Na zdrowy rozsądek

czyli jak działa

zasada szufladkowa Dirichleta
dr Anna Szpila
Instytut Matematyki UR
 Zdrowy rozsądek a zasada szufladkowa
Dirichleta

Zdrowy rozsądek w pojęciu matematyka to nic

innego jak używanie metod rozumowania
matematycznego związanych z naturalnym
logicznym myśleniem.
Doskonałym narzędziem, które może stosować do
prowadzenia takich rozumowań zarówno uczeń
szkoły podstawowej jak i olimpijczyk czy student
jest zasada szufladkowa Dirichleta.
 O czym będzie, czyli plan prezentacji

1) Różne sformułowania zasady szufladkowej

Dirichleta,
2) Dowód zasady,
3) Zadania z „życia codziennego”,
4) Zadania arytmetyczne,
5) Zadania geometryczne.
 Johan Peter Gustaw Lejeune Dirichlet

Johan Peter Gustaw Lejeune Dirichlet

był niemieckim matematykiem
francuskiego pochodzenia.

Urodził się 13 lutego 1805 r. w Düren,

a zmarł 5 maja 1859 r.w Getyndze.

Był wykładowcą na uniwersytetach we

Wrocławiu, Berlinie i Getyndze
 Johan Peter Gustaw Lejeune Dirichlet

Prace Dirichleta dotyczą teorii liczb, szeregów liczbowych,

analizy matematycznej, rachunku wariacyjnego i fizyki
teoretycznej.
Udowodnił on zbieżność szeregu Fouriera (warunki
Dirichleta), jest autorem zasady szufladkowej Dirichleta.
Jego nazwiskiem została nazwana funkcja charakterystyczna
zbioru liczb wymiernych (funkcja Dirichleta), podawana
jako standardowy przykład funkcji niecałkowalnej w sensie
Riemanna.
 Na początek o szufladach i skarpetkach, choć
mogłoby być o klatkach i królikach….

Anegdota mówi, że Dirichlet miał n+1

skarpetek, które przechowywał w komodzie,
w n szufladach.
Pewnego razu zrobił pranie.
Rozkładając uprane i wysuszone skarpetki
do szufladek zauważył ku swemu zdziwieniu,
że jakby nie próbował, to zawsze w co
najmniej jednej szufladzie są co najmniej
dwie skarpetki.
 … a teraz dalej o szufladach ale bardziej
formalnie

Dirichlet chwilę pomyślał i sformułował słynne

twierdzenie, nazwane potem zasadą szufladkową
Dirichleta 
 Sformułowanie 1
Przy dowolnym rozmieszczeniu n przedmiotów w
k szufladach, przy czym k < n, istnieje szuflada, w
której będą co najmniej dwa przedmioty.
 Jest zasada (twierdzenie) – musi być
dowód, nawet gdy rzecz dotyczy szuflad…

Załóżmy, że nie istnieje szuflada, w której są co

najmniej dwa przedmioty. Wówczas w każdej
szufladzie mamy jeden przedmiot lub jest ona
pusta. Ponieważ szuflad jest k, więc we wszystkich
szufladach jest co najwyżej k przedmiotów.
Przeczy to założeniu, że przedmiotów jest więcej
niż szuflad. Przypuszczenie jest fałszywe, więc
twierdzenie jest prawdziwe. □
 Ogólniej o szufladach

• Uogólniona zasada Dirichleta

Przy dowolnym rozmieszczeniu n przedmiotów w
k szufladach, przy czym k ∙m < n, gdzie m jest
pewną liczbą naturalną, istnieje szuflada, w której
znajduje się co najmniej m+1 przedmiotów.
 … i dowód uogólnienia

