11 I 12 Rozdział Socjologia - Gidens - Struktura - Społeczna

hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
432 N
N
Y Stratyfikacja i klasa społeczna
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
k e r- s o ft w a k e r- s o ft w a
Rozdział 11
Stratyfikacja i klasa społeczna

Systemy stratyfikacji 434
Niewolnictwo 436
Kasty 436
Stany 439
Klasy 439
Teorie klas i stratyfikacji 440

Karol Marks: teoria konfliktu klasowego 441
Max Weber: klasa, status i partia 441
Erik Olin Wright: teoria klas 444
Operacjonalizacja pojęcia klasy 445

Ocena modelu klas Goldthorpe’a 445
Struktura klasowa współczesnych społeczeństw

zachodnich 449
Pytanie o klasę wyższą 449
Powiększająca się klasa średnia 453
Nowe oblicze klasy robotniczej 454
Czy istnieje podklasa? 456
Klasa a styl życia 460
Stratyfikacja a płeć 462
Ruchliwość społeczna 464

Ruchliwość społeczna w badaniach porównawczych 465
Ruchliwość w dół 466
Ruchliwość społeczna w Wielkiej Brytanii 467
Ruchliwość społeczna a płeć 469
Czy Wielka Brytania jest merytokracją? 470
Zakończenie: klasa społeczna ma znaczenie 471

Podsumowanie 471
Dalsze lektury 473 (zdjęcie obok)
Sir Gulam Noon
Polecane strony internetowe 473
Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363
##7#52#aMTE0MDcxNjNBNjEzMzM2Mw==
430-473 rozdzial 11.indd 432 10/9/12 6:18:30 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 433
N
Y Teorie urbanizmu
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
C
zy zdarzyło ci się kupić w supermarkecie indyjskie danie gotowe?
Jeśli tak, to bardzo prawdopodobne, że wyprodukowała je firma Noon
Products. Przedsiębiorstwo to specjalizuje się w dostarczaniu potraw
kuchni indyjskiej do supermarketów, a jego roczne obroty sięgają dziewięć-
dziesięciu milionów funtów. W 2005 roku firma została przejęta przez Ker-
ry Group, irlandzkiego potentata rynku spożywczego. W zestawieniu Sunday
Times Rich List z 2006 roku majątek założyciela Noon Products, sir Gulama
Noona, został oszacowany na sześćdziesiąt pięć milionów funtów.
Gulam Noon urodził się w Indiach. Jego rodzina prowadziła sklep ze sło-
dyczami „Royal Sweets” w Bombaju. Noonom nie powodziło się najlepiej, ale
jakoś wiązali koniec z końcem. Gulam miał siedem lat, gdy zmarł jego ojciec.
Wtedy zaczęły się prawdziwe problemy. Chłopiec musiał łączyć naukę z pra-
cą w sklepie. Po ukończeniu szkoły poświęcił się w pełni rodzinnej firmie.

430-473 rozdzial 11.indd 433 10/9/12 6:18:46 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
434 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Szybko zmienił strategię promocyjną, po- ma człowiek z biednej rodziny, żeby wspiąć
większył sklep i wybudował fabrykę. Jego się na szczyt drabiny ekonomicznej? Ilu sze-
ambicje nie ograniczały się jednak do „Royal regowych pracowników przypada na każde-
Sweets”. Wkrótce zaangażował się w kolejne go Gulama Noona w naszym społeczeństwie
przedsięwzięcia, między innymi w branży i czy wynagrodzenie odzwierciedla ich wkład
poligraficznej i budowlanej. w sukces firmy? Warto spojrzeć na kwestie
Po sukcesie odniesionym w Indiach Gu- bogactwa i biedy z szerszej perspektywy. Dla-
lam nie spoczął na laurach, lecz postanowił czego we współczesnych społeczeństwach
rozszerzyć działalność na Wielką Brytanię. istnieją nierówności ekonomiczne? Jakie
Założył filię „Royal Sweets” w londyńskiej czynniki społeczne warunkują twoją pozycję
dzielnicy Southall i sprowadził cukierników ekonomiczną w społeczeństwie? Czy kobiety
z Indii, żeby rozkręcić interes. Po roku w Wiel- mają inne szanse niż mężczyźni? Jak na na-
kiej Brytanii działało już dziewięć sklepów, sze życiowe możliwości wpływa globalizacja
zlokalizowanych w azjatyckich częściach w sferze gospodarczej? To tylko kilka spośród
Londynu i Leicester. Dziś sieć „Royal Sweets” pytań, które zadają sobie socjologowie. Ten
obejmuje czterdzieści sklepów i notuje obro- rozdział będzie próbą znalezienia na nie od-
ty rzędu dziewięciu milionów funtów. powiedzi.
Nowe przedsięwzięcia Gulama powtórzy- Badanie nierówności w społeczeństwie
ły sukces „Royal Sweets”, a w 1989 roku po- należy do najważniejszych obszarów socjo-
wstała firma Noon Products. Gulam dostrzegł logii, ponieważ warunki materialne w sporej
niszę rynkową: „Wszystkie indyjskie dania mierze determinują przebieg naszego życia.
gotowe sprzedawane w supermarketach były Najpierw sprawdzimy, co mają na myśli so-
mdłe i praktycznie niejadalne. Uznałem, że cjologowie, kiedy mówią o stratyfikacji i kla-
mogę zrobić to lepiej”. Początkowo firma za- sie. Następnie przedstawimy kilka ważnych
trudniała zaledwie jedenastu pracowników, socjologicznych teorii klas i przyjrzymy się
ale szybko się rozwijała i wkrótce sprzedawa- zagadnieniu klasowości we współczesnym
ła autentyczne indyjskie potrawy producen- społeczeństwie zachodnim. Zajmiemy się
towi mrożonek Birdseye, a później sieciom także kwestią ruchliwości społecznej, a na
supermarketów Waitrose i Sainsbury’s. koniec zastanowimy się, dlaczego klasy spo-
Obecnie w trzech fabrykach, w których łeczne w dalszym ciągu pomagają nam zro-
pracuje 1100 osób, powstaje ponad 100 róż- zumieć otaczający nas świat.
nych dań marki Noon. Dzienna produkcja
sięga od 250 do 300 tysięcy sztuk. Firma roz- Systemy stratyfikacji
szerzyła ofertę i oprócz dań indyjskich produ-
kuje między innymi potrawy tajskie i meksy- Socjologowie używają pojęcia stratyfikacja
kańskie. W 2002 roku Gulam otrzymał tytuł społeczna, aby opisać nierówności między
szlachecki za zasługi dla branży spożywczej. jednostkami i grupami społecznymi. Zwykle
Pytany o swoją karierę, sir Gulam odpowiada: myślimy o stratyfikacji w kategoriach różnic
„Sukces zawdzięczam własnej pracy i temu, ekonomicznych, ale może się ona opierać
że szybko się uczę! Nic nie przychodzi łatwo, także na innych kryteriach, takich jak płeć,
na wszystko trzeba zapracować”. wiek, wyznanie czy ranga wojskowa.
Niewielu z nas zgromadzi taki majątek, Zależnie od miejsca w hierarchii spo-
jaki posiada dziś sir Gulam. Życiowa droga łecznej jednostki i grupy mają zróżnicowany
człowieka, który zaczynał od zera, a dorobił (nierówny) dostęp do rozmaitych korzyści.
się fortuny, stanowi jednak interesujący pro- Dlatego stratyfikację najłatwiej zdefiniować
blem socjologiczny. Czy jego kariera to od- jako ustrukturyzowane nierówności między
osobniony przypadek? A może znajdziemy różnymi kategoriami ludzi. Można ją porów-
więcej tego rodzaju przykładów? Jakie szanse nać do geologicznego przekroju przez skały

430-473 rozdzial 11.indd 434 10/9/12 6:18:49 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 435
N
Y Socjologia ciała
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Na dostęp do świadczeń i korzyści oferowanych przez społeczeństwo wpływają między innymi płeć
i etniczność, które również są czynnikami stratyfikacji.
pokrywające ziemię. Społeczeństwa składa- klasowe człowieka wywierają ogromny

ją się z hierarchicznie ułożonych „warstw”, wpływ na jego możliwości – często tak
przy czym bardziej uprzywilejowane war- samo znaczący jak pracowitość czy szczę-
stwy znajdują się na górze, a mniej uprzywi- ście (na przykład wygrana na loterii).
lejowane – na dole. 3. Ranga poszczególnych kategorii społecz-
Wszystkie systemy stratyfikacji społecznej nych zmienia się bardzo powoli. Na przy-
mają trzy podstawowe cechy: kład w społeczeństwach uprzemysłowio-
nych kobiety dopiero od niedawna zaczy-
1. Hierarchia dotyczy społecznych kategorii nają być traktowane na równi z mężczy-
ludzi, którzy wykazują pewną wspólną znami.
cechę, chociaż niekoniecznie wchodzą ze
sobą w interakcje i dostrzegają wzajemne Nierówności płciowe zostały szerzej
powiązania. Na przykład kobiety mogą omówione w rozdziale 14
zajmować inną pozycję w hierarchii niż „Seksualność i płeć”.
mężczyźni, a bogaci – inną niż biedni. Nie
oznacza to, że zmiana kategorii jest niemoż- Zgodnie z tym, co powiedziano w rozdzia-
liwa, ale opuszczona kategoria nie przesta- le 4, w dziejach ludzkości obowiązywały róż-
nie istnieć mimo odpływu jednostek. ne modele stratyfikacji społecznej. W najstar-
2. Doświadczenia i życiowe szanse ludzi zale- szych społecznościach zbieracko-łowieckich
żą w dużym stopniu od rangi ich kategorii stratyfikacja była szczątkowa, głównie ze
społecznej. Płeć, kolor skóry i pochodzenie względu na ograniczone zasoby i bogactwa

430-473 rozdzial 11.indd 435 10/9/12 6:18:53 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
436 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
do podziału. Wraz z rozwojem rolnictwa pozostałych zawodów. Piśmienni mogli peł-
przybyło pożądanych dóbr, co przełożyło się nić funkcję zarządców, a wielu było wykwa-
na wzrost stratyfikacji. W społeczeństwach lifikowanymi rzemieślnikami. Nie wszyscy
rolniczych coraz bardziej przypominała ona niewolnicy mieli tyle szczęścia. Ci, z którymi
piramidę, z ogromną liczbą ludzi u podstawy los obszedł się gorzej, ciężko pracowali w ko-
i malejącą liczebnością każdej kolejnej war- palniach.
stwy. Dzisiejsze społeczeństwa przemysłowe Niewolnicy często buntowali się przeciw
i poprzemysłowe są niezwykle złożone. Stra- wyzyskowi, czego przykładem są powstania
tyfikacja przypomina kształtem łzę, ponieważ niewolników na amerykańskim Południu
największa część populacji należy do katego- przed wojną secesyjną. Systemy pracy niewol-
rii średniego i niższego średniego szczebla niczej zwykle napotykają opór powodujący
(członkowie tak zwanej klasy średniej), nie- destabilizację. Wysoką wydajność gwarantuje
co mniej ludzi znajduje się na samym dole, jedynie stały nadzór i brutalne kary. Ostatecz-
a bardzo niewielu na szczycie hierarchii. nie systemy pracy niewolniczej załamały się
na skutek protestów, które wywoływały, a tak-
że dlatego, że bodźce ekonomiczne i inne za-
Zastanów się
chęty motywują ludzi do pracy lepiej niż przy-
Czy powinniśmy uznać stratyfikację za mus bezpośredni. Niewolnictwo po prostu się
zjawisko „naturalne”, a przez to nieuniknione?
Jeśli nie, to jak wyjaśnić jej uporczywą nie opłaca. Ponadto, mniej więcej od XVIII
obecność w społeczeństwach ludzkich? wieku wiele osób w Europie i Ameryce uwa-
W jaki sposób systemy stratyfikacji ża ten system za niemoralny. Dziś niewolnic-
mogą usprawniać funkcjonowanie two jest nielegalne na całym świecie, mimo to
społeczeństwa jako całości? w niektórych miejscach nadal istnieje. Ostat-
nie badania potwierdziły, że wciąż dochodzi
Historia zna cztery podstawowe systemy do porwań i przetrzymywania ludzi wbrew
stratyfikacji: niewolnictwo, system kastowy, ich woli. Przykłady zniewolonych paki-
system stanowy i system klasowy. Niekiedy stańskich ceglarzy, niewolnic seksualnych
systemy te występują łącznie, jak niewol- w Tajlandii czy osób zmuszanych do pracy
nictwo i klasy w starożytnej Grecji i Rzymie, w domach mieszkańców stosunkowo boga-
a także na południu Stanów Zjednoczonych tych krajów, takich jak Wielka Brytania czy
przed wojną secesyjną w latach sześćdziesią- Francja, dowodzą, że niewolnictwo pozosta-
tych XIX wieku. je istotnym naruszeniem praw człowieka we
współczesnym świecie. Wbrew powszechne-
Niewolnictwo mu przekonaniu wydaje się, że ten problem
raczej się nasila niż słabnie (Bales 1999).
Niewolnictwo, a więc sytuacja, w której jedni
ludzie są własnością innych, to skrajna forma Kasty
nierówności. Poszczególne społeczeństwa
nadawały niewolnikom różny status praw- W systemie kastowym człowiek zajmuje tę
ny. Czasem byli oficjalnie pozbawieni niemal samą pozycję społeczną przez całe życie.
wszystkich praw – na przykład na planta- Oznacza to, że wszyscy zachowują status,
cjach na południu Stanów Zjednoczonych – z jakim przyszli na świat. O pozycji w społe-
podczas gdy w innych społeczeństwach mieli czeństwie decydują osobiste cechy człowieka,
podobną pozycję jak służba. W starożytnych na przykład rasa lub przynależność etniczna
Atenach część niewolników zajmowała bar- (często oceniane na podstawie takich właści-
dzo odpowiedzialne stanowiska. Nie mogli wości fizycznych, jak kolor skóry), religia czy
pełnić funkcji politycznych i wojskowych, kasta rodziców. Są one przypisywane jednost-
ale mieli otwartą drogę do niemal wszystkich ce w momencie narodzin, a przez to uważane

430-473 rozdzial 11.indd 436 10/9/12 6:18:56 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 437
N
Y Teorie urbanizmu
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
System kastowy istnieje w Indiach od ponad dwóch tysięcy lat, ale od odzyskania przez kraj niepodległości
w 1947 roku ta forma organizacji społecznej uległa znaczącym zmianom.
za niezmienne. Człowiek rodzi się w określo- w 1516 roku na terenie, gdzie znajdowały
nej kaście i pozostaje w niej aż do śmierci. się także huty, w dialekcie weneckim okreś-
W pewnym sensie społeczeństwo kastowe lane słowem „getto”. Z czasem zaczęto tak
można uznać za szczególną odmianę systemu nazywać te części europejskich miast, w któ-
klasowego, w którym przynależność klaso- rych musieli mieszkać Żydzi. Współczesne
wą definiuje się w chwili narodzin (Sharma amerykańskie getta to zdominowane przez
1999). Kastowość była charakterystyczna dla mniejszości dzielnice, w których obowiązuje
społeczeństw rolniczych, które nie wykształ- segregacja rasowa i etniczna, przypominająca
ciły jeszcze kapitalistycznej gospodarki prze- reguły systemów kastowych.
mysłowej. Występowała na przykład w In- Kontakty intymne między członkami róż-
diach i Republice Południowej Afryki przed nych kast są bardzo źle widziane. Tego rodza-
upadkiem apartheidu w 1992 roku. ju „czystość” kasty często podtrzymuje się
Dawniej systemy kastowe można było za pomocą reguł endogamii, czyli zwyczajo-
spotkać na całym świecie. Na przykład Żydzi wego lub prawnego nakazu zawierania mał-
często byli traktowani w Europie jak odręb- żeństw w obrębie własnej grupy społecznej.
na kasta: musieli mieszkać w wyznaczonych
dzielnicach i nie mogli brać ślubu (a niekie- System kastowy w Indiach
dy nawet rozmawiać) z osobami innego po- i Republice Południowej Afryki
chodzenia i wyznania. Jedna z pierwszych
oficjalnych dzielnic żydowskich w Europie Istniejącym jeszcze systemom kastowym
została utworzona przez władze Wenecji w dużej mierze zagraża globalizacja. System

430-473 rozdzial 11.indd 437 10/9/12 6:18:59 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
438 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Wprawdzie apartheid należy do przeszłości, ale poziom życia białych i czarnych obywateli Republiki
Południowej Afryki pozostaje bardzo zróżnicowany.
indyjski o liczącej ponad dwa tysiące lat za tak hańbiący, że zwykłe muśnięcie wyma-
tradycji odzwierciedla hinduskie wierzenia ga odprawienia rytuałów oczyszczających.
religijne. Hindusi wyróżniają cztery głów- W 1949 roku Indie wprowadziły zakaz dys-
ne warny, dzielące się na kasty obejmują- kryminacji opartej na przynależności kasto-
ce określone grupy zawodowe. Na szczycie wej, ale pewne aspekty systemu obowiązują
hierarchii warn znajdują się bramini (uczeni do dziś, zwłaszcza na terenach wiejskich.
i przewodnicy duchowi), następne miejsca W nowoczesnej gospodarce kapitalistycz-
zajmują: kszatrijowie (wojownicy i monar- nej Indii członkowie różnych kast stykają się
chowie), wajśjowie (kupcy i rolnicy) oraz siu- ze sobą w pracy, samolotach czy restaura-
drowie (robotnicy rolni i rzemieślnicy). Naj- cjach, co utrudnia podtrzymywanie sztyw-
niższą pozycję mają tak zwani niedotykalni nych granic, których wymaga system kasto-
albo dalici („uciśnieni”), których – jak sama wy. Globalizacja obejmuje swoim zasięgiem
nazwa wskazuje – należy za wszelką cenę coraz większą część Indii, dlatego można
unikać. Niedotykalnym przypadają najgorsze przyjąć, że kastowość będzie w dalszym cią-
zajęcia, na przykład usuwanie nieczystości gu tracić znaczenie.
bytowych. Często muszą żebrać i szukać je- Do 1992 roku w Republice Południowej
dzenia w śmietnikach. W tych rejonach Indii, Afryki istniał system kastowy zwany aparthe-
w których ważną rolę nadal odgrywa trady- idem, polegający na ścisłej segregacji rasowej
cja, członkowie wyższych kast nierzadko – czarnoskórych Afrykanów, Hindusów, ludzi
uważają kontakt fizyczny z niedotykalnymi „kolorowych” (o mieszanym pochodzeniu)

430-473 rozdzial 11.indd 438 10/9/12 6:19:01 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 439
N
Y Systemy stratyfikacji
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
i Azjatów oddzielano od ludności białej. Pod- (chłopi pańszczyźniani, wolni chłopi, kup-
stawą podziału na kasty była wyłącznie rasa. cy i rzemieślnicy) tworzyło tak zwany stan
Biali, którzy stanowili tylko 15% populacji, trzeci. Inaczej niż w wypadku podziału na
kontrolowali praktycznie cały majątek kraju, kasty, stany dopuszczały pewną ruchliwość
przejęli większość gruntów użytkowych, za- społeczną i małżeństwa międzystanowe.
rządzali najważniejszymi przedsiębiorstwa- Członek pospólstwa mógł zostać pasowany
mi oraz gałęziami przemysłu i mieli monopol na rycerza za szczególne zasługi dla władcy,
na władzę polityczną, ponieważ czarnych po- a kupcy niekiedy mogli kupić tytuł szlachecki.
zbawiono praw wyborczych. Ludność czar- Ten system przetrwał w szczątkowej formie
noskórą, stanowiącą trzy czwarte populacji, w Wielkiej Brytanii, gdzie wciąż uznaje się
skupiono w nieurodzajnych bantustanach tytuły dziedziczne (choć od 1999 roku odzie-
(„prowincjach”), które mogła opuszczać jedy- dziczenie tytułu nie oznacza automatycznie
nie po to, żeby pracować dla ludzi białych. prawa głosu w Izbie Lordów), a biznesmeni,
Apartheid, powszechna dyskryminacja urzędnicy służby cywilnej i przedstawiciele
i ucisk doprowadziły do ostrego konfliktu mię- innych zawodów mogą zostać wyróżnieni ty-
dzy białą mniejszością a czarnoskórą, miesza- tułem szlacheckim za swoje osiągnięcia.
ną rasowo i azjatycką większością. Po trwającej W przeszłości system stanowy rozwijał się
kilkadziesiąt lat, często brutalnej walce z apar- przeważnie w tych społeczeństwach, w któ-
theidem, w latach dziewięćdziesiątych XX rych istniała tradycyjna arystokracja, a więc
wieku buntownicy wreszcie odnieśli zwycię- grupa „szlachetnie urodzonych”. W systemach
stwo. Afrykański Kongres Narodowy (AKN), feudalnych, takich jak średniowieczna Euro-
najbardziej wpływowa organizacja czarnoskó- pa, stany były silnie powiązane z gospodarką
rej ludności, doprowadziła do międzynarodo- folwarczno-pańszczyźnianą i stanowiły ra-
wego bojkotu południowoafrykańskich firm, czej lokalny niż narodowy system stratyfika-
który zrujnował gospodarkę kraju. Biali przy- cji. W mocniej scentralizowanych imperiach
wódcy RPA musieli znieść apartheid. Decyzję tradycyjnych, takich jak Chiny czy Japonia,
podjęto w drodze głosowania powszechnego, podziały stanowe obowiązywały na szczeblu
przeprowadzonego wśród białych mieszkań- narodowym. Czasami różnice między stanami
ców w 1992 roku. Dwa lata później w pierw- uzasadniano wierzeniami religijnymi, ale po-
szych wielorasowych wyborach władzę zdo- działy społeczne rzadko były tak rygorystycz-
była czarnoskóra większość, a Nelson Mandela ne jak w hinduskim systemie kastowym.
– czarnoskóry lider AKN skazany przez biały
rząd na dwudziestosiedmioletni pobyt w wię- Klasy
zieniu – został wybrany na prezydenta.
System klasowy różni się pod wieloma wzglę-
Stany dami od niewolnictwa, systemu kastowego
i stanowego. Klasę można zdefiniować jako
System stanowy występował nie tylko w eu- szeroką kategorię ludzi, dysponujących jed-
ropejskim feudalizmie, lecz także w wielu nakowymi środkami produkcji, co w dużym
innych cywilizacjach tradycyjnych. Feudal- stopniu określa ich styl życia. O zróżnicowa-
na struktura stanowa składała się z warstw niu klasowym decyduje przede wszystkim
wzajemnie powiązanych różnymi zobowią- posiadany majątek oraz wykonywany zawód.
zaniami i uprawnieniami, z których część Porównując ten system z wcześniejszymi
była usankcjonowana prawnie. W Europie formami stratyfikacji, można wskazać cztery
do najwyższego stanu zaliczała się arysto- podstawowe różnice:
kracja i szlachta. Drugim stanem było du-
chowieństwo o niższym statusie, lecz rozma- 1. S
ystemy klasowe są płynne. W przeciwień-
itych szczególnych przywilejach. Pospólstwo stwie do innych rodzajów uwarstwienia,

430-473 rozdzial 11.indd 439 10/9/12 6:19:04 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
440 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
podziały klasowe nie wynikają z przepi- się do warunków ekonomicznych. Obowią-
sów prawa ani religii. Granice między kla- zujące w systemach kastowych rygory ogra-
sami nigdy nie są ostre. Nie ma formalnych niczają te możliwości. Ponadto, świat coraz
przeciwwskazań do zawierania małżeństw silniej jednoczy się gospodarczo, co poddaje
międzyklasowych. tego rodzaju systemy presji ekonomicznej.
2. Pozycja w systemie klasowym zależy w pew- Pewne elementy systemu kastowego utrzy-
nym stopniu od osiągnięć jednostki. Przy- mują się jednak nawet w społeczeństwach
należność klasowa nie zostaje nadana postindustrialnych. Na przykład wśród Azja-
w chwili narodzin jak w innych typach stra- tów, którzy wyemigrowali na Zachód, nie-
tyfikacji. W systemach klasowych znacznie rzadko aranżuje się tradycyjne małżeństwa,
częściej mamy do czynienia z ruchliwością zgodnie z zasadami podziałów kastowych.
społeczną – ruchem w dół lub w górę hie- W następnym podrozdziale przyjrzymy
rarchii społecznej. się teoriom socjologicznym będącym próbami
3. Podziały klasowe mają podstawy ekonomicz- wyjaśnienia trwałości systemów stratyfikacji
ne. Klasy odzwierciedlają różnice ekono- w społeczeństwach ludzkich. Duży wpływ
miczne między jednostkami i grupami – nie- na poglądy większości socjologów, zainte-
równości w zakresie statusu materialnego. resowanych tą tematyką, wywarły systemy
W pozostałych systemach stratyfikacji klasowe istniejące w świecie nowoczesnym,
większą rolę odgrywają na ogół czynniki co znajduje odzwierciedlenie w naszym omó-
pozaekonomiczne (jak rasa w wypadku wieniu.
dawnego systemu kastowego w RPA).
4. S ystemy klasowe są bezosobowe i masowe. Zastanów się
W innych typach stratyfikacji nierówności
Jakie wydarzenia na całym świecie wskazują,
wyrażają się przede wszystkim w relacjach że system klasowy prawdopodobnie
osobistych za pośrednictwem obowiązków stanie się dominującą formą stratyfikacji?
i powinności – służby względem pana, nie- Zważywszy na to, co wiemy o pozostałych
wolnika względem właściciela albo kasty modelach uwarstwienia, czy twoim zdaniem
niższej względem kasty wyższej. System taka tendencja jest korzystna,
czy niekorzystna?
klasowy funkcjonuje natomiast na pozio-
mie masowych, bezosobowych relacji.
Opiera się między innymi na różnicach
Teorie klas i stratyfikacji
wynagrodzenia i warunków pracy.
U podstaw przeważającej części socjologicz-
Czy klasy zastąpią kasty? nych analiz klas i stratyfikacji leżą teorie opra-
cowane przez Karola Marksa i Maxa Webera.
Pewne dane wskazują, że globalizacja może Uczeni opowiadający się za tradycją mark-
przyspieszyć upadek usankcjonowanych sowską rozwijali idee wyłożone przez samego
prawnie systemów kastowych na całym świe- Marksa, pozostali zaś próbowali dopracować
cie. W społeczeństwach kapitalistycznych koncepcje Webera. Na początek zapoznamy
miejsce większości oficjalnych systemów się z teoriami obu uczonych, a następnie
kastowych zajęły już systemy klasowe. Naj- przeanalizujemy bardziej współczesną, neo-
dobitniejszy przykład z ostatnich lat to wspo- marksowską propozycję teoretyczną amery-
mniana wcześniej Republika Południowej kańskiego socjologa Erika Olina Wrighta.
Afryki (Berger 1995). Nowoczesna produkcja
przemysłowa wymaga, by ludzie mogli się Wprowadzenie do podstawowych
swobodnie przemieszczać, wykonywać pracę koncepcji i perspektyw socjologicznych
odpowiadającą ich talentom lub umiejętno- Marksa i Webera znajdziesz w rozdziale 1
ściom i często zmieniać zawód, dostosowując „Co to jest socjologia?”

430-473 rozdzial 11.indd 440 10/9/12 6:19:04 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 441
N
Y Teorie klas i stratyfikacji
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Karol Marks: Do takich czynników należą przede wszyst-
teoria konfliktu klasowego kim umiejętności i referencje, czyli kwalifi-
kacje, od których zależy to, jaką pracę może
Marks skupiał się na zagadnieniu stratyfika- otrzymać dana jednostka. Weber uważał,
cji społecznej, a głównie na systemie klaso- że na szanse życiowe jednostki znacząco
wym. Mimo to nigdy nie przeprowadził sys- wpływa jej pozycja rynkowa. Osoby na sta-
tematycznej analizy pojęcia klasy. Tekst, nad nowiskach kierowniczych i przedstawiciele
którym pracował tuż przed śmiercią (opubli- wolnych zawodów zarabiają więcej i mają
kowany później jako część jego najważniej- lepsze warunki pracy niż na przykład robot-
szego dzieła, Kapitału) urywa się dokładnie nicy. Dzięki posiadanym kwalifikacjom, na
na pytaniu: „Czym jest klasa?” Musimy zatem przykład studiom, dyplomom czy nabytym
odtworzyć to pojęcie na podstawie jego tek- umiejętnościom, pewni ludzie są bardziej
stów. Fragmenty poświęcone koncepcji klasy „rynkowi” niż ci, którzy nie dysponują takimi
nie zawsze są ze sobą w pełni spójne, dlatego kwalifikacjami. Na niższym poziomie, wśród
uczeni spierają się o to, „co naprawdę miał niebieskich kołnierzyków, wykwalifikowani
na myśli Marks”. Wydaje się jednak, że jego rzemieślnicy mają szanse na wyższe wyna-
główne poglądy, przedstawione w ramce Kla- grodzenie niż robotnicy częściowo wykwali-
syczne badania 11.1, są dość sprecyzowane. fikowani i niewykwalifikowani.
W teorii Webera status odnosi się do sza-
Max Weber: klasa, status i partia cunku lub prestiżu, jakim cieszą się poszcze-
gólne grupy społeczne. W społecznościach
Weber oparł swoją teorię stratyfikacji na ana- tradycyjnych ludzie poznawali się podczas
lizach Marksa, ale zmodyfikował i rozwinął częstych, bezpośrednich kontaktów, do któ-
jego koncepcje. Podobnie jak Marks uwa- rych dochodziło w różnych sytuacjach i na
żał, że społeczeństwo cechują konflikty na przestrzeni wielu lat; na tej podstawie wyra-
tle władzy i dóbr. Jednakże Marks za istotę biali sobie zdanie o innych. Wraz ze wzros-
wszelkich konfliktów uważał polaryzację tem złożoności społeczeństw stawało się to
stosunków klasowych i kwestie ekonomicz- jednak coraz trudniejsze. Weber twierdzi,
ne, Weber natomiast przedstawił bardziej że na skutek tych przemian status zaczął
wyrafinowany, wielowymiarowy obraz spo- się wyrażać poprzez styl życia. Pozycję spo-
łeczeństwa. Zdaniem Webera stratyfikacja łeczną jednostki określają takie wyznaczniki
społeczna nie jest wyłącznie kwestią różnic i symbole statusu, jak warunki mieszkanio-
klasowych. Składają się na nią również dwa we, sposób ubierania się i mówienia oraz
inne aspekty: status i partia. W przeciwień- wykonywany zawód. Ludzie o tym samym
stwie do modelu dwubiegunowego, zapropo- statusie tworzą społeczność, w której panuje
nowanego przez Marksa, te trzy wzajemnie poczucie wspólnej tożsamości.
nakładające się na siebie wymiary stratyfika- Marks uważał, że różnice statusowe wy-
cji dają ogromną liczbę pozycji, jakie jednost- nikają z podziałów klasowych, natomiast
ka może zajmować w społeczeństwie. zdaniem Webera status nie zawsze pokrywa
Weber zgadzał się z Marksem, że o przy- się z przynależnością klasową jednostek. Po-
należności klasowej decydują obiektywne siadanie majątku zazwyczaj pociąga za sobą
warunki materialne, lecz poszerzył katalog wysoki status społeczny, lecz istnieje wiele
czynników ekonomicznych wpływających wyjątków od tej zasady. Za przykład możne
na kształtowanie się klas. Według Webera po- posłużyć kategoria „zubożałej arystokracji”.
działy klasowe wynikają nie tylko z panowa- W Wielkiej Brytanii osoby o arystokratycz-
nia lub niepanowania nad środkami produk- nym pochodzeniu wciąż cieszą się dużym
cji, ale także z różnic ekonomicznych, które poważaniem społecznym, mimo że straci-
nie łączą się bezpośrednio z posiadaniem. ły majątek, „nowobogactwo” zaś nierzadko

430-473 rozdzial 11.indd 441 10/9/12 6:19:04 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
442 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Klasyczne badania 11.1. Karol Marks i teoria konfliktu klasowego
Problem badawczy bezpośredniego przejmowania przez

arystokrację dóbr wytworzonych przez
Industrializacja przyniosła społeczeństwom chłopstwo. Chłop pańszczyźniany musiał
dziewiętnastowiecznej Europy głębokie zmiany, oddawać pewną część zbiorów swoim
przeważnie na lepsze, ale zapoczątkowała arystokratycznym panom lub przez określoną
również protesty i ruchy rewolucyjne. Dlaczego liczbę dni w miesiącu pracować na pańskim
robotnicy sprzeciwiali się industrializacji? polu, aby uzyskać plony, z których korzystał
W rozwijających się społeczeństwach później pan i jego świta. W nowoczesnych
przemysłowych XX wieku robotnicy nadal społeczeństwach kapitalistycznych źródło
organizowali strajki i protesty. I ponownie można wyzysku jest mniej oczywiste i Marks poświęcił
zapytać, o co chodziło robotnikom, skoro wiele uwagi wyjaśnieniu jego charakteru.
społeczeństwa stawały się coraz bogatsze. Jak tłumaczył, w ciągu dnia pracy robotnicy
Karol Marks (1818–1883) prawie całe swoje życie wytwarzają więcej niż potrzebują pracodawcy,
poświęcił badaniom nowoczesnych systemów aby wynagrodzić ich za wykonaną pracę.
klasowych i próbom odkrycia zasad ich Ta wartość dodatkowa jest źródłem zysku, który
funkcjonowania. Uważał, że korzenie kapitaliści wykorzystują na własny użytek.
społeczeństw przemysłowych tkwią Przyjmijmy na przykład, że grupa robotników
w kapitalistycznych stosunkach ekonomicznych. w fabryce odzieży może wyprodukować sto
Był jednak nie tylko obiektywnym badaczem garniturów dziennie. Pieniądze uzyskane ze
i obserwatorem, lecz także kluczowym sprzedaży siedemdziesięciu pięciu garniturów
uczestnikiem komunistycznych debat wystarczą na wynagrodzenie robotników oraz
politycznych i działaczem ruchów robotniczych. utrzymanie fabryki i urządzeń. Dochód ze
Zdaniem Marksa kapitalizm przemysłowy, mimo sprzedaży pozostałych ubrań jest zatrzymywany
postępowych elementów, wyrastał z opresyjnego jako zysk.
systemu stosunków klasowych powodującego Marks był porażony nierównościami, które
ucisk większości robotników. pociągał za sobą system kapitalistyczny.
Wprawdzie dawniej arystokraci otaczali się
Teoria Marksa luksusem i żyli w zupełnie innych warunkach niż
Według Marksa klasa to grupa ludzi o podobnym chłopi, ale społeczeństwa rolnicze były dosyć
stosunku do środków produkcji, zapewniających ubogie. Poziom życia pozostałby niski nawet bez
im utrzymanie. Przed powstaniem nowoczesnego arystokracji. Tymczasem rozwój nowoczesnego
przemysłu środki produkcji sprowadzały się przemysłu pozwala gromadzić majątek na
zasadniczo do ziemi i narzędzi służących niespotykaną wcześniej skalę, a sami robotnicy
do uprawy roli lub hodowli zwierząt. w zasadzie nie korzystają z dobrobytu
W społeczeństwach przedindustrialnych istniały wytwarzanego dzięki ich pracy. Nadal są
więc dwie główne klasy: właściciele ziemscy stosunkowo ubodzy, podczas gdy majątek klasy
(arystokracja, szlachta lub właściciele posiadaczy rośnie. Proces ubożenia klasy
niewolników) i ludzie uprawiający ich ziemię robotniczej w porównaniu z klasą kapitalistów
(chłopi pańszczyźniani, niewolnicy i wolni chłopi). Marks określił mianem pauperyzacji. Nawet jeśli
W społeczeństwach nowoczesnych większe w kategoriach bezwzględnych robotnicy stają się
znaczenie zyskały fabryki, biura, maszyny oraz coraz zamożniejsi, to przepaść dzieląca ich od
majątek lub kapitał, dzięki którym można było je klasy kapitalistów wciąż się pogłębia.
kupić. Dwie główne klasy to właściciele nowych Różnice między kapitalistami a klasą
środków produkcji – przemysłowcy, czyli robotniczą nie ograniczają się do kwestii
kapitaliści – i ludzie, którzy zarabiają na materialnych. Marks zauważył, że praca
utrzymanie, sprzedając im swoją pracę – klasa w nowoczesnych, zmechanizowanych fabrykach
robotnicza, określana przez Marksa staje się coraz bardziej monotonna, a niekiedy
przestarzałym dziś terminem proletariat. wręcz przygnębiająca. Praca robotników,
Marks twierdził, że relacje klasowe mają będąca źródłem naszego dobrobytu, jest
charakter wyzysku. W społeczeństwach wyczerpująca fizycznie i nużąca psychicznie –
feudalnych wyzysk przybierał często postać na przykład pracownik fabryki dzień w dzień

430-473 rozdzial 11.indd 442 10/9/12 6:19:04 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 443
N
Y Teorie klas i stratyfikacji
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
wykonuje te same rutynowe czynności robotniczej to dziś ludzie zamożni, którym

w identycznych warunkach. bardziej niż kiedykolwiek zależy na sukcesie
systemu kapitalistycznego.
Krytyka I po trzecie, Marks uważał, że świadomość
Socjologiczne spory dotyczące koncepcji Marksa klasowa wynika ze wspólnych doświadczeń klasy
trwają w zasadzie nieprzerwanie od 150 lat, robotniczej, tymczasem zdaniem współczesnych
dlatego nie sposób ich tutaj wyczerpująco krytyków marksizmu ludzie w coraz mniejszym
przedstawić. Warto jednak zwrócić uwagę na stopniu identyfikują się ze swoją klasą społeczną.
kilka podstawowych wątków krytyki marksizmu. Klasa jest jednym z wielu źródeł tożsamości
Po pierwsze, wizję Marksa, w której społecznej i często nie ma największego
społeczeństwo kapitalistyczne dzieli się na znaczenia. Bez rozwiniętej świadomości klasowej
„dwa główne obozy” – właścicieli i robotników – robotnicy nie podejmą wspólnych działań i nie
uznano za nadmierne uproszczenie. Sama klasa dojdzie do przewrotu komunistycznego. Według
robotnicza obejmuje robotników krytyków to kolejny dowód, że długoterminowe
wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych, trendy społeczne nie potwierdzają teoretycznych
co uniemożliwia jednoznaczne określenie jej przewidywań Marksa.
interesów. Dziś podziały okazują się jeszcze
bardziej złożone, ponieważ uwzględniają również Współczesne znaczenie
płeć i przynależność etniczną, a to zaostrza Marks wywarł ogromny wpływ na losy świata.
wewnętrzną konkurencję i konflikty. W rezultacie Wprawdzie najważniejsze z jego przewidywań
− jak przekonują krytycy − maleje nie sprawdziły się, ale przeprowadzona przez
prawdopodobieństwo wspólnego działania całej niego analiza kapitalizmu ułatwia nam
klasy robotniczej. zrozumienie procesów globalizacyjnych. Można
Po drugie, w społeczeństwach rozwiniętych nie nawet zaryzykować stwierdzenie, że powszechne
doszło do zapowiadanej przez Marksa rewolucji w sferze nauk społecznych zainteresowanie
komunistycznej pod wodzą przemysłowej klasy postępującą globalizacją może nadać ideom
robotniczej i ten fakt stawia pod znakiem marksistowskim nowy impet, szczególnie
zapytania jego analizę dynamiki kapitalizmu. w kontekście niedawno powstałych
Niektórzy współcześni marksiści nadal uważają międzynarodowych ruchów antykapitalistycznych
kapitalizm za system skazany na zagładę, lecz i antyglobalistycznych.
zdaniem krytyków (w tym także byłych
marksistów) niewiele wskazuje na to, by miał on Ruchy antyglobalistyczne zostaną omówione
się załamać. Większość członków klasy w rozdziale 22 „Polityka, rządzenie i ruchy
społeczne”.
spotyka się z pogardliwym traktowaniem ze materialne jednostek i grup, a zatem na ich

strony ludzi zamożnych od pokoleń. przynależność klasową. Partie organizują się
Jak zauważa Weber, w społeczeństwach wokół kwestii ponad podziałami klasowymi,
nowoczesnych ważnym aspektem władzy, na przykład religii lub ideologii narodowej.
który może wpływać na stratyfikację nie- Marksista tłumaczyłby konflikty między ka-
zależnie od klasy i statusu, jest partia, czyli tolikami a protestantami w Irlandii Północnej
grupa jednostek współpracujących ze sobą w kategoriach stosunków klasowych, ponie-
ze względu na podobne pochodzenie, zamia- waż w zawodach robotniczych pracuje tam
ry lub interesy. Partia działa często w sposób więcej katolików niż protestantów. Zwolen-
zorganizowany, aby osiągnąć określony cel, nik Webera uznałby jednak takie wyjaśnienie
leżący w interesie jej członków. W koncep- za niezadowalające, gdyż wielu protestantów
cji Marksa zarówno różnice statusowe, jak również pochodzi z klasy robotniczej. Przy-
i partyjne wynikają z podziałów klasowych. należność partyjna wyraża zarówno różnice
Natomiast w teorii Webera klasa wpływa na religijne, jak i klasowe.
oba te czynniki, ale nie wyjaśnia ich w peł- Poglądy Webera na temat stratyfikacji są
ni, one z kolei mogą wpływać na warunki ważne, ponieważ pokazują, że oprócz klasy

430-473 rozdzial 11.indd 443 10/9/12 6:19:04 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
444 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
istnieją także inne wymiary uwarstwienia, Większość populacji – według Wrighta
które wywierają duży wpływ na ludzkie ży- (1997) od 85 do 90% – stanowią osoby, które
cie. Podczas gdy Marks redukował podziały muszą sprzedawać swoją pracę, ponieważ nie
społeczne do różnic klasowych, Weber pod- panują nad środkami produkcji. Jest to jednak
kreślał skomplikowane współzależności od- bardzo zróżnicowana kategoria, obejmująca
rębnych aspektów stratyfikacji społecznej, z jednej strony tradycyjną klasę robotniczą,
jakimi są klasa, status i partia, aby w ten spo- z drugiej zaś pracowników umysłowych. Aby
sób stworzyć bardziej elastyczne podstawy zróżnicować położenie klasowe w obrębie
empirycznej analizy uwarstwienia. tej grupy, Wright uwzględnia dwa czynniki:
pozycję w hierarchii władzy oraz posiada-
Erik Olin Wright: teoria klas ne umiejętności i specjalizacje. W pierwszej
kolejności Wright wskazuje, że wielu człon-
Teoria klas amerykańskiego socjologa Erika ków klasy średniej cieszy się wyższą pozycją
Olina Wrighta (1978, 1985, 1997) łączy pewne w hierarchii władzy niż klasa robotnicza. Za
aspekty podejścia Marksa i Webera. Zdaniem przykład mogą posłużyć kierownicy i nad-
Wrighta w warunkach nowoczesnej produkcji zorcy: kapitaliści wyznaczyli ich do pomocy
kapitalistycznej można wskazać trzy sposoby w kontrolowaniu klasy robotniczej poprzez
panowania nad środkami ekonomicznymi, nadzór lub ewaluację pracowników. Za swoją
które pozwalają wyróżnić trzy klasy: „lojalność” przedstawiciele klasy średniej są
lepiej wynagradzani i regularnie awansowa-
• panowanie nad inwestycjami lub kapitałem ni, ale równocześnie pozostają pod kontrolą
finansowym; właścicieli kapitału. Innymi słowy, równo-
• panowanie nad materialnymi środkami pro- cześnie wyzyskują i są wyzyskiwani.
dukcji (własność ziemi lub fabryk i biur); Drugi czynnik różnicujący położenie kla-
• panowanie nad siłą roboczą. sowe w obrębie klas średnich to posiadane
umiejętności i specjalizacje. Zdaniem Wrigh-
Przedstawiciele klasy kapitalistów panują ta ci pracownicy z klasy średniej, którzy opa-
nad wszystkimi trzema wymiarami systemu nowali umiejętności pożądane na rynku pra-
produkcji. Członkowie klasy robotniczej nie cy, dysponują szczególnym rodzajem władzy
panują nad żadnym z nich. Jednakże między w systemie kapitalistycznym. Uzyskują wyż-
tymi dwiema klasami mieszczą się grupy, któ- sze wynagrodzenie, ponieważ ich specjaliza-
rych pozycja jest bardziej wieloznaczna, na cję rzadko się spotyka. Na przykład w nowej
przykład wspomniane wcześniej kadry kie- gospodarce opartej na wiedzy lukratywne sta-
rownicze i pracownicy umysłowi. Zgodnie nowiska są oferowane specjalistom w zakre-
z określeniem Wrighta pozycja tych jednostek sie informatyki. Co więcej, Wright twierdzi,
charakteryzuje się sprzecznym położeniem że nad pracownikami posiadającymi wiedzę
klasowym, ponieważ mają one wpływ na nie- i umiejętności trudniej jest sprawować nad-
które aspekty produkcji, ale nie na wszystkie. zór i kontrolę, dlatego pracodawcy muszą
Pracownicy umysłowi czy przedstawiciele zapewnić sobie ich lojalność i współpracę za
wolnych zawodów muszą zarabiać na życie, pomocą odpowiednich gratyfikacji.
sprzedając swoją pracę pracodawcy tak samo
jak pracownicy fizyczni. Równocześnie jed- Zastanów się
nak mają większy wpływ na swoje warun- Czy teorie klas Marksa i Webera stoją ze sobą
ki pracy niż większość robotników. Wright w sprzeczności, czy raczej się uzupełniają?
uważa, że położenie klasowe takich osób jest Uzasadnij swoją odpowiedź. W jaki sposób
koncepcja „sprzecznego położenia
„sprzeczne”, ponieważ nie są one ani kapita-
klasowego” Wrighta pogłębia naszą wiedzę
listami, ani robotnikami, ale wykazują cechy o stosunkach klasowych?
jednych i drugich.

