होती. ती होती म्हणून आपण स्िरप्रभिरनरने तरठ िरनेने
जगू िकलो. प्रतचर स्िभरि सगळ्यरांनर सिजून घ्यरयचर होतर. प्रतलर िरत् फरर थोड् यर जणरांनी सिजून घेतलां.
आपले आजी, िरिर-िरिी हेच आतर आपल्यरसरठी आपले आहेत. त्यरांनी कधी तल ु र ररगिले; तर ररग िरनू
नकोस. आतर आईकडे जसर हट्ट करत होतरस; तसर करू नकोस.
आकरि ... आतर खूप िहरणर हो! खूप प्रिक. लोक खूपिेळर तल ु र लरगेल असां बोलतील. पण त्यरकडे लक्ष
न देतर पढु े चरलत रहर. िलर िरहीत आहे; तल
ु र कोणरकडे िरगतरनर फरर अिघडल्यरसररखां होतां. कोणरची
िदत नको िरटते. पण कोणी जर चरांगल्यर िनरने तल ु र िदत करणरर असेल तर ती नरकररू नकोस. आप्रण
एक सरांगू , आकरि आतर िलरही तझ ु ी कधीतरी गरज लरगली तर िदत कर हर िरझी! गांित नरही करत िी.
खरांच बोलतेय. आकरि आतर िलर तू आप्रण तल ु र िी असांच आहे रे! म्हणतरत तरई म्हणजे आईची छरयर

30
असते. असां सिज की, आतर िीच तझ ु ी आई आहे. िलर जेिढां जिेल ते सिा िी करेन तझ्ु यरसरठी. पण तू
िरझ्यर हरके लर उभर ररहिील नर?"
आजही प्रतचां हे पत् िलर आठितां. िी इांप्रजप्रनयर झरलो. त्यरचर सगळ्यरत जरस्त आनांद प्रतलर झरलर होतर.
िी जे करही सिरजकरया करतोय; यरचर प्रतलर अप्रभिरन आहे. ती िरझी नस ु ती तरई नरही; तर आईच आहे.
भरिरांनो... खरांच बप्रहणी ह्यर आईचांच दस ु रां रूप असतरत. तिु च्यर िरगे त्यर ढरलीसररख्यर उभ्यर ररहतील.
फक्त त्यरांच्यर हरके लर तम्ु ही ओ प्रदली परप्रहजे.
करल सकरळी िलर हॉप्रस्पटलिधून प्रडस्चरजा प्रिळरलर. िरझ्यर प्रित्रने हॉप्रस्पटलच्यर सिा फॉम्यरा प्रलप्रटज
पूणा के ल्यर. त्यरनेच िलर घरी आणून सोडलां. तरईलर येणे आज जिणरर नव्हते. ती आतर दोन प्रदिसरांनी
येणरर होती. प्रतचर आत्तरच फोन येऊन गेलर. प्रतने करळजी घ्यरयची सूचनर के ली.
आतर हर आठिडर डॉक्टररांनीपण आररि कररयलर सरांप्रगतले होते. म्हणजे हर आठिडरपण िलर घररत
करढरिर लरगणरर होतर. टरके करढले होते, तरी आतील जखि अजूनही ओलीच होती. डॉक्टररांनी सरांप्रगतले
होते की, जोपयांत आतील जखि सक ु त नरही; तोपयांत करळजी घ्यरिी लरगेल.
िग करय? आतर सक्तीने आररि करणे जरूरी आहे. प्रित्रने परठिलेले दोन घरस खरऊन जरर आडिर झरलो.
हॉप्रस्पटलिध्ये आररिच होतर. पण घरचां िरतरिरण प्रतथे नसते. त्यरिळ
ु े प्रतथे आररि असलर तरी सक
ु ून
नव्हतर. खरांच आपलां घर आपलां असतां. आपलर पलांग, आपली गरदी, उिी... के िढर आपलेपणर असतो नर
ह्यर सिा िस्तूांत. पण फक्त ह्यर िस्तू एिढर आपलेपणर देऊ िकतरत... पण त्यरत आपलेपणरचर, आपल्यर
िरणसरांचरच सहिरस नसेल तर ह्यर सगळ्यरांचर करय उपयोग? आतर िरझर हर एकटेपणर खररखरु र होतर.
सोबतीलर कोणीही नव्हते. अगदी एकटर होतो. बोलरयलर प्रन सरांगरयलर कोणीही नव्हते.
आई गेली त्यरच प्रदिसरपरसून तसर िी एकटर झरलो होतो. आतर िलर यर एकटेपणरची सिय झरली आहे.
आईच्यर आठिणी यर एकटेपणरच्यर करळरत िरझ्यर सोबत असतरत. तिर त्यर नेहिीच िरझ्यरसििेत
असतरत. िरझी आई जे परांघरुण िरपरत होती; ते िी आजही िरपरतो. त्यरिळ
ु े िलर आईच्यर िेिरचर आप्रण
िरयेचर चैतन्यदरयी अनभु ि येत ररहतो.
िलर आठिते ती ररत्. आईलर स्ििरनरत करय म्हणणरत त्यरलर, पोहचिून... ठेिून की जरळून प्रकती भयांकर
िब्द आहेत नर हे. आजही िलर भीतीने अांगरिर िहररर येतो. िन आक्रोि करतां. त्यर आठिणी िलर नेहिीच
व्यप्रथत करतरत. आईलर प्रचतेिर ठेिल्यरनांतर िरिरांनीच अग्नी प्रदलर. पण तो क्षण िी आजही प्रिसरू िकत
नरही. िरणस ू िरतो म्हणजे करय होतां, हे सिजण्यरचां ते िय नव्हतां; हे नक्की. अगदी करलपरिरपयां त िी
आप्रण तरई उपरिी ररहू नये, यरची करळजी करणररी आई आज कुठे गेली? िलर आठित होती; ती फक्त
प्रतची जळणररी धगधगती प्रचतर.
आज प्रतथे करय होतां... फक्त ररख आप्रण हरडां. करय घेऊन जरतो िरणूस आपल्यरसोबत... आपले दरप्रगने,
कपडे की पैसर? त्यरिेळी िलर हे िश्न कदरप्रचत पडले नसतील; पण एक िरत् जरणित होतां... आतर कोणी
आपलां म्हणरिां; असां ररप्रहलां नरही. िडील तर िलर आठित नव्हतेच. त्यरांचर आपल्यरलर करही आधरर
31
असतो; हे िरहीतच नव्हते. आिचां सिा करही आिची आईच होती. ती िसांगी कडक होती आप्रण कोणतीही
इच्छर पणू ा करण्यरसरठी सिथा होती. प्रतच्यर असण्यरने िलर कधी जरणिलांच नरही की, आपण आधररहीन
आहोत; िप्रडलरांचे छत् आपल्यरिर नरही.
पण आज िलर कळत होतां... यर क्षणरपरसून आपलर आधरर आपणच व्हरयलर परप्रहजे. िरझ्यर इच्छर, िरझी
हौस आतर पूणा होईल की नरही; सरांगतर येणरर नरही. पण आतर िरझ्यर गरजरही िरझ्यर िीच ठरिरयलर
हव्यरत. जे नरही प्रिळणरर त्यरचां दःु ख करत बसरयचां नरही, तर ते प्रिळिण्यरसरठी लढरयचां. पररप्रस्थतीने
प्रदलेली ही सगळ्यरत िोठी प्रिकिण होती. आईनी ज्यर प्रदििी देह सोडलर त्यर प्रदििी िरझी तरई आप्रण िी
ररत्ी झोपण्यरपूिी आईच्यर आठिणी करढून रडत होतो.
आई गेली. तरईची लगेच परीक्षर असल्यरिळ ु े ती परत प्रतच्यर कॉलेजलर जॉईन झरली. िी िरत् अजूनही
दःु खरतच होतो. नरतेिरईक, प्रित्िांडळी, िरळे तील प्रिक्षक सगेळच िलर भेटरयलर आले. हळूहळू प्रिक्षकरांच्यर
िदतीने, थोडरफरर िरतरिरणरने आप्रण करळरने िदत के ल्यरिळ ु े िी पढु े जरत ररप्रहलो.
िरझर हट्टी स्िभरि िरत् पररप्रस्थतीने बदललर. िलर आठितां... िरझ्यर आईने कधीही आपल्यर िरट् यरलर
आलेल्यर दःु खरलर जीिनरत अडसर होऊ प्रदलर नरही. बरबरांच्यरकडील लोकरांनी कधीही सिजून घेतले नरही
प्रतलर. प्रतलर प्रकतीदर िरटलां असेल; आपलर चररचौघींसररखर सांसरर असरिर. िरस्तप्रिक फरर पैसेिरले होते
प्रतचे सरसर; पण प्रतच्यर नप्रिबी करय आलां? तर िनिरस. ज्यर निऱ्यरने प्रतलर कधीकरळी आधरर प्रदलर
होतर. के िळ प्रतचां भप्रिष्य अांधरररत जरऊ नये म्हणून करळजी घेतली होती. त्यरलर प्रतरडीिर झोपलेलर बघणां
प्रतच्यर नप्रिबरत आलां होतां.
आईचर लढर िी फरर जिळून बप्रघतलर होतर. प्रतची िरळर प्रन घर सरांभरळतरनर होणररी कसरत,
आजरररपणरत प्रतचर आिच्यरत अडकलेलर जीि, आम्ही िोठां व्हरिां, यरसरठीची प्रतची धडपड िी जिळून
बप्रघतली होती. जगण्यरसरठी ही प्रतची धडपड होती ती फक्त आप्रण फक्त लेकररांसरठी.
आई गेल्यरिर िरत् िी खरोखरच पोरकर झरलो होतो. आई करय असते, हे िलर परिलरपरिलरिर जरणित
होतां. अहो सरध्यर-सरध्यर गरजर पूणा करण्यरसरठी िलर धडपडरिां लरगलां होतां. फक्त अन्न, िस्त्र, प्रनिररर
प्रिळरलर; म्हणजे झरलां कर? िरझ्यरसररख्यर अनरथ िल ु रलर प्रिचररर. ह्यर गरजर पणू ा होणे िक्य असते; पण
आपले इप्रच्छत आपल्यरलर प्रिळिरयचे असेल तर आपल्यर परठीिरगे कोणीही नसते. धडपड आपणच
कररयची असते. पडरयचे असते आप्रण परत प्रहांितपण आपणच कररयची असते. अिरिेळी जे यि प्रिळते
नर; ते सरजरे करणररेपण कोणीच नसते. आपल्यरकडे करय नरही; हे िरत् खूपदर ऐकरयलर प्रिळतां. आपली
आई असते; ती नस ु ती करळजी नरही घेत तर लढरयलर प्रिकिते. पडलो तर पन्ु हर उभां करते. लरगले तर
त्यरिर फांु कर घरलते. तेव्हर प्रिळरलेली हररही प्रजक
ां णांच असतां. िलर आठित... िी जेव्हर एखरदी स्पधरा
प्रजक
ां रयचो; तेव्हर आई जे कौतक ु कररयची नर... ते कुठल्यरही बप्रक्षसरपेक्षर भररी िरटरयचां.
अनरथ हर िब्द जेव्हर िी िरझ्यरप्रिषयी ऐकतो. तेव्हर िी देिरचे आभरर िरनतो की, िलर त्यरने नरि प्रदले.
रहरयलर छत आहे. िेळिसांगी िरिर, िरिी होते. पण ज्यरांनर कोणीच नसते; त्यरांचे करय हो. तसां परप्रहलां तर

