Matematyka Wykład 1

Wykład 1
Macierze

Macierz
Macierz (prostokątna) A to prostokątna tablica liczb (układ liczb) zapisana (zorganizowana) w kolumnach i
wierszach.

 a11 a12  a1m 

a a  a2 m 
A =  21 22 = [aij ]1i  n;1 j  m
   
 
an1 an 2  anm 

To jest macierz nxm.

Tablicę liczb określających macierz umieszczamy w nawiasach kwadratowych.

Mówimy, że macierz A jest wymiaru nxm (czytamy „n na m”) jeśli ma n rzędów i m kolumn.

Elementy macierzy A (wyraz macierzy A) możemy zapisywać przy pomocy notacji:

aik

gdzie i oznacza numer wiersza, k oznacza numer kolumny.

Pierwszy indeks dolny i – oznacza numer wiersza, 1 ≤ i ≤ n.
Drugi indeks dolny k – oznacza numer kolumny, 1 ≤ k ≤ m.
Element macierzy aik to liczba która jest na przecięciu i-tego wiersza i k-tej kolumny.

Skrócony zapis macierzy A:

[aik]nxm
lub
[aik] (i = 1, 2, … n ; k = 1, 2, …m)

lub
[aik]1≤i≤ n ; 1≤k≤m

Przykład 1
6 7 8 11 10
𝐴 = [40 5 2 12 −1] A jest macierzą 3x5
2 3 1 9 4
2 3 7
𝐵= [ ] B jest macierzą 2x3.
4 1 5
8 1
𝐶 = [4 3] C jest macierzą 3x2.
2 5

D = [2 9 4] D jest macierzą 1x3.

Piotr Zaremba 1/10 W1 macierze v1.docx

Matematyka Wykład 1

2
𝐸 = [4] E jest macierzą 3x1.
6
Zachodzi:
a2,3 = 2 ; a3,2 = 3 ; a1,4 = 11 ; a2,5 = -1

b2,3 = 5 ; b1,2 = 3 ; b1,3 = 7 ; b2,1 = 4

d1,3 = 4 ; d1,2 = 9 ; d1,1 = 2

e2,1 = 4 ; e1,1 = 2 ; e3,1 = 6

Wektor
W zapisie wektorowym zwykle pomijamy jeden indeks. Ten, który w zapisie macierzowym jest stały, równy
jeden.

Wektor – wektor kolumnowy to macierz nx1.

𝑎1
𝑎2
𝐴 = [ ] = [𝑎𝑖 ]1≤𝑖≤𝑛
⋮
𝑎𝑛

Przykład 2
Wektor E.
𝑒1 2
𝑒
𝐸 = [ 2 ] = [4]
𝑒3 6

e1 = 2 ; e2 = 4 ; e3 = 6

Wektor – wektor wierszowy to macierz 1xm.

𝐴 = [𝑎1 𝑎2 ⋯ 𝑎𝑚 ] = [𝑎𝑗 ]
1≤𝑗≤𝑚

Przykład 3
Wektor D.
𝐷 = [𝑑1 𝑑1 𝑑3 ] = [2 9 4]

d1 = 2 ; d2 = 9 ; d3 = 4

Równość macierzy
Macierz A i macierz B są sobie równe
A=B
lub jeśli chcemy podać wymiar
Anxm = Bnxm

jeśli mają taki sam wymiar i jeśli mają takie same elementy, czyli jeśli zachodzi:

aij = bij dla każdego i, j ; 1≤i≤n ; 1≤j≤m

Działania na macierzach.
1) Dodawanie macierzy

Jeśli dwie macierze A, B mają te same wymiary to możemy zdefiniować ich sumę – operację A+B.
Jeśli macierze A, B mają różne wymiary to operacja A+B nie istnieje, nie jest zdefiniowana.

