Kauabong 12 Eberi 2011
Kiraka: Te Tataro
Te Atua ae Moan te mwaaka ae akea
tokim, ti kakoaua ma te nanorinano
kainnanoan am kairiiri iaon karaoan
tibwangara, buokira bwa ti na katikui
bwaai ake a kaeti ma oin nanora n
tatabemaniira nako, ao ti na kakaraoa
are nanom ibukin kabwaiaia kaain
Kiribati. Ti butiko bwa ko na raoniira n
ara waaki ni karaoi tabera n te Maneaba
ni Maungatabu ibukin ara botanaomata,
bwa e aonga ni kateimatoaaki te rau ao
te eti ibukin neboakin mimitongin aram
ae e tabu. Ti kaniko aikai iroun Iesu
Kristo ae ara Uea. Ti a boti bwanara n
atonga ana tataro te Uea.
Tamara are i Karawa e na tabuaki Aram,
e na roko Ueam, e na tauaki am Taeka
iaon te aba n ai aron tauana i Karawa.
Angiira kanara are ti a tau iai n te bong
aei ao kabwarai ara bure n ai arora ngkai
ti kabwarai aia bure akana a bure
nakoira, ao tai kairiira nakon te
kariiriaki, ma ko na kamaiura man te
buakaka, bwa am bwai te Uea ao te
Mwaaka ao te Neboaki n aki toki. Amen.
Kiraka: Titiraki ao Kaekaaia.
Tibiika: Honourable members, I would
like to announce the presence of our
distinguished visitors from the Australian
Capital Territory Legislative Assembly
who are entered the public gallery this
morning.
Te moan titiraki are e wene imatara n te
ingabong aio te titiraki ae e na tabekia te
Tia Tei mai Betio temanna, ma iai te
karautaeka mai irouia Taantei mai Betio
aika uoman bwa iai katabeaia ae moan te
riai n te bong aio, ao a na aki roko n te
bowi. Ngaia are ti a kitana ara titiraki
ane nambwana 2 ao ti a nakon ara
titiraki ane nambwana 69, e na tabekaki
iroun te Tia Tei mai Tamana.
Mr. Kabetite Mwetaka: Ko bati n rabwa
te Tia Babaire, ao I a bubuti kaekaan au
titiraki ae e kangai taekana. E bon
teimatoa namakinan rawawatan te
kantoka n te kaibuke ao n te wanikiba n
te mwamwananga imarenan Tamana ma
Tarawa. Iai ana iango ke ana katautau
te Tautaeka aei ni buoka te kangaanga
aei?” Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: E na kaekaaki iroun te Minitita
ibukin Itoman, Mwamwananga ao
Kaneweaba.
Hon. Temate Ereateiti: Ko rabwa te Tia
Babaire. Aio kaekaan am titiraki te Tia
Tei ae ko karineaki. “Iai ana iango te
Tautaeka ni ibuobuoki nakon te
kangaanga ae e tabekaki.” Ko rabwa te
Tia Babaire.
Tibiika: Buokan am titiraki te Tia Tei
mai Tamana.
Mr. Kabetite Mwetaka: Ko rabwa te Tia
Babaire ao I kaitau nakon te Minitita.
Kabanean buokan au titiraki bwa e rawa
n ae iai aika a kani ibuobuoki iaon aei,
ma N na ti bubuti nakon te Tautaeka
ngkai iai ana iango ni ibuobuoki, ao aio
bon te kangaanga ae e teimatoa, tao n
ningai ae e na iangoia te Tautaeka bwa e
nang waaki iai karaoan ana ibuobuoki
aei nakon te kangaanga aei? Ko rabwa te
Tia Babaire.
 Kauabong 12 Eberi 2011
Hon. Temate Ereateiti: E rabwa buokan
te titiraki. Kaekaakina te Tia Babaire. “E
a tia ni karaoaki te Kabineti paper ao te
kantaninga bwa tao n te namwakaina ae
e na roko ao e na waaki karaoakin aio, n
te namwakaina ae e na roko ao e na
waaki karaoakin aio, bwa kabaneana are
inanon te wiiki aio ke te namwakaina aio
ao e na wene te beba nakon te Tautaeka.
Ao anne ae iai ana iango te Tautaeka ni
buoka aio I taku bwa te namwakaina ae
e na roko, ae e na moanaki iai aron
norakin te kantoka ao te wanikiba ao te
kaibuke. E rabwa.
Tibiika: Te Tia Tei mai Teraina, buokan
te titiraki iroum.
Mrs. Rereao Tetaake Eria: Ko rabwa te
Tia Babaire, ao buokan te titiraki
ngkanne e kangai. Bwa te titiraki ibukin
Tamana, ao I ataia bwa ti a tia naba n
tatabeka te kainnano aio, riki iaon te
kantoka n te kaibuke. Ngkanne I a
bubuti, e konaa ni mataata te Minitita n
te tai aei bwa ngkai iai te buoka ae e a tia
ni iangoaki ao anne e reke naba te aono
ni mainiku iai? Taiaoka Tibiika, e kona
ni kamatataki raoi anne?
Tibiika: Te Minitita, ko kona ni kaekaa
te titiraki anne?
Hon. Temate Ereateiti: E rabwa buokan
te titiraki. Aio are te kantoka ni kabane
are e a tia ni iangoaki bwa e na karekeaki
ke e iangoia te Tautaeka aio bwa e na
karekea te buoka iai n aron
tabetabekana irouia Taantei n taai aika a
tia n nako, ao e a boni bobonga aron
karaoan aio ma kabaneana e nang
manga kaweneaki imatan Kabineti, ma
iai te iango bwa e na buoka aio ao e na
waaki man te namwakaina ae e na roko.
Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Tao a boni bane buokan titiraki
iaon anne ma ti na nakon ara titiraki are
imwiina ae te titiraki ae nambwana 24,
mai iroun te Tia Tei mai Betio are n te
anga maing.
Ms. Tangariki Reete: Ko rabwa te
Tibiika. I a bubuti kaekaan au titiraki ae
e kangai taekana. “E konaa te Minitita
are tabena ni kaongoa te Auti aei bwa
tera te kangaanga ae riki nakon ana ran
te PUB ngkai e teimatoa naba aki tauna
ni kaitara kainnanoia kaain Betio?” Ko
rabwa.
Tibiika: E kaekaaki aio iroun te Minitita
ibukin Public Works and Utilities.
Mr. Kirabuke Teiaua: Ko rabwa te Tia
Babaire. Bon te kamauri n te ingabong
aio nakoim, nakoia Taantei ni kabane ni
ikotaki ma te Beretitenti ao Minitita ao ai
bon te kaitau naba nakon te Beretitenti
ibukin ana ibuobuoki n te tai are I aki
mena ikai te Tia Babaire. N te tai anne
inanon Eberi 4 nakon 5 ao I kaea te bowi
ae e karaoaki i Dubai, ngaia are ibukin te
itera aio ao I a bon anga te kaitau ni itera
ni ibuobuoki aika a tia ni karaoaki.
Tibiika: Te titiraki anne te Minitita ke te
statement.
Mr. Kirabuke Teiaua: Aio kaekaan
ngkanne ana titiraki te Tia Tei temanna
mai Betio, nambwa 24. “Te Tibiika, e
bon aki tau moa mwaitin te ran mai i
Bonriki ni kaitara kekeraken mwaitin te
 Kauabong 12 Eberi 2011
botanaomata iaon Betio ao kaawa nako
iaon Tarawa Teinainano.” Ko rabwa.
Tibiika: Te Tia Tei riki are am titiraki te
titiraki.
Ms. Tangariki Reete: E rabwa te Minitita
n ana kaeka. Nanona ti kakoaua bwa e a
bon aki tau te ran are e katikaki mai
Bonriki. Ai tera ngkanne ana aanga te
Tautaeka aei ni buokia riki kaain Betio,
akana a bon teimatoa n aki reke irouia te
ran man te PUB. Bon akea aia ran ae e
tiiti n aekakin anne. Ai tera ngkanne te
anga ni ibuobuoki nakoia te koraki aei,
ngkai e kakoaua bwa ranin te mwanibwa
ti aki konaa naba ni kabongana, ao e a
boni maan naba te tai n akea te karau.
Ai tera ngkanne te anga ae e na konaa ni
karekea te ibuobuoki te Tautaeka aei,
nakoia te botanaomata. Ko rabwa.
Mr. Kirabuke Teiaua: E rabwa buokan te
titiraki. N aron ae e ataaki, ti taetae iaon
te ran are e bwamwiaki mai Bonriki nako
Betio, ao aio te ran are e a tia ni kaboaki,
ke e kaboaki iroun te Tautaeka. Te
kangaanga n aron ae ataaki, bon
rikiraken mwaitin te botanaomata, ao n
aron ae e kabwarabwaraki mwaitin te ran
ae e reereke irouia kaain Betio, e biribiri
imarenan te mwaiti ae 110 te litre nakon
600 te litre n te aoa. E kuneaki bwa
angiia kaain Betio e reereke irouia te
mwaitia ae e kaniia 400 te litre n te aoa.
Te mwaiti aei e kaan are e katautauaki
tao bon teuana te tangke n ran ake
tangke ake kanga ko kona n nori irarikin
taian auti. E noraki ikai kaokoron te
mwaiti n ran ae e reke iroun te auti
teuana ma teuana. Ngkana e karakaaki
riki aoan tiin te ran ao tao nakon nimaua
te aoa ao e na bon tau te ran, e na bon
tau te ran anne nakon te tabo are e
katiiaki iai, ma te kangaanga ae e noraki
bwa n te bong are imwiina ao te ran e
nang aki tau ngkanne ibukin manga
katiiana nakoia kaain Betio ni kabane.
Te bwai ae e karaoaki iaon Betio ao
kaawa nako iaon South Tarawa bon
katiian te ran n te mwaiti ae e tau, bwa e
aonga n aki bane kanoan te tangke ao
man tau nakon te bong are imwiina. E na
mataata bwa mwaitin te ran ae e rooroko
mai i Bonriki e bon aki tau, ngaia are e
nora riaina te PUB bwa e riai ni
bwaunanaki bwa e aonga n toa baia auti
nako iaon Tarawa. N te tai aio ao te ran
ae e reereke irouia kaain Betio, e bon tau
ti ibukin te mooi ao te kuka te Tia
Babaire. Te kangaanga bwa e bon aki
tibwaaki raoi n te aro are tabeman e
mwaiti riki n reke aia ran ao iai naba
tabeman ae e aki rangi n reke, ao iai
tabeman ae ai bon akea te tii nakoia. Te
tabo teuana ae e bon aki raoiroi iai tiin te
ran te Tia Babaire, bon te kaembwa are i
akuun te reirei are St. John Bosco boni
iai naba te kaa n ran ae e kona ni
ibuobuoki ngkana iai te kangaanga
ibukin mwaitin kainnanoan te ran iaon
Tarawa, ao aio are e na bon teimatoa n
anga te ibuobuoki aio te PUB ibukin
kaitaraan te itera aio n tainako. E rabwa
te Tia Babaire.
Tibiika: Te Tia Tei riki are am titiraki te
titiraki, buokan riki am titiraki te kauoua
n tai.
Ms. Tangariki Reete: E rabwa te Tibiika,
ao e rangi n rabwa te Minitita n ana
 Kauabong 12 Eberi 2011
kaekaeka ni mwaiti aron
kabwarabwarana, ma e ngae ngke iai te
kaa n ran ma tera riki, ma e bon
teimatoa naba namakinan te kangaanga
aei iaon Betio. Kanga e aki karau nano
aron kabwarabwarana, ma ai tera raoi te
anga ae e na konaa n toki iai te
kangaanga aei, ke e na konaa riki ni
kauarerekeaki, bwa I boni kakoaua bwa
iai aika a bon teimatoa n akea aia ran ni
moi. Ko a nako ni itiran mai irarikin
temanna ke man te auti teuana ae e
kiraroa. Kanga tera raoi te anga ae e na
konaa ni ibuobuoki riki, n aron te kaa n
ran are e taekinna te Minitita. E kakoaua
bwa e bon tau ana kaa n ran ae e na
kona n tibwatibwa riki te ran nakoia
kaain Betio ao TUC ni mwaitin ana kaa
ngkai ae e buubuti, bwa ti kakoaua bwa
ko kabwaka boon te ran ma tao abong ke
irabong imwiina ao e a tibwa roko am
ran. E kona riki n anga ana kaeka te
Minitita ae kanga a na iai te ibuobuoki
iai nakoia te botanaomata bwa aoria n
ongo ngkai ao ataa kawaia. Ko rabwa te
Tibiika.
Tibiika: Te Minitita kaeka buokan te
titiraki.
Mr. Kirabuke Teiaua: E rabwa buokan te
titiraki, ao n aron are ti a tia n taekinna
boni iai te kangaanga teutana, e aki tau
mwaitin te ran ae e reke n te tai aei n
aron are e tibwatibwaia te PUB nako
Betio, ao te kangaanga aio e bon reke
naba man te toma are i Buota. N te tai
are e toma raoi te ran are mai Buota n
nakomai ni kaitaraa, n reitaki ma are i
Bonriki ao tao e nang nakoraoi ngkanne
aron butin te ran. N aron te tabeka
ibukin buokan te titiraki iroun te Tia Tei
are e rine, ao e koaua ae n te tai aio ao
ana ibuobuoki te PUB ae e konaa n te tai
aio bon ti karokoan ngkanne te ran n
ana truck, are kanga e tatangoaki are ko
kona n tangoia n $10 ao e na urakina te
ran anne nakon am auti ni kanoaa am
tangke n ran, ma e koaua naba n te itera
are kanga taraana bwa e na kanga n
tobwaaki aia kainnano ke tao akea aia
tangke n ran. I taku bwa aio te itera
teuana ae ti na kataia ni kakaea moa
kanga te ibuobuoki ae ti kona ni karaoia
ae kanga e temporary ni kaitaraa te itera
aio ni karokoa te tai are e reke iai
tobwaan aron te kangaanga aio. Te
bubuti nakoia aomata ni kabane bwa a
bon riai naba n teimatoa n tararuaa raoi
aia ran ao n aki bakataeia, ao n taraa
naba aron te urubwai nakon ana bwaibu
te PUB bwa e bon riai naba n aki
karaoaki aio, bwa ngaia naba ae e
karekea te raran man taian bwaibu, ao e
karekea naba te kabae nakon te ran ae
moan te kakawaki ibukin maiun te
aomata. Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Te kabanea n titiraki te Tia Tei
mai Betio.
Ms. Tangariki Reete: E rabwa te Minitita,
ao ibukin te urubwai ngkanne I ti kan
kamataata nakon te Minitita bwa
kanoan tangke ke kanakoan taian
systems ake a tia ni kamenaaki n aia
auti aomata ngkai e a bon aki roko te ran
ieta, anne bukina. I kan butia ngkanne
te Tautaeka bwa are iai ana karikirake
are e na wakinna nakon taai aika
imwaira aikai n aron are e a tia n
tabekaki n te auti. E konaa ngkanne n ti
 Kauabong 12 Eberi 2011
karekei moa ana kaa n ran ke baikara
aika kanga a na konaa ni ibuobuoki ni
karokoan raan n taabo ake a rangi ni
kainnanoaki iai, bwa I ataia bwa te
kangaanga aei e na teimatoa ni karokoa
te tai are e a waaki iai te karikirake anne.
E konaa ni ibuobuoki te Tautaeka n te
itera aei, n te aro bwa e na bebete aron
karekean te ran irouia te botanaomata
are a rangi ni kainnanoia n te tai aei. Ko
rabwa.
Mr. Kirabuke Teiaua: E rabwa te Tia
Babaire, ao bon akea raoi kaekaan
buokan te titiraki aio ae kanga e riai ae
tao N na anga n te tai aio, ma n aron ae I
a tia n taekinna tao ti na boni kataia ni
maroroakina te kangaanga aio ao te anga
are e na konaa te PUB ni waaki inanona
iaan ana kai ni baire are e waaki
inanona, ma ngkana e koaua bwa iai te
kangaanga n aron itera tabeua n aron te
mwane ma bwaai riki tabeua ibukia te
koraki akanne, ao tao aio bon te bwai
teuana ma ti na kataia ni kakaea te anga
ae e na tobwaa te kangaanga aio inanon
te tai ae waekoa, tao I a butia te Tia Tei
bwa e bia reitaki ma ngaira iaon te itera
aio bwa tera ae ti na konaa ni karaoia
ibukiia ana aomata.
Tibiika: Ara titiraki are imwina te titiraki
ae nambwana ae 126 ae e na tabekaki
iroun te Tia Tei mai Nikunau ae n te
anga maing.
Mr. Rimeta Beniamina: Ko rabwa te Tia
Babaire, ao aio au titiraki n te ingabong
aei. Ni kaekaan au titiraki nambwa 30
are I tabekia ni bowiin te Auti n Eberi
2010 ao e taku te Minitita bwa e na
rinanoaki te bubuti ibukin katean riki
teuana ana classroom block JSS ngkana
iai noran kainnanoana. E a tia ana
Botaki ni Mwakuri n rinanoa te bubuti
aei ao ni karekei riki aia desks, aia
taibora ao aia kai n tekateka ataein te
reirei aei?” Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: E na kaekaaki iroun te Minitita
ibukin Reirei.
Hon. Toakai Koririntetaake: E na
kaekaaki iroun te Minitita ibukin Reirei.
Ko rabwa te Tia Babaire, ao aio kaekaan
ana titiraki te Tia Tei ae e karineaki
temanna mai Nikunau. “Te Tia Babaire,
e a tia au Botaki ni Mwakuri n rinanoa te
kainnano aei ni kaineti ma mwaitiia
ataein te reirei 2011, ao mwaitin
classrooms aika a kainnanoaki ngkai e
mataata bwa akea moa kainnanoan te
umwa n reirei ae e boou. Te kainnano
ibukin taibora ma kai n tekateka ibukia
ataei, e na taraaki n reken te mwane.”
Ko rabwa.
Tibiika: Buokan am titiraki te Tia Tei
mai Nikunau.
Mr. Rimeta Beniamina: I karabwa ana
taeka te Minitita te Tia Babaire ao I
kaitau bwa ngaia a tia n nora tao
mwaitin te classroom block ao tao e bon
tau mwaitina. Aio are I bon anganaki
irouia taan reirei n te ririki ae e nako, ma
I kan buoka te titiraki. Iai ana atatai te
Minitita bwa mwaitira ataein te reirei n
Tianuare nakon Eberi 2010, tao mwaitira
ataein te reirei n te tai anne n JSS i
Nikunau. Ko rabwa.
 Kauabong 12 Eberi 2011
Hon. Toakai Koririntetaake: I kabwara
bure nakon te Tia Tei bwa n te mwaiti ae
irou ao 2009 tebubua ao waningaun
ataei. N te ririki aio 2011 ao tebubua ao
ruangaun, ti tengaun te raka iaon te
ririki are 2009. Anne te mwaiti ae e
mena inanon baira ngkai te Tia Babaire.
Ko rabwa.
Tibiika: Te Tia Tei riki mai Nikunau,
buokan am titiraki.
Mr. Rimeta Beniamina: E rabwa te Tia
Babaire. Tao te mwaiti anne tao e bon
tau n aron ana taratara te Botaki n Reirei
ma mwaitin ana classroom blocks, ao I a
kaitau ngkana ngaia anne. Te Tia
Babaire, a bon ongo taan mwakuri ao
kaain te Komete n te reirei anne, ao tao a
rau nanoia naba n anne. I ti kan buoka
riki au titiraki ao tao teuana ane
taningaan reken te mwane ibukin
mwanenaki taian taibora ao kai n
tekateka ibukiia ataein JSS. E kona ni
kawaekoaaki aei ngkai e noraki bwa e a
boni maan naba n aki tau mwaitin aia
bwai n reirei ataei aikai kanga inanon
ririki aika a nako. A konaa ni
kawaekoaaki karekean mwanena? Ko
rabwa te Tia Babaire.
Hon. Toakai Koririntetaake: E rabwa te
Tia Babaire. E koaua ae aio tiaki te
kainnano ti ibukin Nikunau. Aio te
kainnanoia ae e tieuataake mai Makin
nako Arorae ao te itera mainiku te Tia
Babaire. E ngae n anne ao e a tia au
Botaki ni Mwakuri ni mwakuriia
karekean te mwane, ao I kukurei n
taekinna bwa e na mwanenaki aio man
ana buoka Taiwan n te ririki aio 2011.
Tiaki te mwaiti ae e uarereke ane e
taraaki n te karikirake aei bwa te aeka ni
mwaiti ae 1.9 te mirion, mwaitin boon kai
n tekateka, aia kai n tekateka ataei ma
taan reirei, man te primary JSS ao
secondary schools. Ko rabwa te Tia
Babaire.
Tibiika: E a boni bane buokan te titiraki
mai iroun te tia titiraki ao akea riki ae e
kan titiraki iaon aio. Ti na nakon te
titiraki are imwiina, te titiraki ae e na
tabekaki mai iroun te Tia Tei mai
Tabiteuea Maiaki, nambwana 154.
Mr. Tebuai Uaai: Ko rabwa te Tia
Babaire, ao aio au titiraki. “E konaa te
Beretitenti ae e karineaki ni kaongoa te
Auti aei bwa bukin tera e tuai ni kaekaa
au reta are e bonginaki n 5 n Eberi,
2011?” Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Te Beretitenti.
H.E. Anote Mr. Tonganibeia Taam: Aio
kaekaan ana titiraki te Tia Tei ae e
karineaki mai Tabiteuea Maiaki. “E a tia
ni kaekaaki te reta n 7 n Eberi 2011.” Ko
rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Te Tia Tei mai Tabiteuea Maiaki,
buokan am titiraki.
Mr. Tebuai Uaai: Ko rabwa te Tia
Babaire, tao tiaki buokana ma kanga ti te
tangi n nano ni karabwarabwa, bwa n te
ingabong aei I a tibwa anganaki. I aki
toki n tuoa au bwaoki n reta ao bon te
akea, ao ngke arona bwa e a kaman reke
irou ao N na aki tabekia bwa e rawa ni
bane ana tai te Auti ao N na tabeki riki
au titiraki aika a rangi ni kakawaki.
 Kauabong 12 Eberi 2011
Ngaia are I a butia riki te Beretitenti tiaki
te titiraki te Tia Babaire, te tangi n nano
ao I a butia riki te Beretitenti bwa e a
taraa riki aei nakon te tai ae e na roko.
Ko rabwa te Tia Babaire.
H.E. Anote Tong: Ko rabwa te Tia
Babaire. N aron ae e teretere ao te reta e
roko n 4 n Eberi ao e koaua bwa are e
bon rawata te tabetabe inanon te
Maneaba ni Maungatabu. E roko te reta
irou ao I kanakoa ni kawaina are e riai
bwa e ataaki bwa n tain te Auti ao ni bon
arona ti tekateka man te karangaina ni
karokoa te bong n te Auti n Tei te Tia
Babaire. I a kaman kanakoa ana reta te
Tia Tei bwa e na karaoaki kanoana ao e a
tia ni karaoaki kanoana ma tao e koaua
te baire ma butin te bwai inanon te
aobiti, boni iai kawaina. E bebete riki
ngkoe te Tia Tei, ko a roko naba n anaa
te ribooti te Tia Babaire ao e anganaki
naba bwa are bon te bwai ae I a tia ni
kaeka te titiraki aio n te Auti aio, bon ti
manga katereana iroun te Tia Tei are e
tangiria bwa e boni manga tangira te
ribooti. Ke n arona bwa e a roko naba ni
kawarai ke tao temanna kaain au aobiti,
ao e anganaki naba te ribooti te Tia
Babaire. E boni kani kororeta ao ngaia
are e a boni manga kaekaki n te reta te
Tia Babaire. E rabwa.
Tibiika: Iai riki am titiraki te Tia Tei mai
Tabiteuea Maiaki?
Mr. Tebuai Uaai: Te Tia Babaire, akea ma
te Beretitenti ae e aki ongo ae I ti kaotia
bwa te tangi n nano ao I kantaningaia
bwa e na butimwaaia. Bwa ngke arona
bwa e a kaman roko irou te ribooti ao I
aki tabekia ma N na tabeki riki au titiraki
tabeua. Ngaia ae I taku bwa anne te Tia
Babaire, ao e rabwa te Beretitenti.
Tibiika: Tao akea kaekaan anne. Iai am
kaeka ngkoe te Beretitenti?
H.E. Anote Tong: E koaua are I
butimwaea bwanaan te Tia Tei n tangi n
nano, ma e na ataia naba bwa are e rangi
ni mwaiti te katabetabe, ao e koaua I ota
n nanon temanna ma temanna are ngke
e roko ao e a tangiria naba bwa ai bon ti
ngaia ae e na karaoaki ana bwai, ao ti
bon atai nanora ma a na ataia naba bwa
are taben te Beretitenti ibukiia kaain
Kiribati ni kabane, ibukin Taantei aika a
mwaiti ao ibukin taian titiraki ma
kanoan te Maneaba ni Maungatabu
inanon taia. E na riai n teretere bwa te
rongorongo are e kataia ni karekea te Tia
Tei, bon te bwai ae I a tia ni kaekaa
inanon te Auti aio. Ko rabwa.
Tibiika: Iai riki am titiraki te Tia Tei mai
Tabiteuea Maiaki?
Mr. Tebuai Uaai: Are e bon rangi ni
kabwabwaki te kabwabwaki. E na aki
karaoaki nanou n aron ae e taekinna te
Beretitenti. Tiaki nanou ae e karaoaki,
ma nanoia kaain abau te Tia Babaire. Ko
rabwa te Tia Babaire.
H.E. Anote Tong: I taku bwa e karaoaki
aio I a tia ni kaekaa te Tia Tei are e
tabekaki n te Maneaba ni Maungatabu,
ai aron ni bon etina I boni kan titiraki
bwa in order te titiraki aio bwa are e a tia
ni kaekaaki. Bon arona bwa aongkoa
imwin te Auti ao a itiaki tabera ao ti a
kanakoi taian rongorongo ake
 Kauabong 12 Eberi 2011
taorimwian taian titiraki te Tia Babaire,
ma titebo ma te Tia Tei e tangiria bwa ti
nang aki tabeakin aia titiraki riki Taantei
ma ti nang ti tabeakina ana rongorongo
ana titiraki are e tangiria te Tia Babaire,
ao bon te bwai ae e a tia ni kaekaaki te
Tia Babaire. Ko rabwa.
Tibiika: E a boni bane buokan te titiraki
iaon aio ma ti nang nakon ara titiraki are
imwina ae nambwana 143 mai iroun te
Tia Tei mai Tamana.
Mr. Kabetite Mwetaka: Ko rabwa te Tia
Babaire, ao I a manga bubuti riki
kaekaan au titiraki ae e mena iaon te Ota
Beba n te ingabong aei ae e kangai
taekana. “E kakoauaki bwa e korakora
norakin tamaroan ana waaki te Tautaeka
ibukin ‘Aia Mwane Kaara’ inanon ana
kora ni kaeti. Iai ngkanne ana iango te
Tautaeka ni katamaroa riki aei?” Ko
rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: E na kaekaaki aio iroun te
Minitita ibukin Aaba Inanoaa ao
Karikirakean te botanaomata.
Hon. Kouraiti Beniato: Aio kaekaan ana
titiraki te Tia Tei ae e rine mai Tamana.
“Tibiika, boni iai te iango ae e a tia n
tauraoi ibukin katamaroaan te mwane ni
kara.” Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Te Tia Tei riki mai Tamana,
buokan am titiraki.
Mr. Kabetite Mwetaka: Ko rabwa te Tia
Babaire ao I a kaitau nakon te Minitita
are e kaeka te titiraki aei. E teretere te
kaeka bwa e tauraoi ibukin katamaroaan
te mwane ni kara. Tao baikara ana
katautau aika e a tia ni karaoi ibukin
aron te mwane ni kara ke te katamaroa
nakon te mwane ni kara?” I a bubuti.
Hon. Kouraiti Beniato: E rabwa buokan
te titiraki. Imwin ana babaire Kabineti
ibukin tangirakin aio imwiin te kaongora
iaon abamwakoro ao e a tia ni kabaeaki
au Botaki ni Mwakuri bwa e na manga
rinanon aia mwane kaara n reitaki ma te
ririki ibukin kabwakaan, ke te ririki are e
na konaa n reke iai te mwane ni kara
nakoia kaain Kiribati. Aikai ae a
mwakuri ngkai au Botaki ni Mwakuri.
Ara kantaninga bwa n tian aikai ao n
reken naba ana kariaia te Tautaeka ao ti
a kona ngkanne ni wakin kanoan ara
babaire aikai inanon te namwakaina ae
Tun. Ko rabwa.
Tibiika: Te Tia Tei mai Tabiteuea Maiaki,
buokan te titiraki.
Mr. Tebuai Uaai: E rabwa te titiraki iaon
te mwane ni kara. I ti kan buoka te
titiraki aei ni kangai. Bwa e nang
katamaroaaki imwain tokin te Auti aei?
Imwain ae e bane te Auti aei? Ko rabwa
te Tia Babaire.
Hon. Kouraiti Beniato: E rabwa buokan
te titiraki. Mwakuri aika ti karaoi
kaekaan taian rongorongo mai iaon
abamwakoro imwiin te kaongora inanon
te Ministerial Tour ao tao aikai ngkanne
ake e kabaeaki iai au Botaki ni Mwakuri
ibukin rinanoan aikai. Ara kantaninga
bwa kaekaan kainnanoia kaain Kiribati,
ti nora riaina ao ti taku bwa te tai ae ti
karaoia iai bon taina naba are a tangiria
iai kaain Kiribati. Ko rabwa.
 Kauabong 12 Eberi 2011

