13 Rozdział Socjologia - Gidens - Globalne Zagrożenia

hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
522 N
N
Y Globalne nierówności
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
k e r- s o ft w a k e r- s o ft w a
Rozdział 13
Globalne nierówności
Globalne nierówności ekonomiczne 527

Kraje o wysokim dochodzie 529
Kraje o średnim dochodzie 529
Kraje o niskim dochodzie 529
Czy globalne nierówności ekonomiczne rosną? 530
Nierówne szanse życiowe 532

Zdrowie 533
Głód i niedożywienie 534
Edukacja, piśmienność oraz praca dzieci 537
Czy biedne kraje mogą stać się bogate? 541

Teorie rozwoju 548
Ocena teorii rozwoju 555
Organizacje międzynarodowe a globalne nierówności 555
Globalne nierówności ekonomiczne w zmieniającym

się świecie 559
Wzrost populacji a globalne nierówności 563

Demografia 565
Dynamika zmian populacyjnych 565
Przejście demograficzne 569
Prognozy na XXI wiek 569
Podsumowanie 571
Dalsze lektury 573
Polecane strony internetowe 573

(zdjęcie obok) Bill Gates należy do grona
najzamożniejszych osób świata. Zasiada w zarządzie
jednej z największych fundacji charytatywnych na
świecie, a dzięki swojemu majątkowi jest bogatszy od
około dwóch trzecich państw świata.
Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

##7#52#aMTE0MDcxNjNBNjEzMzM2Mw==
520-573 rozdzial 13.indd 522 10/12/12 3:31:08 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 523
N
Y Teorie urbanizmu
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
W
ciągu ostatnich trzydziestu lat liczba miliarderów rosła szybciej niż
kiedykolwiek wcześniej (za miliardera uznaje się osobę, której ma-
jątek wynosi co najmniej tysiąc milionów dolarów amerykańskich).
Na początku XXI wieku na świecie było 573 miliarderów – 308 w Stanach Zjed-
noczonych, 114 w Europie, 88 w Azji, 32 w Ameryce Łacińskiej, 15 w Kanadzie,
13 na Bliskim Wschodzie i 3 w Australii (Forbes 2000). W połowie pierwszej
dekady XXI wieku ich łączny majątek szacowano na 1,1 tryliona dolarów, co
było kwotą przewyższającą sumę produktów narodowych brutto osiemdziesię-
ciu siedmiu państw skupiających ponad jedną trzecią światowej populacji (kal-
kulacje na podstawie danych Banku Światowego; World Bank 2000/2001).
W maju 2008 roku Bill Gates, założyciel Microsoft Corporation, po trzyna-
stu latach na szczycie listy najbogatszych wreszcie stracił status najzamożniej-
szego człowieka na świecie. Miejsce Gatesa zajął Warren Buffett, amerykański

520-573 rozdzial 13.indd 523 10/12/12 3:31:13 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
524 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
inwestor i biznesmen. Wartość jego majątku przewyższa majątki innych znanych przed-
netto wyniosła sześćdziesiąt dwa miliardy siębiorców, takich jak Richard Branson (Vir-
dolarów, głównie dzięki udziałom w Berkshi- gin Group) czy Roman Abramowicz (rosyjski
re Hathaway, koncernie ubezpieczeniowym przemysł naftowy).
z siedzibą w Stanach Zjednoczonych (zob. ta- W 2007 roku szesnastu spośród czter-
bela 13.1). Na fortunę Gatesa, szacowaną na dziestu najbogatszych ludzi i rodzin świata
pięćdziesiąt osiem miliardów dolarów, skła- pochodziło z Ameryki Północnej, trzynastu
dają się przede wszystkim akcje Microsoftu. z Europy, pięciu z Bliskiego Wschodu, trzech
Gates to prawdziwe wcielenie przedsiębior- z Hongkongu, dwóch z Indii, a jeden z Meksy-
czości: z maniaka komputerowego wyrósł ku (Sunday Times 2007). Jeśli Bill Gates jest ty-
na kapitalistę, a stworzony przez jego firmę powym przykładem zachodniego przedsiębior-
system operacyjny obsługuje większość kom- cy z branży high-tech, to kariera Li Ka-shinga
puterów osobistych na świecie. Pod koniec z Hongkongu – numer jedenasty na liście
lat dziewięćdziesiątych XX wieku majątek w roku 2008 – wydaje się charakterystyczna
Gatesa wynosił około 100 miliardów dola- dla wielu biznesmenów azjatyckich. Li zaczął
rów, później jednak wartość akcji Microsoftu od produkcji sztucznych kwiatów, ale do 2007
zaczęła spadać, znacznie zmniejszając jego roku zdążył zgromadzić majątek w wysokości
bogactwo. Nadal jednak zalicza się do naj- 26,5 miliarda dolarów dzięki szeroko zakro-
zamożniejszych ludzi świata, a jego fortuna jonym inwestycjom w nieruchomości i inne
Tabela 13.1. Dwudziestu najbogatszych ludzi na świecie, 2008

Wartość netto Miejsce
Pozycja Nazwisko Obywatelstwo Wiek
(mld. dolarów) zamieszkania
1 Warren Buffett Stany Zjednoczone 77 62,0 Stany Zjednoczone
2 Carlos Slim Helu z rodziną Meksyk 68 60,0 Meksyk
3 William Gates III Stany Zjednoczone 52 58,0 Stany Zjednoczone
4 Lakshmi Mittal Indie 57 45,0 Wielka Brytania
5 Mukesh Ambani Indie 50 43,0 Indie
6 Anil Ambani Indie 48 42,0 Indie
7 Ingvar Kamprad z rodziną Szwecja 81 31,0 Szwajcaria
8 KP Singh Indie 76 30,0 Indie
9 Oleg Deripaska Rosja 40 28,0 Rosja
10 Karl Albrecht Niemcy 88 27,0 Niemcy
11 Li Ka-shing Hongkong 79 26,5 Hongkong
12 Sheldon Adelson Stany Zjednoczone 74 26,0 Stany Zjednoczone
13 Bernard Arnault Francja 59 25,5 Francja
14 Lawrence Ellison Stany Zjednoczone 63 25,0 Stany Zjednoczone
15 Roman Abramowicz Rosja 41 23,5 Rosja
16 Theo Albrecht Niemcy 85 23,0 Niemcy
17 Liliane Bettencourt Francja 85 22,9 Francja
18 Aleksiej Mordaszow Rosja 42 21,2 Rosja
Książę Alwaleed bin Talal
19 Arabia Saudyjska 51 21,0 Arabia Saudyjska
Alsaud
20 Michaił Fridman Rosja 43 20,8 Rosja
Źródło: Forbes (2008).

520-573 rozdzial 13.indd 524 10/12/12 3:31:13 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 525
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
branże na terenie całej Azji, między innymi Korzyści z globalizacji nie rozkładają
dzięki rodzinnej inwestycji w STAR TV, sateli- się jednak równomiernie na całym świecie
tę telekomunikacyjnego, który zasięgiem trans- i z pewnością nie dotyczą wszystkich ludzi.
misji obejmuje pół świata. Widać to na przykładzie Wirat Tasago, dwu-
Jak to się stało, że kilka osób i rodzin zdo- dziestoczteroletniej krawcowej z Bangkoku,
łało dorobić się takich fortun? Jedną z przy- stolicy Tajlandii. Tasago – podobnie jak po-
czyn jest globalizacja – silniejsze więzi go- nad milion innych pracowników przemysłu
spodarcze, polityczne, społeczne i kulturowe tekstylnego w Tajlandii, przeważnie kobiet
otworzyły nowe możliwości przed wieloma – sześć dni w tygodniu pracuje od ósmej
krajami, co pozwoliło pewnym ludziom zna- rano do około jedenastej w nocy, zarabiając
cząco pomnożyć majątki. niewiele ponad równowartość dwóch fun-
Przykładem osoby, która zawdzięcza bo- tów za godzinę (Dahlburg 1995). Miliardy
gactwo bardziej tradycyjnej, arystokratycz- osób takich jak ona padają ofiarą globalne-
nej procedurze przekazywania rodzinnego go rynku pracy, a wiele pracuje w fatalnych
majątku z pokolenia na pokolenie, jest żyjący warunkach, które byłyby nie do przyjęcia
w Wielkiej Brytanii szósty książę Westmin- (a wręcz nie do pomyślenia) w obliczu roz-
ster, generał Gerald Cavendish Grosvenor. maitych praw pracowniczych − takich jak
Jednakże coraz mniej ludzi bogaci się w ten płaca minimalna – obowiązujących w krajach
sposób. Fortuna księcia, na którą składają się rozwiniętych. Jednakże ci ludzie i tak mają
głównie nieruchomości w modnych dziel- dużo szczęścia: wprawdzie liczne państwa,
nicach Londynu, wynosi około siedmiu mi- na przykład w Europie Wschodniej, borykały
liardów funtów, ale nie zapewnia mu pozycji się z problemami społecznymi i ekonomicz-
najbogatszego człowieka w Wielkiej Brytanii. nymi w związku z wejściem w sferę gospo-
Ten tytuł należy do Lakshmiego Mittala, ma- darki globalnej, szczególnie w początkowym
gnata stalowego pochodzącego z Indii. Jego okresie, ale społeczeństwa wyłączone z jej
majątek liczący mniej więcej 27,7 miliarda obiegu, jak Korea Północna, znajdują się
funtów czyni go najbogatszą osobą w Wielkiej w zdecydowanie gorszej sytuacji.
Brytanii i czwartą najbogatszą osobą na świe-
cie. Wystarczy spojrzeć na listę najzamożniej-
Zastanów się
szych ludzi świata, żeby się zorientować, że
większość doszła do fortuny błyskawicznie Czy fakt, że na świecie jest 573 miliarderów,
to powód do radości? Dlaczego niektórzy
dzięki własnej przedsiębiorczości. sprzeciwiają się takiej koncentracji
Tego rodzaju przedsiębiorczymi boga- bogactwa w rękach nielicznych?
czami są Bill Gates i Lakshmi Mittal. Obaj Czy gdyby udało się poprawić warunki życia
multimiliarderzy pochodzą ze stosunkowo i pracy osób żyjących w skrajnym ubóstwie,
skromnych środowisk, ale udało im się od- istnienie 573 miliarderów na świecie
straciłoby znaczenie?
nieść oszałamiający sukces finansowy. Obaj
zyskali na globalizacji: Gates zaangażował się
w branżę nowoczesnych technologii informa- Nierówności społeczne to jeden z proble-
cyjnych i komunikacyjnych, które napędzają mów, które doprowadziły do powstania socjo-
procesy globalizacyjne, a Mittal rozwinął na logii jako dziedziny nauki, chociaż klasyczna
skalę międzynarodową rodzinny biznes pro- socjologia skupiała się na nierówności klas,
dukcji stali, ulokowany w Indiach. statusu i dostępu do władzy w obrębie spo-
łeczeństw przemysłowych. Badano procesy
W tym momencie warto zajrzeć wewnętrzne, które pociągały za sobą nierów-
do rozdziału 4 „Globalizacja i zmieniający ności, upośledzenie społeczne i wykluczenie.
się świat”, aby przypomnieć sobie
W rozdziale 12 analizowaliśmy problem ubó-
znaczenie pojęcia „globalizacja”.
stwa i wykluczenia społecznego oraz system

520-573 rozdzial 13.indd 525 10/12/12 3:31:13 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
526 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Miliony osób na całym świecie są zatrudnione w tak zwanych sweatshopach, gdzie pracują długo
za niewielkie wynagrodzenie. Czy globalizacja okazała się dla nich korzystnym zjawiskiem?
opieki społecznej, przy czym zwracaliśmy rozdziale przyjrzymy się globalnym nierów-
głównie uwagę na ogromne różnice dochodów, nościom, szczególnie na przełomie XX i XXI
bogactwa, szans zatrudnienia i jakości życia wieku (omówienie globalizacji w szerszej per-
występujące wewnątrz państw uprzemysło- spektywie czasowej znajduje się w rozdziale
wionych. W rozdziale 11 przyglądaliśmy się 4). Zaczniemy od krótkiego wyjaśnienia, co
stratyfikacji społecznej, nierówności klasowej nazywamy „globalnymi nierównościami”
i różnicom statusu społecznego i zastanawia- i jak definicje tego pojęcia kształtują nasz
liśmy się, dlaczego te hierarchiczne podzia- sposób postrzegania istniejących nierówno-
ły nadal wpływają na nasze życiowe szanse. ści. Sprawdzimy, co oznaczają różnice w po-
W rozdziale 22 skupimy się na nierówności ziomie życia dla ludzi na całym świecie. Na-
w dostępie do władzy oraz na obejmującym stępnie przyjrzymy się krajom rozwijającym
cały świat procesie upowszechniania demo- się, aby zrozumieć, które państwa awansują
kracji, która łagodzi podziały, przyznając lu- w hierarchii i dlaczego tak się dzieje. Później
dziom nowe prawa polityczne. zajmiemy się teoriami, za pomocą których
Problemy klasy, statusu i dostępu do wła- próbuje się wyjaśnić, skąd się biorą globalne
dzy pojawiają się także w skali globalnej. nierówności i jak można im przeciwdziałać.
O bogatych i biednych, wysokim i niskim sta- Ten podrozdział zakończymy rozważania-
tusie, władzy i bezradności możemy mówić mi na temat przyszłości globalnych nie-
zarówno w kontekście pojedynczego państwa, równości w epoce globalizacji. Po omówie-
jak i na poziomie systemu światowego. W tym niu globalnych nierówności przejdziemy do

520-573 rozdzial 13.indd 526 10/12/12 3:31:16 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 527
N
Y Globalne nierówności ekonomiczne
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
zagadnienia wzrostu liczby ludności na świe- dla PKB wskaźnikiem jest produkt narodowy
cie, którego tempo jest największe w najbied- netto (PNN, nazywany również dochodem
niejszych państwach świata. Skupimy się na narodowym). W odróżnieniu od tej pierwszej
tym, w jaki sposób rosnąca populacja wpły- miary PNN obejmuje dochody uzyskiwane
wa na możliwość poprawy warunków i szans przez jednostki lub firmy poza granicami kraju.
życiowych na świecie. Wskaźniki aktywności gospodarczej, takie jak
Nierówności ekonomiczne są główną przy- PKB i PNN, często podaje się w przeliczeniu
czyną takich światowych problemów jak ubó- na osobę, co umożliwia porównanie zamożno-
stwo, głód i choroby, dlatego w tym rozdzia- ści przeciętnego mieszkańca poszczególnych
le koncentrujemy się właśnie na tych kwe- krajów. Na potrzeby porównań między krajami
stiach. Zauważyliśmy już jednak wcześniej, należy przyjąć jedną walutę, w której prezen-
że nierówności statusu społecznego i dostępu towane będą wyniki ekonomiczne. Większość
do władzy istnieją zarówno wewnątrz państw instytucji międzynarodowych, między innymi
narodowych, jak i między nimi. W skali glo- Bank Światowy, posługuje się w tym celu do-
balnej prowadzi to do wielu zadawnionych larem amerykańskim. My posłużymy się w na-
konfliktów, z których część omawiamy szych porównaniach dolarem amerykańskim,
w rozdziale 23 „Narody, wojny i terroryzm”. a od czasu do czasu – funtem brytyjskim.
W tym rozdziale również odnosimy się do Bank Światowy to międzynarodowa or-
tego rodzaju przejawów nierówności tam, ganizacja kredytowa, która udziela pożyczek
gdzie to konieczne, ale ich dokładniejsze na projekty rozwojowe prowadzone w mniej
omówienie znajduje się we wspomnianych zamożnych krajach. Na podstawie poziomu
wcześniej fragmentach tej książki. PNN w przeliczeniu na jednego mieszkań-
ca Bank Światowy dzieli państwa na kraje
Globalne nierówności o wysokich dochodach, średnio wysokich do-
chodach, średnio niskich dochodach i niskich
ekonomiczne
dochodach. Ten system klasyfikacji pomoże
Globalne nierówności ekonomiczne to przede nam zrozumieć, dlaczego standardy życia
wszystkim trwałe różnice w zakresie bogactwa, w poszczególnych krajach tak bardzo się róż-
dochodów i warunków pracy, występujące nią, chociaż − dla uproszczenia − kategorie
między państwami. Oczywiście, liczne różnice państw o średnio wysokich i średnio niskich
dostrzegamy także wewnątrz poszczególnych dochodach będziemy traktować łącznie.
krajów: nawet w najbogatszych państwach Bank Światowy dzieli 132 kraje o łącznej
rośnie dziś liczba ludzi ubogich, podczas gdy populacji sięgającej sześciu miliardów ludzi
wielu bogaczy pochodzi z mniej zamożnych na trzy klasy ekonomiczne (World Bank 2003).
narodów. Zadanie socjologii polega nie tylko Na świecie istnieją dalsze siedemdziesiąt czte-
na zidentyfikowaniu tych różnic, lecz także na ry gospodarki, skupiające około 178 milionów
wyjaśnieniu, dlaczego istnieją – i jak można je ludzi, o których Bank Światowy nie gromadzi
przezwyciężyć. danych ze względu na ich niedostępność lub
Jedna z metod kategoryzacji państw pod fakt, że dany kraj ma mniej niż 1,5 miliona
względem globalnych nierówności opiera się mieszkańców. Podczas gdy 40% światowej po-
na porównaniu wydajności ich gospodarek. pulacji stanowią obywatele państw o niskich
Ważną miarą wydajności ekonomicznej jest dochodach, jedynie 15% to mieszkańcy krajów
produkt krajowy brutto (PKB). Na produkt kra- o wysokich dochodach. Warto pamiętać, że ta
jowy brutto składają się wszystkie dobra i usłu- kategoryzacja opiera się na średnich dochodach
gi wyprodukowane przez gospodarkę danego w każdym kraju, a zatem maskuje nierówności
państwa w konkretnym roku. Jeśli jednostki istniejące wewnątrz każdego z państw. Nie-
lub firmy osiągnęły jakieś dochody za granicą, równości te mogą być znaczące, nie są jednak
to nie wlicza się ich do PKB. Alternatywnym tematem naszych rozważań w tym rozdziale.

520-573 rozdzial 13.indd 527 10/12/12 3:31:19 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
528 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Dobrym przykładem są tutaj Indie, któ- niektóre z wymienionych wcześniej aspektów
re Bank Światowy uznaje za kraj o niskim życia społecznego i kulturowego, możemy ra-
dochodzie, ponieważ w 1999 roku PNN dykalnie zmienić zdanie na temat rzekomych
w przeliczeniu na jednego mieszkańca wy- „korzyści” z trwałego wzrostu PKB/PNN.
niósł zaledwie 450 dolarów. Jednakże mimo Nawet jeśli porównamy kraje wyłącznie na
powszechnego ubóstwa, Indie mogą się rów- podstawie statystyk ekonomicznych, to nasze
nież pochwalić liczną i wciąż rosnącą klasą konkluzje będą zależeć od tego, które państwa
średnią. Spójrzmy również na Chiny, które uwzględnimy w analizie. Jeżeli za miarę glo-
w tym samym roku zostały przesunięte z ka- balnych nierówności przyjmiemy nie PNN, ale
tegorii państw o niskim dochodzie do kate- poziom konsumpcji w gospodarstwach domo-
gorii państw o średnim dochodzie, ponieważ wych (na przykład jedzenia, leków czy innych
lokalny poziom PNN na mieszkańca wyniósł towarów), to poczynimy odmienne spostrzeże-
wówczas 780 dolarów (w klasyfikacji Banku nia. Możemy też wziąć pod uwagę inne czynni-
Światowego graniczna wartość dla tej kate- ki. Porównywanie PNN w kilku krajach to cie-
gorii to 756 dolarów). Ale chociaż przeciętny kawa metoda, lecz pomija ona faktyczny koszt
dochód plasuje dziś Chiny w klasie państw poszczególnych produktów w analizowanych
o średnim dochodzie, to setki milionów Chiń- państwach. Kiedy w dwóch krajach odnotowu-
czyków żyją w ubóstwie. je się podobny PNN, ale w pierwszym przecięt-
Porównania państw na podstawie samego ny posiłek dla rodziny kosztuje kilka pensów,
dochodu mogą wprowadzać w błąd, ponie- a w drugim – kilka funtów, nie można wówczas
waż PNN obejmuje jedynie dobra i usługi pro- uznać, że są one równie zamożne – w końcu
dukowane z myślą o sprzedaży gotówkowej. w jednym za tę samą kwotę można kupić
Wielu obywateli krajów o niskim dochodzie znacznie więcej niż w drugim. Dlatego też ba-
to rolnicy lub pasterze, którzy produkują do- dacze czasami porównują parytety siły nabyw-
bra na własny użytek lub na wymianę bezgo- czej (PSN), co pozwala wyeliminować różnice
tówkową. Statystyki nie uwzględniają wartości cen w porównywanych państwach. Magazyn
ich zbiorów i zwierząt. Co więcej, produkcja „The Economist” wykorzystuje słynną miarę
gospodarcza to nie wszystko, czym dysponu- PSN, nazywaną żartobliwie „Wskaźnikiem Big
je dany kraj. Państwa wykształciły też cha- Maca”, która porównuje cenę hamburgera –
rakterystyczne, niepowtarzalne języki i trady- przygotowanego z jednakowych składników
cje. Kraje biedne mają równie bogatą historię – w różnych krajach. W tym rozdziale skupi-
i kulturę jak ich zamożniejsi sąsiedzi, mimo my się na porównaniu PNN w kilkunastu pań-
że żyje się w nich trudniej. Wartości społeczne stwach, warto jednak mieć świadomość istnie-
i kulturowe, na przykład solidarność społecz- nia innych powszechnie stosowanych miar.
na, żywe tradycje czy rodzinne lub lokalne sys-
temy wsparcia, nie poddają się pomiarom tak
Zastanów się
łatwo jak transakcje finansowe.
Wielu działaczy na rzecz ochrony środo- Czy stosowany przez Bank Światowy podział
na kraje o wysokim, średnim i niskim
wiska twierdzi, że PKB i PNN to wyjątkowo dochodzie jest twoim zdaniem przydatny?
nieprecyzyjne wskaźniki ilościowe, które nie Które aspekty życia w różnych krajach
pozwalają wysnuwać wniosków o jakości ży- pomagają zrozumieć wskaźnik „przeciętnego
cia. Nawet te operacje gospodarcze, które nisz- dochodu”? Które aspekty łatwo pominąć
czą środowisko naturalne i pogarszają warunki przy użyciu tej metody? Po jaki inny sposób
można sięgnąć, porównując warunki życia
życia, są wliczane do ogólnej produkcji kraju
w krajach o odmiennych kulturach,
i uznawane za wkład w gospodarkę. Z per- strukturach społecznych i ekonomicznych
spektywy długoterminowej równowagi ekolo- standardach życia? Do czego mogą posłużyć
gicznej taka metoda pomiaru wydaje się zupeł- prawodawcom takie porównania?
nie irracjonalna. Gdy weźmiemy pod uwagę