32
िरढतां कोणतही बरळ. ज्यरलर आयष्ु य असतां; तो कसांही प्रजिांत ररहतो. पण त्यरचर सांघषा कोणीही अनभु िू
िकत नरही.
आई नसतरनर आपल्यरलर झोपित नरही. कोणी झोपेतून उठित नरही. आजररी पडलो तर कोणी जिळ
असत नरही. िरयर, िेि प्रिळणां तर दूरच, पण सहरनभु ूतीसद्ध
ु र प्रिळत नरही.
सरगर रेड्डीची िल
ु रखत जेव्हर िी ऐकली; तेव्हर िलर जरणिलां... आपल्यरपेक्षर प्रकतीतरी जरस्त दःु ख ह्यर
जगरत आहे. अनरथ िल ु ां जेव्हर प्रनिररर िोधत असतरत, तेव्हर करय-करय िोधरिां लरगतां. िी जसर-जसर िोठर
होत होतो. जगरलर सरिोर जरत होतो. तेव्हर असे प्रकतीतरी अनभु ि िलर येत होते. लोकरांची कोती िनेपण
अनभु िली नर; तिीच िदतही के ली लोकरांनी. ती िदत त्यरिेळी प्रकती िहत्त्िरची होती. िरिरांनी भरलेली
कॉलेजची फी. त्यरांनी भरली नसती तर... िी कोणतीही जबरदस्ती त्यरांच्यरिर करू िकलो नसतो.
इांप्रजप्रनयर झरल्यरिर िी ठरिले... ज्यर सांस्थेच्यर िदतीने म्हणजेच चेतनर एनपॉिरिेंट फरउांडेिनच्यर ितीने
िी िरझे प्रिक्षण पूणा के ले. त्यर सांस्थेत करि कररयचे. आपल्यर सररखी असांख्य िल ु ां आहेत. त्यरांच्यरसरठी
करि कररयचे.
अनरथ म्हणजे करय असतां? िरप्रहतेय... सिरज तम्ु हरलर सतत यरची आठिण करून देत असतो. तम्ु ही
प्रकतीही यिस्िी झरलरत नर तरी हर सिरज तम्ु हरलर कधीच प्रिसरू देत नरही की, तम्ु ही अनरथ आहरत. िलर
िरझ्यर आईने जगण्यरचे ध्येय प्रदले होते. प्रतने िलर स्िरप्रभिरन प्रिकिलर होतर. िरझ्यर अांगरतल्यर
कलरगणु रांनर िरि प्रदलर होतर. जगण्यरसरठी आिश्यक असणररर पैसर हर कष्टरनेच किितर येतो; हे प्रतने
दरखिून प्रदले होते. म्हणून तर िी आप्रण तरई तेव्हर िह्यर-पेन प्रिकू िकलो. स्ितःच्यर गरजेपरु तर नसलर तरी
िेळेलर उपयोगी पडेल; असर तो करळ होतर.
म्हणनू तर िरझ्यर दृष्टीने प्रसांधूतरईसररख्यर
ां िहरन िरतर िरझ्यर आदिा आहेत. प्रसांधूतरई स्ितःच्यर िल ु ीलर
दूर ठे िून हजररोंच्यर िरई झरल्यरत. िी जेव्हर त्यरांच्यरप्रिषयी सगळां जरणलां, तेव्हरच ठरिलां, यरांच्यरसररखां
करहीतरी कररयचां.
स्ित:चर निरर जेव्हर त्यरांच्यरसिोर आश्रय िरगरयलर येतो; तेव्हर त्यर त्यरलरसद्ध
ु र आई होऊन आश्रय देतरत.
प्रकती िोठे पणर आहे नर? कुठून येतो हर िोठे पणर? पररप्रस्थतीच प्रिकिते हे सगळां .
पण जे एक प्रदिसरच्यर बरळरलर रस्त्यरिर, कचऱ्यरत टरकून देतरत; त्यरांनर करय म्हणरयचां? आपल्यर
स्िरथरा सरठी िल
ु ी नरकररणरऱ्यर ह्यर ज्ञरनी सिरजरलर करय म्हणरयचां? आईिडील असणररे लोक हे िरझां
म्हणणां नरही सिजू िकणरर. पण फक्त एकदर अनरथरश्रिरत जरऊन बप्रघतलां नर... की िग तम्ु हरलर कळे ल
कोणरचर तरी आधरर होणां म्हणजे करय असतां ते...?
आयष्ु यभर करबरडकष्ट करणररे आईिडील जेव्हर िृद्ध झरलेत म्हणून जेव्हर िल
ु ां त्यरांनर दूर करतरत नर; तेव्हर
त्यरांच्यर डोळ्यरांत िरचर-द:ु ख म्हणजे करय ते.