430-473 rozdzial 11.indd 444 10/9/12 6:19:04 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 445
N
Y Operacjonalizacja pojęcia klasy
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Operacjonalizacja odzwierciedlają kształt struktury zawodowej

pojęcia klasy i klasowej, ale bez uwzględniania stosunków
między klasami. Tego rodzaju modelami po-
Związki między statusem klasowym a inny- sługują się badacze, którzy postrzegają stra-
mi aspektami życia społecznego jednostek, tyfikację jako element naturalnego porządku
na przykład preferencje wyborcze, osiągnię- społecznego, na przykład zwolennicy trady-
cia szkolne czy zdrowie fizyczne, stanowią cji funkcjonalistycznej.
przedmiot analiz teoretycznych i badań em-
pirycznych. Przekonaliśmy się już jednak, że
Funkcjonalizm został opisany w rozdziale 1
pojęcie klasy jest bardzo nieostre. Zarówno
„Co to jest socjologia?” i w rozdziale 3
w kręgach akademickich, jak i w potocznym „Teorie i perspektywy socjologiczne”.
użyciu stosuje się je w różny sposób. Jak za-
tem socjologowie i badacze mają zdefiniować
tak nieprecyzyjny termin na potrzeby badań Inne modele mają głębsze podłoże teo-
empirycznych? retyczne – często nawiązują do koncepcji
Kiedy abstrakcyjne pojęcie − takie jak kla- Marksa i Webera – a ich celem jest wyjaśnie-
sa − staje się wymierną zmienną badawczą, nie stosunków między klasami w społeczeń-
mówimy o jego operacjonalizacji. Oznacza to, stwie. Do „relacyjnych” modeli klasowych
że dany termin został zdefiniowany wystar- zwykle odwołują się zwolennicy paradyg-
czająco jasno i konkretnie, żeby można było matu konfliktu, aby pokazać podziały i na-
go wykorzystać w badaniu empirycznym. pięcia istniejące w społeczeństwie. Za przy-
W badaniach struktury klasowej społeczeń- kład tego rodzaju modelu klasowego może
stwa socjologowie wykorzystują liczne mode- posłużyć teoria klasy zaproponowana przez
le operacjonalizacji pojęcia klasy. Wyznaczają Erika Olina Wrighta, ponieważ ukazuje ona
one ramy teoretyczne, dzięki którym jednost- procesy wyzysku klasowego w perspektywie
ki zostają przyporządkowane kategoriom klas marksowskiej. Z kolei głośna praca Johna
społecznych. Goldthorpe’a to przykład modelu relacyjnego
Większość modeli klasowych opiera się zakorzenionego w Weberowskiej koncepcji
na strukturze zatrudnienia. Socjologowie klasy (zob. ramka Klasyczne badania 11.2).
dostrzegają ogólną odpowiedniość między
podziałami klasowymi a materialnymi i spo-
Ocena modelu klas Goldthorpe’a
łecznymi nierównościami związanymi z wy-
konywanym zawodem. Rozwój kapitalizmu W ramce Klasyczne badania 11.2 wskazali-
i uprzemysłowienia pociąga za sobą wzrost śmy, że model zaproponowany przez Gold-
podziału pracy i złożoności struktury zatrud- thorpe’a znajduje szerokie zastosowanie
nienia. Zawód pozostaje najważniejszym – w badaniach empirycznych. Umożliwia on
choć już nie decydującym – czynnikiem wa- pokazanie nierówności klasowych w takich
runkującym pozycję społeczną jednostki, jej obszarach, jak zdrowie czy wykształcenie,
szanse życiowe i bezpieczeństwo materialne. a także przeanalizowanie preferencji wybor-
Badacze społeczni traktują zawód jako wskaź- czych, poglądów politycznych i ogólnych
nik przynależności klasowej, gdyż wychodzą postaw społecznych poszczególnych klas.
z założenia, że osoby wykonujące ten sam Należy jednak pamiętać o kilku istotnych
zawód osiągają podobne korzyści społeczne ograniczeniach tego rodzaju modeli, aby nie
i doświadczają podobnych problemów, a ich stosować ich w sposób bezkrytyczny.
style życia i szanse życiowe są zbliżone. Zawodowe modele klasowe trudno od-
Modele klasowe oparte na strukturze za- nieść do jednostek nieaktywnych ekonomicz-
trudnienia przyjmują różne formy. Niektóre nie, na przykład osób bezrobotnych, studen-
mają przede wszystkim charakter opisowy – tów, emerytów czy dzieci. Bezrobotnych

430-473 rozdzial 11.indd 445 10/9/12 6:19:04 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
446 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Klasyczne badania 11.2. John H. Goldthorpe: klasa społeczna a zawód
Problem badawczy Industrial Nations). Wyniki tego projektu okazały

się ważne, ponieważ wypracowana typologia
Na czym polega związek między wykonywaną została włączona do klasyfikacji społeczno-
pracą – zawodem – a klasą społeczną? -ekonomicznej brytyjskiego Urzędu Statystycznego
Czy klasa i zawód to jedno i to samo? (NS-SEC), a w przyszłości miała stać się
Czy zmiana zawodu pociąga za sobą również podstawą modelu ogólnoeuropejskiego
zmianę przynależności klasowej? Czy ktoś, (Crompton 2008). W tabeli 11.1 przedstawiono
kto zdobędzie nowe kwalifikacje, podniesie typologię Goldthorpe/CASMIN, model
swój poziom wykształcenia albo straci pracę, brytyjskiego NS-SEC oraz pojęcia stosowane
przechodzi do innej klasy? W jaki sposób w socjologii (w prawej kolumnie).
socjologowie powinni badać zagadnienie klas W porównaniu z wieloma innymi typologiami
społecznych? Goldthorpe proponuje bardziej szczegółowy
Część badaczy społecznych odrzuca modele model: pierwotnie wyróżniał jedenaście pozycji
opisowe, ponieważ ich zdaniem takie ujęcia klasowych, ale w projekcie CASMIN ich liczbę
odzwierciedlają wyłącznie społeczne ograniczono do ośmiu. Zasadniczo jednak
i materialne nierówności między klasami, nie wszystkie kategorie można przyporządkować
tłumaczą natomiast procesów klasowych, trzem głównym warstwom, na które składa się
które leżą u ich podstaw. Brytyjski socjolog „klasa usługowa” (klasy I i II), „klasa pośrednia”
John H. Goldthorpe uwzględnił te spostrzeżenia (klasy III i IV) oraz „klasa pracująca” (klasy V, VI
i stworzył model na potrzeby empirycznych i VII). Goldthorpe wyróżnia także elitarną klasę
badań ruchliwości społecznej. Zaproponowany posiadaczy, którą umieszcza na szczycie
przez niego schemat analizy klasowej nie jest hierarchii, ale jego zdaniem obejmuje ona tak
układem hierarchicznym, lecz stanowi odbicie nieznaczny ułamek społeczeństwa, że nie ma
„relacyjnego” charakteru współczesnej struktury znaczenia dla badań empirycznych.
klasowej. W nowszych pracach Goldthorpe (2000)
przenosi akcent z przedstawionej wcześniej
Teoria Goldthorpe’a sytuacji zawodowej na stosunki zatrudnienia,
Koncepcje Goldthorpe’a zyskały dużą przykładając większą wagę do typu umowy
popularność. Autor twierdzi, że nie czerpał zawieranej z pracownikiem. Umowa o pracę
inspiracji z żadnej tradycji teoretycznej (Erikson, zakłada wymianę płacy na ściśle zdefiniowany
Goldthorpe 1993), ale inni socjologowie często i ograniczony wysiłek, podczas gdy umowa
przywołują jego klasyfikację jako przykład o świadczenie usług zakłada pewną możliwość
modelu neoweberowskiego, ponieważ „rozwoju”, na przykład wzrostu wynagrodzenia
w pierwotnej wersji o przynależności klasowej i awansu. Według Goldthorpe’a umowa o pracę
decydowały dwa podstawowe czynniki: sytuacja jest charakterystyczna dla klasy pracującej,
rynkowa i sytuacja zawodowa. Sytuacja rynkowa a umowa o świadczenie usług dla klasy
jednostki obejmuje poziom wynagrodzenia, usługowej. W wypadku klas pośrednich stosuje
bezpieczeństwo zatrudnienia i perspektywy się pośrednie typy stosunków zatrudnienia.
awansu; kładzie nacisk na korzyści materialne
i szanse życiowe człowieka. Z kolei sytuacja Krytyka
zawodowa dotyczy kwestii nadzoru, władzy Szczegółową ocenę koncepcji Goldthorpe’a
i autorytetu w pracy, a więc świadczy przedstawimy w dalszej części, w tym miejscu
o autonomii pracownika i ogólnej kontroli, warto jednak przywołać dwa podstawowe
jakiej podlega w miejscu zatrudnienia. zastrzeżenia wysuwane pod adresem tego
Goldthorpe stworzył swój model na podstawie modelu. Sprawdza się on w badaniach
oceny poszczególnych profesji pod względem empirycznych, ale na jego podstawie niewiele
ich relatywnej sytuacji rynkowej i zawodowej. można powiedzieć o pozycji grup, które nie
W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych mieszczą się w granicach klas społecznych,
XX wieku badania porównawcze Goldthorpe’a na przykład o studentach. Goldthorpe’a
obejmowały między innymi projekt CASMIN krytykowano również za bagatelizowanie
(Comparative Analysis of Social Mobility in ogromnych różnic ekonomicznych

430-473 rozdzial 11.indd 446 10/9/12 6:19:05 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 447
N
Y Operacjonalizacja pojęcia klasy
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
w społeczeństwach kapitalistycznych. Mimo uzasadnionej krytyki model ten wciąż

W pewnym sensie krytyka ta odzwierciedla jest aktualizowany i dopracowywany na
długoletni spór między zwolennikami teorii gruncie szeroko rozumianej Weberowskiej
Marksa i Webera dotyczący klasy społecznej tradycji socjologicznej. Najnowsza wersja
i jej znaczenia. koncepcji Goldthorpe’a ma zostać standardowym
modelem analizy klasowej w Unii Europejskiej,
Współczesne znaczenie można więc przypuszczać, że w przyszłości
Teoria Goldthorpe’a sprowokowała do zapytania będzie raczej zyskiwać znaczenie niż
o związek między klasą społeczną a zawodem. je tracić.
Tabela 11.1. M
odele struktury klasowej: porównanie terminologii Goldthorpe’a/
CASMIN, brytyjskiego NS-SEC i pojęć stosowanych w socjologii
Model Goldthorpe’a/CASMIN NS-SEC Pojęcia socjologiczne
I Wyższa kadra specjalistyczna, 1. Wyższa kadra kierownicza
urzędnicza i kierownicza i specjalistyczna
Salariat (lub klasa
II iższa kadra specjalistyczna,
N 2. Niższa kadra kierownicza usługowa)
urzędnicza i kierownicza, i specjalistyczna
wyższa kadra techniczna
IIIa Pracownicy umysłowi wyższego 3. Zawody pośrednie Pośrednie białe
szczebla kołnierzyki
IV W
łaściciele małych firm i osoby 4. Właściciele małych firm Niezależni
pracujące na własny rachunek i samozatrudnieni przedsiębiorcy (lub
drobnomieszczaństwo)
V Nadzorcy pracowników fizycznych, 5. Niższa kadra nadzorująca Pośrednie niebieskie
niższa kadra techniczna i techniczna kołnierzyki
VI W
ykwalifikowani pracownicy 6. Wykwalifikowani pracownicy
fizyczni fizyczni
IIIb Pracownicy umysłowi niższego
szczebla
7. Mający niepełne kwalifikacje Klasa pracująca
i niewykwalifikowani pracownicy
VII N
iewykwalifikowani pracownicy fizyczni
fizyczni lub pracownicy
o niepełnych kwalifikacjach
Źródło: Goldthorpe, McKnight (2004, s. 2).
i emerytów klasyfikuje się często na pod- Modele klasowe oparte na różnicach za-
stawie ich wcześniejszego zatrudnienia, ale wodowych nie uwzględniają też znaczenia
w wypadku osób pozostających długo bez posiadanych dóbr i majątku. Zawód nie jest
pracy albo takich, które często zmieniały jedynym wyznacznikiem kondycji material-
zawód, taka strategia budzi wątpliwości. nej jednostki. Ma to szczególne znaczenie
Studentów można klasyfikować według kie- w odniesieniu do najbogatszych członków
runku studiów, ale sprawdza się to głównie społeczeństwa, w tym przedsiębiorców, fi-
w tych sytuacjach, w których dany obszar nansistów i dziedziców fortun, którzy − za-
akademicki odpowiada konkretnemu zawo- trudnieni na stanowiskach dyrektorów i kie-
dowi (jak inżynieria czy medycyna). rowników − trafiają do tej samej kategorii co

430-473 rozdzial 11.indd 447 10/9/12 6:19:05 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
448 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Jakie miejsce w społecznym systemie klasowym zajmują bezrobotni i osoby poszukujące pracy?
wielu innych wykształconych ludzi o znacz- Jak widać, wypracowanie modelu, który
nie skromniejszym stanie posiadania. Innymi dałby rzetelny obraz klasowej struktury spo-
słowy, modele klasowe tworzone na podstawie łeczeństwa, jest bardzo skomplikowanym
kategorii zawodowych nie biorą pod uwagę procesem. Operacjonalizacja pojęcia klasy
koncentracji bogactwa w rękach „elit finanso- nastręcza licznych trudności nawet w spo-
wych”. Klasyfikowanie zamożnych jednostek łeczeństwie o stosunkowo „stabilnej” struk-
razem z kadrami wyższego szczebla prowadzi turze zatrudnienia. Gwałtowne przemiany
do ignorowania roli, którą w stratyfikacji spo- ekonomiczne, zachodzące obecnie w kra-
łecznej odgrywają stosunki własności. jach uprzemysłowionych, utrudniają to za-
John Westergaard jest jednym z socjologów danie do tego stopnia, że niektórzy badacze
krytykujących wyrażany przez Goldthorpe’a kwestionują użyteczność koncepcji klasy.
pogląd, że ludzi bogatych można wykluczyć W ostatnich kilkudziesięciu latach pojawi-
ze szczegółowych modeli struktury klasowej, ło się wiele nowych kategorii zawodowych.
ponieważ to niewielka grupa. Jego zdaniem: Obserwujemy przejście od produkcji prze-
mysłowej do gospodarki opartej na świad-
Skupienie władzy i przywilejów w rękach tak czeniu usług i przetwarzaniu informacji.
nielicznych sprawia, że są oni na szczycie. Pracę zawodową podjęła ogromna liczba
Ich potęga socjoekonomiczna, kompletnie
kobiet. Zawodowe modele struktury klaso-
niewspółmierna do ich liczby, czyni
społeczeństwo, na którego szczycie stoją, wej niekoniecznie przystają do dynamicz-
społeczeństwem klasowym, niezależnie od nych procesów klasotwórczych oraz do
struktury podziałów rysujących się poniżej ruchliwości i zmian wywołanych przez te
(Westergaard 1995, s. 127). zjawiska.

430-473 rozdzial 11.indd 448 10/9/12 6:19:06 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 449
N
Y Struktura klasowa współczesnych społeczeństw zachodnich
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
w reprezentatywnych badaniach społecz-
Zastanów się
nych. Z kolei zwolennicy tezy, że klasa wyż-
Pomyśl o swoich doświadczeniach.
Jak sądzisz, jaki wpływ na twoją tożsamość sza pozostaje ważnym przedmiotem badań,
ma pochodzenie klasowe twojej rodziny? odróżniają ją od arystokracji ziemskiej cha-
Jak myślisz, co świadczy o tym, że wzory rakterystycznej dla systemów stanowych. To
konsumpcji stają się coraz ważniejszym elita kapitalistyczna, której majątek i władza
kryterium podziałów społecznych? pochodzą z zysków wypracowanych na ryn-
kach globalnych. Szukając odpowiedzi na
te pytania, warto sprawdzić, w jakim stop-
Struktura klasowa niu wąska grupa najzamożniejszych skupia
współczesnych społeczeństw w swoich rękach majątek i dochody.
zachodnich Trudno uzyskać wiarygodne dane na temat
rozkładu majątku w społeczeństwie. Niektóre
Pytanie o klasę wyższą kraje prowadzą regularne statystyki, ale za-
wsze w grę wchodzą liczne domysły. Ludzie
Kto ma rację − Westergaard czy Goldthorpe? zamożni zazwyczaj nie ujawniają wszystkich
Czy nadal możemy mówić o odrębnej klasie dochodów. Często mówi się, że o wiele więcej
wyższej, wyróżniającej się stanem posiada- wiemy o biednych niż o bogatych. Nie ulega
nia? A może zgodnie z sugestią Goldthorpe’a jednak wątpliwości, że w przeważającej mie-
należy raczej skupić się na poszerzonej kla- rze bogactwo rzeczywiście przypada bardzo
sie usługowej? Jego zdaniem istnieje elitarna nieznacznej mniejszości. W Wielkiej Bryta-
klasa wyższa, ale zbyt nieliczna, by ująć ją nii około 21% wszystkich dóbr rynkowych
Tabela 11.2. Rozkład bogactwa w Wielkiej Brytanii w latach 1976−2003

Wielka Brytania W procentach
1976 1986 1996 1999 2000 2001 2002 2003
Dobra rynkowe
Udział:
1% najbogatszych 21 18 20 23 23 22 24 21
5% najbogatszych 38 36 40 43 44 42 45 40
10% najbogatszych 50 50 52 55 56 54 57 53
25% najbogatszych 71 73 74 75 75 72 75 72
50% najbogatszych 92 90 93 94 95 94 94 93
Łączna wartość dóbr
rynkowych (w bilionach 280 955 2092 2861 3131 3477 3588 3783
funtów)
Dobra rynkowe pomniejszone o wartość mieszkań
Udział:
1% najbogatszych 29 25 26 34 33 34 37 34
5% najbogatszych 47 46 49 59 59 58 62 58
10% najbogatszych 57 58 63 72 73 72 74 71
25% najbogatszych 73 75 81 87 89 88 87 85
50% najbogatszych 88 89 94 97 98 98 98 99
Źródło: National Statistics 2006.

430-473 rozdzial 11.indd 449 10/9/12 6:19:06 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
450 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
11.1. Śmierć klasy?

Użyj socjologicznej wyobraźni
W ostatnich latach w socjologii toczy się

gwałtowny spór o użyteczność pojęcia
„klasa”. Niektórzy socjologowie, na przykład
Ray Pahl, wątpią w jego przydatność do
analizy współczesnych społeczeństw.
Zdeklarowanymi przeciwnikami stosowania
pojęcia klasy w dzisiejszej socjologii są
australijscy badacze Jan Pakulski i Malcolm
Waters. W książce The Death of Class (1996)
przekonują, że współczesne społeczeństwa
uległy zbyt daleko idącym zmianom
i nie można ich nadal interpretować
w kategoriach klasowości.
Era przemian społecznych

Pakulski i Waters twierdzą, że społeczeństwa
przemysłowe znajdują się w fazie poważnych
przekształceń. Na naszych oczach topnieje
polityczne, społeczne i ekonomiczne znaczenie
klas. Społeczeństwa przemysłowe porzuciły
system klasowy i zaczęły nowy etap, który
Pakulski i Waters nazywają „konwencjonalizmem
statusowym”. Używają tego pojęcia, aby
podkreślić, że nierówności nadal istnieją,
ale obecnie wynikają z różnic statusu (prestiżu), Czy w społeczeństwach nowoczesnych konsumpcja
stylów życia i wzorów konsumpcji, preferowanych związana ze statusem społecznym stała się
przez poszczególne grupy. Klasa przestaje być ważniejszym czynnikiem stratyfikacji od pozycji
istotnym elementem tożsamości człowieka, klasowej?
a społeczności klasowe, takie jak mieszkańcy
londyńskiej dzielnicy Bethnal Green opisani
w pracy Michaela Younga i Petera Willmotta Wzrost władzy konsumentów
(1973), to już przeszłość. Przemiany te oznaczają, Zmianom tym towarzyszy wzrost władzy
że próby wyjaśniania zachowań politycznych konsumentów. Firmy działające na coraz
i społecznych w kontekście klas również nie mają bardziej konkurencyjnych i zróżnicowanych
już odniesienia do rzeczywistości. Z tego powodu rynkach muszą się dostosowywać do preferencji
Pakulski i Waters ogłaszają definitywną śmierć klientów. W rozwiniętych społeczeństwach
klasy. przemysłowych zmienia się układ władzy.
Współcześnie grupę ludzi upośledzonych
Prawa własności społecznie – „podklasę defaworyzowaną
Do obserwowanych zmian w dużej mierze askryptywnie” zgodnie z określeniem
przyczyniają się poważne przekształcenia Pakulskiego i Watersa – wyróżnia niezdolność
w zakresie praw własności. Zniesiono wiele do uczestnictwa w „konsumpcji statusowej”,
dotychczasowych ograniczeń. Firmy muszą ze a więc do kupowania samochodów, ubrań,
sobą silniej konkurować, ponieważ powstaje ich domów, wakacji i innych dóbr konsumpcyjnych.
coraz więcej, a dominująca klasa kapitalistyczna Zdaniem Pakulskiego i Watersa współczesne
lub kierownicza ma mniejsze szanse społeczeństwa są uwarstwione, ale stratyfikacja
przekazania swoich przywilejów kolejnemu dotyczy konsumpcji kultury, a nie pozycji
pokoleniu kapitalistów. Nierówności nie zniknęły, klasowej w podziale pracy. Podziały społeczne
ale dziś wynikają one z porażki grup w walce stają się kwestią stylu, gustu i statusu (prestiżu),
o wysoki status, a nie z ich pozycji klasowych przestają natomiast zależeć od miejsca
(pozycji w podziale pracy). w hierarchii zawodowej.

430-473 rozdzial 11.indd 450 10/9/12 6:19:07 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 451
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Procesy globalizacji południu kraju. Wzrost ruchliwości geograficznej

spowodował też zmiany w strukturze brytyjskich
Przejście od zorganizowanego społeczeństwa rodzin – rośnie liczba jednoosobowych
klasowego do konwencjonalizmu statusowego gospodarstw domowych. Pakulski i Waters
nastąpiło na skutek procesów globalizacji oraz uważają, że rola rodziny jako obszaru
zmian gospodarczych, technologicznych reprodukcji klasowej (na ten temat pisali Young
i politycznych. Pakulski i Waters uważają, że i Willmott) maleje ze względu na wzmożoną
globalizacja doprowadziła do nowego ruchliwość geograficzną.
międzynarodowego podziału pracy. „Pierwszy
świat” staje się coraz bardziej postindustrialny, Czysta teoria?
ponieważ spada zapotrzebowanie na pracę John Scott i Lydia Morris przekonują o potrzebie
fizyczną, charakterystyczną dla minionej ery odróżnienia pozycji klasowej jednostek, czyli ich
„zorganizowanego społeczeństwa klasowego”. miejsca w hierarchii zawodowej, od zbiorowych
Równocześnie w zglobalizowanym świecie zjawisk klasowych, za pośrednictwem których
państwa narodowe tracą dotychczasową ludzie wyrażają swoje poczucie przynależności
niezależność i kontrolę nad swoimi obywatelami do pewnej grupy, wspólnej tożsamości
i siłami rynkowymi. Stratyfikacja i nierówności i podzielanych wartości. W tym ostatnim,
nie znikły, ale istnieją raczej w skali globalnej niż bardziej subiektywnym i kolektywnym sensie,
narodowej. Większe znaczenie mają różnice klasa może istnieć lub nie istnieć w określonym
między poszczególnymi krajami niż te czasie, w zależności od wielu czynników
występujące w obrębie ich granic. społecznych, ekonomicznych i politycznych.
Jak się zdaje, rozumiana w ten sposób klasa
Konsekwencje polityczne i społeczne w ostatnich latach traci na znaczeniu. Nie
Te zmiany pociągają za sobą istotne oznacza to jednak, że statusowe i kulturowe
konsekwencje polityczne i społeczne. Jak już aspekty stratyfikacji całkowicie wyparły czynniki
wspomnieliśmy, kolektywne społeczeństwa ekonomiczne. Badania nad ruchliwością
klasowe upadły. W Wielkiej Brytanii społeczną i nierówna dystrybucja bogactwa
przełomowym momentem okazały się redukcje sugerują coś wręcz odwrotnego. Klasa nie
zatrudnienia w tradycyjnych gałęziach umarła, lecz stała się nieco bardziej złożonym
przemysłu, takich jak górnictwo węglowe. zjawiskiem.
W ich wyniku ludzie przeprowadzili się do
zamożniejszych, zurbanizowanych regionów na Źródło: na podstawie Abbott (2001).
należy do 1% najzamożniejszych ludzi. Naj- programu prywatyzacji, przeprowadzonego

bogatsze 10% społeczeństwa dysponuje około przez Partię Konserwatywną, która doszła do
50% wszystkich dóbr rynkowych w kraju, pod- władzy w 1979 roku. Tendencja wzrostowa
czas gdy do uboższej połowy populacji należy staje się jeszcze wyraźniejsza, kiedy przyj-
zaledwie 10% bogactwa (zob. tabela 11.2). miemy dłuższą perspektywę czasową, ponie-
W wypadku papierów wartościowych roz- waż w chwili przejęcia steru rządów przez
kład własności jest jeszcze bardziej nierów- konserwatystów akcje posiadało tylko 5%
nomierny. Do 1% najbogatszych Brytyjczy- Brytyjczyków. Dziś większość akcjonariuszy
ków należy około 75% akcji znajdujących się ma niewielkie udziały (warte mniej niż tysiąc
w rękach prywatnych, a 5% najzamożniej- funtów według cen z 1991 roku). Akcjonariat
szych obywateli posiada 90% wszystkich instytucjonalny – udziały należące do innych
papierów wartościowych. Obserwujemy jed- firm – rośnie szybciej niż akcjonariat obywa-
nak pewne zmiany. Właścicielami akcji jest telski.
już około 25% populacji, podczas gdy w roku Niełatwo przedstawić rozkład bogactwa
1986 wskaźnik ten wynosił zaledwie 14%. na świecie ze względu na problemy z gro-
Wiele osób pierwszy raz kupiło akcje podczas madzeniem danych w niektórych krajach.

430-473 rozdzial 11.indd 451 10/9/12 6:19:08 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
452 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Jednakże w niedawnym badaniu helsińskiego Po pierwsze, wśród najzamożniejszych roś-
World Institute for Development Economics nie odsetek ludzi, którzy do wielkich pienię-
Research Uniwersytetu Narodów Zjednoczo- dzy doszli sami, jak sir Gulam Noon, którego
nych (UNU-WIDER) ujęto wszystkie państwa przedstawiliśmy na początku tego rozdziału.
świata i uwzględniono takie czynniki, jak za- Ponad trzy czwarte spośród tysiąca najbogat-
możność obywateli, posiadanie akcji i innych szych Brytyjczyków w 2007 roku nie odziedzi-
aktywów finansowych, a także własność zie- czyło majątku, lecz zawdzięcza sukces włas-
mi i budynków. Była to najszerzej zakrojona nej pracy. Po drugie, na liście najbogatszych
analiza majątku osobistego w historii. Z hel- można znaleźć coraz więcej kobiet, chociaż
sińskiego badania wynika, że ponad połowa wciąż nie ma ich zbyt wiele. W 1989 roku do
globalnego majątku należy do 2% najzamoż- najzamożniejszych obywateli Wielkiej Bryta-
niejszych ludzi na świecie, a dokładniej 10% nii zaliczało się tylko sześć pań, tymczasem
najbogatszych dorosłych obywateli posiada w roku 2007 ich liczba wzrosła do dziewięć-
85% globalnego majątku, podczas gdy dolne dziesięciu dwóch. Po trzecie, w ostatnich la-
50% populacji dysponuje zaledwie 1% dóbr. tach wielu najbogatszych to ludzie młodzi,
Jak widać, w porównaniu z pojedynczym dwudziesto- i trzydziestolatkowie. W 2000
państwem rozwiniętym, takim jak Wielka roku aż siedemnastu Brytyjczyków poniżej
Brytania, globalny rozkład majątku ujawnia trzydziestego roku życia zgromadziło majątek
jeszcze większe nierówności, odzwierciedla- wartości ponad trzydziestu milionów fun-
jące ogromne różnice w poziomie bogactwa tów. Po czwarte, w ścisłej czołówce najbogat-
i dostępie do władzy między krajami uprze- szych osób jest coraz więcej przedstawicieli
mysłowionymi a krajami rozwijającymi się. mniejszości etnicznych, głównie pochodzą-
„Bogaci” nie są grupą homogeniczną. Nie cych z Azji (zestawienie Sunday Times Rich
tworzą również jednej kategorii statystycznej. List 2007). Wreszcie wielu zamożnych ludzi
Poszczególne jednostki bogacą się lub ubo- w Wielkiej Brytanii (w tym także najbogat-
żeją z różnych powodów. Niektórzy ludzie szy z nich, Roman Abramowicz) urodziło się
bogaci urodzili się w rodzinach zamożnych w innym kraju, lecz wybrało Wielką Brytanię
od pokoleń. Inni zaczynali skromniej i sami jako miejsce zamieszkania z różnych przy-
dorobili się fortuny. Najbogatsi członkowie czyn, między innymi z powodu stosunkowo
społeczeństwa wywodzą się z bardzo zróżni- niskich stawek podatkowych dla najzamoż-
cowanych środowisk. Są wśród nich potom- niejszych.
kowie majętnych rodzin, gwiazdy muzyki Struktura najbogatszej warstwy społe-
i filmu, sportowcy i przedstawiciele „nowej czeństwa niewątpliwie ulega przekształce-
elity”, którzy zdobyli majątek dzięki produk- niom, ale teza o zaniku odrębnej klasy wyż-
cji i popularyzacji sprzętu komputerowego, szej wydaje się nieuzasadniona. Zdaniem
urządzeń telekomunikacyjnych i internetu. Johna Scotta (1991) klasa wyższa zmieniła
Bogactwo, podobnie jak biedę, należy po- się, ale wciąż zachowuje swoją szczególną
strzegać w kontekście cyklów życiowych. pozycję. Scott wyróżnia trzy odrębne grupy,
Niektórzy bogacą się w zawrotnym tempie, które wspólnie zarządzają wielkim biznesem
by za chwilę stracić większość tego, co osiąg- i czerpią z niego zyski. Co prawda członko-
nęli, lub zgoła wszystko. Majątki innych ros- wie kadry kierowniczej wyższego szczebla
ną i topnieją powoli i stopniowo. w wielkich korporacjach nie są właścicielami
Wprawdzie trudno o rzetelne informacje firm, w których pracują, często jednak groma-
dotyczące dochodów i życia ludzi bogatych, dzą ich udziały, co zbliża tę kategorię zarówno
ale można prześledzić ogólne zmiany struk- do przedsiębiorców przemysłowych dawne-
tury najbogatszej warstwy społeczeństwa. go typu, jak i do „kapitalistów finansowych”.
W Wielkiej Brytanii w ostatnich latach poja- Kapitaliści finansowi to ludzie zarządzają-
wiło się kilka tendencji wartych odnotowania. cy firmami ubezpieczeniowymi, bankami,

430-473 rozdzial 11.indd 452 10/9/12 6:19:08 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 453
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
funduszami inwestycyjnymi i innymi organi- sektora usług po nauczycieli i lekarzy. Nie-
zacjami, które są potężnymi akcjonariuszami którzy autorzy chętniej mówią o „klasach
instytucjonalnymi. Według Scotta należą oni średnich”, aby podkreślić różnorodność za-
do najbardziej wpływowych przedstawicieli wodów, sytuacji klasowych, pozycji statuso-
klasy wyższej. Na przykład w 2007 roku je- wych i szans życiowych ich członków. Zda-
den z bankierów z londyńskiego City zarobił niem wielu obserwatorów do klasy średniej
58,6 miliona funtów w okresie krótszym niż należy dziś przeważająca część społeczeń-
półtora roku. Wiceprezes Bank of England stwa Wielkiej Brytanii oraz większości krajów
zauważył, że sytuacja w funduszach private uprzemysłowionych. Wynika to ze znacznej
equity oraz funduszach hedgingowych przy- ekspansji sektora białych kołnierzyków kosz-
pomina zasady obowiązujące w angielskiej tem sektora niebieskich kołnierzyków, do
lidze piłkarskiej, w której wynagrodzenie której doszło w ostatnim stuleciu.
poszczególnych zawodników ustala się w od-
niesieniu do standardów rynku światowego,
a nie krajowego (Crompton 2008, s. 145). Więcej o wzroście zatrudnienia w sektorze
białych kołnierzyków można przeczytać
Promocja przedsiębiorczości w latach
w rozdziale 20 „Praca i życie
osiemdziesiątych i boom informatyczny w la- gospodarcze”.
tach dziewięćdziesiątych XX wieku sprawiły,
że klasę wyższą zasiliła nowa fala ludzi, któ-
rzy doszli do fortuny dzięki rozwojowi biznesu Wykształcenie lub kwalifikacje technicz-
i technologii. Jednocześnie rozszerza się zane pozwalają przedstawicielom klasy śred-
sięg własności przedsiębiorstw, ponieważ ak- niej obejmować stanowiska, które przynoszą
cje kupuje coraz więcej osób z klasy średniej. wyższe korzyści materialne i kulturowe niż
Władza i bogactwo pozostają jednak skupione posady pracowników fizycznych. W przeci-
w rękach klasy wyższej. Mimo że własność wieństwie do klasy robotniczej, członkowie
przedsiębiorstw jest bardziej rozproszona niż klasy średniej mogą utrzymywać się, sprze-
dawniej, nadal jedynie nieznaczna mniejszość dając zarówno swoją pracę umysłową, jak
osiąga z niej znaczące zyski. i fizyczną. Ta różnica może stanowić ogólne
Jak widać, potrzebujemy odrębnych pojęć kryterium podziału na klasę średnią i robot-
określających klasę wyższą i klasę usługo- niczą, chociaż wysoka dynamika struktury
wą. Do klasy wyższej zalicza się nieznaczna zawodowej i ruchliwość społeczna w górę
mniejszość ludzi dysponujących zarówno i w dół utrudniają precyzyjne ustalenie grani-
majątkiem, jak i władzą, którzy mogą prze- cy między tymi kategoriami społecznymi.
kazać te przywileje swoim dzieciom. Ka- Klasa średnia nie jest wewnętrznie spój-
tegorię tę można mniej więcej utożsamiać na, a zważywszy na zróżnicowanie jej człon-
z 1% najzamożniejszych obywateli. Niżej ków i ich partykularnych interesów, trudno
w hierarchii znajduje się klasa usługowa, przypuszczać, by kiedykolwiek taka się stała
która zdaniem Goldthorpe’a obejmuje profe- (Butler, Savage 1995). Ta kategoria społeczna
sjonalistów, kadry kierownicze i urzędników wykazuje mniejszą homogeniczność niż kla-
wyższego szczebla. Stanowi ona około 25% sa robotnicza, a pochodzenie społeczne i wy-
populacji. Klasa, nazywana przez Goldthor- bory kulturowe jej członków nie są do siebie
pe’a „pośrednią”, to po prostu klasa średnia. zbliżone, jak na ogół dzieje w klasie wyższej.
Przyjrzyjmy się uważniej tej kategorii. „Luźna” struktura klasy średniej nie jest jed-
nak niczym nowym, ponieważ to jej charak-
Powiększająca się klasa średnia terystyczna cecha od momentu powstania
w XIX wieku.
Do „klasy średniej” należą przedstawicie- Do najszybciej rozwijających się profe-
le rozmaitych zawodów – od pracowników sji w obrębie klasy średniej należą zawody