520-573 rozdzial 13.indd 528 10/12/12 3:31:19 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 529
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Kraje o wysokim dochodzie kapitalistycznej lokalne warunki życiowe
bardzo się pogorszyły. W samej Rosji na prze-
Do krajów o wysokim dochodzie zaliczają łomie 1998 i 1999 roku pensje przeciętnych
się przede wszystkim te państwa, które jako obywateli spadły o niemal jedną trzecią, pod-
pierwsze przeszły proces industrializacji − czas gdy emerytury obniżono o blisko połowę.
od Wielkiej Brytanii około 250 lat temu, po Miliony osób, wśród nich wiele starszych, na-
Europę kontynentalną, Stany Zjednoczone gle straciły środki do życia (CIA 2007).
i Kanadę. Japonia dołączyła do tej grupy W 1999 roku kraje o średnim dochodzie
mniej więcej pięćdziesiąt lat temu, podczas skupiały 45% światowej populacji (2,7 mi-
gdy Singapur, Hongkong i Tajwan znalazły liarda ludzi), ale odpowiadały jedynie za 18%
się w niej dopiero w latach osiemdziesią- światowej rocznej produkcji dóbr i usług.
tych i dziewięćdziesiątych XX wieku. Źródła Chociaż licznym mieszkańcom tych krajów
sukcesu tych azjatyckich spóźnialskich stały powodzi się znacznie lepiej niż obywatelom
się przedmiotem licznych analiz socjologicz- państw o niskim dochodzie, to ich standard
nych i ekonomicznych, którym przyjrzymy życia jest niższy niż w krajach o wysokim do-
się nieco dalej. chodzie. Według klasyfikacji Banku Świato-
W krajach o wysokim dochodzie mieszka wego populacja krajów o średnim dochodzie
zaledwie 15% populacji świata (w przybli- wzrosła w latach 1999−2000, kiedy Chiny
żeniu 891 milionów ludzi), ale to właśnie te – ojczyzna 1,3 miliarda osób (22% światowej
państwa odpowiadają za 79% rocznej świa- populacji) – przeszły z grupy krajów o niskim
towej produkcji dóbr i usług (World Bank dochodzie do grupy krajów o średnim docho-
2000/2001). Zapewniają swoim obywatelom dzie ze względu na dynamiczny wzrost go-
dobre warunki mieszkaniowe, odpowiednią spodarczy. Zmiana ta może być jednak mylą-
żywność, zasoby wody pitnej i inne wygody ca. Średni dochód mieszkańca Chin w 2003
niedostępne w wielu częściach świata. Cho- roku wyniósł 1100 dolarów, a więc pozostał
ciaż i tu ubóstwo jest zjawiskiem powszech- dość blisko granicy oddzielającej średnią
nym, to jednak większość mieszkańców żyje i najniższą grupę dochodową. Ponadto więk-
w warunkach, o jakich większa część ludzko- szość mieszkańców tego kraju w rzeczywisto-
ści może jedynie marzyć. ści zalicza się do grupy o niskich dochodach
zgodnie z zasadami klasyfikacji Banku Świa-
Kraje o średnim dochodzie towego.
Kraje o średnim dochodzie znajdują się głów- Kraje o niskim dochodzie

nie w Azji Wschodniej i Południowo-Wschod-
niej, na bogatym w złoża ropy Bliskim Wscho- Do grupy krajów o niskim dochodzie należy
dzie i w Afryce Północnej, w Amerykach wiele państw wschodnio- i zachodnioafry-
(Meksyk, Ameryka Środkowa, Kuba i inne kańskich oraz krajów Afryki Subsaharyjskiej;
kraje karaibskie, Ameryka Południowa) oraz Wietnam, Kambodża, Indonezja i kilka in-
na terenach, które niegdyś zajmował Zwią- nych państw wschodnioazjatyckich; Indie,
zek Radziecki i jego wschodnioeuropejscy Nepal, Bangladesz i Pakistan w Azji Połu-
sojusznicy. W większości tych państw proces dniowej; kraje wschodnio- i środkowoeuro-
industrializacji zaczął się dosyć późno, pod pejskie, takie jak Gruzja i Ukraina; a także
koniec XX wieku, dlatego nie są jeszcze tak Haiti i Nikaragua leżące na półkuli zachod-
rozwinięte przemysłowo (ani tak zamożne) niej. Gospodarki tych krajów opierają się na
jak kraje o wysokim dochodzie. Z kolei kraje rolnictwie, a proces uprzemysłowienia roz-
dawniej wchodzące w skład Związku Radziec- począł się stosunkowo niedawno.
kiego są wysoko uprzemysłowione, lecz od W 1999 roku w krajach o niskim docho-
upadku komunizmu i wdrożenia gospodarki dzie mieszkało 40% światowej populacji

520-573 rozdzial 13.indd 529 10/12/12 3:31:19 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
530 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
(2,4 miliarda ludzi), tymczasem ich udział Zwolennicy tezy o rosnących nierówno-
w rocznej światowej produkcji dóbr i usług ściach twierdzą, że w ostatnich kilkudzie-
wyniósł zaledwie 3%. Co więcej, ta dyspro- sięciu latach globalizacja nasiliła tendencje
porcja cały czas rośnie. W krajach o niskim zapoczątkowane w dobie industrializacji.
dochodzie rodzi się dużo więcej dzieci niż Krytycy globalizacji powołują się między in-
w pozostałych częściach świata, ponieważ nymi na statystyki opublikowane w Raporcie
duże rodziny dysponują dodatkową siłą robo- Organizacji Narodów Zjednoczonych o Roz-
czą: dzieci pomagają w zbiorach lub w inny woju Społecznym za lata 2007−2008 (UNDP
sposób powiększają dochód rodziny. W za- 2008). Z przedstawionych tam danych wy-
możnych społeczeństwach uprzemysłowio- nika, że 40% ludności na świecie utrzymuje
nych, w których dzieci posyła się raczej do się za mniej niż dwa dolary dziennie, co od-
szkoły niż do pracy na roli, korzyści ekono- powiada zaledwie 5% globalnych dochodów,
miczne z posiadania licznej rodziny maleją, podczas gdy najbogatsze 20% populacji otrzy-
dlatego ich mieszkańcy mają zwykle mniej muje trzy czwarte globalnych dochodów.
dzieci. Z tego powodu w krajach o niskim do- W raporcie szczególną uwagę poświęcono
chodzie (z wyjątkiem Indii) liczba ludności Afryce Subsaharyjskiej, gdzie w 1990 roku
rośnie ponad trzy razy szybciej niż w krajach mieszkała jedna piąta ludzi ubogich na świe-
o wysokim dochodzie (World Bank 2003). cie. Według przewidywań koncentracja ubó-
Obywatele wielu państw o niskich dochodach stwa będzie postępować i do roku 2015 region
zmagają się z ubóstwem i niedożywieniem, ten będzie zamieszkiwać już jedna trzecia
a nawet umierają z głodu. Większość mieszka wszystkich ludzi ubogich (UNDP 2008, s. 25).
na terenach rolniczych, chociaż ta tendencja Zarówno na poziomie globalnym, jak i we-
ulega gwałtownej zmianie. Setki milionów lu- wnątrz wielu państw, nierówności stają się co-
dzi przeprowadzają się do ogromnych, gęsto raz większe wraz z postępującą globalizacją.
zaludnionych miast, by zamieszkać w zubo- Z kolei inni badacze zwracają uwagę, że
żałych dzielnicach lub na ulicy. w ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci ogólny
standard życia na świecie w rzeczywistości
Dokładniejsze omówienie procesu się poprawił. Wiele wskaźników jakości życia
urbanizacji znajduje się w rozdziale 6 najuboższych ludzi na świecie wykazuje ten-
„Miasta i życie miejskie”. dencję wzrostową. Obniża się poziom anal-
fabetyzmu i współczynnik umieralności nie-
Czy globalne nierówności mowląt, średnia długość życia jest dłuższa,
ekonomiczne rosną? maleje też liczba osób niedożywionych i licz-
ba osób ubogich, czyli żyjących za mniej niż
W ostatnich latach toczy się spór o to, czy glo- jednego dolara dziennie (zob. tabela 13.2).
balne nierówności rosną, czy maleją. Działa- Ten trend nie obejmuje jednak całego
cze ruchu antyglobalistycznego przekonują, świata. Korzystne zmiany dotyczą przede
że globalizacja pociąga za sobą coraz większe wszystkim krajów o wysokim i średnim do-
nierówności, tymczasem zdaniem jej obroń- chodzie, podczas gdy w wielu najbiedniej-
ców prowadzi do zrównania warunków ży- szych państwach warunki życia wciąż się
cia w bogatych i biednych częściach świata. pogarszają. Chociaż w Stanach Zjednoczo-
Pierwsze dramatyczne zmiany na mapie glo- nych − najbogatszym państwie świata − lata
balnych nierówności nastąpiły ponad dwie- dziewięćdziesiąte XX wieku były okresem
ście lat temu. Ich przyczyną była rewolucja boomu gospodarczego, to z Raportu Orga-
przemysłowa, dzięki której Europa, a po niej nizacji Narodów Zjednoczonych o Rozwoju
inne regiony dynamicznie rozwijały się gospo- Społecznym (UNDP 2003) wynika, że ponad
darczo, zostawiając resztę świata daleko z tyłu pięćdziesięciu krajom, leżącym głównie
pod względem bogactwa i dóbr materialnych. w Afryce Subsaharyjskiej, ta dekada przyniosła

520-573 rozdzial 13.indd 530 10/12/12 3:31:19 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 531
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
6
4
Realny wzrost PKB na mieszkańca,
2
1980–2000, % rocznie
4
0 5 10 15 20 25
a
PKB na mieszkańca, 1980 , w tys. dolarów
Afryka Subsaharyjska
6 Chiny
Indie
4
Realny wzrost PKB na mieszkańca,
USA
2
1980–2000, % rocznie
4
0 5 10 15 20 25
a
PKB na mieszkańca, proporcjonalnie do rozmiaru populacji w 1980 , w tys. dolarów
a
– ceny z 1996 roku.
Rysunek 13.1. Dwa ujęcia globalnych nierówności ekonomicznych

Źródło: Fischer (2004). Copyright © The Economist Newspaper Limited.
spadek jakości życia spowodowany przez klę- cji, skuteczniej zapobiegają rozwarstwieniu
ski głodu, globalną epidemię AIDS, konflikty społeczeństwa niż inne państwa, na przykład
i błędne strategie gospodarcze. Anthony B. Wielka Brytania, które przyjęły bardziej pra-
Atkinson (2003) przypomina, że wzrostu nie- wicowe podejście do reformy systemu opieki
równości nie można w pełni wytłumaczyć społecznej.
procesem globalizacji, ponieważ państwowy
system podatkowy i inne strategie gospodar- O cechach i typach państw opiekuńczych
cze nadal odgrywają ważną rolę. Kraje skan- piszemy w rozdziale 12 „Ubóstwo,
wykluczenie społeczne i państwo
dynawskie, takie jak Szwecja, gdzie polityka
opiekuńcze”.
społeczna opiera się na zasadzie redystrybu-

520-573 rozdzial 13.indd 531 10/12/12 3:31:19 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
532 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Przedstawiony spór dowodzi, że me- nadrabiają dystans między nimi a bogatszy-
toda pomiaru globalnych nierówności ma mi sąsiadami.
ogromny wpływ na wysnuwane wnioski. Kiedy weźmiemy pod uwagę rozwój
Ekonomista Stanley Fischer (2004) zesta- ekonomiczny Chin i Indii po roku 1980,
wił ze sobą dwa podejścia do globalnych a zwłaszcza po roku 1990, oraz fakt, że
nierówności ekonomicznych: pierwsze po- w obu państwach łącznie żyje duża część
równuje po prostu poziom dochodów w po- najuboższej populacji świata, wówczas po-
szczególnych krajach, a drugie uwzględnia ziom globalnego ubóstwa wydaje się stosun-
również liczebność ich populacji. Pierwsze kowo stabilny. Państwa, które odnotowywa-
ujęcie kwestii globalnych nierówności po- ły najlepsze wyniki gospodarcze od roku
kazano na górnym wykresie rysunku 13.1. 1980 – na przykład Indie, Chiny i Wietnam
Przedstawiono na nim przeciętny poziom – zwykle zawdzięczają je udanej integracji
dochodów w wybranych biednych i boga- z gospodarką globalną. Ogromne nierówno-
tych państwach w latach 1980−2000, przy ści, nadal występujące w tych krajach, każą
czym każdy kraj jest symbolizowany przez jednak niektórym krytykom zadawać pytanie
punkt jednakowej wielkości. Z rysunku wy- o cenę procesu globalizacji ekonomicznej.
nika, że w okresie objętym analizą przecięt-
ne dochody najuboższych narodów rosły Nierówne szanse życiowe
znacznie wolniej niż przeciętne dochody
narodów najbogatszych. Ten trend (ozna- Pod względem standardu życia między
czony czarną linią) wskazuje na wzrost większością mieszkańców państw bogatych
nierówności, ponieważ gospodarki krajów a obywatelami krajów ubogich istnieje
bogatszych z prawej strony wykresu roz- ogromna przepaść. Bogactwo i bieda wpły-
wijają się szybciej od gospodarek krajów wają na życie ludzi na wiele sposobów. Na
uboższych (z lewej strony). Gdyby kraje przykład około jednej trzeciej ubogich na
najbiedniejsze rozwijały się szybciej niż świecie cierpi z powodu niedożywienia,
najbogatsze, czarna linia trendu nachylała- prawie wszyscy są analfabetami i nie mają
by się w dół od lewej do prawej. Zdaje się dostępu do podstawowej edukacji szkolnej.
zatem, że przepaść między najuboższymi Wprawdzie większa część populacji świata
i najbogatszymi państwami świata stopnio- nadal mieszka na terenach rolniczych, ale
wo się pogłębia. w najbliższym dziesięcioleciu liczba ludzi
Na dolnym wykresie uwzględniono roz- ubogich żyjących w miastach prawdopo-
miar populacji porównywanych państw, co dobnie przewyższy ich liczbę na wsi.
przekłada się na nieco inny obraz global-
nych nierówności. Widzimy ten sam wy- Kwestia urbanizacji w krajach
kres, ale tym razem wielkość punktów repre- rozwijających się została omówiona
zentujących każdy kraj jest proporcjonalna bardziej szczegółowo w rozdziale 6
do jego liczby ludności. Z łatwością można „Miasta i życie miejskie”.
dostrzec, że gospodarki dwóch najwięk-
szych krajów świata – Indii i Chin, zamiesz- Bieda często dotyka członków innych
kiwanych łącznie przez ponad jedną trzecią plemion lub grup rasowych i etnicznych niż
światowej populacji – odnotowały znaczący grupy dominujące w danym kraju, a ich ubó-
wzrost od roku 1980. Ze względu na rozmiar stwo przynajmniej po części jest konsekwen-
tych państw na drugim wykresie uwzględ- cją dyskryminacji. W tym miejscu skoncen-
niającym rozmiar populacji wyrysowana trujemy się na różnicach między państwami
linia trendu pochylałaby się w dół, sugeru- o wysokim i niskim dochodzie dotyczącymi
jąc, że globalne nierówności maleją, ponie- zdrowia, głodu i niedożywienia oraz edukacji
waż mieszkańcy krajów najbiedniejszych i analfabetyzmu.

520-573 rozdzial 13.indd 532 10/12/12 3:31:20 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 533
N
Y Nierówne szanse życiowe
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Zdrowie państw o wysokich dochodach. W ubogich
regionach prawdopodobieństwo śmierci
Mieszkańcy krajów o wysokim dochodzie dziecka podczas porodu jest jedenastokrot-
cieszą się znacznie lepszym zdrowiem niż nie wyższe, a jeśli dziecko przeżyje poród, to
obywatele uboższych państw. W krajach przeciętnie żyje o osiemnaście lat krócej. Cho-
o niskim dochodzie brakuje placówek me- roby, które w zamożniejszych państwach się
dycznych, a istniejące szpitale czy kliniki leczy, między innymi odra lub biegunka, dla
rzadko przyjmują biednych. Mieszkańcy tych tych dzieci nierzadko okazują się śmiertelne.
państw żyją w nieodpowiednich warunkach W połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku
sanitarnych, piją zanieczyszczoną wodę i są w pewnych rejonach świata, takich jak Afry-
znacznie bardziej narażeni na choroby zakaź- ka Subsaharyjska, dzieci miały statystycznie
ne. Wszystkie te czynniki przyczyniają się do większą szansę umrzeć przed ukończeniem
słabości fizycznej i złego stanu zdrowia oby- piątego roku życia, niż pójść do szkoły śred-
wateli, którzy z tego powodu łatwiej zapadają niej (World Bank 1996). Od tamtej pory wa-
na rozmaite choroby i schorzenia. Coraz wię- runki życiowe w krajach o niskich i średnich
cej danych wskazuje na to, że wysoka liczba dochodach uległy poprawie. Na przykład
zarażeń wirusem HIV i zachorowań na AIDS między 1990–1991 a 2004–2005 współczyn-
w krajach afrykańskich wynika częściowo nik umieralności niemowląt na świecie spadł
z osłabionej odporności zubożałych społe- z poziomu 65 (na tysiąc żywych urodzeń) do
czeństw (Stillwagon 2001). 52. Równocześnie odsetek porodów przyj-
Ze względu na złe warunki zdrowotne mowanych przez personel medyczny wzrósł
obywatele krajów o niskich dochodach czę- z 47% do 59%. Liczne inne wskaźniki rów-
ściej umierają w okresie niemowlęctwa i mają nież znacząco zmieniły się na lepsze (zob.
mniejszą szansę dożyć starości niż obywatele tabela 13.2).
Tabela 13.2. W
skaźniki jakości życia świadczące o poprawie sytuacji
na świecie, 1990–2005
Wskaźnik jakości życia 1990−1991 2004−2005
Świat
Skolaryzacja na poziomie podstawowym na sto dzieci
82,5 88,8
w wieku szkolnym (%)
Umiejętność czytania i pisania w grupie wiekowej 15−24 (%) 83,5 87,4
Współczynnik umieralności dzieci poniżej piątego roku życia
95 76
na tysiąc żywych urodzeń
Współczynnik umieralności niemowląt (dzieci poniżej pierwszego roku
65 52
życia) na tysiąc żywych urodzeń
Porody przyjmowane przez wykwalifikowany personel medyczny (%) 47 59
Populacja korzystająca ze źródeł czystej wody (%) 78 83
Tylko regiony rozwijające się
Ludność żyjąca za mniej niż jednego dolara dziennie 31,6 19,2
Przepaść ubóstwa 1
9,3 5,4
Niedowaga u dzieci poniżej piątego roku życia 33,0 27,0
Populacja miejska zamieszkująca slumsy 46,5 36,5
Przepaść ubóstwa – średni procentowy dystans dochodów ubogich ludzi od linii ubóstwa. Za pomocą tego wskaźnika
1
szacuje się zakres ubóstwa, a nie tylko odsetek populacji, którego dochody kształtują się poniżej linii ubóstwa.
Źródło: ONZ (2007a).

520-573 rozdzial 13.indd 533 10/12/12 3:31:20 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
534 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
WSPÓLNOTA
EUROPA WSCHODNIA NIEPODLEGŁYCH PAŃSTW
i KRAJE BAŁTYCKIE
AMERYKA PÓŁNOCNA
BLISKI AZJA
I KARAIBY
AFRYKA WSCHÓD WSCHODNIA
PÓŁNOCNA
AZJA
AMERYKA POŁUDNIOWA
ŚRODKOWA AFRYKA AFRYKA
ZACHODNIA WSCHODNIA
AFRYKA
AMERYKA AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA
ODSETEK ŚRODKOWA
POŁUDNIOWA I OCEANIA
NIEDOŻYWIONYCH
W POPULACJI
powyżej 35%
20 – 34% AFRYKA
10 – 19% POŁUDNIOWA
5 – 9%
poniżej 5% 0 500 1000 1 5 0 0 km
brak danych 0 500 1000 m il
Rysunek 13.2. Niedożywienie – problem globalny o różnym stopniu natężenia

Źródło: World Food Programme. Copyright © 2011 WFP.
W minionych trzydziestu latach w więk- dów Zjednoczonych (UNWFP 2001), każdego

szości krajów o średnich dochodach zaszło dnia głód cierpi 830 milionów ludzi, z czego
wiele pozytywnych przemian, podobnie jak 95% w krajach rozwijających się. ONZ defi-
w niektórych krajach o niskich dochodach. niuje „głód” jako spożywanie do 1800 kalorii
Współczynnik umieralności niemowląt na dziennie – taka dieta nie zapewnia osobom do-
świecie spadł o połowę, a oczekiwana dalsza rosłym substancji odżywczych, koniecznych
długość trwania życia wzrosła o dziesięć lat do prowadzenia aktywnego, zdrowego życia.
lub więcej. Odpowiadają za to przede wszyst- Z badań Światowego Programu Żywnościowe-
kim takie czynniki, jak: szerszy dostęp do no- go wynika, że wśród ludzi dotkniętych głodem
woczesnych technologii, poprawa warunków 200 milionów to dzieci poniżej piątego roku ży-
sanitarnych i rosnące dochody. cia, które cierpią na niedowagę z powodu bra-
ku odpowiedniego pożywienia. Co roku głód
Głód i niedożywienie zabija około dwunastu milionów dzieci. Jak
Głód i niedożywienie stanowią główne przy- powiedział analitykom z Banku Światowego
czyny problemów zdrowotnych na świecie. pewien dziesięcioletni Afrykanin z Gabonu:
Nie są to zjawiska nowe – ludzie borykają się
Gdy idę rano do szkoły, nie jem śniadania.
z nimi od dawna. Zmieniła się natomiast ich
W południe nie ma obiadu, a wieczorem
skala występowania, ponieważ dziś wielu lu- dostaję małą kolację, ale to za mało. Dlatego
dziom na świecie grozi śmierć głodowa (zob. kiedy widzę, jak inne dziecko je, patrzę na
rysunek 13.2). Według szacunków Światowego nie, a jeśli mi czegoś nie da, to zdaje mi się,
Programu Żywnościowego Organizacji Naro- że umrę z głodu (Narayan i in. 1999).

520-573 rozdzial 13.indd 534 10/12/12 3:31:20 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 535
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Tymczasem ponad trzy czwarte wszyst-
kich niedożywionych dzieci poniżej piątego
roku życia z krajów o niskich i średnich do-
chodach to obywatele państw w rzeczywisto-
ści produkujących nadwyżkę żywności (Lap-
pé, Collins, Rosset 1998). Oszacowano, że
kwota, jaką mieszkańcy Stanów Zjednoczo-
nych wydają rocznie na jedzenie dla zwierząt
(trzynaście miliardów dolarów), pozwoliłaby
niemal całkowicie rozwiązać problem głodu
na świecie (Bread for the World 2005).
Głód jest wynikiem splotu czynników
naturalnych i społecznych. Z powodu susz
cierpi dziś około stu milionów ludzi na ca-
łym świecie. W takich państwach jak Su-
dan, Etiopia, Erytrea, Indonezja, Afganistan,
Sierra Leone, Gwinea i Tadżykistan susza
i wojny wewnętrzne zniszczyły rolnictwo, co
na miliony ludzi sprowadziło głód i śmierć.
Na początku XXI wieku w Ameryce Łaciń-
skiej i na Karaibach problem niedożywienia
dotykał 53 miliony ludzi (11% populacji),
w Afryce Subsaharyjskiej – 180 milionów
ludzi (33%), a w Azji – 525 milionów ludzi Głód wynikający z przyczyn naturalnych
(17%) (UNWFP 2001). i społecznych zabija co roku około dwunastu
Problem niedoboru żywności i głodu milionów dzieci.
odpowiada także za rozszerzanie się epide-
mii HIV/AIDS, która zabija wielu dorosłych
w wieku produkcyjnym. Według przewidy- Nie stać ich również na zakup wystarcza-
wań Organizacji Narodów Zjednoczonych jących zapasów żywności importowanej
do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (Food and z innych części świata. Paradoksalnie, wraz
Agricultural Association, FAO) do roku 2020 z narastaniem problemu głodu na świecie
zgony z powodu HIV/AIDS zmniejszą siłę zwiększa się również produkcja żywności
roboczą o 26%. Spośród mniej więcej dwu- − na przykład światowa produkcja zbóż po-
dziestu sześciu milionów ludzi zarażonych dwoiła się w latach 1965–1999. Nawet jeżeli
wirusem HIV na całym świecie 95% mieszka uwzględnimy znaczny przyrost światowej po-
w krajach rozwijających się. Z danych zgro- pulacji w tym okresie, to okaże się, że w 1999
madzonych przez FAO wynika, że epidemia roku światowa produkcja zbóż przypadająca
ta może katastrofalnie wpłynąć na lokalny na jednego mieszkańca była o 15% wyższa
sposób odżywiania, bezpieczeństwo żyw- niż trzydzieści cztery lata wcześniej. Wzrost
nościowe i produkcję rolną, zaburzając ten nie rozkłada się jednak równomiernie na
„szanse całego społeczeństwa na utrzyma- świecie. W wielu częściach Afryki produkcja
nie się przy życiu oraz na reprodukcję” (FAO żywności na mieszkańca w ostatnich latach
2001). spadła. Nadwyżka żywności produkowana
Kraje zmagające się z głodem są najczę- w krajach o wysokim dochodzie, takich jak
ściej zbyt biedne, żeby pozwolić sobie na Stany Zjednoczone, najczęściej jest zbyt dro-
wykorzystanie nowych technologii, dzięki ga, żeby mogły ją kupić państwa, które naj-
którym zwiększono by produkcję żywności. bardziej potrzebują jedzenia.

520-573 rozdzial 13.indd 535 10/12/12 3:31:22 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
536 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Społeczeństwo globalne 13.1. Co je świat? Co powinien jeść świat?