Piotr Zaremba 2/10 W1 macierze v1.docx

Matematyka Wykład 1

Niech A = [aij]1≤i≤n;1≤j≤m ; B = [bij]1≤i≤n;1≤j≤m

to A + B istnieje i jest określona następująco:

A + B = [(aij + bij)] 1≤i≤n;1≤j≤m .

Definicja 1
Suma macierzy

 a11 a12  a1m  b11 b12  b1m   a11 + b11 a12 + b12  a1m + b1m 
a a  a2 m  b21 b22  b2 m  a21 + b21 a22 + b22  a2 m + b2 m 
A + B =  21 22 + =
              
     
an1 an 2  anm  bn1 bn 2  bnm   an1 + bn1 an 2 + bn 2  anm + bnm 

Przykład 4

2 3 1 6 3 9
[4 1] + [3 5] = [7 6]
7 5 2 2 9 7

Komentarz
Jeśli suma macierzy A, B ma sens, istnieje to:

A+B=B+A

Czyli dodawanie macierzy jest przemienne (komutatywne).

W języku matematyki dodawanie to operator dwuargumentowy.
Matematyk zamiast sformułowania dodawanie często powie operator dodawania.
Operator dodawania jest operatorem dwuargumentowym. Zawsze dodajemy dwa argumenty.
Operator dodawania macierzy jest operatorem przemiennym (komutatywnym).

Przykład 5
3 5,5 2,7 3 2,7 3 3 5,5 5,7 8,5
[7 10 ] + [ 12 −1] = [ 12 −1] + [ 7 10 ] = [ 19 9 ]
−1 −8 4 2,5 4 2,5 −1 −8 3 −5,5

Przykład 6
7 2
1 2 5
[ ] + [3 3] = ? ? ?
3 4 7
1 4

Ta suma nie ma sensu, nie istnieje!!!

Komentarz
Jeśli macierze A, B, C mają ten sam wymiar to suma macierzy A, B, C ma sens (istnieje):

(A + B) + C = A + (B + C) = A + B + C

Ponieważ kolejność dodawania nie jest istotna, w zapisie często pomijamy nawiasy. Wszystko jedno w jakiej
kolejności będzie wykonane dodawanie.
Operator dodawania macierzy jest operatorem łącznym.

Piotr Zaremba 3/10 W1 macierze v1.docx

Matematyka Wykład 1

Przykład 7
2 7 11 −2 5,5 9 13 5 5,5 9 18,5 14
([3 8] + [12 −3]) + [6,6 5] = [15 5] + [6,6 5] = [21,6 10]
4 9 15 −5 7,7 1 19 4 7,7 1 26,7 5

2 7 11 −2 5,5 9 2 7 16,5 7 18,5 14

[3 8] + ([12 −3] + [6,6 5]) = [3 8] + [18,6 2 ] = [21,6 10]
4 9 15 −5 7,7 1 4 9 22,7 −4 26,7 5

Komentarz
Dodawanie jest operacją dwuargumentową. Zarówno dla liczb jak i dla macierzy.
Jest to operacja łączna. Zarówno dla liczb jak i dla macierzy.

Nie jest istotne czy liczymy (dla liczb):

(a + b) + c
czy
a + (b + c)
wynik jest taki sam.
Dlatego zapisujemy:
a+b+c

Nie jest istotne czy liczymy (dla macierzy):

(A + B) + C
czy
A + (B + C)
wynik jest taki sam.
Dlatego zapisujemy:

A+B+C

Komentarz
Dodawanie macierzy ma element neutralny.
Zwykle zapisujmy go jako 0.
A+0=0+A=A

Uwaga
Jaka jest postać elementu neutralnego, macierzy 0?
To zależy od wymiaru, kontekstu w którym pojawia się element neutralny.
W powyższym zapisie zakładamy, że wymiar macierzy A jest taki sam jak macierzy 0. Tak by dodawanie miało
sens.
Czyli jeśli wymiar macierzy A to nxm, to wymiar macierz 0 to również nxm.