33
अहो स्ितः उपरिी ररहून िरयबरप पोररांचे पोट भरतरत. तीच पोरां आईबरपरलर उपरिी ठे ितरत; करय
म्हणरयचां यरलर? स्िरथरा सरठी िरणस
ू च इतकर खरलच्यर परयरीिर उतरू िकतो.
िी अनेकदर करिरप्रनप्रित्त प्रनरप्रनररळ्यर अनरथरश्रिरांनर भेट देत असतो. अनेक अनरथरश्रिरत सिा डोळे
तम्ु हरलर जणू िश्न प्रिचररत असतरत- आिची चूक करय? तम्ु ही जेव्हर भरलेले तरट नरकररत नर; तेव्हर एखरदर
भक
ु े लर, अनरथ त्यरच अन्नरची िरट बघत असतो. कधीही आईिप्रडलरांची िरयर न प्रिळरलेले जीि तिु च्यर-
आिच्यरसररखेच असतरत नर? पण आम्ही त्यरांनर त्यरांचर अप्रधकरर देणरर आहोत कर? कधीतरी त्यरांनर िरयेने
जिळ घेतो कर? ज्यर ियरत खेळरयचां, बरगडरयचां; त्यरच ियरत ही िल ु ां आपल्यर भप्रिष्यरची करळजी करत
असतरत. िलर एकदर एकर आश्रिरत अनरथ असलेल्यर लहरनि: तीन-चरर िषरा च्यर िल ु ीने प्रिचररलां होत...
"दरदर! तझ ु ी पण आई जळून िेली कर?" िरझ्यर अांगरिर सरकान करटर आलर होतर. िहररलो होतो िी? तीन
िषरा च्यर त्यर जीिरलर करय िरहीत हो जळणां प्रकांिर िृत्यू. पण हेच सत्य आहे. ह्यर लहरन-लहरन िल
ु रांचर
त्यरत करय दोष? कर ते असे अनरथ म्हणून जगतरत? फक्त आईिडील नसणां हर असतो कर त्यरांचर गन्ु हर?
िलर जेव्हरपरसून कळरयलर लरगलां न तेव्हरच िलर सिजलां देि करय असतो? तो कुठे ररहतो? आप्रण त्यरची
सेिर किी कररयची? िरणसरने आपलां करि असां कररयचां असतां की, देिरलरपण त्यरलर िदत कररिीच
लरगते.
तम्ु ही सिरजरतले कुठलेही प्रनयि जेव्हर परळतर नर; तेव्हर तम्ु ही अगदी स्िच्छ िनरने िरिरत असतर. पण
खरांच तम्ु ही तसे असतर कर? तम्ु ही स्ितःलर सख
ु ी होण्यरसरठी कोणरलर दख ु ित तर नरही नर? करही िथर,
रूढी, परांपरर आपण कर परळतो; िरहीत नरही. त्यर प्रकती गरजेच्यर असतरत; िरहीत नरही. पण लोक परळतरत
िरत् नक्की आप्रण िरणसरिी िरत् जनरिररपेक्षर हलक्यर ितीचर व्यिहरर करतरत; त्यरच करय?
आईिप्रडलरांप्रििरय जगणे अिक्य नरही; पण फरर खडतर आहे. प्रकत्येकदर ठे च लरगते, परयरलर करटे
टोचतरत, पोटरलर प्रचिटे बसतरत, चरलतरनर दि लरगतो. पण खूप िोठी तरकद असते; ती म्हणजे आपली
इच्छरिक्ती. ती जर िजबूत असेल तर जगरतली कोणतीच तरकद तम्ु हरलर अडिू िकत नरही. िग यिरचर
िरगा प्रकतीही खडकरळ असू दे... तम्ु ही तो परर करणररच.
पण तम्ु ही खरे यिस्िी कधी होतर िरहीत आहे? जेव्हर तम्ु ही िरगच्यरांनर आपल्यरबरोबर घेतर; तेव्हरच तम्ु ही
प्रजक
ां तर... यिस्िी होतरत. प्रकतीही िोठे व्हर; पण लक्षरत ठे िर- कोणीतरी असेही आहे; जे तिु च्यरकडे िोठ् यर
आिेने परहत आहेत. तिु ची छोटीिी िदत कदरप्रचत त्यरांच्यर आयष्ु यरत िोठर बदल करेल.
िी आईप्रििरय जगतरनर िलर जगरचर जो अनभु ि आलर तो खूपच सरु प्रक्षत होतर. कररण िलर घरदरर होतां.
आजूबरजूलर अिी िरणसां होती की, जी िरझ्यरिी करही नरतां सरांगत होती. िख्ु य म्हणजे िरझी तरई होती.
म्हणून तसर फरर एकरकी-एकटर नव्हतो. पण जगरत अिी बरीच िल ु ां आहेत; ज्यरांनर जगतरनर फरर कठीण
पररप्रस्थतीिी झगडरिां लरगतांय. तम्ु हरलर कल्पनरही करतर येणरर नरही; असे भयांकर जीिन ते जगत आहेत.
िी िरझ्यर तरुण प्रित्-िैप्रत्णींनर एिढांच सरांगेन की, तम्ु ही िजेखरतर, गांित म्हणनू एखरदां व्यसन करतर. त्यरत
आपल्यर आयष्ु यरतील बररचसर िेळ िरयर घरलितर. तसे करतरनर जरर डोळे उघडून एकदर ह्यर अनरथ