W 2000 roku fotoreporter Peter Menzel i dziennikarka Faith D’Aluisio zaczęli rejestrować,
co jedzą w ciągu tygodnia rodziny wywodzące się z różnych kultur na całym świecie.
Owocem ich projektu była książka z 2005 roku Hungry Planet. What the World Eats.
Menzel i D’Aluisio odwiedzili trzydzieści rodzin w dwudziestu czterech krajach. Przyglądali się
zakupom spożywczym, wydatkom i przepisom oraz fotografowali rodziny z produktami,
które zwykle zjadają w ciągu tygodnia. Oto dwa zdjęcia z książki Menzela i D’Aluisio:
Republika Czadu: Rodzina Aboubakar z obozu Breidjing

Tygodniowe wydatki na jedzenie: 685 franków CFA, równowartość 1,23 dolara
Ulubione potrawy: zupa ze świeżą jagnięciną
Stany Zjednoczone: Rodzina Revisów z Karoliny Północnej

Tygodniowe wydatki na jedzenie: 341,98 dolarów
Ulubione potrawy: spaghetti, ziemniaki, kurczak w sezamie

520-573 rozdzial 13.indd 536 10/12/12 3:31:23 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 537
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
ludzie stanowią wykwalifikowaną siłę roboczą,
Zastanów się
potrzebną w wysoko opłacanych branżach. Po
Na podstawie informacji i zdjęć drugie, otwiera jedyną drogę ucieczki od trud-
przedstawionych w ramce Społeczeństwo
globalne 13.1 porównaj dietę obu rodzin nych warunków pracy i ubóstwa, ponieważ
pod kątem wydatków, jakości jedzenia, ludzie bez odpowiedniego wykształcenia są
różnorodności produktów spożywczych skazani na niskopłatne zawody niewymaga-
oraz udziału żywności świeżej i przetworzonej. jące kwalifikacji. Wreszcie ludzie wykształce-
Czy można stwierdzić, który sposób ni rzadziej decydują się na liczną rodzinę, co
odżywiania jest zdrowszy albo który bardziej
ogranicza gwałtowny przyrost populacji na
szkodzi środowisku? Uzasadnij swoje
odpowiedzi najpełniej, jak potrafisz. świecie, pogłębiający globalne ubóstwo.
W jaki sposób te dwie diety odzwierciedlają Istotną przyczyną niskiego poziomu skola-
globalne nierówności w światowym systemie ryzacji na etapie szkoły podstawowej w krajach
produkcji żywności? Gdyby cała globalna o niskim dochodzie jest również angażowanie
populacja, licząca dziś 7 miliardów osób dzieci w pracę kosztem ich wykształcenia. Czę-
na całym świecie, przejęła amerykańską
sto dzieci muszą pracować z powodu ubóstwa
dietę, jak wpłynęłoby to na środowisko,
zdrowie człowieka i inne gatunki? rodziny, braku dostępu do edukacji i tradycyj-
nej obojętności na los ludzi biednych i człon-
ków mniejszości etnicznych (UNICEF 2000a).
Edukacja, piśmienność W krajach najbogatszych praca dzieci została
oraz praca dzieci prawnie zakazana, ale w wielu miejscach na
świecie nadal jest zjawiskiem powszechnym.
Edukacja oraz piśmienność to czynniki Według danych Międzynarodowej Organiza-
wspierające rozwój ekonomiczny. Również cji Pracy w krajach rozwijających się pracuje
pod tym względem kraje o niskich dochodach ponad 218 milionów chłopców i dziewcząt
znajdują się w gorszej sytuacji, ponieważ między piątym a czternastym rokiem życia,
rzadko mogą sobie pozwolić na finansowanie a więc jedno na mniej więcej czworo dzieci na
wysokiej jakości systemu edukacji publicz- świecie. Szacuje się, że 126 milionów z nich
nej. W rezultacie dzieci z państw bogatszych pracuje w niebezpiecznych warunkach (ILO
mają znacznie większą szansę na kształcenie, 2006). Zjawisko to istnieje w całym świecie
istnieje także dużo wyższe prawdopodobień- rozwijającym się, ale szczególnie często spo-
stwo, że będą potrafiły czytać i pisać (zob. tyka się je na obszarze Afryki Subsaharyjskiej.
rysunek 13.3). Podczas gdy w krajach o wy- Najwięcej dzieci pracuje w regionie Azji i Pa-
sokim dochodzie praktycznie wszyscy chłop- cyfiku.
cy i dziewczęta na poziomie szkoły średniej Dwie trzecie pracujących dzieci (132 mi-
kontynuują naukę w pełnym wymiarze go- liony) pracuje na roli, a pozostałe w takich
dzin, w 1997 roku dotyczyło to jedynie 71% branżach jak produkcja przemysłowa, sprze-
dzieci w krajach o średnim dochodzie i zaled- daż hurtowa i detaliczna czy przemysł re-
wie 51% w krajach o niskim dochodzie. W tej stauracyjny i hotelowy. Dzieci świadczą też
ostatniej grupie państw 30% dorosłych męż- różnego rodzaju usługi, między innymi służą
czyzn i prawie połowa dorosłych kobiet nie w zamożnych gospodarstwach domowych
potrafi ani czytać, ani pisać. Jedną z przyczyn (ILO 2006). W najlepszym wypadku dzie-
tej sytuacji są ogromne różnice w wydatkach ci pracują przez wiele godzin za niewielkie
na edukację: kraje najbogatsze poświęcają wynagrodzenie, dlatego nie są w stanie cho-
znacznie większą część PKB na edukację niż dzić do szkoły i rozwijać umiejętności, które
kraje najuboższe (World Bank 2001). pozwoliłyby im wydźwignąć się z biedy. Jed-
Edukacja odgrywa ważną rolę z kilku po- nakże nawet gdyby można było wprowadzić
wodów. Po pierwsze, przyczynia się do wzro- natychmiastowy zakaz wszelkiej pracy dzie-
stu gospodarczego, ponieważ wykształceni ci, to takie rozwiązanie mogłoby przynieść

520-573 rozdzial 13.indd 537 10/12/12 3:31:23 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
538 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Stopa skolaryzacji netto na poziomie podstawowym*,
1990−1991, 1998−1999 i 2004−2005 (%)
Afryka Subsaharyjska
54 1991
57 1999
70 2005
Oceania
75
81
78
Azja Zachodnia
81
85
86
Wspólnota Niepodległych Państw, część europejska
91
83
90
Azja Południowa
74
81
90
Azja Południowo-Wschodnia
94
92
94
Wspólnota Niepodległych Państw, część azjatycka
89
93
94
Azja Wschodnia
99
99
95
Afryka Północna
82
90
95
Ameryka Łacińska i Karaiby
87
94
97
Regiony rozwijające się
80
83
88
0 20 40 60 80 100
* Liczba uczniów w wieku odpowiadającym edukacji na poziomie podstawowym, uczęszczających
do szkół podstawowych lub średnich, wyrażona jako odsetek populacji w tej grupie wiekowej.
Rysunek 13.3. Globalne nierówności w zakresie wskaźnika skolaryzacji, 1991–2005

Źródło: World Bank (2007c). Copyright © 2007 The World Bank. Przedruk za zgodą.
efekt odwrotny od zamierzonego. Praca dzie- należy im również zapewnić edukację i od-
ci jest lepszym rozwiązaniem niż prostytu- powiednie warunki na czas nauki.
cja dziecięca czy chroniczne niedożywienie. Praca w systemie odpracowywania dłu-
Nie wystarczy zakazać dzieciom pracować, gów to system pracy dzieci przypominający

520-573 rozdzial 13.indd 538 10/12/12 3:31:25 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 539
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Edukacja ma podstawowe znaczenie dla rozwoju gospodarczego państw, ale w krajach o niskich
dochodach szkoły często są niedofinansowane.
niewolnictwo. Dzieci w wieku ośmiu, dzie- podobnie przez właścicieli fabryk włókienni-
więciu lat są oddawane właścicielom fabryk czych (Bobak 1996).
w zamian za niewielkie pożyczki. Otrzymu- Wyeliminowanie wyzysku dzieci będzie
ją tak niskie wynagrodzenie za swoją pracę, możliwe tylko wtedy, gdy wszystkie kraje
że nigdy nie udaje im się zmniejszyć długu, na świecie wprowadzą restrykcyjne prawa
co skazuje je na życie w niewoli. Świat do- zakazujące zatrudniania małoletnich pra-
wiedział się o tym systemie pracy za sprawą cowników i będą miały dość siły, żeby je
Iqbala Masiha, pakistańskiego chłopca, odda- egzekwować. Organizacje międzynarodowe,
nego w wieku czterech lat do wytwórni dy- między innymi Międzynarodowa Organiza-
wanów przez ojca, który pożyczył 600 rupii cja Pracy, opracowały zestaw standardów,
(około 16 dolarów) na ślub pierworodnego które powinno spełniać tego rodzaju ustawo-
syna. Przez sześć lat Iqbal spędzał większość dawstwo. W czerwcu 1999 roku Konferencja
czasu przykuty do krosna tkackiego i godzi- Ogólna Międzynarodowej Organizacji Pracy
nami wiązał supełki. Kiedy miał dziesięć lat, przyjęła Konwencję Nr 182 dotyczącą zakazu
uciekł z fabryki i zaczął opowiadać o swo- i natychmiastowych działań na rzecz elimi-
ich doświadczeniach organizacjom ochrony nowania najgorszych form pracy dzieci. „Naj-
praw pracowniczych i w szkołach. Iqbal za- gorsze formy pracy dzieci” zostały zdefinio-
płacił za szczerość wysoką cenę: trzy lata po wane jako:
swojej ucieczce, gdy wracał pewnego dnia na
rowerze do rodzinnego miasteczka, został za- 1. Wszystkie formy niewolnictwa lub prak-
strzelony przez agentów wynajętych prawdo- tyki podobne do niewolnictwa, takie jak

520-573 rozdzial 13.indd 539 10/12/12 3:31:26 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
540 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Społeczeństwo globalne 13.2. Praca dzieci na roli
W Raporcie Międzynarodowej Organizacji Pracy odgrywają ważną rolę w produkcji zboża

opublikowanym 12 czerwca 2007 roku z okazji i hodowli bydła, ponieważ są jednym z ogniw
Światowego Dnia Walki z Pracą Dzieci położono w procesie dostarczania żywności i napojów,
nacisk na prace rolnicze, ponieważ to właśnie które konsumujemy, a także włókien i surowców,
w rolnictwie pracuje większość dzieci. Ten rodzaj wykorzystywanych do wytwarzania innych
pracy często uznaje się nie za formalne produktów. Dotyczy to na przykład kakao
zatrudnienie, ale za „pomoc rodzinie”, dlatego (czekolady), kawy, herbaty, cukru, owoców
też ten problem uchodzi uwadze prawodawców. i warzyw, a także innych produktów rolnych, jak
Przytaczamy fragment raportu tytoń czy bawełna.
Międzynarodowej Organizacji Pracy, w którym Duża grupa − choć trudno dokładnie określić,
przedstawiono niebezpieczeństwa grożące jak liczna − spośród tych 132 milionów
dzieciom pracującym na roli. dziewcząt i chłopców wykonuje „pracę
niebezpieczną”, narażając życie, kończyny,
Siedemdziesiąt procent pracujących dzieci zdrowie i swoje ogólnie rozumiane dobro.
wykonuje prace rolnicze – dotyczy to ponad 132 Niezależnie od wieku pracownika rolnictwo –
milionów dziewcząt i chłopców między piątym obok budownictwa i górnictwa – to jeden z trzech
a czternastym rokiem życia. Znaczna większość najniebezpieczniejszych sektorów zatrudnienia
dzieci nie pracuje w fabrykach, nie służy pod względem liczby ofiar śmiertelnych,
w domach ani nie sprzedaje towarów na ulicach wypadków i chorób zawodowych. Pracujące
miast. Pracują przede wszystkim na farmach dzieci są wystawione na to samo ryzyko
i plantacjach, często od wschodu do zachodu i wszystkie zagrożenia, które czyhają także
słońca − sieją i zbierają plony, pryskają rośliny na dorosłych pracowników. W zasadzie dzieci
pestycydami i doglądają bydła na wsi. Te dzieci narażają się jeszcze bardziej niż dorośli,

520-573 rozdzial 13.indd 540 10/12/12 3:31:27 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 541
N
Y Czy biedne kraje mogą stać się bogate?
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
ponieważ ich ciała, umysły i charaktery dopiero W Zimbabwe traktor zostawiony na noc na
się rozwijają i nie dysponują doświadczeniem dworze ugrzązł w błocie. Następnego dnia rano
zawodowym. Z tego powodu brak zabezpieczeń dwunastoletni chłopiec uruchomił traktor,
w pracy może w ich wypadku pociągnąć za sobą zwiększył obroty silnika, żeby uwolnić koła,
gorsze i bardziej długofalowe skutki. Rolnictwo i spróbował pojechać do przodu (bezpiecznym
różni się od innych sektorów pracy dzieci rozwiązaniem byłaby próba wycofania pojazdu).
również tym, że dzieci zwykle mieszkają na Koła zostały w miejscu, ale przód traktora
farmach i plantacjach, na których pracują. podniósł się i maszyna runęła w tył, zabijając
To łączy się z dodatkowym ryzykiem. chłopca.
Bangladesz jest krajem w przeważającej W 2000 roku jedenastoletnia dziewczynka
części rolniczym i dla wielu dzieci praca przy zatrudniona nielegalnie na farmie w Ceres
uprawie, żniwach, transporcie i sprzedaży w Prowincji Przylądkowej Zachodniej
produktów rolnych to zwykły, codzienny w RPA spadła z traktora. Amputowano jej
obowiązek, który towarzyszy im lewą nogę.
od najwcześniejszych lat życia. Nieustannie W 1990 roku piętnastoletni imigrant
przebywają wśród maszyn i narzędzi rolniczych, pracujący na farmie w Stanach Zjednoczonych
co często kończy się tragicznymi obrażeniami. został śmiertelnie porażony prądem, kiedy
Każdego dnia około pięćdziesięciorga dziewięciometrowy odcinek aluminiowej
dzieci zostaje rannych w wypadkach rury irygacyjnej, którą niósł, zahaczył o linię
z maszynami, a trzy z nich doznają tak wysokiego napięcia. Dwoje innych dzieci, które
ciężkich obrażeń, że zostają trwale mu towarzyszyły, doznało poważnych poparzeń
niepełnosprawne. dłoni i stóp.
sprzedaż i handel dziećmi, niewolnictwo pracę dzieci, a także związków zawodowych

za długi i pańszczyzna lub praca przymu- zrzeszających pracowników, spółdzielni rol-
sowa albo obowiązkowa, w tym przymuso- niczych niedopuszczających dzieci do pracy
we lub obowiązkowe rekrutowanie dzieci i wreszcie konsumentów kupujących towary.
do udziału w konflikcie zbrojnym.
2. Korzystanie, angażowanie lub proponowa-
Zastanów się
nie dziecka do prostytucji, produkcji porno-
grafii lub przedstawień pornograficznych. Czy zaskoczyła cię skala ukazanego problemu
pracy dzieci? Czy na całym świecie należy
3. Korzystanie, angażowanie lub proponowa- zakazać wszelkich form pracy dzieci?
nie dziecka do nielegalnych działalności, Jakie skutki – pozytywne i negatywne –
w szczególności do produkcji i handlu nar- przyniósłby taki zakaz? Czy znasz jakieś formy
kotyków, jak to określają stosowne traktaty „pracy dzieci”, które są nadal akceptowane
międzynarodowe. w krajach o wysokim dochodzie? Co sprawia,
że wydają się one bardziej dopuszczalne
4. Praca, która ze względu na swój charakter
niż opisane praktyki?
lub okoliczności, w których jest prowadzo-
na, może zagrażać zdrowiu, bezpieczeń-
stwu lub moralności dzieci (ILO 1999). Czy biedne kraje mogą
stać się bogate?
Państwa muszą także zapewnić darmową
edukację publiczną i wymagać, aby dzieci W połowie lat siedemdziesiątych XX wieku
uczęszczały do szkoły w pełnym wymiarze liczne wschodnioazjatyckie kraje o niskich
godzin (UNICEF 2000a). Jednakże odpowie- dochodach przechodziły proces industria-
dzialność za rozwiązanie problemu leży czę- lizacji i wydawało się, że może to zagrozić
ściowo po stronie międzynarodowych korpo- globalnej dominacji ekonomicznej Stanów
racji, które produkują towary, wykorzystując Zjednoczonych i Europy (Amsden 1989;

520-573 rozdzial 13.indd 541 10/12/12 3:31:27 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
542 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
omówienie tych wydarzeń znajdziesz tak- jednak dane nie potwierdzały tego założenia
że w rozdziale 4). Proces ten rozpoczął się i tylko kilka krajów rozwijających się odno-
w Japonii w latach pięćdziesiątych, ale szyb- towywało lepsze wyniki od gospodarek roz-
ko objął swoim zasięgiem kraje nowo uprze- winiętych.
mysłowione, czyli dynamicznie rozwijają- Sytuacja zmieniła się w połowie lat dzie-
ce się gospodarki krajów leżących głównie więćdziesiątych, kiedy przeciętne tempo
w Azji Wschodniej, lecz także w Ameryce wzrostu w krajach o niskich i średnich docho-
Łacińskiej. Do grupy nowo uprzemysłowio- dach przewyższyło wskaźnik dla świata roz-
nych państw wschodnioazjatyckich zaliczał winiętego. Bank Światowy uznał trzynaście
się Hongkong w latach sześćdziesiątych oraz krajów za „gospodarki rozwinięte”, ponieważ
Tajwan, Korea Południowa i Singapur w la- dzięki swojemu tempu wzrostu gospodarcze-
tach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. go dorównały stosunkowo zamożnym krajom.
Kolejne kraje azjatyckie poszły ich śladem Te kraje to Antigua i Barbuda, Bahrajn, Gre-
w latach osiemdziesiątych i na początku lat cja, Guam, wyspa Man, Korea Południowa,
dziewięćdziesiątych – wśród nich przede Malta, Nowa Kaledonia, Mariany Północne,
wszystkim Chiny, ale również Malezja, Taj- Portoryko, Arabia Saudyjska, San Marino
landia i Indonezja. Dziś większość tych kra- i Słowenia (World Bank 2007b). Jeszcze kil-
jów należy już do grupy państw o średnim kadziesiąt lat temu państwa te uważano za
dochodzie, a niektóre – Hongkong, Korea Po- biedne. W 1999 roku wskaźnik PKB w prze-
łudniowa, Tajwan i Singapur – awansowały liczeniu na jednego mieszkańca w Singapurze
do kategorii wysokodochodowej. był praktycznie na takim samym poziomie jak
Na rysunku 13.4 przedstawiono porówna- w Stanach Zjednoczonych, natomiast Chiny −
nie przeciętnego tempa wzrostu gospodarcze- kraj o największej populacji − stały się jedną
go w krajach o niskich, średnich i wysokich z najdynamiczniej rozwijających się gospoda-
dochodach. Ekonomiści zwykle zakładają, że rek świata. Przy przeciętnym rocznym tempie
wszystkie państwa rozwijające się wykazują wzrostu na poziomie 10% w latach 1980–1999
wyższe średnie tempo wzrostu gospodarcze- gospodarka chińska podwoiła swoje rozmiary.
go niż kraje rozwinięte o wysokich docho- Porównania średniego poziomu dochodów
dach, ponieważ nadrabiają dystans dzielący w poszczególnych państwach nadal ujawnia-
je od dotychczasowych liderów. Do niedawna ją istnienie znaczących różnic, zwłaszcza
6
1975–1985
5 1985–1995
Przeciętny roczny wzrost
1995–2005
4
0
Kraje o niskim Kraje o średnim Kraje o wysokim
dochodzie dochodzie dochodzie
Rysunek 13.4. Przeciętny wzrost gospodarczy w krajach o niskim, średnim i wysokim dochodzie,
1975–2005
Źródło: World Bank (2007b). Copyright © 2007 The World Bank. Przedruk za zgodą.

520-573 rozdzial 13.indd 542 10/12/12 3:31:27 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 543
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Tabela 13.3. Nierówności międzypaństwowe, wewnątrzpaństwowe i globalne

Rodzaj Nierówności Nierówności Nierówności
nierówności międzypaństwowe wewnątrzpaństwowe globalne
dochodowych
Co mierzą Różnice Różnice między dochodami Różnice między
przeciętnych bogatych i ubogich dochodami bogatych
dochodów obywateli jednego kraju i ubogich ludzi
w różnych niezależnie od ich
krajach przynależności
państwowej
Co wynika Dywergencja Rosnące nierówności w wielu Konwergencja
z danych krajach (między innymi
w Brazylii, Chinach, Stanach
Zjednoczonych), niski i stabilny
poziom różnic w wielu innych
(na przykład w Kanadzie,
Japonii, we Francji)
Źródło: Loungani (2003).
1995 2005
42,3 tryliona dolarów 61,3 tryliona dolarów
Azja Wschodnia
i Pacyfik 13%
Azja Wschodnia
i Pacyfik 19%
Ameryka Łacińska
i Karaiby 8%
Ameryka Łacińska
Europa i Karaiby 8%
i Azja Środkowa 7%
Azja Południowa 6%
Bliski Wschód Europa
i Afryka Północna 3% i Azja Środkowa 7%
Afryka Subsaharyjska 2%
Państwa Azja Południowa 6%
o wysokim dochodzie 60%
Bliski Wschód i Afryka Północna 3%
Państwa
o wysokim dochodzie 54% Afryka Subsaharyjska 2%
Rysunek 13.5. Udział regionów w globalnej produkcji, 1995 i 2005

Źródło: World Bank (2007b). Copyright © 2007 The World Bank. Przedruk za zgodą.
między krajami rozwiniętymi a rozwijają- zamieszkania, wynika, że od lat siedemdzie-

cymi się. Pod względem rozpiętości zarob- siątych „przeciętny człowiek się wzbogacił”,
ków wewnątrz krajów analizy wykazują, że a globalna dystrybucja dochodów stała się
w ostatnich latach odnotowano duży wzrost bardziej wyrównana (Loungani 2003; zob. ta-
nierówności w niektórych krajach (takich bela 13.3). Za ten rezultat odpowiada jednak
jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, głównie dynamiczny rozwój kilku dużych
Brazylia), podczas gdy w innych różnice państw, między innymi Chin, Indii i Wiet-
dochodów pozostały stosunkowo stabil- namu. Jeśli pominiemy je w kalkulacjach,
ne (we Francji czy w Kanadzie). Natomiast to okaże się, że trzynaście krajów uznanych
z badań globalnych nierówności na pozio- przez Bank Światowy za „gospodarki rozwi-
mie indywidualnym, niezależnie od miejsca nięte” jest wśród państw rozwijających się

520-573 rozdzial 13.indd 543 10/12/12 3:31:27 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
544 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
13.1. Rozwiązania problemu globalnych nierówności

Użyj socjologicznej wyobraźni
Ubóstwo Zadłużenie
W klasyfikacji Banku Światowego Program redukcji zobowiązań najbiedniejszych
większość krajów Afryki Subsaharyjskiej i najbardziej zadłużonych państw świata (Highly
znajduje się w grupie państw o najniższych Indebted Poor Countries, HIPC) powstał w 1996
dochodach, ponieważ na jednego roku w celu redukcji zadłużenia najuboższych
mieszkańca przypada tam mniej niż państw. Ubogie kraje kwalifikują się do udziału
765 dolarów PNN rocznie. Najgorszy w programie, jeśli zmagają się z długiem, którego
wynik odnotowano w Etiopii i Burundi – nie można zmniejszyć tradycyjnymi metodami.
tylko 90 dolarów PNN na mieszkańca. Muszą również wyrazić zgodę na zastosowanie
Nawet w krajach o średnim dochodzie, metod zarządzania zalecanych przez Bank
takich jak Gabon i Botswana, duża część Światowy i MFW. Kiedy te rozwiązania zostaną
populacji żyje w ubóstwie. Afryka Północna wdrożone, wówczas kraj osiąga „moment
radzi sobie lepiej niż Afryka Subsaharyjska. decyzyjny”, w którym ustala się skalę umorzenia
Gospodarkę cechuje większa stabilność, długu. Krytycy programu uważają, że przyjęte
handel i turystyka stosunkowo dobrze parametry są zbyt restrykcyjne, a umorzenie
funkcjonują, a AIDS występuje rzadziej. długów powinno objąć więcej państw.
Aktywiści na rzecz rozwoju nakłaniają Na mapie przedstawiono wydatki krajów HIPC
państwa grupy G8, aby zmieniły zasady w „momencie decyzyjnym” na spłatę zadłużenia
dotyczące zadłużenia, pomocy oraz handlu, i odsetek. W nowym planie, przygotowanym przez
i w ten sposób wsparły afrykańskie narody ministrów finansów grupy G8, przyjmuje się
w walce z ubóstwem. założenie, że długi czternastu afrykańskich
państw HIPC zostaną całkowicie umorzone.
ObsŁuga zadŁuŻenia
Obsługa zadłużenia jako odsetek dochodów, 2003
Maroko Tunezja
Dochody w Afryce
Produkt narodowy netto w przeliczeniu na jednego mieszkańca, 2003
Sahara Zachodnia
Maroko Libia EGIPT
Tunezja Algieria
Sahara Zachodnia
Libia EGIPT Mauretania
Algieria
Senegal MALI NIGER CZAD
Mauretania Erytrea
Senegal MALI NIGER CZAD BurkIna Faso Sudan
Dżibuti
Erytrea
BurkIna Faso Sudan NIGERia
Dżibuti etiopia
NIGERia etiopia
Rep. Środ. Kamerun Rep. Środ. Uganda Seszele
Kamerun Afryki Uganda Seszele Afryki
Wyspy Św. Tomasza somalia
somalia Kenia
Wyspy Św. Tomasza Kenia
Demokratyczna rwanda Demokratyczna rwanda
Wyspy Republika Republika
Gabon Gabon Konga Burundi
Zielonego Konga Burundi
Przylądka Kongo Tanzania Komory Kongo Tanzania Komory
1. Gambia Angola Zambia malawi Angola Zambia malawi
2. Gwinea Bissau
3. Gwinea Zimbabwe 1. Gambia
Madagaskar 2. Gwinea Bissau Zimbabwe
4. Sierra Leone Namibia Botswana
5. Liberia 3. Gwinea Madagaskar
4. Sierra Leone Namibia Botswana
6. Wybrzeże Kości Słoniowej Mozambik
7. Ghana 5. Liberia
RPA 6. Wybrzeże Kości Słoniowej Mozambik
8. Togo Suazi
9. Benin 7. Ghana RPA
8. Togo Suazi
10. Gwinea Równikowa Lesotho Mauritius
9. Benin Mauritius
Kategorie Banku Światowego 10. Gwinea Równikowa Lesotho
Niski dochód Niższy średni dochód Wyższy średni dochód
Obsługa zadłużenia / Dochód
<$250 $766-$1500 $3036-$5000
$251-$500 $1501-$2500 $5001-$7500
$501-$765 $2501-$3035 $7501-$9385 o% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 40%
Brak danych
Źródło: Bank Światowy – baza danych World Development Indicators 2005 Inne kraje HIPC, brak danych Kraje spoza grupy HIPC
Źródło: Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju i Międzynarodowy Fundusz Walutowy,
aktualizacja inicjatywy HIPC, kwiecień 2005
Źródło: http://news.bbc.co.uk/1/shared/spl/hi/africa/05/ Źródło: http://news.bbc.co.uk/1/shared/spl/hi/africa/05/

africa_ economy/html/poverty.stm. africa_economy/html/debt.stm.
Copyright © bbc.co.uk/news. Copyright © bbc.co.uk/news.