Przypuśćmy, że w żadnej szufladzie nie ma m+1 lub

więcej przedmiotów. Wówczas w każdej z nich może
być 0 lub 1 lub 2 lub itd. lub m przedmiotów.
Ponieważ szuflad jest k, więc we wszystkich
szufladach jest co najwyżej k ∙m przedmiotów.
Przeczy to założeniu, że jest więcej niż k ∙m
przedmiotów. Przypuszczenie jest fałszywe, więc
twierdzenie jest prawdziwe. □
Zasada szufladkowa – bez szuflad, czyli jej
różne sformułowania

 Sformułowanie 2
Niech X będzie skończonym zbiorem mającym
n elementów i X jest sumą k zbiorów Xi
takich, że X=X1 ∪ X2 ∪… ∪ Xk oraz n > k.
Wtedy w którymś ze zbiorów Xi znajdują się co
najmniej dwa elementy.
 Zasada szufladkowa – bez szuflad czyli jej
różne sformułowania cd.

 Sformułowanie 3
Jeżeli X i Y są zbiorami skończonymi mającymi
odpowiednio po n i k elementów i n>k, to żadna
funkcja odwzorowująca zbiór X w zbiór Y nie jest
funkcją różnowartościową.
Zasada szufladkowa – bez szuflad, kolejne
sformułowania

 Sformułowanie 4
Niech zbiór X będzie rodziną podzbiorów Ai.
Jeżeli suma miar zbiorów Ai jest większa niż
miara X, to w zbiorze X istnieje punkt należący
co najmniej do dwóch spośród zbiorów.
Ogólniej:
Jeśli suma miar zbiorów Ai jest większa niż n
razy miara X, to istnieje punkt należący do
przynajmniej n+1 zbiorów Ai .
… i jeszcze zasada szufladkowa dla malarzy

Jeśli mamy zamalować jakąś powierzchnię,

a farby mamy za dużo, to jakiś punkt tej
powierzchni pomalujemy przynajmniej
dwukrotnie.
Pomyśl sobie jakieś liczby, a ja powiem Ci co
o nich wiem, czyli zaczynamy stosować
zasadę
Zabawa
Proszę, aby każdy zapisał
na czacie sześć dowolnych
liczb całkowitych.
Zasada szufladkowa Dirichleta prawdę Ci
powie…

Każdy z Państwa przedstawił taki zestaw liczb,

że znajdują się wśród nich przynajmniej dwie,
których różnica dzieli się przez 5.
Zasada szufladkowa Dirichleta prawdę Ci
powie…

Uzasadnienie
Dla dowolnej liczby całkowitej reszta z dzielenia
przez 5 jest jedną z liczb 0, 1, 2, 3, 4. Zatem przy
dzieleniu przez 5 można otrzymać pięć różnych
reszt. Możliwych reszt jest pięć, a zapisanych
liczb sześć, więc zawsze jakaś reszta musi się
powtórzyć.
Zasada szufladkowa Dirichleta prawdę Ci
powie… uzasadnienie

Dla liczb dających przy dzieleniu przez 5 taką

samą resztę prawdziwe jest twierdzenie.
Jeżeli dwie liczby przy dzieleniu przez 5 dają tę
samą resztę, to ich różnica jest podzielna przez 5.
Zasada szufladkowa Dirichleta prawdę Ci
powie… uzasadnienie

Dowód.
Niech m i n dają z dzielenia przez 5 tę samą
resztę, wtedy m = 5k1 + r i n = 5k2 +r.
Różnica tych liczb wynosi
m - n=5k1 + r - 5k2 – r= 5k1 - 5k2 =5(k1 – k2), a więc
jest podzielna przez 5.
 Zasada szufladkowa Dirichleta prawdę Ci
powie… uzasadnienie

Teraz możemy już wykorzystać zasadę szufladkową

Dirichleta.
Szuflady numerujemy według reszt.
Dla każdej z liczb obliczamy resztę
z dzielenia przez 5 i wkładamy do
odpowiedniej szuflady. Różnica
dwóch liczb z szuflady jest
podzielna przez 5.
Zasada szufladkowa Dirichleta prawdę Ci
powie… uzasadnienie