34
जगरकडे बघर. आधररहीन जगणां करय असतां, ते तम्ु हरलर सिजेल. तम्ु ही छोट् यरिर अपेक्षरभांगरने प्रनररि
होतर नर? िरणरलर जिळ कररयचर ियत्न करतर नर? फक्त ह्यरांचां जीिन एकदर बघर. िग तम्ु हरलर कळे ल;
कोण खरां झगडतांय? खरर अपेक्षरभांग करय असतो ते?
तम्ु ही तक्ररर करत असरल- िलर देिरने असां कर के लां? िलर हे कर प्रदलां नरही? ते कर प्रदलां नरही? पण
फक्त एकदर त्यरचे आभरर िरनर- तम्ु हरलर सगळ्यरत िौल्यिरन असे आईिडील त्यरने प्रदले आहेत. जे
तिु च्यर सगळ्यर इच्छर-आकरांक्षर पूणा करण्यरसरठी झटतरहेत. तम्ु ही सख
ु रत रहरिे म्हणून स्ितः कष्ट करत
आहेत. थोड् यर-थोड् यर गोष्टींचर बरऊ करू नकर. िरझ्यर आईने जे सरांप्रगतलां होतां; ते करर- 'रडू नकर तर
लढर.' िलर िरहीत आहे; तिु ची आई सतत तिु च्यर परठीिी असेल. जोपयां त प्रतचर हरत तिु च्यरिरगे आहे;
कोणीही तम्ु हरलर हरिू िकत नरही. आई िरतरनरसद्ध ु र आपल्यर बरळरांचरच प्रिचरर करत असते. िग ती प्रजिांत
असतरनर, तिु च्यरबरोबर असतरनर करय प्रबिरद कोणी तिु च्यरकडे िरईट नजरेने परहील.

35
 ८) आई तू नसतेस तेव्हा...
िी आजही आईलर प्रिचररतो...
जरण्यरची कर तू के लीस घरई
कर आई तू थरांबलीस नरही
जरण्यरची कर तू के लीस घरई...
प्रिकलो आम्ही खूप
तझ्ु यर भेटीसरठी आलो आई
अज्ञरन ियभरि हे परहण्यरस िरझे
कर आई तू थरांबलीस नरही...
डोईिरचे आपले प्रबऱ्हरड होते
त्यरत सरऱ्यरांनर सोन्यरने जपलां होतां
उभर जोि कष्टरत खपलां
जे-ते सांसररी; कोणी नरही आपलां
आम्हर भरिांडरांची दधु रिरची सरई
कर आई तू थरांबलीस नरही...
प्रिकलो आम्ही खूप
जरगरहूनी झोपलो िी
झोपलेल्यर बरांधिरचे होईन निे रूप िी
िक
ु लो तझ्ु यर िेिरलर देतो तल
ु र ग्िरही
हीन-दीन पोरक्यरांचे रूप होईन िी पष्ु परआई
लेखणीची िरझ्यर बनलीस िरई
कर आई तू थरांबलीस नरही...