520-573 rozdzial 13.indd 544 10/12/12 3:31:28 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 545
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Pomoc Organizatorzy kampanii ogłosili, że udało im się

zdobyć „międzynarodową akceptację dla
Według danych Organizacji Współpracy inicjatywy anulowania wielostronnych długów
Gospodarczej i Rozwoju (OECD) około jednej w 100%; deklarację złożoną na szczycie G8, że
trzeciej pomocy udzielanej przez rządy na całym kraje rozwijające się mają prawo ustalać,
świecie trafia do Afryki. Większość programów planować i decydować o kolejności wdrażania
pomocowych wymaga od beneficjentów strategii gospodarczych, tak aby odpowiadały
spełnienia określonych warunków: żeby ich programom rozwoju; oraz międzynarodowe
otrzymać pomoc, rządy muszą wdrożyć poparcie dla postulatu udostępnienia do roku
konkretne strategie lub wydać uzyskane środki 2010 metod leczenia HIV i AIDS wszystkim tym,
na towary i usługi państwa-darczyńcy. Bank którzy tego potrzebują”.
Światowy, który kontroluje realizację stawianych
przez siebie wymagań, przekonuje, że pomoc Handel
jest znacznie wydajniejsza i mniej narażona Afryka ma wiele surowców naturalnych, na
na korupcję, kiedy wiąże się ze skuteczniejszym przykład minerały, drewno i ropę, ale handel
zarządzaniem. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych z innymi częściami świata często nastręcza
XX wieku bogate kraje znacząco ograniczyły trudności. To następstwo różnych czynników,
wydatki na programy pomocowe. takich jak słaba infrastruktura, niestabilne rządy,
W 2005 roku kampania „Make Poverty History” korupcja i wpływ AIDS na ludność w wieku
miała przekonać państwa G8 do wyłożenia produkcyjnym. Biedniejsze kraje i organizacje,
dodatkowych pięćdziesięciu miliardów dolarów na przykład Oxfam, twierdzą ponadto, że reguły
rocznie na cele pomocowe oraz do wypełnienia obowiązujące w handlu międzynarodowym są
wcześniejszych zobowiązań, że kraje rozwinięte niesprawiedliwe i faworyzują świat rozwinięty.
przeznaczą na owe cele 0,7% rocznego PKB. Ich zdaniem bogate kraje „zalewają” narody
Wartość handlu
Zależność od pomocy Wartość handlu* w przeliczeniu na jednego mieszkańca (USD), 2000−2002
Pomoc zagraniczna na cele rozwojowe netto w odniesieniu do PNN (%), 2003 Maroko
Tunezja
Maroko
Tunezja Sahara Zachodnia
Sahara Zachodnia Libia EGIPT
Algieria
Libia EGIPT
Algieria Mauretania
Mauretania MALI NIGER
Senegal CZAD Sudan
MALI NIGER Erytrea
Senegal CZAD Sudan Erytrea BurkIna Faso
Dżibuti
BurkIna Faso
Dżibuti NIGERia etiopia
NIGERia etiopia Rep. Środ.
Rep. Środ. Kamerun Afryki Uganda Seszele
Afryki Uganda Seszele somalia
Kamerun Wyspy Św. Tomasza Kenia
somalia Demokratyczna
Wyspy Św. Tomasza Kenia Republika rwanda
Demokratyczna Wyspy
Republika rwanda Konga
Wyspy Zielonego Gabon Burundi
Konga Przylądka
Zielonego Gabon Burundi Kongo Tanzania
Przylądka Komory
Kongo Tanzania Komory
Angola Zambia
malawi
Angola Zambia 1. Gambia
malawi 2. Gwinea Bissau Zimbabwe
1. Gambia Madagaskar
2. Gwinea Bissau Zimbabwe 3. Gwinea Namibia
Namibia Madagaskar 4. Sierra Leone Botswana
3. Gwinea
4. Sierra Leone Botswana 5. Liberia
5. Liberia 6. Wybrzeże Kości Słoniowej Mozambik
6. Wybrzeże Kości Słoniowej Mozambik 7. Ghana RPA
8. Togo Suazi
7. Ghana RPA
8. Togo Suazi 9. Benin
9. Benin
$0 – $100 $201 – $500 $1001 – $5000

$101 – $200 $501 – $1000 $5001 +
0% 10% 20% 30% 40% 50% 75% 100%
brak danych * Towary i usługi, średnia wartość eksportu i importu
Źródło: Bank Światowy / OECD Źródło: WTO 2003
Źródło: http://news.bbc.co.uk/1/shared/spl/hi/africa/05/ Źródło: http://news.bbc.co.uk/1/shared/spl/hi/africa/05/

africa_economy/html/aid.stm. africa_economy/html/trade.stm.
Copyright © bbc.co.uk/news. Copyright © bbc.co.uk/news.

520-573 rozdzial 13.indd 545 10/12/12 3:31:29 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
546 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
rozwijające się subsydiowanymi towarami, świata, ale w zamian nie obniżyła ich taryf
oferując niższe ceny niż lokalni producenci. celnych. WTO odpowiada, że kraje o niskim
Oskarżają Światową Organizację Handlu (World dochodzie są traktowane w sposób szczególny,
Trade Organization, WTO) o to, że zmusiła kraje co obejmuje także wyłączenie ich spod pewnych
rozwijające się do otwarcia rynków na resztę reguł, które obowiązują kraje bogatsze.
niewielką mniejszością, której łączna liczba szczególnie w okresie od połowy lat siedem-
ludności stanowi w przybliżeniu zaledwie dziesiątych do połowy lat dziewięćdziesią-
2% światowej populacji. Jak widać, tempo tych XX wieku, złożyło się wiele czynników,
wzrostu gospodarczego na świecie pozostaje wśród nich historyczne, związane z przemia-
bardzo zróżnicowane. W latach 1995–2005 nami politycznymi i gospodarczymi na świe-
udział większości regionów rozwijających się cie, a także kulturowe. Pewną rolę odegrał
w globalnej produkcji nie wzrósł. Wyjątkiem również sposób, w jaki państwa te dążyły do
był region Azji Wschodniej i Pacyfiku (zob. wzrostu gospodarczego. Oto niektóre z czyn-
rysunek 13.5), w którym odnotowano wzrost ników, które zadecydowały o ich sukcesie:
o około 6% w tym okresie.
Ekspansja gospodarcza miała jednak swo- 1. Tajwan, Korea Południowa, Hongkong i Sin-
ją cenę, przede wszystkim w Azji Wschod- gapur miały dawniej status kolonii, co wią-
niej. Osiągano ją kosztem brutalnego łamania zało się z wieloma trudnościami, ale pomo-
praw pracowniczych i obywatelskich, pracy gło im również utorować drogę do wzrostu
w fabrykach w bardzo ciężkich warunkach, gospodarczego. Tajwan i Korea należały do
wyzysku coraz mocniej sfeminizowanej siły Cesarstwa Japonii, a Hongkong i Singapur
roboczej, wyzysku imigrantów ze zubożałych to byłe kolonie brytyjskie. Japonia pozbyła
państw sąsiadujących oraz ogólnej degrada- się dużych właścicieli ziemskich, którzy
cji środowiska naturalnego. Jednakże dzięki sprzeciwiali się industrializacji, poza tym
poświęceniu wcześniejszych pokoleń robot- zarówno Wielka Brytania, jak i Japonia
ników wielu ludzi w tych krajach żyje dziś wspierały rozwój przemysłu, budowały
w dobrobycie. drogi i inne systemy transportu oraz stwo-
Czym badacze społeczni tłumaczą gwał- rzyły stosunkowo wydajną administrację
towny wzrost gospodarczy w nowo uprzemy- rządową w swoich koloniach. Wielka Bry-
słowionych krajach wschodnioazjatyckich? tania aktywnie rozwijała Hongkong i Sin-
Odpowiedź na to pytanie może się okazać gapur jako ośrodki handlowe (Gold 1986;
ważna dla innych krajów o niskim dochodzie, Cumings 1987). W innych częściach świa-
które mają nadzieję, że pójdą ich śladem. ta – na przykład w Ameryce Łacińskiej
Wprawdzie sukces państw z grupy krajów i Afryce – ubogie dziś kraje nie miały tak
nowo uprzemysłowionych wynikał po części korzystnych relacji z bogatszymi, bardziej
z wyjątkowej sytuacji historycznej, lecz przy- wpływowymi państwami.
czyniły się do niego także inne czynniki, któ- 2. Region wschodnioazjatycki skorzystał na
re mogą doprowadzić do rewizji myślenia na długim okresie wzrostu gospodarczego na
temat przyczyn globalnych nierówności. Jeśli świecie. Od lat pięćdziesiątych do połowy
chcemy zrozumieć dynamiczny rozwój Azji lat siedemdziesiątych XX wieku rozwijają-
Wschodniej, to musimy spojrzeć na kraje tego ce się gospodarki krajów europejskich oraz
regionu zarówno z perspektywy historycznej, Stanów Zjednoczonych stanowiły ważny
jak i w kontekście współczesnego systemu go- rynek zbytu dla odzieży, obuwia i produk-
spodarki światowej. tów elektronicznych, których produkcja
Na sukces gospodarczy wschodnioazja- koncentrowała się w coraz większej mierze
tyckich krajów nowo uprzemysłowionych, w Azji Wschodniej, dając regionowi szansę

520-573 rozdzial 13.indd 546 10/12/12 3:31:34 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 547
N
Y Czy biedne kraje mogą stać się bogate
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Zgodnie z teorią Webera rozwój gospodarczy Japonii można wyjaśnić, odwołując się do tradycyjnych
wartości szacunku i posłuszeństwa dla autorytetów, wpisanych w lokalną kulturę.
na rozwój gospodarczy. Co więcej, okresowe stycznymi Chinami. Wsparcie bezpośrednie

spowolnienia gospodarcze w Stanach Zjed- i pożyczki napędzały inwestycje w nowo-
noczonych i Europie zmusiły firmy do obni- czesne technologie, takie jak tranzystory,
żenia kosztów pracy. Z tego powodu wiele półprzewodniki i inne urządzenia elektro-
fabryk przeniesiono do państw wschodnio- niczne, przyczyniając się do rozwoju prze-
azjatyckich, gdzie płace pozostały niskie mysłów lokalnych. Silne (często wojskowe)
(Henderson, Appelbaum 1992). W jednej rządy, gotowe zastosować represje po to,
z analiz Banku Światowego (World Bank żeby utrzymać koszty pracy na niskim po-
1995) wykazano, że w latach 1970–1990 ziomie, często obdarzano też wsparciem mi-
pensje rosły o 3% rocznie w tych krajach litarnym (Mirza 1986; Cumings 1987, 1997;
rozwijających się, w których wzrost gospo- Castells 1992).
darczy wynikał głównie z eksportu towarów 4. Niektórzy socjologowie sądzą, że sukces
do bogatszych państw, podczas gdy w in- gospodarczy Japonii i wschodnioazjatyc-
nych częściach regionu wynagrodzenia po- kich krajów nowo uprzemysłowionych
zostały na tym samym poziomie. wynika również z ich tradycji kulturo-
3. Początek wzrostu gospodarczego w regionie wych, szczególnie ze wspólnej im filozofii
przypadł na szczytowy moment zimnej woj- konfucjańskiej (Berger 1995). Sto lat temu
ny, kiedy Stany Zjednoczone i ich sojuszni- Max Weber postawił tezę, że protestanckie
cy szczodrze udzielali pomocy gospodarczej zasady oszczędności, gospodarności i cięż-
i wojskowej, aby bronić się przed komuni- kiej pracy wyjaśniają częściowo rozkwit

520-573 rozdzial 13.indd 547 10/12/12 3:31:37 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
548 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
kapitalizmu w Europie Zachodniej. Jego tyckich omówimy w dalszej części tego
tezy można zastosować do analizy azjatyc- rozdziału.
kiej historii gospodarczej. Konfucjanizm
wpaja szacunek dla starszych i przełożo- Trudno ocenić, czy w opisanych krajach
nych, podkreśla znaczenie edukacji, cięż- nadal będziemy obserwować wzrost gospodar-
kiej pracy i wybitnych osiągnięć jako drogi czy. W latach 1997–1998 nietrafione decyzje
awansu osobistego oraz ceni gotowość do inwestycyjne, korupcja i sytuacja ekonomicz-
poświęceń w imię przyszłych korzyści. na na świecie doprowadziły do gwałtownego
Zgodnie z teorią Webera te wartości spra- wyhamowania ekspansji gospodarczej w regio-
wiają, że azjatyccy pracownicy i menedże- nie. Nastąpił krach giełdowy, a lokalne waluty
rowie są bardzo lojalni wobec swoich firm, osłabiły się, zagrażając całej gospodarce świa-
posłuszni władzy, pracowici i zoriento- towej. Typowa dla tego okresu była sytuacja
wani na sukces. Zarówno pracownicy, jak Hongkongu: po trzydziestu siedmiu latach nie-
i kapitaliści żyją oszczędnie. Zamiast trwo- przerwanego wzrostu gospodarka znalazła się
nić pieniądze, wolą zainwestować majątek w zastoju, a wartość spółek notowanych na
w dalszy wzrost ekonomiczny. lokalnej giełdzie papierów wartościowych –
Tego rodzaju wyjaśnienia są do pewne- Hang Seng Index – spadła o ponad połowę.
go stopnia trafne, pomijają jednak fakt, że Czas pokaże, czy „krach azjatycki” − takim
w Azji nie zawsze szanuje się i czci pra- mianem na początku 1998 roku ochrzciły to
codawców. Pod koniec lat pięćdziesiątych zjawisko media − będzie miał długotrwały
XX wieku w Japonii toczyły się zajadłe wpływ na region, czy może był jedynie chwilą
walki między robotnikami a kapitalista- przerwy w dotychczasowym wzroście. Wie-
mi – podobnie jak w Korei Południowej lu ekonomistów twierdzi, że po uporaniu się
pod koniec lat osiemdziesiątych. Studenci z obecnymi problemami gospodarczymi, nowo
i robotnicy we wszystkich nowo uprze- uprzemysłowione kraje azjatyckie ponownie
mysłowionych krajach Azji Wschodniej zaczną się rozwijać, choć niekoniecznie w tym
sprzeciwiali się polityce rządowej i stra- samym co wcześniej − błyskawicznym − tem-
tegiom biznesowym, które uznawali za pie. W 2004 roku eksperci oznajmili, że gospo-
niesprawiedliwe. Często ryzykowali przy darka Hongkongu znów się wzmacnia, podob-
tym utratę wolności, a czasem nawet życia nie jak lokalny rynek nieruchomości.
(Deyo 1989; Ho 1990). Co więcej, wydaje
się, że w Japonii i krajach nowo uprzemy-
słowionych maleje znaczenie najważniej-
Teorie rozwoju
szych konfucjańskich wartości, takich jak Z czego wynikają globalne nierówności i jak
oszczędność, ponieważ młodzi ludzie, można je przezwyciężyć? Czy to w ogóle jest
wychowani w czasach dobrobytu, coraz możliwe? W tej części rozdziału przyjrzymy
częściej wolą obnosić się z bogactwem niż się różnym teoriom wyjaśniającym rozwój
oszczędzać i inwestować. gospodarczy: teoriom rynkowym, teoriom
5. Wiele rządów wschodnioazjatyckich pro- zależności i systemów-światów oraz teoriom
wadziło zdecydowaną politykę, napędza- państwowym. Każda z nich ma swoje zalety
jącą wzrost gospodarczy. Aktywnie dbały i wady. Problemem wszystkich teorii jest to,
o utrzymywanie kosztów pracy na niskim że często lekceważą rolę kobiet w rozwoju go-
poziomie, promowały rozwój gospodarczy spodarczym. Jednakże rozważone wspólnie
za pomocą czasowego zwolnienia od po- powinny przynieść odpowiedź na kluczowe
datków oraz innych strategii ekonomicz- pytanie, które zadaje sobie 85% populacji
nych, a także zapewniały darmową edu- świata żyjącej poza krajami o wysokim do-
kację publiczną. Rolę polityki prowadzo- chodzie: jak wzmocnić swoją pozycję w go-
nej przez rządy państw wschodnioazja- spodarce światowej?

520-573 rozdzial 13.indd 548 10/12/12 3:31:37 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 549
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Teorie rynkowe państw prowadzi do wyzysku pracowników.
Owi teoretycy zależności, ponieważ tak są
Największe znaczenie spośród teorii global- nazywani, przekonują, że za ubóstwo krajów
nych nierówności zyskały teorie rynkowe, o niskich dochodach odpowiada wyzyskiwa-
opracowane pięćdziesiąt lat temu przez bry- nie ich przez kraje bogate oraz międzynaro-
tyjskich i amerykańskich ekonomistów i so- dowe korporacje z siedzibą w zamożnych kra-
cjologów. W tych koncepcjach przyjmuje się jach. Według nich globalny kapitalizm skazał
założenie, że najlepsze efekty gospodarcze ich kraje na wyzysk i ubóstwo.
przynosi sytuacja, w której jednostki mogą Zwolennicy teorii zależności twierdzą, że
swobodnie – bez jakichkolwiek ograniczeń ze ów wyzysk zaczął się wraz z kolonializmem,
strony państwa – podejmować własne decyzje czyli systemem polityczno-ekonomicznym,
ekonomiczne. Jeśli pozwolimy nieskrępowa- w ramach którego potężne państwa przej-
nemu kapitalizmowi w pełni się rozwinąć, to mowały władzę nad słabszymi narodami
doprowadzi on do wzrostu gospodarczego. Ad- i krajami dla własnych korzyści. Potężne na-
ministracja rządowa nie powinna dyktować, rody kolonizowały inne kraje, żeby zapewnić
co należy produkować, jak to wyceniać ani jak swoim fabrykom surowce i kontrolować ryn-
wynagradzać robotników. Zdaniem wyznaw- ki zbytu produktów wytwarzanych w tych
ców teorii rynkowych strategie gospodarcze fabrykach. Na przykład rządy kolonialne za-
rządów państw o niskim dochodzie hamują pewniały firmom z bogatych państw dostęp
ich rozwój gospodarczy. W tym ujęciu lokalne do ropy naftowej, miedzi, żelaza czy produk-
rządy nie powinny stawać na drodze rozwoju tów spożywczych, pozyskiwanych z krajów
(Rostow 1961; Warren 1980; Ranis 1996). o niskim dochodzie, a potrzebnych w gospo-
darkach przemysłowych. Wprawdzie koloni-
Zastanów się zatorami były zazwyczaj europejskie kraje,
Karol Marks twierdził, że kraje kontrolujące tereny w Ameryce Północnej
uprzemysłowione ukazują przyszłość i Południowej, Afryce oraz Azji, ale swoje
krajów na niższym poziomie rozwoju. kolonie miały również niektóre państwa azja-
Jakie są główne różnice między teorią tyckie, na przykład Japonia.
modernizacji w ujęciu Marksa i Rostowa? W większości regionów system kolonialny
Która wersja znajduje obecnie lepsze
załamał się po drugiej wojnie światowej, jed-
potwierdzenie w danych historycznych
– o ile można to powiedzieć nak nie położyło to kresu wyzyskowi, ponie-
o którejkolwiek z nich? waż międzynarodowe korporacje w dalszym
ciągu czerpały ogromne korzyści dzięki filiom
w ubogich krajach. Zgodnie z teorią zależno-
Teorie zależności i systemów-światów
ści te globalne przedsiębiorstwa, często z po-
W latach sześćdziesiątych XX wieku wielu mocą potężnych banków i rządów zamożnych
teoretyków zakwestionowało rynkowe teorie państw, zakładały fabryki w krajach ubogich,
globalnych nierówności w rodzaju teorii mo- wykorzystując tanią siłę roboczą i surowce,
dernizacji. Wśród nich dużą grupę stanowili aby zminimalizować koszty produkcji bez in-
socjologowie i ekonomiści pochodzący z kra- gerencji rządowych. Niskie koszty pracy i su-
jów o niskim dochodzie w Ameryce Łacińskiej rowców nie pozwoliły ubogim krajom akumu-
i Afryce. Czerpiąc z idei marksistowskich, od- lować zysków niezbędnych do industrializacji.
rzucali oni tezę, że zacofanie gospodarcze Lokalnym przedsiębiorstwom uniemożliwia-
ich krajów wynika z wad lokalnych kultur no konkurowanie z zagranicznymi korpora-
czy instytucji. Nawiązywali do teorii Marksa, cjami. W tym ujęciu kraje biedne zostają zmu-
zgodnie z którą światowy kapitalizm stwo- szone do zadłużania się u krajów bogatych, ale
rzy klasę państw, sterowanych przez silniej- w ten sposób jedynie zwiększają swoją zależ-
sze kraje, podobnie jak kapitalizm wewnątrz ność gospodarczą.