Z zasady szufladkowej Dirichleta istnieje

szuflada, w której znajdują się dwie liczby,
a więc wśród sześciu liczb znajdują się
choć dwie, których różnica jest podzielna
przez 5.
 Uogólnienie zamiast 6 liczb całkowitych –
n+1

Problem wyboru 6 liczb całkowitych pośród

których istnieją dwie, których różnica dzieli się
przez 5 można uogólnić do następującego
twierdzenia.
Wśród n+1 liczb całkowitych zawsze można
znaleźć dwie liczby, których różnica dzieli się
przez n.
 Zasada szufladkowa na co dzień – czyli
rozwiązania „na zdrowy rozsadek”

Zadanie 1
Wykazać, że wśród 20 osób
znajdują się co najmniej
dwie osoby, które urodziły
się w tym samym miesiącu
 Zasada szufladkowa na co dzień – czyli
rozwiązania „na zdrowy rozsadek”

Rozwiązanie
Weźmy 12 szufladek z nazwami miesięcy i
wkładajmy do nich osoby, które urodziły się w
danym miesiącu. Ponieważ osób jest 20 a szufladek
12, zatem istnieje choć jedna taka szuflada, w
której znajdują się co najmniej dwie osoby.
Oznacza to, że te dwie osoby obchodzą urodziny w
jednym miesiącu.
 Włosy na głowie i zdrowy rozsądek

Zadanie 2
Liczba włosów na głowie człowieka nie przekracza
500 000. Wykazać, że wśród mieszkańców
Warszawy co najmniej dwie osoby mają tę samą
liczbę włosów na głowie.
 Włosy na głowie i zdrowy rozsądek

Rozwiązanie
Liczba mieszkańców Warszawy przekracza
1 000 000. Bierzemy więc 500 001 szufladek
ponumerowanych kolejnymi liczbami
naturalnymi od 0 do 500 000 i wkładamy do
szuflady o danym numerze osoby, które mają
taką samą liczbę włosów na głowie, jaką
wskazuje numer szuflady.
 Włosy na głowie i zdrowy rozsądek

Osób jest ponad 1000 000 a szuflad 500 001, więc

z zasady Dirichleta wynika, że w co najmniej
jednej szufladzie muszą znaleźć się co najmniej
dwie osoby.
Warszawa liczy ponad 1700 000 mieszkańców,
więc można wywnioskować, że istnieje szuflada,
w której są co najmniej cztery osoby –
uogólniona zasada Dirichleta.
 Logicznie o jabłkach i skrzynkach

Zadanie 3
Do sklepu przywieziono 35 skrzynek z czterema
różnymi gatunkami jabłek. W każdej skrzynce
znajdowały się jabłka tylko tego samego gatunku.
Czy wśród tej dostawy istnieje dziewięć skrzynek
jabłek tego samego gatunku?
 Logicznie o jabłkach i skrzynkach

Rozwiązanie
Szufladkami są gatunki jabłek - jest ich 4 a
przedmiotami są skrzynki z jabłkami – jest ich 35.
Ponieważ 𝟑𝟓 > 𝟒 ∙ 𝟖, więc na mocy uogólnionej
zasady Dirichleta wnioskujemy, że istnieje szuflada
(gatunek jabłek), w której jest co najmniej 8+1=9
przedmiotów czyli skrzynek z jabłkami.
 Zastosowania zasady w arytmetyce

Zadanie 4
Udowodnić, że wśród dowolnych siedmiu
różnych liczb całkowitych muszą być takie dwie,
których suma lub różnica dzieli się przez 10.
 Zastosowania zasady w arytmetyce

Rozwiązanie
Suma dwóch liczb dzieli się przez 10, jeżeli
suma reszt z dzielenia każdej z nich przez 10
jest podzielna przez 10, tzn., że suma cyfr
jedności tych liczb jest równa 0 lub 10.
Różnica liczb naturalnych jest podzielna
przez 10, jeśli te liczby mają takie same cyfry
jedności.
 Zastosowania zasady w arytmetyce

