Professional Documents
Culture Documents
SHONA
Ordinary level
Misambo yekutaura
Tsika dzeChiShona dzinoti vanhu vanofanira kushandisa mutauro unoenderana neukama hwavo
nemazera avo.
Mutsika dzedu isu VaShona, tine matauriro atinoita kuvanhu vakasiyana .
Hatingoti chero matauriro ataita kumapoka akasiyana evanhu, zvese nenzvimbo yatinenge tiri.
Tinofanira kuziva misambo yose iyi kana tainzwa ichitaurwa.
Tinofanira kugona kudoma misambo iyi kana tainzwa ichitaurwa.
ChiShona chinoti munhu anofanira kushandisa musambo unotarisirwa panguva dzose
zvichienderana nokuti waanenge achitaura naye anomuudza chii.
Musambo wega wega unofanira kuenderana nemazera evanhu, zviiitiko uye nenzvimbo
dzavanenge vari.
Izvi zvinotsigirwawo nepfungwa yaVaHodza yekuti:
Chisekedzani
Uyu musambo wekutaura unowanikwa wakasununguka chose. Unowanikwa pakati pavanhu vakaita
seshamwari neshamwari, vanhu vanogona kutamba chiramu savanababamukuru namainini, ambuya
kana sekuru nemuzukuru wavo kana pakati pemadzisahwira, sezvicharatidzwa kumberi. Pane
mhandonyana dzinoti chisahwira, chishamwari, nechiramu. Mhandonyana idzi dzichataurwa
muzvikamu zvinotevera.
Chisahwira
Masahwira anotarisirwa kubatsirana panguva dzose dzingadiwa rubatsiro nomumwe. Izvi ndizvo
zvinoita kuti pave nemutauro wekuti usahwira hunokunda ukama. Munhu anotarisira kuti kana
akaenda kundochema nhamo yake kuna sahwira wake haadzoki asina chinhu.
Usahwira hune divi rahwakaipira rekuti sahwira anotaura mashoko ose anosanganisira anodzimba
moyo, asi hapana chinogona kuitwa nasahwira anenge achiudzwa magaramoyo nekuti iyi ndiyo tsika
yemagamuchidzanwa. Tinoona kutukana kweusahwira nepaviri.
Pane chinonzi chituketuke icho chinoitwa nasahwira achitaura zvaanenge achiziva kuti sahwira wake
haana kana kuti haazviiti. Vanhu vanenge vachinzwa vanenge vachitozivawo kuti uku kungotaurawo
chete. Sahwira anogona kunyomba sahwira wake achimuti inyope yemakoko asi vanonzwa
vachinyatsoziva kuti ari ari kutaurwa nezvake ihurudza chaiyo.
Mhando yechipiri yekutukana uku inoitwa apo sahwira anonyatsotaura chokwadi pamusoro
pasahwira wake. Dzimwe dzenguva hama dzasahwira dzinogona kukwenyera sahwira kuti afumure
zvakaipa zvinenge zvichiitwa nehama yavo zvakafanana nekuva nemishonga yekutorera vamwe
zvirimwa mumunda, divisi, mubobobo kana uroyi.
Sahwira anogona zvakare kufarisa zvakapindiridza otaura zvinonyadza pamusoro pasahwira wake
vanyarikani vanyakutukwa varipo. Sahwira anogona zvakare kutora hari dzedoro kana kubata mbudzi
kana huku otogocha neshamwari dzake. Izvi hazvifaniri kugumburisa sahwira vaitirwa izvi nokuti
ndiwo maitiro amadzisahwira.
Chizukuru
Uyu musambo wekutaura nokuita unowanikwa pakati pasekuru, hanzvadzi yaamai nemuzukuru
mwana wehanzvadzi yavo. Ambuya, mukadzi wasekuru, vanoshandisa musambo uyu nemwana
wehanzvadzi yemurume wavo, angava mukomana kana musikana. Muzukuru anogona kutamba
chizukuru kumadzisekuru nemadzimbuya ake ose ekwaamai vake.