520-573 rozdzial 13.indd 549 10/12/12 3:31:37 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
550 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Klasyczne badania 13.1. Walt Rostow i stadia wzrostu gospodarczego
Problem badawczy poziom płac i cen oraz ingerujące w ogólne

działanie gospodarki. W jaki sposób kraje
Dlaczego niektóre kraje i regiony doświadczyły o niskim dochodzie mogą wydźwignąć się
gwałtownego wzrostu gospodarczego, podczas z biedy? Rostow sądził, że wzrost gospodarczy
gdy inne stale zmagają się z ubóstwem? Czy ma kilka stadiów, które porównywał do podróży
zacofanie gospodarcze to problem wewnętrzny samolotem (zob. rysunek 13.6).
(wynikający z sytuacji konkretnych państw), czy
wynik działania sił zewnętrznych? Czego
80
00
20
40
60
80
00
20
40
59
możemy się dowiedzieć o procesie rozwoju od
17
18
18
18
18
18
19
19
19
19
społeczeństw rozwiniętych? Odpowiedzi, których
udzielił na te pytania Walt Rostow (1916–2003), Wielka
doradca ekonomiczny byłego prezydenta Stanów Brytania
Zjednoczonych Johna F. Kennedy’ego i ważny Francja
teoretyk ekonomii, wpłynęły na kształt polityki Stany
zagranicznej Stanów Zjednoczonych w stosunku Zjednoczone
do Ameryki Łacińskiej w latach sześćdziesiątych Niemcy
XX wieku.
Szwecja
Teoria Rostowa
Japonia
Teoria Rostowa to ujęcie rynkowe, które określa
się mianem teorii modernizacji. Zgodnie z tą Rosja
koncepcją społeczeństwa o niskich dochodach Kanada
mogą osiągnąć wzrost gospodarczy, ale pod
warunkiem, że porzucą tradycyjne metody
działania i przyjmą nowoczesne instytucje Australia
i technologie ekonomiczne oraz wartości Turcja
kulturowe, które kładą nacisk na oszczędzanie
i efektywne inwestycje. Rostow (1961) uważał, Argentyna
że tradycyjne wartości kulturowe i instytucje Zryw Meksyk
społeczne krajów o niskich dochodach hamują
ich wydajność gospodarczą. Twierdził na Dojrzałość Chiny
Wysoki poziom
przykład, że liczni mieszkańcy tych państw mają konsumpcji masowej Indie
niewłaściwą etykę pracy i wolą natychmiastową
konsumpcję od inwestycji na przyszłość. Rysunek 13.6. Stadia wzrostu gospodarczego
Odpowiedzialność za zacofanie gospodarcze wybranych państw w ujęciu Rostowa, 1750–1959
ponoszą także rodziny wielodzietne. Główny Źródło: www.agocg.ac.uk/reports/visual/casestud/southall/
zarabiający musi wykarmić wiele osób, więc trajecto.htm.
trudno mu oszczędzać pieniądze na cele
inwestycyjne.
Zdaniem Rostowa i innych teoretyków
modernizacji problemy państw o niskim
dochodzie sięgają jednak znacznie głębiej. 1. Stadium tradycyjne. To etap opisany wcześniej.
Kultury tych krajów zazwyczaj promują „fatalizm” Charakteryzuje go niski poziom oszczędności,
– system wartości, w ramach którego uznaje (rzekomy) brak etyki pracy i „fatalistyczny”
się cierpienie i trudności za nieuniknioną część system wartości. Kraj na tym etapie można
życia. Ludzie akceptują los, jaki przypadł im obrazowo porównać do samolotu, który utknął
w udziale, co zniechęca ich do ciężkiej pracy na pasie startowym.
i oszczędzania, aby poprawić swoją sytuację. 2. Zryw gospodarczy. Etap tradycyjny może
W tym ujęciu zacofanie gospodarcze kraju ustąpić miejsca kolejnej fazie – fazie zrywu
wynika przede wszystkim z wad obywateli, gospodarczego. Następuje ona wtedy, gdy
wpojonych im przez lokalną kulturę. Wady te są ubogie kraje zaczynają odrzucać tradycyjne
jeszcze wzmacniane przez ustawy, określające wartości i instytucje, a ludzie uczą się

520-573 rozdzial 13.indd 550 10/12/12 3:31:37 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 551
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
oszczędzać i inwestować pieniądze z myślą zimnej wojny i historycznego dziedzictwa

o przyszłości. Państwa zamożne powinny kolonializmu. W obecnych warunkach
ułatwiać i wspierać ten proces, na przykład politycznych trudno się spodziewać wystąpienia
finansując programy kontroli urodzeń lub takiego splotu okoliczności w innych krajach
oferując nisko oprocentowane kredyty na takie o niskim dochodzie. Nawet dziś, w XXI wieku,
cele jak elektryfikacja, budowa dróg i lotnisk mimo pomocy zewnętrznej wiele ubogich
oraz zakładanie nowych przedsiębiorstw. państw nie przeszło jeszcze wszystkich stadiów
3. Droga ku dojrzałości technologicznej. Zdaniem wyróżnionych przez Rostowa i nadal daleko
Rostowa, dzięki pomocy finansowej i wsparciu im do krajów rozwiniętych. Krytycy zwracają
krajów o wysokim dochodzie, samolot wzrostu również uwagę, że − zgodnie z tym, co twierdził
gospodarczego zaczyna kołować po pasie Rostow − państwa zamożne będą pomagać
startowym, nabiera prędkości i odrywa się uboższym krajom w dążeniu do rozwoju.
od ziemi. Następnie kraj nabiera dojrzałości Założenie to nie uwzględnia jednak faktycznych
technologicznej. Posługując się metaforą długofalowych skutków kolonializmu, który
lotniczą, można powiedzieć, że maszyna przynosił korzyści europejskim potęgom
powoli osiąga wysokość przelotową – kraj militarnym, ale kosztem zahamowania rozwoju
rozwija się technologicznie, inwestuje krajów azjatyckich i latynoamerykańskich.
niedawno zarobione środki w nowe gałęzie Wreszcie szukając przyczyn zacofania
przemysłu oraz przejmuje instytucje i wartości gospodarczego w „fatalistycznych” wartościach
państw zamożnych. kulturowych, Rostow naraża się na zarzut
4. Wysoki poziom konsumpcji masowej. etnocentryzmu, ponieważ uznaje zachodnie
Ostatecznie kraj osiąga wysoki poziom wartości, ideały i modele „rozwoju” za lepsze.
konsumpcji masowej. Na tym etapie ludzie Jak pisaliśmy w rozdziale 5 „Środowisko”,
mogą się cieszyć owocami swojej pracy, które zachodnie dążenie do nieskrępowanego
przekładają się na wyższy standard życia. wzrostu gospodarczego zniszczyło − być
Samolot (kraj) włącza automatycznego pilota, może nieodwracalnie − globalne środowisko
ponieważ należy już do grupy państw naturalne. Niektórzy wątpią, czy tak rozumiany
o wysokich dochodach. „rozwój” jest korzystny w dłuższej perspektywie
czasowej.
Koncepcja Rostowa zachowała znaczenie
do dziś. Z jego idei wyrasta dominujący wśród Współczesne znaczenie
współczesnych ekonomistów neoliberalizm. Teorię „ewolucyjnych” stadiów prowadzących
Neoliberałowie twierdzą, że wzrost gospodarczy do samopodtrzymującego się wzrostu
mogą wywołać tylko siły wolnorynkowe, które gospodarczego podważa uporczywe ubóstwo,
dochodzą do głosu dzięki zminimalizowaniu głód i zacofanie gospodarcze na świecie. Wielu
państwowych ingerencji w sferę biznesu. Ich całkowicie odeszło od tej koncepcji. Z pewnością
zdaniem globalny wolny rynek przyniesie żadna teoria nieuniknionego przechodzenia
dobrobyt wszystkim krajom świata. Zniesienie przez etapy opisane przez Rostowa nie znajduje
rządowych regulacji ma być koniecznym potwierdzenia w rzeczywistości niemal pół wieku
krokiem na drodze do wzrostu gospodarczego. po jego „manifeście niekomunistycznym”, który
Ekonomiści neoliberalni wzywają do zapewne wzbudził tyle samo krytyki i sprzeciwu,
wyeliminowania wszelkich barier handlowych, co oryginalna wersja Marksa i Engelsa. Jak
często kwestionują również instytucję płacy jednak zdążyliśmy się już przekonać w tym
minimalnej i inne prawa pracownicze oraz rozdziale, współczesne wskaźniki globalne
regulacje środowiskowe, które ograniczają ukazują bardziej optymistyczny obraz świata,
działalność firm. w którym sytuacja licznych – choć nie wszystkich
– mieszkańców krajów o niskim i średnim
Krytyka dochodzie ulega poprawie. Może to oznaczać,
Zwolennicy teorii modernizacji uznają sukces że rozwój gospodarczy nie dotyczy wyłącznie
nowo uprzemysłowionych gospodarek społeczeństw o wysokim dochodzie i − jak
wschodnioazjatyckich za dowód tego, że rozwój przekonywał Rostow − w dobie gwałtownej
jest możliwy zawsze i wszędzie. Jednakże (jak globalizacji i intensyfikacji handlu światowego,
przekonaliśmy się wcześniej) ten sukces był proces modernizacji może dokonać się
w pewnej mierze dziełem przypadku – wynikiem w każdym miejscu na świecie.

520-573 rozdzial 13.indd 551 10/12/12 3:31:37 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
552 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Korporacje międzynarodowe często oskarża się o zarabianie na wyzysku najuboższych. Zdaniem

niektórych oznacza to, że kultura zależności, w której kraje rozwinięte wstrzymują rozwój gospodarczy
biedniejszych narodów, nie zniknęła wraz z upadkiem kolonializmu.
Oznacza to, że kraje o niskim dochodzie niesprawiedliwych relacji ekonomicznych.

nie są zacofane gospodarczo, tylko błędnie Ich zdaniem miejscowi liderzy kwestionujący
rozwinięte (Frank 1966; Emmanuel 1972). ten nierównorzędny układ są szybko uciszani.
Z wyjątkiem garstki lokalnych polityków Obowiązuje zakaz tworzenia związków zawo-
i biznesmenów, którzy pozostają na usłu- dowych, a działacze na rzecz praw pracowni-
gach zagranicznych korporacji, obywatele czych trafiają do więzienia lub są zabijani. Je-
tych państw popadają w biedę. Chłopi mu- śli naród wybierze rząd, który sprzeciwia się
szą wybierać między śmiercią z głodu a pracą tym praktykom, to szybko zostaje on obalony
za skrajnie niskie stawki na kontrolowanych przez wojsko, często wspomagane przez siły
przez zagraniczne koncerny plantacjach, zbrojne państw uprzemysłowionych. Teorety-
w ich kopalniach i fabrykach. Teoretycy za- cy zależności przywołują wiele przykładów,
leżności uważają, że tego rodzaju wyzysk wskazując chociażby na rolę CIA w obaleniu
hamuje rozwój gospodarczy ich ojczystych marksistowskich rządów w Gwatemali w 1954
krajów, dlatego zazwyczaj nawołują do rewo- roku i w Chile w 1973 roku oraz w osłabianiu
lucyjnych zmian i całkowitego usunięcia za- poparcia dla lewicowego rządu w Nikaragui
granicznych korporacji (Frank 1969). w latach osiemdziesiątych. Z perspektywy teo-
Teoretycy rynkowi zwykle ignorują kwe- rii zależności siły wojskowe utrzymują global-
stię władzy politycznej i militarnej, tymcza- ne nierówności gospodarcze: elity ekonomicz-
sem zwolennicy teorii zależności uważają ją ne w krajach ubogich, przy wsparciu swoich
za kluczowy element w procesie narzucania odpowiedników w państwach zamożnych,

520-573 rozdzial 13.indd 552 10/12/12 3:31:41 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 553
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
wykorzystują policję i wojsko, aby kontrolo- • międzynarodowego systemu formalnych
wać ludność lokalną. i nieformalnych relacji politycznych mię-
Brazylijski socjolog Fernando Henrique dzy najpotężniejszymi krajami, których
Cardoso, dawniej ważny teoretyk zależności, wzajemna rywalizacja kształtuje gospodar-
przekonywał ponad czterdzieści lat temu, że kę światową;
w warunkach zależności mimo wszystko moż- • podziału świata na trzy nierówne strefy go-
liwy jest pewien rozwój. Jego zdaniem w okreś- spodarcze, w którym strefy bogatsze wyzy-
lonych okolicznościach kraje ubogie mogły się skują strefy uboższe.
rozwijać ekonomicznie, aczkolwiek wyłącznie
w sposób wynikający z ich zależności od kra- Teoretycy systemów-światów określają
jów zamożniejszych (Cardoso, Faletto 1970; wyróżnione strefy gospodarcze jako centrum,
wyd. pol. 2008). Najważniejszą funkcję w to- obszary peryferyjne i obszary półperyferyjne.
rowaniu drogi między zależnością a rozwojem Każdy kraj w systemie-świecie należy do jed-
miały spełniać rządy tych krajów (Evans 1979). nej z tych kategorii. Kraje centralne to najbar-
Jako prezydent Brazylii w latach 1995–2002 dziej zaawansowane kraje przemysłowe, któ-
Cardoso zmienił zdanie i wzywał do większej re przejmują lwią część zysków w globalnym
integracji Brazylii z gospodarką światową. systemie gospodarczym, czyli Japonia, Stany
W ciągu ostatnich dwudziestu pięciu lat Zjednoczone i kraje Europy Zachodniej. Kraje
XX wieku socjologowie coraz częściej uzna- peryferyjne to państwa o niskim dochodzie,
wali świat za jeden (choć często wstrząsany w dużej mierze rolnicze, często wykorzysty-
konfliktami) system gospodarczy. W teoriach wane przez kraje centralne, które dążą do po-
zależności przyjmuje się założenie, że kraje mnożenia swoich zysków. Przykłady państw
są ze sobą powiązane gospodarczo, natomiast peryferyjnych można znaleźć na terenie całej
w silnie nawiązującej do nich teorii syste- Afryki, a w nieco mniejszym stopniu także
mów-światów stawia się tezę, iż światowy ka- w Ameryce Łacińskiej i Azji. Zasoby natural-
pitalistyczny system gospodarczy to nie zbiór ne, takie jak produkty rolne, minerały i inne
niezależnych państw, połączonych relacjami surowce, płyną z peryferii do centrum – po-
dyplomatycznymi i gospodarczymi, ale poje- dobnie jak zyski. W zamian centrum sprze-
dynczy byt. Głównym przedstawicielem tej daje obszarom peryferyjnym przetworzone
perspektywy jest Immanuel Wallerstein (1974, produkty – również z zyskiem. Teoretycy sys-
1980, 1989). temów-światów twierdzą, że państwa central-
ne wzbogaciły się na tym niesprawiedliwym
Omówienie pionierskiej roli Wallersteina handlu, tym samym hamując rozwój gospo-
w procesie tworzenia teorii systemów-
darczy krajów peryferyjnych. Wreszcie kraje
-światów znajdziesz w ramce Klasyczne
badania 4.1 w rozdziale 4 półperyferyjne zajmują pozycję pośrednią:
„Globalizacja i zmieniający się świat”. to częściowo uprzemysłowione kraje o śred-
nim dochodzie, które równocześnie czerpią
Wallerstein pokazał, że kapitalizm od zyski z krajów peryferyjnych i przynoszą zy-
dawna stanowi globalny system gospodar- ski krajom centralnym, na przykład Meksyk
czy, począwszy od rozwoju rynków i handlu w Ameryce Północnej, Brazylia, Argentyna
w Europie w XV i XVI wieku. System-świat i Chile w Ameryce Południowej, a także nowo
ma się składać z czterech nakładających się uprzemysłowione gospodarki Azji Wschod-
na siebie elementów (Chase-Dunn 1989): niej. Obszary półperyferyjne, chociaż w pew-
nym stopniu podlegają kontroli centrum, to
• światowego rynku towarów i pracy; jednak są w stanie wyzyskiwać peryferia. Co
• podziału populacji na klasy ekonomiczne, więcej, sukces gospodarczy krajów półperyfe-
w szczególności na kapitalistów i robotni- ryjnych daje nadzieję peryferiom na podobne
ków; osiągnięcia.

520-573 rozdzial 13.indd 553 10/12/12 3:31:44 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
554 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Mimo że zmiany w systemie-świecie za- pomocą aktów represji: delegalizacji związ-
chodzą bardzo wolno, potężne państwa osta- ków zawodowych, zakazu strajków, zamy-
tecznie tracą swój gospodarczy impet, a ich kaniu w więzieniach działaczy na rzecz
miejsce zajmują inne kraje. Około pięciuset praw pracowniczych i tłumieniu protestów
lat temu w światowej gospodarce kapitali- robotników. W takie działania zaangażowa-
stycznej prym wiodły włoskie państwa-mia- ły się głównie rządy Tajwanu, Korei Połu-
sta, takie jak Wenecja czy Genua. Ich miej- dniowej i Singapuru.
sce zajęli Holendrzy, potem Brytyjczycy, 2. R
ządy krajów wschodnioazjatyckich często
a obecnie – Stany Zjednoczone. Dziś zdaniem starały się wpływać na kierunek rozwoju go-
niektórych teoretyków systemów-światów spodarczego. Na przykład agencje państwo-
dominacja amerykańska ustępuje bardziej we oferowały tanie pożyczki i czasowe zwol-
„wielobiegunowemu” modelowi, w którym nienia podatkowe firmom inwestującym
władzą gospodarczą podzielą się Stany Zjed- w branże promowane przez rząd. Strategia
noczone, Europa i Azja (Arrighi 1994). ta przynosiła niekiedy skutki odwrotne do
zamierzonych, ponieważ rząd musiał sobie
Teorie państwowe radzić z niespłacalnymi kredytami (co było
jedną z przyczyn kryzysu ekonomicznego
Część najnowszych teorii rozwoju gospodar- w regionie w drugiej połowie lat dziewięć-
czego podkreśla rolę rządów poszczególnych dziesiątych XX wieku). Część krajów po-
państw we wspieraniu wzrostu. W odróżnie- wstrzymywała firmy przed inwestowaniem
niu od teorii rynkowych teorie państwowe zysków za granicą, zmuszając je do wspie-
przekonują, że odpowiednie działania rzą- rania lokalnego wzrostu gospodarczego.
du nie przeszkadzają w osiągnięciu wzrostu W niektórych przypadkach kluczowe gałę-
gospodarczego, ale wręcz mogą go wywołać. zie przemysłu stanowiły własność państwa,
Rezultaty licznych badań wskazują, że suk- a więc znajdowały się pod jego kontrolą. Na
ces gospodarczy pewnych regionów, na przy- przykład państwo japońskie było właścicie-
kład Azji Wschodniej, wynikał z polityki pań- lem kolei, przemysłu stalowego i banków,
stwowej. Nawet Bank Światowy, długoletni w Korei Południowej do państwa należały
zwolennik wolnorynkowych teorii rozwoju, banki, a w Singapurze – linie lotnicze oraz
zaczyna inaczej postrzegać rolę państwa. przemysł zbrojeniowy i stoczniowy.
W raporcie The State in a Changing World 3. R
ządy krajów wschodnioazjatyckich często
(Państwo w zmieniającym się świecie) z 1997 mocno angażowały się w programy społecz-
roku przedstawiciele Banku Światowego ne, takie jak tanie budownictwo mieszka-
stwierdzili, że bez skutecznego państwa „nie- niowe i powszechna edukacja. Największe
możliwy jest trwały rozwój, zarówno gospo- państwowe systemy budownictwa mieszka-
darczy, jak i społeczny”. niowego na świecie (poza obecnymi i byłymi
W latach osiemdziesiątych i dziewięć- krajami socjalistycznymi) istnieją w Hong-
dziesiątych XX wieku silne rządy przyczyni- kongu i Singapurze, gdzie dzięki subsydiom
ły się w wieloraki sposób do wzrostu gospo- rządowym czynsze utrzymują się na wyjąt-
darczego wschodnioazjatyckich krajów nowo kowo niskim poziomie. W rezultacie robot-
uprzemysłowionych (Appelbaum, Hender- nicy nie potrzebują wysokich pensji, żeby
son 1992; Amsden, Kochanowicz, Taylor pokryć opłaty mieszkaniowe, co ułatwia im
1994; World Bank 1997): konkurowanie z robotnikami amerykański-
mi i europejskimi na nowym, światowym
1. R
ządy krajów wschodnioazjatyckich podej- rynku pracy. W Singapurze, gdzie władzę
mowały niekiedy agresywne działania na sprawuje wyjątkowo silny rząd centralny,
rzecz stabilizacji politycznej przy utrzyma- finansowana z budżetu edukacja oraz szko-
niu niskich kosztów pracy. Osiągały to za lenia zawodowe zapewniają robotnikom

520-573 rozdzial 13.indd 554 10/12/12 3:31:44 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 555
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
kwalifikacje potrzebne, żeby skutecznie kon- darki Azji Wschodniej. W zasadzie pewne pań-
kurować na światowym rynku pracy. Ponad- stwa, które kiedyś zaliczano do kategorii nisko-
to rząd Singapuru wymaga od firm i obywa- dochodowej, rozwinęły się gospodarczo mimo
teli oszczędzania dużej części zarobków na obecności międzynarodowych korporacji. Suk-
inwestycje w przyszły rozwój. ces odniosły nawet byłe kolonie – Hongkong
i Singapur – zależne niegdyś od Wielkiej Bryta-
Ocena teorii rozwoju nii. Z kolei teorie systemów-światów były pró-
bami rozwiązania problemów teorii zależności
Każda z opisanych teorii ma swoje mocne dzięki analizie światowej gospodarki jako cało-
i słabe strony. Rozpatrywane łącznie pozwa- ści. Zamiast patrzeć na problem z perspektywy
lają jednak lepiej zrozumieć zarówno przy- poszczególnych państw, teoretycy systemów-
czyny, jak i drogi przezwyciężania global- -światów zajmują się złożoną globalną siecią
nych nierówności. relacji politycznych i gospodarczych, które
Teorie rynkowe zalecają przejęcie nowo- wpływają na rozwój i nierówności tak w ubo-
czesnych instytucji kapitalistycznych i pro- gich, jak w zamożnych krajach.
mowanie za ich pośrednictwem wzrostu go- Teorie państwowe podkreślają rolę rzą-
spodarczego. O sukcesie tego rozwiązania ma dów w stymulowaniu wzrostu gospodarczego.
świadczyć niedawny przykład Azji Wschod- Stanowią przydatną alternatywę zarówno dla
niej. W tym ujęciu kraje mogą się rozwijać dominujących teorii rynkowych, które widzą
gospodarczo, o ile zezwolą na wolny handel we władzy państwowej hamulec rozwoju, jak
z zagranicą – zwolennicy przywołują wiele i teorii zależności, ukazujących państwa jako
dowodów na słuszność takiej drogi. Teorie sojuszników międzynarodowych firm w pro-
rynkowe nie uwzględniają jednak rozmaitych cesie wyzyskiwania narodów biedniejszych.
więzi gospodarczych między państwami ubo- W połączeniu z innymi perspektywami anali-
gimi a zamożnymi – więzi, które w pewnych tycznymi, w szczególności z teorią systemów-
warunkach mogą hamować rozwój gospodar- -światów, teorie państwowe mogą wyjaśniać
czy, a w innych go stymulować. Winą za ubó- radykalne zmiany, przeobrażające dziś obraz
stwo obarczają zazwyczaj same kraje ubogie, światowej gospodarki.
nie biorą natomiast pod uwagę wpływu czyn-
ników zewnętrznych, takich jak działania Organizacje międzynarodowe
gospodarcze zamożniejszych państw. Teorie a globalne nierówności
rynkowe ignorują również możliwość współ-
pracy rządów z sektorem prywatnym w celu Istnieje wiele organizacji międzynarodowych,
pobudzenia wzrostu gospodarczego. Nie za- których działalność wpływa na poziom global-
pewniają także wyjaśnienia, dlaczego niektó- nych nierówności. Międzynarodowy Fundusz
rym krajom udaje się zrobić pierwszy krok Walutowy (MFW) i Bank Światowy – określane
ku rozwojowi ekonomicznemu, podczas gdy mianem instytucji z Bretton Woods (od miej-
inne tkwią w biedzie i zacofaniu. sca powołania – Bretton Woods w amerykań-
Teorie zależności, w odróżnieniu od teo- skim stanie New Hampshire) – powstały pod-
rii rynkowych, uwzględniają relacje między czas drugiej wojny światowej. Mają siedziby
biednymi a bogatymi krajami, skupiając się na w Waszyngtonie i zrzeszają rządy krajów całe-
wyzyskiwaniu ekonomicznym ubogich społe- go świata. Do MFW należą 184 państwa. Głów-
czeństw przez zamożne narody. Wprawdzie te nym zadaniem tej organizacji jest stabilizacja
koncepcje pomagają wyjaśnić zacofanie gospo- światowego systemu finansowego, na przykład
darcze Ameryki Łacińskiej i Afryki, ale nie tłu- w sytuacji potężnego kryzysu zadłużenia, jaki
maczą okazjonalnych sukcesów takich krajów dotknął Argentynę w latach 2001–2003. Fun-
o niskim dochodzie jak Brazylia, Argentyna, dusz współpracuje z rządami na całym świe-
Meksyk czy gwałtownie rozwijające się gospo- cie przy usprawnianiu systemu zarządzania