430-473 rozdzial 11.indd 453 10/9/12 6:19:08 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
454 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
inteligenckie, kierownicze i administracyj- Przedmiotem zainteresowania innych au-
ne. Stoi za tym kilka przyczyn. Pierwsza torów jest współpraca różnych specjalistów
z nich to wzrost znaczenia dużych organiza- przy realizacji swoich zawodowych intere-
cji w społeczeństwach nowoczesnych. sów, gwarantowaniu całej grupie wysokich
korzyści materialnych oraz dbaniu o prestiż
profesji. Widać to wyraźnie na przykładzie
Więcej o charakterze organizacji można
lekarzy (Parry, Parry 1976). Profesji medycz-
przeczytać w rozdziale 18 „Organizacje
i sieci”. nej udało się tak zorganizować, aby bronić
własnego statusu społecznego i zapewniać
sobie wysokie korzyści materialne. Umoż-
Rozwój biurokracji stworzył zapotrze- liwiły to trzy główne wymiary profesjonali-
bowanie na pracę w instytucjach oraz jej zmu: wykonywanie zawodu jest zarezerwo-
możliwość. Lekarze czy prawnicy, którzy wane dla osób spełniających jasno określone
dawniej prowadziliby własną działalność go- kryteria (posiadających odpowiednie kwalifi-
spodarczą, dziś częściej znajdują zatrudnienie kacje); społeczność profesjonalna monitoruje
w środowiskach instytucjonalnych. Wzrost i koryguje postępowanie i działalność zawo-
liczby przedstawicieli wolnych zawodów dową swoich członków; oraz powszechnie
odzwierciedla także ekspansję tych sektorów przyjmuje się, że medycynę mogą uprawiać
gospodarki, w których najważniejszą rolę od- wyłącznie członkowie zawodu. Za pomocą
grywa rząd. Powstanie państwa opiekuńczego tych kanałów autonomiczne stowarzyszenia
przyczyniło się do popularyzacji zawodów profesjonalistów wykluczają niepożądane
związanych z realizacją jego zadań, a więc ta- jednostki z zawodu, tym samym podnosząc
kich profesji, jak pracownik socjalny, nauczy- pozycję rynkową swoich członków.
ciel i lekarz. Wreszcie rozwój gospodarczy
i przemysłowy zwiększa zapotrzebowanie na Nowe oblicze klasy robotniczej
usługi ekspertów w zakresie prawa, finansów,
księgowości, technik i systemów informacyj- Marks przewidywał, że liczebność klasy ro-
nych. W tym sensie inteligencja jest zarówno botniczej, czyli kategorii fizycznych pracow-
produktem epoki nowoczesnej, jak i warun- ników przemysłu, będzie stopniowo rosła
kiem jej postępu. i dzięki temu robotnicy staną się siłą napę-
Pozycja profesjonalistów, kadr kierowni- dową rewolucji społecznej. W rzeczywisto-
czych i urzędników wyższego szczebla wy- ści klasa robotnicza się kurczy. Jeszcze przed
nika głównie z posiadanych rekomendacji około ćwierćwieczem robotnicy fizyczni sta-
– stopni, dyplomów i innych kwalifikacji. nowili około 40% społeczeństwa. Obecnie
Z reguły takie osoby cieszą się stosunkowo w krajach rozwiniętych wskaźnik ten wyno-
stabilnymi i dochodowymi karierami, posi zaledwie około 18% i wykazuje tendencję
nadto w ostatnich latach przepaść między spadkową. Co więcej, zmieniają się warunki
nimi a osobami wykonującymi bardziej ru- i styl życia klasy robotniczej.
tynową pracę umysłową prawdopodobnie W krajach uprzemysłowionych żyje wielu
jeszcze się pogłębiła. Niektórzy autorzy ludzi ubogich, ale przeważająca część osób
twierdzą wręcz, że powstaje specyficzna pracujących fizycznie nie doświadcza już
„klasa inteligencko-kierownicza”, złożona biedy. Jak wspominaliśmy wcześniej, w po-
z profesjonalistów i innych kategorii białych równaniu z początkiem XX wieku dochody
kołnierzyków wyższego szczebla (Ehrenre- robotników znacznie się zwiększyły. Wyższy
ich, Ehrenreich 1979). Grupa ta nie różni się poziom życia przekłada się na lepszą dostęp-
jednak od reszty sektora białych kołnierzy- ność dóbr konsumpcyjnych dla wszystkich
ków na tyle zdecydowanie, żeby taki podział klas. Dziś około 50% robotników mieszka
był uzasadniony. we własnych domach. Samochody, pralki,

430-473 rozdzial 11.indd 454 10/9/12 6:19:08 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 455
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
telewizory i telefony znajdziemy w większo- robotniczej i znaleźli niewiele dowodów na
ści gospodarstw domowych. poparcie tezy o burżuazyjnieniu. Stwierdzi-
li, że pod względem osiąganych dochodów
Temu zagadnieniu przyglądamy się i posiadanych dóbr konsumpcyjnych wielu
dokładniej w rozdziale 12 „Ubóstwo,
wykluczenie społeczne i państwo
robotników istotnie osiągnęło podobny stan-
opiekuńcze”. dard życia jak klasa średnia. Ten relatywny
dobrobyt zawdzięczali jednak stanowiskom
Dostatnie życie robotników wskazuje na dającym im skąpe korzyści, niewielkie szan-
jeszcze jedną potencjalną drogę prowadzą- se na awans i znikomą satysfakcję zawodową.
cą do „społeczeństwa klasy średniej”. Być Zdaniem autorów badania zamożni robotni-
może coraz zamożniejsza klasa robotnicza cy podchodzili do swojej pracy instrumental-
przekształca się ostatecznie w klasę średnią. nie, traktowali ją jako środek do celu, czyli
Pogląd ten jest znany jako teza o burżuazyj- wysokich zarobków. Ich praca była na ogół
nieniu. Burżuazyjnienie oznacza po prostu mechaniczna i nieciekawa, więc się w nią za
proces upodabniania się do burżuazji albo do bardzo nie angażowali.
klasy średniej. W latach pięćdziesiątych XX Mimo podobnych dochodów badani robot-
wieku, kiedy pierwszy raz sformułowano tę nicy nie spotykali się po pracy z pracownika-
tezę, jej zwolennicy przekonywali, że robot- mi umysłowymi i nie aspirowali do wyższej
nicy, którzy zarabiają tyle samo, co pracowni- pozycji klasowej. Goldthorpe i współpracow-
cy umysłowi, przejmą wartości, poglądy oraz nicy ustalili, że ich życie towarzyskie toczyło
styl życia klasy średniej. Panowało przekona- się głównie w domu, najczęściej wśród człon-
nie, że rozwój społeczeństwa przemysłowego ków najbliższej rodziny i sąsiadów z tej samej
wywiera potężny wpływ na kształt stratyfika- klasy. Niewiele wskazywało, że robotnicy
cji społecznej. przejmowali normy i wartości klasy średniej.
W latach sześćdziesiątych John Goldthor- W kwestii poglądów politycznych badacze
pe wraz ze współpracownikami przeprowa- stwierdzili istnienie negatywnej korelacji
dzili słynne dziś badanie testujące hipotezę między stopniem zamożności klasy robotni-
o burżuazyjnieniu. Badacze zakładali, że jeśli czej a poparciem dla Partii Konserwatywnej.
teza jest prawdziwa, to dobrze sytuowani ro- Zwolennicy tezy o burżuazyjnieniu przewi-
botnicy nie powinni się różnić od pracowni- dywali, że wzrost zamożności klasy robotni-
ków umysłowych pod względem stosunku do czej doprowadzi do osłabienia jej poparcia
pracy, stylu życia i wyborów politycznych. Na dla Partii Pracy.
podstawie wywiadów z robotnikami zatrud- Autorzy badania orzekli, że jego wyniki
nionymi w przemyśle samochodowym i che- jednoznacznie obaliły tezę o burżuazyjnie-
micznym w Luton opracowano wyniki, opu- niu. Badani robotnicy nie upodabniają się do
blikowane następnie w trzech tomach (zob. klasy średniej. Goldthorpe i współpracownicy
Goldthorpe i in. 1969). W sumie przeprowa- przyznali jednak, że pod pewnymi względami
dzono wywiady z 229 robotnikami fizyczny- rzeczywiście pojawia się zbieżność między
mi oraz, dla porównania, z 54 pracownikami niższą klasą średnią a wyższą klasą robotni-
umysłowymi. Wielu badanych robotników czą. Wśród zamożnych robotników zaobser-
przybyło do Luton w poszukiwaniu dobrze wowano takie same wzory konsumpcji jak
płatnej pracy. W zestawieniu z innymi pra- wśród pracowników umysłowych o podob-
cownikami fizycznymi byli rzeczywiście do- nych zarobkach. Obie grupy łączy również
brze opłacani, a przy tym zarabiali więcej niż sprywatyzowana wizja domu rodzinnego oraz
większość pracowników umysłowych niższe- instrumentalny kolektywizm w pracy (zbioro-
go szczebla. we działania za pośrednictwem związków za-
Goldthorpe i współpracownicy skoncen- wodowych na rzecz podwyższenia zarobków
trowali się na trzech wymiarach postaw klasy i poprawy warunków pracy).

430-473 rozdzial 11.indd 455 10/9/12 6:19:08 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
456 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Od tamtego czasu nie przeprowadzono krajach europejskich znaczną część tej grupy
podobnych badań, dlatego nie wiadomo, na stanowią migranci, którzy kilkadziesiąt lat
ile aktualne pozostają wnioski sformułowane temu, w czasach większego dobrobytu, zna-
przez Goldthorpe’a i współpracowników (jeśli leźli tam pracę, na przykład Algierczycy we
w ogóle były trafne). Socjologowie są zgodni, Francji i tureccy imigranci w Niemczech.
że wraz z upadkiem przemysłu wytwórczego Sam termin „podklasa” spotyka się z ostrą
i rozwojem konsumeryzmu tradycyjna spo- krytyką i budzi zażarte spory socjologiczne.
łeczność robotnicza podzieliła się lub zgoła Chociaż wszedł on już do języka potoczne-
przestała istnieć. Jednakże określenie stopnia go, to zdaniem części uczonych i komenta-
jej rozproszenia nadal jest kwestią otwartą. torów nie powinno się go w ogóle używać.
Niektóre spośród jego licznych odcieni zna-
czeniowych są bowiem uwikłane w kontekst
Zastanów się
polityczny i mają negatywne konotacje. Wie-
Wróć do fragmentu poświęconego klasie lu europejskich badaczy chętniej posługu-
wyższej. Czy istnienie bardzo wąskiej klasy
wyższej potwierdza teorię klasowości je się pojęciem wykluczenia społecznego.
Marksa, czy może raczej koncepcję Webera? Jest ono szersze niż termin podklasa i ma tę
Uzasadnij swoją odpowiedź. Wyjaśnij, przewagę, że kładzie nacisk na procesy spo-
dlaczego teoretycznie istnieje możliwość, łeczne – mechanizmy wykluczenia – zamiast
że bogaceniu się klasy robotniczej skupiać się na pozycji społecznej jednostek.
towarzyszył wzrost nierówności społecznej.
Nie wszyscy jednak uznają zalety tej katego-
rii. Istnieją teorie wykluczenia społecznego,
Czy istnieje podklasa? w których strukturalne nierówności społeczne
są bagatelizowane. Pojawia się wtedy ryzyko
Termin podklasa stosuje się często w odnie- „zrzucenia winy na ofiary”, ponieważ uwaga
sieniu do ludzi znajdujących się na najniż- skupia się na „akceptowalnym” i „nieakcepto-
szym szczeblu drabiny społecznej, którzy walnym” zachowaniu bezrobotnych, migran-
żyją w zdecydowanie gorszych warunkach tów ekonomicznych i innych członków grup
niż większość społeczeństwa. Członkowie wykluczonych społecznie (MacGregor 2003).
podklasy borykają się z licznymi problema-
mi. Wielu nie ma pracy lub często ją zmie-
nia. Niektórzy są bezdomni lub nie mają Zjawisko wykluczenia społecznego
omawiamy szczegółowo w rozdziale 12
stałego miejsca zamieszkania. Inni przez
„Ubóstwo, wykluczenie społeczne
długi czas utrzymują się dzięki pomocy spo- i państwo opiekuńcze”.
łecznej. Często mówi się, że podklasa to gru-
pa „zmarginalizowana” lub „wykluczona”
z życia społecznego. Pojęcie to często pojawia Idea podklasy ma długą historię. Marks
się w kontekście nieuprzywilejowanych grup pisał o „lumpenproletariacie”, złożonym
mniejszościowych. z jednostek systematycznie pozostających
Dyskusja na temat podklasy rozpoczęła poza dominującym systemem produkcji
się w Stanach Zjednoczonych, a jej punktem i wymiany. W późniejszych latach pojawiła
wyjścia był problem ubogiej afroamerykań- się koncepcja „niebezpiecznych klas”: żebra-
skiej ludności, skupionej w zniszczonych ków, złodziei i włóczęgów, którzy zamiast
śródmiejskich dzielnicach i nazywanej „czar- pracować, wolą pozostawać na marginesie
ną podklasą” (Wilson 1978; Murray 1990, społeczeństwa jako „pasożyty społeczne”.
2001; Lister 1996). Nie jest to jednak zjawi- W bliższych nam czasach podobną rolę od-
sko wyłącznie amerykańskie. W Wielkiej grywa ujmowanie podklasy jako grupy po-
Brytanii do podklasy należy niewspółmiernie zbawionej inicjatywy i całkowicie uzależnio-
wielu czarnoskórych i Azjatów. W niektórych nej od pomocy socjalnej.

430-473 rozdzial 11.indd 456 10/9/12 6:19:08 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 457
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Kontekst sporów o podklasę kobiet wychowujących samotnie dzieci,
Wilson tłumaczy malejącą pulą odpowied-
Spór o podklasę podsyciło na nowo kilka nich (czyli posiadających pracę) partnerów
ważnych prac socjologów amerykańskich dona mężów. W nowszej pracy Wilson (1999)
tyczących pozycji ubogich Afroamerykanów analizuje wpływ procesów społecznych tego
mieszkających w wielkomiejskich gettach. rodzaju na powstawanie dzielnic deprywacji,
W książce The Declining Significance of Race zamieszkiwanych przez tak zwaną biedotę
(1978), opartej na badaniach przeprowa- getta. Sytuacja tych ludzi – głównie Afroame-
dzonych w Chicago, William Julius Wilson rykanów i Latynosów – jest trudna pod wie-
stwierdził, że w ciągu ostatnich trzydziestu, loma względami, począwszy od niskiego po-
czterdziestu lat w Stanach Zjednoczonych ziomu wykształcenia i złego stanu zdrowia,
wykształciła się liczna czarnoskóra klasa a skończywszy na wysokim ryzyku wiktymi-
średnia złożona z pracowników umysłowych zacji. Na ich niekorzyść działa również niski
i przedstawicieli wolnych zawodów. Już nie poziom infrastruktury miejskiej: komunikacji
wszyscy Afroamerykanie żyją w wielkomiej- publicznej, obiektów użyteczności publicznej
skich gettach, a tych, którzy tam pozostali, i instytucji szkolnych, który zmniejsza szan-
zatrzymała nie tyle czynna dyskryminacja, se tej grupy na społeczną, polityczną i ekono-
ile czynniki ekonomiczne – innymi słowy: miczną integrację z resztą społeczeństwa.
nie rasa, lecz klasa. Dawne bariery rasizmu W Wielkiej Brytanii przestrzennym wy-
znikają, a ludność afroamerykańska zostaje miarem zjawiska podklasy zajmuje się Lydia
w gettach ze względu na złą sytuację ekono- Morris (1993, 1995). Morris analizowała bez-
miczną. robocie długotrwałe, wynikające z upadku
Charles Murray w książce Bez korzeni przemysłu ciężkiego w północno-wschodniej
(1984; wyd. pol. 2001) przyznaje, że w prze- Anglii, który niegdyś stanowił główne źró-
ważającej części wielkich miast istnieje czar- dło zatrudnienia lokalnej ludności. Badacz-
na podklasa. Twierdzi jednak, że Afroamery- ka podsumowała swoje analizy następująco:
kanie znajdują się na najniższym szczeblu „W moim badaniu brak bezpośrednich dowo-
hierarchii społecznej z powodu polityki spo- dów na istnienie odrębnej kultury podklasy”
łecznej, która z założenia ma przyczyniać się (Morris 1993, s. 410). Stwierdziła natomiast,
do poprawy ich sytuacji. Murray nawiązuje że nawet osoby długotrwale bezrobotne (po-
do tezy o kulturze ubóstwa, zgodnie z którą zostające bez pracy przez ponad rok) aktyw-
ludzie uzależniają się od pomocy społecz- nie poszukiwały zatrudnienia i nie przyjęły
nej i tracą wolę szukania pracy, tworzenia postawy buntu wobec pracy, chociaż nie mia-
silnych więzi środowiskowych i budowania ły tak szerokich kontaktów społecznych jak
trwałych związków małżeńskich. wielu pracujących respondentów. To kolejne
W odpowiedzi na stanowisko zaprezento- badanie odchodzące od analizowania jed-
wane przez Murraya, w latach dziewięćdzie- nostkowych motywacji w oderwaniu od szer-
siątych XX wieku Wilson powtórzył i rozwi- szych procesów społecznych, które składają
nął swoją argumentację, a wnioski ponownie się na okoliczności kształtujące szanse za-
oparł na wynikach badań prowadzonych trudnienia (Crompton 2008). Analiza Morris
w Chicago. Jego zdaniem za wzrost bezro- dotyczyła jednak regionu, w którym nie wy-
bocia wśród afroamerykańskich mężczyzn stępują większe skupiska mniejszości etnicz-
odpowiadają masowe przenoszenie się bia- nych, jej wyników nie można zatem w prosty
łych z centrów miast na przedmieścia, upa- sposób odnieść do innych części kraju.
dek lokalnego przemysłu oraz inne problemy Również zdaniem Duncana Galliego nie-
ekonomiczne. Rozkład więzi społecznych, wiele przemawia za istnieniem kulturowo od-
o którym pisał Murray, w tym również po- rębnej podklasy. Powołując się na analizę da-
większającą się liczbę afroamerykańskich nych uzyskanych w sondażu Social Change

430-473 rozdzial 11.indd 457 10/9/12 6:19:08 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
458 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Czy amerykańska teoria podklasy ma sens w kontekście społeczeństw europejskich? Spójrz na

muzułmanki schodzące do londyńskiego metra. Co sprawia, że nadal tam mieszkają: rasa, klasa czy
jeszcze coś innego?
and Economic Life Initiative Gallie (1994) Paryż czy Neapol, istnieją dzielnice silnie na-
przekonuje, że klasę robotniczą i długotrwale znaczone piętnem deprywacji ekonomicznej.
bezrobotnych niewiele różni pod względem Hamburg to najbogatsze miasto Europy pod
zapatrywań politycznych i historii zatrudnie- względem dochodu na głowę mieszkańca.
nia. Na przykład zauważył, że długotrwale Mieszka tam najwięcej milionerów w Niem-
bezrobotni szanują pracę bardziej niż pracu- czech. Jednakże to właśnie w Hamburgu
jący respondenci. odsetek osób utrzymujących się z pomocy
społecznej oraz bezrobotnych jest największy
i przewyższa średnią krajową o 40%.
Podklasa, Unia Europejska i migracja
Większość ubogich i bezrobotnych miesz-
Toczący się w Stanach Zjednoczonych spór kańców Europy Zachodniej żyje w swoich
o podklasę skupia się w dużej mierze na et- ojczystych krajach, ale oprócz nich z biedą
nicznym wymiarze ubóstwa. Co ciekawe, zmagają się liczni uwięzieni w podupadają-
analogiczna dyskusja w Europie coraz czę- cych dzielnicach przedstawiciele pierwszego
ściej przybiera podobny charakter. Typowe i drugiego pokolenia emigracji ekonomicznej.
dla Ameryki tendencje do tworzenia podzia- Znaczna część społeczności Turków w Niem-
łów ekonomicznych i społecznego wyklucza- czech, Algierczyków we Francji i Albańczy-
nia określonych grup utrwalają się w Wielkiej ków we Włoszech wychowała się w każdym
Brytanii i innych krajach Europy Zachodniej. z tych krajów. Migrantom, którzy starają się
Kwestia podklasy ściśle wiąże się z rasą, et- poprawić swoje warunki życiowe, nierzadko
nicznością i migracją. W takich miastach, jak powierza się prace sezonowe – niskopłatne
Londyn, Manchester, Rotterdam, Frankfurt, i bez większych szans na karierę zawodową

430-473 rozdzial 11.indd 458 10/9/12 6:19:09 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 459
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
(zob. ramka Społeczeństwo globalne 11.1). państwa opiekuńczego, aby utrzymać mini-
Co więcej, takie osoby często wysyłają zaro- malny standard życia. W wypadku kryzysu
bione pieniądze do domu, utrzymując w ten lub porażki dysponują bardzo ograniczonymi
sposób rodziny w kraju pochodzenia. Wielu możliwościami działania, przez co są najbar-
świeżo przybyłych imigrantów żyje na grani- dziej narażeni na biedę.
cy nędzy.
Ocena
Zastanów się Jak pogodzić ze sobą tak rozbieżne ujęcia
Jaki wpływ na Unię Europejską miałoby podklasy? Czy idea podklasy jako odrębnej
powstanie w państwach członkowskich kategorii ludzi w trudnej sytuacji życiowej
licznej podklasy imigrantów? Wskaż
znajduje potwierdzenie w badaniach socjolo-
podstawowe różnice między pojęciem
„podklasy” a pojęciem „wykluczenia gicznych?
społecznego” (odpowiedzi możesz szukać Pojęcie podklasy powstało w Stanach
w rozdziale 12). Który termin najlepiej Zjednoczonych i nadal najlepiej odzwiercie-
oddaje sytuację najbiedniejszej dla warunki amerykańskie. Różnice dzielące
części społeczeństwa? bogatych i biednych w Stanach Zjednoczo-
nych są większe niż w Europie. Kiedy depry-
Ryzyko wykluczenia i marginalizacji staje wacja ekonomiczna i społeczna idą w parze
się duże, gdy do imigrantów usiłują nielegal- z podziałami na tle rasowym, prawdopodo-
nie dołączyć członkowie ich rodzin. Pozba- bieństwo, że osoby w niekorzystnym położe-
wieni prawa do zasiłków społecznych niele- niu zostaną wykluczone ze społeczeństwa,
galni migranci nie mogą korzystać z pomocy jest największe. W takich okolicznościach
Społeczeństwo globalne 11.1. Kształtowanie

się „podklasy muzułmańskiej”
w Niemczech?
„Atak na berliński plan integracyjny” są getta, pojawiające się coraz liczniej
w miastach niemieckich.
Demonstranci z dużej społeczności tureckiej
w Niemczech protestowali w Berlinie w trakcie Nowe zasady
szczytu dotyczącego integracji, zwołanego Kanclerz Merkel zaprosiła na konferencję
przez kanclerz Angelę Merkel. przedstawicieli społeczności muzułmańskiej
Cztery tureckie grupy bojkotują spotkanie, i innych grup imigranckich. Kilka grup tureckich
twierdząc, że nowa ustawa imigracyjna żąda jednak, żeby rząd zmienił kontrowersyjną
traktuje ludzi pochodzenia tureckiego i innych ustawę imigracyjną. Według jej zapisów
imigrantów jak „obywateli drugiej kategorii”. imigrant, który chce sprowadzić do Niemiec
Podczas szczytu będą omawiane sposoby współmałżonka, musi dowieść, że partner będzie
poprawy relacji między ludnością miejscową w stanie się utrzymać i zna w odpowiednim
a napływową, na przykład program nauki języka stopniu język niemiecki. Nowe zasady nie
niemieckiego w przedszkolach. obowiązują obywateli Niemiec, którzy mają
W Niemczech mieszka około 15 milionów zagranicznych partnerów.
imigrantów. Tristana Moore, korespondentka Rząd wykluczył wprowadzenie poprawek do
BBC w Berlinie, przyznaje, że pewien niepokój nowej ustawy, która została już przegłosowana
budzi sytuacja 3,2 miliona muzułmanów, w obu izbach parlamentu. Turecko-niemieckie
w większości tureckiego pochodzenia. Rosną grupy bojkotujące szczyt grożą zgłoszeniem
obawy, że brak perspektyw zatrudnienia sprawy do trybunału konstytucyjnego.
i bariera językowa doprowadzą do powstania
rozgoryczonej podklasy muzułmańskiej. Jak Źródło: BBC News, 12 lipca 2007 roku.
donosi Moore, istotnym problemem społecznym Copyright © bbc.co.uk.

430-473 rozdzial 11.indd 459 10/9/12 6:19:09 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
460 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
koncepcja podklasy może okazać się przydat- 1993). Wyróżnia cztery rodzaje kapitału, cha-
na, ale w krajach europejskich budzi więcej rakteryzujące poszczególne pozycje klasowe:
kontrowersji. Przepaść między ludźmi żyją- kapitał ekonomiczny, kapitał kulturowy, ka-
cymi w warunkach deprywacji a resztą spo- pitał społeczny i kapitał symboliczny (Bour-
łeczeństwa nie jest aż tak głęboka. dieu 1979; wyd. pol. 2005).
Co więcej, z niedawno przeprowadzo-
nych badań wynika, że nawet w Stanach Omówienie koncepcji teoretycznej
Zjednoczonych, gdzie ubodzy mieszkańcy Bourdieu znajdziesz w rozdziale 19
miast nie wykazują ruchliwości społecznej, „Edukacja”.
doniesienia o „załamanej i odseparowanej
od społeczeństwa” podklasie są przesadzone. Bourdieu twierdzi, że różnice między jed-
Nowsze analizy przeprowadzone wśród pra- nostkami pogłębiają się, ale czynnikiem róż-
cowników sieci fast foodów i bezdomnych nicującym jest nie status ekonomiczny, ale
handlarzy ulicznych pokazały, że różnice kapitał kulturowy, który obejmuje wykształce-
między biednymi a resztą społeczeństwa są nie, wrażliwość na sztukę, wzory konsump-
mniej znaczące, niż uważają badacze podkla- cji oraz sposób spędzania czasu wolnego.
sy (Duneier 1999; Newman 2000). W akumulacji kapitału kulturowego pomaga
rosnąca grupa „handlarzy potrzeb”, oferu-
Klasa a styl życia jących towary i usługi – symboliczne bądź
materialne – przeznaczone do konsumpcji
Socjologowie analizujący przynależność w systemie kapitalistycznym. Agencje rekla-
klasową posługują się zwykle tradycyjnymi mowe, sprzedawcy, projektanci mody, sty-
wskaźnikami, takimi jak pozycja na rynku, liści, projektanci wnętrz, trenerzy osobiści,
stosunek do środków produkcji i zawód. Po- terapeuci, projektanci stron internetowych
jawiają się jednak głosy, że warunki material- i inni specjaliści uczestniczą w kształtowaniu
ne i zatrudnienie nie powinny być jedyną ani gustów kulturowych i promowaniu rozma-
nawet podstawową miarą pozycji klasowej itych wyborów życiowych wśród powiększa-
jednostek, ponieważ jej wyrazem są rów- jącej się społeczności konsumentów.
nież czynniki kulturowe, takie jak style życia Istotnym elementem analizy klas Bour-
i wzory konsumpcji. W tym ujęciu podkreś- dieu jest także kapitał społeczny jednostki,
la się, że „symbole” i czynniki związane czyli jej sieć przyjaciół i kontaktów. Bourdieu
z konsumpcją odgrywają coraz większą rolę definiował kapitał społeczny jako „sumę zaso-
w naszym życiu codziennym. Podstawą toż- bów, aktualnych i potencjalnych, które należą
samości człowieka staje się przede wszyst- się jednostce lub grupie z tytułu posiadania
kim wybór stylu życia – sposobu ubierania trwałej, mniej lub bardziej zinstytucjonalizo-
się, odżywiania, wypoczywania i dbania wanej sieci relacji, znajomości, uznania wza-
o własne ciało – podczas gdy tradycyjne jemnego” (Bourdieu, Wacquant 2001, s. 104–
wskaźniki klasy, na przykład zatrudnienie, 105). Pojęcie kapitału społecznego stało się
tracą na znaczeniu. ważnym narzędziem współczesnej socjologii,
Francuski socjolog Pierre Bourdieu (1930– a ujęcie zaproponowane przez Bourdieu wy-
2002) uważał, że styl życia to istotny wyznacza istotny przełom w procesie populary-
znacznik przynależności klasowej. Jego zda- zacji tej idei, mimo że stanowi zaledwie jeden
niem kapitał ekonomiczny, na który składają z aspektów szerszego systemu teoretycznego
się takie dobra materialne, jak nieruchomości, zaproponowanego przez tego socjologa.
majątek i dochody, ma duże znaczenie, ale Kapitał symboliczny, a więc reputacja jed-
nie daje pełnego zrozumienia zjawiska kla- nostki, to ostatni ważny wyznacznik klasy
sowości. Bourdieu przyjmuje bardzo szeroką społecznej dla Bourdieu. Jego zdaniem kapitał
koncepcję klas społecznych (zob. Crompton symboliczny przypomina status społeczny.

430-473 rozdzial 11.indd 460 10/9/12 6:19:09 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 461
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Bourdieu uważa, że wszystkie rodzaje koncepcji wykluczenia społecznego nie da
kapitału są ze sobą powiązane, a posiadanie się wyjaśniać podziałów kulturowych, gdyż
jednego z nich może w pewnym stopniu po- opiera się ona na zbyt ogólnym rozróżnieniu
móc w zdobyciu pozostałych. Na przykład między dużą populacją „dominującą” a zmar-
biznesmen o wysokich zarobkach (kapitał ginalizowanymi mniejszościami. Jednakże
ekonomiczny) nie musi znać się na sztuce, w ich przekonaniu klasa społeczna pozosta-
ale może posłać dzieci do prywatnej szkoły, je najważniejszym czynnikiem determinu-
która rozwija wrażliwość artystyczną (jego jącym preferencje i praktyki kulturowe. Tak
dzieci zdobywają zatem kapitał kulturowy). czy inaczej, w teoriach ukazujących praktyki
Dzięki swojemu majątkowi taki przedsiębior- kulturowe jako czynniki strukturotwórcze
ca może nawiązać kontakt z wysoko posta- w społeczeństwie to przyjęta koncepcja klasy
wionymi ludźmi w świecie biznesu, a jego warunkuje ich wyniki. W kontekście Wielkiej
dzieci poznają dzieci z innych zamożnych Brytanii Le Roux i współpracownicy przeko-
rodzin. W ten sposób i on, i one budują swój nują:
kapitał społeczny. Podobnie człowiek mający
wielu przyjaciół z koneksjami (kapitał spo- Wyniki naszych badań wskazują, że granice
łeczny) może szybko awansować w firmie, klasowe przesuwają się z powodu coraz
silniejszego wzajemnego oddziaływania
w której świetnie sobie radzi, zyskując kapi-
kapitału ekonomicznego i kulturowego.
tał ekonomiczny i symboliczny. Członkowie „klasy usługowej”, którzy nie
Inni autorzy zgadzają się z Bourdieu, że mają wykształcenia wyższego, szczególnie
podziały klasowe łączą się ze zróżnicowa- na niższych stanowiskach kierowniczych,
niem stylów życia i wzorów konsumpcji. są bardziej podobni do klas pośrednich niż
Mike Savage i współpracownicy (1992) wy- do pozostałych kategorii profesjonalistów
odrębniają w klasie średniej trzy sektory na z klasy średniej. Granice przesuwają
podstawie gustów i „aktywów” kulturowych się również w obrębie klasy pracującej,
ponieważ niższe stanowiska nadzorcze
jej członków. Specjaliści zatrudnieni w sferze
i techniczne zostały zdegradowane
budżetowej, ludzie dysponujący sporym ka- i zaczynają przypominać zawody
pitałem kulturowym i niewielkim kapitałem niewymagające kwalifikacji (Le Roux
ekonomicznym, prowadzą z reguły zdrowy, i in. 2007, s. 22).
aktywny tryb życia, dużo się ruszają, spoży-
wają mało alkoholu i uczestniczą w wydarze- Ogólnie trudno zaprzeczyć, że zarówno
niach kulturalnych i życiu swojej społeczno- podział na klasy, jak i podziały wewnątrz klas
ści. Kadry kierownicze i urzędników cechują zależą dziś nie tylko od zawodu, lecz także od
natomiast „neutralne” wzory konsumpcji, różnic w sferze wzorów konsumpcji i stylów
przeciętnie aktywny tryb życia, niskie zaan- życia. Potwierdzają to tendencje obserwo-
gażowanie w życie kulturalne oraz upodo- wane w całym społeczeństwie. Gwałtowna
banie do tradycyjnego wystroju mieszkań ekspansja przemysłu usługowego i rozryw-
i stylu ubierania się. Styl życia trzeciej gru- kowego odzwierciedla wzrost znaczenia
py, „postmoderny”, nie ma jasno określonych konsumpcji w krajach uprzemysłowionych.
cech charakterystycznych. Może obejmować Nowoczesne społeczeństwa stały się spo-
elementy, które tradycyjnie do siebie nie łeczeństwami konsumpcyjnymi, nastawio-
przystają, na przykład zamiłowaniu do jaz- nymi na posiadanie dóbr materialnych. Pod
dy konnej i literatury klasycznej towarzyszy pewnymi względami społeczeństwo kon-
fascynacja sportami ekstremalnymi, na przy- sumpcyjne jest „społeczeństwem masowym”,
kład wspinaczką wysokogórską, albo impre- w którym różnice klasowe się zacierają: oso-
zowanie i zażywanie narkotyków. by o odmiennym pochodzeniu społecznym
W nowszej pracy Brigitte Le Roux i współ- oglądają te same programy telewizyjne i robią
pracownicy (2007) przyznają, że za pomocą zakupy w tych samych centrach handlowych.

430-473 rozdzial 11.indd 461 10/9/12 6:19:09 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
462 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
11.2. „Dezidentyfikacja” z klasą robotniczą?

Teorie różnic klasowych i statusowych bezwartościowej i potencjalnie niebezpiecznej

Bourdieu wywarły ogromny wpływ na osoby.
socjologię. Wielu badaczy nawiązywało do Skeggs uważa, iż zastosowane przez nią
nich we własnych analizach zjawiska ujęcie teoretyczne pozwala wyjaśnić, dlaczego
klasowości. Warto w tym kontekście uczestniczki jej badań niechętnie identyfikowały
przywołać stanowisko brytyjskiej socjolożki, się z klasą robotniczą. Zdawały sobie sprawę,
Beverley Skeggs, która odwołała się do że społeczeństwo szydzi z kobiet należących do
przyjętych przez Bourdieu definicji klasy tej kategorii. Podczas wywiadów respondentki
i kultury w swojej analizie powiązania zwykle odcinały się od identyfikacji z klasą
tożsamości klasowej i płci kulturowej kobiet robotniczą. Na przykład kiedy mówiły
z północno-zachodniej Anglii. o seksualności, broniły się przed oskarżeniami
Skeggs (1997) przez dwanaście lat o „puszczalstwo”, które umniejszało ich – i tak
śledziła losy osiemdziesięciu trzech kobiet nieduży – kapitał jako kandydatek na żony.
z klasy robotniczej, które uczestniczyły Zamiast tego podkreślały, że są atrakcyjne
w kursie dla opiekunek w lokalnym ośrodku seksualnie i mogą „zdobyć mężczyznę”, jeśli
kształcenia ustawicznego. Posługując się tego chcą. Ślub i małżeństwo stanowiły dla
terminologią Bourdieu, Skeggs wykazała, nich szansę na zmianę statusu społecznego
że badane dysponowały niewielkim kapitałem i zdobycie szacunku. O ich obawach świadczył
ekonomicznym, kulturowym, społecznym już wybór kursu dla opiekunek, ponieważ zajęcia
i symbolicznym. Otrzymywały małą pensję, przygotowywały do macierzyństwa i dawały
były słabo wykształcone, nie znały wysoko możliwość zdobycia uczciwej, płatnej pracy.
postawionych ludzi, do których mogłyby się Chociaż kobiety z badanej grupy starały się
zwrócić o pomoc, a wyższe klasy przypisywały odciąć od przynależności do klasy robotniczej
im niski status. Skeggs twierdzi, że brak tych i często twierdziły, że klasa wywiera marginalny
form kapitału w grupie badanych przez nią wpływ na ich życie, Skeggs wysuwa tezę, że
kobiet świadczy o ogólnym braku pozytywnych w rzeczywistości miała ona fundamentalne
wzorców tożsamości dla brytyjskich kobiet znaczenie dla ich sposobu życia, a próby
z klasy robotniczej. Mężczyźni nie napotykają dystansowania się od tożsamości robotniczej
tego rodzaju trudności – zdaniem Skeggs jeszcze wzmagały ten efekt. Jej opis stylu życia
pozytywną identyfikację często zapewnia im grupy kobiet z północno-zachodniej Anglii
przynależność do związków zawodowych. pokazuje, jak silnie klasa wiąże się z innymi
W wypadku kobiety przypisanie do klasy rodzajami tożsamości – w tym wypadku z płcią
robotniczej oznacza etykietę brudnej, kulturową.
Mimo to różnice klasowe mogą się pogłębiać Stratyfikacja a płeć

z powodu zróżnicowania stylów życia i „gu-
stu” (Bourdieu 2005). Przez wiele lat badania nad stratyfikacją
Mając na uwadze te zmiany, nie moż- społeczną były „ślepe na płeć” – prowadzono
na jednak zlekceważyć krytycznej roli, jaką je tak, jakby kobiety nie istniały albo jakby
w procesie reprodukcji nierówności społecz- nie było potrzeby uwzględniania ich w ana-
nych odgrywają czynniki ekonomiczne. Do- lizach podziału władzy, majątku i prestiżu.
świadczenie skrajnej deprywacji społecznej Tymczasem płeć to jeden z najistotniejszych
i materialnej rzadko kiedy stanowi wybór ży- przykładów stratyfikacji. Nie ma społeczeń-
ciowy jednostki. Częściej wynika ono z ogra- stwa, w którym mężczyźni nie cieszyliby
niczeń, za które odpowiada sytuacja ekono- się w pewnych aspektach życia społecznego
miczna i zawodowa danej osoby (Crompton wyższym statusem materialnym i społecz-
2008). nym oraz większą władzą niż kobiety.

430-473 rozdzial 11.indd 462 10/9/12 6:19:09 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 463
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
przyporządkować klasie, do której należą ich
Zastanów się
mężowie (Goldthorpe 1983). Zdaniem Gold-
W badaniu opisanym w ramce Użyj
thorpe’a, którego model klasowy pierwotnie
socjologicznej wyobraźni 11.2 wykazano,
że chociaż kobiety bagatelizowały opierał się na tym założeniu, nie jest ono
znaczenie swojej przynależności klasowej, wyrazem ideologii ani seksizmu. Przeciwnie,
w rzeczywistości miała ona decydujący wynika z podrzędnej pozycji większości ko-
wpływ na ich życie. Biorąc pod uwagę biet na rynku pracy. Kobiety częściej niż męż-
przepaść między samoświadomością czyźni pracują w niepełnym wymiarze go-
badanych a wnioskami autorki badań,
dzin, a ich kariery zawodowe nie przebiegają
czy można uznać to za przykład sytuacji,
w której socjologowie traktują „zwykłych w sposób ciągły ze względu na długie urlopy
ludzi” jak „kulturowych tumanów” macierzyńskie i wychowawcze.
(Garfinkel 2007)? W jaki sposób Skeggs
mogłaby uwiarygodnić wyniki Różnice między modelami pracy kobiet
swoich badań? i mężczyzn zostały szerzej omówione
w rozdziale 20 „Praca i życie
Jeden z głównych problemów związanych gospodarcze”.
z analizą stratyfikacji w kontekście płci kul-
turowej wydaje się banalny, ale okazuje się Skoro większość kobiet tradycyjnie zależy
trudny do przezwyciężenia. Pojawia się bo- ekonomicznie od swoich mężów, ich pozycję
wiem pytanie, w jakim stopniu kulturowe nie- klasową najczęściej określa pozycja klasowa
równości płci można współcześnie wyjaśniać małżonka.
w kategoriach podziałów klasowych. Kultu- Stanowisko Goldthorpe’a spotyka się z kry-
rowe nierówności płci mają dłuższą historię tyką wysuwaną z kilku pozycji. Po pierwsze,
niż systemy klasowe. Mężczyźni stoją wyżej w znacznej większości gospodarstw domo-
od kobiet nawet w bezklasowych społeczeń- wych dochody kobiet istotnie przyczynia-
stwach łowców i zbieraczy. W nowoczesnych ją się do utrzymania pozycji ekonomicznej
społeczeństwach podziały klasowe są jednak i stylu życia całej rodziny. W takich okolicz-
tak wyraźne, że bez wątpienia w dużej mie- nościach dochody kobiet w pewnym stopniu
rze „pokrywają się” z kulturowymi nierów- determinują pozycję klasową gospodarstwa
nościami płci. Pozycja materialna większości domowego. Po drugie, miarą pozycji klaso-
kobiet jest na ogół odzwierciedleniem pozycji wej rodziny bywa zawód wykonywany przez
ich ojców i mężów, co sugeruje, że kulturo- kobietę. Nawet jeśli kobieta zarabia mniej od
we nierówności płci należy wyjaśniać przede męża, to jej pozycja może wyznaczać pozy-
wszystkim w kategoriach klasowych. cję klasową męża, na przykład gdy on jest
niewykwalifikowanym robotnikiem, a ona
Określanie pozycji klasowej kobiet kierowniczką sklepu. Po trzecie, w wypadku
niejednolitych klasowo gospodarstw domo-
Do niedawna badacze z góry zakładali, że wych – kiedy praca zawodowa męża lokuje
stratyfikacją związaną z płcią rządzą przede się w innej kategorii klasowej niż praca żony
wszystkim nierówności klasowe. Dopiero – uzasadniony wydaje się wniosek, że kobieta
krytyka feministyczna i wyraźna zmiana roli i mężczyzna tworzący wspólne gospodarstwo
kobiet w życiu ekonomicznym w wielu kra- domowe należą mimo to do różnych klas. Po
jach zachodnich uczyniły tę kwestię przed- czwarte, istnieje coraz więcej gospodarstw
miotem debaty. domowych, w których jedynym żywicielem
Tradycyjnie w analizach struktury klaso- rodziny jest kobieta. Świadczy o tym rosną-
wej przyjmowano, że praca zarobkowa ko- ca liczba samotnych matek i bezdzietnych
biet ma znikome znaczenie w porównaniu kobiet pracujących zawodowo. Takie kobie-
z pracą mężczyzn, a zatem kobiety można ty z definicji determinują pozycję klasową

430-473 rozdzial 11.indd 463 10/9/12 6:19:10 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
464 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
swoich gospodarstw domowych, z wyjąt- dzić do błędnych wniosków. Szanse życiowe
kiem sytuacji, w których alimenty wyrównują jednostki mogą w dużym stopniu zależeć od
poziom materialny kobiety i jej byłego męża tego, czy ma ona partnera.
(Stanworth 1984; Walby 1986).
Goldthorpe i współpracownicy bronią swo- Praca zawodowa kobiet
jego konserwatywnego stanowiska, ale i w ich a podziały klasowe
modelach pojawiły się znaczące zmiany. Dla
celów badawczych pozycję gospodarstwa do- Wejście kobiet na rynek pracy poważnie
mowego określa się na podstawie klasy part- wpłynęło na przychody gospodarstw domo-
nera znajdującego się wyżej w hierarchii, bez wych. Jednakże wpływ ten rozkłada się nie-
względu na to, czy będzie to mężczyzna, czy równomiernie i może przyczyniać się do po-
kobieta. Zamiast o „męskim żywicielu rodzi- głębienia podziałów klasowych. Coraz więcej
ny” mówi się teraz o „dominującym żywicielu kobiet pracuje w wolnych zawodach i zajmu-
rodziny”. Ponadto Goldthorpe podzielił klasę je kierownicze stanowiska, osiągając wysokie
III w swoim modelu na dwie podkategorie, dochody. Powiększa to dystans między dużo
aby uwzględnić silną reprezentację kobiet zarabiającymi „gospodarstwami z dwojgiem
wśród pracowników umysłowych niższego żywicieli rodziny” a gospodarstwami „z jed-
szczebla (zob. tabela 11.1). W odniesieniu do nym żywicielem rodziny” lub „bez żywicieli
kobiet klasę IIIb (pracownicy umysłowi han- rodziny”.
dlu i usług) traktuje się jako klasę VII. Dzięki Z badań wynika, że dobrze zarabiające
temu lepiej zostaje odzwierciedlona pozycja kobiety na ogół mają dobrze zarabiających
niewykwalifikowanych i częściowo wykwali- partnerów, a żony przedstawicieli wolnych
fikowanych kobiet na rynku pracy. zawodów i mężczyzn na kierowniczych sta-
nowiskach zarabiają więcej od innych pra-
Jednostka czy gospodarstwo domowe? cujących żon. Małżeństwo stanowi układ
partnerski, w którym obie strony znajdują się
W debacie na temat stratyfikacji klasowej po- w stosunkowo korzystnej bądź niekorzystnej
jawiły się sugestie, że pozycję jednostki nale- sytuacji zawodowej (Bonney 1992).
ży określać w oderwaniu od jej gospodarstwa Znaczenie układu dwóch żywicieli rodzi-
domowego. Innymi słowy, klasa społeczna ny jest coraz większe, gdyż kobiety – szczegól-
miałaby być ustalana dla każdej jednostki nie pracujące w wolnych zawodach – coraz
z osobna na podstawie wykonywanego przez później decydują się na urodzenie dziecka.
nią zawodu, bez nawiązywania do jej sytu- Wzrost liczby bezdzietnych par, w których
acji rodzinnej. Takie podejście zastosował na oboje partnerów pracuje zawodowo, pogłębia
przykład Gordon Marshall i współpracow- przepaść dzielącą najlepiej i najgorzej uposa-
nicy (1988) w badaniu brytyjskiego systemu żone gospodarstwa domowe.
klasowego.
Podejście to nastręcza jednak pewnych
Ruchliwość społeczna
problemów, ponieważ w jego ramach zalicza
się do jednej kategorii wszystkie osoby nie- Kiedy bada się uwarstwienie społeczeństwa,
pracujące zarobkowo, nie tylko gospodynie nie wystarczy uwzględnić różnicę pozycji eko-
domowe, lecz także emerytów i bezrobot- nomicznych i zawodowych. Należy wziąć pod
nych. Te dwie ostatnie grupy można wpraw- uwagę także to, co dzieje się z zajmującymi
dzie kategoryzować na podstawie ostatnio je jednostkami. Pojęcie ruchliwości społecz-
wykonywanego zawodu, ale i to okaże się nej dotyczy przemieszczania się jednostek
problematyczne, jeśli pracowali w nim zbyt i grup między różnymi pozycjami socjo-
krótko. Co więcej, całkowite pominięcie kon- ekonomicznymi. Ruchliwość pionowa ozna-
dycji gospodarstwa domowego może prowa- cza ruch w górę i w dół drabiny społecznej.