0 = [bik]1≤i≤ n ; 1≤k≤m ; bik = 0 ; i = 1, 2, … n ; k = 1, 2, …m

Często jeśli chcemy wyraźnie określić wymiar macierzy zerowej 0, zapisujemy ją 0nxm

0 0 ⋯ 0
0 0 ⋯ 0
0 =[
⋯ ⋯ ⋯ ⋯
] = [0]𝑛𝑥𝑚
0 0 ⋯ 0

Przykład 8

6 −12,1 −32,1 6 −12,1 −32,1 0 0 0 6 −12,1 −32,1

[ ]+𝟎= [ ]+[ ]=[ ]
3,2 0,23 333 3,2 0,23 333 0 0 0 3,2 0,23 333

Piotr Zaremba 4/10 W1 macierze v1.docx

Matematyka Wykład 1

Komentarz
Dla każdej macierzy A istnieje element przeciwny.
Zapisujmy go jako -A.
Element przeciwny spełnia:
A + -A = -A + A = 0
Jeśli A jest zadane jako:
A = [aik] 1≤i≤ n ; 1≤k≤m
To -A jest opisane jako:
-A = [-aik] 1≤i≤ n ; 1≤k≤m

Przykład 9

3 −2 −3 2
𝐵= [ ] ; −𝐵 = [ ]
1 4 −1 −4

2) Mnożenie macierzy przez skalar (przez liczbę).

Definicja 2
Mnożenie macierzy przez liczbę

Mnożenie macierzy A przez liczbę k definiujemy następująco:

 ka11 ka12  ka1m 

ka ka  ka2 m 
Ak = kA =  = [kaij ]1i  n;1 j  m
21 22

    
 
kan1 kan 2  kanm 

Przykład 10
2 5 0,5 8 20 2
4[ ]=[ ]
1 7 4,5 4 28 18

3) Transponowanie macierzy, macierz transponowana.

Definicja 3

Dla macierzy prostokątnej A określamy macierz transponowaną A T

Niech A będzie określona następująco:

 a11 a12  a1m 

a a  a2 m 
A =  21 22 = [aij ]1i  n;1 j  m
   
 
an1 an 2  anm 

To macierz transponowana AT jest określona tak:

𝑎11 𝑎21 ⋯ 𝑎𝑛1

𝑎12 𝑎22 ⋯ 𝑎𝑛2
𝐴𝑇 = [ ⋯ ⋯ ⋯ ⋯ ] = [𝑎𝑗𝑖 ]1≤𝑗≤𝑚;1≤𝑖≤𝑛
𝑎1𝑚 𝑎2𝑚 ⋯ 𝑎𝑛𝑚

Piotr Zaremba 5/10 W1 macierze v1.docx

Matematyka Wykład 1

Przekształcanie macierzy A w macierz AT nazywamy transpozycją.

Przykład 11
Transpozycja
1 2 3 4
𝐴 = [ 11 22 33 44 ]
111 222 333 444
1 11 111
𝐴 = [2
𝑇 22 222]
3 33 333
4 44 444

Przykład 12
Transpozycja:

1 3
1 2 5𝑇
[ ] = [2 4]
3 4 7
5 7

Podsumowanie
Własności dodawania macierzy i mnożenia przez skalar:
• A+B=B+A
• A+0=0+A=A
• -A = (-1)A
• A + (-A) = 0
• k(A + B) = kA +kB
• (k + p)A = kA + pA
• (kp)A = k(pA)
• Jeśli A + B jest określone to AT + BT też jest określone
• (AT)T = A
• (A + B)T = AT + BT

Definicja 4
Macierz kwadratowa
Macierz
Anxm taka, że n = m

nazywana jest macierzą kwadratową stopnia n.