Musambo uyu wakasununguka chaizvo asi muzukuru anofanira kutaura achikudza vanasekuru
nanambuya vake. Muzukurukomana anogona kutaura achiudza sekuru vake kuti anogona kuvatorera
mukadzi wavo, ambuya vake. Isu sevadzidzi tinofanira kuziva kuti izvi zviri patsika yedu, nokuti
ambuya mukadzi anogona kutorwa panhaka, kana patsika yekupindira iyo yaiitwa kana mumba
masekuru maita dambudziko rekushaya mbereko.
Muzukuru anogona kuenda nemusikana wake kana mukomana kwanambuya nanasekuru vake. Apa
ndipo panobuda pachena kuti chizukuru chine utukwa sezvo painyombwa muzukuru chaizvo. Kana
Kana ari musikana anenge aendwa naye kwavanasekuru nanambuya vemukomana wake, anotukwa
navanambuya zvichibva pakuti vanenge vachiti anoda kuvatorera murume wavo. Muutukwa uhwu
hamushandiswi chokwadi chiri pavazukuru sokuti kana pane ane musoro muhombe vanasekuru
navanambuya havatauri nezvemusoro uyu , sokuti musorobhangu kana kuti musorowegomo.
Kana pasina vanyarikani vevanhu ava hapana chinonzi hachitauriki. Zvose zvinhu zvinotaurwa
sezvazviri. Chizukuru hachizongoperi neutukwa chete. Vanambuya navansekuru vanozowana nguva
yavanogara pasi nevazukuru vavo vachivaudza nezveupenyu. Sekuru naambuya vanotarisirwa kuita
basa rakangofanana neratete kumuzukurusikana, kana babamudiki kumukomana, rekutsiura zvimwe
zvisingakwanisi kuitwa nevabereki nekuraira zvekubata dzimba zvakanaka. Vazukuru vanotarisirwa
kusununguka pamba pasekuru vavo zvokuti kana ipwa dzakasungwa mumunda vanotyora vodya.
Chishamwari
Aya matauriro nemaitiro anowanikwa pakati peshamwari neshamwari. Musambo uyu unowanikwa
pakati pevanhu vasina ukama vanowirirana. Ushamwari hunowanikwa pamazera ose evanhu uye
udzamu hwemutauro hwavanoshandisa hunoenderana nemazera evanhu vari kushamwaridzana.
Muupenyu munhu ane mararamiro ekuzvisarudzira shamwari yake zvichibva pane zvaanotarisira.
Vasikana vanowanzosarudza shamwari dzechisikana, avawo vakomana vachitambawo nevamwe
vakomanawo. Munhu anowanzofarira kutamba nevasikana iye ari mukomana anotorwa serema
achidaidzwa kuti jengavasikana.
Chishamwari musambo usina rukudzo, saka shamwari dzinotaurirana dzichishandisa manzwi asina
rukudzo akaita sechisazitasingwi iwe. Shamwari dzinotarisirwa kuudzana zviri kutsi kwemoyo
nekupana mazano anovaka. Dzinodzorana pane zveupenyu dzichishandisa nzira dzose
dzinosanganisira kutukana vachiudzana chokwadi, iri nzira yekugadzirisana, sokuti shamwari yaigona
kuti, “Uitewo uchigezawo iwe.” Ichi chinogona kuva choikwadi, uya audzwa obva agadzirisa
paanenge achitadza.
Izvi zvinoreva kuti nyakutuma anogona kusazodiwa, gwevedzi riya rotodiwa nemusikana. Ushamwari
hwakanaka hwunogona kupedzesera hwakura hwozova usahwira. Chakakosha ndechekuti vanhu
vashandise mutauro unoenderana nenzvimbo, nguva uye ukama hunenge huri pakati pavo.
Hazvizonaka kuti shamwari neshamwari vataure mutauro usingaite pane vanyarikani, vanofanira
kuziva pekugumira. Shamwari neshamwari vanoudzana zvinhu zvakavandika zvakadzika-dzika
zvepasi pemoyo. Vanotandadzana, kubatsirana mumatambudziko, kurayana nekupanana mazano.