430-473 rozdzial 11.indd 464 10/9/12 6:19:10 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 465
N
Y Ruchliwość społeczna
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
O jednostkach, których stan posiadania, do- świat w niższych warstwach społeczeństwa.
chody i status rosną, mówimy, że wykazują W tym wymiarze ruchliwość społeczna pozo-
ruchliwość w górę – jak sir Gulam Noon przy- staje ważną kwestią polityczną, szczególnie
wołany na początku tego rozdziału – a o jed- w krajach przywiązanych do liberalnej ide-
nostkach, które poruszają się w przeciwnym ologii równości szans wszystkich obywateli.
kierunku, mówimy, że wykazują ruchliwość Na ile „otwarte” pod względem ruchliwości
w dół. W społeczeństwach nowoczesnych społecznej są kraje uprzemysłowione?
istotna jest również ruchliwość pozioma, Badania nad ruchliwością społeczną pro-
a więc geograficzne przemieszczanie się jed- wadzi się od ponad pięćdziesięciu lat i często
nostek między dzielnicami, miastami i re- obejmują one porównania międzynarodowe.
gionami. Ruchliwość pionowa i ruchliwość Do pionierów w tym zakresie należą Peter
pozioma często krzyżują się ze sobą, na przy- Blau i Otis Dudley Duncan (1967), którzy sku-
kład gdy pracownik firmy otrzymuje awans pili się na sytuacji w Stanach Zjednoczonych.
na wyższe stanowisko w filii w innym mie- Ich praca do dziś pozostaje najdokładniejszym
ście, a nawet w innym kraju. badaniem ruchliwości społecznej przeprowa-
Istnieją dwa sposoby badania ruchliwo- dzonym w pojedynczym państwie, mimo że –
ści społecznej. Po pierwsze, można analizo- podobnie jak większość analiz − uwzględnia
wać kariery indywidualne, czyli śledzić, jak wyłącznie mężczyzn, co potwierdza wcześniej
zmienia się pozycja jednostek w ich życiu przedstawioną tezę o braku równowagi mię-
zawodowym. Zazwyczaj zjawisko to określa dzy płciami w tej dziedzinie. Blau i Duncan
się mianem ruchliwości wewnątrzpokole- zebrali dane od dwudziestu tysięcy mężczyzn
niowej. Po drugie, można sprawdzić, czy z całego kraju. Stwierdzili, że w Stanach Zjed-
dzieci wybierają ten sam rodzaj zatrudnienia, noczonych ruchliwość pionowa jest duża, ale
co ich rodzice i dziadkowie. Ruchliwość tego dotyczy przede wszystkim ruchu między zbli-
rodzaju nazywamy ruchliwością międzypo- żonymi pozycjami zawodowymi. Z ruchliwo-
koleniową. ścią „długodystansową” mamy niezbyt często
do czynienia. Ruch w dół występuje zarówno
wewnątrz pokoleń, jak i między pokolenia-
Zastanów się
mi, ale okazuje się znacznie rzadszym zjawi-
Dziewiętnastowieczne społeczeństwa
skiem niż ruch w górę. Dzieje się tak dlatego,
przemysłowe kojarzą się wielu ludziom
z zanieczyszczeniem środowiska, że stanowisk dla pracowników umysłowych
brudnymi fabrykami, fatalnymi warunkami i inteligencji przybywa znacznie szybciej niż
pracy i powszechną biedą. Z kolei miejsc pracy dla robotników, co umożliwia sy-
w społeczeństwach poprzemysłowych nom niebieskich kołnierzyków awans na sta-
dominuje praca biurowa, sektor nowiska białych kołnierzyków. Blau i Duncan
klasy średniej i technologie
podkreślają, że o sukcesie jednostek decydują
informatyczne. Wyjaśnij, jak to możliwe,
że w społeczeństwach poprzemysłowych, głównie wykształcenie i szkolenia zawodowe.
które zapewniają dużo lepsze warunki Ich zdaniem ruchliwość społeczna w górę
pracy większości populacji, nierówności charakteryzuje na ogół kraje uprzemysłowio-
społeczne rosną. ne, przyczyniając się do ich stabilności i inte-
gracji społecznej.
Ruchliwość społeczna Chyba najsłynniejsze międzynarodowe ba-
w badaniach porównawczych danie ruchliwości społecznej przeprowadzili
Seymour M. Lipset i Reinhard Bendix (1959;
Zakres ruchliwości pionowej w społeczeń- wyd. pol. 1964), którzy przeanalizowali dane
stwie to główny wskaźnik jego „otwartości”, z dziewięciu krajów uprzemysłowionych –
który pokazuje, jakie szanse awansu mają Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec Zachod-
uzdolnione jednostki, które przyszły na nich, Szwecji, Szwajcarii, Japonii, Danii, Włoch

430-473 rozdzial 11.indd 465 10/9/12 6:19:10 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
466 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
i Stanów Zjednoczonych – pod kątem awansu satysfakcji w takich aspektach codziennego
mężczyzn z sektora niebieskich kołnierzyków życia, jak rodzina, społeczność lokalna, pra-
do sektora białych kołnierzyków. Wbrew swo- ca, dochody i polityka. Ogólnie rzecz biorąc,
im oczekiwaniom autorzy badania nie znaleź- nie odnotowali istotnego związku między
li dowodów na to, że ruchliwość w Stanach zmianą statusu klasowego respondentów
Zjednoczonych jest większa niż w krajach eu- a ich ogólnym zadowoleniem z życia. Doty-
ropejskich. Całkowita ruchliwość między sek- czyło to zarówno jednostek, które awansowa-
torem niebieskich kołnierzyków a sektorem ły z klasy robotniczej do klasy średniej, jak
białych kołnierzyków wyniosła w Stanach i tych osób, które doświadczyły ruchu w dół.
Zjednoczonych 30%, a w pozostałych krajach
wahała się od 27 do 31%. Lipset i Bendix sfor- Ruchliwość w dół
mułowali wniosek, że pod względem ekspansji
sektora białych kołnierzyków doświadczenia Ruchliwość w dół występuje rzadziej niż
w państwach uprzemysłowionych są podob- ruchliwość w górę, lecz jest to zjawisko po-
ne. We wszystkich badanych krajach powodu- wszechne, często w wymiarze wewnątrzpo-
je ona „gwałtowny ruch w górę” o zbliżonym koleniowym. Nierzadko taka sytuacja wiąże
zasięgu. Inni autorzy kwestionowali uzyskane się z problemami psychologicznymi i stre-
przez nich wyniki, twierdząc, że uważniejsza sem, ponieważ jednostki nie są w stanie
analiza ruchliwości w dół i przyjęcie dłuż- utrzymać stylu życia, do jakiego przywykły.
szej perspektywy czasowej ujawnia wyraźne Istotną przyczyną ruchliwości w dół są zwol-
różnice między krajami (Heath 1981; Grusky, nienia. Ludzie w średnim wieku, którzy tracą
Hauser 1984). pracę, mają trudności ze znalezieniem nowe-
Autorzy większości badań nad ruchliwo- go miejsca zatrudnienia albo muszą praco-
ścią społeczną skupiają się na „obiektyw- wać za niższą pensję niż wcześniej.
nych” wymiarach ruchliwości, czyli na tym, W Wielkiej Brytanii przeprowadzono do-
jaki zasięg ma ruchliwość, w jakim kierunku tąd niewiele badań dotyczących ruchliwo-
przebiega i których części społeczeństwa do- ści w dół. Można jednak przypuszczać, że
tyczy. Gordon Marshall i David Firth (1999) wewnątrz- i międzypokoleniowa ruchliwość
w swoim badaniu porównawczym podeszli w dół na Wyspach Brytyjskich nasila się, po-
jednak inaczej do sprawy i skoncentrowali dobnie jak w Stanach Zjednoczonych, gdzie
się na „subiektywnych” odczuciach wywo- poświęcono temu zjawisku kilka badań.
łanych zmianą pozycji klasowej. Ich ana- W latach osiemdziesiątych i na początku lat
liza powstała w reakcji na − jak to określili dziewięćdziesiątych XX wieku w Stanach
− „bezpodstawne spekulacje” socjologów Zjednoczonych odnotowano ogólny spadek
o prawdopodobnym wpływie ruchliwości przeciętnych realnych (uwzględniających
społecznej na poczucie życiowej satysfakcji inflację) wynagrodzeń pracowników umysło-
jednostek. Podczas gdy jedni twierdzili, że wych średniego szczebla – po raz pierwszy od
ruchliwość społeczna wywołuje poczucie drugiej wojny światowej. Nawet jeżeli sektor
nierównowagi, izolacji i wykorzenienia, inni ten będzie nadal się rozwijać, to oferowane
wyrażali bardziej optymistyczną opinię na dochody nie pozwolą pracownikom prowa-
temat stopniowej, nieuchronnej adaptacji do dzić takiego życia, jak dawniej.
nowej klasy. Opisane zmiany wynikają głównie z re-
Na podstawie danych pochodzących strukturyzacji przedsiębiorstw i redukcji
z dziesięciu krajów – Bułgarii, Czech, Słowa- personelu. W obliczu rosnącej konkurencji
cji, Estonii, Niemiec, Polski, Rosji, Słowenii, globalnej wiele firm ogranicza liczbę pra-
Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii – cowników. Redukowane są etaty białych
Marshall i Firth badali, czy ruchliwość klaso- i niebieskich kołnierzyków, a ich miejsce zaj-
wa wiąże się ze wzrostem, czy też spadkiem mują nisko opłacani pracownicy zatrudniani

430-473 rozdzial 11.indd 466 10/9/12 6:19:10 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 467
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Społeczeństwo globalne 11.2. Czy w społeczeństwach klasowych maleją nierówności?

Z pewnych danych wynika, że − przynajmniej
Więcej
do niedawna − systemy klasowe w dojrzałych Okres
społeczeństwach kapitalistycznych dopuszczały przejściowy
coraz większą ruchliwość między klasami,
Nierówność społeczna
Społeczeństwa
ograniczając poziom nierówności. W 1955 przemysłowe
roku ekonomista i noblista Simon Kuznets
postawił hipotezę, znaną odtąd jako Krzywa
Kuznetsa. Otóż stwierdził on, że w początkowych
stadiach kapitalizmu nierówność wzrasta, Społeczeństwa
następnie spada, a ostatecznie stabilizuje się na przedprzemysłowe
stosunkowo niskim poziomie (Kuznets 1955; zob.
rysunek 11.1).
Mniej
W badaniach prowadzonych w krajach od 1970
europejskich, Stanach Zjednoczonych Mniej Rozwój gospodarczy Więcej
i Kanadzie wykazano, że poziom nierówności
osiągnął szczytowe wartości przed drugą wojną Rysunek 11.1. Krzywa Kuznetsa
światową, zmalał w latach pięćdziesiątych,
Źródło: Nielsen (1994).
a w latach siedemdziesiątych pozostawał dosyć
stabilny (Berger 1995; Nielsen 1994). Do spadku
nierówności w okresie powojennym przyczyniła
się ekspansja gospodarcza społeczeństw okazać, że przewidywania Kuznetsa odnoszą
przemysłowych, która otworzyła możliwość się wyłącznie do społeczeństw przemysłowych.
awansu przed ludźmi z nizin społecznych, Narodziny społeczeństwa poprzemysłowego
a także wprowadzenie państwowego w latach siedemdziesiątych XX wieku
ubezpieczenia zdrowotnego, pomocy socjalnej pociągnęły za sobą wzrost nierówności w wielu
i innych programów realizowanych celem społeczeństwach rozwiniętych (zob. rozdział 12),
ograniczania nierówności. Może się jednak co podważa teorię Kuznetsa.
w niepełnym wymiarze godzin. W badaniach społecznej w Wielkiej Brytanii, dzięki czemu

wykazano, że ruchliwość w dół w Stanach dysponujemy licznymi danymi empiryczny-
Zjednoczonych występuje szczególnie często mi i analizami społeczeństwa brytyjskiego.
wśród żyjących w separacji i rozwiedzionych Z tego powodu w tym podrozdziale przyjrzy-
kobiet z dziećmi. Kiedy były w związku mał- my się sytuacji w Wielkiej Brytanii, chociaż
żeńskim, prowadziły wygodne życie klasy musimy zaznaczyć, że i w tym wypadku do
średniej, ale po rozwodzie nierzadko egzy- niedawna praktycznie wszystkie projekty
stują „od pierwszego do pierwszego”. Jeśli badawcze skupiały się na doświadczeniach
przysługują im alimenty, to są bardzo niskie. mężczyzn.
Kobiety, które próbują godzić pracę zarob- Duże znaczenie miało jedno z pierwszych
kową z wychowaniem dzieci i obowiązkami badań, przeprowadzone pod kierunkiem Da-
domowymi, często z trudem wiążą koniec vida Glassa (1954). Glass analizował długofa-
z końcem (zob. Schwarz, Volgy 1992). lową ruchliwość międzypokoleniową do lat
pięćdziesiątych XX wieku. Uzyskane przez
Ruchliwość społeczna niego wyniki potwierdzają rezultaty badań
w Wielkiej Brytanii międzynarodowych: ruchliwość między sek-
torem niebieskich i białych kołnierzyków
W okresie powojennym przeprowadzono kształtowała się na poziomie około 30%.
wiele badań ogólnego poziomu ruchliwości W sumie autorzy międzynarodowych analiz

430-473 rozdzial 11.indd 467 10/9/12 6:19:10 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
468 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
porównawczych sami często nawiązywali do Pierwotne oksfordzkie studium ruchli-
tych badań. W podsumowaniu Glass stwier- wości zaktualizowano na podstawie danych
dził, że społeczeństwo brytyjskie nie należy zebranych dziesięć lat później (Goldthorpe,
do szczególnie „otwartych”. Wprawdzie wy- Payne 1986). Potwierdziły one główne wnioski
stępuje w nim duża ruchliwość, ale najczę- pierwszego badania, ale pojawiły się również
ściej w ograniczonym zakresie. Ruchliwość nowe tendencje. Na przykład wzrosły szanse
w górę jest znacznie powszechniejsza niż ru- awansu mężczyzn ze środowisk robotniczych
chliwość w dół i dotyczy przede wszystkim na stanowiska inteligenckie i kierownicze.
średnich pozycji społecznych. Ludzie z naj- Ponownie za tym zjawiskiem stały zmiany
niższych szczebli hierarchii rzadko awansują. w strukturze zatrudnienia, polegające na re-
Niemal 50% synów mężczyzn zatrudnionych dukcji miejsc pracy w sektorze niebieskich
w zawodach inteligenckich i menedżerskich kołnierzyków na rzecz stanowisk dla pracow-
wykonuje podobną pracę. Glass odkrył, że od- ników umysłowych wyższego szczebla.
powiedniość tego rodzaju występuje w dużej Wyniki badań Marshalla i współpracow-
mierze również wśród przedstawicieli elitar- ników z lat osiemdziesiątych XX wieku za-
nych kategorii społecznych. sadniczo potwierdzają wyniki Goldthorpe’a.
Kolejne ważne badanie, znane jako oks- Autorzy badania ruchliwości w Essex (Essex
fordzkie studium ruchliwości (Oxford Mobi- Mobility Study) stwierdzili, że około jednej
lity Study), przeprowadził John Goldthorpe trzeciej pracowników umysłowych wyższego
wraz ze współpracownikami, wykorzystując szczebla i profesjonalistów pochodzi z klasy
wyniki sondażu z 1972 roku (Goldthorpe, Lle- robotniczej. Wskazuje to na znaczną mobil-
wellyn, Payne 1980). Autorów interesowało, ność społeczeństwa brytyjskiego: wiele osób
jak dalece zmieniła się struktura ruchliwości może awansować w hierarchii społecznej, za-
społecznej od czasów analizy Glassa. Ustalo- równo w procesie ruchliwości wewnątrzpo-
no, że ogólna ruchliwość mężczyzn wzrosła, koleniowej, jak i międzypokoleniowej. Przed-
podobnie jak zakres obserwowanych prze- stawione rezultaty zniekształca pominięcie
sunięć w strukturze społecznej. Nie oznacza w badaniu kobiet, których szanse awansu są
to jednak, że struktura zatrudnienia stała się ograniczone ze względu na ich nadreprezen-
bardziej egalitarna. Rzeczywistą przyczyną tację w sektorze pracowników umysłowych
odnotowanych zmian był nieustanny i co- wykonujących rutynowe czynności. Mobil-
raz szybszy wzrost zatrudnienia w sektorze ność nowoczesnego społeczeństwa wynika
białych kołnierzyków wyższego szczebla głównie z podnoszenia statusu poszczegól-
kosztem zawodów robotniczych. Z badania nych zawodów. Marshall i współpracownicy
wynikało, że dwie trzecie synów niewykwa- podsumowują swoje badanie następującym
lifikowanych i częściowo wykwalifikowa- wnioskiem: „Więcej «miejsca na górze» nie
nych pracowników fizycznych wykonywało oznacza, że szanse, aby się tam dostać, są
podobny zawód jak ich ojcowie. Około 30% równe” (Marshall i in. 1988, s. 138). Jednakże
profesjonalistów i kadr kierowniczych wy- trzeba pamiętać o tym, o czym wspominali-
wodziło się z klasy robotniczej, a mniej wię- śmy wcześniej: ruchliwość jest procesem wy-
cej 4% niebieskich kołnierzyków pochodziło magającym czasu i nie wystarczy jedno poko-
z klasy inteligencko-kierowniczej. lenie, by można było ocenić efekty wzrostu
Chociaż oksfordzkie studium ruchliwości „otwartości” społeczeństwa.
ujawniło wzrost ogólnej ruchliwości społecz- Badanie Jo Blanden i współpracowników
nej, to pokazało także, że względne szanse na (2002) z London School of Economics ujaw-
awans społeczny poszczególnych grup spo- niło natomiast, że opisywany trend uległ od-
łecznych w Wielkiej Brytanii pozostają bar- wróceniu. Badacze porównali ruchliwość mię-
dzo nierówne i ściśle wiążą się z ich pozycją dzypokoleniową dwóch grup: ludzi urodzo-
w strukturze klasowej. nych w marcu 1958 roku i ludzi urodzonych

430-473 rozdzial 11.indd 468 10/9/12 6:19:10 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 469
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
w kwietniu 1970 roku. Mimo że analizowa- więcej uwagi strukturze ruchliwości wśród
ne grupy dzieli tylko dwanaście lat, analiza kobiet. Dziś, kiedy dziewczynki radzą sobie
wykazała ostry spadek ruchliwości między- w szkole lepiej od chłopców, a wyższe wy-
pokoleniowej w zakresie statusu ekonomicz- kształcenie zdobywa więcej kobiet niż męż-
nego. Status ekonomiczny ludzi urodzonych czyzn, można odnieść wrażenie, że trady-
w 1970 roku dużo silniej łączył się ze sta- cyjne kulturowe nierówności płci zaczynają
tusem ekonomicznym ich rodziców niż powoli zanikać. Czy rynek pracy rzeczywi-
w odniesieniu do rocznika 1958. Zdaniem ście szerzej „otwiera się” przed kobietami?
autorów jedną z przyczyn spadku ruchliwo- A może o ich szansach awansu nadal decy-
ści międzypokoleniowej w młodszej grupie duje przede wszystkim pochodzenie rodzin-
był fakt, że od połowy lat siedemdziesiątych ne i społeczne?
wzrost poziomu wykształcenia dotyczył ra-
czej dzieci z bogatych rodzin niż dzieci ubo-
Więcej informacji o wykształceniu
gich rodziców.
wyższym znajduje się w rozdziale 19
W nowszym artykule Goldthorpe wspól- „Edukacja”.
nie z Michelle Jackson (2007) przeanalizowa-
li międzypokoleniową ruchliwość klasową
w Wielkiej Brytanii, porównując starsze Brytyjska Rada do spraw Badań Ekono-
i świeższe bazy danych. Nie znaleźli dowodów micznych i Społecznych (Economic and So-
potwierdzających ograniczenie ruchliwości cial Research Council, ESRC) sfinansowała
międzypokoleniowej w ujęciu bezwzględnym, badanie analizujące losy dziewięciu tysięcy
a względny poziom ruchliwości społecznej Brytyjczyków urodzonych w tym samym
pozostał stosunkowo stały zarówno dla kobiet, tygodniu w 1970 roku. Wyniki zostały opu-
jak i dla mężczyzn, mimo pewnych oznak blikowane pod tytułem Twenty-Something
spadku ruchliwości długofalowej. Autorzy od- in the 1990s (Bynner, Ferri, Shepherd 1997).
kryli jednak, że w wypadku mężczyzn bilans W 1996 roku, gdy badani mieli po dwadzie-
między ruchliwością w dół i w górę jest dziś ścia sześć lat, stwierdzono, że pochodzenie
mniej korzystny, co wynika ze zmian struk- i klasa wywierają ogromny wpływ na ich
tury klasowej. Autorzy kończą wnioskiem, że życie, niezależnie od płci. Najlepiej z wej-
ruchliwość w górę nie wróci do poziomu ob- ściem w dorosłe życie radzili sobie młodzi
serwowanego w połowie XX wieku. ludzie, którzy otrzymali lepsze wykształce-
nie, odłożyli małżeństwo i założenie rodziny
na później i mieli ojca wykonującego wolny
Zastanów się
zawód. Jednostki wywodzące się z marginali-
Czy ruchliwość społeczna odgrywa ważną zowanych grup społecznych częściej w nich
rolę we współczesnych społeczeństwach?
Jeżeli międzypokoleniowa ruchliwość pozostawały.
społeczna faktycznie zmalała, to jakie W badaniu wykazano, że w zestawieniu
ma to dla nas znaczenie? Jakie mogą być z poprzednim pokoleniem nastąpił ogólny
społeczne konsekwencje ograniczenia wzrost możliwości awansu kobiet. Najwię-
ruchliwości społecznej? Co mogą robić cej korzyści przyniosło to przedstawicielkom
rządy, żeby promować ruchliwość
klasy średniej, które mają takie same szanse
społeczną w górę?
na zdobycie wyższego wykształcenia i dobrze
płatnej pracy jak ich rówieśnicy. Przełożyło
Ruchliwość społeczna a płeć się to na wzrost pewności siebie i poprawę
samooceny kobiet w porównaniu z podobną
Większość badań poświęconych ruchliwości grupą urodzoną dwanaście lat wcześniej. Jak
społecznej skupia się na sytuacji mężczyzn, pokazano w tabeli 11.3, kobiety zaczynają zaj-
ale w ostatnich latach zaczęto poświęcać mować wysokie stanowiska w społeczeństwie

430-473 rozdzial 11.indd 469 10/9/12 6:19:10 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
470 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Tabela 11.3. Kobiety na najwyższych stanowiskach w Wielkiej Brytanii, 2006

Zawód / rola Udział Zawód / rola Udział
kobiet (%) kobiet (%)
Członkini parlamentu (Izba Gmin) 20 Sędzina Sądu Najwyższego 7
Członkini szkockiego parlamentu Dyrektorka generalna spółki
37 1
(Holyrood) notowanej na FTSE 100
Członkini Parlamentu Europejskiego Członkini zarządu spółki notowanej
24 7
(Strasburg) na FTSE 100
Członkini Walijskiego Zgromadzenia
50 Profesor uniwersytetu 14
Narodowego (Cardiff)
Radna we władzach samorządowych 30 Biskup Kościoła Anglii 0
Źródło: UK Economic and Social Research Council 2008.
brytyjskim. Podobne tendencje obserwuje się badań nad ruchliwością społeczną, repre-
w wielu innych krajach rozwiniętych, choć zentowanej przez takich autorów, jak Glass
nie jest to zjawisko masowe. Mówiąc obrazo- i Goldthorpe. Zdaniem Saundersa Wielka
wo, „szklany sufit” zaczyna pękać, ale jeszcze Brytania jest prawdziwą merytokracją, po-
się nie zawalił. nieważ najlepiej wiedzie się tym, którzy osią-
Kobiety mają coraz większe szanse zro- gają najlepsze rezultaty. Jego zdaniem klu-
bienia kariery zawodowej, ale nadal muszą czem do sukcesu zawodowego są zdolności
pokonać dwie poważne przeszkody. Spoty- i ciężka praca, a nie pochodzenie klasowe.
kają się z dyskryminacją ze strony mężczyzn Na podstawie danych z narodowego badania
zajmujących stanowiska kierownicze oraz rozwoju dzieci (National Child Development
pracodawców. Wynika to przynajmniej po Study) Saunders pokazuje, że zdolne i pra-
części z przekonania, że „kobietom tak na- cowite dzieci osiągają sukcesy niezależnie
prawdę nie zależy na karierze zawodowej”, od tego, jakie korzyści i trudności mogłyby
prawdopodobnie więc rzucą pracę po zało- wynikać z ich pochodzenia społecznego.
żeniu rodziny. Posiadanie dzieci wciąż waży Według niego w społeczeństwie brytyjskim
na szansach zawodowych kobiet, nie dlate- istnieją nierówności, ale panuje też sprawie-
go że nie interesuje ich kariera zawodowa, dliwość. Takie przekonanie często spotyka
ale dlatego, że często są zmuszone wybierać się w społeczeństwach uprzemysłowionych.
między osiągnięciami zawodowymi a uro- Richard Breen i John Goldthorpe (1999)
dzeniem dziecka. Mężczyźni rzadko biorą na krytykują teoretyczne i metodologiczne pod-
siebie współodpowiedzialność za prowadze- stawy badań Saundersa. Zarzucają mu, że
nie domu i opiekę nad dziećmi. Wprawdzie nagina dane empiryczne, na przykład wy-
coraz więcej kobiet stara się tak zorganizować łącza z analiz bezrobotnych respondentów.
swoje obowiązki domowe, żeby móc konty- Breen i Goldthorpe przeprowadzili alterna-
nuować karierę zawodową, ale nadal jest to tywną analizę tych samych danych, którymi
trudne zadanie. posłużył się Saunders, i otrzymali zupełnie
inne wyniki, potwierdzające ich własne prze-
Czy Wielka Brytania konanie o wpływie barier klasowych na ru-
jest merytokracją? chliwość społeczną. Autorzy podsumowują
badanie wnioskiem, że zdolności jednostki
Peter Saunders (1990, 1996) należy do naj- z pewnością wpływają na zajmowaną przez
zagorzalszych krytyków brytyjskiej tradycji nią pozycję klasową, ale istotnym czynnikiem

430-473 rozdzial 11.indd 470 10/9/12 6:19:10 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 471
N
Y Podsumowanie
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
pozostaje „klasa pochodzenia”. W opinii Bre- szczególnie jeśli uwzględnimy ich wpływ na
ena i Goldthorpe’a dzieci z grup nieuprzywi- tożsamość jednostek, podziały klasowe wciąż
lejowanych muszą się bardziej wykazać, żeby leżą u podstaw nierówności ekonomicznych
uzyskać podobną pozycję klasową jak dzieci w nowoczesnych społeczeństwach. Klasa
ze środowisk uprzywilejowanych. nadal wywiera przemożny wpływ na nasze
Nowsze międzynarodowe badanie porów- życie, a przynależność klasowa jest skorelo-
nawcze nierówności i ruchliwości społecz- wana z wieloma czynnikami, od średniej dłu-
nej, przeprowadzone przez Dana Andrewsa gości życia i ogólnego stanu zdrowia po do-
i Andrew Leigha (2007), również kwestionuje stęp do edukacji i dobrze płatnych zawodów.
ustalenia Saundersa. Andrews i Leigh posłu- W Wielkiej Brytanii nierówności między
żyli się danymi na temat zatrudnienia męż- biednymi a bogatymi pogłębiły się w ciągu
czyzn w wieku między dwudziestym piątym ostatnich trzydziestu lat. Czy rosnące nie-
a pięćdziesiątym czwartym rokiem życia równości klasowe są ceną, którą trzeba za-
w szesnastu krajach w różnych częściach płacić za rozwój ekonomiczny? Od lat osiem-
świata (badania nie uwzględniały Wielkiej dziesiątych XX wieku dążenie do bogactwa
Brytanii), skupiając się na porównaniu za- uznaje się za motor rozwoju gospodarcze-
robków ojców i synów. Oto ich podstawowy go, ponieważ motywuje do innowacyjności
wniosek: „Synowie, którzy dorastali w pań- i aktywności. Dziś wielu badaczy przekonu-
stwach o wyższym poziomie nierówności je jednak, że skutkiem globalizacji i deregu-
społecznej w latach siedemdziesiątych XX lacji rynków gospodarczych jest pogłębienie
wieku, mieli mniejsze szanse doświadczenia przepaści dzielącej biednych i bogatych oraz
ruchliwości społecznej do roku 1999”. Na ca- zaostrzenie i utrwalenie nierówności klaso-
łym świecie w społeczeństwach, w których wych.
istnieją nierówności, ruchliwość społeczna Musimy jednak pamiętać, że naszych
występuje rzadziej, a członkowie niżej sytu- działań nigdy w całości nie determinują po-
owanych grup napotykają więcej trudności działy klasowe ze względu na powszechne
na drodze „od zera do milionera”. Najwy- zjawisko ruchliwości społecznej. Przedsię-
raźniej nierówność zaburza „sprawiedliwe” biorca Gulam Noon, którego życiorys przed-
wyniki (będące efektem zdolności i ciężkiej stawiliśmy na początku tego rozdziału, jest
pracy). Aby stworzyć rzeczywistą merytokra- szczególnie obrazowym przykładem tego
cję, należy ograniczyć poziom nierówności zjawiska. Rozwój szkolnictwa wyższego,
społecznych. rosnące możliwości zdobycia kwalifikacji
zawodowych oraz pojawienie się internetu
Zakończenie: klasa społeczna i „nowej gospodarki” to kolejne nowe kanały
ruchliwości w górę. Tego rodzaju innowacje
ma znaczenie
zacierają dawne podziały klasowe i modele
Mimo że pod pewnymi względami znacze- uwarstwienia, kształtując bardziej płynny
nie tradycyjnie rozumianych klas słabnie, porządek społeczny.
Podsumowanie części z założenia, że kulturowe nierówności

płci odzwierciedlają nierówności klasowe.
1. Stratyfikacja społeczna, czyli uwarstwienie, Zasadność tego założenia podaje się jednak
oznacza podział społeczeństwa na warstwy. w wątpliwość. W nowoczesnych
Mówiąc o stratyfikacji społecznej, zwracamy społeczeństwach płeć kulturowa wpływa na
uwagę na nierówności pozycji zajmowanych stratyfikację społeczną do pewnego stopnia
przez jednostki w społeczeństwie. Analizy niezależnie od klasy.
stratyfikacji są tradycyjnie prowadzone 2. Wyróżniamy cztery główne typy stratyfikacji:
z męskiego punktu widzenia, co wynika po niewolnictwo, system kastowy, system stanowy

430-473 rozdzial 11.indd 471 10/9/12 6:19:10 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
472 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
i system klasowy. Trzy pierwsze rodzaje ajliczniejszą kategorią w społeczeństwie
n
uwarstwienia opierają się na nierównościach ze względu na rozwój zawodów
usankcjonowanych prawnie bądź religijnie, inteligenckich, kierowniczych
natomiast podziały klasowe nie są i administracyjnych. W przeciwieństwie
zdefiniowane „oficjalnie”, lecz wynikają do klasy robotniczej członkowie klasy
z czynników ekonomicznych, które decydują średniej na ogół mają wykształcenie
o materialnych warunkach życia jednostek. i kwalifikacje techniczne, pozwalające
3. Autorami najważniejszych i najsłynniejszych im utrzymywać się zarówno z pracy
teorii stratyfikacji są Marks i Weber. Marks umysłowej, jak i fizycznej.
skupiał się przede wszystkim na systemie 7. Do klasy robotniczej należą niebieskie
klasowym, który uważał za obiektywną kołnierzyki, czyli pracownicy fizyczni.
charakterystykę struktury ekonomicznej W XX wieku, wraz z zanikiem przemysłu
społeczeństwa. Dostrzegał fundamentalny wytwórczego, liczebność klasy robotniczej
rozziew między właścicielami kapitału znacznie się zmniejszyła. Członkowie klasy
a pracownikami, którzy go nie posiadają. robotniczej są zamożniejsi niż sto lat temu.
Weber myślał podobnie, ale uwzględniał dwa 8. Podklasą jest nazywana ta część populacji,
kolejne aspekty stratyfikacji – status i partię. która żyje na marginesie społeczeństwa
Status odnosi się do szacunku i poważania, w bardzo trudnych warunkach, pozbawiona
jakim cieszą się jednostki i grupy. wszelkich przywilejów. Koncepcja podklasy
Partia dotyczy czynnej mobilizacji grup powstała w Stanach Zjednoczonych
dla osiągania określonych celów. i chociaż jest stosowana także w innych
4. Wskaźnikiem przynależności klasowej jest krajach, najlepiej się sprawdza w warunkach
często zawód. Jednostki pracujące w tym amerykańskich. Jednakże nawet w Stanach
samym zawodzie zwykle mają podobne Zjednoczonych to pojęcie budzi wiele
szanse życiowe. Socjologowie od dawna kontrowersji.
posługują się kryterium zawodu przy tworzeniu 9. Niektórzy autorzy wysunęli tezę, że dla
klasowych modeli społeczeństwa. pozycji klasowej bardzo znaczące są takie
Modele klasowe pozwalają ukazać ogólne czynniki kulturowe, jak styl życia i wzory
nierówności i wzory zachowań wynikające konsumpcji, które wywierają dziś o wiele
z przynależności klasowej, ale mają też liczne większy wpływ na tożsamość jednostek
ograniczenia. Na przykład trudno objąć niż tradycyjne wyznaczniki klasowości,
nimi osoby niepracujące zarobkowo; na przykład zawód.
nie uwzględniają również stanu posiadania 10. W badaniach nad ruchliwością
i stopnia zamożności. społeczną rozróżnia się ruchliwość
5. W społeczeństwach nowoczesnych większość wewnątrzpokoleniową i międzypokoleniową.
ludzi jest dziś bardziej zamożna niż kilka Pierwsza dotyczy ruchu w górę lub
pokoleń wcześniej, chociaż majątek pozostaje w dół drabiny społecznej w skali kariery
skupiony w rękach stosunkowo nielicznej zawodowej jednostki. Druga opisuje ruch
grupy. Klasę wyższą stanowi nieznaczna między pokoleniami. Ruchliwość społeczna
mniejszość osób posiadających zarówno ma na ogół ograniczony zakres. Chociaż
pieniądze, jak i władzę, które mogą przekazać pozycja społeczna większości ludzi jest
te przywileje następnemu pokoleniu. Ludzie zbliżona do pozycji społecznej ich rodziców,
bogaci to jednak zróżnicowana i zmienna to ekspansja sektora białych kołnierzyków
grupa, obejmująca wielu milionerów, którzy otworzyła drogę do powszechnego,
sami dorobili się fortuny. choć nieznacznego, awansu społecznego.
6. Do klasy średniej należą głównie pracownicy Coraz więcej kobiet podejmuje płatną pracę,
sektora białych kołnierzyków, to znaczy a szklany sufit zaczyna pękać. Kobiety
nauczyciele, lekarze i osoby zatrudnione zajmują prestiżowe stanowiska, ale
w przemysłach usługowych. W większości nie są na nich reprezentowane tak licznie
krajów uprzemysłowionych klasa średnia jest jak mężczyźni.

430-473 rozdzial 11.indd 472 10/9/12 6:19:10 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 473
N
Y Polecane strony internetowe
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Dalsze lektury i proponuje nową interpretację danych.