Tibiika: Kabanean te titiraki iroum te Tia Hon. Toakai Koririntetaake: Ko rabwa te

Tei mai Tabiteuea Maiaki.
Mr. Tebuai Uaai: E kona te Minitita
katereterea bwa aaba raa akana
tangira anne ao aia bong are anga?
kona kanga ni katereterea? Ko rabwa
Tia Babaire.
Tibiika: Te Minitita, ko kona ni kaekaa
anne?
Hon. Kouraiti Beniato: I taekina te
Ministerial tour ao I taku bwa e ataia te
Tia Tei ao ataia naba kaain Kiribati bwa
a ngaa aaba ake a tia ni kaeaki ao tera
noran tangiran rinanoakin riki aio te Tia
Babaire. I taku bwa a ongora kaain
abamwakoro ake a tia n tabeka te
kainnano aio. Tao aio are e kaeka te
Tautaeka, ao e a tiku ngkanne aio bwa
taben te Tautaeka ni kaeka kainnanoia
kaain Kiribati. Ngkana iai totokoan aio
ao ti a ongora mai iroun te Tia Tei. Ko
rabwa.
Tia Babaire, ao aio kaekaan ana titiraki
te Tia Tei ae e karineaki temanna mai
ni
Makin. “Te Tia Babaire, ni kabane taan
a
reirei n te JSS i Makin a bane n tia n
E
roko n aia tabo, ma ai bon ti te tia reirei
te
n te English ae e tuai n roko n ana tabo
ibukin te aoraki.” Ko rabwa.
Tibiika: Te Tia Tei are am titiraki te
titiraki, buokan am titiraki.
Kouramaere Kautoa: E rabwa te Minitita
n ana kaeka ao buoka te titiraki. E
kakoaua te Minitita bwa ngkana ngaia te
tia reirei aei ae e mwaneweaki are e
imanonoaki te Kauntira ni Makin ibukin
karokoana bwa akea ana tabo ni maeka
n tokin te ririki ae e nako ao e bon aki
kaoti naba te tia reirei anne ni karokoa
naba ti a manga roko naba n te ririki aei.
E ngae ngke e a tia ana auti iaon Makin.
Ko rabwa.
Tibiika: Te Minitita ibukin te Reirei.

Tibiika: E a boni bane buokan te titiraki Hon. Toakai Koririntetaake: I kukurei n