520-573 rozdzial 13.indd 555 10/12/12 3:31:44 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
556 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
finansami, chociaż krytycy często uznają jego także profesjonalne wsparcie. Zarówno Bank
rady za przyczynę niektórych problemów Światowy, jak i MFW spotykają się z oskarże-
państw biedniejszych (Stiglitz 2004). niami o faworyzowanie reform rynkowych ze
Programy stabilizacyjne MFW to zbiór za- szkodą dla biednych państw i ich obywateli,
leceń, które mają pomóc krajom w zbilanso- dlatego obie organizacje skupiły się w ostat-
waniu ich gospodarek. Zostają one narzucone nich latach na walce z ubóstwem.
państwom, szczególnie tym należącym do Jednym z przykładów nowej perspekty-
świata rozwijającego się, w zamian za nowe wy przyjętej w ostatnich latach przez Bank
pożyczki lub umożliwienie spłaty dawnego Światowy i MFW jest program redukcji zobo-
zadłużenia, zaciągniętego w bankach komer- wiązań najbiedniejszych i najbardziej zadłu-
cyjnych lub w Banku Światowym. Programy żonych państw świata (program HIPC), który
stabilizacyjne miały odpowiadać specyficz- ma ograniczyć zadłużenie licznych najuboż-
nym potrzebom poszczególnych państw, szych krajów (zob. wcześniej ramka Użyj so-
w praktyce jednak skupiają się na jednako- cjologicznej wyobraźni 13.1). Niektóre kraje
wych „rozwiązaniach”, które obejmują pro- zaciągnęły w ostatnich kilkudziesięciu latach
gramy prywatyzacji, ograniczenie wydatków wiele pożyczek, które wygenerowały tak wy-
na pomoc społeczną i reformy wolnorynkowe. sokie odsetki, że państw nie stać na spłatę
Krytycy zauważają, że programy te zbyt czę- długu. Gdyby chciały w pełni uregulować zo-
sto negatywnie oddziałują na kraje rozwijające bowiązania, prawdopodobnie musiałyby się-
się, zamiast poprawiać ich sytuację. Pojawiły gnąć po budżet na edukację, służbę zdrowia
się nawet postulaty porzucenia MFW i zało- i inne podstawowe świadczenia. Program
żenia alternatywnego banku, przeznaczonego HIPC powstał w 1996 roku, aby zapewnić
przede wszystkim dla krajów rozwijających tym krajom wystarczająco wysokie wspar-
się na półkuli południowej (zob. ramka Społe- cie – finansowane przez rządy państw boga-
czeństwo globalne 13.3). Od 1999 roku MFW tych – dzięki któremu mogłyby obsługiwać
i Bank Światowy starają się odeprzeć tego ro- zadłużenie i walczyć z ubóstwem. W progra-
dzaju krytykę, wymagając od kredytobiorców mie ogromne znaczenie miał wymóg przed-
opracowania strategii ograniczania ubóstwa. stawienia i wdrożenia strategii ograniczania
Ma ona zawierać opis tego, w jaki sposób ubóstwa przez wszystkie objęte nim państwa.
dany kraj planuje ograniczyć biedę na swoim Do roku 2007 z programu HIPC skorzystało
terenie. Obie instytucje chcą w ten sposób po- dwadzieścia dziewięć krajów.
wiązać pomoc finansową MFW i Banku Świa- Organizacja Narodów Zjednoczonych
towego z Milenijnymi Celami Rozwoju, które (ONZ), prawdopodobnie najbardziej znana
zakładają zmniejszenie poziomu ubóstwa organizacja międzynarodowa, obejmuje wie-
z 1990 roku o połowę do roku 2015. le funduszy i programów realizowanych na
Misją Grupy Banku Światowego jest wal- całym świecie w celu zwalczania przyczyn
ka z ubóstwem i poprawa standardów życia i skutków ubóstwa. Są to między innymi: Pro-
ludzi w krajach rozwijających się. To bank gram Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju
rozwojowy, oferujący krajom o niskim i śred- (United Nations Development Programme,
nim dochodzie pożyczki, porady strategicz- UNDP) i Fundusz Narodów Zjednoczonych
ne, pomoc techniczną i wiedzę w zakresie na rzecz Dzieci (United Nations Children’s
ograniczania ubóstwa. Bank Światowy skła- Fund, UNICEF), oba z siedzibą w Nowym Jor-
da się z licznych kont, zapewniających rzą- ku, Światowy Program Żywnościowy (World
dom państw członkowskich stosunkowo tani Food Programme, WFP) w Rzymie i Światowa
dostęp do środków finansowych, głównie Organizacja Zdrowia (World Health Organi-
w postaci kredytów. Od niedawna Bank za- zation, WHO) w Genewie. Wszystkie mają lo-
czął przyznawać rządom granty na konkretne kalne biura na całym świecie. Każdy zajmuje
programy. Oprócz pożyczek i grantów oferuje się zwalczaniem innego aspektu ubóstwa.

520-573 rozdzial 13.indd 556 10/12/12 3:31:44 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 557
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Społeczeństwo globalne 13.3. Dlaczego Ameryka Południowa chce nowego banku?
Liderzy kilku narodów południowoamerykańskich z praktyką narzucania surowych ograniczeń

podpisali dokumenty założycielskie i stworzyli krajom rozwijającym się i pobłażania krajom
nową organizację, Bank Południa, który ma rozwiniętym, jak w przypadku ostatniego kryzysu
stanowić alternatywę dla wielostronnych rynku kredytów hipotecznych w Stanach
organizacji kredytowych, takich jak MFW i Bank Zjednoczonych, to trudno mu będzie odzyskać
Światowy. wiarygodność”. Wyjście z MFW oznaczałoby
Jako pierwszy z tym pomysłem wystąpił formalne niewywiązanie się Wenezueli ze swoich
prezydent Wenezueli Hugo Chávez w grudniu zobowiązań finansowych, co podniosłoby koszty
2006 roku w ramach walki przeciwko wpływom przyszłych kredytów na rynkach globalnych.
Stanów Zjednoczonych i międzynarodowych Inni członkowie Banku Południa wysuwają pod
instytucji finansowych, które określił mianem adresem MFW podobne zarzuty, ale nie
„narzędzi Waszyngtonu”. Do inicjatywy zamierzają występować z tej ani żadnej innej
przystąpiły Argentyna, Brazylia, Boliwia, Ekwador, instytucji międzynarodowej. Gustavo Guzmán,
Paragwaj, Urugwaj i Wenezuela. Chile i Peru ambasador Boliwii w Waszyngtonie, wyjaśnił
postanowiły zostać na uboczu, tymczasem BBC, że bank stanowiłby „bardzo potrzebne”
Kolumbia, która wcześniej wyrażała alternatywne źródło finansowania. Zwraca
zainteresowanie projektem, wstrzymała się od uwagę, że Boliwia miała trudności z uzyskaniem
decyzji ze względu na niedawne nieporozumienia kredytu od MFW i od innych instytucji działających
między prezydentem Kolumbii Alvaro Uribem na rynkach międzynarodowych od czasu
a prezydentem Chávezem. niedawnej decyzji rządu o renacjonalizacji
Zdaniem wenezuelskiego ministra finansów przemysłu wydobywczego ropy i gazu ziemnego.
Rodrigo Cabezasa powstanie nowej organizacji Oscar Iván Zuluaga, kolumbijski minister
to „dowód na to, że czasy się zmieniły”. Cabezas finansów, zapewniał na spotkaniu w Nowym Jorku,
wyjaśnia, że Bank Południa, po hiszpańsku że Banco del Sur jest próbą zintegrowania krajów
Banco del Sur, a po portugalsku Banco do Sul, południowoamerykańskich i „niczym więcej”.
będzie finansowany i zarządzany przez państwa
Ameryki Południowej. Mieszane reakcje
Analitycy uważają, że inicjatywa Banku Analitycy podchodzą do projektu Banku Południa
Południa ukazuje rosnącą niechęć do ostrożnie, chociaż przyznają, że zwiększenie
MFW i Banku Światowego w państwach źródeł finansowania nie jest złym pomysłem.
południowoamerykańskich. Mark Weisbrot, jeden Michael Shifter, specjalista od spraw Ameryki
z prezesów Centrum Badań Gospodarki i Polityki Łacińskiej w waszyngtońskiej organizacji Inter-
w Waszyngtonie, uznaje ją również za pewną American Dialogue, stwierdził, że „istnieje
oznakę uniezależniania się od instytucji pokusa, by lekceważyć Banco del Sur ze względu
w rodzaju MFW i „niechcianych środków na strategię polityczną, z której się wywodzi”,
oszczędnościowych”. „Sceptycyzm Ameryki radził jednak sceptykom, żeby nie skreślali jej już
Łacińskiej ugruntował się na początku obecnej na stracie. „Motywy polityczne Cháveza są
dekady, kiedy Argentyna wbrew zaleceniom oczywiste, ale dysponuje on środkami na ich
MFW nie wywiązała się ze swoich zobowiązań, realizację”, powiedział. „W dłuższej perspektywie
a następnie przeżyła odrodzenie gospodarcze”, inicjatywa ta napotka poważne problemy
powiedział Weisbrot. z powodu upolitycznienia, ale do tego czasu
Luis Maldonado, przedstawiciel prezydenta byłoby błędem nie doceniać jej możliwości”.
w rządowej instytucji zajmującej się Shifter uważa, że moment jest sprzyjający.
regulowaniem ekwadorskiego sektora W jego ocenie: „Banco del Sur startuje dokładnie
bankowego, przekonuje, że „Ameryka Łacińska w chwili, gdy tradycyjne wielostronne instytucje,
była wykorzystywana i zastraszana tak długo, takie jak Międzyamerykański Bank Rozwoju
że nie mamy wyboru – musimy założyć Bank i Bank Światowy, usiłują na nowo zdefiniować
Południa”. Wenezuela posunęła się nawet do swoją misję i przystosować się do nowych
groźby, że opuści MFW – choć nie wyznaczyła okoliczności. Wszystko się zmienia, dlatego wiele
konkretnej daty. Natomiast Rodrigo Cabezas może się zdarzyć”.
powiedział, że: jeśli MFW nie zerwie Źródło: Heredia (2007). Copyright © bbc.co.uk/news.

520-573 rozdzial 13.indd 557 10/12/12 3:31:44 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
558 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Działalność UNICEF skupia się na eduka- Runda negocjacyjna WTO rozpoczęta
cji dziewcząt, ochronie dzieci i promowaniu w 2001 roku w Doha, stolicy Kataru, bywa na-
szczepień ochronnych. Program zajmuje się zywana „rundą rozwoju”. Panuje powszechne
także udostępnianiem dzieciom czystej wody przekonanie, że obecnie obowiązujący system
i odpowiednich warunków sanitarnych. UNDP handlu międzynarodowego traktuje kraje bied-
pracuje z rządami ubogich krajów nad uspraw- niejsze niesprawiedliwie i hamuje ich rozwój
nieniem metod zarządzania, praworządnością gospodarczy. Podstawowym celem negocjacji
i sprawiedliwością; pomaga krajom zapewniać jest wypracowanie rozwiązań, które to zmie-
podstawowe świadczenia publiczne i walczyć nią, takich jak ułatwiony dostęp do produko-
z korupcją. Jeśli przyjmiemy, że w każdym wanych w tych państwach towarów i usług
kraju działa na przykład dziesięć agend ONZ, na rynki zagraniczne. Brak realnych postę-
to wówczas mamy do czynienia ze złożoną pów negocjacyjnych doprowadził jednak do
siecią organizacji, zajmujących się liczny- zawieszenia rundy Doha 27 lipca 2006 roku.
mi powiązanymi ze sobą kwestiami. Jednym Najważniejszym punktem spornym okazało
z najważniejszych problemów jest epidemia się ograniczenie wysokich dotacji dla rolników
HIV i jej wpływ na sferę gospodarczą, zdro- w Stanach Zjednoczonych, Europie i Japonii
wie populacji, wydajność instytucji, sytuację oraz restrykcyjnych taryf celnych narzuconych
rodzin i społeczeństw. Kwestią tą zajmują się przez gospodarki wschodzące, takie jak Chiny,
przynajmniej cztery agendy ONZ. Instytucje Brazylia i Indie. Jeśli w tych dwóch kwestiach
te zwykle dysponują dużo niższymi środka- nie zostanie wypracowane porozumienie, to
mi niż ich kuzyni z Bretton Woods. Niektóre, kraje rozwijające się będą nadal pokrzywdzo-
jak WHO, ustalają standardy międzynarodowe ne i odcięte od „sprawiedliwego handlu” na
i prowadzą badania. rynkach międzynarodowych (zob. ramka Spo-
Członkiem rodziny ONZ, o którym często łeczeństwo globalne 13.4).
głośno w mediach, jest Światowa Organiza-
cja Handlu (World Trade Organization, WTO)
Zastanów się
z siedzibą w Genewie. Reguluje ona kwestie
Przyjrzyj się danym o handlu globalnym
handlu międzynarodowego w drodze nego- przedstawionym w ramce Społeczeństwo
cjacji ze 149 rządami członkowskimi i sta- globalne 13.4. Jak w świetle tych dowodów
nowi pewnego rodzaju mechanizm rozwią- wyglądają cztery omówione wcześniej
zywania sporów handlowych. Od 1995 roku, perspektywy teoretyczne? Na przykład,
kiedy zastąpiła ona obowiązujący od 1948 czy przedstawione dane ilustrują teorię
stadiów wzrostu gospodarczego Rostowa?
roku Układ Ogólny w sprawie Ceł i Handlu
Czy teoria zależności wyjaśnia uporczywą
(General Agreement on Tariffs and Trade, niesprawiedliwość w relacjach handlowych?
GATT), skupia uwagę ruchów antyglobali- Czy dane potwierdzają trójelementową
stycznych i antykapitalistycznych. W prote- typologię Wallersteina z jego ekonomicznej
stach przeciwko jej działalności uczestniczą teorii systemów-światów? Na ile teorie
różnego rodzaju działacze polityczni i ruchy państwowe wyjaśniają oczywiste
nierówności w handlu międzynarodowym?
społeczne, którzy uznają WTO − obok Banku
Co powinna zrobić WTO, aby uboższe kraje
Światowego i MFW − za organizację zarzą- rozwijające się mogły intensywniej
dzającą gospodarką światową na korzyść za- uczestniczyć w wymianie handlowej
możnych i potężnych krajów i na niekorzyść z innymi państwami i zwiększyć swój udział
ubogich z całego świata. w handlu światowym? Jak sądzisz, czy WTO
ma szansę do tego doprowadzić?
W rozdziale 22 „Polityka, rządzenie

i ruchy społeczne” przedstawiamy bardziej Wszystkie opisane do tej pory organiza-
szczegółowo ruch antyglobalistyczny. cje określa się mianem wielostronnych, po-
nieważ należy do nich wiele, a w zasadzie

520-573 rozdzial 13.indd 558 10/12/12 3:31:44 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 559
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
większość krajów na świecie. W walkę z glo- w pełni przystąpią do globalnego systemu
balnym ubóstwem angażują się również tak kapitalistycznego, wówczas odczuje to cały
zwane agencje dwustronne. W Wielkiej Bry- świat. Chiny dysponują ogromną, przeważ-
tanii rządowy Departament Rozwoju Między- nie wykształconą i wykwalifikowaną siłą ro-
narodowego (Department for International boczą, która obecnie otrzymuje bardzo niskie
Development, DfID) współpracuje z określo- wynagrodzenia – niekiedy jedną dwudziestą
nymi biednymi krajami przy próbach realiza- tego, co pracownicy w krajach rozwiniętych.
cji Milenijnych Celów Rozwoju. Zostały one Z tego powodu chińska siła robocza będzie
nakreślone przez społeczność międzynarodo- bardzo konkurencyjna w gospodarce global-
wą w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych nej, co wymusi obniżkę pensji od Los Ange-
XX wieku. Obejmują wiele celów, ale dwa les aż po Londyn.
najważniejsze spośród nich to zmniejszenie W jaki sposób błyskawiczna globalizacja
o połowę odsetka ludzi zarabiających mniej wpłynie na globalne nierówności? Żaden so-
niż jednego dolara dziennie w latach 1990– cjolog nie potrafi odpowiedzieć na to pytanie,
2015 i udostępnienie wszystkim dzieciom istnieją jednak liczne możliwe scenariusze.
pełnej edukacji na poziomie podstawowym Nasz świat mogą zdominować ogromne glo-
do roku 2015. Kilku z tych celów prawdopo- balne korporacje, których pracownicy będą
dobnie nie uda się osiągnąć. W Wielkiej Bry- konkurować o pensję wystarczającą na utrzy-
tanii zadania DfID polegają na przyznawaniu manie. Oznaczałoby to spadek zarobków
grantów i prowadzeniu szkoleń w kraju oraz wielu ludzi żyjących w dzisiejszych krajach
na podejmowaniu na arenie międzynarodo- o wysokim dochodzie oraz wzrost zarobków
wej działań na rzecz usunięcia części struk- wielu mieszkańców krajów o niskim docho-
turalnych barier blokujących redukcję ubó- dzie. Mogłoby dojść do globalnego wyrów-
stwa (takich jak zadłużenie, reguły handlu nania średniej płacy na poziomie niższym
i eksploatacja zasobów naturalnych). niż obecne przeciętne wynagrodzenia w spo-
łeczeństwach uprzemysłowionych. W tym
Globalne nierówności scenariuszu pogłębiłaby się przepaść między
ekonomiczne w zmieniającym się biednymi a bogatymi, gdyż świat byłby coraz
świecie silniej podzielony na tych, którzy czerpią ko-
rzyści z gospodarki globalnej, i na tych, któ-
Wydaje się dziś, że nic nie jest w stanie za- rzy nie mają do nich dostępu. Tego rodzaju
trzymać społecznych i gospodarczych sił, polaryzacja napędzałaby konflikty między
napędzających globalną gospodarkę kapitali- grupami etnicznymi, a nawet całymi naro-
styczną. Najważniejsza alternatywa dla tego dami, ponieważ grupy poszkodowane przez
systemu – socjalizm (komunizm) – zniknę- globalizację gospodarczą winiłyby innych
ła wraz z upadkiem Związku Radzieckiego za swój los (Hirst, Thompson 1992; Wagar
w 1991 roku. Chińska Republika Ludowa, 1992).
największy współczesny kraj socjalistycz- Jednakże gospodarka globalna mogła-
ny, pośpiesznie przejmuje kolejne kapitali- by zwiększyć szanse na sukces wszystkich
styczne rozwiązania gospodarcze i jest naj- państw dzięki nowoczesnym technologiom,
szybciej rosnącą gospodarką świata. Trudno napędzającym wzrost gospodarczy na całym
powiedzieć, jak daleko przyszli przywódcy świecie. W tym bardziej optymistycznym
Chin powędrują ścieżką prowadzącą do ka- scenariuszu odnoszące dziś sukcesy wschod-
pitalizmu. Czy Chiny staną się całkowicie nioazjatyckie kraje nowo uprzemysłowio-
rynkową gospodarką, czy raczej połączą kon- ne − Hongkong, Tajwan, Korea Południowa
trolę państwa i instytucje kapitalistyczne? czy Singapur – to zapowiedzi nadchodzące-
Większość ekspertów zgadza się co do jednego trendu. Inne kraje, między innymi Male-
go: kiedy Chiny z 1,3 miliardową populacją zja i Tajlandia, wkrótce podążą ich śladem,

520-573 rozdzial 13.indd 559 10/12/12 3:31:44 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
560 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Społeczeństwo globalne 13.4. Ś

wiatowy handel, globalizacja i utrzymujące się
globalne nierówności, 1950–2002
Wzrost handlu światowego Wzrost handlu oznacza rozwój gospodarki...
nie rozkłada się równomiernie
10200 8000 Europa
na całym świecie. Niektóre Ameryka Zachodnia
kraje rozwijające się – głównie Północna 5500
1100
6000 157 285 950 Europa Wschodnia
azjatyckie – zwiększyły 2800 Rosja
wymianę handlową, ponieważ 815
produkują więcej wyrobów 1000
300 Azja
gotowych. Inne – przede 260 300 450 620 Azja Wschodnia
Południowa 7200
wszystkim afrykańskie – coraz Ameryka Bliski
Wschód 600
Łacińska 1500 1900 12 66 300
bardziej odbiegają od reszty
109 348 3500
świata. 75 95 150 300 1600
2000 Przepływy 2000 Afryka 300
handlowe Wzrost Subsaharyjska
1980 1980
PKB
Wszystkie dane
w miliardach dolarów
Najbiedniejsze kraje świata,

Udział w handlu światowym w 2002 roku
37% 0,6%
czyli czterdzieści dziewięć
najmniej rozwiniętych państw,
nie miało udziału we wzroście
światowej wymiany handlowej. Pięć głównych Kraje
Handel w pięciu największych krajów- najmniej
krajach-eksporterach -eksporterów Reszta rozwinięte
o łącznej populacji 646 Populacja świata Populacja
milionów ludzi: Stanach
Zjednoczonych, Niemczech,
Japonii, Francji i Wielkiej
Brytanii, jest stukrotnie
wyższy niż w państwach
najuboższych.
Dotacje przyznawane Dotacje przeważają szalę

gospodarstwom drobnorolnym
w krajach zachodnich są Dotacje Pomoc 50,6 mld
dużo wyższe od pomocy 305 mld dolarów
przekazywanej krajom dolarow
rozwijającym się. Państwa
bogate wielokrotnie
obiecywały, że ograniczą
wsparcie udzielane własnemu
rolnictwu. W ciągu minionych
dwudziestu lat kwota dotacji
zmieniła się nieznacznie, Dotacje: wsparcie trzydziestu Pomoc: poziom pomocy rozwojowej
zmniejszono natomiast poziom najbogatszych państw trzydziestu najbogatszych państw
pomocy zagranicznej. dla własnego rolnictwa. dla krajów najbiedniejszych.

520-573 rozdzial 13.indd 560 10/12/12 3:31:45 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 561
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Ceny towarów wciąż spadają

Żywność
Metale
Udział produktu w eksporcie (%)

Ropa
naftowa KAWA miedź
Wiele biednych państw eksportuje tylko jeden główny towar: drewno, kawę, miedź czy
bawełnę. Tymczasem ceny tych towarów spadają, rosną natomiast ceny wyrobów gotowych.
Źródło: BBC News Online, Trade and the Poor. Will Globalisation Save or Destroy the World?
http://news.bbc.co.uk/1/hi/in_depth/business/2004/world_trade/default.stm#
Chińska gospodarka rozwija się najszybciej na świecie. Mimo tradycji komunistycznych różnice między
bogatymi i biednymi są ogromne i wciąż się powiększają.