Równie innowacyjna jest książka
Pogłębianie wiedzy na temat stratyfikacji Rethinking Class. Cultures, Identities
warto rozpocząć do książki Wendy and Lifestyles pod redakcją Fiony
Bottero, Stratification. Social Division and Devine, Mike’a Savage’a, Johna Scotta
Inequality (London: Routledge, 2004), i Rosemary Crompton (Basingstoke:
która opisuje stratyfikację społeczną na Palgrave Macmillan, 2004), wybór tekstów
przykładzie wyborów osobistych i stylów poświęconych związkom między analizą
życia. Kolejna ciekawa pozycja to książka klasową a kulturą.
autorstwa znawczyni tematu, Rosemary
Crompton, Class and Stratification. Zbiór Women and Social Class.
An Introduction to Current Debates International Feminist Perspectives
(Cambridge: Polity, 2008) – doskonały pod redakcją Christine Zmroczek
wstęp do współczesnych dyskusji o klasie i Pat Mahony (London: UCL Press, 1999)
i stratyfikacji. ukazuje, w jaki sposób kobiety
na całym świecie doświadczają podziałów
Po tym wprowadzeniu polecamy klasowych. Warto również sięgnąć
lekturę pracy Class Analysis and po książkę Repositioning Class.
Social Transformation Mike’a Savage’a Social Inequality in Industrial Societies
(Buckingham: Open University Press, Gordona Marshalla (London: Sage
2000). Autor łączy analizę klasowości Publications, 1997). Jej autor ocenia teorie
z niedawnymi teoriami indywidualizacji „śmierci klasy” na podstawie danych
(nawiązując do Becka i Giddensa) z wielu krajów.
Polecane strony internetowe ESRC – dane o nierówności i ruchliwości

społecznej w Wielkiej Brytanii:
Badania nierówności społecznej www.esrc.ac.uk
– mnóstwo źródeł, głównie amerykańskich,
na stronie Trinity University w San Antonio Nierówność społeczna i klasy społeczne
w Stanach Zjednoczonych: – wiele przydatnych linków na stronie
www.trinity.edu/mkearl/strat.html Uniwersytetu w Amsterdamie:
www.sociosite.net/topics/inequality.
Internetowe archiwum marksizmu php#CLASS
– jak sama nazwa wskazuje, wszystko
o Marksie i marksizmie: Raport UNICEF The Progress of Nations
www.marxists.org, 2000 – materiały dotyczące nierówności
także po polsku: na świecie:
www.marxists.org/polski/index.htm www.unicef.org/pon00

430-473 rozdzial 11.indd 473 10/9/12 6:19:11 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
474 N
N
Y Ubóstwo, wykluczenie społeczne i państwo opiekuńcze
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac

474-519 rozdzial 12.indd 474 10/11/12 2:45:03 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 475
N
Y Teorie urbanizmu
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
12
s t w o ,
Ubó n i e
k l u c z e
w y n e
c z
społe wo
i p a ń s t
u ń c z e
opiek
474-519 rozdzial 12.indd 475 10/11/12 2:45:06 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
476 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Rozdział 12
Ubóstwo, wykluczenie społeczne

i państwo opiekuńcze
Ubóstwo 480
Co to jest ubóstwo? 480
Badanie ubóstwa 483
Kim są ludzie biedni? 491
Skąd bierze się ubóstwo? 493
Ubóstwo a ruchliwość społeczna 496
Wykluczenie społeczne 498

Czym jest wykluczenie społeczne? 498
Formy wykluczenia społecznego 500
Wykluczenie społeczne a przestępczość 505
Państwo opiekuńcze 507

Teorie państwa opiekuńczego 507
Brytyjskie państwo opiekuńcze 509
Ubóstwo i opieka społeczna

w zmieniającym się świecie 517
Podsumowanie 518
Dalsze lektury 519
Polecane strony internetowe 519

474-519 rozdzial 12.indd 476 10/11/12 2:45:12 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 477
N
Y Teorie urbanizmu
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
L
isa ma dwadzieścia cztery lata. Pracuje w telefonicznym centrum
obsługi, udzielając informacji klientom, którzy organizują sobie podróż
przez telefon. Lisa często musi zostawać w pracy do późna. Razem z nią
w centrum pracują same kobiety. Siedzą w jednym dużym pomieszczeniu,
w długich rzędach, oddzielone od siebie szarymi ściankami. Rozmawiają przez
zestawy słuchawkowe, jednocześnie wprowadzając i odczytując informacje ze
stojących przed nimi ekranów komputerowych.
Podobnie jak wiele jej koleżanek z pracy, Lisa jest samotną matką. Ze swo-
jej niewielkiej pensji utrzymuje dwójkę dzieci. Co miesiąc dostaje od byłego
męża drobną sumę, która nigdy nie wystarcza na pokrycie wszystkich wydat-
ków, a czasami mężczyzna zapomina przysłać pieniądze. Rzadko udaje się jej
coś zaoszczędzić. Trzy razy w tygodniu sprząta rano w biurowcu niedaleko
domu. Dodatkowy zarobek przeznacza na opłacenie rachunków, kupno ubrań

474-519 rozdzial 12.indd 477 10/11/12 2:45:15 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
478 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
dla dzieci, spłatę kredytu, który zaciągnęła zarówno pod względem oferowanych oby-
na urządzenie mieszkania, i czesne za przed- watelom świadczeń, jak i ideologii, z której
szkole. Chociaż Lisa pracuje w dwóch miej- wyrastają – a więc przyświecających im ce-
scach, to jednak z trudem wiąże koniec z koń- lów. Niektóre spełniają funkcję podstawowej
cem. Jej podstawowy cel to zaoszczędzić dość „siatki ochronnej”, inne zapewniają szeroki
pieniędzy, żeby przeprowadzić się z dziećmi wachlarz świadczeń dostępnych „od koły-
do lepszej, bezpieczniejszej dzielnicy. ski aż po grób”. W niektórych krajach (na
Zdarza się, że Lisa wychodzi z pracy do- przykład w Stanach Zjednoczonych) opieka
piero wieczorem − spieszy się wtedy ode- społeczna jest bardzo ograniczona, a prawa
brać dzieci od swojej matki, która zajmuje się do świadczeń zależą od tego, czy benefi-
nimi po zamknięciu przedszkola. Lisa często cjent chce pracować. Zaplecze ideologiczne
się spóźnia, ponieważ autobus, którym jeździ przekłada się na poziom wydatków na opie-
do pracy i wraca do domu, nie przyjeżdża na kę społeczną, które są stosunkowo wysokie
czas. Dobrze, jeśli dzieci położą się spać za- w takich państwach, jak Dania, Szwecja
raz po powrocie do domu, ale często zajmuje i Francja, a stosunkowo niskie w Korei Połu-
to więcej czasu. Kiedy w końcu zasną, Lisa dniowej, Stanach Zjednoczonych i Japonii.
jest tak zmęczona, że może co najwyżej włą- W Wielkiej Brytanii rząd udziela zapomóg Li-
czyć telewizor. Ma niewiele czasu na zakupy sie i ludziom w podobnej sytuacji życiowej,
i gotowanie, dlatego rodzina żywi się głównie żeby pomóc im zapłacić za mieszkanie czy
mrożonymi daniami gotowymi. Większość przedszkole i podnieść ich dochody. Celem
zakupów robi w najbliższym tanim super- programów pomocy społecznej jest często ła-
markecie, ale do sklepu trzeba dojechać au- godzenie skutków ubóstwa, chociaż poszcze-
tobusem, a potem wrócić z ciężkimi torbami. gólne państwa mogą stosować odmienne
Zazwyczaj po takiej wyprawie Lisa jest wy- metody. W zależności od kraju zakres ofero-
kończona. Wie, że dzieciom dobrze zrobiłyby wanych świadczeń bywa szerszy lub węższy.
bardziej urozmaicone posiłki, ale w pobliżu Dlaczego jednak w XXI wieku członkowie
nie ma innych sklepów, a poza tym i tak nie najbogatszych społeczeństw świata nadal
byłoby jej stać na kupowanie wielu świeżych żyją w biedzie?
produktów. Wielu ludzi ma wyrobione zdanie na te-
Lisa martwi się, że poświęca dzieciom mat takich osób jak Lisa. Uważają, że ubóstwo
za mało czasu, lecz nie wie, jak to zmienić. i niska pozycja społeczna kobiety wynikają
Pierwsze osiemnaście miesięcy po rozwodzie z jej wrodzonych umiejętności lub wycho-
spędziła z nimi w domu, korzystając z zasił- wania. Inni mogą zarzucać Lisie, że wkłada
ku. Mimo że jest w trudnej sytuacji, nie chce zbyt mało pracy i wysiłku w rozwiązanie
uzależnić się od pomocy społecznej. Lisa ma swoich problemów. W jaki sposób socjolo-
nadzieję, że po kilku latach pracy w centrum gia przyczynia się do rozstrzygnięcia tego
obsługi zdobędzie doświadczenie, dzięki któ- sporu? Zadanie socjologów polega tutaj na
remu awansuje na bardziej odpowiedzialne przeanalizowaniu naszych założeń dotyczą-
i lepiej płatne stanowisko. cych ubóstwa i nakreśleniu szerszego obrazu
Lisa jest Brytyjką, a w Wielkiej Brytanii − społeczeństwa, dzięki któremu zrozumiemy
jak w większości krajów uprzemysłowionych sytuację takich osób jak Lisa.
– istnieje rozbudowany system świadczeń W 1993 roku Carol Walker przyjrzała się
społecznych. Państwo stara się w ten sposób badaniom na temat osób żyjących z zasiłku
zapewnić wszystkim obywatelom środki na dochodowego, czyli warunkowego świadcze-
zaspokojenie podstawowych potrzeb, tak aby nia społecznego, przyznawanego określonym
nikt nie musiał żyć w warunkach ubóstwa grupom ludzi, którzy nie mogą pracować na
absolutnego. Jak przekonamy się w tym roz- pełen etat i zarabiają zbyt mało, żeby samo-
dziale, systemy opieki społecznej różnią się dzielnie się utrzymać. Walker interesowało,

474-519 rozdzial 12.indd 478 10/11/12 2:45:15 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 479
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
30
25
20
15
10
0
nl ia
rw a
l ia
sz a
Ni ja
w ia
oc a
Sz gia
e l ia
l a ja
M e
ja
a
ie W ia
Ja da
Cz ia
rtu ia
Ka ria
Irl ia
Au a
ia
W y
Au ry
Fr y
CD
k
No Br hy
No di
Hi gali
j
di
n
lsk
c
h
sy
n
Sz lg
aZ n
ec
dn c
Ho nc
d
ec
Po on
n
nd
ęg
ra
em
zo
na
ca
st
ec
je Tur
Da
an
w yta
e
an
an
pa
OE
ek
Be
lka ło
Po
Gr
w
st
p
aj
Fi
yZ
W
an
St
Rysunek 12.1. Odsetek dzieci dotkniętych ubóstwem, państwa OECD, 2000
Źródło: Whiteford, Adema (2007). Copyright © 2007 OECD.
w jaki sposób beneficjenci tych świadczeń Z danych Organizacji Współpracy Gospodar-

organizują sobie życie. Wyniki jej analiz czej i Rozwoju (OECD) z 2000 roku wynika,
przeczą tezie, że życie z zasiłku to „pójście że poziom ubóstwa wśród dzieci mieszkają-
na łatwiznę”. Standard życiowy 80% bez- cych w Wielkiej Brytanii, Włoszech, Hiszpa-
robotnych respondentów jednego z badań nii, Portugalii czy Stanach Zjednoczonych
obniżył się, odkąd zaczęli utrzymywać się należy do najwyższych w świecie rozwinię-
ze świadczeń społecznych. Życie niemal tym. We wszystkich tych krajach odsetek
wszystkich stało się dużo trudniejsze. Więk- dzieci żyjących w ubóstwie przekroczył 15%
szość badanych deklarowała, że „ledwo sobie (zob. rysunek 12.1). Dla dużej grupy osób jest
radzi” albo „ma problemy”. Ludzie w trudnej to dużym zaskoczeniem. Ludzie zamożniejsi
sytuacji finansowej często oszczędzają na je- rzadko zdają sobie sprawę ze skali ubóstwa
dzeniu, mimo iż jest niezbędne do przeżycia. w ich bezpośrednim otoczeniu.
Jednakże w wypadku niektórych badanych
pomoc społeczna oznacza poprawę jakości Zastanów się
życia. Na przykład po ukończeniu sześćdzie-
Zanim przejdziesz do dalszej części
siątego roku życia bezrobotny nabywa prawo rozdziału, zastanów się przez chwilę
do emerytury (Hernandez, Pudney, Hancock nad historią Lisy. Co byś odpowiedział,
2006) i może się ubiegać o świadczenia wyż- gdyby ktoś z rodziny lub przyjaciół
sze o 30% niż wcześniej. Walker (1993, s. 9) zapytał cię: „Dlaczego Lisa jest biedna?”
podsumowuje to następująco: „Wbrew sen- Na jakie czynniki społeczne i indywidualne
powołałbyś się w swojej odpowiedzi?
sacyjnym nagłówkom gazet, większość ludzi
nie utrzymywałaby się z pomocy społecznej,
gdyby naprawdę miała wybór. Przeważnie Rozpoczniemy ten rozdział od analizy
zmusiło ich do tego jakieś traumatyczne wy- pojęcia i doświadczenia ubóstwa. Następnie
darzenie: utrata pracy, śmierć partnera lub omówimy szerszą ideę wykluczenia społecz-
choroba”. nego. W ostatniej części przedstawimy genezę
Lisa i jej dzieci stanowią jedno z wielu systemu świadczeń społecznych: opiszemy,
biednych gospodarstw domowych w Wiel- jak rozwijał się w reakcji na rosnące ubó-
kiej Brytanii i innych krajach rozwiniętych. stwo, i przywołamy kilka niedawnych reform

474-519 rozdzial 12.indd 479 10/11/12 2:45:15 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
480 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Społeczeństwo globalne 12.1. Uniwersalna miara ubóstwa absolutnego?

Powszechnie stosowaną miarą ubóstwa był jednak znacznie mniejszy: w 2004 roku ponad
absolutnego lub „skrajnego” jest obecnie liczba 40% lokalnej populacji nadal usiłowało przeżyć
ludzi, którzy żyją za mniej niż jednego dolara za mniej niż jednego dolara dziennie.
dziennie. Na rysunku 12.2 pokazano, że od lat Różnice w poziomie skrajnego ubóstwa
dziewięćdziesiątych XX wieku wskaźnik ten w krajach rozwiniętych i rozwijających się
maleje w większości rejonów świata, także w Azji dobitnie przedstawiono w tabeli 12.1. W krajach
Wschodniej i Południowej. Liczba ludzi żyjących rozwiniętych, takich jak Szwecja, Dania, Wielka
w skrajnym ubóstwie na świecie spadła z półtora Brytania, Stany Zjednoczone, Australia i Nowa
miliarda w 1981 roku do około jednego miliarda Zelandia, nikt nie musi utrzymywać się za tak
w 2004 roku. W Afryce Subsaharyjskiej spadek niską kwotę.
Liczba ludzi (w milionach)

1600
Bliski Wschód i Afryka Północna

1400
Europa i Azja Środkowa

1200
Prognozy
1000
Azja Wschodnia i Region Pacyfiku
800
600 Ameryka Łacińska i Karaiby
400 Azja Południowa
200
Afryka Subsaharyjska
0
1981 1984 1987 1990 1993 1996 1999 2002 2005 2008 2011 2015
Rysunek 12.2. Liczba ludzi, którzy żyją za mniej niż jednego dolara dziennie, 1981–2004, prognozy do roku 2015
Źródło: World Bank (2007c). Copyright © 2007 The World Bank. Przedruk za zgodą.
systemu. W tym rozdziale skupimy się przede interpretując je w kategoriach ubóstwa abso-
wszystkim na ubóstwie w Wielkiej Brytanii lutnego i ubóstwa względnego. Pojęcie ubó-
i innych państwach uprzemysłowionych. stwa absolutnego wywodzi się z koncepcji
W kolejnym, zatytułowanym „Globalne nie- minimum egzystencji – elementarnych wa-
równości”, przyjrzymy się kwestii ubóstwa runków, które muszą zostać spełnione, aby
i nierówności w kontekście globalnym. jednostka mogła przeżyć i zachować zdrowie.
Ubóstwem dotknięci są ludzie pozbawieni
podstawowych środków do życia, takich jak
Ubóstwo wystarczająca ilość pożywienia, schronienie
Co to jest ubóstwo? i ubranie. Zwolennicy tego podejścia uważa-
ją, że pojęcie ubóstwa absolutnego ma uni-
Co to jest ubóstwo i jak należy je definiować? wersalne zastosowanie. Ich zdaniem standar-
Przedstawiciele nauk społecznych patrzą na dy odpowiadające minimum egzystencji są
to zjawisko z dwóch różnych perspektyw, w zasadzie jednakowe dla wszystkich ludzi

474-519 rozdzial 12.indd 480 10/11/12 2:45:16 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 481
N
Y Ubóstwo
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Tabela 12.1. Skala skrajnego ubóstwa, 2007 (wybrane kraje)

Kraj Ubóstwo (odsetek ludzi utrzymujących Dochód przypadający na
się za jednego dolara dziennie) najbiedniejszy kwintyl (%)
Australia 0 5,9
Bangladesz 36,0 9,1
Brazylia 7,5 2,8
Chiny 9,9 4,3
Czechy 0 10,3
Dania 0 8,3
Egipt 3,1 8,6
Francja 0 7,2
Japonia 0 10,6
Kenia 22,8 6,0
Nowa Zelandia 0 7,6
Mozambik 36,2 5,4
Namibia 34,9 1,4
Nigeria 70,8 5,1
Norwegia 0 9,6
Pakistan 17,0 9,3
Rwanda 60,3 5,3
Szwecja 0 9,1
Wielka Brytania 0 6,1
Stany Zjednoczone 0 5,4
Źródło: World Bank (2007c). Copyright © 2007 The World Bank. Przedruk za zgodą.
w tym samym wieku i o podobnej konstrukcji 5,4%. Jak przekonamy się w rozdziale „Glo-
fizycznej, bez względu na miejsce zamiesz- balne nierówności”, mimo wyeliminowania
kania. Na całym świecie o każdym, kto żyje ubóstwa absolutnego w krajach rozwinię-
w warunkach niespełniających tej uniwer- tych nadal występują tam nierówności spo-
salnej normy, można powiedzieć, że żyje łeczne.
w ubóstwie. Pozostaje jednak faktem, że wielu ludzi
Z danych przedstawionych w tabeli 12.1 w świecie rozwijającym się nadal żyje i umie-
wynika, że ubóstwo absolutne dotyka licz- ra w warunkach absolutnego lub skrajnego
nych obywateli państw rozwijających się: ubóstwa, podczas gdy w świecie rozwiniętym
ponad jedną trzecią populacji Bangladeszu, wielu stosunkowo biednych ludzi zapada na
Mozambiku czy Namibii, ponad 60% miesz- więcej chorób i umiera wcześniej niż człon-
kańców Rwandy i 70% ludności Nigerii. kowie zamożniejszych grup społecznych.
W krajach rozwiniętych warunki życia są zu- Nie wszyscy zgadzają się z tym, że moż-
pełnie inne niż w krajach rozwijających się. liwe jest określenie uniwersalnej normy
Tymczasem porównanie nierówności we- ubóstwa. Pewni badacze za bardziej rzetelne
wnątrz poszczególnych państw pokazuje, że uznają pojęcie ubóstwa względnego, zgodnie
najbiedniejsza część społeczeństwa ma czę- z którym ubóstwo mierzy się w odniesie-
sto zbliżony udział w dochodach. Na przy- niu do ogólnego standardu życia w danym
kład w Rwandzie do dolnego kwintyla trafia społeczeństwie. Zwolennicy tego podejścia
około 5,3% dochodu narodowego, a w Sta- twierdzą, że ubóstwo definiuje się kulturo-
nach Zjednoczonych wskaźnik ten wynosi wo, dlatego nie należy mierzyć go jednakową

474-519 rozdzial 12.indd 481 10/11/12 2:45:16 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
482 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Kto jest biedny? Te dzieci w obozie dla uchodźców...
miarą deprywacji. Założenie, że ludzie wszę- Popularna technika pomiaru ubóstwa

dzie mają takie same potrzeby, jest błędne absolutnego polega na wyznaczeniu granicy
– w rzeczywistości różnią się one zarówno ubóstwa na podstawie cen produktów nie-
w obrębie danego społeczeństwa, jak i między zbędnych do życia w danym kraju. Za ubo-
społeczeństwami. Rzeczy, które w jednym gie uważa się te jednostki i gospodarstwa
kraju wydają się niezbędne, w innym mogą domowe, których dochód kształtuje się po-
uchodzić za zbytek. Na przykład w większo- niżej tej granicy. Posługiwanie się pojedyn-
ści krajów uprzemysłowionych woda bieżą- czym kryterium ubóstwa rodzi jednak wątp-
ca, toaleta ze spłuczką oraz regularne spoży- liwości, ponieważ tego rodzaju definicje
wanie świeżych owoców i warzyw uchodzą nie pozwalają uwzględnić zróżnicowania
za podstawowe warunki zdrowego życia, potrzeb w obrębie społeczeństwa i między
a pozbawione ich osoby zalicza się do kate- społeczeństwami. Koszty utrzymania w jed-
gorii ubogich. Tymczasem w wielu krajach nej części kraju mogą być dużo wyższe niż
rozwijających się większość populacji nie w innej, również ceny towarów pierwszej
ma dostępu do tych udogodnień, więc trak- potrzeby zmieniają się w zależności od re-
towanie ich jako miary ubóstwa byłoby non- gionu. Ludzie pracujący fizycznie na dworze
sensem. Krytycy idei ubóstwa absolutnego mają większe potrzeby żywieniowe niż na
wskazują także, że jego definicja zmienia się przykład urzędnicy, którzy cały dzień spę-
w czasie wraz z postępem wiedzy (Howard dzają w biurze. Zastosowanie pojedynczego
i in. 2001). Krótko mówiąc, nawet definicja kryterium ubóstwa powoduje, że jednost-
ubóstwa absolutnego jest względna. ki, których dochody nie wystarczają nawet

474-519 rozdzial 12.indd 482 10/11/12 2:45:20 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 483
N
Y Teorie urbanizmu
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
... czy te dzieci ze zdewastowanego osiedla?
na zaspokojenie podstawowych potrzeb, się różne dobra konsumpcyjne, na przykład

często są klasyfikowane powyżej granicy telewizory czy pralki, można w ogóle mówić
ubóstwa. o „prawdziwym” ubóstwie. Obrońcy względ-
Pojęcie ubóstwa względnego również bu- nej definicji ubóstwa podkreślają, że dostęp
dzi pewne kontrowersje. Przede wszystkim, do dóbr konsumpcyjnych nie ma znaczenia,
jego definicja musi się zmieniać w miarę roz- jeśli jednostka lub grupa nie jest w stanie za-
woju społeczeństw. Ogólny wzrost poziomu pewnić sobie bardziej podstawowych dóbr
życia sprawia, że normy ubóstwa względne- i usług, takich jak pożywne jedzenie i dobra
go stopniowo ulegają zmianie. Samochody, opieka zdrowotna.
lodówki, centralne ogrzewanie i telefony W kolejnym podrozdziale zilustrujemy
kiedyś uchodziły za dobra luksusowe. Dziś te spory, dokonując przeglądu najważniej-
w większości społeczeństw uprzemysłowio- szych metod pomiaru ubóstwa w Wielkiej
nych stanowią niezbędny warunek pełnego, Brytanii.
aktywnego życia. Niektórzy krytycy prze-
strzegają, że posługując się pojęciem ubóstwa Badanie ubóstwa
względnego, odwracamy uwagę od faktu, iż
poziom życia nawet najuboższych ludzi jest Oficjalne statystyki ubóstwa
dziś znacznie wyższy niż dawniej. Powstaje
pytanie, czy w odniesieniu do takiego społe- W przeciwieństwie do wielu innych krajów
czeństwa jak współczesna Wielka Brytania, w Wielkiej Brytanii nie określa się oficjal-
gdzie praktycznie w każdym domu znajdują nej „granicy ubóstwa”, w zamian stosuje się

474-519 rozdzial 12.indd 483 10/11/12 2:45:22 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
484 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
natomiast liczne odrębne wskaźniki. Z tego dziesiątych zaczęła spadać. Posługując się
powodu brytyjscy badacze zjawiska ubóstwa tą metodą pomiaru, brytyjskie Ministerstwo
opierają się na innych wskaźnikach staty- Pracy i Polityki Społecznej wyliczyło, że
stycznych, takich jak prawo do zapomogi. w latach 2005–2006 w ubóstwie żyło 10,4
Od połowy lat sześćdziesiątych XX wieku miliona Brytyjczyków (zob. tabela 12.2), tyle
badacze korzystają z definicji Briana Abel- samo co w latach 1994–1995.
-Smitha i Petera Townsenda (1965), według Inne organizacje używają własnych
której „w ubóstwie” żyją osoby osiągające wskaźników. Na przykład New Policy Insti-
dochody poniżej poziomu kwalifikującego tute (NPI), przy wsparciu Joseph Rowntree
do uzyskania zapomogi. Zapomoga była wa- Foundation, opracowuje wskaźniki ubóst-
runkowym zasiłkiem pieniężnym wypłaca- wa i wykluczenia społecznego dla całej
nym osobom, które zarabiały zbyt mało, aby Wielkiej Brytanii, a także osobno dla Walii,
móc się samodzielnie utrzymywać – gra- Szkocji, Anglii i Irlandii Północnej. Umoż-
niczny poziom dochodów ustalał parlament. liwia to lepsze zrozumienie i osadzenie
W 1998 roku zapomogę zastąpił zasiłek do- w kontekście zasięgu i skali ubóstwa w po-
chodowy. szczególnych regionach. W dziesiątym ra-
Od lat osiemdziesiątych XX wieku obo- porcie NPI z obserwacji ubóstwa i wyklu-
wiązuje standard Wspólnoty Europejskiej, czenia społecznego (Monitoring Poverty and
za pomocą którego mierzy się różnice do- Social Exclusion) w 2007 roku wykazano,
chodów i definiuje ubóstwo jako liczbę że ogólny poziom ubóstwa w latach 2005–
gospodarstw domowych o dochodzie nie- 2006 nie obniżył się w porównaniu z latami
przekraczającym 60% (we wcześniejszych 2002–2003, a poziom ubóstwa wśród dzieci
badaniach – 50%) mediany dla kraju. Popu- był wyższy o pół miliona od wskaźnika z lat
larna nazwa tego wskaźnika to „gospodar- 2004–2005.
stwa domowe o dochodach poniżej średniej”
(Households Below Average Income, HBAI). Ubóstwo i relatywna deprywacja
Pomiar tą metodą wykazał, że w 2005 roku
ubóstwem zagrożonych było siedemdziesiąt Zdaniem niektórych badaczy oficjalne miary
osiem milionów ludzi w dwudziestu pięciu – takie jak te opisane wcześniej − nie dają
krajach Unii Europejskiej, a więc około 17% pełnego obrazu ubóstwa. Powstało kilka waż-
ich populacji. Czternaście milionów spośród nych analiz, definiujących ubóstwo w kate-
nich należało do „pracujących biednych”, goriach deprywacji. Jednym z pionierów tego
czyli ludzi, którzy mają pracę, ale osiągają podejścia jest Peter Townsend. Badania, które
dochody poniżej standardu ubóstwa WE prowadził od końca lat pięćdziesiątych XX
(Eurostat 2007). wieku, powiększyły w społeczeństwie brytyj-
Brytyjski rząd przyjął to kryterium ubó- skim świadomość ubóstwa (zob. ramka Kla-
stwa w 1999 roku wraz z publikacją raportu syczne badania 12.1).
Opportunity for All, w którym określono me- Opierając się na zaproponowanej przez
tody walki z ubóstwem i wykluczeniem spo- Townsenda definicji ubóstwa jako depry-
łecznym. Warto zauważyć, że jest to miara wacji, Joanna Mack i Stewart Lansley prze-
ubóstwa względnego – zmiana poziomu me- prowadzili dwie ważne analizy ubóstwa
diany dochodów pociąga za sobą zmianę po- względnego w Wielkiej Brytanii, pierwszą
ziomu dochodów wyznaczającego ubóstwo. w 1983 roku, a drugą w 1990 roku (wyniki
Zgodnie z tym kryterium w latach osiem- opublikowane odpowiednio w 1985 i 1992
dziesiątych XX wieku liczba ludzi żyjących roku). Na zlecenie programu telewizyjnego
w ubóstwie gwałtownie wzrosła, osiągnęła Breadline Britain przeprowadzili sondaż opi-
najwyższy poziom na przełomie 1991 i 1992 nii publicznej, aby ustalić, co zdaniem ludzi
roku, a następnie od połowy lat dziewięć- jest „niezbędne” do życia na „przyzwoitym”

474-519 rozdzial 12.indd 484 10/11/12 2:45:22 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 485
N
Y Ubóstwo
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Tabela 12.2. L
iczba ludzi uzyskujących dochody poniżej 60% mediany,
1994/1995–2005/2006, Wielka Brytania
Liczba ludzi (w milionach)
Przed odliczeniem opłat mieszkaniowych
Poniżej mediany Wszyscy
50% 60%
Współczesne progi dochodowe
1994/1995 5,4 10,4 55,3
1995/1996 5,2 9,9 55,5
1996/1997 5,9 10,8 55,6
1997/1998 6,0 10,9 55,7
1998/1999 6,1 11,2 57,5
1999/2000 6,1 11,1 57,7
2000/2001 6,1 10,7 57,9
2001/2002 5,9 10,7 58,1
2002/2003 5,9 10,6 58,3
2003/2004 5,8 10,4 58,5
2004/2005 5,6 10,0 58,8
2005/2006 5,9 10,4 59,1
1998/1999–2005/2006 –0,2 –0,8 1,6
2004/2005–2005/2006 0,3 0,4 0,4
Źródło: Office for National Statistics 2007.
poziomie. Uzyskane odpowiedzi posłużyły około 14% populacji. Była to liczba znacz-
do opracowania listy dwudziestu dwóch rze- nie niższa (choć nadal pokaźna) niż rezultat
czy, które ponad 50% respondentów wskaza- uzyskany przez Townsenda. Mack i Lansley
ło jako ważne dla normalnego życia. Badacze powtórzyli swój sondaż w 1990 roku, a otrzy-
zdefiniowali ubóstwo jako brak przynajmniej mane przez nich wyniki ujawniły znaczny
trzech pozycji z tej listy. wzrost ubóstwa w latach osiemdziesiątych.
Pytając respondentów, co oni sami uwa- Liczba osób żyjących w ubóstwie (zdefinio-
żają za niezbędne, Mack i Lansley uniknęli wanym w badaniu z 1990 roku jako brak
zarzutów wysuwanych pod adresem orygi- przynajmniej trzech spośród dwudziestu sze-
nalnego badania Townsenda – mianowicie ściu pozycji na liście) wzrosła do 11 milionów,
że to badacz arbitralnie wybrał czynniki a liczba osób żyjących w warunkach skraj-
uwzględniane przy konstrukcji wskaźnika nego ubóstwa (brak przynajmniej siedmiu
deprywacji. W swoim sondażu Mack i Lan- pozycji na liście) powiększyła się z 2,6 mi-
sley pytali również, czy nieposiadanie okreś- liona do 3,5 miliona.
lonych pozycji z listy wynika z wyboru, czy Wykorzystując wcześniejsze analizy
z konieczności. Jeśli respondenci rezygno- Mack i Lansleya oraz badanie Townsenda,
wali z czegoś z własnej woli, to badacze nie David Gordon i współpracownicy (wśród
uznawali tego za deprywację. nich był także sam Townsend) przeprowadzi-
Na podstawie wyników badania z 1983 li w 2000 roku podobny sondaż pod nazwą
roku oszacowano, że w Wielkiej Brytanii Millenium Survey of Poverty and Social Ex-
w ubóstwie żyje około 7,5 miliona ludzi – clusion (tak zwany sondaż PSE). Za pomocą

474-519 rozdzial 12.indd 485 10/11/12 2:45:22 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
486 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Klasyczne badania 12.1. Peter Townsend o ubóstwie i deprywacji

Problem badawczy Teoria Townsenda
Socjologowie badają zasięg ubóstwa, Na podstawie zebranych danych Townsend
porównując dane statystyczne o wysokości wyselekcjonował dwanaście rzeczy, które
dochodów. Można jednak zapytać, w jaki okazały się istotne dla całej populacji objętej
sposób doświadcza się biedy? Jakie to uczucie próbą, a nie wyłącznie dla poszczególnych grup
być biednym i jak ubóstwo wpływa na życie społecznych, i obliczył, jaka część populacji
codzienne? W jaki sposób ludzie biedni dzielą jest ich pozbawiona (wyniki przedstawiono
niskie dochody, żeby związać koniec z końcem? w tabeli 12.3). Następnie przypisał każdemu
Peter Townsend skupił się w swoich badaniach gospodarstwu domowemu określony poziom
na subiektywnym rozumieniu i przeżywaniu wskaźnika deprywacji – im wyższy wynik, tym
ubóstwa i próbował odpowiedzieć na pytanie wyższa skala deprywacji. Potem porównał
dotyczące związku ubóstwa z deprywacją. pozycję gospodarstw domowych na skali z ich
W swojej klasycznej pracy Poverty in the United łącznym dochodem, uwzględniając takie
Kingdom (1979) Townsend przeanalizował czynniki, jak liczebność gospodarstwa,
ponad 2000 kwestionariuszy wypełnionych zatrudnienie dorosłych członków, wiek dzieci
w brytyjskich gospodarstwach domowych i ewentualna niepełnosprawność któregoś
pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku. z domowników. Townsend uznał, że jego
Respondenci szczegółowo opisali swój styl badanie umożliwiło wskazanie poziomu
życia, w tym warunki mieszkaniowe, zwyczaje dochodów, poniżej którego deprywacja
żywieniowe, sposób spędzania wolnego czasu społeczna gwałtownie wzrasta. Jego zdaniem
i uczestnictwo w życiu publicznym, a także gospodarstwa domowe o dochodach poniżej
poziom dochodów. tego poziomu cierpiały biedę. Według wyliczeń
Tabela 12.3. Wskaźnik deprywacji Townsenda

Opis % populacji
1 Nie wyjechał na urlop lub wakacje w ciągu minionych dwunastu miesięcy. 53,6
2 Dotyczy dorosłych. Nie zaprosił krewnego ani przyjaciela do domu na posiłek
33,4
lub poczęstunek w ciągu minionych czterech tygodni.
3 Dotyczy dorosłych. Nie był w domu krewnego ani przyjaciela na posiłku
45,1
lub poczęstunku w ciągu minionych czterech tygodni.
4 Dotyczy dzieci (poniżej piętnastego roku życia). Nie zaprosił przyjaciela do domu
36,3
na podwieczorek lub wspólną zabawę w ciągu minionych czterech tygodni.
5 Dotyczy dzieci. Nie miał przyjęcia urodzinowego w minionym roku. 56,6
6 W ciągu ostatnich dwóch tygodni nie wyszedł z domu popołudniu lub wieczorem
47,0
w celach towarzyskich.
7 Je świeże mięso (włączając posiłki poza domem) najwyżej trzy razy w tygodniu. 19,3
8 W ciągu ostatnich dwóch tygodni przez przynajmniej jeden dzień nie jadł
7,0
gotowanego posiłku.
9 Przez większość dni tygodnia nie je śniadania na ciepło. 67,3
10 W jego gospodarstwie domowym nie ma lodówki. 45,1
11 W jego gospodarstwie domowym zwykle (trzy na cztery razy) nie urządza się
25,9
uroczystego niedzielnego obiadu.
12 Gospodarstwo domowe nie dysponuje wyłącznym dostępem do czterech
udogodnień (toaleta ze spłuczką, zlew lub umywalka z kranem z zimną wodą, 21,4
wanna lub prysznic, kuchenka gazowa lub elektryczna).
Źródło: Townsend (1979). Copyright © 1979 Peter Townsend. Przedruk za zgodą Penguin Books Ltd.

474-519 rozdzial 12.indd 486 10/11/12 2:45:22 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 487
N
Y Ubóstwo
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Townsenda stanowiły one 22,9% populacji – zostały dobrane”. Niektóre kategorie wiążą
znacznie więcej, niż wynikałoby z wcześniejszych się raczej z wyborami społecznymi lub
danych. Na podstawie tych wyników Townsend kulturowymi niż z ubóstwem i deprywacją.
stwierdził, że świadczenia oferowane przez rząd Jeśli ktoś postanawia nie jeść mięsa czy ciepłego
w ramach warunkowej pomocy społecznej są śniadania albo rezygnuje z regularnego życia
o ponad 50% za niskie i nie pozwalają członkom towarzyskiego i wyjazdu na urlop, nie musi
gospodarstw domowych w pełni uczestniczyć to oznaczać, że cierpi biedę.
w życiu społecznym. W swoim badaniu
Townsend wykazał, że w miarę spadku Współczesne znaczenie
dochodów gospodarstw domowych rodziny Krytyka kulturowa wskazuje na poważny problem
wycofują się z uczestnictwa w całkiem w podejściu Townsenda do badań ubóstwa.
zwyczajnych aktywnościach. Krótko mówiąc, Mimo to jego perspektywa metodologiczna do
padają ofiarą „wykluczenia społecznego”. dziś zachowała znaczenie i stała się punktem
Zjawisko to omawiamy w dalszej części wyjścia kilku ważnych analiz socjologicznych,
rozdziału. których autorzy starali się ustrzec od zastrzeżeń
kierowanych pod adresem pierwotnego badania
Krytyka Townsenda. Podjęta przez niego próba
Chociaż podejście Townsenda wywarło duży skonstruowania wskaźnika deprywacji na
wpływ na nasze rozumienie ubóstwa, to jednak podstawie konkretnych czynników rzuciła więcej
spotkało się również z krytyką. Warto zwrócić światła na nierozerwalny związek między
szczególną uwagę na jeden z zarzutów. Zdaniem ubóstwem a deprywacją. Badania Townsenda
Davida Piachauda (1987) wybór elementów przyczyniły się również do skupienia
uwzględnionych przy konstrukcji wskaźnika współczesnych dyskusji o ubóstwie na leżących
deprywacji był dość arbitralny. Piachaud u jego podstaw procesach wykluczenia
stwierdził: „Trudno powiedzieć, co te czynniki społecznego, które nie pozwalają ubogim
mają wspólnego z ubóstwem i w jaki sposób w pełni korzystać z ich praw obywatelskich.
kwestionariusza Gordon ze swoim zespołem wydźwignęli się z biedy. Pozostałe 26%

ustalili, co współcześni Brytyjczycy uważają przebadanej próby zaliczało się do kategorii
za „niezbędne” do prowadzenia życia na ak- względnie ubogich (zob. tabela 12.5).
ceptowalnym poziomie. Na podstawie uzy- Dzięki zastosowaniu zbliżonych metod
skanych odpowiedzi badacze stworzyli listę wyniki sondażu PSE można było porównać
trzydziestu pięciu elementów, wskazanych z rezultatami dwóch badań Mack i Lans-
przez ponad 50% respondentów (zob. tabela leya, aby pokazać zmiany poziomu ubóstwa
12.4). Sześć spośród nich – telewizor, lodów- w Wielkiej Brytanii. Gordon i współpracow-
ka, łóżka i pościel dla wszystkich członków nicy odkryli, że odsetek gospodarstw domo-
gospodarstwa domowego, pralka, lekarstwa wych pozbawionych przynajmniej trzech
przepisane przez lekarza i zamrażarka – nie elementów uznawanych za niezbędne (próg
podnosiło rzetelności ani trafności badania, ubóstwa w badaniach Mack i Lansleya) zde-
nie uwzględniono ich zatem w analizie. cydowanie się powiększył − z 14% w 1983
Następnie Gordon i współpracownicy zde- roku do 21% w 1990 i 24% w 1999 roku.
finiowali próg deprywacji jako wymuszony W porównaniu z wczesnymi latami osiem-
brak przynajmniej dwóch niezbędnych wa- dziesiątymi poziom życia w całym społe-
runków godziwego życia, w połączeniu z ni- czeństwie brytyjskim znacząco się pod-
skim dochodem. niósł, nastąpił jednak również dramatyczny
W sondażu PSE wykazano, że brak przy- wzrost poziomu ubóstwa rozumianego jako
najmniej dwóch niezbędnych rzeczy de- brak rzeczy uznawanych za niezbędne.
klarowało 28% badanych, chociaż poziom W badaniu przeprowadzonym w 2006 ro-
dochodów 2% z nich sugerował, iż już ku na zlecenie Joseph Rowntree Foundation

474-519 rozdzial 12.indd 487 10/11/12 2:45:22 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
488 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Tabela 12.4. R
zeczy uznawane za niezbędne przez dorosłych respondentów i odsetek
pozbawionych ich ludzi w dorosłej populacji
Rzeczy uznawane za: Rzeczy, których respondenci:
Niezbędne Niekonieczne Nie mają Nie mają
i nie chcą i nie mogą sobie
mieć na nie pozwolić
Łóżka i pościel dla wszystkich członków
95 4 0,2 1
gospodarstwa domowego
Ogrzewanie pomieszczeń mieszkalnych
94 5 0,4 1
w domu
Brak wilgoci w domu 93 6 3 6
Odwiedzanie przyjaciół lub rodziny
92 7 8 3
w szpitalu
Dwa posiłki dziennie 91 9 3 1
Lekarstwa przepisane przez lekarza 90 9 5 1
Lodówka 89 11 1 0,1
Codzienne spożywanie świeżych
86 13 7 4
owoców i warzyw
Ciepły płaszcz przeciwdeszczowy 85 14 2 4
Naprawa lub wymiana zepsutego
85 14 6 12
sprzętu elektronicznego
Odwiedziny u przyjaciół lub rodziny 84 15 3 2
Świętowanie wyjątkowych okazji,
83 16 2 2
takich jak Boże Narodzenie
Pieniądze na wykończenie mieszkania 82 17 2 14
Wizyty w szkole, np. z okazji zawodów
81 17 33 2
sportowych
Obecność na ślubach i pogrzebach 80 19 3 3
Mięso, ryba lub ich wegetariańskie
79 19 4 3
odpowiedniki co drugi dzień
Ubezpieczenie wyposażenia mieszkania 79 20 5 8
Hobby 78 20 12 7
Pralka 76 22 3 1
Odbieranie dzieci ze szkoły 75 23 36 2
Telefon 71 28 1 1
Odpowiedni strój na rozmowę
69 28 13 4
kwalifikacyjną
Zamrażarka 68 30 3 2
Dywany w salonach i sypialniach 67 31 2 3
Regularne oszczędzanie (dziesięciu
funtów miesięcznie) na czarną godzinę 66 32 7 25
lub na emeryturę
Dwie pary butów na każdą pogodę 64 34 4 5
Zapraszanie przyjaciół lub rodziny
64 34 10 6
na posiłek
Niewielka kwota do wydania co tydzień
na własny użytek, nie na potrzeby 59 39 3 13
rodziny
Telewizor 56 43 1 1

474-519 rozdzial 12.indd 488 10/11/12 2:45:22 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 489
N
Y Ubóstwo
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Tabela 12.4. ciąg dalszy

Wspólny, uroczysty rodzinny posiłek raz
56 41 11 3
w tygodniu
Prezenty dla przyjaciół lub rodziny
56 42 1 3
raz w roku
Urlop poza domem raz w roku 55 43 14 18
Nowe meble w miejsce zniszczonych 54 43 6 12
Słownik 53 44 6 5
Strój na spotkania towarzyskie 51 46 4 4
Źródło: Gordon i in. (2000). Przedruk za zgodą Joseph Rowntree Foundation.
Tabela 12.5. Wyniki sondażu PSE, 2000, Wielka Brytania

Klasyfikacja na skali ubóstwa % (najbliższy pełnej liczby)
Ubogi 26
Zagrożony ubóstwem 10
Wydźwignął się z ubóstwa 2
Niedotknięty ubóstwem 62
Guy Palmer, Tom MacInnes i Peter Kenway sięciu funtów miesięcznie, ponad 50% nie
ponownie przeanalizowali część danych wyjeżdżało na urlop, a jedną trzecią nie było
zgromadzonych podczas sondażu PSE Davi- stać na ubezpieczenie wyposażenia miesz-
da Gordona. Po połączeniu podobnych po- kania. Palmer i współpracownicy zauważa-
zycji z listy trzydziestu pięciu „niezbędnych ją jednak, że pewna część gospodarstw do-
rzeczy” odkryli oni, że większość z nich mowych o przeciętnych zarobkach również
wiąże się bezpośrednio z możliwościami deklarowała, że nie może sobie na te rzeczy
finansowymi respondentów. Innymi słowy, pozwolić. Z tego powodu w raporcie kry-
badani po prostu nie zarabiali wystarczająco tycznie oceniono tego rodzaju subiektywne
dużo, żeby móc sobie na nie pozwolić (zob. wskaźniki, które zdaniem autorów nie dają
rysunek 12.3). rzetelnego obrazu „rzeczywistego” ubóstwa.
Zespół wykorzystał dane uzyskane Na przykład skoro niemal jedną trzecią re-
w badaniu warunków materialnych rodzin spondentów o przeciętnych zarobkach nie
(Family Resources Survey) w latach 2004– stać na „oszczędzanie przynajmniej dziesię-
2005 i porównał gospodarstwa domowe ciu funtów miesięcznie”, a jedna czwarta nie
o niskim poziomie dochodów z gospodar- może sobie pozwolić na „tygodniowy urlop
stwami osiągającymi przeciętne dochody ze poza domem raz w roku”, czy to oznacza, że
względu na dziesięć wybranych czynników ci wszyscy ludzie żyją „w ubóstwie”? Należy
(zob. rysunek 12.4). Z odpowiedzi większo- sprawdzić, dlaczego dane gospodarstwo do-
ści gospodarstw o niskich dochodach wyni- mowe nie może sobie pozwolić na określone
kało, że nie mogą sobie pozwolić na zakup rzeczy, aby ocenić, czy ich brak świadczy
tych rzeczy lub wykonywanie tych czyn- o „wymuszonym ubóstwie” (spowodowa-
ności. Niemal 60% gospodarstw nie było nym okolicznościami społeczno-ekonomicz-
w stanie zaoszczędzić przynajmniej dzie- nymi), czy wynika z osobistego wyboru.