iaon aio ma ti nang nakon ara titiraki are
imwina, ane te titiraki 129 mai iroun te
Tia Tei mai Makin temanna.
Kouramaere Kautoa: Ko rabwa te Tia
Babaire, ao I a bubuti kaekaan au titiraki
ae e kangai taekana. “E kona te Minitita
are tabena ni kabwarabwara nakon te
Auti aei bukin ae e tuai man roko te tia
reirei n te Art i Makin JSS ni karokoa
ngkai?” Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: E na kaekaaki iroun te Minitita
n te Reirei.
tuanga, ni kaongoa te Tia Tei ae e
karineaki ma kaain Makin bwa aia tia
reirei e bon tiku ibukin te aoraki bwa e
aoraki tinana, ao kanga e bon tangiraki
te tia reirei aei bwa e na bon tiku irarikin
tinana ibukin aorakina, ngaia are ti
kukurei naba ni kaongoa te Tia Tei bwa
iai temanna ngkanne ae e a tia ni
kukurei n nako Makin n onea mwiin te
aine aio, ao te kantaninga bwa e na
kitana Tarawa nako Makin n te wiiki ae e
na roko. Ko rabwa te Tia Babaire.
Kouramaere Kautoa: I taku bwa tao e na
rau nanoia kaain Makin ao riki au reirei
 Kauabong 12 Eberi 2011
n JSS i Makin ngkana e koaua ae e
taekinna te Minitita bwa e a tauraoi ni
mwananga te tia reirei anne, ao bon
tangin nanoia man te ririki ae e nako
ngke e aki kaoti ni karokoa e a moanaki
naba te ririki ngkai ao e aki kaoti, ma e
rabwa te Minitita bwa ngaia e a reke
buokan te kangaanga anne irouia ara
taan reirei. Ko rabwa.
Tibiika: Te Minitita iai kaekaan anne?
Tao bon akea kaekaana bwa are e a
tauraoi ni mwananga te tia reirei. Ti a
nakon ara titiraki are imwiina ae e na
tabekaki mai iroun te Tia Tei mai Maiana
temanna. Ngaia te Tia Tei mai Maiana,
am titiraki ane nambwana 168.
Mr. Teiwaki Areieta: Ko rabwa te Tia
Babaire. I kabwara bure bwa I kerikaaki
bwa e uruaki te bwai n taetae. I kukurei
n te ingabong aio n tabeka au titiraki ae
e kangai taekana. “E kona te Tautaeka
ni kaongoa te Auti aei bwa e na tauraoi n
ningai mwanenakin ana moan karikirake
te Kauntira i Maiana, ibukin ririki aika
2008 ao 2009.” Ko rabwa.
Tibiika: E na kaekaaki aio iroun te
Minitita ibukin karikirakean Aaba
Inanoaa ao te botanaomata.
Hon. Kouraiti Beniato: Ko rabwa te Tia
Babaire. Aio kaekaan ana titiraki te Tia
Tei ae e rine temanna mai Maiana. “I
kukurei n taekinna nakon te Tia Tei
temanna mai Maiana bwa e a tia n reke
mwanen ana karikirake Maiana ibukin te
ririki 2008 ao ibukin 2009, e waaki n ningai te mwakuri ni karaoakin
kantaningaki rekena inanon te ririki aio
ae 2011.” Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Te Tia Tei riki mai Maiana,
buokan am titiraki.
Mr. Teiwaki Areieta: E rabwa ana kaeka
te Minitita, ao buokan te titiraki e
kangai. E kona te Minitita ni kamataata
bwa e reke n ningai te mwane ke
mwanenakin mwanen te karikirake are ti
ataia bwa te karikirake aio, boni ibukin
katean te aobiti ao te matawariki. I ti
kan titirakina te Minitita bwa e reke n
ningai mwanena ao iraua raoi mwaitina.
Hon. Kouraiti Beniato: E rabwa buokan
te titiraki te Tia Babaire. I kaongoaki
man au Botaki ni Mwakuri te karikirake
ane 2008 are aongkoa te aobiti ni
bureitiman ao te karabuti te Tia Babaire,
I karautaeka bwa akea te date ae I
anganaki, ma e a tia ni kaman reke
mwanen te karikirake anne n te mwaiti
ae $137,265.00. Anne ibukin ana
karikirake are te aobiti ni bureitiman ao
te karabuti. I karautaeka bwa akea te
date ae anganaki kaain au aobiti, ma ti
te mwaiti ae anganai ae $137,265.00. Ko
rabwa.
Tibiika: Te Tia Tei mai Maiana riki
buokan am titiraki.
Mr. Teiwaki Areieta: N na butia te
Minitita ngkana e aki tauraoi bwa n
ningai ae e reke te mwane anne iai.
Nanona ngkanne bwa titebo ma otau bwa
te mwane anne ngkanne e a tia n reke
inanon bain ana Botaki ni Mwakuri te
Minitita. I kan titiraki ngkanne bwa e na
te karikirake anne, are boni katean te
aobiti ni bureitiman ao te karabuti.
 Kauabong 12 Eberi 2011
Hon. Kouraiti Beniato: E rabwa buokan
te titiraki te Tia Babaire. E a tia n reke
mwanen ana karikirake te Kauntira ni
Maiana te Tia Babaire ibukin te aobiti ni
bureitiman ao te karabuti, ma ana
karikirake riki ngkanne are e bubura are
mai mwaina are n 2007 ae te kaibuke are
e a manga tangiria ni karimoaa riki,
ngaia are mwanen ngkanne te karikirake
aio, e a tia ni manga kanakoaki nakon
are ana bitaki te Kauntira ibukin ana
karikirake ae te kaibuke are e rangi ni
bubura boona ao e aki koro boona n te
tai are e na karekeaki iai mwanena te Tia
Babaire. Ko rabwa.
Tibiika: Kabanean am titiraki te Tia Tei
mai Maiana.
Mr. Teiwaki Areieta: Titebo ma I a
manga mino n ana kaeka te Minitita.
Titebo ma e tuangai te Minitita bwa e a
tauraoi ngkai mwanen te karikirake aio,
are te aobiti ao te karabuti. Are ibukin
are 2009 are te water solar pump, e na
reke mwanenakina n te ririki aio. E kona
raoi n ti katerea te Minitita bwa e
taekinna bwa e a tauraoi mwanena
ngkai, ao ngkai titebo ma e a manga
uotira ngkai ni ikarekerekea ngkanne ma
boon te kaibuke. Ti ataia bwa are boon te
kaibuke e a tia ni koro. E ti kona ni
katerea aio n te aro bwa e aonga n ae e
mataata nakon te Kauntira ni Maiana ao
kaain ara abamwakoro, bwa aio te
kainnano teuana ae a rotaki iai kaain ara
abamwakoro n akean aia aobiti
bureitiman ao te matawariki. E ti kona ni
katerea aio te Tia Babaire, bwa e aonga
ni mataata raoi bwa e na waaki n ningai
te karikirake, iai ngkai mwanena irouna
ke akea n te aro bwa e aonga ni mataata.
Ngkana akea mwanena ao e na riai ni
katerea nakon te Auti aio, ao e na riai ni
bita ana kaeka nakon au titiraki.
Ngkana iai, ao e na waaki n ningai. Ko
rabwa te Tia Babaire.
Hon. Kouraiti Beniato: E rabwa te Tia
Babaire. Ngkana tao e aki rangi ni
mataata riki kabwarabwarana ao N na
kataia riki ni katereterea te Tia Babaire.
I kaongoaki man au Botaki ni Mwakuri
bwa e a tia kataumwaneakin te
karikirake ane te aobiti ni bureitiman ao
te karabuti n te mwaiti ae $137,265.
Mwanena ngkanne e tuai n reke ngkanne
aio, ma e kantaningaki bwa e na reke aio
nakon te ririki 2012 te Tia Babaire. Ko
rabwa.
Tibiika: E a boni bane buokan te titiraki.
Mr. Teiwaki Areieta: Point of order te Tia
Babaire.
Tibiika: Ngaia tera te point of order?
Mr. Teiwaki Areieta: E ti kona ni kaeta
ana kaeka te Minitita nakon kaekaakin
au titiraki, bwa e katerea ikai ae e
kangai. I kukurei n taekinna nakon te
Tia Tei temanna mai Maiana bwa e a tia
n reke mwanen ana karikirake Maiana
ibukin 2008, ao ibukin 2009 e
kantaningaki rekena inanon te ririki aio
2011. E kona ni kaeta anne te Minitita,
bwa titebo ma e aki itiaki anne.
Tibiika: Ngaia e tamaroa, ko a ota iai te
Minitita ao taiaoka ni katerea raoi te
titiraki, bwa tera kaekaan raoi te titiraki
anne.
 Kauabong 12 Eberi 2011
Hon. Kouraiti Beniato: Ngkana e aki
rangi n teretere ma tao iai te kangaanga
n te kabwarabwara. Ae I kataia ni
kabwarabwara, nanona I kaongoaki bwa
mwanen te karikirake ae te aobiti ao te
karabuti, e nakon te karikirake are e
bubura riki are te kaibuke. Nanona
ngkanne ana karikirake ake ana priority
te Kauntira te Tia Babaire ake imwiina, a
na manga rimwii riki ibukina bwa
mwanen karikirake akanne e na katiaaki
moa te kaibuke, ao e tia te kaibuke
ngkanne ao a na manga tibwa karekeaki
ngkanne mwanen aikai mai mwiin tian
ana karikirake te Kauntira ni Maiana te
Tia Babaire ae e bubura ae te kaibuke.
Nanona ngkanne karikirake aikai a na
bane n raa, e na mwanenaki ngkanne te
karikirake ae 2008 are bon ana
karikirake te aobiti ni bureitiman ao te
karabuti, e na mwanenaki ngkanne n
2010, te solar pump e na mwanenaki n
2011. Tao anne ngkanne ae e teretere
nakon te Tia Tei.
Tibiika: I taku bwa e a rakanako mwaitin
buokan te titiraki.
Mr. Teiwaki Areieta: Point of order te Tia
Babaire.
Tibiika: I aki kariaia anne ma ngkana ko
taku bwa ko kan kamataatako riki, ao I
butiko bwa ko na reitaki ma te Minitita
ke ana tabo ni mwakuri ni karekea raoi
otam iai.
Mr. Teiwaki Areieta: Iai bukina te Tia
Babaire bwa e riai ni kaeta raoi ana
kaeka.
Tibiika: E a tia ni bwakanako tain
buokan te titiraki, e a raka iaon teniua
buokan te titiraki. Ngaia are ngkana iai
riki kan kamataatam ao ko a nakon te
Minitita ni marooro ma ngaia ke nakon te
aobiti. Ti a nakon ara bwai are imwiina
ae e na tabekaki mai iroun te Tia Tei mai
Butaritari temanna, ae nambwana 91.
Mr. Alexander Teabo: Ko rabwa te Tia
Babaire, ao I a bubuti kaekaan au titiraki
ae e kangai taekana. “Iai te akaunti ae
boou ae kateaki ae nambwana 690231 n
te ANZ Bank of Kiribati, ae e kakarinaki
iai mwanen te diesel are e kaboanako te
KOIL are e taku ngkoa te Beretitenti bwa
buokan te KOIL mai Tiaban.E kona te
Tautaeka ni kawenea imatan te Auti aei
ana bank statement te Akaunti aei man
moan teina ni karokoa tokin Maati
2011?” Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: E kaekaaki aio iroun te Minitita
n te Mwane ao Karikirake Kaubwain
Abara.
Hon. Natan Teewe: Ko rabwa te Tia
Babaire, aio kaekaan te titiraki. “Ti
tangira karekean moa ana kariaia te
Tautaeka n Tiaban ibukin kawenean te
bank statment iaon te akaunti imatan te
Auti aio iaan kabaeakira n te Boraraoi ae
ngkai ibukin tararuaan te akaunti aio.”
Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Te Tia Tei are am titiraki te
titiraki, buokan am titiraki.
Mr. Alexander Teabo: I kan butia te
Minitita. Tera ana koaua ngkanne te
Minitita n aekakin aei ngkai e a tabekaki
man te Maneaba ni Maungatabu bwa e
 Kauabong 12 Eberi 2011
tangiraki te akaunti aei, ao e kakoaua ke
e aki ae te buoka aio e roko bwa kanga
ngkai e riki bwa ai ana mwane te
botanaomata. Tera am kabwarabwara iai,
e aera bwa ti na karekea ana kariaia
Tiaban ngkai ti a tangiria ngaira kaain te
Maneaba ni Maungatabu te bwai aei, ao
ti kakoaua bwa ngkana eti iaan te tua
kateakin te mwane aei. Bukin tera bwa e
na aki kariaiakaki te Auti n Tei aei bwa e
na karekeaki moa ana kariaia Tiaban
iaon te bwai ae e a tia n anga bwa te
buoka. Ko rabwa.
Hon. Natan Teewe: Te Tia Babaire, are te
mwane aio iai te boraraoi are e waaki te
aba inanona. Te mwane aio ana mwane
Tiaban ae e kanakoa nakon te Tautaeka
ni Kiribati ao iai aron kamanenaana ane
e baireaki iaan te boraraoi. Ti na karekea
moa ana kariaia ngkana kam tangiria. Te
mwakuri ae ai noran te akaunti iroun te
Auti n Tei, kanga tiaki taben te Auti n Tei
bwa kanga ai taben te Oteta. Ngkana
ngaia ao ti nang anaa te mwakaa anne
nakon te Auti aio, bwa e nang karaoa te
oteta te Auti aio ao akea bonganan ana
aobiti te Oteta Tienera te Tia Babaire.
Tibiika: Te Tia Tei mai Butaritari, buokan
am titiraki.
Mr. Alexander Teabo: Te Tia Babaire, I
tuatua te statement, ti te statement ae ti
tangiria. Buokan au titiraki te Tia
Babaire. Ko kakoaua ae n te press
release are e kanakoaki ao e
kateretereaki te mwane aei bwa kanga
boni buokan te Tautaeka bwa e aki rangi
n tau ana kataumwane? Aio ngkai te
press release ae e reke inanon baira, ao
ngkai ibukin taian ribooti ma taian raa,
ao buokan te Tautaeka bwa e aki reke
ana kataumwane ao buokan te maiu
ibukin aongkoa e rangi ni bobuaka te
bwaa. Ngkai tera am taratara ngkai, e
boni waaki raoi te mwane aei n aron ae e
kantaningaki ke e aki. Ko rabwa.
Tibiika: Te Tia Babaire, I tuai n nora te
press release, ma I ataa ana purpose te
mwane aio bwa e na bon contribute to
the promotion of the economic and social
development effort by the Government of
Kiribati, anne ana purpose.
Tibiika: Kabanean am titiraki te Tia Tei
mai Butaritari.
Mr. Alexander Teabo: Kabanean au
titiraki. Ngke ko angan te PUB $312,802
te ngaa, ao te Air Kiribati uoua te
payment ae ko anganna ae $86,000, ao
manga $200 tabun te ngaa. Ko karekea
ana kariaia Tiaban? Kabaneana raoi te
Tia Babaire. Aio good governance ae ko a
taraia n te tai aei, ae ti a tangiria ao e aki
reke iroura. Ko rabwa.
Hon. Natan Teewe: E karekeaki ni
kabane ana kariaia Tiaban bwa anne
kanoan te MOV, ti aki karaoia n aki
rinanon te boraraoi. Ko a tia ni
kamatauningaira ma am taetae te Tia Tei
bwa ko taku bwa tao ti aera ti rangi ni
babakanikawai ke ti aki kakaraoa ae eti.
Ko riai ni kabwara am bure nakoiu n
anne.
Tibiika: E a bane te titiraki iaon anne, ti
a nakon ara titiraki are imwiina ae 166
ae e na tabekaki mai iroun te Tia Tei mai
Maiana naba are temanna.
 Kauabong 12 Eberi 2011
Mr. Teiwaki Areieta: Ko rabwa te Tia
Babaire. I kukurei n tabeka au titiraki
ae e kangai taekana. “N te bowi n
Ritemba 2010 ao e taekinna te Minitita n
te Botaki n Reirei bwa e na karaoaki te
katamaroa ni umwa n reirei n te bwai ni
matang iaon abamwakoro inanon
Tianuare 2011. Ni karokoa ngkai ao a
tuai mani waaki. E kona te Minitita ni
kabwarabwara bwa tera bukin te iremwe
aio?” E rabwa.
Tibiika: E kaekaaki iroun te Minitita
ibukin Reirei.
Hon. Toakai Koririntetaake: Aio ngkanne
kaekaan ana titiraki te Tia Tei ae e
karineaki temanna mai Maiana. “Te Tia
Babaire, babaire ibukin te onobwai
nakon umwa n reirei ake a kateaki man
bwai ni Imatang i aon aba e na tia ni
karaoaki n Tianuare 2011 ma ibukin
kangaanga aika a aki kantaningaki ao e
a tai ni bitaki te babaire anne nakon
Meei 2011 ni kangaraoa motirawan te
reirei bwa n te aro ae a na aki rotaki aia
reirei ataei.” Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Te Tia Tei mai Maiana buokan
am titiraki.
Mr. Teiwaki Areieta: E rabwa ana kaeka
te Minitita ao buokan te titiraki e kangai.
“E kona ni kakoaua te Minitita bwa ngkai
e uota Tianuare nakon Meei ni
kangaraoa aia motirawa ataei are e na
kona ni waaki iai te mwakuri. E kona ni
kakoaua te Minitita bwa ana tia mwakuri
ni kawakin taian onobwai nakon taian
umwa n reirei inanon te tai ni motirawa
anne?” E kona ni kakoaua anne bwa e
na aki riaon ngkanne te, bwa are inanon
te tai are kanga e nang teirake te reirei
ao e nang riai ni bane n tia mwakuri ni
kabane, e kona ni kakoaua anne te
Minitita. Kai e uota te tai are man
Tianuare nakon Meei. Ko rabwa te Tia
Babaire.
Hon. Toakai Koririntetaake: N aia
babaire au taan mwakuri ao e na kona n
tia angiin te mwakuri are e na konaa n
uruana aron te waaki n reirei inanon te
tai ae uoua te wiiki. Ngkana iai nikiran
mwakuri aika a kainnanoaki ao a na
kona ni katiaaki ngkanne i tinanikun
aoan te reirei, ae ngkana te bwakantaai.
Ngaia are aongkoa bwa taian mwakuri
ake kanga a rangi ni bubura riki
karaoaia, a na keiaki ni katiaaki inanon
te tai ae uoua te wiiki te Tia Babaire. Ko
rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Te Tia Tei riki mai Maiana,
buokan am titiraki te kauoua n tai.
Mr. Teiwaki Areieta: E rabwa ana kaeka
te Minitita ao buokan riki te titiraki e
kangai. Mwakuri n onobwai ake a na
karaoaki nakon taian umwa n reirei.
Ekona ni katerea te Minitita bwa umwa n
reirei ake bwai ni Kiribati, a nang oneaki
nakon taian bwai ni Imatang ni kabane
nakon taian reirei ni kabane, ke tera
aron ae e na kona ni kabwarabwara te
Minitita n te aro bwa aonga n ota iai
kaain aon abamwakoro, ao n reitaki ma
ara abamwakoro ae Maiana. Ko rabwa.
Hon. Toakai Koririntetaake: Te Tia
Babaire N na kaeka aio, ao I kan katerea
bwa iai uoua ara waaki ni katamaroa
ngkai nakon te reirei. Teuana are onean
taian auti n reirei ni Kiribati nakon bwaai
 Kauabong 12 Eberi 2011

ni Imatang, ao anne are e mwakuri iaona abamwakoro, ao tao e na kaman katerea

te KEIP ke te Kiribati Education te Minitita bwa e aonga n ae e mataata.
Improvement Program, are iai onoua
Hon. Toakai Koririntetaake: N aron ae I
ngkai aika a wakinaki iaon abamwakoro
taekinna uoua te waaki ni mwakuri ae e
aika a wakinaki iaon abamwakoro aika a
na karaoaki. Teuana te katamaroa iaon
kakaokoro. Are teuana ane e bon titiraki
auti n reirei ni Imatang. Anne are
iaona te Tia Tei ae e rine mai Maiana,
onobwaian auti n reirei aika a tei ngkai
bon taekan onobwaian auti n reirei ni
iaon abamwakoro. Anne a tia n reke
Imatang ake bon ara auti n reirei aika iai
taian contractors iai, iai taian kateitei
ngkai. Anne are te katautau iaona bwa
akana a tia n kanakoaki nakon
ngkoa te moan katautau n Tianuare ma e
abamwakoro aika a kakaokoro, ao a tia
aki teke Tianuare iaan iremwen reken te
naba ni karaoa aia kamatebwai iaon
mwane, ma ngkai e a tia n tauraoi te
taian auti akanne, ao a tia naba n oki
mwane ao e a kantaningaki te mwakuri
rikaaki ma mwaitin aia maintenance ke
anne bwa e nang waaki inanon Meei ni
aia onobwai are a kainnanoia ibukin te
motirawan te reirei. Ko rabwa.
abamwakoro teuana ma teuana. Anne te
Tibiika: Kabanean am titiraki te Tia Tei moan karikirake are e kantaningaki bwa
mai Maiana. te mwaiti ae $500,000 are e a tia ni
katauaki iaon te mwakuri aio, are
Mr. Teiwaki Areieta: E rabwa ana kaeka
aongkoa e na waaki ni Meei n aron are I
te Minitita ao au kabanea n titiraki ni
a tia n taekinna. Are teuana are taekan
buokan are N na tabekia n te tai aio, e
auti n reirei akana onean bwai ni Kiribati
kangai taekana. Ngkana arona bwa e a
nakon bwaai ni Imatang, bon te mwakuri
waaki te mwakuri nakon oneakin taian
teuana are e karaoaki mairouia kaain
classrooms ake nakon taian bwai ni
Aotiteria, ao boni ngaiia naba aika a
Imatang ke tao katamaroaaia. E kona n
karaoa te management iaon taekan te
ti katerea te Minitita bwa tera te babaire
waaki ni mwakuri aio, ma ti reitaki ma
iaon te kammwakuri ke aron karaoan te
ngaiia inanon te babaire n taian mwakuri
mwakuri n taian umwa n reirei akanne.
aika a na karaoi iaon te abamwakoro
Iai aika tao a na anaaki mai iaon
teuana ma teuana. N aron ae I taekinna
abamwakoro ao e na waaki mai ia te
onoua te reirei ae e karaoaki ngkai n te
mwakuri. I ataia bwa e a tia ngkoa n
ririki aei mai iaan te karikirake aio. Tao
taekinna mai mwaina bwa e na ti teuana
inanon Tuun ao ti na kona ni manga
te tai are a na banenako ni mwakuri, ti
ataia bwa iraua te reirei ae e na karaoaki
teuana te tai ni karaoakin taian umwa n
n 2012 te Tia Babaire. Taan mwakuri n
reirei iaon abamwakoro ni kabane. E ti
aron are e mwaneweia te Tia Tei ae e
kan katerea ngkanne bwa tera te babaire
rine, ibukin te moan karikirake are
nakon karaoakin taian mwakuri akanne.
onobwaian auti n reirei. Te kantaninga
A na iai aika a na anaaki mai iaon
bwa bon ti te koraki ake taian
 Kauabong 12 Eberi 2011
supervisors ke taian contractors ngaiia
ake a na roko iaon abamwakoro ao a na
karekeia aia taan mwakuri mai iaon te
abamwakoro anne. Te kauoua, are bon
onean auti ni Kiribati nakon auti ni
Imatang. Te kantaninga naba bwa a na
bon anaaki naba ana aomata te Kauntira
ibukin kainnanoaia ni buoka te mwakuri
are e na karaoaki iaon aia abamwakoro.
Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: E a boni bane ara titiraki iaon
aio ma ti na nakon are imwiina ngkanne
ae nambwana 108 mai iroun te Tia Tei
mai Makin temanna.
Kouramaere Kautoa: Ko rabwa te
Tibiika, ao I a bubuti kaekaan au titiraki
ae e kangai taekana. “E konaa te
Minitita are tabena ni kamataata bukin
banen ana bwaa, ana mwaanga Koil are i
Makin n te tai ae e kaan teuana
namwakaina?” Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: E na kaekaaki aio iroun te
Minitita ibukin Public Works ao Utilities.
Mr. Kirabuke Teiaua: Aio kaekaan ana
titiraki te Tia Tei ae e karineaki temanna
mai Makin. “I karautaeka n te bwai ae e
riki ke n akean te bwaa i Makin. N aron
te ribooti ae roko ao te kangaanga aei e
riki man: Teuana, iremwen rokon turam
ake a bane kanoaia mai aon aba nako,
ibukin manga kanoakiia ao te kauoua,
bibitakin ke akean tein mwamwanangan
kawain taian kaibuke nakon ao man
abamwakoro.” Ko rabwa.
Tibiika: Te Tia Tei mai Makin, buokan
am titiraki.
Kouramaere Kautoa: E rabwa te Minitita
n ana kaeka, ao buokan te titiraki.
Ngkana arona bwa e kakoaua ae e a
iremwe rokon te turam ake a bane
kanoaia. Iai ana aanga te Koil ni buoka
te kainnano ngkana e bon noraki bwa e
tare te bwaa ma tao a tuai n roko taian
empty drums? Ko rabwa te Tia Babaire.
Mr. Kirabuke Teiaua: E rabwa buokan te
titiraki. N aron teina buokan te titiraki.
Ngkana e bane te bwaa ao akea te turam,
boni boona raoi ni koaua te Tia Babaire.
Bon akea naba te anga ae e konaa ni
ibuobuoki iai Koil, ngkana akea taian
empty drums inanon baina, ibukin
kanoakiia ao manga kanakoakiia nako
aon aba. N aron tein te rongorongo ao
aron reken te kangaanga are e reke arei
are n aron ae I a tia n taekinna n au
kaeka, are bon akean te turam ao ibukin
naba kawain te kaibuke n te tai anne. I
kukurei n taekinna bwa e a tia n
tobwaaki ana kainnano Makin n te tai
aio ao iai ngkai te bwaa ae e boou ae te
kantaninga bwa e a kaman roko imwain
te bowi aio. Ko rabwa.
Kouramaere Kautoa: E rabwa are e
taekinna te Minitita te Tia Babaire. Ti
kaitaua bwa e a tia n roko te bwaa i
Makin ma ti te kangaanga are a rotaki iai
te botanaomata ibukin aki rokon taian
empty drums. E kona ni kamataata bwa
aonga naba n ota kaain Makin bwa e
aera e na reke are e na waeremwe n roko
te empty drums, ngkana e boni koaua
bwa e a bane te bwaa. Nanona e reke
mai iroun antai ngkanne karimwian te
empty drums? Ko rabwa te Tia Babaire.
 Kauabong 12 Eberi 2011