Wybierane liczby umieszczamy w szufladach

w taki sposób, aby ostatnia cyfra tej liczby
wskazywała, do której szuflady należy ją
wrzucić:
 do szuflady 0 wkładamy liczby kończące się
na 0,
 do szuflady 1 wkładamy liczby kończące się
na 1 lub 9,
 do szuflady 2 wkładamy liczby kończące się
na 2 lub 8,
 Zastosowania zasady w arytmetyce

 do szuflady 3 wkładamy liczby kończące

się na 3 lub 7,
 do szuflady 4 wkładamy liczby kończące
się na 4 lub 6,
 do szuflady 5 wkładamy liczby kończące
się na 5.
 Zastosowania zasady w arytmetyce

Mamy zatem 6 szuflad i 7 liczb, w jednej

szufladzie muszą znaleźć się zatem dwie
liczby.
 Jeśli suma ich jedności będzie taka sama,
to różnica dzieli się przez 10.
 Jeśli suma ich jedności będzie różna –
suma dzieli się przez 10.
 Zastosowania zasady w arytmetyce

Zadanie 5
Ze zbioru 27 parami różnych liczb nieparzystych
(dodatnich) mniejszych od 100 można wybrać
dwie, które sumują się do 102.
 Zastosowania zasady w arytmetyce

Rozwiązanie
Zauważmy, że dokładnie 24 pary różnych
nieparzystych liczb naturalnych sumują się do 102:
(𝟑, 𝟗𝟗), (𝟓, 𝟗𝟕), . . . , (𝟒𝟗, 𝟓𝟑).
Niech te pary stanowią nasze szufladki. Nie
uwzględniają one jednak liczb 1 i 51. Wprawdzie
𝟏 + 𝟏𝟎𝟏 = 𝟓𝟏 + 𝟓𝟏 = 𝟏𝟎𝟐, ale 101 nie może być w
zbiorze, a liczbę 51 możemy wylosować tylko raz.
 Zastosowania zasady w arytmetyce

Teoretycznie jednak w zbiorze 27 liczb naturalnych

nieparzystych mniejszych od 100 liczby 1 i 51 mogą
występować. Dołóżmy więc jeszcze 2 szufladki,
jedną na liczbę 1 a drugą na liczbę 51. Szuflad jest
26 a wylosowanych liczb 27. Na mocy zasady
Dirichleta dwie z nich wpadną do tej samej
szufladki, a więc stworzą parę liczb, która sumuje
się do 102.
 Zadanie Ramseya

Zadanie 6
Uzasadnić, że gronie sześciu ludzi jest trzech
takich, wśród których każdy zna każdego lub
trzech takich wśród których żadni dwaj się nie
znają.
Rozwiązanie można znaleźć w literaturze
matematycznej
 Uogólnienie zadania Ramseya

Zadanie 6
Na spotkanie absolwentów szkoły przyjechało 17
osób. Każdy rozmawiał z każdym na jeden z trzech
różnych tematów. Każda para rozmawiała
dokładnie na jeden temat.
Udowodnij, że istnieje trójka absolwentów, którzy
mówili między sobą na ten sam temat.
 Uogólnienie zadania Ramseya

Rozwiązanie
Nazwijmy tematy 𝑻𝟏 , 𝑻𝟐 , 𝑻𝟑 . Wybierzmy
dowolnego absolwenta i oznaczmy go przez A.
Poza nim jest 16 absolwentów i trzy tematy do
omówienia. Ponieważ 16 > 3∙ 𝟓, absolwent A
musiał rozmawiać na określony temat z
przynajmniej sześcioma innymi studentami.
Nazwijmy ten temat 𝑻𝟑 .
 Uogólnienie zadania Ramseya