Muenzaniso:
Panashe : Nhasi wauya neiko shamwari? (Achivhura nhava yaTapiwa) Tapiwa : Asi
unotoda kundinzwa zvako shamwari? Ndakazotanga rinhi
kuuya ndakagadzirira zvokudya kuchikoro? Mainini vangu inga
unovaziva wani kuti vanosarudza kupa imbwa zvekudya pane kupa inini
kuti ndiuye nazvo kuchikoro.
Panashe : Shamwari kuna Mwari kudenga ari kuona kutambudzika kwako.
Zvichapera kana wadzidza. Vachatozokuchiva wabudirira
muupenyu. Chiuya udye zvandauya nazvo, ndauya nezvakawanda
(Anovhura chigaba chake votanga kudya).
Chinyarikani
Ukama pakati pevanhu vataurwa pamusoro apa hahuna kufanana nehwevanhu vatsanangurwa
pachisekedzani. Mukushandiswa kwemusambo uyu, vatauri vanoshandisa mitupo nezvidao.
Mukwasha anotarisirwa kuita zvadomwa pamusoro, achirova maoko, rinonzi gusvi, kuratidza
kuremekedza mbuyawasha. Mitupo nezvidawo ndizvo zvinoshandiswa pakati pambuyawasha
nemukwasha. Mbuyawasha vanoshandisirwa mitupo wevarume vavo (vanatezvara vemukuwasha
paChiZezuru), sokuti:
Mashoko ekuti , “regai regai” ari pamusoro anoratidza matauriro ekunyatsorereka inzwi uye
kunyatsozviterera kana uchitaura kuti mutauri asataura zvisingatarisirwi kumunyarikani. Vanhu ava
havatarisani mumaziso nokuti havafaniri kunyanyojairirana sezvo zvichityirwa kuti vaizogona
kupfimbana, vakapedzesera vaita chinokuma sezvo vasina ukama. Padare ramambo ndipo pamwe
panowanikwa musambo uyu nekuti mutauro nemaitiro unowanikwa ndeekuremekedzana.
Chitorwa
Chitorwa chinowanikwa pakati pevanhu vasina ukama hwataurwa pamusoro. Vatorwa vanofanira
kuremekedzana nguva dzose. Mutorwa munhu anofanira kunyarwa nekukudzwa. Haaitwi
chisekedzani naye. Matauriro nemaitiro anowanikwa mumusambo wechiesekedzani haashandiswi
mumusambo weChitorwa. Kutukana, kunemerana, kutsvinyirana kana kutandanisana kungaitwa
muChizukuru kana muChiramu, hazviitirwi mutorwa. Rukudzo pakati pevatorwa runogona kuratidzwa
nekushandiswa kwemitupo nezvidawo mukubvunzana upenyu. Vatorwa havashandisirani mazita
chaiwo pakutaurirana nokuti izvi zvinonzi hazvina rukudzo. Kana vasingazivane mitupo vanotofanira
Kuudza
Kubata maoko
Kana munhu achisvika panhamo anotarisirwa kuchema zvakanyanya kana iri hama yepedyo.
Vanhukadzi vanowanzowanzosvika panhamo vachichema vozobata maoko. Vanhu vanotarisirwawo
kuti vazvirereke vachibata maoko kumhuri inenge yafirwa. Hazvitarisirwi kuti parufu, uchibata maoko,
utauare mashoko anoenderana nekufara iwe usiri sahwira kana muroora.
Chiramu
Musambo wechiramu waiitwa nevanin’ina vemukadzi vasati varoorwa nevana vehanzvadzi vaitamba
chiramu nemurume watete kana wemukoma. Kumurumewo vanin’ina vemurume vasati varoora
vaiita chiramu nanamaiguru. Vanhu ava vanotamba vachinemerana uye kusekedzana vachitaura
kana zvinonyadzisa , asi paisazoita madarikanhumbi zvekuzosvika pakuitisana pamuviri.
Asi kune nhubu dzinopfurikidza izvi dzopedzisira dzanhumburisa vanamainini. Kutamba uku
kunowanzoitirwa kuti varamu vafare pamba pababamukuru nokuti mabimbiri aya anonyanyoitwa
kana vanaamainini vashanyira babamukuru. Izvi hazvibvumirwi kuitwa kana vanyarikani varipo. Itsika
inozivikanwa kuti inoitika asi haifaniri kuitwa pamberi pevanhu.