Mr. Kirabuke Teiaua: Kabwara te bure te ara botanaomata, ni iteran te bwaa

Tia Babaire. I aki rang n ota raoi n aron ngkana e tare n aekakin anne te Tia
are e taekinaki, ma n aron tein te kaeka Babaire. Ko rabwa.
are I a tia n anga. Uoua bwaai aika a
Mr. Kirabuke Teiaua: E rabwa buokan te
riiriki ngkana e iremwe rokon te bwaa.
titiraki. E koaua ae boni iai babaire aika
Teuana te turam ngkana akea are a na
a tia ni wene inanon baia taian agents
roko mai iaon aba ao a na manga moan
nako ni mwangan nako te Koil iaon aba.
kanoaaki ni katokaaki nako, ao te
I taku bwa kanoan teuana te babaire
kauoua te kaibuke. I taku bwa anne
ngkanne anne bon taian turam akeke
bwaai aika kanga a rangi n teretere ikai,
akea kanoaia bwa a na riai ni moantaai n
ma ngkana iai riki te anga ae tao ti na
okioki ke on oki nako Tarawa ibukin
konaa ni ibuobuoki ibukin te itera ae
manga kanoaan taian ota aika a boou. I
aron katokaan te bentin ma tera te diesel
taku bwa ngkana ngaia bwa iai te
nako aon aba ngkana akea te kaibuke ao
kabwaka man ara itera aio ao tao e
akea te turam, te empty turam tera riki.
anganai au tai ngkanne te Tia Tei aio
I taku bwa ngkana ti kona ni marooro
bwa N na kataia ngkanne ni manga
iaon te itera anne bwa I taku bwa e a
reitaki ma au Kambwana aio, ao n taraa
riaon ae I konaa te Tia Babaire, ao e
te itera aio bwa ngkana ngaia bwa iai te
rabwa.
bwai n aoraki ae e riai ni karaoaki nakon
Tibiika: Kabanean buokan am titiraki te te itera aio ibukiia taan mwakuri bwa aki
Tia Tei mai Makin. ongo iaan te kai ni baire are e a tia ni
mwemwe ibukin aron kamwaingan te
Kouramaere Kautoa: E rabwa te Tia
turam ngkana e a bane kanoana. I taku
Babaire n ae e taekinna te Minitita bwa
bwa anne te bwai ae e na manga taraaki
tao e aki kona n reke boon aikai, ma ti
bwa te bwai ae e boou. E rabwa te Tia
te koaua bwa boni bukin reken te
Babaire.
kangaanga te empty drums. Antai ngkai
ae e a karekea bukin iremwen te empty Tibiika: Te titiraki ae 124, e na tabekaki
drums, ngke a bane turam ao e aera mai iroun te Tia Tei mai Nikunau are n te
ngke a bon aki roko iaon Tarawa. anga maing.
Ngkana tao ana tia mwakuri te Koil are n
Mr. Rimeta Beniamina: Aei taekan au
te Abamwakoro ao e riai ni baireaki
titiraki. “Ni bowiin te Auti inanon Eberi
taekana, ke tao ngkana e aki bwa naake
2010 ao I tabeka te Kaoti ibukin tangiran
anai bwaa mai iroun te Koil, ao a bon
kamaunaan raoi te Kambwana ae
taua te bwaa inanon baia bwa bon aia
Abamwakoro Trading Ltd ni kaineti ma te
bwaa n ti ngaiia ao aki kaboa nakoia
Tua imwiin kainakina iroun te Tautaeka
aomata. Tao akanne itera aika a na kona
n taai aika a nako n aki ira te Tua, ao e
ni boutokaa kainnanoia ara botanaomata
butimwaaki aei iroun te Tautaeka
te Tia Babaire, ao e aonga n ae e ataaki
rinanon te onono nakon te Kaoti. E a tia
bwa antai ae e na tobwaa kainnanoia
 Kauabong 12 Eberi 2011

n karaoaki kainan te Kambwana ae Au titiraki ngkanne te Tia Babaire. Ngkai

Abamwakoro Trading Ltd ni kaineti ma te e mwaneweaki bwa e katabeaki ngkai te
Tua, ao ngkana e a tia, a tia n bwaka aia Baba n Tararua te Board ana Baba n
mwane taan bwaibwai n te Kambwana Tararua te Kambwana aio. I a kan
aei ae tuai man bwaka nakoia?” Ko titiraki bwa boni iai naba ngkai te
rabwa. rabwata aio? E exist te rabwata aio, e
function ao e waaki ngkai, ana Baba n
Tibiika: E na kaekaaki iroun te Minitita
Tararua te Abamwakoro ao a
ibukin Iokinibwai, Karaobwai ao Boboti
kakabwakaaki booia? Ngkai ti a
are bon te Kauoman ni Beretitenti naba. tuangaki ngkai bwa e tuia ni kainaki, ma
Hon. Teima Onorio: Ko rabwa te Tia e ti katokaki ana waaki ni bitineti. Ko
Babaire, ao aio kaekaan ana titiraki te rabwa te Tia Babaire.
Tia Tei mai Nikunau temanna. “Tibiika,
Hon. Teima Onorio: Ngaia e rabwa
ibukin otan te botanaomata ao e tuai
buokan te titiraki iroun te Tia Tei ae e
kainaki te Abamwakoro (ATL) iroun te
karineaki. E koaua ae e tuai ni kainaki,
Tautaeka, n aron ae kataaki n taekinaki
n aron ae ti kataia naba ni
ikai, ma e ti katokaki ana waaki ni
kabwarabwara n te Auti n te tai are ko
bitineti ngkai e tabe ni wakinaki aron
tabeka iai am titiraki n te ririki ae e
kainana iaan te Tua. Ae bon waaki naba
nako. Iai rabwatan te Baba n Tararua ti
ngkai karaoan aei iroun ana Baba n
uoman kaaina, bwa te Baba n Tararua
tararua ATL, ma kabwakaan tibwaia taan
aio a rineaki mai iroun te BKL bukina
bwaibwai n te ATL e na karaoaki ni
ngke BKL ngkai ae e tararuaa te ATL. N
kaineti ma te kibu 129 te roki 6 n Tuan
aron otau ao aki kabooaki ni katoa bong,
taian Kambwana are e tangiraki iai bwa
ma a ti kaboaki ngkana a na bowi. E
tibwaia taan bwaibwai e riai ni kaitaraki
rabwa te Tia Babaire.
man nikiran ana mwane te ATL are e
reke mai mwiin kabonakoan kaubwaina Tibiika: Te Tia Tei mai Nikunau, buokan
ao kabwaraan ana tarau ni kabane irouia am titiraki.
naake iai ana tarau irouia.” Ko rabwa te
Mr. Rimeta Beniamina: E mataata anne
Tia Babaire.
bwa ngaia ti uoman kaain te Board ngkai
Tibiika: Te Tia Tei mai Nikunau, buokan aika a ti kaboaki ngkana a bowi, aika a
am titiraki. rineaki mai iroun BKL. Buokan te kan
kamataata te Tia Babaire. Ngke e
Mr. Rimeta Beniamina: E rabwa ana
taekinaki bwa e tuai ni kainaki te
kaeka te Kauoman te Tia Babaire.
Abamwakoro iroun te Tautaeka ao I a
Buokan te titiraki. E mwaneweia te
kan titiraki ngkanne bwa n te tai are e
Kauoman bwa ngaia e tuai kainaki te
katoka iai ana waaki ni bitineti te
Abamwakoro iroun te Tautaeka, ma e ti
Kambwana aei te Tautaeka, ao e a waaki
katokaki ana waaki ni bitineti ao e tabe
naba man te tai anne kainan raoi te
ni wakinaki ngkai kainana iaan te tua.
 Kauabong 12 Eberi 2011