520-573 rozdzial 13.indd 561 10/12/12 3:31:48 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
562 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
podobnie jak Chiny, Indonezja, Wietnam Środkowej; większość terenów dawnego
i pozostałe państwa azjatyckie. Indie, drugie Związku Radzieckiego z wyjątkiem obszarów
państwo na świecie pod względem liczby położonych najbliżej rynków europejskich
mieszkańców, już może się pochwalić około i azjatyckich; części Azji bez dostępu do mo-
dwustumilionową klasą średnią, która sta- rza, na przykład indyjskie stany w Dolinie
nowi blisko jedną czwartą populacji kraju Gangesu; części Laosu i Kambodży oraz chiń-
(chociaż mniej więcej tyle samo ludzi żyje skie prowincje w głębi kraju” (Sachs 2000). To
w ubóstwie). zubożałe regiony odcięte od rynków i głów-
Przeciwnym zjawiskiem jest przepaść nych oceanicznych szlaków handlowych.
technologiczna między bogatymi a biednymi Zgodnie z terminologią Sachsa, tkwią one
państwami, która coraz bardziej się pogłębia, w „pułapce ubóstwa”, trapione „tropikalnymi
utrudniając ubogim krajom nadrobienie za- chorobami zakaźnymi, niską wydajnością rol-
ległości. Globalna przepaść technologiczna nictwa i degradacją środowiska, a więc pro-
wynika z różnic w poziomie ekonomicznym blemami wymagającymi rozwiązań technolo-
narodów, a równocześnie wzmacnia te róż- gicznych, na które nie mogą sobie pozwolić”.
nice, ponieważ zwiększa dystans dzielący Innowacje wymagają masy krytycznej
ubogie i zamożne państwa. Kraje biedne nie pomysłów i technologii. Amerykańska „Do-
mogą sobie pozwolić na nowoczesne techno- lina Krzemowa” w pobliżu San Francisco
logie – tymczasem ich brak stanowi poważną świadczy o tym, że innowacje technologicz-
przeszkodę w walce z ubóstwem. To błędne ne zazwyczaj koncentrują się w regionach
koło, z którego trudno się wyrwać. obfitujących w uniwersytety i nowoczesne
Zdaniem Jeffreya Sachsa (2000), prezesa firmy. Dolina Krzemowa rozwinęła się wokół
Earth Institute na Uniwersytecie Columbia Uniwersytetu Stanforda i innych placówek
w Nowym Jorku i wybitnego doradcy wielu akademickich i badawczych na południe od
krajów wschodnioeuropejskich i rozwijających San Francisco. Biedne kraje nie mają możli-
się, świat dzieli się na trzy klasy: innowatorów wości tworzenia tego rodzaju zaawansowa-
technologicznych, adaptatorów technologicznych technologicznie stref. Sachs podaje,
nych i outsiderów technologicznych. że 48% państw tropikalnych i częściowo
Innowatorami technologicznymi Sachs tropikalnych o łącznej populacji 750 milio-
nazywa te regiony, w których powstają nie- nów ludzi uzyskało zaledwie czterdzieści
mal wszystkie innowacje technologiczne; siedem z pięćdziesięciu jeden tysięcy paten-
obejmują nie więcej niż 15% populacji świa- tów przyznanych w Stanach Zjednoczonych
ta. Mianem adaptatorów określa obszary, zagranicznym wynalazcom w 1997 roku.
które potrafią przejąć technologie wynale- W większości biednych krajów nie istnieje na-
zione gdzie indziej i zastosować je w sferze wet stanowisko rządowego doradcy do spraw
produkcji i konsumpcji; zamieszkuje je 50% nauki. Co więcej, nie stać ich na import kom-
ludności na świecie. Natomiast outsidera- puterów, telefonów komórkowych, faksów,
mi technologicznymi są te regiony, które nie skomputeryzowanych maszyn fabrycznych
tworzą ani nie przejmują technologii opraco- i innych nowoczesnych urządzeń. Nie mogą
wanych w innych miejscach. Obejmują one sobie również pozwolić na wykup licencji
35% populacji świata. Zauważmy, że mowa na technologie od zagranicznych firm, które
tu o regionach, a nie o krajach. W dzisiejszym mają na nie patent.
świecie oficjalne granice coraz bardziej się Co można zrobić, żeby zasypać przepaść
zacierają, a zasięg technologii nie zawsze po- technologiczną dzielącą bogate i biedne
krywa się z liniami na mapie. Sachs zwraca kraje? Sachs wzywa zamożne, nowoczesne
na przykład uwagę, że do outsiderów tech- państwa do zwiększenia pomocy finansowej
nologicznych należą „południowy Meksyk i technologicznej dla krajów ubogich. Na
i niewielkie obszary tropikalnej Ameryki przykład śmiertelne choroby zakaźne, jak

520-573 rozdzial 13.indd 562 10/12/12 3:31:48 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 563
N
Y Wzrost populacji a globalne nierówności
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
malaria, odra czy biegunka, każdego roku za- Jak rysuje się przyszłość globalnych nie-
bijają w biednych krajach miliony osób. No- równości? Trudno zachować w tej kwestii
woczesna technologia medyczna, potrzebna niezachwiany optymizm. Gospodarka glo-
do wyeliminowania tych chorób, kosztowa- balna zwalnia, a wiele niegdyś obiecujących
łaby tylko dziesięć miliardów dolarów rocz- gospodarek azjatyckich przeżywa trudności.
nie – gdyby rozłożyć koszty równomiernie, W Rosji proces przejścia od socjalizmu do
wtedy każdy mieszkaniec kraju o wysokim kapitalizmu wywołał liczne problemy go-
dochodzie ponosiłby koszt mniejszy niż pięt- spodarcze, które przełożyły się na zubożenie
naście dolarów. dużej części społeczeństwa. Czas pokaże,
Sachs nawołuje rządy bogatych państw, czy państwa świata będą uczyć się od siebie
a także międzynarodowe instytucje kredyto- nawzajem i współpracować dla zapewnie-
we, do udzielania pożyczek i przyznawania nia swoim obywatelom wyższego standardu
grantów na rozwój naukowy i technologicz- życia. Z całą pewnością można powiedzieć,
ny. Zwraca uwagę, jak niewielkimi środkami że w ciągu minionych dwudziestu pięciu lat
na badania i rozwój dysponują ubogie kraje. globalna gospodarka podlegała zmianom na
Bank Światowy, główne źródło finansowania niespotykaną wcześniej skalę. W kolejnym
projektów rozwojowych w biednych pań- ćwierćwieczu skutki tej metamorfozy odczu-
stwach, przeznacza tylko sześćdziesiąt mi- ją niemal wszyscy mieszkańcy Ziemi.
lionów dolarów rocznie na wspieranie badań Globalne nierówności, jeden z najważniej-
i rozwoju w zakresie chorób tropikalnych, szych problemów, jakim musimy dziś stawić
rolnictwa i medycyny. Dla porównania, far- czoła, łączą się z dramatycznym wzrostem
maceutyczny gigant Merck wydaje trzydzie- liczby ludności na świecie. Globalne ubó-
ści pięć razy tyle (2,1 miliarda dolarów) na stwo i wzrost populacji są ze sobą powiązane,
badania i rozwój swoich produktów. Pozy- ponieważ największy wzrost liczby ludności
tywna rola mogłaby przypaść także uniwersy- notuje się właśnie w krajach najbiedniej-
tetom w bogatych krajach, które zakładałyby szych. Zajmiemy się teraz omówieniem tego
zagraniczne instytuty badawcze i szkolenio- zjawiska.
we, podejmujące wspólne projekty badaw-
cze. Począwszy od komputerów i internetu, Wzrost populacji a globalne
a skończywszy na biotechnologii, „bogactwo
nierówności
narodów” zależy w coraz większym stopniu
od nowoczesnych technologii komunikacyj- Szacuje się, że sześciomiliardowy człowiek
nych. Dopóki ważne regiony świata pozo- przyszedł na świat 12 października 1999
staną outsiderami technologicznymi, dopóty roku. Populacja rośnie w ogromnym tempie
trudno się spodziewać rozwiązania problemu – jest ponad dwa razy większa niż w latach
ubóstwa na świecie. sześćdziesiątych XX wieku. Właśnie wtedy
Według najbardziej optymistycznego sce- Paul Ehrlich, amerykański ekspert w dzie-
nariusza republiki byłego Związku Radziec- dzinie badań demograficznych, wyliczył,
kiego, a także dawne socjalistyczne kraje że przy obecnym tempie wzrostu popula-
Europy Wschodniej, ostatecznie awansują do cji za 900 lat (co wobec całej historii świa-
grupy krajów o wysokim dochodzie. Wzrost ta nie jest długim okresem) na świecie bę-
gospodarczy obejmie swoim zasięgiem Ame- dzie 60 000 000 000 000 000 (sześćdziesiąt
rykę Łacińską, Afrykę i resztę świata. Kapita- kwadrylionów) ludzi. Na metr kwadratowy
lizm wymaga od robotników mobilności, dla- powierzchni ziemi, wliczając w to zarówno
tego dawne społeczeństwa kastowe na całym lądy stałe, jak i powierzchnie wód, przypa-
świecie zostaną zastąpione przez systemy dałoby wtedy ponad 100 osób. Fizyk John
klasowe, które pozwalają na większą ruchli- H. Fremlin (1964) stwierdził, że jeśli chcia-
wość w górę. łoby się zapewnić takiej populacji dach nad

520-573 rozdzial 13.indd 563 10/12/12 3:31:48 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
564 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
14
Stała
12
Wysoka
10
Średnia
Populacja (miliardy ludzi)
8 Niska
0
1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050
Rysunek 13.7. Szacowana liczba ludności na świecie, w zależności od wariantu prognozy, 1950–2050
Źródło: ONZ (2003).
głową, to należałoby pokryć całą planetę bu- miliardów ludzi, podczas gdy wcześniejsze
dynkiem wysokim na dwa tysiące pięter. Na- prognozy mówiły o ponad ośmiu miliardach.
wet w takiej ogromnej budowli każdy miesz- Jeśli jednak przypomnimy sobie, że 100 lat
kaniec miałby do swojej dyspozycji jedynie temu populacja świata liczyła półtora miliar-
kilka metrów kwadratowych. da ludzi, to wzrost wyda się zdumiewający.
Oczywiście, to tylko katastroficzna wizja, Czy takiej liczbie ludności można zapewnić
która ma zwrócić uwagę na konsekwencje żywność i dach nad głową? A może duża
nieprzerwanego wzrostu populacji. Chodzi część populacji będzie skazana na życie
przede wszystkim o to, co wydarzy się w cią- w ubóstwie? Co oznaczałaby popularyzacja
gu kolejnych trzydziestu lub czterdziestu lat. zachodniego stylu życia dla środowiska na-
Rządy i różnego rodzaju instytucje wzięły turalnego? Czy ekosystem naszej planety jest
pod uwagę ostrzeżenia Ehrlicha oraz innych w stanie poradzić sobie z zanieczyszczeniem
badaczy i wprowadziły programy kontroli po- i odpadami globalnego konsumpcjonizmu?
pulacji. Z pewnych danych wynika, że wzrost Pytania te stają się palące, kiedy uświado-
populacji został wyhamowany (zob. rysunek mimy sobie, że czynników wpływających na
13.7). Opracowane w latach sześćdziesiątych wzrost populacji nie można do końca prze-
prognozy liczby ludności w roku 2000 oka- widzieć. Za czterdzieści lat populacja może
zały się błędne. Bank Światowy oszacował, być jeszcze większa, niż wskazują dzisiejsze
że na świecie żyło wtedy nieco ponad sześć prognozy.

520-573 rozdzial 13.indd 564 10/12/12 3:31:48 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 565
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Demografia 0,5%. W XVIII i XIX wieku przyrost natural-
ny był wysoki, ale od tamtego czasu znacznie
Dziedzina zajmująca się badaniem populacji zmalał. W wielu krajach słabiej rozwiniętych
to demografia. Pojęcie to powstało około 150 przyrost naturalny waha się między 2 a 3%.
lat temu, kiedy państwa zaczęły prowadzić Może się wydawać, że to drobna różnica
oficjalne statystyki dotyczące składu i rozkła- w porównaniu z krajami uprzemysłowiony-
du swojej ludności. Demografowie zajmują mi, ale w rzeczywistości jest ona ogromna.
się badaniem wielkości populacji oraz wy- Tempo przyrostu naturalnego ma cha-
jaśnianiem przyczyn jej przyrostu i spadku. rakter wykładniczy. Dobrze ilustruje to stary
O strukturze populacji decydują trzy czynni- perski mit. Dworzanin poprosił władcę, aby
ki: urodzenia, zgony i migracje. Demografię za każdą usługę wynagradzał go, dając mu
zwyczajowo traktuje się jako część socjologii, dwa razy więcej ziaren ryżu niż poprzednio,
gdyż czynniki decydujące o liczbie urodzeń zaczynając od pojedynczego ziarna ryżu na
i zgonów w danej grupie lub społeczeństwie polu szachownicy. Król w dobrej wierze pole-
oraz o migracjach mają z reguły charakter cił przynieść ze spichlerza ziarno. Przy dwu-
społeczny i kulturowy. dziestym piątym polu spichlerz był już pusty;
Większość badań demograficznych to ba- przy czterdziestym król był winny dworzani-
dania statystyczne. Współcześnie wszystkie nowi dziesięć miliardów ziaren ryżu (zob.
kraje uprzemysłowione gromadzą i analizu- Meadows i in. 1973). Innymi słowy, jeśli
ją dane statystyczne dotyczące ich popula- zaczniemy od jednego i będziemy podwajać
cji. Są one pozyskiwane w spisach ludności liczbę, a następnie podwajać kolejne wyniki,
(przeprowadzanych okresowo badaniach po- to szybko osiągniemy wielkie liczby: 1: 2: 4: 8:
pulacyjnych dotyczących ludności dane- 16: 32: 64: 128 i tak dalej. Po siedmiu działa-
go kraju). Mimo że obecnie dane zbiera się niach liczba wzrasta o 128%. Dokładnie taka
w sposób bardzo systematyczny, ich wyniki sama zasada odnosi się do przyrostu natural-
nie są całkiem precyzyjne. W Wielkiej Bryta- nego. Jego skutki można mierzyć czasem po-
nii narodowy spis powszechny odbywa się dwojenia, czyli czasem, w jakim dana popu-
co dziesięć lat od 1801 roku. Badanie pro- lacja wzrasta dwukrotnie. Jednoprocentowy
wadzi się bardzo starannie, ale wiele osób, przyrost naturalny prowadzi do podwojenia
w tym nielegalni imigranci, osoby bezdom- populacji w ciągu siedemdziesięciu lat. Przy
ne, przebywające w kraju przejazdem i inne, dwuprocentowym przyroście naturalnym po-
z różnych powodów nie zostaje odnotowa- pulacja podwoi się w ciągu trzydziestu pię-
nych w oficjalnych statystykach ludności. ciu lat, a przy przyroście trzyprocentowym –
W wielu słabiej rozwiniętych krajach, szcze- w ciągu dwudziestu trzech lat. Populacja
gólnie tych o intensywnym przyroście ludno- osiągnęła poziom miliarda dopiero w 1850
ści w ostatnich latach, dane demograficzne są roku. Tymczasem w ciągu kolejnych ośmiu
jeszcze mniej wiarygodne. dekad, do roku 1930, podwoiła się do licz-
by dwóch miliardów. Po upływie kolejnych
Dynamika zmian populacyjnych czterdziestu pięciu lat podwoiła się ponownie
i wynosiła 4 miliardy, a w roku 2007 osiąg-
Współczynnik przyrostu naturalnego oblicza nęła poziom 6,6 miliarda.
się, odejmując liczbę zgonów na tysiąc osób
od liczby urodzeń na tysiąc osób – zwykle Maltuzjanizm
w skali roku. W niektórych krajach europej-
skich przyrost naturalny jest ujemny, co ozna- W porównaniu ze współczesnym światem
cza, że populacja tych krajów zmniejsza się. uprzemysłowionym w czasach przednowo-
Praktycznie we wszystkich krajach uprzemy- czesnych współczynnik urodzeń był bardzo
słowionych przyrost naturalny nie przekracza wysoki. Wprawdzie do XVIII wieku przyrost

520-573 rozdzial 13.indd 565 10/12/12 3:31:48 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
566 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Społeczeństwo globalne 13.5. Podstawowe pojęcia demografii
Do podstawowych pojęć demograficznych należą zwykle są niskie, natomiast w wielu innych

współczynnik urodzeń, współczynnik dzietności, częściach świata osiągają znacznie wyższe
płodność potencjalna i ogólny współczynnik wartości (zob. rysunek 13.8).
zgonów. Współczynnik urodzeń to liczba żywych Współczynniki urodzeń obrazują dzietność
urodzeń przypadających na tysiąc mieszkańców kobiet. Dzietność to liczba dzieci żywo
w ciągu roku. Współczynnik ten zalicza się do urodzonych przez przeciętną kobietę.
grupy współczynników ogólnych. Nie dostarczają Współczynnik dzietności odnosi się zwykle do
one informacji na temat tego, jaki jest procentowy przeciętnej liczby urodzeń przypadających na
udział mężczyzn i kobiet w populacji ani jak tysiąc kobiet w wieku rozrodczym. Dzietność lub
wygląda jej rozkład wiekowy (udział ludzi płodność rzeczywistą odróżnia się od płodności
młodych i starych w populacji). Kiedy statystyki potencjalnej, czyli maksymalnej liczby dzieci,
odnoszą liczbę urodzeń lub zgonów do tych jaką fizjologicznie są w stanie urodzić kobiety.
kategorii, wówczas demografowie mówią Zdrowa kobieta w okresie rozrodczym może
o współczynnikach cząstkowych. Na przykład rodzić jedno dziecko rocznie. Płodność
cząstkowy współczynnik urodzeń może dotyczyć potencjalna zależy od wieku, w jakim kobiety
liczby urodzeń na tysiąc kobiet w poszczególnych wchodzą w okres dojrzewania płciowego
grupach wiekowych. i menopauzy, dlatego jest ona różna dla
Jeśli chcemy poznać dokładną strukturę poszczególnych krajów i konkretnych osób.
populacji, to zwykle musimy odwołać się do Istnieją rodziny, w których kobieta rodzi
cząstkowych współczynników urodzeń. Ogólny dwadzieścioro i więcej dzieci, ale w praktyce
współczynnik może jednak posłużyć do współczynnik płodności rzeczywistej okazuje się
całościowych porównań poszczególnych grup, zawsze znacznie niższy od płodności potencjalnej
społeczeństw i regionów. W 2006 roku ogólny ze względu na czynniki społeczne i kulturowe.
współczynnik urodzeń w Australii wyniósł 12,4 Współczynnik zgonów (nazywany także
(w ciągu roku na tysiąc mieszkańców), współczynnikiem umieralności) oblicza się
w Nikaragui – 24,9, w Mozambiku – 39,5, tak samo jak współczynnik urodzeń – to liczba
a najwyższą wartość osiągnął w Demokratycznej zgonów w ciągu roku w przeliczeniu na tysiąc
Republice Konga – 49,6 (ONZ 2007b). W krajach mieszkańców. Także w tym zakresie notuje się
uprzemysłowionych współczynniki urodzeń istotne różnice między krajami, jednak w wielu
45 +
40 – 45
35 – 40
30 – 35
25 – 30
20 – 25
15 – 20
10 – 15 0 500 1000 1500 2000 km
0 – 10
0 500 1000 mil
Rysunek 13.8. Wartości ogólnego współczynnika urodzeń w skali świata

Źródło: CIA Factbook 2007.

520-573 rozdzial 13.indd 566 10/12/12 3:31:49 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 567
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
społeczeństwach rozwijających się współczynnik Spadek współczynnika umieralności niemowląt

zgonów spada do poziomu porównywalnego ze pociąga za sobą wzrost oczekiwanej długości
wskaźnikami dla państw rozwiniętych. W 2002 życia – liczby lat, które przeciętny człowiek może
roku współczynnik zgonów w Wielkiej Brytanii przeżyć. W 2007 roku oczekiwana długość życia
wyniósł dziesięć na tysiąc mieszkańców, dla noworodka w Wielkiej Brytanii wynosiła 81,3
w Indiach – dziewięć na tysiąc, a w Etiopii – lat dla kobiet i 76,23 lat dla mężczyzn (CIA 2007).
osiemnaście na tysiąc. Kilka państw znacząco Na przełomie XIX i XX wieku wskaźniki te wynosiły
odbiega od pozostałych pod tym względem, odpowiednio czterdzieści dziewięć i czterdzieści
na przykład w Sierra Leone współczynnik pięć lat. Nie oznacza to jednak, że większość ludzi
umieralności wynosi trzydzieści na tysiąc. urodzonych w 1901 roku zmarła po czterdziestce.
Podobnie jak ogólny współczynnik urodzeń, Jeśli współczynnik umieralności niemowląt jest
również i ogólny współczynnik zgonów to bardzo wysoki, to oczekiwana długość życia – będąca
ogólny wskaźnik umieralności (liczby zgonów średnią statystyczną długości życia w danej
w całej populacji). Dokładniejsze dane populacji – spada. Choroby, sposób odżywiania
zapewniają cząstkowe współczynniki zgonów. oraz klęski żywiołowe także wpływają na
Szczególnie ważnym cząstkowym oczekiwaną długość życia. Tę wielkość
współczynnikiem zgonów jest współczynnik statystyczną należy odróżnić od długowieczności
umieralności niemowląt: liczba zgonów w ciągu – maksymalnej liczby lat, które może przeżyć
pierwszego roku życia na tysiąc urodzeń w tym człowiek. Podczas gdy oczekiwana długość
samym roku. Jedną z głównych przyczyn boomu życia w większości społeczeństw świata wzrosła,
demograficznego było ograniczenie zjawiska długowieczność pozostała niezmienna. Tylko
umieralności niemowląt. niewielki odsetek ludzi żyje 100 lat i dłużej.
naturalny utrzymywał się na dość niskim po- populacja Europy gwałtownie rosła. Jak za-
ziomie, ponieważ liczba urodzeń w zasadzie uważył Malthus, przyrost naturalny ma cha-
dorównywała liczbie zgonów. Ogólna tenden- rakter wykładniczy, podczas gdy wzrost pro-
cja była zwyżkowa i zdarzały się okresy dość dukcji żywności zależy od stałych środków
dużego przyrostu naturalnego, po których i można go zwiększyć tylko przez poszerzenie
następował jednak wzrost liczby zgonów. obszaru upraw rolnych. Z tego powodu ludzi
W średniowiecznej Europie, gdy plony były przybywa szybciej niż zasobów potrzebnych
niskie, odkładano terminy ślubów i rodziło się im do życia. Nieuniknionym skutkiem tego
mniej dzieci, a liczba zgonów rosła. Za sprawą stanu rzeczy jest klęska głodu, która w po-
owych komplementarnych tendencji ludziom łączeniu z wojnami i zarazami w naturalny
łatwiej było się wyżywić. Żadne społeczeń- sposób ogranicza przyrost ludności. Malthus
stwo przedindustrialne nie zdołało wyzwolić przewidywał, że jeżeli ludzie nie nauczą się
się z tego samoczynnego systemu regulacji „moralnej samodyscypliny”, to zawsze będą
przyrostu naturalnego (Wrigley 1968). skazani na biedę i głód. Jego zdaniem lekar-
W czasach narodzin gospodarki przemy- stwem na nadmierny przyrost naturalny mia-
słowej wiele osób miało nadzieję, że nad- ła być ścisła wstrzemięźliwość seksualna.
chodzi epoka, w której nikomu nie będzie Stosowanie antykoncepcji Malthus uznawał
niczego brakowało. Panowało powszechne za „rozpustę”.
przekonanie, że nowoczesny przemysł przy- Rozwój populacji krajów zachodnich
niesie dostatek i poprawę jakości życia. przybrał jednak inny kierunek – jak zobaczy-
W swojej słynnej pracy Prawo ludności my w dalszej części – i na jakiś czas zapo-
z 1798 roku (wyd. pol. 2003) Thomas Malthus mniano o maltuzjanizmie. Tempo wzrostu
skrytykował te idee i zapoczątkował trwającą populacji w XIX i XX wieku było mniejsze.
po dziś dzień debatę na temat związku mię- W latach trzydziestych XX wieku w wielu
dzy liczebnością ludności a ilością dostępnej krajach uprzemysłowionych, między innymi
żywności. Kiedy Malthus pisał swoją pracę, w Wielkiej Brytanii, zaczęto nawet poważnie