Przykład 13
Macierz kwadratowa:
1 3,5 122
[ −39 88 1 ]
−0,7 99 32

Uwaga
Macierz kwadratowa ma taką samą liczbę wierszy i kolumn.

Definicja 5
Macierz diagonalna
Macierz kwadratową taką, że poza przekątną ma zera nazywamy macierzą diagonalną.

Piotr Zaremba 6/10 W1 macierze v1.docx

Matematyka Wykład 1

𝑑11 0 0 ⋯ ⋯ 0
0 𝑑22 0 ⋯ ⋯ 0
0 0 𝑑33 ⋱ ⋱ 0
𝐷=
⋮ ⋮ ⋱ ⋱ ⋮ ⋮
0 0 ⋯ ⋯ 𝑑𝑛−1𝑛−1 0
[ 0 0 ⋯ ⋯ 0 𝑑𝑛𝑛 ]

Przykład 14
Macierz diagonalna 3x3
−3 0 0
𝐷 = 𝐷3𝑥3 = [ 0 0,75 0]
0 0 12

Definicja 6
Macierz jednostkowa
Macierz diagonalną taką, że na przekątnej ma jedynki nazywamy macierzą jednostkową.
Macierz jednostkową oznaczamy I lub In gdy chcemy podać jej wymiary.

1 0 0 ⋯ ⋯ 0
0 1 0 ⋯ ⋯ 0
𝐼 = 𝐼𝑛 = 0 0 1 ⋱ ⋱ 0
⋮ ⋮ ⋱ ⋱ ⋮ ⋮
0 0 ⋯ ⋯ 1 0
[0 0 ⋯ ⋯ 0 1]

Przykład 15
Macierz jednostkowa 3x3
1 0 0
𝐼3 = [0 1 0]
0 0 1

Definicja 7
Przekątna macierzy kwadratowej A.
Dana jest macierz kwadratowa A:
𝑎11 𝑎12 ⋯ 𝑎1𝑛
𝑎21 𝑎22 ⋯ 𝑎2𝑛
𝐴=[⋯ ⋯ ⋯ ⋯]
𝑎𝑛1 𝑎𝑛2 ⋯ 𝑎𝑛𝑛

Przekątna macierzy kwadratowej A to to ciąg (a11, a22, …, ann), ciąg elementów o równych indeksach wiersza i
kolumny.

Używane nazewnictwo: przekątna, główna przekątna, diagonala, główna diagonala.

To nazewnictwo sugeruje, że określa się też inne niż główna przekątne.

Definicja 8
Macierz trójkątna górna
Macierz kwadratową A taką, że aij = 0 dla i > j nazywamy macierzą trójkątną górną.

Przykład 16
Macierz trójkątna górna
3 4 11
[0 6,8 0,2]
0 0 −1

Piotr Zaremba 7/10 W1 macierze v1.docx

Matematyka Wykład 1

Definicja 9
Macierz trójkątna dolna
Macierz kwadratową A taką, że aij = 0 dla i < j nazywamy macierzą trójkątną dolną.

Przykład 17
Macierz trójkątna dolna
3 0 0
[2 6,8 0]
1 5 −1

Definicja 10
Ślad macierzy (ślad macierzy kwadratowej)
Śladem macierzy kwadratowej A nazywamy sumę wyrazów na przekątnej.
Ślad macierzy kwadratowej A zapisujemy jako tr(A) lub trA
𝑛

𝑡𝑟𝐴 = ∑ 𝑎𝑖𝑖 = 𝑎11 + 𝑎22 + ⋯ + 𝑎𝑛𝑛

1

Z angielskiego ślad = trace.