Kambwana anne iaan te tua, bon te tai bwa tiaki n ae e katukaki man te tai are
naba anne ke tao iraua te namwakaina kanga e katokaki ana trading. Iai
imwina, ke e waaki n ningai. Tao iraua mwakurina ma tao iai bitakin te advice te
te ririki imwina ke bon te tai naba anne legal advice ngaia are kanga e a kaetaki
te Tia Babaire, ao e a tia n reke te bwa ti na ira raoi te tua, ma iai
liquidator tao aomata ake a na waakina mwakuriana ma ti karautaeka ngkai iai
anne, ao n ningai naba ae e reke iai. Bon iremwena. N aron otau ao iai te reitaki ae
tabeua naba te namwakaina imwiina ke e a tia ni karaoaki ma ana aobiti te Tia
tao iraua riki te ririki imwiina. Ko rabwa Kaeti Tua ibukin kaetietan te waaki iaon
te Tia Babaire. te itera aio. N aron otau tao iaon kawaina
n tia ao iai tabeua rongorongo ane a
Hon. Teima Onorio: E rabwa riki buokan
katabwaninaki riki n rekereke riki ma tao
ana titiraki te Tia Tei ae e karineaki. Te
taian liabilities riki are e na riai ni
bwai ae e kakawaki bwa e na mataata,
kabanea te Abamwakoro ni kabwakai ao
are iai kawain te liquidation iaan te tua,
n rekereke naba ma aron tein
ao anne ae e boni kataaki ni iraki iroun
kaubwaina, ana assets bwa e kanga raoi
te rabwata are tabena. E koaua tao n te
etina. Akanne aika a tabe n rinanoaki
moan tai ao e kataaki ni karaoaki man te
iroun ana aobiti naba te AG iaon aei. Ara
Ministry, bwa te ota n te tai arei ae I
kantaninga bwa inanon te tai ae e aki
anganaki ngai are te Minitita bwa N na
maan n te ririki aio ao e na kona n tia
riai n appoint kaain te Baba n Tararua,
aio, ao ni manga okira te ATL Board bwa
ao ti a waaki inanon aio ma inanon te tai
e na katiaa ana babaire iaon kainan raoi
ao e a manga roko te advice ae ngaia tao
te Abamwakoro Trading Ltd. Ko rabwa te
e kairua bwa tiaki ngai, ibukin ngke e a
Tia Babaire.
kuneaki ngkanne aron raoi te bwaibwai n
te ATL bwa antai ae e bwaibwai iai, te Tibiika: Kabanean am titiraki te Tia Tei
Tautaeka ke te BKL. E a tibwa kuneaki te mai Nikunau.
boraraoi are te transfer of deeds ngkana
Mr. Rimeta Beniamina: E rabwa te
eti otau n aio. Ao ngke e a kakoaua bwa
kamataata mai iroun te Kauoman te Tia
ngaia e a riai ni babaire iai te BKL bwa ai
Babaire. E rangi n teretere bwa e koaua I
tiaaki te Tautaeka bwa e a mena te
nanokawaki, e aki rangi ni kaekaaki au
abamwakoro iaan te BKL ao n te tai anne
titiraki are n ningai ae e wakinaki raoi
e a manga bitaki iai te babaire, e
kainan te Kambwana aei iaan te tua. E
anganaki ngkanne te BKL te Board bwa a
rabwa bwa tao anne ae e kataia n
nang karaoa aio. Ngaia are ngkanne e a
taekinna te Kauoman. E teretere man
manga waakina are ngai I a tia ngkoa ni
ana kaeka bwa e mangaongao kainana
karaoia ae te Minitita, I karekeia kaain te
ao tao akea te ota raoi, e uarereke te ota
Baba n Tararua, ngaia tao te kauoua n
iaon kainan te bwai aio, tao anne bukina
tai are e karaoaki, ao kanga I ti kan
ae ai 7 te ririki ngkai, ma ti na bubuti te
karaua nanon te Tia Tei ae e karineaki
Tautaeka bwa e na waekoa ni katiaa aio
 Kauabong 12 Eberi 2011
bwa taan bwaibwai ae a tataninga naba
ngkai tibwaia man te mena. Au kabanea
n titiraki te Tia Babaire. E mwaneweia
bwa ngkana arona bwa e aki tau ana
mwane man kabonakoan ana assets te
Kambwana aio, ke e mwaneweia bwa a
na ti kabwakaaki aia bwaibwai taan
bwaibwai, aia mwane taan bwaibwai man
ana assets ane e na kabonakoa. I a kan
titirakina te Kauoman bwa ngkana e aki
tau te mwane aei ni kaitarai aia mwane
taan bwaibwai. E kona n step in te
Tautaeka, e kona n rin te Tautaeka iai ni
kakoroa, ni kabwaka te kakoro nakon aia
mwane taan bwaibwai ngkana arona bwa
e a rangi ni uarereke ana mwane te
Kambwana, imwiin kabonakoan ana
assets te Tia Babaire. Ko rabwa te Tia
Babaire.
Hon. Teima Onorio: E bati n rabwa
buokan te titiraki riki. Taraan riki te
itera are ngkana arona bwa e kakoauaki
imwiin tian raoi kainan te Kambwana aio
bwa ngaia tao e aki tau korakoran te
Kambwana. Tera ngkanne aroia taan
bwaibwai ake tao a teimatoa ni
kantaninga kabwakaan aia bukinibwai
arei. E koaua ngke e boni iai te babaire
iaan te tua ao tao e na manga karauaki n
taraaki aio ngkana arona bwa tera ana
babaire te Tautaeka tao akea moa te
babaire ae e a tia ni moa n te tai aio. E a
manga karaua n taraia n rinanona te
Tautaeka. Ti kaitau nakon ae e tabekia
te Tia Tei ae e karineaki, I taku bwa
raona naba n Tia Tei are temanna ae e
uouotarake aio, ao I taku bwa iai naba
Taantei man abamwakoro tabeua n
aekan tao Nonouti ibukin aia KPF. Aikai
aika a bane ni karauaki n rinanoaki bwa
a na riai n eti imwain are e katiaaki raoi
te kabanea ni babaire, tao e moara riki
iroun te Board te Tia Babaire. Ana
kababanea te Tautaeka n reitaki ma ana
aobiti te Tia Kaeti Tua ao te ATL Board,
te kantaninga n te tai ae e aki rangi ni
maan ao e na kona n tia te babaire iaon
aei. Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Ngaia e a boni bane ara titiraki
iaon aio, ma ti na nakon ara titiraki are
imwina ae 141 ae e na tabekaki iroun te
Tia Tei mai Tabuaeran are temanna are n
te anga atai.
Mr. Tekiau Aretateta: Ko rabwa te
Tibiika, aio au titiraki. “Te titiraki ni kan
kamataata n aron aia sitting allowances
taani moti bwa boni iraua raoi ae a riai ni
bwainna n aia tai n kabowi?” Ko rabwa.
Tibiika: E na kaekaaki aio iroun te
Beretitenti.
H.E. Anote Tong: Ko rabwa te Tia
Babaire, ao aio ngkanne kaekaan ana
titiraki te Tia Tei ae e karineaki temanna
mai Tabuaeran. “E bon riai ni bwainaki
ae $45 ibukin Mataniwiia Taan Moti ao
$40 nakon ae te Tia Moti.”
Tibiika: Te Tia Tei are am titiraki te
titiraki, buokana.
Mr. Tekiau Aretateta: Aio buokan te
titiraki. N na butia te Beretitenti bwa e
moanna n ningai ae $45 nakon te
Mataniwi ao $40 nakoia ake raona. E
rabwa.
 Kauabong 12 Eberi 2011
H.E. Anote Tong: Te Tia Babaire, n aron
ae te rongorongo ae e mena i matau ao
man 2006 te Tia Babaire.
Tibiika: Te Tia Tei riki are am titiraki te
titiraki, buokana riki te kauoua n tai.
Mr. Tekiau Aretateta: E rangi n rabwa te
Beretitenti. A konaa ni refund aia mwane
taan Moti bwa a teimatoa ni bwaina are
$35 ao $30 ni karokoa te tai aei. Ko
rabwa.
H.E. Anote Tong: E koaua te Tia
Babaire, ao ti a karautaeka ngkana iai te
kairua n aron ae anganaki taan Moti i
Tabuaeran ao ti a kaoka aio bwa a
kaetaki taian bwakamwane ake a bon
riai. Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Te Tia Tei mai Tabuaeran are
am titiraki te titiraki. Kabanean buokan
am titiraki.
Mr. Tekiau Aretateta: Ai boni kabanean
buokan au titiraki. I a butia naba te
Beretitenti bwa ngkai ao e tuai man roko
aia DW kaain au abamwakoro man te
ririki ae e nako, tao man nukan te ririki
ni karokoa aio. E konaa n taiaoka n nora
te kangaanga aio? Ko rabwa.
H.E. Anote Tong: Te Tia Babaire,
ngkana te koaua aio ao bon te
karautaeka nakon te Tia Tei bwa I ataia
bwa e tabeka te titiraki aio n te tai ae e
nako, ao I ti kan karaua nanona bwa I a
bon tia n tabekia nakoia kaain te Botaki
ni Bowi te Tia Babaire, ma I aki ataia
bwa tera te bwai ae e riki ngkana te
koaua bwa iai ae tuai ni bwaka. E aoria
bwa ae e ongora ao I a bon taetae ma
ngaia imwiin kaekaan te titiraki aio te Tia
Babaire. Ko rabwa.
Tibiika: Te titiraki are imwiina ae te
titiraki ae 131, e na tabekaki naba iroun
te Tia Tei mai Tabuaeran are temanna
are e kaitaraai.
Mr. Teetan Mweretaka: I a bubuti
kaekaan au titiraki ane iaon te Ota Beba
ae e kangai taekana. “E teimatoa n tuai n
reke aia mwane ni motirawa taian leave
grants taan reirei n taian moa rinan n
primary schools ao JSS iaon Tabuaern.
E konaa te Minitita are tabena ni
kamataata bwa tera raoi bukin te iremwe
iaon kabwakaan te itera ni mwane aio
nakoia taan reirei aikai?” Ko rabwa te
Tibiika.
Tibiika: E na kaekaaki iroun te Minitita
ibukin Reirei.
Hon. Toakai Koririntetaake: Aio kaekaan
ana titiraki te Tia Tei ae e karineaki mai
Tabuaeran. “I kukurei ni kaongoa te Tia
Tei ae e karineaki bwa aia mwane ni
motirawa taan reirei n te primary ao JSS
iaon Tabuaeran ibukin 2011 a bon tia ni
kabwakaaki n te DW nambwa 07/11 ae e
bonginaki n 24 n Tianuare 2011 n te
bota ni mwaiti $4,125 te Tia Babaire. Ko
rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Buokan am titiraki te Tia Tei
mai Tabuaeran are e tabeka te titiraki.
Mr. Teetan Mweretaka: E rabwa te
Minitita n ana kaekaeka. E koaua ae e a
tia n reke taekan aio, ma boni iai naba
taan reirei ae a miss out araia mai iaon
te DW aio, ao irouia kaain te primary ao
 Kauabong 12 Eberi 2011
angiina naba akana n JSS ae akea araia
inanon te DW aio. E kona n taekinna te
Minitita ngkana e kona n reke katotoon
ana DW anne irou, bwa N na nori araia
raoi ara taan reirei aika a tuai n reke aia
leave grants n te tai aio? Ko rabwa.
Hon. Toakai Koririntetaake: E rabwa
buokan te titiraki, ao ni mwanangara
nako Tabuaeran imwain te Auti aio ao
temanna ara aobitia are e bon uota
kaobiin katotoon te DW anne, ao a
kakoaua taan reirei bwa a boni bane n
tia n reke aia leave grant ni kabane, ma
ti te koraki ake taian contracts, aika a
tuai n reke aia mwane ni motirawa are
te koraki aikai te kantaninga bwa a boni
katoka te ririki, tokin te ririki ao
anganaki aia mwane ni motirawa. Ko
rabwa te Tia Babaire.
Mr. Teetan Mweretaka: Ko rabwa te Tia
Babaire, ao e rabwa te Minitita n ana
kaeka aio. E koaua are I bon taetae
naba ngkai e ingabong ao a bon tuai n
reke aia mwane naba taan reirei n te JSS
aika bon taian permanents, ao taan reirei
naba aika bon taian permanents naba
aika n NCL primary school. E kona te
Minitita n ti kaumaka riki aio n ongora
irouia ana koraki. Ko rabwa.
Hon. Toakai Koririntetaake: E koaua ae e
taekinna te Tia Tei ae e rine, ao tao ti a
ibuobuoki ma ngaia iaon aei bwa ara
koaua ngaira iai are ti a tia ni uotia nako
Tabuaeran ao ara kantaninga bwa a
bane iai taan reirei, ma tao iai ngkai
tabeman ae tao a miss out man te list, ti
a reitaki ma te Tia Tei ae e rine ao I a
butiia au koraki bwa a na katauraoa te
DW ibukiia akana a tuai n reke aia leave
grant bwa a rekenibaia naba rikaaki
ngkana a oki rikaaki.
Tibiika: Kabanean am titiraki te Tia Tei
mai Tabuaeran.
Mr. Teetan Mweretaka: Ko rabwa te Tia
Babaire ao e rabwa te Minitita. I ti kan
ongora ngkanne ibukin are kanga te
leave grant ngkanne ngkana arona bwa e
aki kaineti ma au titiraki aio are ibukin
te ririki ae e nako, bwa iai naba tabeman
aika taan reirei naba tabeman mai
Tabuaeran aika a tuai n reke naba aia
leave grant n te ririki ae e nako. Ko
rabwa Tibiika.
Hon. Toakai Koririntetaake: Ngkana iai
naba ibukin te ririki ae e nako ao I a
butia te Tia Tei bwa ti a reitaki ma ara
koraki, ao ti a taraia te koraki akanne
bwa antai aika a bon tuai n reke ao aika
a tia n reke. Nanona boni iai ara record
irouia akana a tia ni kanakoaki aia bwai.
Akana akea araia man anne ao tao ngaia
akana aki reke. Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: E a boni bane ara titiraki iaon te
titiraki anne ma ti a nakon ara titiraki
are imwiina ae nambwana 125 mai iroun
te Tia Tei mai Nikunau temanna man te
anga maing.
Mr. Rimeta Beniamina: Ko rabwa te Tia
Babaire, ao aio au titiraki. “Ana kaeka te
Beretitenti ae Rine nakon au titiraki
No.89 n bowin te Auti ae nako, e taku
bwa iai aia mwane n nanoanga Taan Moti
ae kona n bwaka nakoia inanon maiuia
ao imwiin mateia, ae riai n bwaka nakon
buun te Tia Moti are e tiku imwiina. I
 Kauabong 12 Eberi 2011
kan titiraki, tera bukina ngkai e tuai
man bwaka te mwane n nanoanga nakon
temanna te Tia Moti (Kawaua) ae e a tia n
motirawa n te ririki ae nako, e ngae ngke
e a tia n karokoaki n aobitin te High
Court beban ana bong ni mate, n ikotaki
ma aia reta n bubuti ana utu n te ririki
ae nako, ao e ngae ngke I a tia n
taorimwina ma kaain ana aobiti te High
Court?” Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: E na kaekaaki iroun te
Beretitenti.
H.E. Anote Tong: Aio kaekaakin ana
titiraki te Tia Tei temanna ae e karineaki
mai Nikunau. E tauraoi ngkai te mwane
n nanoanga ibukin te Tia Moti are e
nanonaki ikai ngkai a tibwa bane ngkai n
reke rongorongo ake a kainnanoaki.” Ko
rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Te Tia Tei mai Nikunau, buokan
am titiraki.
Mr. Rimeta Beniamina: I a kaitaua ana
kaeka te Beretitenti. E koaua kanga a
bon aki rau nanora bwa are ti bon
biriaitua ni karokoa ae ti a tabekia ngkai
ao e tauraoi ngkai te mwane aei, ma e
rabwa ana kaeka te Beretitenti bwa tao e
nang nako te mwane. Bon ti teuana
buokan au titiraki bwa tao baikara riki
bwaai akana a tibwa tia n reke
rongorongoia irarikin are e kainnanoaki
man te aobiti ae te beba ni mate ao tao te
reta ni bubuti, ao baikara riki bwaai
akana tao ngaiia aika a nang kawenea
nako kabwakaan te mwane aei te Tia
Babaire, ti aonga naba n ataia nakon taai
aika a na roko bwa ngaia tao iai riki
bwaai tabeua. Ko rabwa te Tia Babaire.
H.E. Anote Tong: Ko rabwa te Tia
Babaire. E koaua I kaitaua buokan te
titiraki mai iroun te Tia Tei ae e
karineaki. E koaua ae taian rongorongo
aika a reke inanon bain te Botaki ni
Bowi, bon te bong ni mate, te beba ni
mate ao ai ana reta ana utu te Tia Moti
aio. Aio a reke inanon bain te bowi
inanon moan te ririki aio, I aki ataia bwa
tao a kaman nako mai i Nikunau ma a
bon tibwa reke ni moan te ririki aio n
Tianuare. Ngkanne te kabunibwai
teuana bwa e a kakaeaki te date of
appointment, ao akea inanon baia kaain
te bowi te Judiciary. Aio are e kabaea aio
bwa e aonga n are e ataaki maanin te Tia
Moti n are e na kona naba ni baireaki
bwa mwaitira te bwakamwane are e nako
nakoina. Aio ngkanne e a tibwa roko
bwa e a karaoaki te affidavit ao e a tibwa
roko aio mai Nikunau ao ngaia ae e a
nako ngkai inanon te tai aio. E a tauraoi
n nako ngai te mwane. Ko rabwa te Tia
Babaire.
Tibiika: Te Tia Tei riki mai Nikunau,
buokan riki am titiraki.
Mr. Rimeta Beniamina: Kabwara au
bure e Tibiika bwa I taku bwa bon ti
teuana au titiraki, ma e koaua I a
kaitaua are e taekinna te Beretitenti, ao e
koaua a bon kaman roko naba bwaai
akanne tao inanon bain te registry ke tao
antai are e anganaki. E aoria tao iai te
iremwe ngaia tao ane e a manga kauiaki
ma Tianuare. I taku bwa otau are I
anganaki iai te ririki ae e nako, akea au
titiraki ao I a kaitaua are e a tia n anga te
Beretitenti n reitaki ma aio ao tao a bon
 Kauabong 12 Eberi 2011
ongo naba ana koraki te tia Moti are e a
tia ni motirawa. Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Ti a nakon ara titiraki are
imwiina ngkai bon akea buokan te
titiraki iaon aio. Te titiraki ngkanne ae
nambwana 144 e na tabekia te Tia Tei
mai Banaba, ma I noria bwa akea
rabwatan te Tia Tei mai Banaba ikai
ngaia are ti na kitana ana titiraki ao ti na
nakon te titiraki riki are imwiina. Te
titiraki are imwiina ngkanne te titiraki ae
e na tabekia te Tia Tei mai Tabuaeran
temanna are e kaitaraai ae nambwana
152.
Mr. Teetan Mweretaka: Ko rabwa te Tia
Babaire. I a bubuti kaekaan au titiraki
ane iaon te Ota Beba anne. “Iai te
rongorongo bwa aongkoa e a raka boon
te tiwita nakon 70 cent n te kilo.Te
titiraki nakon te Minitita are tabena aio,
e koaua te rongorongo aio?” Ko rabwa.
Tibiika: E na kaekaaki aio iroun te
Minitita ibukin te akawa ao karikirakean
marin taari.
Hon. Taberannang Timeon: Te Tia
Babaire, aio kaekaan ana titiraki te Tia
Tei temanna ae e karineaki mai
Tabuaeran. “Te Tia Babaire, e boni
koaua.”
Tibiika: Te Tia Tei are am titiraki te
titiraki, buokana.
Mr. Teetan Mweretaka: E bon uarereke
naba kaekaan te titiraki aio iaan bon tein
naba te titiraki aio, ao e rabwa te
Minitita. I ti kan boutokaa au titiraki aio
bwa tera ngkanne rekerekeia taian
private companies ake a kabo tiwita naba
irarikin are ana Kambwana te Tautaeka
ae CPPL. Ko rabwa.
Hon. Taberannang Timeon: Kambwana
ake a kabo tiwita naba te Tia Babaire, a
tia iaan te boraraoi ma ngaia bwa a na
kabwaka naba te boo ae e a tia ni
karikirakeaki ke ni karakaaki man 60¢
nakon 70¢ te Tia Babaire. Ko rabwa.
Tibiika: Te Tia Tei riki are am titiraki te
titiraki, buokana riki te kauoua n tai.
Mr. Teetan Mweretaka: E mataata ao e
rabwa anne bwa ngaia e a tia n anga ana
mwane te Tautaeka ni buokiia
Kambwana aikai bwa a na ira naba
karikirakean boon te tiwita man te 60
nakon te 70. E aoria bwa I a kaitau
nakon te Minitita bwa ngaia a tia naba n
ataia ngkai taian private companies aikai
bwa a na ira naba ana boo te Tautaeka.
E aoria bwa ti a karabwa aio ao tao a bon
ongora kaain Tabuaeran, are e a raka
boon te tiwita ngkai man te 70 n tianti. I
a kan titiraki ngkanne bwa man ningai
ae e bwainaki ae te 70 n tianti aio. Ko
rabwa.
Hon. Taberannang Timeon: Imwain ae I
kaeka ana titiraki te Tia Tei ae e
karineaki mai Tabuaeran ao I kan kaeta
te rongorongo teuana are aongkoa bwa
iai ana mwane te Tautaeka ae anganiia te
Kambwana ake bon aia bwai taan
bwaibwai, ake a tauraoi ni kaboa te
tiwita n te tai aei. Kaetan raoi te
rongorongo bwa akea te Tia Babaire, ma
ngkai a tauraoi nanoia ni buokia taan
ununiki ni kaboa te tiwita n te boo ae
70¢ ao bon anne aia kabanemwane ma a
 Kauabong 12 Eberi 2011