474-519 rozdzial 12.indd 489 10/11/12 2:45:22 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
490 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
przeciętnyprzeciętny 16
które ich które ich
ponieważ ponieważ 14
na to pozwolić
12
16
lub czynności
domowych,
lub nie wykonują,
10
14
pozwolić
128
czynności
domowych,
nie wykonują,
na tosobie
odsetek gospodarstw
lub rzeczy
106
nie mogą
84
posiadają
grupy
nie mogą sobie

odsetek gospodarstw
rzeczy
62
nie lub
każdej
40
nie posiadają
grupy
Wynikające Czynności Odzież Związane Jedzenie Przedmioty

Dla każdejDla
2 bezpośrednio z domem trwałego

z możliwości finansowych użytku
0
Wynikające Czynności Odzież Związane Jedzenie Przedmioty
Rysunek 12.3. Niezbędne rzeczy, których brak respondenci zgłaszają
bezpośrednio z domemnajczęściej, w podziale na
trwałego
kategorie z możliwości finansowych użytku
Źródło: Palmer, MacInnes, Kenway (2006). Przedruk za zgodą Joseph Rowntree Foundation.
Dwie pary butów na każdą pogodę

dla każdego dziecka Środkowy kwintyl
Dolny kwintyl
Hobby
Dwie pary butów na każdą pogodę
Zapraszanie przyjaciół lub
dlarodziny
każdegonadziecka
drinka Środkowy kwintyl
lub posiłek przynajmniej raz w miesiącu Dolny kwintyl
Hobby
Ubezpieczenie wyposażenia domu
Zapraszanie przyjaciół lub rodziny na drinka
lub posiłek przynajmniej
Pieniądze raz w
na wykończenie miesiącu
mieszkania
Naprawa lub wymiana
Ubezpieczenie zepsutego
wyposażenia domu
sprzętu elektronicznego
PieniądzeNiewielka
na wykończenie mieszkania
kwota do wydania
co tydzień na własny użytek
Naprawa lub wymiana zepsutego
Nowe meblesprzętu elektronicznego
w miejsce zniszczonych
Niewielka kwota do wydania
co tydzień
Tygodniowy urlop na własny
poza domem raz użytek
w roku
Nowe meble w
Oszczędzanie miejsce zniszczonych
przynajmniej dziesięciu
funtów miesięcznie
Tygodniowy urlop poza domem raz w roku 0 10 20 30 40 50 60
Oszczędzanie przynajmniej dziesięciu Odsetek gospodarstw domowych, które nie posiadają danej
funtów miesięcznie rzeczy lub nie wykonują danej czynności, ponieważ
0 10 nie20
mogą sobie
30na to pozwolić
40 50 60
Odsetek gospodarstw domowych, które nie posiadają danej
rzeczy lub nie wykonują danej czynności, ponieważ
nie mogą sobie na to pozwolić
Rysunek 12.4. Odsetek brytyjskich gospodarstw domowych, które nie mogą sobie pozwolić na wybrane
„niezbędne rzeczy”, w podziale na gospodarstwa o przeciętnych i niskich dochodach
Źródło: DWP (2006).

474-519 rozdzial 12.indd 490 10/11/12 2:45:23 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 491
N
Y Ubóstwo
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Zastanów się wzrósł ponad dwukrotnie, z 14 do 34%. Po

roku 1998 wskaźnik ten zaczął spadać, by
Skoro całe społeczeństwo się bogaciło,
dlaczego w pewnych grupach poziom zatrzymać się na poziomie około 27% w la-
ubóstwa powiększył się, zamiast zmaleć? tach 2004–2005 (DWP 2006). W porównaniu
Czy koncepcja „ubóstwa względnego” z rówieśnikami w lepszej sytuacji material-
pozwala rzetelnie uchwycić doświadczenia nej dzieci żyjące w ubóstwie mają więcej
ludzi żyjących w warunkach deprywacji? problemów zdrowotnych. W ich przypadku
Czy doświadczenie ubóstwa w stosunkowo
bogatych krajach można porównywać prawdopodobieństwo wystąpienia niedowa-
z doświadczeniem ubóstwa gi w momencie narodzin jest wyższe, podob-
w krajach rozwijających się? nie jak ryzyko, że zostaną ranne (lub zabite)
w wypadku drogowym (ponieważ częściej
poruszają się pieszo i rzadziej mają dostęp
Kim są ludzie biedni? do bezpiecznego placu zabaw lub ogrodu).
Ubóstwo ma wiele twarzy i wciąż się zmienia, Biedniejsze dzieci rzadziej osiągają też wyso-
dlatego trudno scharakteryzować kategorię kie wyniki w nauce i dużo częściej wyrastają
„ludzi biednych”. Wiemy jednak, że człon- na biednych dorosłych (Lister 2007).
kowie określonych grup społecznych popa- W dalszej części rozdziału przekonamy
dają w ubóstwo częściej niż inni. Dotyczy to się, że programy pomocy społecznej wdra-
między innymi dzieci, ludzi starszych, kobiet żane przez kolejne rządy nie przynoszą roz-
i mniejszości etnicznych. Szczególnie zagro- wiązania problemu ubóstwa wśród dzieci.
żeni ubóstwem są ludzie w trudnej sytuacji Według najnowszych prognoz brytyjski rząd
życiowej lub dyskryminowani pod innymi nie zrealizował swoich celów krótkotermino-
względami. Na przykład niedawni imigran- wych i prawdopodobnie nie urzeczywistni
ci spoza Unii Europejskiej częściej cierpią również celu długoterminowego w tym za-
ubóstwo niż rodowici Europejczycy. W Belgii kresie.
ponad połowa obywateli pochodzących spo-
za krajów członkowskich UE żyje w biedzie, Kobiety
a we Francji i Luksemburgu odsetek ten sięga
45%. Imigrantom w większym stopniu grozi Kilkakrotnie w tym rozdziale przekonamy
nie tylko ubóstwo, ale także wyzysk w pracy się, iż kobiety są bardziej narażone na ubó-
(Lelkes 2007). W tym podrozdziale skupimy stwo niż mężczyźni, mimo że ich biedę czę-
się przede wszystkim na sytuacji w Wielkiej sto pomijano w badaniach skupionych na
Brytanii, lecz te same zjawiska występują „gospodarstwach domowych zarządzanych
w różnym zakresie we wszystkich rozwinię- przez mężczyzn” (Ruspini 2000).
tych społeczeństwach świata. Sondaż PSE przeprowadzony przez Gor-
dona i współpracowników (2000) wykazał,
że kobiety stanowią 58% dorosłych respon-
Ubóstwo i nierówności społeczne
dentów żyjących w ubóstwie. Przyczyny
w społeczeństwach rozwijających się
zostały omówione dokładniej w rozdziale 13 ubóstwa kobiet okazują się złożone. Ważnym
„Globalne nierówności”. czynnikiem jest uwarunkowany płciowo po-
dział pracy, zarówno w domu, jak i poza nim.
Ciężar domowych obowiązków i odpowie-
dzialność za opiekę nad dziećmi i krewnymi
Dzieci
wciąż spoczywają przede wszystkim na ko-
Między rokiem 1979 a przełomem lat bietach. Znacząco wpływa to na ich ambicje
1996/1997 odsetek dzieci żyjących w gospo- i możliwości pracy poza domem. W rezulta-
darstwach domowych z dochodem poniżej cie znacznie częściej niż mężczyźni pracu-
60% średniej krajowej w Wielkiej Brytanii ją na niepełny etat i mniej zarabiają. Liczba

474-519 rozdzial 12.indd 491 10/11/12 2:45:23 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
492 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
90
1994/1995−1996/1997
80
2002/2003−2004/2005
70
60
50
40
30
20
10
0
Biali Hindusi Afrokaraibowie Czarni Afrykanie Pakistańczycy Banglijczycy
Rysunek 12.5. Udział grup etnicznych wśród brytyjskich gospodarstw domowych o dochodach poniżej
60% mediany dochodów, po odliczeniu opłat mieszkaniowych
Źródło: Palmer, MacInnes, Kenway (2007). Przedruk za zgodą Joseph Rowntree Foundation.
kobiet pracujących zarobkowo w Wielkiej bardzo zróżnicowana. W 2006 roku stopa

Brytanii nigdy nie była wyższa, ale na ryn- zatrudnienia Hindusów i osób pochodzenia
ku pracy nadal pokutuje podział na „męskie” afrokaraibskiego była stosunkowo wysoka
i „kobiece” zawody. Istnieje nadreprezentacja i wyniosła odpowiednio 70,2% i 67,8%. Naj-
kobiet w słabiej opłacanych branżach, co ne- niższą stopę zatrudnienia wśród wszystkich
gatywnie oddziałuje na wysokość ich emery- mniejszości etnicznych odnotowano w gru-
tur (Flaherty, Veit-Wilson, Dornan 2004). pie Pakistańczyków i Banglijczyków – odpo-
wiednio 44,2% i 40,2%. W tym samym roku
Mniejszości etniczne stopa bezrobocia ludności pochodzenia afry-
kańskiego i pakistańsko-banglijskiego wy-
Bieda niewspółmiernie często dotyka człon- niosła 11,2% w porównaniu z ogólnym po-
ków mniejszościowych grup etnicznych. ziomem 5,2%, a mniejszościom etnicznym
W Wielkiej Brytanii dotyczy to szczególnie nadal dwukrotnie częściej grozi bezrobocie
osób pochodzenia pakistańskiego i banglij- niż ludności białej (Ethnic Minority Employ-
skiego – prawdopodobieństwo, że będą one ment Taskforce 2006).
osiągały dochody poniżej 60% średniej, jest Na rynku pracy panuje daleko idąca se-
dużo wyższe niż w wypadku członków innych gregacja. Osoby pochodzenia pakistańskiego
grup etnicznych, chociaż w ostatnich latach skupiają się w regionach kojarzonych daw-
ubóstwo zarobkowe spada w podobnym tem- niej z przemysłem ciężkim i branżą tekstyl-
pie we wszystkich grupach mniejszościowych ną, takich jak Yorkshire i Birmingham, a więc
(zob. rysunek 12.5). Przyczynami tego rodzaju znajdują zatrudnienie przede wszystkim
etnicznych różnic w poziomie dochodów są w branżach, które popadły w recesję pod ko-
po części wysoka stopa bezrobocia oraz niska niec lat siedemdziesiątych i w latach osiem-
stopa zatrudnienia wśród wszystkich mniej- dziesiątych XX wieku. Szczególnie dużo Afro-
szości etnicznych w Wielkiej Brytanii. karaibów pracuje w zawodach wymagających
Stopa zatrudnienia wśród poszczegól- wysiłku fizycznego, zwłaszcza w przemyśle
nych mniejszościowych grup etnicznych jest transportowym i komunikacyjnym. Osoby

474-519 rozdzial 12.indd 492 10/11/12 2:45:23 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 493
N
Y Ubóstwo
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
pochodzenia chińskiego i banglijskiego bar- nych przedziałach wiekowych liczba osób
dzo często zajmują się gastronomią. Istnieją o niskich dochodach rośnie, chociaż pewne
dane wskazujące, że segregacja na rynku pracy podziały istnieją również wewnątrz grupy
z jednej strony wynika z faktu, iż mniejszości emerytów. Na przykład ubóstwo w mniej-
etniczne uznają określone branże lub firmy szym stopniu grozi osobom otrzymującym
za „białe”, z drugiej zaś część pracodawców dodatkowe prywatne świadczenia emerytal-
w ogóle nie bierze pod uwagę mniejszości et- ne. Ważną rolę odgrywa także płeć emery-
nicznych podczas rekrutacji. Przedstawiciele ta: jedynie 30% kobiet posiada dodatkowy
mniejszości etnicznych w Wielkiej Brytanii prywatny plan emerytalny w porównaniu
częściej wykonują nisko płatną pracę, gorzej z ponad 70% mężczyzn (Wicks 2004). Od kil-
radzą sobie w szkole, mieszkają w gorszych kudziesięciu lat starsze kobiety i członkowie
warunkach i mają więcej problemów zdro- mniejszości etnicznych są bardziej narażeni
wotnych (Salway i in. 2007). na ubóstwo niż inne grupy emerytów.
Osoby starsze Skąd bierze się ubóstwo?

Wiele osób, których zarobki w okresie aktyw- Teorie ubóstwa można podzielić na dwie gru-
ności zawodowej były zupełnie przyzwoite, py: w pierwszym ujęciu to ludzie biedni sami
z chwilą przejścia na emeryturę doświadcza odpowiadają za swoje ubóstwo, w drugim −
gwałtownego spadku dochodów (i statusu ubóstwo jest wytwarzane i odtwarzane przez
społecznego), szczególnie jeśli nie chcieli lub strukturalne mechanizmy społeczne. Te dwa
nie mogli zainwestować w prywatny plan przeciwstawne podejścia bywają nazywane
emerytalny. Starzejące się społeczeństwo teoriami „obwiniania ofiary” i „obwiniania
stanowi rosnące obciążenie dla państwowe- systemu”. Omówimy pokrótce każdą z tych
go systemu emerytalnego. Ludzie żyją coraz perspektyw.
dłużej, dlatego powiększa się liczba osób Teza, że osoby ubogie ponoszą winę za
starszych w populacji. W latach 1961–2005 własne ubóstwo, ma długą historię. Za pierw-
odsetek ludzi powyżej sześćdziesiątego pią- szymi próbami walki ze skutkami nędzy, ta-
tego roku życia w brytyjskim społeczeństwie kimi jak powstające w XIX wieku przytułki,
wzrósł ponad dwukrotnie do poziomu 16%. stało przekonanie, że przyczyną biedy jest
Sześćdziesięciopięcioletni mężczyźni doży- nieprzystosowanie i patologia jednostki.
wają przeciętnie wieku 81,6 lat, a kobiety – Biedni mieli być ci, którzy nie radzą sobie
84,4 lat. Wskaźniki te nigdy nie były wyższe w społeczeństwie z powodu braku umiejęt-
(Palmer, MacInnes, Kenway 2007). ności, kondycji psychicznej lub fizycznej,
motywacji czy zdolności. Status społecz-
ny uznawano za odzwierciedlenie talentów
Średnią długość życia na świecie
i wysiłków jednostki. Osoby, które na to za-
omawiamy w rozdziale 8 „Bieg życia”.
służyły, odnosiły sukces, podczas gdy mniej
zdolni byli skazani na porażkę. Fakt, że jedni
W kilku badaniach z ostatnich lat wykaza- są „wygrani”, a inni „przegrani”, traktowano
no, że od 1997 roku obserwujemy obniżanie jako rzecz naturalną.
się poziomu ubóstwa wśród emerytów. Na Jak przekonamy się z przedstawionego
podstawie wskaźnika „gospodarstw domo- dalej opisu rozwoju państwa opiekuńcze-
wych o dochodach poniżej średniej” oszaco- go, teorie przypisujące ludziom ubogim od-
wano, że odsetek emerytów żyjących w ubó- powiedzialność za ich ubóstwo straciły na
stwie spadł z 29,1% (2,9 miliona) w latach popularności w połowie XX wieku. Świato-
1997–1998 do 17% (1,8 miliona) w badaniu pogląd ten wrócił jednak z nową mocą w la-
z lat 2005–2006 (Brewer i in. 2007). W kolej- tach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych,

474-519 rozdzial 12.indd 493 10/11/12 2:45:23 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
494 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
ponieważ zgodnie z dominującą wówczas sześćdziesiątego piątego roku życia, chorzy
ideologią polityczną „sukces” miał być na- i niepełnosprawni. Mimo powszechnego
grodą za przedsiębiorczość i ambicję, a ci, przekonania o wysokiej skali wyłudzeń za-
którym się nie udało, powinni mieć o to pre- ledwie 1% wniosków o przyznanie pomo-
tensje tylko do siebie. Ubóstwo często wy- cy społecznej to próby oszustwa – znacznie
jaśniano, odwołując się do stylu życia oraz mniej niż w wypadku zeznań podatkowych,
rzekomych przekonań i poglądów osób bied- gdzie według danych szacunkowych skarb
nych. Teorię tego rodzaju rozwijał amerykań- państwa traci ponad 10% podatku dochodo-
ski socjolog Charles Murray (1984; wyd. pol. wego z powodu fałszowania danych i unika-
2001). Przekonywał on, że istnieje podklasa nia płatności.
jednostek, które muszą przyjąć osobistą od- W teoriach drugiego typu za podstawową
powiedzialność za swoją biedę. W grupie tej przyczynę ubóstwa uznaje się ogólne procesy
istnieje kultura ubóstwa. Murray ma na myśli społeczne, którym jednostki nie są w stanie
ludzi, którzy zamiast próbować swoich sił na stawić czoła. Zgodnie z tym ujęciem o roz-
rynku pracy, wolą żyć wyłącznie z pomocy kładzie zasobów w społeczeństwie decydują
społecznej. Jego zdaniem powstanie państwa warunki strukturalne, między innymi klasa,
opiekuńczego ukształtowało subkulturę, któ- płeć, przynależność etniczna, pozycja za-
ra niszczy ambicje i samodzielność. Zamiast wodowa i wykształcenie. Zwolennicy struk-
patrzeć w przyszłość i dążyć do poprawy turalnej genezy ubóstwa twierdzą, że brak
swoich warunków życiowych, ludzie uzależ- ambicji u ludzi ubogich – często traktowa-
nieni od pomocy społecznej zadowalają się ny jako przejaw „wyuczonej bezradności” –
jałmużną. Murray uważa, że taki system od- w rzeczywistości jest skutkiem, a nie przyczy-
biera ludziom motywację do pracy. Odróżnia ną ich złej sytuacji finansowej.
osoby, które powinny przyjąć odpowiedzial- Jednym z pionierów tego podejścia był Ri-
ność za swoje ubóstwo, od ludzi ubogich „nie chard H. Tawney (1964), który uważał ubó-
z własnej winy” – na przykład wdów, wdow- stwo za jeden z wymiarów nierówności spo-
ców, sierot czy niepełnosprawnych. łecznej. Jego zdaniem nierówności otwierają
drogę do skrajnego bogactwa i skrajnego ubó-
stwa, a oba zjawiska mają odczłowieczający
Teorii Murraya przyglądamy się bliżej
charakter. Skrajne ubóstwo skazuje biednych
w rozdziale 11 „Stratyfikacja i klasa
społeczna”. na walkę o przetrwanie, podczas gdy skrajne
bogactwo pociąga za sobą rozpieszczanie bo-
gatych. Oba zjawiska są naganne, natomiast
Poglądy Murraya spotykają się z dobrym kluczem do walki z ubóstwem ma być ogra-
przyjęciem w pewnych warstwach społe- niczenie strukturalnych nierówności społecz-
czeństwa brytyjskiego. Wielu Brytyjczyków nych. Nie wystarczy obwinić jednostkę za sy-
uważa, że ubodzy są sami sobie winni, tuację, w której się znalazła (Hickson 2004).
i nieufnie podchodzi do ludzi żyjących z pie- Ubóstwa nie uda się zlikwidować, zmienia-
niędzy „rozdawanych przez rząd”. Opinie te jąc światopogląd jednostek. Wymaga to pod-
nie uwzględniają jednak realiów ubóstwa. jęcia działań na rzecz bardziej wyrównanego
Najbardziej ubodzy są często najstarsi i naj- rozkładu dochodu i zasobów w społeczeń-
młodsi członkowie społeczeństwa, którzy nie stwie. Przywróceniu równowagi ekonomicz-
mogą pracować. Wśród ludzi pobierających nej w społeczeństwie powinny posłużyć ta-
zasiłki, na przykład dopłaty do niskich do- kie środki, jak dodatki rodzinne, minimalna
chodów, wielu pracuje, ale zarabia zbyt mało, stawka za godzinę pracy i gwarantowany po-
żeby wydźwignąć się z ubóstwa. Większość ziom dochodu dla rodzin.
pozostałych beneficjentów to dzieci poni- Do podobnych wniosków prowadzą dwa
żej czternastego roku życia, ludzie powyżej badania z połowy lat dziewięćdziesiątych XX

474-519 rozdzial 12.indd 494 10/11/12 2:45:25 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 495
N
Y Teorie urbanizmu
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Postępujący upadek produkcyjnych gałęzi przemysłu w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych

XX wieku doprowadził do zaniku wielu dobrze płatnych zawodów, co pociągnęło za sobą restrukturyzację
gospodarki miejskiej i wzrost poziomu ubóstwa.
wieku, dotyczące przyczyn obecnego pozio- bocia, która sprawiła, że pula mężczyzn
mu ubóstwa. Oba odwołują się do hipotezy „nadających się na mężów” – czyli zdol-
„restrukturyzacji ekonomicznej”. W Ameryce nych utrzymać rodzinę – znacząco zmalała.
przedstawił ją socjolog William Julius Wilson W rezultacie małżeństwo przestało być
w książce When Work Disappears. The World atrakcyjną opcją dla biednych kobiet, liczba
of the New Urban Poor (1996). W Wielkiej nieślubnych dzieci wzrosła, podobnie jak
Brytanii genezę społeczeństwa „trzydzieści, liczba rodzin, w których głową rodziny jest
trzydzieści, czterdzieści” opisał Will Hutton kobieta. Kolejne pokolenia dzieci przychodzą
w książce The State We’re In (1995). na świat w ubóstwie, a cały cykl się powta-
Wilson twierdzi, że uporczywe ubóstwo rza. Wilson przekonuje, że Afroamerykanie
w środowiskach miejskich wynika przede są wyjątkowo poszkodowani ze względu na
wszystkim ze strukturalnych przekształceń dawną dyskryminację oraz skupienie w miej-
gospodarczych. Upadek przemysłów wy- scach i zawodach szczególnie dotkniętych
twórczych, „suburbanizacja” zatrudnienia restrukturyzacją gospodarczą. Jego zdaniem
i ekspansja niskodochodowego sektora usług zmianom ekonomicznym w Stanach Zjedno-
dramatycznie ograniczyły szanse osób, któ- czonych towarzyszyła rosnąca koncentracja
re właśnie zakończyły naukę, na zdobycie przestrzenna ubóstwa w dzielnicach zdomi-
pracy gwarantującej dochody pozwalające nowanych przez Afroamerykanów.
utrzymać rodzinę. Konsekwencją przemian Analizując sytuację w Wielkiej Bryta-
gospodarczych była wysoka stopa bezro- nii, Will Hutton pisze, że podobne procesy

474-519 rozdzial 12.indd 495 10/11/12 2:45:27 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
496 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
restrukturyzacji gospodarczej w latach sie- postaw. Obaj badacze przyczyn ubóstwa upa-
demdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku trują w strukturalnych przemianach społe-
stworzyły nowe podziały wewnątrz popula- czeństwa, te zaś nie dokonują się w oderwa-
cji. Około 30% społeczeństwa znalazło się niu od rozwoju gospodarki globalnej.
w grupie defaworyzowanych. Jej członkowie
byli bezrobotni (lecz szukali zatrudnienia), Ocena
pracowali nieregularnie na część etatu i se-
zonowo lub pozostawali „bierni zawodowo” Oba podejścia do ubóstwa mają wielu zwo-
z innych przyczyn, o których wspomniano lenników i przewijają się w publicznej de-
wcześniej w odniesieniu do samotnych ro- bacie na temat biedy. Krytycy idei kultury
dziców. Defaworyzowane grupy żyją w ubó- ubóstwa zarzucają jej zwolennikom „indy-
stwie na marginesie społeczeństwa. Kolejne widualizację” biedy i obarczanie ludzi ubo-
30% obywateli, tak zwani zmarginalizowani gich winą za okoliczności, których w żaden
i niepewni, mieli pracę i stałe zatrudnienie, sposób nie mogą kontrolować. Ich zdaniem
ale poziom ich zarobków był niski, a praca ludzie biedni są ofiarami, a nie pasożytami
stosunkowo niepewna z powodu restruktu- narażającymi system na straty. Nie można
ryzacji gospodarczej, która osłabiła związki jednak szukać przyczyn ubóstwa wyłącznie
zawodowe i doprowadziła do zwiększenia w strukturze społecznej. To sugerowałoby,
liczby umów zawieranych na czas określony. że ludzie biedni biernie akceptują trudną sy-
Do tej grupy zalicza się wiele kobiet, pracu- tuację, w jakiej się znaleźli. W dalszej części
jących zwykle w nisko płatnych zawodach przekonamy się, że wcale tak nie jest.
w niepełnym wymiarze godzin (McGivney
2000). Wreszcie około 40% społeczeństwa –
Ubóstwo a ruchliwość społeczna
grupa uprzywilejowanych – jest zatrudniona
na pełen etat lub pracuje na własny rachu- Do niedawna autorzy większości badań nad
nek. Większość członków tej grupy nie zali- ubóstwem próbowali odpowiedzieć na py-
cza się do osób bogatych, lecz ich praca ma tanie, w jaki sposób ludzie stają się biedni,
bardziej pewny charakter i łączy się z więk- i zmierzyć poziom ubóstwa w skali rocznej.
szymi zarobkami, dlatego w porównaniu Mniej uwagi poświęcano „cyklowi ubóstwa”,
z pozostałymi dwiema grupami są oni a więc trajektoriom wychodzenia z biedy
w stosunkowo korzystnej sytuacji. Podobnie (a potem często ponownego popadania w bie-
jak Wilson w Stanach Zjednoczonych, tak- dę) w czasie.
że i Hutton sugeruje, że członkom grup de- Panuje powszechne przekonanie, że ubó-
faworyzowanych oraz zmarginalizowanych stwo to stan permanentny. Tymczasem ludzie
i niepewnych trudniej jest utrzymać mał- biedni nie są skazani na życie w ubóstwie.
żeństwo, ponieważ wychowywanie dzieci Wielu z nich kiedyś żyło dostatnio albo prę-
wiąże się z większym stresem, a małżonko- dzej czy później wydźwignie się z biedy.
wie muszą pracować wiele godzin na kilku Przeprowadzone niedawno badania ujawniły
posadach, żeby móc zarobić na utrzymanie. dużą ruchliwość na granicy ubóstwa. Zaska-
Według Huttona restrukturyzacja gospodar- kująco dużej liczbie osób udaje się wydźwig-
cza i likwidacja miejsc pracy w przemyśle nąć z biedy, a ubóstwa w pewnym okresie
i wysoko płatnych zawodach doprowadziły życia doświadczyło więcej ludzi, niż dotąd
do wzrostu rozwarstwienia społeczeństwa sądzono.
oraz zrodziły poczucie, że w kwestii ubóstwa Z danych statystycznych zgromadzonych
„nic nie da się zrobić”. na potrzeby panelowego badania brytyjskich
Zdaniem Wilsona i Huttona ubóstwa gospodarstw domowych (British Household
nie można wyjaśnić za pomocą odniesienia Panel Survey, BHPS) w latach dziewięćdzie-
do indywidualnych motywacji i osobistych siątych XX wieku wynika, że nieco ponad

474-519 rozdzial 12.indd 496 10/11/12 2:45:27 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 497
N
Y Ubóstwo
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
połowa jednostek, które znalazły się w dolnym dochodów za „loterię”. Jego zdaniem ubóstwa
kwintylu w 1991 roku, należała do tej samej nie należy traktować jako przygodnego, „jed-
kategorii w roku 1996. Nie oznacza to jednak, norazowego” doświadczenia, które spotyka
że tkwiły na tej samej pozycji nieprzerwanie ludzi przemieszczających się w hierarchii
przez pięć lat. W przypadku części z nich na dochodów. Takie postawienie sprawy suge-
pewno tak było, ale inne mogły w tym cza- ruje bowiem, że nierówności między zamoż-
sie awansować i wyjść z najniższej kategorii, nymi a biednymi członkami społeczeństwa
a potem do niej wrócić. Długofalowe badanie mają większego znaczenia. W którymś
nie BHPS, które śledzi losy szesnastu tysię- momencie każdy może okazać się wygra-
cy osób w dziewięciu tysiącach gospodarstw nym bądź przegranym, więc nie powinniśmy
domowych, wykazało dużą ruchliwość spo- zbytnio przejmować się zjawiskiem ubóstwa.
łeczną. Z jednej strony ubóstwa doświadcza Wprawdzie niektórzy pechowcy mogą przez
stosunkowo dużo dzieci, ale większość jedy- wiele lat z rzędu zarabiać bardzo mało, ale
nie przez krótki czas. Z drugiej strony wiele zasadniczo niskie zarobki są zjawiskiem mar-
rodzin, którym udaje się wydźwignąć z bie- ginalnym.
dy, jest bardziej narażonych na powrót do Hills zwraca uwagę, że ukazana w bada-
tej kategorii w czasach przekształceń gospo- niu BHPS ruchliwość ludzi ubogich to ru-
darczych. Uzyskane wyniki pokazały płynne chliwość niewielkiego zasięgu. Na przykład
trajektorie ubóstwa, które obserwuje się także tylko 46% osób z najuboższego decyla (10%)
w innych społeczeństwach rozwiniętych społeczeństwa znalazło się w tej samej kate-
(Leisering, Leibfried 1999). gorii również w kolejnym roku. To sugeru-
Na podstawie danych z brytyjskiego pane- je, że ponad połowa z nich podźwignęła się
lowego badania wynagrodzeń (New Earnings z ubóstwa. Dokładniejsza analiza wyników
Survey Panel Dataset) i innych źródeł, Abi- pokazuje jednak, że 67% osób pozostało
gail McKnight (2000) przeprowadziła analizę w dwóch dolnych decylach, a tylko jedna
ruchliwości dochodowej w Wielkiej Brytanii trzecia awansowała. Spośród jednostek na-
w latach 1977–1999. Przyglądając się zmia- leżących do kwintyla o najniższych docho-
nom poziomu wynagrodzenia nisko opła- dach w kolejnym roku znalazło się w nim
canych robotników, McKnight odkryła, że 65%, a w dwóch dolnych kwintylach pozo-
trudno wydostać się z kategorii najniżej zara- stało 85% osób. Oznacza to, że tylko jedna
biających. Około jednej piątej pracowników trzecia osób znajdujących się w kategorii
z dolnego kwartyla dochodów znajdowała się niskich dochodów trafiła tam „przejściowo”.
na tej samej pozycji sześć lat później. Bada- Zdaniem Hillsa przekonanie, że z upływem
nie wykazało również, że bezrobotni, którzy czasu całe społeczeństwo stopniowo „prze-
należą do grupy najuboższych obywateli bry- chodzi” przez wszystkie szczeble hierarchii
tyjskich, mają największe szanse na zatrud- dochodów, jest mylne. W rzeczywistości
nienie w najniżej płatnych sektorach, o ile wiele osób, którym udaje się wydostać ze
w ogóle znajdą pracę, a nisko opłacani pra- sfery ubóstwa, nie awansuje wysoko, a osta-
cownicy są bardziej narażeni na bezrobocie tecznie znów popada w biedę. Wskaźnik
niż osoby o wyższych dochodach. awansu ludzi, którzy pozostają w najniższej
Badacze podkreślają, że tego rodzaju wy- kategorii dochodów dłużej niż rok, obniża
niki trzeba interpretować bardzo ostrożnie, się progresywnie.
ponieważ mogą zostać wykorzystane jako ar- Wydostawanie się z biedy jest bez wątpie-
gumenty za obcięciem wydatków na cele spo- nia trudne i skomplikowane, ale w różnych
łeczne i usunięciem tematu ubóstwa z debaty badaniach wykazano, że procesy uboże-
politycznej i społecznej. John Hills (1998) nia i bogacenia się przebiegają dużo płyn-
z Centrum Analiz Wykluczenia Społeczne- niej, niż powszechnie się uważa. Ubóstwo
go ostrzega przed uznawaniem hierarchii nie wynika wyłącznie z oddziaływania sił

474-519 rozdzial 12.indd 497 10/11/12 2:45:27 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
498 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
społecznych na bierne jednostki. Nawet oso- Pojęcie wykluczenia społecznego rodzi
by w bardzo trudnej sytuacji mogą skorzystać pytanie o odpowiedzialność osobistą. Sło-
z szansy na poprawę losu. Nie należy lekce- wo „wykluczenie” oznacza przecież, że ktoś
ważyć znaczenia ludzkiej inicjatywy. Zada- zostaje pominięty. Oczywiście zdarza się, że
nie polityki społecznej powinno polegać na jednostki zostają wykluczone na podstawie
maksymalizowaniu potencjału nieuprzywi- decyzji, na które nie mają wpływu. Banki
lejowanych jednostek i społeczności. Kiedy mogą odmówić założenia konta osobistego
w dalszej części tego rozdziału zajmiemy się i wydania karty kredytowej mieszkańcom
opisem roli państwa opiekuńczego, przed- określonych dzielnic. Towarzystwa ubezpie-
stawimy także metody walki z ubóstwem, czeniowe mogą odrzucić wniosek o polisę
opierające się na wzmocnieniu rynku pra- z powodu życiorysu i pochodzenia wniosko-
cy, edukacji, możliwościach szkoleniowych dawcy. Pracownik zwolniony w późniejszym
i spójności społecznej. okresie życia może nie znaleźć nowej pracy
ze względu na swój wiek.
Zjawisko ruchliwości społecznej zostało
Jednakże wykluczenie społeczne oznacza
omówione dokładniej w rozdziale 11 nie tylko to, że ktoś kogoś wykluczył. Cza-
„Stratyfikacja i klasa społeczna” oraz sami ludzie sami wykluczają się z różnych
w rozdziale 19 „Edukacja”. aspektów życia społecznego − rzucają szko-
łę, odchodzą z pracy, są bierni zawodowo
albo nie głosują w wyborach powszechnych.
Wykluczenie społeczne Omawiając zjawisko wykluczenia społecz-
Czym jest wykluczenie społeczne? nego, musimy uwzględnić wzajemną relację
między odpowiedzialnością osobistą a siłami
Politycy stosują pojęcie wykluczenia spo- społecznymi, które kształtują warunki życia
łecznego w rozmaity sposób, zależnie od jednostek.
własnych strategii polityki społecznej, co W rozważaniach dotyczących wyklucze-
doprowadziło do rozmycia znaczenia tego nia społecznego warto rozróżnić „miękkie”
terminu w ostatnich latach. Koncepcja ta i „twarde” podejście do tego zjawiska (Veit-
powstała jednak na gruncie socjologii, gdzie -Wilson 1998). Miękkie podejście skupia
odnosiła się do nowych źródeł nierówności się na próbach włączenia do społeczeństwa
społecznych, i w dalszym ciągu inspiru- tych, którzy obecnie są wykluczeni. W twar-
je wiele stosowanych badań społecznych, dym podejściu dąży się również do integracji
których autorzy starają się wyjaśnić i roz- społecznej, starając się przy tym zahamować
wiązać kwestie dysproporcji i nierówności. pewne procesy, za pomocą których stosun-
Wykluczenie społeczne to sytuacja, w której kowo silne grupy społeczne „korzystają ze
jednostki zostają pozbawione możliwości swoich możliwości wykluczania” (Macrae,
pełnego uczestnictwa w społeczeństwie. Maguire, Milbourne 2003, s. 90). To istotna
Na przykład mieszkańcy podupadającego różnica, ponieważ podejście przyjęte przez
osiedla, z kiepskimi szkołami i ograniczony- rząd wpłynie na jego politykę w kwestii wy-
mi możliwościami zatrudnienia w okolicy, kluczenia społecznego. Na przykład zwo-
mogą być pozbawieni możliwości rozwoju, lennicy miękkiego podejścia, stojący przed
dostępnych większości społeczeństwa. Po- problemem rosnącej liczby uczniów wyrzu-
jęcie wykluczenia implikuje swoje przeci- canych ze szkół z powodu złego zachowa-
wieństwo – integrację społeczną. Włączenie nia, skupiliby się na ponownym włączeniu
marginalizowanych grup do społeczeństwa poszczególnych dzieci do systemu eduka-
stało się jednym z celów nowoczesnej polity- cyjnego, podczas gdy zwolennicy twardego
ki, chociaż poszczególne kraje posługują się podejścia przeanalizowaliby także przyczy-
różnymi metodami integracji (Lister 2007). ny leżące w samym systemie edukacyjnym

474-519 rozdzial 12.indd 498 10/11/12 2:45:27 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 499
N
Y Wykluczenie społeczne
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
i rolę silnych grup, które mogą wykluczać wszystkich dorosłych respondentów). Po-
innych. zostałe grupy to osoby wykonujące obowiąz-
Wykluczenie społeczne jest pojęciem ki domowe i opiekuńcze, osoby niezdolne do
szerszym niż ubóstwo, chociaż obejmuje je pracy, między innymi z powodu niepełno-
swoim zakresem. Koncentruje się ono na sprawności, a także studenci. Ogólnie rzecz
całym spektrum czynników zamykających biorąc, tezę, zgodnie z którą brak aktywno-
jednostkom lub grupom dostęp do możli- ści na rynku pracy uznaje się za oznakę wy-
wości, którymi dysponuje większość popu- kluczenia społecznego, należy przyjmować
lacji. Ruth Lister (2007) uważa, że szerokie z rezerwą, ponieważ duża część populacji
pojęcie wykluczenia społecznego przyda się jest bierna zawodowo. Można jednak powie-
badaczom społecznym, o ile nie uznają go za dzieć, że wykluczenie z rynku pracy istotnie
alternatywę dla pojęcia ubóstwa, które zda- zwiększa ryzyko wykluczenia społecznego.
niem badaczki wciąż jest niezmiernie ważne
przy wyjaśnianiu zjawisk nierówności i nie- Wykluczenie z powodu braku
uprzywilejowania.
dostępu do usług
Sondaż PSE z 2000 roku ujawnił cztery
wymiary wykluczenia społecznego: ubó- Ważnym aspektem wykluczenia społeczne-
stwo lub wykluczenie z powodu niewystar- go jest brak dostępu do podstawowych usług
czającego poziomu dochodów lub zasobów i udogodnień, zarówno w domu (brak prądu
(omówione wcześniej), wykluczenie z rynku i wody), jak i poza nim (na przykład brak
pracy, wykluczenie z powodu braku dostępu środków transportu, sklepów lub usług fi-
do usług oraz wykluczenie z relacji społecz- nansowych). Wykluczenie z powodu braku
nych (Gordon i in. 2000). Przyjrzymy się te- dostępu do usług może mieć charakter indy-
raz trzem ostatnim elementom w kontekście widualny (kiedy jednostka nie może korzystać
danych z Wielkiej Brytanii. Opisane zjawi- z danej usługi, ponieważ jej na to nie stać)
ska występują w różnym stopniu w innych lub zbiorowy (kiedy usługa jest niedostępna
krajach przemysłowych. dla całej społeczności). Wyniki sondażu PSE
pokazały, że niemal 25% ludzi nie dysponuje
Wykluczenie z rynku pracy dostępem do przynajmniej dwóch podstawo-
Z punktu widzenia człowieka praca ma duże wych usług, a niewiele ponad 50% może ko-
znaczenie nie tylko dlatego, że zapewnia mu rzystać z pełnego zakresu usług świadczonych
należyty poziom dochodów, ale także ze publicznie i prywatnie. W tabeli 12.6 przed-
względu na fakt, iż rynek pracy jest istotnym stawiono poziom wykluczenia zbiorowego
obszarem interakcji społecznych. Wyklucze- i indywidualnego dla każdej z usług.
nie z rynku pracy może więc prowadzić do
innych form wykluczenia społecznego – Wykluczenie z relacji społecznych
ubóstwa, braku dostępu do usług i wyklu- Ludzie podlegają wykluczeniu z relacji spo-
czenia z relacji społecznych. Z tego powodu łecznych na wiele sposobów. Po pierwsze, ta-
politycy uważają, że zwiększenie poziomu kie wykluczenie może oznaczać, że jednostki
zatrudnienia to ważny krok ku ograniczeniu nie mogą uczestniczyć w życiu towarzyskim,
zjawiska wykluczenia społecznego. na przykład odwiedzać przyjaciół i rodziny,
Jednakże przynależność do gospodar- świętować szczególnych okazji, poświęcać
stwa domowego bez osób pracujących nie czasu hobby, zapraszać przyjaciół na wspól-
zawsze oznacza bezrobocie. W sondażu PSE ny posiłek czy wyjeżdżać na urlop. Po drugie,
z 2000 roku wykazano, że 43% osób doros- ludzie są wykluczeni z relacji społecznych,
łych (50% kobiet i 37% mężczyzn) nie pra- jeśli nie mają kontaktu z przyjaciółmi i ro-
cuje zarobkowo. Wśród nich zdecydowanie dziną. Z danych zebranych w sondażu PSE
największą grupę stanowią emeryci (24% wynika, że 2% ludzi spotyka się z krewnymi