Mabimbiri haaitwe nemukadzi wemukoma sezvo izvi zvichirwisanwa nepfungwa yeChiShona inoti
mukadzi wemunhu anofanirwa kuremekedzwa sambuyawasha. Mukadzi wemukoma anogona
kutamba navanababamudiki vanin’ina vemurume wake. Ava vanogona kutobviswa mabhurukwa
kana vachiri vadiki. Uku kunenge kuri kungozadzisa tsika yeChiShona chete nokuti hapafaniri
kuzoitwa zvinhu zvinonyadzisa. Varamu vanotamba vachinemerana vachiudzana kunyangara,
kusviba, mateya, mahobi nezvimwe zvakadaro. Zvekunyombana zvese izvi zvinoitwa mukuseka,
hapana anofanira kutsamwa nyangwe akatonyombwa nechinhu chechokwadi. Vanogonazve
kutamba vachidirana mvura nekudzingirirana. Kutamba uku kunofanira kugumira ipapo pasina
zvekuzopanana mimba.
Babamukuru vaigonawo kupa mainini mazano kunyanya panyaya yewanano. Vaikwanisa kudzidzisa
kana kutsiura mainini unhu hwavanofanira kungwarira pavanhurume zvakaita sekugara vakachena,
Mhiramudzimu
Kukumbira
Musambo uyu unowanzoshandiswa kana vanhu vachikumbira mudzimu kuti vana vanzwirwe tsitsi
mushure mekunge vakanganisa kutaura vari musango rinoera kana vachinge vatetereka.
Mudare reparamende
Vanhu kana vari mudare reparamende vanotarisirwa kuti varemekedze mutungamiriri wedare.
Mudare iri ndimo munokurukurwa mitemo ingade kushandurwa kana kuvandudzwa. Vatauri
vanotaura kana vapiwa mvumo nemukuru wedare. Mutauro unoshandiswa unofanira kuva
nekuremekedza mukuru wedare. Zvisinei kune vamwe vadare vanoita hasha zvekupedzisira voda
kurwa mudare.
Muhondo
Panhimbe
Parunhare panotaurwa nevanhu vane ukama hwakasiyana siyana uye mazera akasiyana siyana.
Zvakakosha kuti munhu achitaura parunhare akoshese ukama hwemunhu waari kutaura naye.
Runhare runoshandiswa kutaura nyaya nehama neshamwari kana zvebasa. Naizvozvo kana munhu
achidaira runhare anofanira kudaira zvine ruremekedzo kana asati aziva kuti ari kutaura nani.
Zvakakoshawo kuzivisa wauri kutaura naye kuti ndiwe ani uye kumukwazisa. Kana mazivana ndipo
paunozoziva kuti woshandisa musambo upi unoenderana nenyaya kana ukama hwenyu.
Muenzaniso
Chivhevhano
Musambo wechivhevhano musambo unoshandiswa nevanhu vari murudo kana vari kupfimbana.
Kana ari mukomana ari kupfimba musikana anoisa mazwi anotapira anokwezva moyo wemusikana.
Kana orumbidza chimiro chemusikana, chokwadi mwana wevanhu anonyungudika audzwa
mashoko erudo.
Panhimbe painwiwa doro, asi doro iri raisaitwa chinwiwe nwiwe kana jerawachera. Rainwiwa
kuchitevedzwa zvisumo zvedoro repanhimbe. Mazita ehari dzedoro dzaiburitswa aivaratidza kuti
vave pachikamu chipi.
Chidhorobha
Matauriro evana mazuva ano haachaburitsi ChiShona chemandorokwati. Vave kutaura chidhorobha.
Ivo pachavo sevana vakurira mudhorobha vanenge vachinzwisisana zvavanenge vachitaura. Iwe
Page
Chiroora
Kazhinji musambo uyu unobuda kubva kuvaroora kana pachinge pafa munhu mukuru. Varoora
vanofamba mukati mevanhu parufu vachitsvaka vanhu, kazhinji hama dzemushakabvu. Varoora
vanenge vachitaura, kuimba zvese nekutevedzera maitiro emufi achiri mupenyu.