kabaeaki iaan te boraraoi bwa a na aki Tia Tei temanna ae karineaki mai
bwaka iaan anne te Tia Babaire. Te Tabuaeran, e rabwa.
kauoua ngkanne boni kaekaan raoi arei.
Tibiika: A boni bane buokan titiraki iaon
E karaoa ana babaire Kabineti n 2 n
aio, ma ti na nakon ara titiraki are
Beberuare 2011, ao e kanakoaki bwa e
imwiina ae nambwana 98 mai iroun te
na effective ke e na moanaki te boo are
Tia Tei mai Tabiteuea Meang temanna.
70¢ man 1 ni Maati 2011 te Tia Babaire.
Dr. Tetaua Taitai: Aio ngkanne au
Tibiika: Te Tia Tei mai Tabuaeran are
titiraki ae nambwana 98. E aera a
temanna are n te anga atai. N na
manga tiatinaki taan kamanenaa te bwaa
anganiko kabanean buokan te titiraki.
ae te diesel ao te oera, booni kantokana
Mr. Tekiau Aretateta: Buokan ana titiraki mai Tarawa nako aon abamwakoro. Ko
raou n Tia Tei are e tabeka te titiraki aio, rabwa te Tia Babaire.
e kangai. Ngkana arona bwa Kambwana
Tibiika: E kaekaaki aio iroun te Minitita
ake taian privaes bwa a tangiria ni kan
ibukin ana Mwakuri te botanaomata ao
kawaerake aia boo tao nakon $1.00.
ana bwai te botanaomata.
Tera am babaire iai te Tautaeka? Ko
rabwa. Mr. Kirabuke Teiaua: Ko rabwa te Tia
Babaire, ao aio kaekaan ana titiraki
Hon. Taberannang Timeon: Te Tia
temanna te Tia Tei temanna mai
Babaire, ana babaire iai te Tautaeka bwa
Tabiteuea Meang. Ni kaekaan te titiraki
e na rang ni kukurei te Tautaeka ibukin
ae nambwa 98 ae e tabekaki mai iroun te
anne ngkana a kona n riaon anne, ma
Tia Tei are e karineaki, ao aio ngkanne
are bon aia kabanemwane anne. Te bwai
kaekaana. “Ngkai bon akea te freight levy
ae e kakawaki bwa kabwaian te
ke te tiute ae kaboaki ke ni kabwakaaki
botanaomata ao kaungaan te tia ununiki
ni moan rokon te Diesel mai tinaniku n
bwa e na unika riki ae e mwaiti ni
aron are e kabwakaki i aon te bentin ao
kaitara te boo are e tauraoi te mwakete
te karati, kantokan te diesel ibukin
ke te boo ni kaboa n te tai teuana ma te
karokoana i aon aba e bon aki kona ni
tai teuana. Ara kantaninga bwa a na aki
kaboaki mwina man te atu ni mwane are
karaoia n te aro are a karaoia ngkai ao
e taua mwina te Botaki ni Mwane iaon te
ningabong a birinako naba te Tia
itera aei. Ngaia are Koil e tiatianiia iai
Babaire. Ngaia anne te kangaanga bwa
aomata ake a kabo diesel man ana
te Tautaeka e na kateimatoa te boo anne
agency i aon aba kabanemwane ni
iaan ana babaire are e a tia ni katanoata
irekereke ma kantoka mai Tarawa nako
nakon te botanaomata ao e na aki
aon aba. Ngkai e bon aki tianaki boon te
birinako mai iai, ni karokoa manga te tai
diesel, taani bitiniti iaon te bwaa i aon
bwa e na karaoaki te babaire ngkana
aba a kona ni karina te kabanemwane
arona bwa iai bitakin anne. Au
iaon kantokan te bwaa mai Tarawa
kantaninga bwa e mataata aio nakon te
inanon boon aia bwaa.” Ko rabwa.
 Kauabong 12 Eberi 2011
Tibiika: Buokan te titiraki mai Tabiteuea
Meang.
Dr. Tetaua Taitai: I karabwa ana kaeka
te Minitita ae e rangi n teretere. Buokan
ngkanne au titiraki, bwa e rangi n noraki
ngkai rikiraken boon te diesel iaon
abamwakoro, ao tao moara riki
abamwakoro ake a raroanako ma
Tarawa. Iai ngkanne ana iango te
Tautaeka ni ibuobuoki nakoia kaain
Kiribati ake a mena iaon abamwakoro,
iaon te itera aio te Tia Babaire ke akea?
Ko rabwa.
Mr. Kirabuke Teiaua: E rabwa buokan te
titiraki. E boou te titiraki aio ma tao bon
te bwai ae e na manga boni karauaki n
rinanoaki ngkana e boni iai riaina, ao e
rabwa anne.
Tibiika: Te Tia Tei mai Tabiteuea Meang
riki, ko kona ni kakaea riki am titiraki ae
kanga e aki boou.
Dr. Tetaua Taitai: E bon aki boou aio
bwa are e boni bae ni kantaningaia te
Minitita bwa N na bae n titiraki bwa tera
ana anga ni ibuobuoki te Tautaeka iaon
te kangaanga aio, ngkai a rotaki iai kaain
abamwakoro. I kona n taekinna teutana
ikai bwa n aron te freight levy e kaboaki
ngkana e roko te kaako mai tinaniku
ibukin buokaia kaain aon abamwakoro,
ao anne ngkanne are e a manga refunded
mai iroun te Finance iaan te freight levy
fund te Tia Babaire. E aera ngkanne e
aki karaoaki aio bwa aonga ni buokaki
iai kaain aon abamwakoro te Tia Babaire.
Ke ngkana arona bwa tao e aki kona ni
karaoaki aio ae a na paid tao te freight
levy iroun tao te Koil. E konaa n anga
ana subsidy te Tautaeka ke e aki?
Tibiika: Kanga a boou naba akanne bwa
te freight levy, rongorongon te freight levy
ae e boou ao manga te subsidy. Ko
tauraoi ni kaeka anne te Minitita ke ko
tangira naba am tai ni iangoia.
Mr. Kirabuke Teiaua: Tao e na rinanoaki
naba te Tia Babaire, ao irarikin anne n
aron ae ti ataia te bentin ao te karatiin
itera aika iai te import levy nakoia. Te
diesel tao bukina ngke kanga, tao ti na ti
kamataata te itera aio bwa e aonga ni
mataata naba te Tia Tei. Te diesel kanga
boni bwaan te tianaraita are ana buoka
Tiaban. Iaan te itera aio ao ngaia are e
kakeaaki te tiute iaoia. Bukina ngke
akea te tiute iaoia ao te freight levy
ngkanne are bon akea naba, ngaia are
kantokaia nako aon aba bon te bwai ae a
manga boni karaoia ngkanne kaain te
Koil ibukin kaokan aia mwane. E rabwa.
Tibiika: Ngaia kabanean am titiraki te Tia
Tei mai Tabiteuea Meang.
Dr. Tetaua Taitai: N na kamataata riki
naba Tibiika, bwa te diesel e a bon tibwa
roko ana buoka Tiaban ibukin te diesel.
Mai mwaina ao tao nakon naba taai aika
a na roko e na boni bae naba ni manga
boni kaboa te diesel te Koil. E koaua ae
tao tiaki ti boon taian tianaraita ke te
diesel bwa iaon aba e kabonganaaki te
diesel ibukin taian trucks, te transport, e
rawata bonganana naba te Tia Babaire,
ao a rangi n rotaki naba kaain aon aba
ibukin te mwamwananga ibukin te itera
naba aio. Ngaia are anne bukina are e
tabekaki iai bwa a tangira naba te
 Kauabong 12 Eberi 2011
ibuobuoki kaain aon aba te Tia Babaire.
Ngaia are ngkana arona bwa akea ana
iango iai te Tautaeka, ao tao e kona n ae
e taekinna te Minitita bwa tao akea moa
ana iango ngkai ni karokoa tao te tai are
e a manga reke iai ana iango. Ko rabwa.
Tibiika: Te Minitita, ko kona ni kaeka
anne ke e bon tiku n am kaeka are e riai
ni iangoaki.
Mr. Kirabuke Teiaua: E rabwa Tibiika,
tao te kaeka iai, e na rinanoaki. Ko
rabwa.
Tibiika: Ti a nakon ara titiraki are
imwiina ae te titiraki ae nambwana 148,
mai iroun te Tia Tei mai Kiritimati
temanna.
Mr. Jacob Teem: Ko rabwa te Tia
Babaire, aio au titiraki te Tia Babaire. N
taai aika a nako ao iai te kakae ae e
karaoaki iaon taraan te iokinibwai n te
ika ake a uarereke bwa e na teimatoa. E
kona te Minitita are tabena ni
kabwarabwara bwa tera bwaai aika a na
riai ni waekoa ni karaoaki bwa e na
teimatoa te iokinibwai aio te Tia Babaire.
Ko rabwa.
Tibiika: E kaekaaki iroun te Minitita
ibukin te Akawa ao Karikirakean Marin
Taari.
Hon. Taberannang Timeon: Aio kaekaan
ana titiraki te Tia Tei temanna ae e
karineaki mai Kiritimati te Tia Babaire.
A waaki babaire ni karioaki ni kaeka te
raraoma anne imwiin tian te kakae.
Tibiika: Te Tia Tei riki mai Kiritimati,
buokan am titiraki.
Mr. Jacob Teem: Ko rabwa te Tia
Babaire, ao I kaitaua te Minitita n ana
kaeka ao I kakoaua bwa iai raonan te
raraoma iroun te Tautaeka, ma e na
karioaki ke waaki ake ana babaire ni
kaineti ma aio, a na karioaki. N otau ao
iai te kakae ae e a tia ni karaoaki n taai
aika a nako. Tera ana kangaanga te
Tautaeka ni butimwaai taian ribooti ke
tao recommendations ake a tia n
tabekaki mai irouia naake a karaoa te
kakae n taai aika a nako, ma ngaia e na
manga karioaki bwa tera te babaire ae e
na wakinaki bwa e na tobwa te raraoma
aio te Tia Babaire. Ngkana e kona ni
ibuobuoki iai te Minitita?
Hon. Taberannang Timeon: E rabwa
buokan te titiraki mai iroun te Tia Tei ae
e karineaki. I kakoaua ae iai te survey
ke te kakae ae e karaoaki n namwakaina
aika a tia n nako n te rabwata teuana ae
e onimakinaki n Tebetebeke ae te SPC.
Iaon kawaina n otinako mwiin te survey
aei. Aia kantaninga au koraki man au
Botaki ni Mwakuri te Tia Babaire, ae e na
otinako aio inanon te namwakaina ae
imwaira Meei. Raonan anne bon te bwai
ae e aranaki bwa te management plan,
are kanga babaire ibukin aron anaakin te
aeka ni ika teuana ma teuana, ake
aongkoa a iokinibwaiaki ibukin te
katamaroa inanon te auti te Tia Babaire,
n aron ae tao e nanonaki n te titiraki te
Tia Babaire. Anne ngkanne naba are
ngkana e otinako te management plan
anne ao e na maroroakinaki te koraki ma
te koraki ake a irekereke ma aio, bwa
taian stake holders. Bon angiina n ana
abamwakoro te Tia Tei temanna ae e
 Kauabong 12 Eberi 2011
karineaki mai Kiritimati te Tia Babaire.
E rabwa.
Tibiika: Buokan riki am titiraki te Tia Tei
mai Kiritimati.
Mr. Jacob Teem: I rangi ni kaitaua te
Minitita n ana kaeka ao ara kantaninga
ngkai bwa tao e na waaki aio tao inanon
namwakaina aika a uarereke aika
imwaira te Tia Babaire. N taai aika a
nako e kakoaua bwa ti a kaman tabeka
tangiran te ribooti aio bwa e na waekoa n
otinako, ao ti ataia bwa iai te ukeuke are
e wakinaki. Ti rangi n raona te raraoma
aio bwa e kakoaua te Minitita bwa iai te
kerikaaki n aron mwaitin te ika, are ara
kantaninga ngaira bwa a na teimatoa
nakon rooro ma rooro aika imwaira. E
kakoaua te Minitita bwa te iokinibwai aio
e a tia ni wakinaki n riaon 20 tabun te
ririki ke tao 30 tabun te ririki te Tia
Babaire. E aera bwa e a bon rangi n
rimwii aron te raraoma aio te Tia
Babaire, ma buokan te titiraki. Ngkana e
kakoaua bwa iai taraan taian bwai ake a
iokinibwaiaki, kaubwai ake a Te flemming angel te Tia Babaire teuana
iokinibwaiaki nako tinaniku bwa e na
tarai bonganana bwa a na ira te boo bwa
a na aki tutaraeaki taian kaubwai aika a
kakoauaki bwa kaubwain Kiribati. Iai
ana kataratara te Minitita bwa e na tarai
naba boo ake a na bwainaki ibukin te
export price irouia taan iokinibwai bwa e
na bairei naba te Tautaeka n aron ae e
tobwaia ngkai, tao iaon te tiwita te Tia
Babaire. Ngkana e kona ni ibuobuoki iai
te Minitita?
Hon. Taberannang Timeon: Te Tia
Babaire, ti kan kamataata ae iai nanon te
Tautaeka ae moan te abwabwaki ni
kataia ni ibuobuoki nakon aia kangaanga
taan iokinibwai iaon te bwai ae e aranaki
bwa te pet fish te Tia Babaire. E
taekinna te Tia Tei ae e karineaki bwa 20
tabun te ririki te Tia Babaire, ao e boni
koaua ti reitaki ma ngaia bwa 20 tabun
te ririki. E aera e aki kaman karaoaki aio
te Tia Babaire? Ao tao ai ara bure ngkai
ae ti a karaoia n te tai ae te Tia Babaire?
I taku bwa tiaki. Ara kantaninga bwa e
na ibuobuoki ae e karaoaki n te tai aio.
E koaua ae tao bon tiaki naba te
kantaninga bwa aongkoa a na tutaraeaki
kaubwaira aikai. E reke aio ibukin naba
ae e a rangi n oversupplied te market, tao
boni mai irouia naake anaia mai iaon
Kiritimati ao a rangi ni kamwaitia ni
kanakoa. Ngaia are part of the
management plan aio, te quota system
are e na applied, bwa e kakoauaki bwa
ngkana akea te quota system ao e na aki
sustainable ke e na aki teimaan
kaubwaira aikai, ao riki iai taian species
tabeua aika a rangi n threatened ngkai.
ae e a moanna ni uarereke, bwa e rangi n
oversupplied ke e over exploited. Ngaia
akanne bwaai aika ti taku ngaira bwa a
na riai ni karaoaki bwa kanoan te
management plan aei, are ti na kairia
naba iai taan anaa kaubwaira aio, riki
mai iaon te abamwakoro ae Kiritimati
bwa aonga n rinanon aio ao a na rinanon
naba te babaire, bwa aio kabwaiaia ao
kabwaian te roro ae e tabe n rikirake n
aron ae e tabetabekia te Tia Tei temanna
ae e karineaki temanna mai Kiritimati.
Ko rabwa te Tia Babaire.
 Kauabong 12 Eberi 2011

Tibiika: Kabanean am titiraki te Tia Tei riai ni kateimatoa ibukin rooro ma rooro
mai Kiritimati. te Tia Babaire. Ibukin kaekaan buokan
ana titiraki te Tia Tei ae e karineaki. Ara
Mr. Jacob Teem: Ko rabwa te Tia
kantaninga bwa ti na aki birinako man te
Babaire, ao e koaua I rangi ni kaitaua te
namwakaina ae Meei, bwa iai bukina
Minitita bwa n ana kabwarabwara ao e
bwa are iai taan rabakau tabeman aika a
rangi n teretere bwa ana Botaki ni
na irekereke ma aio mai tinaniku ao a na
Mwakuri e a tia ni karaoa te kamatebwai
ira naba buakon kanga te ikarebai aio
ae e rangi n abwabwaki. Ara kantaninga
ma taan iokinibwai iaon kaubwaira aio
bwa kanoan kamatebwai aikai aika a
man te abamwakoro ae Kiritimati, ao iai
rangi n nano, a na waekoa ni wakinaki
naba tabeman mai iaon Tarawa ake a
ma ti kaitaua aio. Ara kantaninga bwa a
konaa naba ni kairaki ibuakon aei. Ti na
na waekoa n otinako kanoan aikai, ma
kataia ni karooroko n anne. Ngkana
buokan te titiraki. E kona te Tautaeka ni
arona bwa e na waekoa riki, ara
waekoa ni bon taraa aio bwa e na waekoa
kantaninga bwa ti na konaa naba iai, ma
ni wakinaki. E koaua ti aki bukina te
aongkoa ti na aki kitana te namwakaina
Tautaeka aio ao ti aki bukina bwa antai
ae Meei. Ko rabwa te Tia Babaire.
te Tautaeka ae e iremwe, ma kioina ngke
ti tabeka kainnanoan noran kainnanoan Tibiika: A boni bane buokan titiraki iaon
raonan te raraoma aio, ao ngaia are ti aio, ma ti na nakon ara titiraki ae 138,
okiokira te Tautaeka aio ngkai e tei moa mai iroun te Tia Tei mai Abemama
n te tai aio, bwa ngaia are e na tobwaa temanna are n te anga maing.
aron te iokinibwai iaon kaubwain abara
Mr. Willie Tokataake: Ko rabwa te Tia
te Tia Babaire, ibukia ara roro aika
Babaire, ao aio au titiraki. “N taai aika a
imwaira. Buokan te titiraki. E kona ni
nako ao iai au titiraki iaon tangiran
bon taraia te Tia Babaire bwa te Minitita
karekean te mwaimwai arauanti nakoia
are tabena e na waekoa ni karaoaki aio
taan karaoa te turam ni bwaa i taari.
ngkai e kakoauaki naba iroun te
Tera ngkai ae e a tia ni karaoia te
Tautaeka bwa e riai ibukin rooro aika
Tautaeka ibukin te bubuti aei?” Ko
imwaira te Tia Babaire. Ko rabwa.
rabwa.
Hon. Taberannang Timeon: I karabwa
Tibiika: E na kaekaaki iroun te Minitita
riki te Tia Tei ae e karineaki ibukin
ibukin Public Works ao Utilities.
buokan ana titiraki. E koaua ae tao boni
ngaia Taantei riki mai Kiritimati aika a Mr. Kirabuke Teiaua: Ko rabwa te Tia
na okiokira aio ibukin angiia taan Babaire, ao aio kaekaan ana titiraki te
iokinibwai iaon te pet fish ke ika ake a Tia Tei ae e rine temanna mai Abemama.
uarereke ake a menaaki iaon te tangke n “Ni kaekaan ana titiraki te Tia Tei ae
te auti kanga bwai ni katamaroa, bon karineaki mai Abemama ni irekereke ma
man aia abamwakoro ae Kiritimati te Tia te allowance ibukin te mwaimwai ni
Babaire. Anne kaubwaira teuana ae ti kaerakean ana turam te KOIL man te
 Kauabong 12 Eberi 2011