36
ह्यर कप्रितेच्यर ओळी नस
ु ते िब्द नरहीत; तर िरझ्यर अांतःकरणरचर तो हुांकरर आहे. ित्येक यि जेव्हर िी
प्रिळित होतो, तेव्हर िलर सररखां िरटरयचां; आज आई हिी होती. जेव्हर िी एखरदी गोष्ट नरइलरजरने
नरकररत होतो. प्रकतीही िरटलां तरी इतर िल ु रांसररखां स्ितःचां कौतक
ु करत नव्हतो... स्ितःच्यर यिरिर
जेव्हर कोणीच िरबरसकी देत नव्हतां... तेव्हर खूप रडत होतो. िनरलर आिर घरलत होतो. स्ितःच स्ितःचे
डोळे पस ु त होतो.
पण आजही त्यर दःु खरची तीव्रतर तिीच आहे. िरन्य आहे की, आज िी िरझ्यर िनरसररखां आयष्ु य जगतो
आहे. लोकरांनर िदत करू िकतो. त्यरांनर हक्करने कसे िरगरयचे... यरची प्रिकिण देतो. तरीही िरटतां...
लहरनपणी प्रिळणरऱ्यर सप्रु िधर िलर नरहीच प्रिळरल्यर.
आज प्रकतीतरी अिर िल
ु रांनर िदत करण्यरचर िरझर ियत्न आहे. त्यर प्रदिेने आज िरटचरल सरू
ु झरली
आहे.
ज्यर व्यसनरने आिच्यर आयष्ु यरतून बरपरची छरयर िजर झरली होती. त्यर व्यसनरच्यर जरळ्यरत तरुण िल
ु ांच
नरही तर आपले प्रिद्यरप्रथाप्रित्सद्ध
ु र अडकत आहेत. त्यरांनर िदत करतो.
आप्रण हो... तम्ु हरलर िी प्रिनांती करतो की, जर तम्ु ही अिी िदत जर कोणरलर करत असरल... कोणर
नरतेिरईक िल ु रचे परलक होत असरल; तर ते िनरपरसून करर. त्यरच्यर यिरचे िनरपरसून कौतक ु करर. त्यरलर
बक्षीस द्यर. त्यरची नेहिी तल
ु नर करू नकर. त्यरलर किीपणर दे
ऊ नकर प्र क िर
ां ु त म्ही करही खरस करत आहरत;
हेपण त्यरलर सरांगू नकर. त्यरलर जरणीि करून द्यर- तम्ु ही के लेली िदत भप्रिष्यरत त्यरने कोणरलरतरी नक्कीच
कररियरची आहे. त्यरसरठी आपण त्यरांनर तसां तयरर कररयचां आहे. पण म्हणनू त्यरांनर सिा करही उपकरर
म्हणनू आपणच करतोय; यरची िररांिरर जरणीि करून देऊ नकर. त्यरांनर खरांच िेि द्यर. तम्ु ही त्यरांचे खरोखरच
गरईड व्हर. त्यरांनर योग्य िरगा दिा न करर. बघर तम्ु हरलर नक्की आनांद प्रिळे ल. एक उदरस आयष्ु य िरगरा िर
आणल्यरचे सिरधरन तम्ु हरलर प्रिळे ल. प्रसांधूतरईसररखे
ां अनेकजण तयरर व्हरयलर हिेत. ते हजररोंचे िरतरप्रपतर
झरले परप्रहजेत.
यर िल ु रांच्यर नस
ु त्यर दैनप्रां दन गरजर पूणा करू नकर. त्यरांच्यर करही भरिप्रनक गरजर, िरनप्रसक गरजरपण
असतरत. करही िेळेलर ही िल ु ां चक
ु ीच्यर िरगरा ने जरण्यरची िक्यतर असते. त्यरांच्यर गरजर खूप थोड् यर
असतरत. पण त्यर पूणा करण्यरसरठी बरेचदर लोक त्यरांचर गैरिरपरसद्ध ु र करतरत. त्यर िल ु रांनर यर सिरजरचे
प्रनयि सिजण्यरस िेळ लरगतो. पण कधीकधी ते फरर दूर गेलेले असतरत आप्रण एकर िेगळ्यरच सिरजरत ते
जरतरत. प्रतथून परत येणे के िळ अिक्य असते.
िलर आयष्ु यरत खूप प्रित् प्रिळरले. जे िदत कररयलर तयरर झरले. त्यरांनर िरझी िेहनत प्रदसत होती. स्ितःचे
ररक्षरभरड् यरचे पैसे िलर देणररर िैलेि, िरझे दःु ख थोडेसे हलके करणररर अिोल... असे अनेक प्रित्
िलर भेटले. िरझर कॉलेजचर ििरस सक ु र करणररी सरयकल िी बरीच िषे िरपरली; जी िलर िरिींनी प्रदली
होती. ती अजूनही एक गरजू प्रिद्यरथी िरपरत आहे.

37
 ९. स्व: पररवतान...

िरझे आईिडील िलर एकट् यरलर सोडून फरर लिकर यर जगरतून गेले. आईिडील नसतरनर जो सांघषा कररिर
लरगतो नर; त्यरचे एकिेि सरक्षीदरर फक्त तम्ु हीच असतर आप्रण यिरची फळां सद्ध ु र तम्ु हरलरच चरखरयलर
प्रिळतरत. तम्ु ही चरलरयलर तर एके प्रठकरणहून प्रनघतर पण कुठे जरणरर; ते तम्ु हरलर ठरिणे खूप अिघड
असते. त्यरिेळी तिु च्यर धीररची, िेहनतीची, कष्टरची अगदी सत्त्िपरीक्षरच असते. िलर यरची परु पे ूर जरणीि
आहे. नरही िलर ती यर सिरजरनेच करून प्रदली. िी जे स्िप्पन बप्रघतलां होतां. जे पूणा करण्यरसरठी िलर
अनेकजणरांनी िदत के ली असली तरी खूप जणरांची टीकरही सहन कररिी लरगली. अथक पररश्रि, कडक
प्रिस्त, स्ितःलर घरतलेली अनेक बांधने यरांचर ििरस आहे... िरझां आयष्ु य.
परळी िैजनरथ यर प्रठकरणी जन्ि झरलर आप्रण िरझर ििरस सरू
ु झरलर. तो अजूनही आव्यरहतपणे सरू ु च
आहे. ह्यर ििरसरत अनेक थरांबे आले, अनेक िळण आली. खूप खड् डे होते, अनेक अडथळे होते. करय-करय
बप्रघतलां असेन िी.
ियरच्यर अगदी चौर्थयर िषी बप्रघतली धरय िोकलून रडणररी आई. न सिजणरऱ्यर ियरत बरप सोडून गेल्यरचां
कळलां. बरप म्हणजे िलु रांचर िोठर प्रन भक्कि आधरर. पण प्रनयतीने तो असर प्रहररिून घेतलर की, िलर करही
सिजलेच नरही. एकिेकरांपरसून करयद्यरने दूर झरलेले आईबरप असे दैिरनेच िेगळे करून टरकले. िरयेचे
भक्कि छत् होते ते फक्त आईचे. ती सतत हसरी, िरिरप्रणक, कधीही कोणरलर िदत करणररी. िरझे कसलेही
हट्ट परु िरयची तरकद असणररी िरझी िरय. पण िरहीत नरही करय झरलां आप्रण दैिरने पन्ु हर एकदर खेळी
खेळली. आप्रण िरझी आई करयिची यर जगरतून गेली. आजही िी प्रनयप्रितपणे िरट बघतोय... कधीतरी आई
येईल. परठीिर हरत ठेिेल आप्रण म्हणेल... "िरब्बरस पोरर, नरि करढलांस!" पण कुठे आहे ती? लहरनपणी
सगळे म्हणरले, "आकरि देिरची िरथा नर कर. तो तझ्ु यर आईलर बरे करेल." म्हणून िी देिरची उपरसनर के ली.
उपरस के ले, अप्रभषेक के ले, नररळ अपा ण के ले; पण त्यरनेही िरझां ऐकलां नरही.