474-519 rozdzial 12.indd 499 10/11/12 2:45:27 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
500 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Tabela 12.6. Usługi publiczne i prywatne, z których korzystają respondenci (w %)

Wykluczenie zbiorowe Wykluczenie indywidualne
Nie korzysta: Nie korzysta: Nie korzysta:
Korzysta: Korzysta:
usługa nie może nie chce
zakres zakres nie-
niedostępna sobie korzystać lub
wystar- wystar-
albo nieod- pozwolić nie interesuje
czający czający
powiednia na usługę go usługa
Usługi publiczne
Biblioteki 55 6 3 0 36
Publiczne obiekty sportowe 39 7 5 1 48
Muzea i galerie 29 4 13 1 52
Kursy wieczorowe 17 2 5 3 73
Publiczny lub lokalny dom kultury 31 3 9 0 56
Szpital z oddziałem ratunkowym 75 13 2 0 10
Lekarz 92 6 0 0 2
Dentysta 83 5 1 0 11
Optyk 78 3 1 1 17
Urząd pocztowy 93 4 0 0 2
Usługi prywatne
Miejsca kultu 30 1 2 0 66
Przystanki autobusowe 38 15 6 0 41
Stacja kolejowa lub metra 37 10 10 1 41
Stacje benzynowe 75 2 2 1 21
Apteka 93 3 1 0 3
Lokalny sklep 73 7 8 0 12
Średni lub duży supermarket 92 4 2 0 2
Banki lub kasy oszczędnościowe 87 7 1 0 4
Pub 53 4 2 2 37
Kino lub teatr 45 6 10 5 33
lub przyjaciółmi poza domem rzadziej niż w politykę na szczeblu lokalnym lub krajo-
kilka razy w roku (Gordon i in. 2000). Trzeci wym, pisanie listów do gazet lub agitowanie
wymiar wykluczenia z relacji społecznych to na rzecz spraw, które budzą w jednostce sil-
brak praktycznego i emocjonalnego wsparcia ne emocje. Wreszcie niektórzy ludzie są wy-
w trudnych okresach – nieobecność osoby, kluczeni z relacji społecznych, ponieważ nie
która pomogłaby w cięższych pracach do- opuszczają domu z powodu niepełnospraw-
mowych lub ogrodowych, z którą można po- ności, wykonywanych obowiązków lub po-
rozmawiać na wypadek kłopotów lub której czucia zagrożenia.
można się poradzić w ważnych kwestiach
życiowych. Po czwarte, wykluczenie z relacji Formy wykluczenia społecznego
społecznych polega na braku zaangażowania
obywatelskiego. Zaangażowanie obywatelskie Socjologów interesuje również to, w jaki
obejmuje udział w wyborach, zaangażowanie sposób jednostki i zbiorowości doznają

474-519 rozdzial 12.indd 500 10/11/12 2:45:28 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 501
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
wykluczenia. Badacze zajmują się przy tym i urzędów pocztowych − niż w droższych
tak różnorodnymi zagadnieniami, jak wa- okolicach. Oferują przy tym ograniczony do-
runki mieszkaniowe, edukacja, rynek pracy, stęp do przestrzeni publicznych: parków, te-
przestępczość, problemy młodzieży i ludzi renów sportowych i bibliotek. Jednakże ich
starszych. Omówimy pokrótce trzy formy mieszkańcy, w przeciwieństwie do osób z za-
wykluczenia, które przyciągnęły uwagę uczo- możniejszych dzielnic, często nie mogą robić
nych w Wielkiej Brytanii i innych krajach zakupów ani korzystać z usług gdzie indziej,
uprzemysłowionych. ponieważ nie dysponują odpowiednimi środ-
kami transportu (lub funduszami).
Członkom zubożałych społeczności czę-
Warunki mieszkaniowe i dzielnice
sto trudno przezwyciężyć swoje wyklucze-
Charakter wykluczenia społecznego widać nie i podjąć działania w celu pełniejszego
wyraźnie na przykładzie sektora mieszkanio- uczestnictwa w życiu społecznym. Krąg ich
wego. W krajach uprzemysłowionych wielu przyjaciół i znajomych jest wąski, co utrud-
ludzi mieszka w wygodnych, przestronnych nia obieg informacji związanych z pracą,
domach i mieszkaniach, podczas gdy inni aktywnością polityczną i wydarzeniami pu-
żyją stłoczeni w zrujnowanych, niedogrza- blicznymi. Duże bezrobocie i małe dochody
nych lokalach. Pozycja jednostki na rynku negatywnie odbijają się na życiu rodzinnym.
mieszkaniowym zależy od jej aktualnych Ogólna jakość życia w dzielnicy spada z po-
i przewidywanych przyszłych dochodów. wodu rozwoju przestępczości, w tym prze-
Bezdzietne pary, w których obie osoby pra- stępczości nieletnich. W uboższych dzielni-
cują zarobkowo, mają większą szansę uzyska- cach przepływ ludności jest duży, gdyż wielu
nia kredytu mieszkaniowego i kupna domu mieszkańców przeprowadza się do lepszych
w dobrej dzielnicy. W tych krajach, w których mieszkań, a na ich miejsce napływają nowi
mieszkania częściej się kupuje niż wynajmu- ubodzy lokatorzy.
je, ceny na rynku mieszkaniowym w ciągu
ostatnich kilkudziesięciu lat rosną dużo szyb- Obszary wiejskie
ciej niż inflacja. Przynosi to zyski właścicie-
lom domów, ale utrudnia ludziom bez włas- Sporo uwagi poświęca się wykluczeniu spo-
nego lokum zakup pierwszego mieszkania. łecznemu na obszarach miejskich, ale miesz-
Z kolei gospodarstwa domowe, których doroś- kańcy wsi także są na nie narażeni. Zdaniem
li członkowie nie mają pracy lub wykonują części pracowników i opiekunów socjalnych
nisko płatny zawód, muszą wynajmować lo- wykluczenie społeczne na wsi jest równie po-
kal lub mieszkać w domu czynszowym. ważnym, jeśli nie poważniejszym problemem
Stratyfikacja na rynku mieszkaniowym niż w mieście. Małe wioski i słabo zaludnione
zaznacza się zarówno na poziomie gospodar- obszary oferują gorszy dostęp do dóbr, usług
stwa domowego, jak i całych społeczności. i obiektów użyteczności publicznej niż gę-
Jednostki pozbawione przywilejów nie mają ściej zaludnione tereny. W większości kra-
dostępu do najkorzystniejszych ofert miesz- jów rozwiniętych dostępność podstawowych
kaniowych, a całe społeczności nie mogą roz- usług, takich jak pomoc lekarska, poczta, ko-
wijać się i działać w tej samej mierze co reszta ścioły, biblioteki i urzędy państwowe, ucho-
społeczeństwa. Wykluczenie przybiera nie- dzi za niezbędny warunek czynnego, satys-
kiedy postać przestrzenną. Dzielnice różnią fakcjonującego i zdrowego życia. Tymczasem
się od siebie pod względem bezpieczeństwa, ludzie żyjący na wsi mają często bardzo ogra-
warunków środowiskowych oraz dostępności niczony dostęp do tego typu usług i muszą
usług i udogodnień publicznych. W tańszych zadowalać się tym, co jest na miejscu.
dzielnicach znajduje się mniej punktów usłu- Na wsi głównym czynnikiem wyklucze-
gowych − banków, sklepów spożywczych nia jest transport. Własny samochód lub

474-519 rozdzial 12.indd 501 10/11/12 2:45:28 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
502 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Ośrodkami wykluczenia społecznego bywają zdewastowane osiedla, gdzie wiele czynników uniemożliwia
mieszkańcom pełne uczestnictwo w życiu społecznym.
możliwość korzystania z samochodu wy- miejsca zamieszkania szybko tracą możli-

datnie ułatwia gospodarstwu domowemu wość uczestniczenia w codziennych czyn-
integrację ze społeczeństwem. Ci członko- nościach, składających się na życie innych
wie rodziny, którzy mają samochód, mogą ludzi, takich jak chodzenie do pracy, posia-
podjąć pracę w mieście, regularnie jeździć danie konta bankowego, odwiedziny przyja-
na zakupy, odwiedzać mieszkających dalej ciół czy odbieranie listów na poczcie.
przyjaciół i krewnych, odbierać dzieci z im- Większość bezdomnych dysponuje ja-
prez. Ludzie bez własnego środka transpor- kimś tymczasowym schronieniem, chociaż
tu muszą korzystać z komunikacji publicz- są wśród nich również tacy, którzy śpią na
nej, która na terenach wiejskich jest bardzo ulicy. Niektórzy bezdomni sami wybrali
ograniczona. Do niektórych wsi autobus włóczęgostwo, spanie na ulicy i wolność od
przyjeżdża tylko kilka razy w ciągu dnia lub ograniczeń, jakie narzuca posiadanie rzeczy
tygodnia, jeszcze rzadziej kursuje w niedzie- i nieruchomości. Ale ogromna większość
le i święta, a wieczorem cała komunikacja bezdomnych wcale nie chciała takiego życia.
zamiera. Zostali na nie skazani przez działanie czyn-
ników, na które nie mieli wpływu. Ludzie,
Bezdomność którzy znajdą się na ulicy, czasami wpadają
w spiralę nędzy i deprywacji.
Bezdomność należy do najbardziej skraj- Kim są brytyjscy bezdomni? Trudno jed-
nych form wykluczenia. Ludzie bez stałego noznacznie odpowiedzieć na to pytanie.

474-519 rozdzial 12.indd 502 10/11/12 2:45:38 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 503
N
Y Teorie urbanizmu
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Bezdomność należy do najbardziej złożonych, często skrajnych form wykluczenia społecznego.
Na przykład w latach sześćdziesiątych XX wypisywały pacjentów, którzy nie mieli do-

wieku ludzi z problemami psychicznymi kąd wrócić, ponieważ od lat żyli w zamknię-
i trudnościami w nauce zaczęto wypisywać ciu, a zapewniana opieka ambulatoryjna
z zakładów psychiatrycznych na skutek re- często okazywała się niewystarczająca (So-
formy systemu opieki zdrowotnej. Wcześniej cial Exclusion Unit 1998).
takie osoby spędzały wiele lat w szpitalach Wyniki sondaży systematycznie potwier-
dla umysłowo chorych. Proces ten, nazwa- dzają, że około 25% ludzi mieszkających na
ny deinstytucjonalizacją, został wdrożony ulicy przebywało wcześniej w szpitalach
z kilku powodów. Jednym z nich były psychiatrycznych lub ma zdiagnozowane
oszczędności budżetowe – opieka w szpita- problemy psychiczne. Z tego powodu refor-
lach psychiatrycznych to duże obciążenie ma w tej sferze wywiera ogromny wpływ na
dla państwa. Innym, bardziej chwalebnym poziom bezdomności. Osoby z zaburzenia-
motywem było przekonanie części opinio- mi psychicznymi, alkoholicy i osoby uzależ-
twórczych psychiatrów, że długotrwała ho- nione od narkotyków nie stanowią jednak
spitalizacja niekiedy bardziej szkodzi, niż większości wśród bezdomnych. Ludzie prze-
służy pacjentowi, dlatego nikt, kto może ważnie trafiają na ulicę po jakiejś osobistej
podlegać leczeniu ambulatoryjnemu, nie tragedii, często w wyniku splotu niekorzyst-
powinien przebywać w szpitalu. Deinsty- nych okoliczności. Na ogół nikt nie staje się
tucjonalizacja nie spełniła jednak pokła- bezdomnym na zasadzie prostej zależności
danych w niej nadziei. Niektóre szpitale „przyczyna−skutek”. W krótkim czasie na

474-519 rozdzial 12.indd 503 10/11/12 2:45:44 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
504 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
człowieka może spaść wiele nieszczęść, two, pośrednictwo, szkolenia zawodowe
stopniowo pogarszających jego sytuację. Na i programy środowiskowe. Jednocześnie
przykład kobieta może się rozwieść i jedno- wiele organizacji dobroczynnych nie do-
cześnie stracić nie tylko miejsce zamiesz- puszcza możliwości zaniechania doraźnej
kania, ale i pracę. Młoda osoba, która ma pomocy, polegającej między innymi na do-
kłopoty w domu, może wyjechać do dużego żywianiu bezdomnych mieszkających na
miasta bez żadnych środków do życia. W ba- ulicy oraz zaopatrywaniu ich w śpiwory
daniach wykazano, że najbardziej narażeni i ciepłe ubrania. Budzi to liczne kontro-
na bezdomność są mało zarabiający ludzie wersje. Aby zwrócić uwagę na konieczność
z niższej klasy robotniczej, bez specjalne- trwałych rozwiązań, „królowa bezdom-
go przygotowania zawodowego. Głównym nych” Louise Casey oznajmiła, że „ludzie
wskaźnikiem bezdomności jest długotrwałe dobrej woli wydają pieniądze, utrzymując
bezrobocie. Ważną rolę odgrywa również ze- – i zatrzymując – ludzi na ulicy” (cyt. za:
rwanie relacji i związków rodzinnych. Gillan 1999). Tymczasem organizacje do-
Znaczna większość bezdomnych nocuje broczynne, jak Armia Zbawienia, wychodzą
w schroniskach lub znajduje tymczasowe z założenia, że dopóki ludzie będą miesz-
lokum. Ludzie, którzy śpią na ulicy, narażają kali na ulicach, dopóty należy wyciągać do
się na duże niebezpieczeństwo. Instytut Ba- nich rękę i nieść im pomoc.
dań Polityki Społecznej (Institute for Public Chociaż samo mieszkanie to jeszcze nie
Policy Research, IPPR) w badaniu poświę- wszystko, to większość socjologów badają-
conym bezdomności i przestępstwom ulicz- cych to zjawisko uważa, że podstawą roz-
nym w Londynie, Glasgow i Swansea jako wiązania problemów ludzi bezdomnych jest
pierwszy ukazał skalę wiktymizacji ludzi zapewnienie im dachu nad głową, niezależ-
mieszkających na ulicy. Brytyjskie badania nie od tego, czy lokale będą finansowane
nad przestępczością (British Crime Survey), bezpośrednio z budżetu, czy nie. Christo-
główne źródło danych na temat przestęp- pher Jencks w książce The Homeless (1994)
czości w Wielkiej Brytanii, nie uwzględniają podsumowuje tę kwestię następująco: „Bez
bezdomnych w próbie. W raporcie Unsafe względu na to, co sprawiło, że ludzie bez-
Streets IPPR (1999) podaje, że czterech na domni znaleźli się na ulicy, zapewnienie im
pięciu bezdomnych nocujących na ulicy miejsca, gdzie będą mieli choć odrobinę pry-
przynajmniej raz padło ofiarą przestępstwa. watności i stabilności, jest zazwyczaj najlep-
Prawie połowa z nich została napadnięta, ale szą rzeczą, jaką można zrobić, żeby im po-
tylko jedna piąta postanowiła złożyć policji móc. Dopóki nie zyskają dachu nad głową,
doniesienie o przestępstwie. Z tych danych żadne inne metody nie poskutkują”.
wyłania się obraz ludzi bezdomnych, którzy Inni nie zgadzają się z tym twierdzeniem
wyjątkowo często stają się ofiarami przemo- i podkreślają, że walka z bezdomnością to
cy, ale są wykluczeni z systemu ochrony tylko w 20% kwestia lokalu, a w 80% praca
prawnej i policyjnej, czyli potencjalnego społeczna i czynna pomoc w pokonywaniu
źródła pomocy. skutków rozpadu rodzin, przemocy i mal-
Dziś problem bezdomności uznaje się za tretowania, uzależnienia od alkoholu i nar-
priorytetowy, co spotyka się z powszechną kotyków oraz depresji. Mike, sześćdziesię-
aprobatą. Powstają jednak poważne różni- cioletni bezdomny, myśli podobnie: „Myślę,
ce zdań dotyczące sposobu usunięcia ludzi że sytuacja wielu ludzi jest bardziej skompli-
z ulic i zapewnienia im stałego miejsca za- kowana, niż może się wydawać. Ich problem
mieszkania, a co za tym idzie – szansy na często polega na braku wiary w siebie, we
stabilizację życiową. Działacze na rzecz własną wartość. Wiele osób żyjących na uli-
bezdomnych zgadzają się, że potrzebna jest cy ma niską samoocenę. Nie wierzą, że mo-
długofalowa strategia, obejmująca doradz- gliby żyć lepiej” (cyt. za: Bamforth 1999).

474-519 rozdzial 12.indd 504 10/11/12 2:45:44 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 505
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Wykluczenie społeczne związki między wykluczeniem społecznym
a przestępczość a przestępczością młodych ludzi. McAuley
zauważa, że uporczywą przestępczość wśród
Niektórzy socjologowie uważają, że w kra- młodzieży najczęściej tłumaczy się lekce-
jach uprzemysłowionych istnieje silny ważącym stosunkiem do pracy w pewnych
związek między przestępczością a wyklu- społecznościach. Panuje przekonanie, że
czeniem społecznym. Ich zdaniem społe- rosnąca podklasa – lub doświadczenie wy-
czeństwa nowoczesne odchodzą od dążeń kluczenia społecznego – daje początek ubo-
do integracji społecznej (opartej na idei gim społecznościom, których członkowie
praw obywatelskich) i preferują rozwiązania często uciekają się do przestępstw, żeby
zakładające lub wręcz sprzyjające wyklu- zdobyć to, czego chcą. Tymczasem więk-
czeniu niektórych obywateli (Young 1998, szość młodych ludzi, z którymi rozmawiał
1999). Współczynniki przestępczości mogą McAuley, ceni pracę, lecz czuje się odrzu-
zatem odzwierciedlać fakt, że coraz więcej cona przez resztę społeczeństwa i „wikty-
ludzi czuje się lekceważonych przez społe- mizowana” zarówno w procesie edukacji,
czeństwo lub sądzi, że nie daje im ono szan- jak i szukania pracy ze względu na opinię
sy na realizację ich celów. o ich miejscu zamieszkania. McAuley uwa-
Amerykański socjolog Elliott Currie badał ża, że po upadku bazy przemysłowej głów-
związek między wykluczeniem społecznym nym źródłem zatrudnienia stał się sektor
a przestępczością w Stanach Zjednoczonych, usług, a w Wielkiej Brytanii, podobnie jak
szczególnie wśród młodzieży. Currie (1998) w wielu społeczeństwach rozwiniętych,
zwraca uwagę, że coraz więcej młodych ludzi wykształciło się społeczeństwo konsump-
dorasta bez wzorców prezentowanych przez cyjne. Zdaniem badacza za dewaluację
dorosłych i bez ich wsparcia. Z jednej strony pracy nie odpowiadają ubodzy mieszkań-
młodzi są wystawieni na pokusy stwarzane cy miast – winowajcą jest społeczeństwo
przez rynek i dobra konsumpcyjne, z dru- konsumpcyjne, które promuje materializm,
giej zaś rynek pracy oferuje im coraz mniej a nie etykę pracy.
możliwości. Restrukturyzacja gospodarcza, Brytyjskie społeczeństwo konsumpcyj-
opisana przez Huttona i Wilsona, zrodziła ne lokuje się w opozycji do biednych warstw
wśród młodzieży poczucie względnej depry- społecznych, a młodzieży należącej do tych
wacji. W rezultacie młodzi zaczęli sięgać po kategorii przypisuje postawę aspołeczną
nielegalne metody, żeby móc sobie pozwolić i skłonności przestępcze. Te etykiety to-
na pożądany styl życia. Ludzie wyklucze- warzyszą młodym ludziom w szkole i na
ni nie są w stanie osiągnąć promowanego rynku pracy, prowadząc do powstania taniej
w społeczeństwie statusu ekonomicznego siły roboczej, od której zależy istnienie kul-
i poziomu konsumpcji w zgodzie z prawem. tury konsumpcyjnej. Jak na ironię, kultura
Czerpiąc inspirację z wcześniejszej koncep- ta niekiedy wykorzystuje obrazy miejskich
cji „napięć” Roberta Mertona (o której więcej gangów i przestępców, żeby sprzedawać
w rozdziale 21), Currie stwierdza, że omi- swoje globalne towary. McAuley ukazuje
janie legalnych środków dochodzenia do w swoim badaniu konsekwencje dorastania
celu na rzecz nielegalnych metod to naj- w ubogich wspólnotach w społeczeństwie
bardziej szkodliwy wymiar relacji między „trzydzieści, trzydzieści, czterdzieści”, opi-
wykluczeniem społecznym a przestępczo- sanym przez Willa Huttona (1995). Zda-
ścią. Droga przestępcza zastępuje inne moż- niem McAuleya „wykluczenie społeczne”
liwe strategie. ludzi ubogich wynika nie tylko z zachodzą-
W nowszym badaniu etnograficznym cych przemian gospodarczych, lecz także ze
ubogiej społeczności w północnej części sposobu funkcjonowania zamożnego społe-
Anglii Robert McAuley (2006) analizował czeństwa konsumpcyjnego.

474-519 rozdzial 12.indd 505 10/11/12 2:45:45 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
506 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
12.1. Wykluczenie społeczne na szczycie?

Rozważane do tej pory przejawy od reszty dzielnicy. Tworzą tak zwane osiedla
wykluczenia dotyczyły jednostek, które zamknięte, otoczone wysokimi murami
z różnych powodów nie mogą mieć udziału i najeżone stanowiskami ochrony. Staranne
w instytucjach i działaniach dostępnych zarządzanie środkami i pomoc doradców
większości społeczeństwa. Jednakże finansowych pozwalają wydatnie zmniejszyć
wykluczenie nie dotyczy wyłącznie ludzi wysokość należnych podatków i zobowiązań
zajmujących najbardziej poślednie pozycje finansowych. Szczególnie w Stanach
na dole drabiny społecznej. W ostatnich Zjednoczonych czynny udział elit w życiu
latach ujawniła się nowa dynamika politycznym ustępuje miejsca praktyce
„wykluczenia społecznego na szczycie”: udzielania poważnego finansowego wsparcia
jednostki znajdujące się na najwyższym kandydatom, którzy reprezentują interesy
szczeblu drabiny społecznej wycofują się sponsorów. Bardzo bogaci ludzie sięgają
z uczestnictwa w podstawowych po liczne sposoby, aby uciec od swoich
instytucjach społeczeństwa ze względu obowiązków społecznych i finansowych
na swoją zamożność, wpływy i koneksje. do zamkniętego, prywatnego świata, starannie
Wykluczenie na szczycie może oddzielonego od reszty społeczeństwa.
przybierać różne formy. Niektórzy zamożni Wykluczenie społeczne „na dole” niszczy
ludzie całkowicie rezygnują z publicznej edukacji solidarność i spójność społeczną, lecz
i służby zdrowia, ponieważ wolą zapłacić za dla integralności społeczeństwa nie mniej
prywatne usługi i opiekę. Prestiżowe osiedla szkodliwe okazuje się wykluczenie
mieszkaniowe coraz częściej są odgradzane „na szczycie”.
Wykluczenie na szczycie może oznaczać fizyczne odseparowanie ludzi zamożnych od reszty społeczeństwa.

474-519 rozdzial 12.indd 506 10/11/12 2:45:45 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 507
N
Y Państwo opiekuńcze
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
w 2005 roku dochód z opodatkowania wy-
Zastanów się
niósł 51,1% produktu krajowego brutto
Jakie są główne różnice między
(PKB), w Belgii – 45,4%, a w Austrii – 49,7%.
wykluczeniem społecznym na „dole”
i na „szczycie” drabiny społecznej? Dla porównania inne kraje uprzemysło-
Co rządy mogłyby (lub powinny) zrobić, wione pobierają znacznie mniej podatków.
żeby poradzić sobie z problemem elitarnej W Wielkiej Brytanii dochód z opodatkowania
formy wykluczenia społecznego? wynosi 37,2% PKB, w Niemczech – 34,7%,
Czy rządy powinny skupić się na a w Stanach Zjednoczonych – zaledwie
wykluczeniu społecznym na dole,
czy na szczycie drabiny społecznej? 26,8% (OECD 2005). W tym rozdziale sku-
piamy się na roli państwa opiekuńczego
w łagodzeniu skutków ubóstwa, ale piszemy
Państwo opiekuńcze o nim także w wielu innych miejscach tej
książki. W rozdziale 8 przyglądamy się opie-
W większości społeczeństw uprzemysłowio- ce społecznej oraz świadczeniom i usługom
nych skutki ubóstwa i wykluczenia społecz- dla osób starszych, w rozdziale 10 ukazuje-
nego na dole drabiny społecznej w pewnym my państwo opiekuńcze w kontekście opieki
stopniu łagodzi system opieki społecznej. zdrowotnej, a w rozdziale 19 – w kontekście
Dlaczego w tak wielu krajach uprzemy- edukacji.
słowionych powstały państwowe systemy Powstało wiele teorii tłumaczących ewo-
opiekuńcze? Czym wytłumaczyć zróżnico- lucję państwa opiekuńczego. Zdaniem mark-
wanie modeli opieki społecznej w różnych sistów pomoc społeczna była warunkiem
krajach? W każdym kraju pomoc społeczna utrzymania się systemu kapitalistycznego,
jest zorganizowana inaczej, ale ogólnie rzecz teoretycy funkcjonalizmu uważali natomiast,
biorąc, kraje uprzemysłowione przeznaczają że w warunkach zaawansowanej industriali-
znaczną część swoich środków na potrzeby zacji systemy opieki społecznej pozwalają na
społeczne uporządkowaną integrację społeczeństwa.
Te i inne poglądy przez lata znajdowały
Teorie państwa opiekuńczego zwolenników, ale największy wpływ na teo-
rie państwa opiekuńczego prawdopodobnie
Współcześnie większość uprzemysłowionych wywarły prace brytyjskiego socjologa Tho-
i uprzemysławiających się krajów to pań- masa H. Marshalla (1893–1981) i duńskiego
stwa opiekuńcze. Oznacza to, że ich rządy socjologa Gøsty Espinga-Andersena. Najważ-
odgrywają zasadniczą rolę w niwelowaniu niejsze tezy Marshalla zostały przedstawio-
nierówności społecznych za pomocą sys- ne w ramce Klasyczne badania 12.2 – warto
temu opieki społecznej, zapewniającego się z nimi zapoznać, zanim przejdziemy do
dobra i usługi, które zaspokajają podsta- późniejszych teorii państwa opiekuńczego
wowe potrzeby obywateli w zakresie opie- i obywatelstwa.
ki zdrowotnej, edukacji, mieszkalnictwa
i dochodów. Ważną funkcją państwa opie- Gøsta Esping-Andersen: trzy światy
kuńczego jest zarządzanie ryzykiem, przed kapitalistycznego państwa dobrobytu
jakim stają ludzie w ciągu życia, takim jak
choroby, niepełnosprawność, bezrobocie W książce Trzy światy kapitalistycznego pań-
i starość. Zakres pomocy społecznej i po- stwa dobrobytu (1990; wyd. pol. 2010) Gøsta
ziom przeznaczanych na nią środków różni Esping-Andersen wprowadza perspektywę
się w poszczególnych krajach. Niektóre pań- porównawczą do wcześniejszych teorii pań-
stwa mają wysoko rozwinięty system opie- stwa opiekuńczego. Autor poważnie potrak-
ki społecznej, na który przekazują znacz- tował zastrzeżenie wobec ogólnej ewolucyj-
ną część budżetu. Na przykład w Szwecji nej perspektywy Marshalla, mianowicie że

474-519 rozdzial 12.indd 507 10/11/12 2:45:45 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
508 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Klasyczne badania 12.2. Thomas H. Marshall i ewolucja obywatelstwa w Wielkiej Brytanii
Problem badawczy Krytyka

Być może ktoś nazwał cię kiedyś „obywatelem” Jednym z zastrzeżeń wysuwanych pod adresem
konkretnego państwa – w tym określeniu kryje teorii Marshalla jest fakt, że powstała na
się idea pewnej „przynależności” do kraju. Kiedy podstawie studium jednego przypadku – Wielkiej
jednak powstała koncepcja „obywatelstwa” Brytanii. Krytycy wykazali, że perspektywy
i jak się rozwijała? Czym właściwie jest ewolucyjnej nie można zastosować, kiedy bada
obywatelstwo? Jakie prawa i obowiązki nakłada się inne kraje, na przykład Szwecję, Francję
na obywateli? Na czym polega związek między czy Niemcy (Turner 1990). „Ewolucyjna” teoria
obywatelstwem a państwowym systemem opieki Marshalla budzi też inne wątpliwości. Być może
społecznej? Jednym ze znaczących teoretyków, w rzeczywistości stanowi opis tego, jak rozwijało
którzy mierzyli się z tymi pytaniami, był Thomas się obywatelstwo w Wielkiej Brytanii, zamiast
Humphrey Marshall. Jego poglądy wywarły wyjaśniać w sposób przyczynowy, dlaczego tak
znaczący wpływ na kształt dyskusji dotyczącej się stało. Krytycy twierdzą, że Marshall zakłada
opieki społecznej i praw obywatelskich. progresywny rozwój poszczególnych typów
Pod koniec lat czterdziestych XX wieku praw, ale nie wyjaśnia ani powiązań między
Marshall uważał, że obywatelstwo, obok nimi, ani dlaczego pojawienie się na przykład
uprzemysłowienia, staje się fundamentalną praw cywilnych nieuchronnie prowadzi
cechą nowoczesnego społeczeństwa. do przyznania obywatelom praw politycznych,
a następnie socjalnych.
Teoria Marshalla Współcześni krytycy przekonują, że w dobie
Marshall (1950; wyd. pol. 2010) prześledził globalizacji teoria Marshalla – oparta na sile
z perspektywy historycznej proces, który nazywał państw narodowych – wydaje się anachroniczna,
„ewolucją” obywatelstwa w Wielkiej Brytanii ponieważ zakłada, iż rozwój obywatelstwa
(zwłaszcza w Anglii), i wyróżnił w nim trzy wynika z wewnętrznej dynamiki poszczególnych
zasadnicze etapy, z których każdy poszerzał społeczeństw narodowych, podczas gdy
znaczenie „obywatelstwa”. Według niego socjologowie teraz podkreślają związki i relacje
w XVIII wieku społeczeństwo uzyskało prawa między społeczeństwami na całym świecie.
cywilne. Obejmowały one podstawowe wolności Wreszcie − jak przekonamy się w dalszej
osobiste, jak wolność słowa, myśli i wyznania, części rozdziału − ewolucjonistyczne tezy
prawo do własności i prawo do procesu Marshalla podważył kryzys „doktryny państwa
sądowego. Następnie w XIX wieku obywatelom opiekuńczego” w latach siedemdziesiątych
przyznano prawa polityczne: prawo do XX wieku oraz próba ograniczenia skali
głosowania, piastowania urzędów i uczestnictwa opieki społecznej w wielu społeczeństwach
w procesie politycznym. W wieku XX przyszedł rozwiniętych, która nie mieści się w jego
czas na trzecią grupę praw – prawa socjalne. koncepcji rozwoju historycznego.
Obejmują one prawa do bezpieczeństwa
ekonomicznego i socjalnego, a więc edukacji, Współczesne znaczenie
opieki medycznej, mieszkań, emerytur i innych Poglądy Marshalla wywarły znaczący wpływ
świadczeń, których gwarantem stało się państwo na nasze rozumienie idei obywatelstwa, a dziś
opiekuńcze. Wpisanie praw socjalnych w pojęcie są przywoływane w debatach politycznych
obywatelstwa oznacza, że każdy, bez względu i badaniach naukowych nad integracją
na pozycję społeczną, ma prawo do pełnego i wykluczeniem społecznym. Jego główna teza,
i aktywnego życia oraz godziwych zarobków. że prawa i obowiązki nierozerwalnie wiążą się
W tym sensie prawa powiązane z ideą z ideą obywatelstwa, zyskuje nową popularność
obywatelstwa znacznie zbliżyły nas do w kontekście metod promowania „aktywnego
urzeczywistnienia ideału powszechnej równości. społeczeństwa obywatelskiego”. Wprawdzie
Perspektywę Marshalla często określa się teoria Marshalla zbyt mocno skupia się na roli
mianem optymistycznej, ponieważ zakłada państw narodowych, by w pełni sprawdzić się
wzrost praw przysługujących wszystkim w epoce globalizacji, ale koncepcja
obywatelom. ewolucyjnego rozwoju praw i obowiązków

474-519 rozdzial 12.indd 508 10/11/12 2:45:45 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 509
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
obywatelskich nadal pomaga nam zrozumieć W rezultacie, mimo wszystkich uwag

ideę obywatelstwa. Obecnie jesteśmy świadkami krytycznych, ogólna idea Marshalla wciąż
wyłaniania się nowego typu obywatelstwa – zachowuje pewne znaczenie.
środowiskowego lub ekologicznego – opartego
Koncepcja obywatelstwa ekologicznego
na prawach i obowiązkach ludzi względem
została omówiona dokładniej w rozdziale 5
środowiska naturalnego (Smith 1998; Dobson,
„Środowisko”.
Bell 2006).
poszczególne kraje dochodziły do koncepcji do jakiej uprawniony jest obywatel, zale-

praw obywatelskich różnymi ścieżkami, two- ży od jego pozycji społecznej. Celem tego
rząc różne „państwa opiekuńcze”. W swojej typu państwa opiekuńczego jest nie tyle
pracy Esping-Andersen porównuje zachodnie eliminacja nierówności, ile utrzymanie po-
systemy opieki społecznej i przedstawia trzy- rządku społecznego, silnej rodziny i lojal-
częściową typologię państw opiekuńczych. ności wobec państwa.
Kryterium podziału w jego typologii jest 3. Liberalizm. Stany Zjednoczone są najlep-
poziom dekomodyfikacji opieki społecznej, szym przykładem liberalnego państwa
czyli stopień uniezależnienia służb społecz- opiekuńczego. Opieka społeczna jest w du-
nych od mechanizmów rynkowych. W sys- żej mierze komodyfikowana (utowarowio-
temie o wysokim poziomie dekomodyfikacji na) i sprzedawana na rynku. Świadczenia
istnieje publiczna opieka społeczna, dostępna warunkowe mogą otrzymać tylko najbar-
niezależnie od poziomu dochodów i zasobów dziej potrzebujący, a każdy, kto z nich ko-
ekonomicznych jednostki. W systemie ryn- rzysta, zostaje napiętnowany, ponieważ
kowym służby społeczne są traktowane jako większość społeczeństwa kupuje opiekę na
towary, a więc sprzedaje się je na rynku po- warunkach podyktowanych przez rynek.
dobnie jak wszystkie inne dobra czy usługi.
Porównując systemy emerytalne oraz syste- Wielka Brytania nie odpowiada w pełni
my przyznawania zasiłków dla bezrobotnych żadnemu z tych trzech „typów idealnych”.
i zasiłków dochodowych w poszczególnych Jeszcze jakiś czas temu była bliższa socjalde-
krajach, Esping-Andersen wyróżnia trzy po- mokratycznemu porządkowi państwa opie-
rządki państw opiekuńczych: kuńczego, ale reformy systemu opieki społecz-
nej wprowadzone w latach siedemdziesiątych
1. S
ocjaldemokracja. Socjaldemokratyczne XX wieku zbliżyły ją do modelu liberalnego
państwa opiekuńcze w wysokim stop- o wyższym stopniu urynkowienia. Proces re-
niu podlegają dekomodyfikacji. Opieka form prawdopodobnie będzie kontynuowany.
społeczna jest dotowana przez państwo Przejście od jednego porządku państwa opie-
i dostępna wszystkim obywatelom (świad- kuńczego do drugiego czyni Wielką Brytanię
czenia powszechne). Przykładami socjal- interesującym przypadkiem badawczym.
demokratycznych państw opiekuńczych
jest większość krajów skandynawskich, na Brytyjskie państwo opiekuńcze
przykład Szwecja i Norwegia.
2. K
onserwatywny korporacjonizm. W krajach, Tym, co najbardziej różnicuje poszczególne
w których panuje konserwatywny korpo- modele państwa opiekuńczego, jest dostęp-
racjonizm, takich jak Francja czy Niemcy, ność świadczeń. W systemach opiekuńczych
opieka społeczna może być w znacznym działających na zasadzie świadczeń powszech-
zakresie dekomodyfikowana, ale nieko- nych prawo do pomocy ma każdy, kto jej po-
niecznie ma powszechny zasięg. Pomoc, trzebuje, bez względu na poziom dochodów

474-519 rozdzial 12.indd 509 10/11/12 2:45:45 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
510 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
lub status ekonomiczny. Przykładem tego mo- wyłonionym w procesie weryfikacji. Z kolei
delu w Wielkiej Brytanii jest zasiłek rodzinny, propagatorzy opcji rezydualnej uznają pań-
przyznawany rodzicom lub opiekunom dzieci stwo opiekuńcze za zbyt kosztowne, nieefek-
poniżej szesnastego roku życia, niezależnie od tywne i zbiurokratyzowane. Są i tacy, którzy
poziomu zarobków lub oszczędności. Celem twierdzą, iż podatki powinny być wysokie,
systemów opiekuńczych działających na tej ponieważ państwo opiekuńcze wymaga du-
zasadzie jest zaspokajanie w trybie ciągłym żych nakładów finansowych. Przekonują, że
podstawowych potrzeb wszystkich obywate- system opieki społecznej musi nadal funkcjo-
li. W systemie szwedzkim udział świadczeń nować, a zakres świadczeń trzeba poszerzyć
powszechnych jest większy niż w systemie nawet kosztem znacznego obciążenia podat-
brytyjskim, opartym w wyższym stopniu ników − w ten sposób ograniczy się brutal-
na świadczeniach warunkowych. Określenie ną polaryzację społeczną, do której prowadzi
„warunkowe” odnosi się do administracyjnej gospodarka rynkowa. W ich przekonaniu na
procedury weryfikacji, podczas której państwo każdym cywilizowanym państwie spoczywa
porównuje rzeczywisty poziom dochodów obowiązek pomagania swoim obywatelom
(lub środków) osoby ubiegającej się o pomoc i zapewniania im ochrony.
z pewnym wystandaryzowanym poziomem, Różnica zdań co do instytucjonalnego
a jeśli po stronie ubiegającego się o pomoc i rezydualnego modelu opieki społecznej
występuje niedobór, wówczas wyrównuje róż- jest głównym wątkiem współczesnych de-
nicę, wypłacając zasiłek lub oferując pewne bat na temat reformy państwa opiekuńczego.
usługi. Przykładami takich świadczeń warun- Wszystkie kraje uprzemysłowione zastana-
kowych są zasiłki mieszkaniowe i dopłaty dla wiają się nad przyszłością systemów opieki
osób o niskich dochodach. Usługi warunkowe społecznej. Wraz z przekształceniami doko-
obejmują między innymi zapewniane przez nującymi się w obrębie samego społeczeń-
lokalne oddziały opieki społecznej pakiety stwa – wskutek globalizacji, migracji oraz
opiekuńcze dla osób w podeszłym wieku, któ- zmian w życiu rodzinnym, zawodowym
re mieszkają w domach opieki lub w innych i innych fundamentalnych aspektach życia
placówkach w danej społeczności. społecznego – przeobrazić musi się również
Na poziomie polityki społecznej rozróż- charakter państwa opiekuńczego. W dalszej
nienie pomocy powszechnej i warunkowej części tego rozdziału przyjrzymy się pokrótce
wyraża się w dwóch przeciwstawnych podej- narodzinom brytyjskiego państwa opiekuń-
ściach do pomocy społecznej. Zdaniem osób czego, problemom, z którymi dziś się boryka,
opowiadających się za koncepcją instytucjo- oraz próbom jego reformy.
nalną dostęp do świadczeń powinni mieć
wszyscy obywatele. Natomiast w perspekty- Powstanie brytyjskiego państwa
wie rezydualnego państwa opiekuńczego po- opiekuńczego
moc społeczna powinna przysługiwać tylko
tym członkom społeczeństwa, którzy potrze- Brytyjskie państwo opiekuńcze powstało
bują wsparcia, gdyż sami nie są w stanie za- w XX wieku, ale jego początki sięgają Prawa
spokoić swoich potrzeb. Ubogich (Poor Law) z 1601 roku i likwidacji
Spór między zwolennikami perspektywy klasztorów. Klasztory pomagały biednym,
instytucjonalnej i rezydualnej przedstawia się a po ich rozwiązaniu ubodzy i chorzy zostali
często jako spór o podatki. Pomoc społeczna niemal całkiem pozbawieni wsparcia, co do-
jest finansowana z wpływów podatkowych. prowadziło do uchwalenia Prawa Ubogich.
Ludzie preferujący model „państwa opiekuń- Rozwój kapitalizmu przemysłowego i przej-
czego jako siatki bezpieczeństwa” uważają, ście od gospodarki rolnej do przemysłowej
że świadczenia społeczne powinny przy- pociągnęły za sobą załamanie tradycyjnych
sługiwać tylko najbardziej potrzebującym, systemów pomocy udzielanej w ramach