Gdyby się okazało, że dwóch z tych sześciu też

rozmawiało na temat 𝑻𝟑 , to koniec rozumowania.
Jeśli nie, to rozmawiali na jeden z tematów: 𝑻𝟏 , 𝑻𝟐 .
Weźmy jednego z tych 6 absolwentów i nazwijmy go
B. Zgodnie z zasadą szufladkową ma on do wyboru 2
tematy i 5 rozmówców. Ponieważ 5 > 2∙ 𝟐, absolwent
B musiał rozmawiać na określony temat (nazwijmy
go 𝑻𝟐 ) z przynajmniej trzema innymi absolwentami.
 Uogólnienie zadania Ramseya

Jeśli dwójka z tych trzech rozmawiała też na 𝑻𝟐 , to

koniec rozumowania. Jeśli nie, to ta trójka musi
koniecznie rozmawiać między sobą na temat
𝑻𝟏 , co kończy dowód.
Zastosowania zasady w rozwiązywaniu
problemów geometrycznych

Zadanie 7
W kwadracie o boku 2 wybieramy dowolnie 5
punktów. Uzasadnij, że wśród nich są takie dwa,
że ich odległość jest mniejsza lub równa 𝟐.
 Zastosowania zasady w rozwiązywaniu
problemów geometrycznych

Rozwiązanie
Kwadrat o długości boku równej 2 dzielimy na
cztery kwadraty o długości boku równej 1.
Zastosowania zasady w rozwiązywaniu
problemów geometrycznych

Szufladkami są „małe” kwadraty, przedmiotami

punkty. Kwadratów jest cztery a punktów pięć,
zatem na podstawie zasady szufladkowej
Dirichleta istnieje kwadrat, w którym znajdą się
przynajmniej dwa punkty.
W kwadracie o długości boku 1 odległość między
dwoma punktami nie może być większa niż
długość przekątnej kwadratu czyli 𝟐.
Zastosowania zasady w rozwiązywaniu
problemów geometrycznych

Mamy zatem przynajmniej dwa punkty takie, że

ich odległość jest mniejsza lub równa 𝟐.
Zastosowania zasady w rozwiązywaniu
problemów geometrycznych

Zadanie 8
W kwadracie o boku długości 2 wybrano w
sposób dowolny dziewięć punktów. Udowodnić,
że istnieje taka trójka punktów wśród nich, że
pole trójkąta, którego wierzchołkami są te trzy
punkty nie przekracza 1/2.
 Zastosowania zasady w rozwiązywaniu
problemów geometrycznych

Uwaga.
Trójka punktów może być niewspółliniowa i wtedy
tworzy zwykły trójkąt albo może być współliniowa i
tworzy wówczas zdegenerowany trójkąt o polu
równym 0. Obydwie sytuacje ujęte są w słowie
„trójkąt”.
Zastosowania zasady w rozwiązywaniu
problemów geometrycznych

Rozwiązanie
Dzielimy kwadrat na cztery kwadraty o boku
równym 1. Kwadraty te są szufladkami. Ponieważ
9 > 4∙ 𝟐, więc w pewnej szufladce są co najmniej
trzy punkty spośród wybranych 9 .
Wiadomo, że pole trójkąta zawartego w
równoległoboku nie przekracza połowy pola
tego równoległoboku.
Zastosowania zasady w rozwiązywaniu
problemów geometrycznych

Zatem trzy punkty leżące w jednym z kwadratów

tworzą trójkąt, którego pole nie przekracza
𝟏 𝟐 𝟏
∙𝟏 = .
𝟐 𝟐
 Na zakończenie

• Problemy związane zasadą Dirichleta mogą być

stosowane już na poziomie szkoły podstawowej.
• Zasada jest też powszechnym narzędziem
stosowanym przez olimpijczyków.
• Rozumowania oparte na zasadzie mogą być
wykorzystywane na lekcjach matematyki przy
rozwiazywaniu różnego rodzaju zadań.
Więcej zadań w…