38
स्ितःलर सरिरत प्रिक्षण पूणा के लां. िेळिसांगी हरत पसरले. प्रकत्येक िेळर स्ितःचर िरन-स्िरप्रभिरन बरजूलर
ठेिलर. िन िररून जगरयलर प्रिकिलां पररप्रस्थतीने. िरन-अपिरन करही बप्रघतलां नरही. कोणी चरांगलां म्हणरलां,
म्हणून त्यरचर अप्रभिरन नरही के लर आप्रण कोणी नरिां ठे िली, त्यरांचर ररग नरही के लर. िनरिी एक खणु गरठ
िररली होती- प्रिकरयचां... इांप्रजप्रनयर व्हरयचां. ते पूणा के लां. नोकरी प्रिळरली. स्ितःच्यर परयरिर उभर ररह्यलो.
लक्षरत आलां, आपल्यरसररखे प्रकांबहुनर आपल्यरपेक्षर अप्रधक कठीण पररप्रस्थती असणररे लोक, अनेक िल
ु ां
यर जगरत आहेत. कसां जगरयचां त्यरांनी? कोण िदत करत असेल त्यरांनर? आप्रण ती िदत परु िे ी असेल कर?
अनरथरश्रिरत ररहणररी ती प्रचल्लीप्रपल्ली कोणत्यर चकु ीची प्रिक्षर भोगत असतरत? ज्यरांनर िरण िरहीतच
नसतां. त्यरांच्यरसिोर जेव्हर आईिडील िरतरत; तेव्हर त्यरांनर त्यरांच्यर करय आठिणी आठित असतील
त्यरांच्यर. सरगर रेड्डीसररखी अठररव्यर िषी बरहेरच्यर जगरत, फक्त नस ु त्यर अांगरिरच्यर कपड् यरने ििेि
करणररी अनेक अनरथ िल ु े आहेत आपल्यर देिरत. करय प्रदलांय त्यरांनर यर सिरजरने. हक्क आप्रण करयदर
यरची िोठिोठ् यर िब्दरांत चचरा करणररे आपण कधी सिजणरर ह्यर िल ु रांचे दःु ख...!
िलर आजही आठितां; ते प्रसधां ूतरईचेां भरषण. प्रकती कष्टरने जगत होत्यर त्यर. ह्यर जगरने त्यरांनर सिरा त सरु प्रक्षत
जरगर कोणती दरखिली असेल तर ती स्ििरनरची होती.
हे सिा िी नकळत्यर ियरत अनभु िलां. त्यरच ियरत अनभु िले होते आईचे कठोर पररश्रि, न थकतर करि
करणे, कुठल्यरही िोबदल्यरची अपेक्षर न करतर फक्त आस एिढीच की, िरझ्यर गरीब लेकररांनर प्रिकतर आलां
परप्रहजे. प्रतच्यरकडून प्रिकलेली प्रकतीतरी िल
ु ां िोठ् यर पदरिर करि करत आहेत. प्रतने आम्हरलर प्रिकिलां
होतां; रडरयचां नरही, लढरयचां. आयष्ु यरच्यर ित्येक टप्पप्पयरिर प्रतची प्रिकिण उपयोगी ठरली. प्रतने जसां
प्रिकिलां होतां नर, तसांच िरगलो, रडलो नरही तर लढलो.
प्रतची पण्ु यरई आिच्यर करिी आली. म्हणून तर चरांगली िरणसां भेटली. त्यरांनी प्रिक्षणरचर िरगा सक ु र के लर
आप्रण एक प्रिकिण करयिसरठी प्रदली- तल ु र जेव्हर िक्य होईल तेव्हर ही अिीच िदत दसु ऱ्यरांनर कर. त्यरांची
अिघड िरट थोडी तरी सोपी कर. म्हणून िी इांप्रजप्रनयर झरलो. Clad Metal India िध्ये नोकरीलर लरगलो.
िी ठरिले... आतर अिर लोकरांनर िदत कररयची की, ज्यरांनर खरी गरज आहे. आपल्यर अडल्यरनडल्यर
िेळी जिी िरझ्यर प्रिक्षकरांनी िदत के ली; सरिरप्रजक क्षेत्रत करि करने ही िरझी आिड होती. म्हणजे आपण
आपली िदत योग्य तऱ्हेने करू िकू.
हे करि करतरनर िरझ्यर लक्षरत आलां की, आपल्यर सिरजरलर सगळ्यरत िोठर धोकर व्यसनरधीनतर हर आहे.
अगदी लहरनलहरन िल ु रांनरसद्ध
ु र ह्यर व्यसनरने सोडलेले नरहीत. अनेक सांसरर व्यसनरच्यर जरळ्यरत सरपडून
उद् ध्िस्त झरले आहेत. अनेक िल ु रांनी आपले िडील, अनेक प्रस्त्रयरांनी आपले पती, अनेक आयरांनी आपली
िल ु ां, अनेक बप्रहणींचे भरऊ ह्यर दररूसररख्यर निेत हरिले आहेत. त्यरांच्यरसरठी करहीतरी कररयलर हिां.
दसु रे एक भयांकर व्यसन आहे तांबरखूचे. ज्यरिळ ु े अनेक लोक ककारोगरसररख्यर आजरररलर सरिोरे जरत
आहेत. प्रकतीतरी जण आपले सगळे आयष्ु य प्रसगरेटच्यर ररखेसररखां झटकत आहेत. ह्यरत हजररो प्रिद्यरथीही
अडकले आहेत. प्रनदरन िैक्षप्रणक सांस्थर तरी तांबरखूिक्त ु सांस्थर व्हरयलर हिी म्हणनू "एक कदि