kaibuke, ao I nanokawaki n taekinna Tibiika: Te Tia Tei are ami titiraki te

nakon te Auti aei bwa te Tautaeka bon titiraki buokana.
akea rekerekena ma te allowance aei iaan
Mr. Willie Tokataake: Ko rabwa te Tia
te kantaninga are KOIL bon ti tabena bon
Babaire, ao I karabwa te Minitita n ana
karaian turam ngkana a roko i
ibuobuoki. I aki kan tabekia bwa te
mataniwiin te bike nakon ana tabo ni
motion bwa are boni kainnanoia kaain
bwaa. Te kaibuke bon tabena
Abemama, I aki ataa kainnanoia aaba
kawaerakean te turam man te kaibuke
ake tabeua, ma I ti taekina kainnanoia
nakon te booti ao ni karokoa i
kaain Abemama. N na butia te Minitita.
mataniwiin te bike. Ngkana arona bwa a
E kakoaua te Minitita bwa katokaan
na karuoi turam i taari ao bon tabeia
taian turam ni bwaa ni kaibuke aika
naba karokoana i mataniwin te bike ao
akea wintiia, te kangaanga anne ae ngaia
tiaki taben KOIL.” Ko rabwa.
ae e reke iai te aekaki ae e karenakoaki
Tibiika: Te Tia Tei mai Abemama are am te turam i taari. E aera te Tautaeka e aki
titiraki te titiraki, buokana. katokai ke te KOIL e aki katokai ana
bwaa n turam ake iai wintiia, bwa e
Mr. Willie Tokataake: Ko rabwa te Tia
aonga n ae aki kakarenakoaki i taari,
Babaire ao I karabwa te Minitita n taekan
taiaoka te Minitita.
au titiraki, ao I a kan butia te Minitita
ngkanne. Nanona e kakoaua te Minitita Mr. Kirabuke Teiaua: E rabwa te Tia
ngkanne bwa bon akea te bwai ae e a tia Babaire. E koaua ae ngaira naba ti
ni karaoia te Tautaeka ke tao te KOIL kainnanoa tao n ami itera ae
nakon te bubuti aio man taai aika a abamwakoro ake tabeua n nako Arorae,
nako? E kakoaua anne ngkanne te a tabeka karokoan te bwaa n taian
Minitita? abamwakoro te Tia Babaire nakon ara
agents, ma e koaua n aron ae tein te
Mr. Kirabuke Teiaua: Eng, bon akea te
titiraki ao bon taben te Botaki ni Kaibuke
bae ti kona ni karaoia ngaira kaain te
ake e charger te KOIL ke e katokai ana
Ministry ni ikotaki ma te KOIL, iaan te
bwaa, bwa a bon riai ni karokoi taian
itera are te arauanti ibukin te mwaimwai
bwaa iaon te bike ao man te bike
e rekereke ma te kaibuke are iteran are
ngkanne e a tibwa rekereke iai te KOIL.
iaan karuoan taian kaako man te
Ngaia are tao n aron are e tabekia te Tia
kaibuke nako taari. Ngkana arona bwa e
Tei ibukin te kaibuke ae e na riai ni iai
rangi n nanona ana titiraki aio ana
ana winti are tao e na konaa ni manga
tabeka aio te Tia Tei ao I a butia bwa,
bon katoka n tabekia mai iaon te booti
kanga bon ti au kantaninga tao e a uotia
nako aon te bike bwa e na aki mwaimwai
bwa te motion iaan te itera are aio e
ao a na aki mwaimwai taan mena, ao tao
national te issue aio te Tia Babaire, ao ko
anne te itera are e kona naba n taraaki n
rabwa.
te tai aio n aron tein ana kaibuke Kiribati
ma kaubwaina n taai aikai, tiaki ti nakon
 Kauabong 12 Eberi 2011
te Botaki ni Kaibuke ma taian private
ship owners naba te Tia Babaire, kanga
akea te kaibuke ae iai ana booti ao a
kona n handle te turam n tabekia nako
aon te bike. Ngaia are bon te bubuti
nakon te Botaki ni Kaibuke are e uouota
tera, tao tera ngke e kona ni karina aio te
allowance bwa kanga kanoan naba ana
kain i baire ibukiia reibwa akeke a
karaoa te handling n te itera aio. Ko
rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Kabanean am titiraki te Tia Tei
mai Abemama.
Mr. Willie Tokataake: E rabwa te Tia
Babaire ao I karabwa te Minitita. N na ti
kaotaa te Minitita ao titebo ma e aki ota
n aron au titiraki. Kaibuke ake a roko i
Abemama a karenakoi turam i taari, tao
teuana te maire raroaia ma te aba ke tao
e kan maire, ao a tebo aomata i taari ni
kababaei taian turan aikai, a kabaeaki n
te booti ao a katikitikaki naba nako
mataniwiin te bike. Ngaia are te Minitita
bon te bubuti nakoim. Ko kona n taraia
bwa n taai aika a na roko e nang aki oki
ni karaoaki aio, ke tao ni katokaaki taian
kaa ni kaibuke aikai, ao ngkana kam na
katokaa, kam kona ni butiia kaibuke
aikai bwa are bon te Tautaeka ngkoe te
Minitita. Kam kona ni butiia kaibuke
aikai bwa a na kabwakai taian
mwaimwai arauanti nakoia te koraki ake
a mwaimwai? Ko rabwa te Tia Babaire.
Mr. Kirabuke Teiaua: E rabwa buokan te
titiraki, ao I taku bwa ti rangi n ota n
aron ae e tabekia te Tia Tei mai
Abemama. Ti a karaua n rinanon ana
itera aio ke ana kangaanga are e taraia n
te itera aio n aron te turam, karokoan te
turam man te kaibuke nakon ana
abamwakoro. E koaua a kaokoro taian
tabo n rooro ao aron karuoan taian
turam ni mwakoron Kiribati aika a
mwaiti, ao tao i Abemama tao anne te
kangaanga teuana are a bon riai ni
karuoa mai kiraroa ao a manga
karabinobino mai i taari ni karokoa
mataniwiin te bike, ao antai tabena te
itera anne I taku bwa iaan te KOIL ao ti
ataia bwa bon taben te KOIL are e na
handle ngkanne te turam man te bike
ngkana e a roko. Ibukin aei ao e rabwa
buokan te titiraki, ti na kataia ni kakaea
te anga ni ibuobuoki n reitaki ma
Kambwana ni kaibuke ake a kona ni
karaoa aia ibuobuoki n te itera aio te Tia
Babaire, ao ko rabwa.
Tibiika: E a boni bane buokan te titiraki
iaon anne ao e a boni bane naba ara
titiraki iaon ara Ota Beba, ma imwain ae
ti waaki nakon are imwiina ao iai te
bubuti bwa iai te titiraki ngkoa ae
nambwana 2 ane te moan titiraki iaon
ara Ota Beba, ae ana titiraki te Tia Tei
mai Betio temanna. Te bubuti bwa e
konaa n tabekia ngkai ngkai e a roko
rabwatana ke e aki. Au kaeka iai ngkai e
roko ana karautaeka bwa e na rimwii
bwa iai tabena ae e riai, ao ti a tia ni
kariaia bwa aongkoa e na toka nakon te
Ota Beba nakon te ingabong. Ngkai e a
roko rabwatana ngkai ao N na anganna
bwa e na tabeka ana kaoti aio.
Mr. Tonganibeia Taam: Ko rabwa te Tia
Babaire, I a kaitauko ibukin karekean aei
ao are N na kona ni manga tabeka au
titiraki aei. I a kukurei n tabeka au
 Kauabong 12 Eberi 2011
titiraki ae nambwa 2 iaon te Ota Beba ae
e kangai taekana. “E teimatoa n ora te
rawa n roro ke te fishing channel are n te
Nippon Causeway e ngae ngke e okoki
naba kenakina iroun te Ministry are
tabena. E kona te Tautaeka ni kaongoa
te Auti aio bwa tera ana katamaroa te
Tautaeka ni katoka te kangaanga aei
nakon te rawa n roro aei ngkai e na
teimatoa n ora ao e na karika aia
kangaanga taan akawa ma taan
mwamwananga i taari?” Ko rabwa te Tia
Babaire.
Tibiika: E na kaekaaki iroun te Minitita
ibukin Public Works and Utilities.
Mr. Kirabuke Teiaua: Aio kaekaan ana
titiraki te Tia Tei temanna mai Betio ae e
rine. “N te tai moa aio ao e na teimatoa ni
waaki kenakin te rawa ni kaitaraa te
kangaanga.” Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Buokan am titiraki te Tia Tei
mai Betio.
Mr. Tonganibeia Taam: I a kaitaua te
Minitita ni kaekaan titiraki, ma ana
kaeka te Tia Babaire te Minitita ao e
teretere bwa n te tai moa aio ao e na
teimatoa ni waaki kenakin te rawa aio. I
ti kan butia ngkanne te Minitita te Tia
Babaire ngkai arona bwa e na teimatoa n
okioki te mwakuri aio, ni katamaroan te
rawa aio. Iai ana babaire ae e a tia ni
wene ngkai ibukin te bwai ae e na roko,
are e nang bon katamaroaki te rawa aio
n aki manga kona ni kenaki bwa e na
teimatoa n tiku n arona n tamaroa, are e
na aki manga ora? Ko rabwa te Tia
Babaire.
Mr. Kirabuke Teiaua: Te rawa kanga bon
taben te Tautaeka bwa e na kataia ni
kekenna ni katoa tai tao n te koaua are
inanon tabeua namwakaina ao e na
manga bon oki naba te tano are e a tia n
kanakoa mai iai. Buokan te titiraki, are
e nang boni kateimatoaaki bwa e na aki
manga riki aio, ao tao aio bon te itera are
e na manga waaki iai te Tautaeka ni
karaoa moa te survey te kamatebwai
iaona. Ngkana arona bwa a nakoraoi
bwaai ni kabane ma te Environmenta ao
tao e a waaki naba te waaki te Tia
Babaire. E rabwa.
Tibiika: Te Tia Tei riki are am titiraki te
titiraki.
Mr. Tonganibeia Taam: I kaitaua te
Minitita n aron are e a tia n taekinna, ma
ti kakoaua bwa tao e na bon mwarara
aron karaoan are e iangoia te Minitita n
aron are e na manga karaoaki te survey.
I ti kan butia ngkanne tao n ningai are e
riai ni kekenaki te rawa aio te Tia
Babaire, ngkana e ataia tao tabeua
namwakaina e a manga oki naba n ora
nanona bwa e a manga on naba n te
tano. N aron aia mena ngkai, tera aia
babaire ngkai ae e a tia ni wene, tao n
ningai ae e na kekenaki iai bwa n te tai
aio ao e a manga ora naba. Ti boni kona
n nora aia kangaanga taan akawa.
Ngkana ko toka iaon te kotiweei ao ko
nori taian booti n akawa ae a bane n
rereena i taari ibukin taningakin te iabuti
te t.b N ningai ngkanne are e na manga
kenaki te rawa aio n te tai aio, ngkai e a
ora, ao e kanga aron aia waaki, tao iraua
namwakaina ao e a manga kenaki. Ko
rabwa te Tia Babaire.
 Kauabong 12 Eberi 2011
Mr. Kirabuke Teiaua: Ti na kataia n
reitaki ma te PVU n aron ae ti a tia ni
kakaraoia mai mwaina ao ti a tia naba ni
bon reitaki inanon taai aika a nako ma te
PVU iaon te itera are ti ngaia ngkai te
botaki teuana ae iai ana bwai ni mwakuri
ae e kona ni karaoa te mwakuri. Iai ana
bwai n mwakuri naba te civil te Tia
Babaire, ma n te tai aio ao a tabetabe
bwaai aikai bwa tabeua a mena iaon aba.
Ngaia are inanon te tai are e reke iai ara
bwai ni mwakuri ni ikotaki ma te reitaki
ae ti teimatoa ni kakaraoia ngkai ma te
PVU ao tao e a waaki naba karaoan
kenakin te tabo n roro are kanga e
nanonaki inanon te titiraki aio te Tia
Babaire. Ko rabwa.
Tibiika: Kabanean buokan am titiraki te
Tia Tei.
Mr. Tonganibeia Taam: Aio kabanean
buokan te titiraki. I kaitaua te Minitita n
ana kaekaeka, ma aio e a boni wene bwa
kanga katabeana bwa ai bon te bubuti
irouia taan akawa aikai, ao tao bon taan
mwamwananga naba ngkai a bon nora te
kangaanga aei ke te kainnano n aron
teimatoan oraoran te rawa aio. Ngaia are
ti a kawenea nako matan te Tautaeka,
riki te Minitita n ana Botaki ni Mwakuri
bwa tera ngke e waekoa ni manga kena
te rawa aio ao n aki kawene manna bwa
a noria bwa e nang ora ao a manga
waekoa naba ni kenna. E kona n reke
aio bwa kanoan teuana ana babaire te
Botaki ni Mwakuri are tabena aio te Tia
Babaire. E rabwa.
Tibiika: Te titiraki anne are e a
katabwanina kanoan ara Ota Beba iaon
taian titiraki n te ingabong aio. Ti a
nakon ara bwai are imwina.
Kiraka: Taian Kaoti.
Tibiika: Iai imatau uoua kaoti aika ana
bwai te Komete ibukin ana Mwane te
botanaomata. Te moan kaoti e na
tabekaki iroun te Tia Tei mai Banaba, are
boni ngaia naba kaain te Komete ibukin
ana mwane te botanaomata.
Tibiika: Te Tia Tei mai Banaba.
Mr. Timon R. Aneri: Ko rabwa te Tibiika.
Aio ngkanne taekan ana kaoti te PAC.
“Bwa te Auti aei e na butimwaea ana
ribooti Kometen ana Mwane Kiribati, iaon
ana akaunti te Tautaeka ibukin te ririki
ae e toki n 31 Ritemba 2008, are e a tia
n taiboranaki bwa beeba nambwa 30/10,
ao ni kariaia ana iango ni ibuobuoki te
Komete ake a kaweneaki inanon te
ribooti.” Te Tia Babaire, e kangai
ngkanne aron tabekan boutokaan te
ribooti n te tai aio. Te ribooti aio e bon
rangi ni matenkaei, e matenkaei ngkana
kam noria buburana aio te Tia Babaire.
Akea te bwai ae N na bwabwarantikoia
bwa I taku bwa a bane ni mena inanon
baia Taantei te Tia Babaire. Imwain ae I
wakinako ao boni bwanaau ni kakaitau
nakon ana aobiti te Oteta Tienera ma
kaain ana aobiti, ni boutokaa te Komete
iaan aia ibuobuoki ibukia kaain Kiribati
te Tia Babaire. Tera ae ti iangoia inanon
te Auti aio, ao I taku bwa e na kakewea
aron te waakirake nakon boong aika a na
roko te Tia Babaire ibukin ara roro aika a
boou. Ngaia are I aki kan taua te tai, ao I
aki kan raranga te bwai teuana ma te
bwai teuana bwa I taku bwa ti na riai ni
 Kauabong 12 Eberi 2011

kamatebwai, anne nakoara ngaira N aron ae e tangiraki iaan tuan ara Auti
Taantei taan kamatebwai, ao kaetakina aio ao te Tautaeka e a tia ni kawenea
inanon te Auti aio, ao I amen ikanne te naba ana kaeka ae e boni koro naba
Tia Babaire ao ko rabwa. matenna ni kaekai iango ni ibuobuoki
ake 90 mwaitina, ao e a tia ni kawenea
Tibiika: E a tia n tabekaki te kaoti bwa
aio te Tautaeka inanon te bowi are
te Auti aei e na butimwaea ana ribooti
Nobemba, Ritemba n te ririki ae e nako,
Kometen ana Mwane Kiribati iaon ana
bwa aongkoa te kaoti iaon aio e na bon
akaunti te Tautaeka ibukin te ririki ae e
riai ni mwemwe n te tai arei ma tao
toki n 31 Ritemba 2008, are e a tia n
ibukin rangi ni mwaitin te kanoa te bowi
taiboranaki bwa beeba nambwa 30/10
anne bwa are tain te kataumwane ao e
ao ni kariaia ana iango ni ibuobuoki te
aki reke taina n te bowi are e nako, ngaia
Komete, ake a kaweneaki inanon te
are e a mwemwekaki n te bowi aio te Tia
ribooti. N aron are e taekinna te tia
Babaire. I aki naba kan toana teuana
tabeka te kaoti, e aki kan kabanebuaka
kanoan ana kaeka te Tautaeka nakon
te tai bwa a boni bane kanoan aia ribooti
ana ribooti te Komete, ma I kan
inanon te ribooti ae e bubura aio. Te
mwanewei tabeua itera ake tao n au
kantaninga bwa kam a tia ni wareware
kantaninga e kakawaki bwa a na
iai Taantei, ngaia are e a wene imatan te
maroroakinaki irouin te Maneaba ni
Maneaba ni Maungatabu te marooro iaon
Maungatabu n te tai aio.
te kaoti ao ma ti na ongora moa ana
kaeka te Tautaeka iai. Te bwai ae e teretere bwa te Komete e
ngae ngke e katuruturua Kometen ana
Hon. Natan Teewe: Ko rabwa te Tia
Mwane te botanaomata, bwa e aki rangi
Babaire. Te moan bwai I bon kaitaua
n anga raoi te tamnei ae e tabwanin, te
Kometen te Mwane n ana kaoti are e
akaunti ibukin 2008 ma e boni
tabekia n te tai aio ao riki te ribooti are e
katuruturua naba te Komete bwa e a
a tia ni kawenea nako matan te Auti aio
tamaroa riki karaoan te akaunti ae n
iaon ana akaunti te Tautaeka ibukin te
2008 nakon karaoan te akaunti are n
ririki ae 2008. I kan moantaai n
2007. I taku bwa aio te bwai ae e rangi
taekinna bwa te Tautaeka e butimwaea
ni kakawaki, e kakawaki bwa te akaunti
te kaoti aio n aron tabekana n te tai aei.
are e na karaoia te Tautaeka n te ririki
E koaua ae e rangi ni matenten te ribooti
teuana ma teuana, e na katamaroa man
ao a mwaiti ana iango ni ibuobuoki te
aron tiribureana tao iroun te Oteta, iroun
Komete n te PAC iaon te akaunti are e
te Komete ao iroun te Auti aio n te ririki
mwakuri ma ngaia, are ana akaunti te
are mai mwaina. I taku bwa anne te
Tautaeka ibukin 2008 are e a tia naba n
mwaneka ae e kakawaki ao I taku bwa
otetanaki n ana aobiti iroun te Oteta
anne te mwaneaka ae e noria Kometen te
Tienera. E teretere n ana ribooti te
Mwane. E katurua bwa te akaunti ae
Komete bwa iai 90 ana iango ni
2008 e aki rangi n anga raoi te tamnei
ibuobuoki te Komete nakon te Tautaeka.
 Kauabong 12 Eberi 2011

bukina bwa e katauraoaki iaon te bwai riai n kakoroaki te kakawaki anne, ao e

ae e aranaki bwa te cash basis, ngaia are na riai ni kakoroaki nanona. Te ka-aua
e aki rangi tao n tabwanin te tamnei iai, n iango tao e tangiraki te kabwarabwara
ma e katerea naba bwa e a tamaroa riki iaon waare ake a tei iaan te bwai ae te
nakon te ririki are 2007. I taku bwa stabex imprest, e a taraaki te accounting
anne te moan tai ae moan te kakawaki work ke te mwakuri iaon tau mwiin
bwa ti na taekinna n te Auti aio. Te bwai waare iaon te imprest anne ao e
teuana ae I aki toki n okiokiria ke n kakawaki bwa e na karaoaki naba
okiokiraki n ana ribooti Kometen te nanona n aron are e tangiraki ke tao e
Mwane, tiaki tao ti n ana akaunti te mwaneweaki inanon te ribooti.
Tautaeka ma tao bon aia akaunti ana
Te kanimaua ni iango, boni iaon tangiran
rabwata te Tautaeka aika a kakaokoro, te
te kauring nakoia taan mwakuri ake a
bwai ae akea n te kaboware ke te
tuai ni kaitiaki aia imprest, ao tao e na
reconciliation. N te tai aio ao I a manga
teretere bwa aio e rangi n okioki ao e
kaongoaki bwa anne, bwa anne ngkai ae
rangi n rawata te tia mwakuri ae e aki
taraaki irouia taan mwakuri n te
itiaki ana imprest. Anne ae e tabe ni
akaunti, bwa e taraaki bwa taian
wakinaki ngkai. Iai au koaua ngai bwa
reconciliations ke taian kaboware ni
te ware are e aki toki n okiokiraki ae
kabane, te bwai ae e kakawaki a na riai
aongkoa te outstanding imprest, e aki eti
ni karaoaki n taia. Te kauoua ni iango
raoi. Aio bukina ngkai e aki eti raoi bwa
ae kaoti naba man te ribooti ao bon te
a ti taua te ware are e kanakoaki ao
bwai, te kaokoro ni ware imarenaia ana
ngkana e aki retired ke e aki kaokaki n
Botaki ni Mwakuri te Tautaeka ao te
taina are e tangiraki n okin tao te tia
aobiti ni mwane. E kakoauaki bwa a
mwakuri ni mwananga n nako tinaniku
kakaokoro naba aia ware botaki ke
ke n nakea, ao ai te mwane naba anne ae
Ministries ma te ware are e mena n te
e outstanding. E kairua anne, bwa iai
aobiti ni mwane. I kaongoaki bwa iai te
mwaane ake aki accountable iai te aobiti
bwai ae e aranaki bwa te adjustment
are e mwananga n aron te per diem.
aika a tia ni karaoaki ke kaetan waare ao
Ngkana e boni mwananga te aobitia tao 5
anne ake aongkoa a na manga oti n
ana bong i Biti, te rate ibukin Biti are tao
akaunti ibukin ririki akana imwiina. Te
$208.00 ni Biti n tebongina, ko
kateniua ni iango ae e oti naba mai i
kamwaitia ma 5 ao ai bon te ware naba
mwiin te ribooti aio e tangiraki bwa te
anne. E riai ni minus man ana
internal audit are mwaangan teuana
outstanding imprest. Taian DSA te daily
aobitin te mwane, bwa e na riai ni
subsistence allowace bwaai aika a riai n
karokoa ana ribooti ke ana kukune iaon
aki oti bwa te outstanding, ti ngkana e
te bwai ae te Board of Survey, akea
bon aki mwananga te aobitia anne, ke e
kakaraoakina nakon ana bwai te
claim iaon mwaitin ana bong are e riai ni
Tautaeka iaon abamwakoro. N aron
mwananga iai te Tia Babaire. Anne ae I
taraana man botaki ni mwane ao e na
 Kauabong 12 Eberi 2011