474-519 rozdzial 12.indd 510 10/11/12 2:45:45 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 511
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
rodziny i społeczności. Aby zachować porzą- było zaczątkiem nowego, uniwersalnego sys-
dek społeczny i ograniczyć nierówności wy- temu opiekuńczego. Będący u władzy w cza-
tworzone przez kapitalizm, należało przyjść sie wojny Rząd Narodowy uchwalił ustawę
z pomocą ludziom, którzy znaleźli się na o edukacji jeszcze w 1944 roku. Ustawa o pań-
obrzeżach gospodarki rynkowej. W 1834 roku stwowej służbie zdrowia z 1946 roku miała
wprowadzono Reformę Prawa Ubogich. Na zapewnić lepszą dbałość o stan zdrowia spo-
jej mocy powstały przytułki, oferujące niż- łeczeństwa. Walce z „niedostatkiem” służyła
szy standard życia niż inne rodzaje zakwa- ustawa o ubezpieczeniach społecznych z tego
terowania. Zakładano, że warunki panujące samego roku, wprowadzająca program ochro-
w przytułkach zmotywują ludzi do podejmo- ny na wypadek utraty dochodów z powodu
wania maksymalnego wysiłku celem unik- bezrobocia, choroby, emerytury lub śmierci
nięcia biedy. Z czasem, wraz z postępującym współmałżonka. Ustawa o pomocy społecz-
procesem narodotwórczym, coraz większa nej z 1948 roku zagwarantowała warunko-
rola w służbie ubogim przypadała państwu. wą pomoc tym, których nie objęła ustawa
Ustawodawstwo z końca XIX wieku, usta- o ubezpieczeniach społecznych, i ostatecznie
nawiające narodowy system edukacji i pań- zniosła stare Prawo Ubogich. Inne ustawy
stwową służbę zdrowia, było zapowiedzią dotyczyły potrzeb rodzin (ustawa o zasiłkach
szerszych programów, które miały powstać rodzinnych z 1945 roku) i podniesienia stan-
w kolejnym stuleciu. dardów mieszkaniowych (ustawa o nowych
System opieki społecznej rozwijał się miastach z roku 1946).
dalej przed pierwszą wojną światową, kie- Brytyjskie państwo opiekuńcze powstało
dy władzę sprawował rząd liberalny, któ- w specyficznych okolicznościach i bazowało
ry wprowadził między innymi emerytury, na dominującej wówczas wizji społeczeń-
ubezpieczenie zdrowotne i ubezpieczenie od stwa. Fundamentami systemu były trzy zało-
utraty pracy. Po drugiej wojnie światowej jed- żenia. Po pierwsze, pracę uznano za równo-
nym z priorytetów stała się reforma i rozwój znaczną z uzyskiwaniem dochodów, a pełne
systemu opiekuńczego. Opieka społeczna nie zatrudnienie za cel możliwy do osiągnięcia.
koncentrowała się już wyłącznie na osobach W idealnym społeczeństwie praca zarobkowa
biednych i chorych jak dawniej, ale objęła miała odgrywać główną rolę w życiu większo-
wszystkich członków społeczeństwa. Dla ca- ści ludzi, a osoby, które na skutek bezrobocia
łego narodu − zarówno biednych, jak i bo- lub choroby znalazłyby się poza sferą rynku,
gatych − wojna była silnym, wstrząsającym mogłyby zawsze liczyć na pomoc społeczną.
doświadczeniem, które wytworzyło poczucie Wizja państwa opiekuńczego opierała się na
solidarności i uświadomiło społeczeństwu, patriarchalnym modelu rodziny, z mężczy-
że nieszczęścia i tragiczny los niekoniecznie zną-żywicielem utrzymującym pozostałych
dotyczą tylko osób ubogich i w trudnej sytu- domowników i kobietą zajmującą się domem.
acji życiowej. Programy pomocy społecznej konstruowano
Koncepcja przejścia od wybiórczej do z myślą o tym tradycyjnym modelu rodziny,
uniwersalnej wizji opieki społecznej zosta- oferując drugą pulę usług rodzinom pozba-
ła przedstawiona w Raporcie Beveridge’a wionym mężczyzny-żywiciela.
z 1942 roku, często uznawanym za projekt Po drugie, państwo opiekuńcze miało pro-
nowoczesnego państwa opiekuńczego. Ra- mować solidarność narodową. Uważano, że
port stworzono, aby wskazać metody elimi- objęcie populacji wspólną pulą świadczeń
nacji pięciu wielkich problemów: niedostat- sprzyja integracji. Dzięki opiece społecznej
ku, choroby, ignorancji, nędzy i bezrobocia. więź łącząca państwo i naród stawała się sil-
Powojenny rząd Partii Pracy zaczął wcielać niejsza. Po trzecie, państwo opiekuńcze po-
tę wizję w życie za pomocą wielu rozwiązań magało zapanować nad ryzykiem, wpisanym
legislacyjnych. Kilka podstawowych ustaw w życie każdego człowieka. W tym sensie

474-519 rozdzial 12.indd 511 10/11/12 2:45:46 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
512 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
opieka społeczna przypominała ubezpiecze- liczba osób korzystających ze świadczeń roś-
nie na wypadek potencjalnych trudności, nie, ponieważ społeczeństwo się starzeje.
jakie mogła przynieść nieprzewidywalna Równocześnie maleje liczba młodych ludzi
przyszłość, ponieważ pomagała stawić czoła w wieku produkcyjnym, którzy utrzymują
bezrobociu, chorobie oraz innym problemom system, co grozi kryzysem finansowym.
społecznym i ekonomicznym.
Założenia te doprowadziły do ogromnej
Proces starzenia się światowej populacji
ekspansji systemu opieki społecznej w trzy-
został omówiony w rozdziale 8
dziestoleciu, które minęło od zakończenia „Bieg życia”.
wojny. Wraz z rozwojem gospodarki przemy-
słowej opieka społeczna stała się korzystnym
„nabytkiem” klasowym, zaspokajającym po- Druga linia argumentacji przeciwko utrzy-
trzeby zarówno klasy robotniczej, jak i elit, mywaniu systemu opieki społecznej łączyła
których sukces zależał od zdrowej i wydajnej się z pojęciem wyuczonej bezradności. Zda-
armii pracowników. Jednakże począwszy od niem krytyków istniejących rozwiązań ludzie
lat siedemdziesiątych XX wieku rozbieżność uzależniają się finansowo i psychicznie od
koncepcji instytucjonalnej i rezydualnej za- tych samych programów i świadczeń, któ-
znaczała się coraz wyraźniej. W latach dzie- re miały im pomóc stanąć na nogi i znaleźć
więćdziesiątych tak lewica, jak i prawica cel w życiu. Zamiast czynnie zatroszczyć się
dostrzegły, że warunki, w których powstało o siebie i swoje życie, tracą inicjatywę i bier-
państwo opiekuńcze, uległy zmianie. Idee Be- nie czekają na pomoc.
veridge’a stały się nieaktualne, a system opie- Wprowadzone przez konserwatywny rząd
ki społecznej wymagał radykalnej reformy. brytyjski reformy systemu opieki społecznej
zaczęły przenosić odpowiedzialność za po-
Reforma systemu opieki społecznej: moc potrzebującym z państwa na sektor pry-
lata osiemdziesiąte XX wieku watny, instytucje dobroczynne i społeczności
lokalne. Usługi, świadczone do tej pory przez
Polityczny konsens co do celowości utrzymy- państwo po obniżonych stawkach, zostały
wania systemu opieki społecznej załamał się sprywatyzowane lub objęte ściślejszą kontro-
w latach osiemdziesiątych XX wieku, kiedy lą. Przykładem była prywatyzacja mieszkań
rządy kierowane przez Margaret Thatcher komunalnych przeprowadzona w 1980 roku.
w Wielkiej Brytanii i Ronalda Reagana w Sta- Przyjęta wówczas ustawa o mieszkalnictwie
nach Zjednoczonych podjęły konkretne kroki pozwoliła znacznie podnieść czynsze za
w kierunku ograniczenia świadczeń. Koncep- mieszkania komunalne, stwarzając warun-
cję państwa opiekuńczego krytykowano z kil- ki do masowej wyprzedaży lokali. Ten krok
ku powodów. Na pierwszym miejscu wymie- w kierunku wdrożenia rezydualnego mode-
niano względy ekonomiczne. Ogólna recesja lu pomocy mieszkaniowej najsilniej uderzył
gospodarcza, wzrost bezrobocia i potężnie w osoby lokujące się nieco powyżej poziomu
rozbudowana biurokracja państwowa spra- uprawniającego do pomocy, które straciły
wiały, że koszty utrzymania systemu opie- możliwość korzystania z mieszkań komunal-
ki społecznej rosły szybciej niż gospodarka nych, ale nie mogły sobie pozwolić na wy-
kraju. Rozpoczęła się debata nad wydatkami najmowanie mieszkania po cenie rynkowej.
związanymi z opieką społeczną. Zwolennicy Zdaniem krytyków prywatyzacja mieszkań
ograniczenia wydatków wskazywali narastają- komunalnych znacznie przyczyniła się do
cą presję finansową na system opieki społecz- wzrostu liczby bezdomnych w latach osiem-
nej. Decydenci podkreślali potencjalne skut- dziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku.
ki, jakie „demograficzna bomba zegarowa” Inną próbą ograniczenia wydatków na
miała przenieść systemowi opieki społecznej: opiekę społeczną i zwiększenia efektywności

474-519 rozdzial 12.indd 512 10/11/12 2:45:46 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 513
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
systemu było świadczenie usług publicz- mówić o jego „kryzysie”. Wydatki na opie-
nych na zasadach rynkowych. Rząd kon- kę społeczną w zasadzie utrzymały się na
serwatystów wychodził z założenia, że tym samym poziomie, nie zlikwidowano
wprowadzenie elementu konkurencji ryn- również żadnego kluczowego elementu
kowej do systemu służby zdrowia czy edu- struktury systemu państwowej opieki spo-
kacji poszerzy wybór usług i poprawi jakość łecznej. Pierson przyznaje, że przeprowadzo-
świadczeń. Konsumenci mieli „głosować na w latach osiemdziesiątych XX wieku
nogami”, wybierając szkoły i usługi medycz- reforma pociągnęła za sobą wzrost nierów-
ne według własnego uznania. Instytucje ności społecznych, ale zwraca uwagę, iż
świadczące usługi na zbyt niskim pozio- wprowadzone zmiany nie były tak głębokie,
mie musiałyby poprawić ich standard lub jak reformy w sferze przemysłu i admini-
zaprzestać działalności, tak samo jak firmy stracji.
działające na wolnym rynku, ponieważ wy- U podstaw strategii rządu Margaret That-
sokość przydzielanych funduszy zależałaby cher i kolejnych administracji konserwatyw-
od liczby uczniów czy pacjentów korzys- nych (1979–1997) leżało założenie, że ob-
tających z usług danej instytucji. Krytycy niżenie stawek podatkowych dla osób fizycz-
twierdzą jednak, że „konkurencja wewnętrz- nych i przedsiębiorstw zaowocuje wysokim
na” w obrębie usług publicznych prowadzi wzrostem gospodarczym, którego efekty od-
raczej do obniżenia ich jakości i uwarstwie- czują również najbiedniejsi. Podobną polity-
nia całego systemu, ograniczając dostęp do kę prowadzono w Stanach Zjednoczonych.
równej pomocy dla wszystkich obywateli. Teoria ta nie znalazła jednak potwierdzenia
W jakim stopniu konserwatywnym rzą- w faktach. Tego rodzaju polityka gospodar-
dom z lat osiemdziesiątych udało się zredu- cza może przyspieszyć tempo rozwoju gos-
kować system opieki społecznej? W książce podarki, ale równocześnie pogłębia przepaść
Dismantling the Welfare State? Paul Pierson między biednymi a bogatymi i zwiększa licz-
(1994) porównał skutki cięć budżetowych bę ludzi żyjących w ubóstwie.
dokonanych w Wielkiej Brytanii i Stanach
Zjednoczonych w okresie rządów Margaret Zastanów się
Thatcher i Ronalda Reagana. Jego zdaniem
Na podstawie przedstawionych informacji
system opieki społecznej przetrwał epokę spróbuj ocenić, czy uniwersalny
rządów konserwatywnych bez większego system opieki społecznej skutkuje
uszczerbku. Obie administracje w momen- wyuczoną bezradnością.
cie obejmowania władzy deklarowały za- Nawiązując do trzech typów państwa
miar ograniczenia wydatków na pomoc spo- opiekuńczego, wyróżnionych przez
Espinga-Andersena (2010), powiedz,
łeczną, ale – według Piersona – przeszkody w których państwach poziom wyuczonej
napotkane przy jej redukcji okazały się zbyt bezradności będzie twoim zdaniem
poważne. Owe trudności wynikały z gene- najwyższy. Co świadczy o tym,
zy systemu opieki społecznej. Od początku że system opieki społecznej negatywnie
swojego istnienia państwo opiekuńcze i jego wpływa na te społeczeństwa?
instytucje przyczyniały się do powstawania
kolejnych środowisk wyborców, takich jak Reforma systemu opieki społecznej:
związki zawodowe czy organizacje wolon- lata 1997–2008
tariackie, na przykład Child Poverty Action
Group, które w obliczu prób ograniczenia Partia Pracy, która objęła rządy w Wielkiej
zakresu pomocy społecznej potrafiły czyn- Brytanii w 1997 roku, potraktowała refor-
nie chronić swoje przywileje. mę systemu opieki społecznej priorytetowo.
Pierson uważa, że państwo opiekuńcze Laburzyści przejęli niektóre założenia par-
przechodzi trudny okres, ale nie można tii konserwatywnej (i tym samym zerwali

474-519 rozdzial 12.indd 513 10/11/12 2:45:46 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
514 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
z tradycyjną polityką lewicową), dostrze- ryzyka, przed którym państwo opiekuńcze
gając potrzebę opracowania nowej polityki powinno chronić obywateli. Okazało się, że
społecznej, która umożliwiłaby skuteczne jest ono zupełnie nieprzystosowane do walki
uporanie się z ubóstwem i nierównościami ze szkodliwymi skutkami zanieczyszczenia
w społeczeństwie oraz poprawienie stanu środowiska lub konsekwencjami takich indy-
służby zdrowia i oświaty. Przeszkodą w re- widualnych wyborów życiowych, jak palenie
alizacji tych celów często okazywał się sam tytoniu.
system opieki społecznej, który uzależniał Partia Pracy od początku swoich rządów
od siebie beneficjentów, dając im zasiłki, skupiła się na „pozytywnej opiece społecznej”,
a nie siłę, aby stanęli na własnych nogach. opartej na nowej „umowie społecznej” między
Partia Pracy chciała zwalczać przyczyny państwem a obywatelami, na mocy której obie
ubóstwa dzięki zastosowaniu strategii Trze- strony mają zarówno prawa, jak i obowiąz-
ciej Drogi, wykraczającej poza idee „starej” ki. Państwo powinno pomagać obywatelom
lewicy i „nowej” prawicy rządu premier w znalezieniu pracy przynoszącej systema-
Thatcher. W ten sposób – przynajmniej na tyczne dochody, a nie tylko zapewniać wspar-
początku – Partia Pracy nawiązywała do mo- cie finansowe bezrobotnym. Z kolei obywatele
ich koncepcji modernizacji polityki lewico- powinni podejmować działania w kierunku
wej i przystosowania jej do ery globalizacji poprawy własnej sytuacji, zamiast biernie cze-
(Giddens 1999, 2001a). Postulowały one kać na zasiłek.
wzmocnienie społeczeństwa obywatelskie- Zatrudnienie stało się jednym z prioryte-
go, decentralizację władzy i uwzględnianie tów polityki społecznej Partii Pracy, ponieważ
różnorodności kulturowej we wszystkich aktywizację zawodową uznano za najskutecz-
działaniach politycznych, położenie na- niejszą metodę walki z ubóstwem. Do najważ-
cisku na wykluczenie społeczne zamiast niejszych laburzystowskich reform systemu
na nierówność oraz wykorzystanie sektora opieki społecznej należą programy „od zasiłku
prywatnego do nadania większej dynamiki do zatrudnienia” (zob. ramka Użyj socjologicz-
procesowi świadczenia usług publicznych nej wyobraźni 12.2).
i stworzenia w ten sposób „państwa inwe- Równouprawnienie kobiet pod względem
stycji społecznych”. ekonomicznym, społecznym i kulturowym
Początkowo Partia Pracy odrzuciła polity- jest dziś dużo większe niż w poprzednich
kę dawnej lewicy jako przestarzałą w dobie pokoleniach. Podjęcie studiów wyższych
indywidualizmu, konsumpcjonizmu i glo- i pracy przez dużą liczbę kobiet pogłębiło
balizacji i próbowała stworzyć program oraz przepaść między gospodarstwami domowy-
znaleźć na scenie politycznej miejsce dla mi „obfitującymi w pracę”, w których dwie
„nowej lewicy”. Przekonywała na przykład, osoby pracują zarobkowo, a gospodarstwami
że problemy z systemem opieki społecznej z „niedoborem pracy”, w których nikt nie jest
wynikają przede wszystkim z tego, iż w prze- zatrudniony. Zarobki kobiet mają coraz wyż-
szłość odeszły już warunki, w jakich ten sys- szy udział w dochodach gospodarstw domo-
tem powstał, mianowicie sytuacja pełnego wych, wpływając w znacznym stopniu na
zatrudnienia i utrzymywanie się wielu rodzin jego pozycję. Sukces gospodarstw domowych
z pracy mężczyzny. Przemiany w strukturze z dwoma osobami zarabiającymi, szcze-
rodziny w latach dziewięćdziesiątych sprawi- gólnie gospodarstw bezdzietnych, to jeden
ły, że patriarchalny model z mężczyzną-żywi- z najważniejszych czynników zmian w za-
cielem uległ dezaktualizacji. Pracę zawodo- kresie wzoru dystrybucji dochodów. Róż-
wą podjęła ogromna liczba kobiet, a nowym nice między gospodarstwami z dwoma za-
wyzwaniem dla państwa opiekuńczego stała rabiającymi, jednym zarabiającym i dwoma
się rosnąca liczba rodziców samotnie wycho- niezarabiającymi coraz bardziej się pogłę-
wujących dzieci. Zmienił się też charakter biają.

474-519 rozdzial 12.indd 514 10/11/12 2:45:46 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 515
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Użyj socjologicznej wyobraźni 12.2. Ocena programów „od zasiłku do zatrudnienia”

Od roku 1997 rząd Partii Pracy przedstawił społeczne o około 40%, ale z niektórych
wiele strategii i inicjatyw mających pomóc zestawień statystycznych wynika, że rezultaty
beneficjentom świadczeń społecznych nie są jednoznacznie pozytywne. W Stanach
znaleźć pracę. Powstały programy Zjednoczonych około 20% osób, którym kończy
zatrudnienia „New Deal” dla takich się prawo do zasiłku, nie pracuje i nie ma
grup, jak niepełnosprawni, długotrwale żadnego niezależnego źródła dochodu, a prawie
bezrobotni, młodzież i osoby powyżej jedna trzecia osób, które znalazły pracę,
pięćdziesiątego roku życia. w ciągu roku traci ją i ponownie zaczyna
Podobne programy są realizowane od pobierać zasiłek. Dochody od 30 do 50% ludzi,
pewnego czasu w Stanach Zjednoczonych, którzy rezygnują z pomocy społecznej, są niższe
co umożliwia ocenę ich efektów. Daniel od otrzymywanych wcześniej zasiłków.
Friedlander i Gary Burtless (1994) W stanie Wisconsin, gdzie wprowadzono
przeanalizowali cztery różne amerykańskie pierwsze programy „od zasiłku do zatrudnienia”,
programy rządowe, których celem była dwie trzecie osób, które zrezygnowały z pomocy
aktywizacja zawodowa ludzi korzystających społecznej, żyje poniżej granicy ubóstwa (Evans
z pomocy społecznej. Programy działały 2000). Krytycy twierdzą, że pozorny sukces tego
na podobnych zasadach: osoby, które rodzaju inicjatyw w zmniejszeniu bezwzględnej
czynnie szukały zatrudnienia, mogły liczyć na liczby beneficjentów pomocy społecznej ukrywa
świadczenia pieniężne i pomoc w szukaniu kłopotliwą prawdę o doświadczeniach osób,
pracy oraz w zdobyciu wykształcenia które straciły zasiłek.
i kwalifikacji. Inicjatywy te kierowano głównie Inni powątpiewają w skuteczność lokalnych
do samotnych rodziców, korzystających „stref” samopomocy. Ich zdaniem ubóstwo
z zasiłków dla rodzin z dziećmi na utrzymaniu, i deprywacja nie ograniczają się do tych
największego programu pomocy finansowej wyznaczonych rejonów, tymczasem programy
w kraju. Friedlander i Burtless stwierdzili, że są opracowane w taki sposób, jak gdyby
wdrożone programy przynoszą pozytywne wszyscy ludzie ubodzy żyli w tym samym
rezultaty. Ich uczestnicy znajdowali zatrudnienie miejscu. Potwierdzają to ustalenia brytyjskiego
lub podejmowali pracę szybciej niż osoby spoza Departamentu do spraw Wykluczenia
programów. W przypadku wszystkich czterech Społecznego (Social Exclusion Unit): w 1997
inicjatyw osiągnięte korzyści wielokrotnie roku, kiedy Partia Pracy doszła do władzy,
przewyższały poniesione koszty netto. Programy w czterdziestu czterech najuboższych gminach
aktywizacji zawodowej najmniej skuteczne mieszkała zaledwie jedna trzecia wszystkich
okazały się jednak w odniesieniu do osób bezrobotnych. Jak podkreślają sceptycy,
najbardziej potrzebujących pomocy, czyli inicjatywy lokalne nie zastąpią ogólnokrajowej
długotrwale bezrobotnych. strategii walki z ubóstwem, ponieważ zbyt
W Ameryce programy „od zasiłku do wiele osób znajduje się poza granicami stref
zatrudnienia” pozwoliły ograniczyć świadczenia samopomocy.
Oprócz wspomnianych programów „od

Zastanów się
zasiłku do zatrudnienia” Partia Pracy pod-
Czy oczekiwanie, że programy „od zasiłku do
jęła również działania w kierunku podnie-
zatrudnienia” pomogą wszystkim grupom
społecznym znaleźć pracę, jest realistyczne? sienia wynagrodzeń osób o najniższych
Czy wszyscy mogą pracować? Jak sądzisz, zarobkach. W 1999 roku w Wielkiej Bryta-
dlaczego tego rodzaju programy nie nii wprowadzono płacę minimalną. Rząd
sprawdzają się w wypadku osób długotrwale zobowiązał się ograniczyć ubóstwo wśród
bezrobotnych? Przed jakimi problemami stają dzieci o 25% do przełomu lat 2004/2005
osoby szukające pracy, ale pozbawione jej
i całkowicie rozwiązać ten problem do roku
dłużej niż rok? Co mogą zrobić rządy, żeby
pomóc im w rozwiązaniu tych problemów? 2020. Ostatnie wyliczenia pokazują, że rząd
odniósł na tym polu pewien sukces, ponieważ

474-519 rozdzial 12.indd 515 10/11/12 2:45:46 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
516 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Narkotykowe ekscesy celebrytów często są prezentowane w mediach jako rozrywka, podczas gdy
negatywne aspekty uzależnienia kojarzy się z ludźmi biednymi i wykluczonymi społecznie.
do 2006 roku liczba dzieci żyjących w ubó- Nawet krytycy przyznają, że niektóre re-
stwie spadła do 600 tysięcy. Należy jednak formy polityki społecznej wdrożone przez
podkreślić, że nawet jeśli dziesięcioletni cel Partię Pracy zakończyły się sukcesem. Udało
obniżenia poziomu ubóstwa wśród dzieci się wesprzeć wielu młodych ludzi na ryn-
o połowę do 2010 roku zostanie osiągnię- ku pracy, podnieść poziom finansowania
ty, to wskaźnik ten pozostanie wyższy niż świadczeń publicznych i pomóc znaleźć za-
w 1979 roku, kiedy premierem została Mar- trudnienie takim osobom jak Lisa (o której
garet Thatcher (Flaherty, Veit-Wilson, Dor- pisaliśmy na początku tego rozdziału). Przy-
nan 2004). W 2006 roku rządowe statystyki jęte podejście do systemu opieki społecznej
liczby gospodarstw domowych o dochodach wzbudziło jednak wiele kontrowersji. Próbę
poniżej średniej (HBAI) wykazały, że mimo uzależnienia dostępu do świadczeń od zaan-
optymistycznych prognoz przedstawianych gażowania w aktywne poszukiwanie pracy
przez wielu komentatorów Partii Pracy lub od uczestniczenia w rozmowach kwali-
nie udało się osiągnąć przejściowego celu fikacyjnych nazwano „postępującą warunko-
i zmniejszyć poziomu ubóstwa wśród dzieci wością”, która podważa „prawo” obywateli
o 25% w okresie między latami 1998/1999 do pomocy (Dwyer 2004). Jak przekonaliśmy
a 2004/2005. Z obecnych szacunków wynika, się wcześniej, promowanie programów labu-
że znaczące ograniczenie zjawiska ubóstwa rzystów skupionych na aktywizacji zawodo-
wśród dzieci będzie wymagało zastosowania wej (oraz podobne inicjatywy podejmowane
bardziej radykalnych środków. w niektórych krajach europejskich) opierało

474-519 rozdzial 12.indd 516 10/11/12 2:45:49 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 517
N
Y Ubóstwo i opieka społeczna w zmieniającym się świecie
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
się na odwołaniu do idei „integracji społecz- MacGregor stwierdza, że Partia Pracy zajmuje
nej”. Trudno powiedzieć, w jaki sposób wy- się przede wszystkim nieakceptowalnym za-
kluczenie wiąże się z leżącym u jego podstaw chowaniem ubogich, wprowadzając między
problemem nierówności społecznych, które innymi podział na bezrobotnych „godnych”
tradycyjnie stanowiły bardzo ważny element i „niegodnych” pomocy albo na osoby rze-
programu Partii Pracy. czywiście „starające się o azyl” i „migrantów
W książce The Inclusive Society? Ruth ekonomicznych”. Jej zdaniem „ten sposób
Levitas (2005) przeanalizowała trzy głów- działania koncentruje się na niewłaściwych
ne dyskursy, a więc sposoby omawiania zachowaniach ludzi biednych, ignorując pro-
i przedstawiania polityki społecznej, sto- blem uzależnienia od narkotyków, niewierno-
sowane przez Partię Pracy od roku 1997. ści, oszustw, nieuczciwości i innych ludzkich
Początkowo laburzystowska administracja słabości, którym ulegają bogaci, lepiej sytu-
przyjęła dyskurs redystrybucyjny, który uka- owani i ci, którym udaje się wiązać koniec
zywał wykluczenie społeczne jako konse- z końcem” (MacGregor 2003, s. 72).
kwencję, a nie przyczynę ubóstwa i nierów- Wreszcie, mimo sprzeciwu wobec prze-
ności społecznych. W późniejszym okresie prowadzonej przez konserwatystów prywa-
rząd Partii Pracy przedstawiał problem tyzacji kolei i innych przedsiębiorstw sektora
podklasy na gruncie dyskursu moralnego publicznego, Partia Pracy nie odwróciła tego
(o czym przekonaliśmy się, omawiając teorię procesu (pewnym wyjątkiem jest firma Rail-
Charlesa Murraya we wcześniejszej części track, do której należą tory, ale nie pociągi).
rozdziału). Dyskurs ten zwykle obarcza wy- W zasadzie rząd laburzystów odwoływał się
kluczonych społecznie odpowiedzialnością w dużej mierze do mechanizmów rynkowych,
za sytuację, w jakiej się znaleźli, i czasami szczególnie w zakresie partnerstwa publicz-
traktuje ich jako odrębną grupę społeczną no-prywatnego, aby zwiększyć poziom inwe-
o pewnych charakterystycznych cechach. stycji w takich sferach usług publicznych, jak
Trzecim wyodrębnionym przez Levitas system opieki zdrowotnej, bez konieczności
dyskursem był dyskurs integracji społecz- podniesienia podatków.
nej, który wiąże wykluczenie społeczne
z rynkiem pracy, ponieważ upatruje rozwią- Ubóstwo i opieka społeczna
zania problemu wykluczenia społecznego
w zmieniającym się świecie
w aktywności zawodowej.
Levitas zwraca uwagę, że dyskurs i poli- Zmiany struktury zawodowej i gospodarki
tyka Partii Pracy oddala się od tradycyjnego, globalnej przyczyniły się do wzrostu nie-
redystrybucyjnego podejścia do opieki spo- równości społecznych w Wielkiej Brytanii,
łecznej. Z tego powodu polityka społeczna Stanach Zjednoczonych i w innych krajach.
laburzystowskiej administracji niewiele się Spadek zapotrzebowania na pracę fizyczną
różni od perspektywy przyjętej przez jej kon- znacząco wpłynął na wzory dystrybucji do-
serwatywnych poprzedników, którzy obar- chodów oraz na poziom bezrobocia. Przed-
czali ludzi na najniższych szczeblach drabiny stawiciele zawodów wymagających niskich
społecznej odpowiedzialnością za własną sy- lub niewymagających żadnych kwalifikacji
tuację życiową i za wydźwignięcie się z bie- mają problemy z odnalezieniem się na pod-
dy. Problem polega na tym, że takie podejście legającym dynamicznym przemianom rynku
oddziela zjawisko wykluczenia od nierów- pracy, na którym coraz bardziej liczą się wy-
ności społecznych, gdyż podkreśla podział kształcenie i umiejętności technologiczne.
na wykluczonych i zintegrowanych, a nie na Chociaż sektor usług stwarza coraz więcej
bogatych i biednych. W ten sposób ludzie za- szans zatrudnienia, to jednak w wielu wy-
możni z powodzeniem wymigują się od obo- padkach chodzi o nisko płatne stanowiska
wiązków względem społeczeństwa. Susanne z niewielką perspektywą awansu.

474-519 rozdzial 12.indd 517 10/11/12 2:45:52 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
518 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
W XXI wieku system opieki społecznej hierarchii społecznej. Zjawisko to wpływa na
dotyczy nie tylko kwestii materialnych, lecz walkę z ubóstwem silniej, niż mogłoby się
także ogólnej jakości życia społeczeństwa. w pierwszej chwili wydawać. Gdyby ludzie
Polityka społeczna ma wzmocnić spójność bogaci płacili wyższe podatki, spełnialiby
społeczną, czynnie wspierać inicjatywy sa- wtedy swój obywatelski obowiązek, ale to nie
mopomocy i zachęcać jednostki do maksy- wszystko – dodatkowe wpływy podatkowe
malnej samodzielności. Prawa i obowiązki można byłoby przeznaczyć na pomoc ubogim,
nabierają nowego znaczenia – nie tylko dla na przykład na realizację skuteczniejszych
najuboższych, którzy próbują znaleźć pra- programów zwalczania ubóstwa wśród dzie-
cę i uniezależnić się od pomocy społecznej, ci. Można oczekiwać, że kwestie dotyczące
ale również dla najbogatszych, ponieważ za- wykluczenia i integracji społecznej, ubóstwa
możność nie zwalnia z obowiązków obywa- i powstawania bogactwa oraz zabezpieczenia
telskich, społecznych i fiskalnych. Zdaniem materialnego i dobrobytu będą tematem go-
krytyków Partia Pracy wykazała zbyt małe rących dyskusji akademickich i politycznych
zdecydowanie w walce z rosnącymi w zastra- oraz priorytetem dla ustawodawców w kolej-
szającym tempie nierównościami na szczycie nych dziesięcioleciach.
Podsumowanie wzmacnianych i kształtowanych przez

działania jednostek.
1. Ubóstwo można rozumieć dwojako. Ubóstwo 5. Wykluczenie społeczne to proces prowadzący
absolutne oznacza brak podstawowych do odcięcia niektórych jednostek od możliwości
środków, niezbędnych do zachowania zdrowia pełnego uczestniczenia w życiu społecznym.
i prawidłowego funkcjonowania organizmu. To termin szerszy niż ubóstwo, ponieważ
Ubóstwo względne dotyczy różnicy między obejmuje nie tylko brak zasobów finansowych
warunkami życiowymi pewnych grup i dochodów, lecz także wykluczenie z rynku
a poziomem życia większości społeczeństwa. pracy, wykluczenie z powodu braku dostępu
2. Wiele krajów stosuje oficjalną miarę ubóstwa do usług i wykluczenie z relacji społecznych.
– granicę ubóstwa. Wyznacza ona poziom Jedną z najbardziej skrajnych form
dochodu, poniżej którego można mówić wykluczenia jest bezdomność. Pozbawieni
o biedzie. Podstawą subiektywnych stałego miejsca zamieszkania bezdomni
wskaźników ubóstwa jest to, co ludzie uważają nie mogą uczestniczyć w wielu codziennych
za niezbędne do życia w godnych warunkach. aktywnościach, nad którymi większość ludzi
3. Ubóstwo nadal jest powszechnym zjawiskiem w ogóle się nie zastanawia.
w krajach zamożnych. W latach 6. Państwo opiekuńcze to państwo, w którym
osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych główną rolę w ograniczaniu nierówności
XX wieku wskaźnik ubóstwa w Wielkiej społecznych odgrywa rząd, zapewniający
Brytanii należał do najwyższych w świecie i dotujący określone dobra i usługi.
rozwiniętym. Nierówności społeczne pogłębiły Zakres opieki społecznej w poszczególnych
się dramatycznie wskutek polityki rządowej, krajach jest różny, ale najczęściej obejmuje
zmian w strukturze zatrudnienia i wzrostu oświatę, służbę zdrowia, mieszkalnictwo,
bezrobocia. Ubodzy stanowią zróżnicowaną zapomogi, renty, zasiłki dla bezrobotnych
grupę, można jednak zauważyć, że jednostki i emerytury. W większości krajów
nieuprzywilejowane pod innymi względami są uprzemysłowionych trwa dyskusja nad
też bardziej narażone na ubóstwo. przyszłością systemu opieki społecznej.
4. Istnieją dwie główne teorie ubóstwa. Jedni uważają, że pomoc społeczna powinna
Zwolennicy perspektywy „kultury ubóstwa” pozostać rozbudowana i mieć charakter
i „wyuczonej bezradności” twierdzą, że ubodzy powszechny, zdaniem innych powinna służyć
sami ponoszą odpowiedzialność za swoją tylko ratowaniu tych, którzy rzeczywiście
sytuację. Zgodnie z drugą teorią ubóstwo nie są w stanie uzyskać wsparcia z innych
jest skutkiem szerszych zjawisk społecznych, źródeł.

474-519 rozdzial 12.indd 518 10/11/12 2:45:52 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 519
N
Y Polecane strony internetowe
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
7. Brytyjski system opieki społecznej ukształtował społecznej, przenosząc część obowiązków
się w XX wieku i rozwijał się w okresie związanych z pomocą społeczną z instytucji
przed pierwszą wojną światową i po drugiej państwowych na sektor prywatny, organizacje
wojnie światowej. Miał być urzeczywistnieniem dobroczynne i społeczności lokalne.
wizji powszechnej opieki, obejmującej Deinstytucjonalizacja to proces przekazania
wszystkich członków społeczeństwa. osób, którymi zajmuje się państwo (instytucje),
W latach siedemdziesiątych system zaczęto z powrotem pod opiekę ich rodzin
krytykować za niewydolność, biurokratyzację i społeczności.
i wysokie koszty. Pojawiły się też obawy, że 9. Laburzystowski rząd Tony’ego Blaira
uzależnienie od pomocy społecznej kontynuował szeroko zakrojoną reformę
nie pozwala jej beneficjentom stanąć na systemu opieki społecznej, realizując między
własnych nogach. innymi inicjatywy „od zasiłków do
8. Konserwatywny rząd Margaret Thatcher zatrudnienia” oraz programy ograniczania
próbował zredukować system opieki ubóstwa wśród dzieci.
Dalsze lektury John Pierson w książce Tackling Social

Exclusion (London: Routledge, 2001).
Dobrym wprowadzeniem do tematyki
ubóstwa i wykluczenia społecznego jest The Evolution of the British Welfare State
książka Pete’a Alcocka, Understanding Dereka Frasera (Basingstoke: Palgrave
Poverty (Basingstoke: Palgrave Macmillan, Macmillan, 2002) to rzetelny i często
2006). To świetnie napisane, aktualne przywoływany opis rozwoju państwa
i rzetelne źródło. Ruth Lister w swojej pracy opiekuńczego w Wielkiej Brytanii.
Bieda (Warszawa: Wydawnictwo Sic!, 2007) Zbiór esejów Jeta Bussemakera Citizenship
również prezentuje i omawia podstawowe and Welfare State Reform in Europe
kwestie związane z wykluczeniem (London: Routledge, 1999) nie jest łatwą
i integracją społeczną. lekturą, warto jednak po nią sięgnąć, aby
spojrzeć na zjawisko ubóstwa w Europie
Więcej informacji na temat wykluczenia z bardziej porównawczej perspektywy.
społecznego można znaleźć w tomie pod
redakcją Johna Hillsa, Juliana Le Granda Najodważniejszym polecam serię analiz
i Davida Piachauda, Understanding Social PSE opublikowaną w zbiorze pod redakcją
Exclusion (Oxford: Oxford University Press, Christiny Pantazis, Davida Gordona i Ruth
2002), natomiast o praktycznej roli Levitas, Poverty and Social Exclusion in
pracowników opieki społecznej Britain. The Millennium Survey (Bristol:
w promowaniu integracji społecznej pisze The Policy Press, 2006).
Polecane strony internetowe The Poverty Site – brytyjska strona

poświęcona zjawisku ubóstwa w Wielkiej
Townsend Centre for International Poverty Brytanii i Europie:
Research na Uniwersytecie Bristolskim www.poverty.org.uk
w Wielkiej Brytanii:
www.bristol.ac.uk/poverty/index.html The Social Market Foundation – brytyjski
think tank zajmujący się relacjami
Strona Banku Światowego na temat ubóstwa: państwo−rynek:
www.worldbank.org/en/topic/poverty www.smf.co.uk
Organizacja Child Poverty Action Group,

Wielka Brytania:
www.cpag.org.uk

474-519 rozdzial 12.indd 519 10/11/12 2:45:52 PM

11 I 12 Rozdział Socjologia - Gidens - Struktura - Społeczna

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

11 I 12 Rozdział Socjologia - Gidens - Struktura - Społeczna

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

hange E hange E

Stratyfikacja i klasa społeczna

Teorie klas i stratyfikacji 440

Operacjonalizacja pojęcia klasy 445

Struktura klasowa współczesnych społeczeństw

Ruchliwość społeczna 464

Zakończenie: klasa społeczna ma znaczenie 471

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

pokrywające ziemię. Społeczeństwa składa- klasowe człowieka wywierają ogromny

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Klasyczne badania 11.1. Karol Marks i teoria konfliktu klasowego

Problem badawczy bezpośredniego przejmowania przez

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

wykonuje te same rutynowe czynności robotniczej to dziś ludzie zamożni, którym

spotyka się z pogardliwym traktowaniem ze materialne jednostek i grup, a zatem na ich

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Operacjonalizacja odzwierciedlają kształt struktury zawodowej

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Klasyczne badania 11.2. John H. Goldthorpe: klasa społeczna a zawód

Problem badawczy Industrial Nations). Wyniki tego projektu okazały

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

w społeczeństwach kapitalistycznych. Mimo uzasadnionej krytyki model ten wciąż

Źródło: Goldthorpe, McKnight (2004, s. 2).

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Tabela 11.2. Rozkład bogactwa w Wielkiej Brytanii w latach 1976−2003

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

11.1. Śmierć klasy?

W ostatnich latach w socjologii toczy się

Era przemian społecznych

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Procesy globalizacji południu kraju. Wzrost ruchliwości geograficznej

należy do 1% najzamożniejszych ludzi. Naj- programu prywatyzacji, przeprowadzonego

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Czy amerykańska teoria podklasy ma sens w kontekście społeczeństw europejskich? Spójrz na

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Społeczeństwo globalne 11.1. Kształtowanie

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

11.2. „Dezidentyfikacja” z klasą robotniczą?

Teorie różnic klasowych i statusowych bezwartościowej i potencjalnie niebezpiecznej

Mimo to różnice klasowe mogą się pogłębiać Stratyfikacja a płeć

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Społeczeństwo globalne 11.2. Czy w społeczeństwach klasowych maleją nierówności?

Tabela 12.4. ciąg dalszy