39
व्यसनिक्त
ु ीकी और..." हे पथनरट् य करण्यरत आले. ह्यर पथनरट् यरचर एक भरग बनलो. त्यरचबरोबर झरडे
लरिणे तसेच झरडे जगिणे, त्यरचे सांगोपन करणे अिी प्रिधरयक करिे कररयलर लरगलो.
अिर प्रिप्रिध क्षेत्रांत करि करतरनर िरझ्यर लक्षरत आले की, प्रिद्यरर्थयरा च्यर व्यप्रक्तित्त्िरचर सिरां गीण प्रिकरस
िहत्त्िरचर आहे. म्हणून "प्रिद्यरथी व्यप्रक्तित्त्ि प्रिकरस िप्रिक्षण" यर क्षेत्रत करि कररयलर सरूु िरत के ली.
यर सांदभरा त प्रिप्रिध िरळर-िहरप्रिद्यरलयरांिध्ये जरऊन िरिरप्रणकतर, सहकरया , प्रिनम्रतर, प्रडप्रजटल िेलनेस
तसेच "आयष्ु यरिर बोलू करही, यरलरच जीिन असे नरि, आयष्ु यरचे धडे प्रगरितरनर..." अिर प्रिप्रिध
प्रिषयरांिर बोलू लरगलो. प्रनरप्रनररळ्यर करया क्रिरांिध्ये िक्तर म्हणनू प्रिचरर िरांडतरनर िल ु रांचे आयष्ु य िरगरा िर
आणल्यरचे सिरधरन प्रिळते आहे. असे करि करतरनर तांबरखूच्यर आहररी गेलेली िल ु े भेटली. कधीकधी ही
िल ु े सहजरसहजी कबूल होत नरहीत. आपण व्यसन करतोय; हे ते सहसर कबूल करत नरहीत.
असरच एक लक्षरत ररप्रहलर तो बरब.ू प्रकती करळ तो िलर सरांगत होतर की, िी नरहीच तांबरखू खरत म्हणनू ...
िेिटी तो कबूल झरलरच. "पण िलर हे व्यसन सोडरयचांय..." म्हणून रोज नेिरने िी सरांगेन तसां िरगत होतर.
आप्रण आज एक व्यसनिक्त ु आयष्ु य आनांदरने जगतोय. तेव्हर िरटतां; िी प्रजक
ां लो आहे. िलर प्रिक्षणरसरठी
िेळोिेळी ज्यरांनी िदत के ली... िगतीचर िरगा दरखिलर; त्यरांच्यर ऋणरतून थोडरतरी िक्त
ु झरलो आहे.
आज अनरथरश्रिरतील छोटी/छोटी बरळे जेव्हर प्रिश्वरसरने "दरदर" अिी हरक िररतरत, हरत धरतरत; तेव्हर
िरटतां.. िरझी आई आज नक्कीच खिू होत असेल आप्रण म्हणत असेल... "िरझर गणु ी बरळ तो!"
आई तू नसतरनर... तझ्ु यरप्रििरय जगतरनर िलर जगरने जे चरांगलां-िरईट प्रदलां; त्यरतलां िी फक्त चरांगलांच
प्रनिडलां आहे. आप्रण तेच यर जगरलर परत देत आहे आप्रण देणरर आहे. फक्त तझ
ु े िेिळ आिीिरा द िरत् करयि
िरझ्यर बरोबर ररहू दे आई!!!
नकळत्यर ियरत आलेले िोठेपण खरांद्यरिर घेतर-घेतर िी उपकरररची अनेक ओझी िरप्रहली. उडण्यरसरठी
आतर कुठे पांख पसरले आहेत. पण अजूनही हे उपकरररचे ओझे पूणा उतरले नरही आप्रण िलर ते उतररयचेपण
नरही. फक्त खूप लरांबचर पल्लर गरठरयचर आहे. त्यरसरठी िलर आईचे आिीिरा द तर आहेतच; पण
तिु च्यरसररख्यर अनेक तरुण-तरुणींची सरथ हिी आहे. देणरर नर िलर सरथ? तम्ु ही चरलरयलर सरुु िरत
करर... कररिरँ बनत जरईल.