Przykład 18
Macierz A3x3
3 1 9
𝐴 = [5 8 6]
7 2 4
Tu przekątna (diagonala) to ciąg: (3, 8, 4).

tr(A) = 3+8+4 = 15

Uwaga
Własności śladu macierzy
1) tr(In) = n
2) tr(A) + tr(B) = tr(A+B)
3) tr(dA) = d∙tr(A)
4) tr(A) = tr(AT)

4) Mnożenie macierzy

Definicja11
Mnożenie macierzy
Jeśli A jest macierzą wymiaru nxm zaś B jest macierzą wymiaru mxk to definiujemy macierz C ich iloczyn
jako:

A = [aij]1≤i≤n;1≤j≤m ; B = [bjk]1≤j≤m;1≤k≤w to

AB = C

C = [cik]1≤i≤n;1≤k≤w

gdzie
𝑚

𝑐𝑖𝑘 = ∑ 𝑎𝑖𝑗 𝑏𝑗𝑘

𝑗=1

Piotr Zaremba 8/10 W1 macierze v1.docx

Matematyka Wykład 1

Uwaga
Iloczyn macierzy A i B jest określony wtedy i tylko wtedy gdy liczba kolumn macierzy A równa się liczbie
wierszy macierzy B.

Uwaga
Jeśli liczba kolumn macierzy A nie równa się liczbie wierszy macierzy B to iloczyn AB nie jest zdefiniowany
(nie ma sensu).

Uwaga
Mnożenie macierzy nie jest przemienne (nie jest komutatywne).
a) Z tego, że AB ma sens nie wynika, że BA musi mieć sens.
b) Nawet jeśli AB i BA maja sens to nie oznacza, to że AB = BA.

Przykład 19

3 2
2 1 5 2∙3+1∙6+5∙4 2∙2+1∙1+5∙5 6 + 6 + 20 4 + 1 + 25 32 30
[ ] [6 1] = [ ]= [ ]= [ ]
3 4 7 3∙3+4∙6+7∙4 3∙2+4∙1+7∙5 9 + 24 + 28 6 + 4 + 35 61 45
4 5

Przykład 20

3 2 3∙2+2∙3 3∙1+2∙4 3∙5+2∙7 6+6 3+8 15 + 14

2 1 5
[6 1] [ ] = [6 ∙ 2 + 1 ∙ 3 6∙1+1∙4 6 ∙ 5 + 1 ∙ 7] = [12 + 3 6+4 30 + 7 ] =
3 4 7
4 5 4∙2+5∙3 4∙1+5∙4 4∙5+5∙7 8 + 15 4 + 20 20 + 35

12 11 29
= [15 10 37]
23 24 55

Przykład 21

3
2 1 5 2∙3+1∙6+5∙4 6 + 6 + 20 32
[ ] [6] = [ ]= [ ]= [ ]
3 4 7 3∙3+4∙6+7∙4 9 + 24 + 28 61
4

Przykład 22

3
2 1 5
[6] [ ] = ??
3 4 7
4
Ten iloczyn nie ma sensu, nie istnieje!

Własności mnożenia macierzy

• (AB)C = A(BC)
• A(B+C) = AB + AC
• (A+B)C = AB + AC
• k(AB) = (kA)B = A(kB)
• IA = A
• AI = A

Piotr Zaremba 9/10 W1 macierze v1.docx

Matematyka Wykład 1

Macierz jednostkowa I w mnożeniu macierzy:

IA = AI = A

pełni podobną rolę co liczba 1 w mnożeniu liczb:

1∙x = x∙1 = x

Definicja 12
Macierz idempotentna
Macierz kwadratowa spełniająca równość:

AA = A

Notacja:
A2 = AA

Przykłady macierzy idempotentnych:

• [1]

1 0 1 0 2 −1 0,5 0,25
• [ ] ; [ ];[ ] ; [ ]
0 1 0 0 2 −1 1 0,5

1 0 0 2 −2 −4 −1 −2 4 0 0 0
• [0 1 0] ; [−1 3 4 ] ; [−1 −2 4] ; [ 0 0 0] ;
0 0 1 1 −2 −3 −1 −2 4 0 0 0

Piotr Zaremba 10/10 W1 macierze v1.docx