520-573 rozdzial 13.indd 567 10/12/12 3:31:49 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
568 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Klasyczne badania 13.2. Teoria przejścia demograficznego
Problem badawczy modelu wyróżnia się kilka etapów, przez które

przechodzą społeczeństwa w procesie rozwoju
Od połowy XVIII wieku wraz z postępującą przemysłowego (przy lekturze kolejnego
industrializacją liczebność społeczeństw zaczęła fragmentu warto wracać do modelu
gwałtownie rosnąć. Mniej więcej 100 lat później zilustrowanego na rysunku 13.9).
wzrost populacji wyhamował, a na początku XXI Na pierwszym etapie panują warunki typowe
wieku wiele społeczeństw rozwiniętych z trudem dla społeczeństw tradycyjnych, w których
osiąga próg zastępowalności. Z czego to współczynniki urodzeń i zgonów są wysokie
wynika? Czy długofalowe trendy demograficzne i notuje się wyjątkowo dużą umieralność
przebiegają według określonego schematu, niemowląt. Przyrost naturalny jest niski lub
a jeśli tak, to czy ten sam proces powtórzy się zerowy, gdyż wysoką liczbę urodzeń równoważy
w innych krajach rozwijających się? Jak duża wysoka liczba zgonów. Etap ten trwał przez
będzie ludzkość w przyszłości? Amerykański większość historii człowieka, ponieważ epidemie,
demograf Warren S. Thompson (1887–1973) jako choroby i klęski żywiołowe utrzymywały
pierwszy opracował model zmian populacyjnych, liczebność populacji na niskim poziomie. Drugi
a jego tezy rozwijali później kolejni badacze, etap, który na większości obszarów Europy
którzy dostrzegali związek między trendami i Stanów Zjednoczonych rozpoczął się na
demograficznymi a procesem industrializacji. początku XIX wieku – przy znacznych różnicach
regionalnych – przyniósł spadek współczynnika
Model przejścia demograficznego zgonów, choć współczynnik urodzeń pozostał
Thompson (1929) zauważył, że chociaż tempo wysoki. Była to więc faza dużego przyrostu
wzrostu i rozmiar populacji są kształtowane naturalnego. Lepsza jakość żywności i większe
przez zmiany współczynników urodzeń i zgonów, zbiory, dostęp do czystej wody pitnej i poprawa
to jednak współczynniki te podlegają ważnym warunków sanitarnych, wydajniejszy system
przejściom, które wywierają znaczący wpływ na odprowadzania ścieków i składowania odpadów
ogólną liczbę ludności. Późniejsi demografowie – wszystkie te czynniki doprowadziły do spadku
dopracowali jego koncepcje, tworząc tak zwany współczynnika zgonów, a w efekcie do wzrostu
model przejścia demograficznego. W tym liczby ludności. Na trzecim etapie współczynnik
50
Współczynnik urodzeń, współczynnik zgonów na tysiąc
Pierwszy etap Drugi etap Trzeci etap Czwarty etap

(przednowoczesny) (urbanizacja/ (dojrzały industrialny) (postindustrialny)
45 industrializacja)
40
35
Populacja ogółem
30
25
20
15
10
0
Lata
Współczynnik Współczynnik Populacja
urodzeń zgonów ogółem
Rysunek 13.9. Model przejścia demograficznego

520-573 rozdzial 13.indd 568 10/12/12 3:31:49 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 569
N
Y Prognozy na XXI wiek
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
urodzeń spadł do poziomu, na którym liczebność spowolnienia, a nawet zatrzymania tego procesu
populacji ustabilizowała się. Oczywiście, poziom w niektórych państwach rozwijających się,
ten był znacznie wyższy niż w pierwszym okresie. ponieważ współczynnik zgonów
Przyczyn obniżenia współczynnika urodzeń i umieralność niemowląt wzrosły zamiast
mogło być kilka, między innymi upowszechnienie zmaleć. Epidemia HIV/AIDS najsilniej dotknęła
umiejętności czytania i pisania (zwłaszcza wśród Afrykę Subsaharyjską (zob. rozdział 10 „Zdrowie,
kobiet), co doprowadziło do zakwestionowania choroba i niepełnosprawność”).
tradycyjnej roli kobiet jako matek; obowiązkowa Model przejścia demograficznego
edukacja, która wyłączyła dzieci z rynku pracy; powszechnie uznaje się za przeciwstawny wobec
oraz urbanizacja, która (na terenach wiejskich) teorii Malthusa, zgodnie z którą gwałtowny
ograniczyła konieczność posiadania dużej wzrost populacji miał doprowadzić do klęski
rodziny, której członkowie pomagaliby na roli. głodu. W tym bardziej optymistycznym ujęciu
Nieco później poważny wpływ na poziom populacja może ustabilizować się na nowym,
populacji wywarły ulepszone metody komfortowym poziomie. Pojawia się jednak
antykoncepcji, umożliwiające ludziom zarzut, że rozpowszechnienie się zachodniego
kontrolowanie swojej płodności. Niektórzy konsumpcjonizmu nawet w populacji obecnych
demografowie wyróżniają czwarty etap, na rozmiarów wpłynie destruktywnie na globalny
którym populacje się stabilizują, domykając ekosystem, a według dzisiejszych prognoz
przejście demograficzne. Tymczasem część demograficznych sytuacja ma się jeszcze
krajów, między innymi Grecja, Włochy i Japonia, pogorszyć. Część ekologów przekonuje, że
od niedawna nie osiąga progu zastępowalności, zamiast cieszyć się z wysokiej liczebności
możemy więc spekulować, że na kolejnym etapie populacji, raczej powinniśmy ją redukować
liczebność populacji w zaawansowanych w sposób kontrolowany.
społeczeństwach uprzemysłowionych zacznie
się zmniejszać. Jak dotąd ten etap pozostaje Współczesne znaczenie
jednak w sferze teorii, a nie rzeczywistości. Teoria przejścia demograficznego to jeden
z najważniejszych modeli długofalowych trendów
Krytyka demograficznych, na który nadal powołują się
Chociaż ogólnie przyjmuje się, że współcześni badacze. Ale demografowie
zaproponowany model precyzyjnie opisuje nie są zgodni, jak interpretować porządek
wielkie przejście demograficzne, jakie dokonało zmian przewidzianych w modelu i jak długo
się w nowoczesnych społeczeństwach, to między potrwa trzeci etap. Wielką zaletą tego modelu
poszczególnymi krajami uprzemysłowionymi jest jednak to, że zachęca on do długofalowej
istnieją poważne różnice. Krytycy podkreślają, że analizy tendencji populacyjnych w skali
problem HIV/AIDS w latach osiemdziesiątych XX globalnej i stanowi punkt wyjścia takich
wieku był jedną z głównych przyczyn rozważań.
obawiać się skutków spadku przyrostu natu- często określa się mianem przejścia demo-
ralnego. Gwałtowny przyrost ludności świata graficznego. Autorem tego pojęcia jest Warren
w XX wieku znów przypomniał, że poglądy S. Thompson (1929), który opisał trzystop-
Malthusa nie były całkowicie pozbawione ra- niowy proces zastępowania równowagi po-
cji, nawet jeśli dziś trudno przyjąć je w orygi- pulacyjnej starego typu nowym modelem
nalnym brzmieniu. Potężny wzrost populacji w społeczeństwach zaawansowanych gospo-
krajów słabiej rozwiniętych wydaje się nie- darczo.
współmierny do ilości żywności, jaką są one
w stanie wyprodukować. Prognozy na XXI wiek
W krajach rozwijających się dzietność po-
Przejście demograficzne zostaje wysoka, częściowo z powodu trady-
Zmiany współczynnika urodzeń i zgonów cyjnej wizji rodziny. Ich mieszkańcy często
w krajach uprzemysłowionych od XIX wieku chcą mieć dużo dzieci, które będą pracować

520-573 rozdzial 13.indd 569 10/12/12 3:31:49 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
570 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
w rodzinnych gospodarstwach rolnych. Nie- krajów rozwijających się. Na przykład w In-
które religie zakazują stosowania antykoncep- diach wdrażano wiele programów zachęca-
cji lub promują model rodziny wielodzietnej. jących do świadomego planowania rodziny
Przeciwko antykoncepcji występują islamscy i stosowania środków antykoncepcyjnych,
przywódcy w kilku państwach oraz Kościół lecz bez większych sukcesów. W 1988 roku
katolicki, którego wpływy są szczególnie sil- w Indiach żyło 789 milionów ludzi, dwana-
ne w Ameryce Południowej i Środkowej. Na- ście lat później populacja kraju przekroczyła
wet władze polityczne nie zawsze motywują miliard. Nawet jeśli tempo wzrostu spadnie,
obywateli do ograniczenia wielkości rodziny. to w 2050 roku Indie będą najliczniejszym
W 1974 roku Argentyna zakazała antykon- państwem świata z populacją ponad półtora
cepcji w ramach programu podwojenia po- miliarda ludzi.
pulacji kraju w możliwie najkrótszym czasie, Panuje pogląd, że skala zmian demogra-
którego celem miało być zwiększenie potęgi ficznych w obecnym stuleciu będzie większa
gospodarczej i militarnej kraju. niż kiedykolwiek wcześniej. Trudno o jakie-
W niektórych dużych państwach rozwi- kolwiek precyzyjne prognozy tempa przyro-
jających się odnotowano już spadek pozio- stu naturalnego, ale eksperci ONZ opracowali
mu dzietności. Przykładem mogą być Chiny kilka scenariuszy. W scenariuszu „wysokie-
o populacji liczącej około 1,3 miliarda ludzi go” przyrostu przyjmuje się założenie, że do
i stanowiącej blisko jedną czwartą ludzkości. 2150 roku na świecie będzie ponad dwadzie-
Rząd chiński wprowadził jeden z najszerzej ścia pięć miliardów ludzi. Według scenariu-
zakrojonych programów kontroli populacji sza „średniego” przyrostu – najbardziej praw-
na świecie w celu ustabilizowania liczby dopodobnego według ONZ – współczynnik
ludności na poziomie bliskim obecnemu. dzietności ustabilizuje się na poziomie nieco
Wprowadzono różnego rodzaju przywileje powyżej dwojga dzieci na kobietę, co w 2150
dla rodzin z jednym dzieckiem − oferuje się roku da liczbę 11,8 miliarda ludzi.
im lepsze warunki mieszkaniowe, bezpłatną Ten całkowity przyrost naturalny kryje
opiekę zdrowotną i edukację − natomiast w sobie dwie odrębne tendencje. Po pierw-
rodziny z większą liczbą dzieci muszą się li- sze, w większości krajów rozwijających się
czyć z wieloma utrudnieniami, na przykład dokona się opisane wcześniej przejście de-
pensja rodzica, któremu urodzi się trzecie mograficzne. Jego skutkiem będzie znaczny
dziecko, zostaje obniżona. W pewnych wy- wzrost populacji, ponieważ spadnie współ-
padkach chińska polityka przynosi niezamie- czynnik zgonów. Populacje Indii i Chin praw-
rzone, dramatyczne konsekwencje. Tradycyj- dopodobnie sięgną półtora miliarda. Podobny
nie w Chinach wyżej ceni się chłopców niż wzrost nastąpi także w innych rejonach Azji,
dziewczynki ze względu na przekonanie, że Afryki i Ameryki Łacińskiej, zanim ich przy-
mężczyźni zaopiekują się rodzicami w po- rost naturalny się ustabilizuje.
deszłym wieku, a kobiety po ślubie „należą” Druga tendencja dotyczy krajów rozwinię-
do kogoś innego. W rezultacie dziewczynki tych, w których przejście demograficzne już
bywają zabijane przez rodziców, którzy chcą się dokonało. Tu przyrost naturalny będzie
uniknąć kar za posiadanie drugiego dziecka. bardzo niski lub zerowy. Społeczeństwa roz-
Pewne dane wskazują jednak na to, że chiń- winięte będą się starzeć; bezwzględna liczba
ska polityka, choć może się wydawać okrut- ludzi młodych spadnie, przybędzie natomiast
na, w dużej mierze wpłynęła na ograniczenie ludzi starszych. Pociągnie to za sobą znaczą-
liczebności ludności kraju. ce konsekwencje dla rozwoju gospodarczego
Chiński program wymaga centralizacji i społecznego tych społeczeństw: w miarę
władzy i objęcia obywateli kontrolą w stop- wzrostu współczynnika zależności międzypo-
niu, który uznano by za niedopuszczalny koleniowej zwiększać się będzie zapotrzebo-
lub nieosiągalny w większości pozostałych wanie na usługi medyczne i opiekę społeczną.

520-573 rozdzial 13.indd 570 10/12/12 3:31:50 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 571
N
Y Podsumowanie
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Ludzi w starszym wieku będzie coraz więcej, przy omawianiu globalnych nierówności,
co przełoży się na wzrost ich roli politycznej. już dziś około 830 milionów ludzi na świe-
Umożliwi im to skuteczniejsze domaganie się cie cierpi z powodu głodu i niedożywienia.
wyższych wydatków na realizację ważnych W miarę powiększania się populacji będzie
dla nich programów i usług. musiała też rosnąć produkcja żywności.
Trudno jednak to sobie wyobrazić, ponieważ
Proces starzenia się globalnej populacji najuboższe rejony świata są zarazem najbar-
został omówiony w rozdziale 8 dziej narażone na brak dostępu do wody,
„Bieg życia”. kurczenie się zasobów ziemi rolnej i degra-
dację gleby – procesy, które obniżają wydaj-
Jak opisane zmiany demograficzne wpły- ność produkcji rolnej tam, gdzie najbardziej
ną na globalne nierówności? Niektórzy ob- potrzebny byłby jej wzrost. Wielkie ilości
serwatorzy przewidują wybuch buntów spo- żywności i zboża trzeba będzie importować
łecznych, przede wszystkim w państwach z rejonów wytwarzających nadwyżki. We-
rozwijających się, będących w trakcie przej- dług Organizacji Narodów Zjednoczonych
ścia demograficznego. Zmiany struktury do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO)
gospodarczej i rynku pracy w tych krajach w 2010 roku kraje uprzemysłowione będą
mogą wywołać powszechne migracje we- produkowały 732 kilogramy zboża na osobę,
wnętrzne, gdyż mieszkańcy wsi będą szukali podczas gdy kraje rozwijające się – tylko 230
pracy w miastach. Gwałtowny rozwój miast kilogramów.
prawdopodobnie będzie wiązał się z degrada- Postęp techniczny w rolnictwie i przemy-
cją środowiska naturalnego, pojawieniem się śle jest nieprzewidywalny, dlatego nie sposób
nowych zagrożeń zdrowotnych, przeludnie- wyliczyć, jak wielką populację będzie moż-
niem, wzrostem przestępczości i powstawa- na wyżywić. Jednakże nawet przy obecnej
niem stref nędzy. liczbie ludności może zabraknąć środków na
Kolejnym ważnym problemem jest głód wyrównanie poziomu życia w krajach rozwi-
i niedobory żywności. Jak przekonaliśmy się jających się i uprzemysłowionych.
Podsumowanie dłużej. Znacznie częściej potrafią czytać oraz

pisać i są wykształceni, dzięki czemu uzyskują
1. Kraje świata można kategoryzować na wyższe wynagrodzenie i wykonują pracę
podstawie wysokości produktu narodowego wymagającą wyższych kwalifikacji. Ponadto
netto (PNN) na jednego mieszkańca. Obecnie zwykle mają mniej liczne rodziny, a ich
40% populacji mieszka w krajach o niskim dzieciom w dużo mniejszym stopniu grozi
dochodzie, a jedynie 16% w krajach o wysokim śmierć w okresie niemowlęctwa z powodu
dochodzie. niedożywienia lub chorób dziecięcych.
2. Szacuje się, że w ubóstwie żyje dziś 1,3 4. Rynkowe teorie globalnych nierówności,
miliarda ludzi na świecie albo niemal jedna na na przykład teoria modernizacji, głoszą, że
cztery osoby, a ich liczba wzrosła od początku ubóstwo krajów o niskim dochodzie wynika
lat osiemdziesiątych XX wieku. Wiele z nich z barier kulturowych i instytucjonalnych.
pada ofiarą dyskryminacji ze względu na Zgodnie z tym ujęciem wyeliminowanie
przynależność rasową, etniczną lub plemienną. problemu ubóstwa wymaga przezwyciężenia
3. Ogólnie rzecz biorąc, standard życia w krajach fatalistycznego nastawienia tych społeczeństw,
o wysokim dochodzie jest dużo wyższy niż powstrzymania ich rządów przed ingerencjami
w krajach o niskim dochodzie. Mieszkańcy w sprawy ekonomiczne i zachęcania ich do
pierwszej grupy państw mają więcej żywności, oszczędności i inwestycji. Zwolennicy teorii
są mniej narażeni na śmierć z głodu czy zależności przekonują, że globalne ubóstwo
niedożywienie i prawdopodobnie będą żyć to efekt wyzysku krajów ubogich przez kraje

520-573 rozdzial 13.indd 571 10/12/12 3:31:50 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
572 N
N
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
zamożne. Mimo że sytuacja gospodarcza pojęcia demograficzne to współczynnik
krajów biednych ostatecznie zależy od państw urodzeń, współczynnik zgonów, dzietność
zamożnych, możliwy jest pewien rozwój i płodność potencjalna.
w ramach zależnościowych relacji 7. Zmiany struktury populacji zwykle analizuje
kapitalistycznych. W teorii systemów-światów się w kategoriach etapów przejścia
pojawia się stwierdzenie, że aby zrozumieć demograficznego. Przed erą industrializacji
globalne nierówności, musimy spojrzeć na zarówno współczynnik narodzin, jak
światowy system kapitalistyczny jak na jedną i współczynnik zgonów osiągnęły wysoki
całość. W tym celu warto zwrócić uwagę poziom. W początkowej fazie procesu
na relacje między krajami centralnymi, uprzemysłowienia liczebność populacji
peryferyjnymi i półperyferyjnymi oraz wzrosła, ponieważ współczynnik zgonów malał
długofalowe trendy gospodarcze. W teoriach szybciej niż współczynnik urodzeń. Ostatecznie
państwowych podkreśla się rolę, jaką mogą ustaliła się nowa równowaga populacyjna,
odegrać rządy w promowaniu rozwoju charakteryzująca się niskim poziomem
gospodarczego. Przywołuje się tutaj przykład zarówno współczynnika narodzin, jak
doświadczeń gwałtownie rozwijających i współczynnika zgonów.
się nowo uprzemysłowionych gospodarek 8. Według prognoz, do roku 2150 na świecie
wschodnioazjatyckich. będzie ponad dziesięć miliardów ludzi.
5. Wzrost populacji należy do najważniejszych Przyrost populacji będzie dotyczył przede
problemów, z jakimi musi się dziś zmierzyć wszystkim krajów rozwijających się, które
ludzkość. Maltuzjanizm, koncepcja stworzona doświadczą przejścia demograficznego
ponad dwieście lat temu przez Thomasa i odnotują gwałtowny wzrost liczby ludności,
Malthusa, głosi, że ludzi przybywa szybciej zanim wskaźniki ostatecznie się ustabilizują.
niż zasobów, których potrzebują do życia. W świecie rozwiniętym przyrost naturalny
Zdaniem Malthusa, jeśli ludzie nie ograniczą będzie nieznaczny. Nastąpi proces starzenia
aktywności seksualnej, to nadmierny wzrost się społeczeństw i zmniejszy się bezwzględna
populacji przyniesie ludzkości głód i rozpacz. liczba ludzi młodych. Te trendy demograficzne
6. Dziedzina zajmująca się badaniem wzrostu będą miały poważne konsekwencje dla
populacji – demografia – opiera się przede rynku pracy, systemu opieki społecznej,
wszystkim na statystyce, jednak demografowie zasobów żywności i wody oraz środowiska
próbują także wyjaśnić, dlaczego populacja naturalnego.
przybiera określoną strukturę. Najważniejsze

520-573 rozdzial 13.indd 572 10/12/12 3:31:50 PM
hange E hange E
XC di XC di
PD F- t F- t
PD
or
or
!
!
W
W
O
O
N 573
N
Y Polecane strony internetowe
Y
U
U
B
B
to
to
ww
ww
om
om
k
k
lic
lic
C
C
.c
.c
w
w
tr re tr re
.
.
ac ac
Dalsze lektury w którym omówiono modele nierówności

oraz teorie starające się je wytłumaczyć.
Biorąc pod uwagę szeroki zakres tematów
poruszanych w tym rozdziale, czytelnikowi O obecnym i dawnym rozumieniu pojęcia
należy się kilka słów ostrzeżenia. „rozwój” pisze Katie Willis w Theories
Żadna z proponowanych lektur nie jest and Practices of Development (London:
„wprowadzeniem” do omawianej tematyki, Routledge, 2005), analizując również próby
każda wymaga od czytelnika pewnego zastosowania teorii rozwoju w praktyce.
intelektualnego zaangażowania. Zamiast Ciekawym i aktualnym źródłem informacji
się zniechęcać, warto potraktować to jako na ten temat jest też książka Challenging
ciekawe wyzwanie. Global Inequality. Development Theory
and Practice in the 21st Century napisana
Pogłębianie wiedzy warto zacząć od przez Alastaira Greiga, Davida Hulme’a
książki pod redakcją Victora George’a i Marka Turnera (Basingstoke: Palgrave
i Roberta Page’a, Global Social Problems Macmillan, 2007).
(Cambridge: Polity, 2004), w której
przedstawiono wiele problemów Czytelnicy zainteresowani problemem
społecznych, wymagających globalnych pomiarów nierówności mogą sięgnąć
rozwiązań. Kolejną lekturą może być po Worlds Apart. Measuring International
zbiór Global Inequality. Patterns and and Global Inequality Branko Milanovića
Explanations pod redakcją Davida Helda (Princeton: Princeton University Press,
i Aysy Kayi (Cambridge: Polity, 2006), 2007) – to niezwykle pasjonująca lektura.
Polecane strony internetowe Organizacja Narodów Zjednoczonych –

wielojęzyczna strona zawierająca
Bank Światowy – strony Grupy Banku liczne informacje na temat kwestii
Światowego poświęcone globalizacji, globalnych:
zawierają wiele streszczeń, badań www.un.org
i innych danych:
www.worldbank.org The Global Site – akademickie teksty
dotyczące kwestii globalnych, strona
Kampania „Make Poverty History” prowadzona przez Uniwersytet Sussex
z siedzibą w Londynie: w brytyjskim Brighton:
www.makepovertyhistory.org www.theglobalsite.ac.uk
Międzynarodowy Fundusz Walutowy:

www.imf.org

520-573 rozdzial 13.indd 573 10/12/12 3:31:50 PM

13 Rozdział Socjologia - Gidens - Globalne Zagrożenia

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

13 Rozdział Socjologia - Gidens - Globalne Zagrożenia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

hange E hange E

Globalne nierówności ekonomiczne 527

Kraje o średnim dochodzie 529

Kraje o niskim dochodzie 529

Czy globalne nierówności ekonomiczne rosną? 530

Nierówne szanse życiowe 532

Głód i niedożywienie 534

Edukacja, piśmienność oraz praca dzieci 537

Czy biedne kraje mogą stać się bogate? 541

Ocena teorii rozwoju 555

Organizacje międzynarodowe a globalne nierówności 555

Globalne nierówności ekonomiczne w zmieniającym

Wzrost populacji a globalne nierówności 563

Dynamika zmian populacyjnych 565

Przejście demograficzne 569

Prognozy na XXI wiek 569

Dalsze lektury 573

Polecane strony internetowe 573

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Tabela 13.1. Dwudziestu najbogatszych ludzi na świecie, 2008

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Kraje o średnim dochodzie znajdują się głów- Kraje o niskim dochodzie

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Rysunek 13.1. Dwa ujęcia globalnych nierówności ekonomicznych

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Rysunek 13.2. Niedożywienie – problem globalny o różnym stopniu natężenia

W minionych trzydziestu latach w więk- dów Zjednoczonych (UNWFP 2001), każdego

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Społeczeństwo globalne 13.1. Co je świat? Co powinien jeść świat?

Republika Czadu: Rodzina Aboubakar z obozu Breidjing

Stany Zjednoczone: Rodzina Revisów z Karoliny Północnej

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Rysunek 13.3. Globalne nierówności w zakresie wskaźnika skolaryzacji, 1991–2005

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Społeczeństwo globalne 13.2. Praca dzieci na roli

W Raporcie Międzynarodowej Organizacji Pracy odgrywają ważną rolę w produkcji zboża

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

sprzedaż i handel dziećmi, niewolnictwo pracę dzieci, a także związków zawodowych

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Tabela 13.3. Nierówności międzypaństwowe, wewnątrzpaństwowe i globalne

Rysunek 13.5. Udział regionów w globalnej produkcji, 1995 i 2005

między krajami rozwiniętymi a rozwijają- zamieszkania, wynika, że od lat siedemdzie-

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

13.1. Rozwiązania problemu globalnych nierówności

Źródło: http://news.bbc.co.uk/1/shared/spl/hi/africa/05/ Źródło: http://news.bbc.co.uk/1/shared/spl/hi/africa/05/

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Pomoc Organizatorzy kampanii ogłosili, że udało im się

$0 – $100 $201 – $500 $1001 – $5000

Źródło: http://news.bbc.co.uk/1/shared/spl/hi/africa/05/ Źródło: http://news.bbc.co.uk/1/shared/spl/hi/africa/05/

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 11407163A6133363