40
 १०. आयुष्य
िरणसरलर दोनच गोष्टी हुिरर बनितरत एक..म्हणजे िरचलेली पस्ु तकां आप्रण दस ु री भेटलेली िरणसां. असे
अनेक अनभु ि घेत िलर जगण्यरचर खरर उद्देि सिजलर आहे. िी ज्यर आनांदरलर िक ु लो... ज्यरिळ
ु े िलर
सांधी प्रिळितरनर तडजोड कररिी लरगली. िरझां तसांकरही नक ु सरन झरलां नरही. पण तेव्हर जो आधरर, जी
प्रनप्रिततर हिी होती. जो प्रिश्वरस हिर असतो; तो प्रिळरलर नरही.
आई जेव्हर आपल्यर लेकररांनर आपल्यर पदररखरली घेते नर तेव्हर कोणत्यरही दृष्ट िक्तीपरसून ती
आपल्यर बरळरचे रक्षण करते. आपण घररबरहेरून येतो तेव्हर आपल्यरलर गरिरगरि जेिण देतेच. पण एक
आररि आप्रण प्रनप्रित असे सख ु पण देत असते. तिु च्यरसररख्यर घररत सरु प्रक्षत ररहणरऱ्यर िल ु रांनर कदरप्रचत
ते सिजणरर नरही. कधीतरी एकदर अनरथरश्रिरत जरऊन बघर! प्रतथल्यर लहरनलहरन िल ु रांच्यर डोळ्यरांतली
िेदनर जरणून घ्यर. तम्ु हरलर सिजेल, तम्ु ही प्रकती सख
ु ी आप्रण सरु प्रक्षत आयष्ु य जगत आहरत ते.
आत्तरची निी िल ु ां एखरदी गोष्ट प्रिळरली नरही म्हणून आपलां आयष्ु य सांपिरयलर तयरर असतरत. कधीकधी
सांपितरतही. खरां सरांगर कधी बप्रघतलां आहेत कर हो; एखरद्यर अनरथ िल ु रच्यर िनरतली िेदनर.
कधीतरी त्यरांनर प्रिचररून बघर; करय हिांय त्यरलर. तिु चर थोडरसर िेळ आप्रण तिु ची थोडीिी आस्थर. तम्ु ही
जेव्हर अन्न टरकतर नर तेव्हर यर देिरतील प्रकत्येक लोक उपरिी पोटी तळिळत असतरत. तम्ु ही तिु चर िेळ
नेहिी एखरद्यर परटीत, एखरद्यर सहलीच्यर प्रठकरणी घरलित असतर; कधी तरी अिर िल ु रांच्यरिधे घरलिर...
बघर तम्ु ही करय प्रिळिरल.
प्रिक्षण तम्ु हरलर सहज प्रिळतां; कररण तिु चे आईिडील तिु च्यरसरठी अहोररत् कष्ट करत असतरत. तम्ु हरलर
दःु खरची झळ लरगू नये म्हणून ते डोळ्यरांत तेल घरलून करळजी घेत असतरत. आप्रण तम्ु ही जेव्हर चक ु ीचर
िरगा प्रनिडतर, तेव्हर प्रिचरर करर; त्यरांच्यरिर करय सांकट कोसळत असेल? कॉलेजिधील प्रिकणररी
छोटीछोटी प्रििरही न फुटलेली िल ु ां जेव्हर प्रसगररेट, दररू प्रकांिर गटु खर यरांसररखी व्यसनां करतरत. त्यरिळ
ु े
िरटेल तसे पैसे खचा करतरत. ते प्रिळिण्यरसरठी अनेकदर खोटां बोलतरत आप्रण िेिटी करय प्रिळितरत; तर
एक हरलेले आयष्ु य. आईबरपरची स्िप्पनां धळ ु ीलर प्रिळितरत. िी अिर तरुणरांनर प्रिनांती करतो की, कृ पयर
असे करू नकर. जरर कधीतरी डोळे उघडून आजूबरजूलर बघर. दररू प्रपऊन रोज सांध्यरकरळी घरी येऊन
बरयकोलर गरु रसररखां िररणररर हैिरन निरर बप्रघतलरत, तर तम्ु हरलर सिजेल अपिरन, अिहेलनर म्हणजे
करय असते ते...?
भीती म्हणजे करय; ते त्यरांच्यर िल
ु रांनर प्रिचररर? पोटरत असणररी भूक जेव्हर परण्यरच्यर घोटरने िरांत कररिी
लरगते नर... तेव्हर कळते, भूक करय असते? सहज प्रिळरलेली कोणतीही गोष्ट आपल्यरलर प्रतची प्रकांित
िरहीतच नसते. म्हणून ित्येक गोष्ट िल्ु लक िरनू नकर. पैसर िहत्त्िरचर आहे, पण त्यरलर सिा स्ि नकर िरनू.
िलर िरन्य आहे; पैसर सगळ्यरच गोष्टींसरठी लरगतो. पण तो किरितरनर नीप्रतित्तर प्रिसरू नकर. तिु च्यरकडे
जे नरही त्यरच्यरसरठी रडत बसण्यरपेक्षर ते प्रिळिण्यरसरठी धडपड करर. कष्टरलर घरबरू नकर.
तिु चे आईिडील ही सगळ्यरत िोठी सांपत्ती आहे; त्यरांचां जतन करर. उगरच नस ु त्यर िलोभनरच्यर िरगे लरगू
नकर. तिु चे ध्येय प्रनप्रित करर. त्यरसरठी कररिी लरगणररी धडपड करर, िेहनत करर. कोणरलर कधीही फसिू
41
नकर. खोट् यर आप्रण चकु ीच्यर गोष्टीसरठी िेहनत करू नकर. तम्ु हरलर िदत करणरऱ्यर व्यक्तीलर लक्षरत
ठेिर. तिीच िदत जेव्हर तम्ु हरांलर िक्य होईल तेव्हर इतररांनर करर.
सगळ्यरत िहत्त्िरचे आहे; हर िरणसरचर जन्ि. खरांतर प्रकत्येक जन्िरनांतर हर िनष्ु यदेह आपल्यरलर िरप्त होत
असरिर. त्यरसरठी आपण चरांगलर िरणूस कसे बनू िकतो... यरसरठी ियत्न करर. िी देिरलर िोधत होतो.
तेव्हर िलर कळरले की, देि तर नेहिी ऑनलरईन असतो; फक्त तम्ु हरलर त्यरच्यरिी connect होतर आले
परप्रहजे. त्यरच्यरिी connect होण्यरसरठी िथि तम्ु ही कोण आहरत; यरची ओळख होणे खूप गरजेचे आहे.
जसे िी सरांप्रगतले की, िरझी आई हे जग सोडून गेल्यरिर िलर कळले की, िरीर आप्रण आत्िर यर दोन्ही गोष्टी
िेगळ्यर आहेत. ज्यरिेळेस तम्ु ही तिु च्यर आत्म्यरिी जोडल्यर जरणरर; त्यरिेळेस तम्ु हरलर जो अनभु ि होईल.
नक्कीच त्यर प्रदििी तिु ची तिु च्यरसोबत खरी ओळख होईल आप्रण हर अनभु ि िलर िरझ्यर जीिनरत झरलर.
प्रित्रांनो... िी िरझ्यर आयष्ु यरत एिढेच प्रिकलो की, तिु च्यर रस्त्यरत खूप करटे येतील. ते बोचले तर
सहन कररयलर प्रिकर.
आप्रण हो... आयष्ु यरत कधीच कोणरची िदत घेऊ नकर. कररण तम्ु ही घेतलेली १०० रुपयरांची िदत
तम्ु हरलर १००० रुपयरांच्यर रूपरत परत द्यरिी लरगते. तिु च्यर आयष्ु यरतील अडचणींचे प्रदिस आज नर उद्यर
जरतील; पण तम्ु ही घेतलेली िदत आयष्ु यभर िनरत सलत ररहील. तम्ु ही अडीअडचणीत प्रदिस करढर; पण
कोणरची िदत घेऊ नकर. कररण त्यरची झळ िी परिलोपरिली भोगली आहे. आयष्ु यरत कष्ट करर, िेहनत
करर, स्ित:लर नेहिी िेररत करर.
तेव्हर िस्त रहर, खिु रल रहर आप्रण खूप-खूप आनांदी रहर. इतररांचर आदर करर. सिरां नर िेि द्यर.
आनांदी रहर... सख
ु ी रहर...!!

42
लेखक : आकाश फु लझळके
८८०५३५८६५२, ८८५७०८४४५६

जन्म २३ फे ब्रुवारी १९९४ रोजी, परभणी जिल्ह्यामधील जिंतुर, या ठिकाणी झाला. त्यांनी
एम आय टी कॉलेज, औरंगाबाद, मधून बी टेक मेकँ निकल पूर्ण के ले.

बालपणापासून हस्कतकला, चित्रकला, वस्तुकला अशा विविध कलेची आवड

असल्यामुळे वयाच्या १२ व्या वर्षा पासून बलाशिबिरात विविध कलेच्या कार्यशाळा
घेतल्या. गरीबाचे मनोरथ या कथेसाठी त्यांना, कथाकथन या स्पर्धत दोन वेळा
राज्यस्तरिया पुरस्कार मिळाला. त्याचबरोबर नृत्य, नाटक, वकृ त्व, आदि विविध स्पर्धेत
अनेक पारितोषिक मिळाली. त्यांच्या या बहु आयामी व्यक्तिमत्वामुळे त्यांना 'शाळा रत्न
पुरस्कार' देखिल प्रदान करण्यात आला.

इंजीनियरिंग नंतर त्यांनी कं पनीत देखिल Management Representative म्हणून

काही काळ काम के ले.मशीन सोबत काम करण्यापेक्षा माणसांसोबत काम करण्याची
आवड असल्यामुळे त्यांनी चेतना एम्पाँवरमेंट फाउंडेशन या संस्थेसोबत जुळून सामाजिक
क्षेत्रात काम करण्यास सुरुवात के ली.

व्यसनमुक्ती नाटिके च्या माध्यमातून अनेक शाळेत जनजागृती कार्यक्रम के ले. मूल्यशिक्षणा
अंतर्गत अनेक कार्यशाळा त्यांनी राबविल्या. ४५००+ शिक्षकांसाठी ७०+ वेबिनारच्या
माध्यमातून तनाव मुक्तीचे तंत्र व पद्धतीवर आधारित ऑनलाइन कार्यशाळा घेतल्या.