taku bwa aio ae e na riai n taraaki tao E na kataaki n taraaki nakon te iango ni
riki man ara aobiti bwa e na kakaeaki te ibuobuoki anne te Tia Babaire. Te
anga teuana ae te imprest are e nako, ao karuaiua, taraan ake a rangi ni
bwaai ake e aki tangiraki te receipt iai bwakanako taia, a bon riai ni uotaki
mai iroun te tia mwakuri bwa tao e ti taarau ake a bwakanako taia ke a bon
tangiraki te ticket ke te boarding pass, ai riai ni uotaki nako matan te Maneaba ni
ngaia naba. E a kanakoaki naba n anne Maungatabu ibukin kamaunakiia. Tao e
ao e aki manga katukaki bwa e na riki koaua iai tinetine aika a tia n oti ake tao
bwa e na aranaki bwa te tinetine ke te a rangi ni bongata ririkiia n nako, ao tao
outstanding ke bon tiaki ngaia ni koaua. a na boni kangaanga aron manga rikoaia
bwa tao a mate aomata ake aia tarau, ke
Iai naba aron katamaroaan tuua iaon
tao akea mwiin tarau akanne. Aio e na
anaakin ao kaokan te interest mai iroun
riai n rinanoaki ao tao boni iai naba
te tia mwakuri ae e tabe ni wakinaki
kawaina iaan te tua are ti na boni manga
ngkai ke n rinanoaki. I kaongoaki bwa e
okira te Auti aio ni manga uota te kaoti
a tia naba n roko te list iroun te Oteta
ibukin kamaunaan akanne man te
Tienera ibukin te ririki 2009. Te
akaunti te Tia Babaire. Te katebwina,
kaonoua ni iango ngkanne bon taekan
iaon taian return cheques ae a bon riai ni
aia imprest taan mwakuri ngkoa n te
kawakinaki mwiia. E mwakuriaki aio
Ministry of Line and Phoenix
ngkai, ao e a tia ni kanakoaki te kauring
Development, ake a bua mwiia n tain
ibukin cheques aikai. E na katamaroaaki
buen te aobiti n te ririki 2004. Kaain te
riki te kaetieti iaon butimwaean taian
aobiti ni mwane ae a manga rinanon
cheques irouia taian cashiers. Te
mwiin anne ao bwa a na konaa ni
katebwi ma teuana, bon tangiran tuoan
kakoaua bwa boni iraua raoi te mwaiti ae
te bwai ae te deceased native estate ke te
e outstanding. Te ka-itiua taekan aia
DNE are e mena n te aobiti n aba. Te
imprest ara consulate ke ara Taantei
aobiti ni mwane e na mwakuria aio ma
ibukin Kiribati n aaba i tinaniku n aron
aobitin te aba, n taraia bwa e na teke
tao Hawaii, Aotiteria ao Nutiran. Are a
nakon are e kantaningaaki iroun
tangiraki bwa tao a bon riai n write off.
Kometen te Mwane n te ribooti. Te
E na rinanoaki moa te system ae
katebwi ma uoua, ibukin taian bwai ae
bwainaki ngkai rinanon te Ministry of
aranaki bwa taian sundry deposit ao
Foreign Affairs and Immigrations ao ni
taian telmo salaries. Iai kamangaongao
kakaeaki angan katamaroaan aio. Te
naba ni itera ni karaii ke tao ni karaii
kawaniua, te imprest nakoia taian post
mwane aikai. Aio e na rinanoaki ao ni
masters ke taan mwakuri n te Post
kamatoaaki riki te kaetieti iaon itera
Office, ao nakon te Kamitina ni
aikai. Te katebwi ma teniua bon tangiran
Bureitiman, ake anganganaki ni moan te
te kaboware imarenan te aobiti ni mwane
ririki, bwa a tangiraki bwa a na riai n oki
ao te ANZ bank, n rekereke ma ana
imwain tokin ke banen te financial year.
commitment te Tautaeka n te tai teuana
 Kauabong 12 Eberi 2011
ma teuana. E a tia ni waaki karaoakin
aio n aron kaongoakiu, ao tao iaon
kawaina ni kabobongaaki te itera aio.
Ibukin tarau ke tinetine iaan te ikota ni
mwane ke te consolidated fund iaan te
development fund ao iaan te stabex fund,
ae mwaitina $2,134,353.00, e na
rinanoaki ao ni mwakuriaki ao ngkana e
na riai ni iai te write off ao inanon noran
anne te Tia Babaire. Ai arona naba ma
taian tarau nako akana a oti n te akaunti
n te tai teuana ma teuana.
Te Tia Babaire, iai naba waaki aika e a
tia ni waaki iai au Botaki ni Mwakuri are
kanga te iango iai bwa e na kabebetea te
mwakuri ke e na kaea nanon te
kantaninga are e tabotaboaki iroun
Kometen te Mwane inanon aia ribooti.
Teuana te bwai ae e karaoaki boni
katean te Komete ni mwakuri ae e na
tarai itera aikai, ke e na kakoroi nanon
kantaninga aikai. Teuana te Komete ae I
kaongoaki bwa e a tia n tei, bon te
Komete ibukin te stabex fund review
committee, kanga te Komete ni mwakuri
man ara aobiti, ike a raonaki iai kaain
ara aobiti ma tabeman man taabo ake iai
rekerekeia ma itera aikai, n te aro bwa a
na kona ni karaoi ni kakoroi nanon iango
ma babaire ake a na katekea nanon are e
kantaningaki iroun Kometen te Mwane te
Tia Babaire. Iai naba taian kataneiai
aika a tia ni wakinaki iaon katamaroaan
riki aia mwakuri kaain te aobiti ni
mwane ke te skills of grading ni ikotaki
naba ma te reirei iaon te kaboware ke te
reconciliation. E a tia naba ni waaki
manga rinanoan te tua ni kaetieti iaon te
mwane ke te financial regulations ni
ikotaki naba ma tuan ana bwai te
Tautaeka, ke te stores regulation. Ti
karekea te ibuobuoki naba iaon te itera
aio man ana rabwata ke ana botaki aban
Eurobe te EU are a tia naba n roko ni
mwakuri ma ara koraki iaon te
katamaroa iaon te itera aio. Iai naba
kaetieti ao kauring nakoia mataniwiin
taian akaunti, sections n taian Ministries
te Tia Babaire, are e kanakoaki man au
Botaki ni Mwakuri ma te kantaninga bwa
a na kamatoa riki aron te tararua nakon
ana mwane te botanaomata ao ana bwai
te botanaomata te Tia Babaire.
Te Tia Babaire, akanne au marooro n te
aro ae e kimototo ni kaeka ana kaoti
Kometen te Mwane iaon ana akaunti te
Tautaeka ibukin te ririki ae 2008.
Imwain ae I totoki, ao te bwai ae I kan
katerea bwa te bwai ae moan te
kakawaki moa, bon tian te akaunti. Ngke
e aki tia te akaunti ao e na aki kona n
otetanaki. Ngkana e aki kona n
otetanaki ao e na aki kona n noria
Kometen te Mwane. Ngkana e aki kona n
noria Kometen te Mwane, e na aki kona n
reke aia tai Taantei n te Auti ni
Maungatabu aio ao kaain Kiribati n
ongora ana waaki te Tautaeka n tararuaa
ana mwane te botanaomata. E na aki
kona n reke aia tai Taantei ni waewaea
ao n takutakua te Tautaeka. Ngaia are
aio te mwaneka ae ti taku bwa ti riai, ti
kamoamoa iai ngaira man te aobiti ni
mwane, ao I kaitauia kaain au Botaki ni
Mwakuri te Accountant General ma ana
koraki, ao staff ake ngaiia aika a
mwakuri n te Botaki ni Mwane, ni ikotaki
naba ma kaain ara aobiti ake a mena n
 Kauabong 12 Eberi 2011

taian Ministries. Te koraki aikai aika a Tautaeka aio tao ni kaea nanon are e a
tia n ongotaeka ni kataia ni keiaki ni tia n tangiria te Oteta Tienera ni ikotaki
karaoa ni katiaa te akaunti n taina are e ma te Komete ibukin ana Mwane Kiribati
baireaki iaan te tua. E aki reereke aio n te Tia Babaire.
rongorongon Kiribati ma ngke e moan
Ti kakoaua bwa ana ribooti te Oteta
inaomata, e aki reereke ma e a tibwa
Tienera iaon ana akaunti te Tautaeka
reke ngkai tabeua te ririki ngkai, ao anne
ibukin te ririki ane e toki n 31 Ritemba
kanoan te good governance. E aki kona
2008, a bon rangi n rawata iai taian
ni kakeweaki anne. Kanoan te good
kangaanga. Anne bukina ngke e rangi ni
governance ae e na tia te akaunti n taina
mwaiti kurikuri ana iango ni ibuobuoki
bwa e na roko imatan te Auti aio ibukin
te Komete ae Kometen ana Mwane
takutakuan te Tautaeka irouia ake tabeia
Kiribati ae mwaitina 90 ma e koaua tao
te takutaku n te Auti aio. Te Tia Babaire,
iai riki tabeua aika a kona naba ni
akanne au marooro tabeua, I a kaitau
karinaki, ma tao aikai aika a rangi ni
riki nakon te Kometen te Mwane n aron
kakawaki bwa a na taekinaki ao a na
uotakirakean ke rinanoan ana akaunti te
tabekaki nakon te Tautaeka, ruabwi e
Tautaeka ni ikotaki naba ma iango ni
kani bubua te Tia Babaire. Ngke ti taraa
ibuobuoki ake e a tia ni kawenei ao n
ana ribooti te Oteta Tienera iaon ana
aron ae I a tia n taekinna, iai naba ara
akaunti te Tautaeka 2008 ao ti kakoaua
kaeka are ti a tia ni kawenea n te
bwa a okioki taian kangaanga, ao e bon
koroboki are ti kaitaraa iai ke ni kaeka
riai bwa ti na kamatenanoi aikai bwa ti
teuana imwiin teuana ana iango ni
na taraia bwa a uara kanoan te ririki
ibuobuoki te Komete. Ti boutokaa te
teuana ma teuana inanon waakin te tai.
kaoti ao ko bati n rabwa.
Iai te tamaroa ae e noraki ke akea n aron
Tibiika: E boni wene naba imatan te Auti are e a tia ni kataia n tabetabekia tao te
te marooro iaon te kaoti aio mai iroun Oteta Tienera n ana ribooti, ao n aron
Kometen ana Mwane te botanaomata, ao naba are e tabetabekia Kometen ana
N na angan te kaitara bwa e na kaota Mwane Kiribati nakon te Auti n Tei aei.
ana iango ni ibuobuoki nakon te kaoti Iroura ao titebo ma boni iai te kangaanga
aei. Te Tia Tei mai Nikunau are ni karokoa ngkai. E na moa au marooro
mataniwiin te kaitara. man te iango teuana are e a mwaneweaki
n ana ribooti te Oteta Tienera are e
Mr. Rimeta Beniamina: Ko rabwa te Tia
kangai. Ti nang korea te rain ngkai ae e
Babaire, ao ti kukurei ni marooro naba
kangai, bwa tao e a riai ni karaoaki te
teutana iaon ana ribooti Kometen ana
oteta iaon ana akaunti te Tautaeka man
Mwane Kiribati, are e a tia ni kawenea
1 n Tianuare 2009 n te aro bwa kanoan
tao nako matan te Auti aei n te ririki ae e
ririki ake mai mwaina ae 2008, 2007,
nako n te tai aio ao e rinanoaki. I kaitau
2006 ao tao 2005, tao ngkana iai
naba nakon ana kaeka te Minitita are e a
kangaanga iai, a nang katukaki. Aio ae
tia n taekinna bwa e kekeiaki te
 Kauabong 12 Eberi 2011
ti nanokawaki iai te Tia Babaire, ti a bon
rangi n nanokawaki n aio ngkana arona
bwa e na bwai ana recommendation ke
ana iango te Oteta Tienera. E maroroia
naba n ana ribooti aio bwa e a tia ni
maroroia ma te Tia Koroboki n te Mwane,
ao tao antai riki ake a irekereke te
Accountant General man ana aobiti
naba te Botaki ni Mwane. Ngkana aio te
kantaninga ae ti nang waaki iai, ao
ngaira ti a raraoma bwa ti taku bwa e riai
ni iai rekereken am akaunti te Tautaeka
ibukin 2008 ma kanoan ririki ake mai
mwaina, ao aio riki ae e rangi ni
kakawaki bwa te nikira ni mwane ke
baikara akana a na riai n oti n tokin te
ririki teuana ma teuana, a na riai ni
manga mwaneweaki ke ni kaotaki mataia
ni moan te ririki are imwiina. Anne
ngkanne kanga ara tabeaianga te Tia
Babaire. E bon taekinna naba ngkoa te
Minitita n te Mwane tao ngkoananoa iaon
au titiraki ibukin te kaboware ae e a
rangi ni maan ao n tuai mani karaoaki,
ao kanga e mwaneweia bwa iai te
12:13:05 off line, ae tao te ririki iraua are
ngaia are kanga tao ti na boboto iai iaon
ara marooro tao n taai aika a na roko
ngkana arona bwa e na bwai anne.
Ngaia are anne te moan bwai ae I taku
bwa e riai n taraaki ao ngkana e na
koaua anne, a nang aki karaoaki taian
oteta iaon ririki akana mai mwaina, bwa
a nang posted nakon te clearing account.
E taekinaki n ana ribooti te Oteta
Tienera, ti na post bwaai aikai nakon te
clearing account, ao ti taku ngaira bwa ti
a rangi n nanokawaki ngkanne iai. A na
bane n aki oti tamnein taian
kabanemwane ma baikara riki ke
kaboware ake a riai ni karaoaki, ai moara
riki kaboware aika a riai ni karaoaki
imarenan ana aobiti te Mwane, ana aobiti
te Finance ma te Bank, imarenan taian
Ministries ao te Finance ao baikara riki
ao e na rangi ni karika te kamangaongao
te Tia Babaire. Anne ae ti aki tangiria te
Tia Babaire, bwa tao n teuana ae ti kona
n taekinna e aki toki n tabetabekaki mai
ikai naba tao iroun temanna ke uoman te
Tia Tei, ae e aera ngke e rangi ni bubura
am bumwane man te Mwane n Tania ae
$45 te mirion n 2007 ngke e katauaki n
te Auti n Tei aei bwa ti $20 tabun te
mirion ae ko na butia ao n tokin te ririki
ko a buta $45 te mirion n 2007, ao tao
akanne aika a na kona n oti ngkana e
otetanaki raoi ana kabanemwane te
Tautaeka. Ngkana e koaua bwa a nang
rabunaki aikai ao a nang katokaki bwa e
na ti moanaki te auditing ke otetanakin
ana akaunti te Tautaeka man 1 n
Tianuare 2009 ao a na bane n aki
kaekaaki ara titiraki ao ara tabeaianga
ibukin kanoan ririki akana mai mwaina
te Tia Babaire. Ngaia are ti na bubuti
bwa e na taraaki te reconciliation ke
taian kaboware bwa e na kaokaki
rikaaki, ma e koaua ae tao boni iai tokin
ana konaa te Aobiti ni Mwane, bwa e
boni mwaneweia naba te Oteta Tienera
bwa iai ana kangaanga te aobiti ni
mwane iaon taian kaboware ibukin
namwakaina tabeua n ririki tabeua
inanon naba te boki aei.
Ti kaitaua te kataneiai ke manga te
kauring nakoia taan mwakuri ake bon
tabeia bwa a nang riai ni kakaonimaki
nakon aio te kaboware, bwa ngkana e
 Kauabong 12 Eberi 2011

bon aki waekoa ni bwainaorakiaki aio ao boni mangaongao naba te akaunti.

e na reke bwa te kangaanga. Ti na aki Ngaia are e aoria, ti na katikui aikai bwa
ataia bwa a bon eti waare ake a kanoan tao te waaki ae e boou ke te
taiboranaki n te akaunti nakon te Oteta kamarurung. Ngkana arona bwa ko
Tienera ke aki. Ane e na boni mwaneweia tangiria ngkoe te Tautaeka bwa a na
te Oteta Tienera n tokin te tai ao e na kiraati kanoan am kabanemwane ao
kangai, I rangi n raraoma ni waare aikai. karaoi ake a tangiraki tao man te itera
E a manga oti naba n te ririki are aio bwa a na riai ni karaoaki, aika a
imwiina. I raraoma bwa ngaia e kaokoro rangi n tiku ni maan n tuai mani koro
am ware ngkoe te aobiti ni Mwane ma te bukiia.
Bangke. Te cash on hand ma te cash at
I kan mwanewea teutana te
the bank, e kaokoro naba. Ngaia are e
kabanemwane inanon te ririki naba anne
aoria bwa ti a taekin aikai ao ti na
ae 2008. E rangi ni katereterea te Oteta
kantaninga te akaunti teuana ae e na
Tienera bwa e korakora te kabanemwane
rangi ni itiaki are aongkoa e mwaneweia
ao e urua te tua, kabutan te waaki
te Oteta Tienera, ae a nang bane ni
inanon 2008. E riaon are e a tia ni
nikoaki iai kangaanga aikai, tao kanoan
kabwaataki n te Auti aei, kabanemwane
2009 ao 2010 ngkana arona bwa e koaua
ae mwaitina 10.6 te mirion, tebwina te
anne. Ti na teimatoa n titiraki ngkanne
mirion ao 500 tabun te ngaa. E a
bwa tera aron kanoan akaunti akana mai
teretere naba ngkanne ikanne bwa ngaia
mwaina, ni karokoa 2008. Ngaia are tao
e boni mangaongao naba kanoan te ririki
ti na bubuti, ti na manga kaoka kanoan
anne. Iai Botaki ni Mwakuri aika a
ara kaoti ngkoa n taai aika a nako. Tao e
mwaneweaki aika a riaon are e a tia ni
a riai te Tautaeka ni kaoia taan rabakau
kabwataki n te Auti aei, nimaua Botaki
iaon aio bwa a nang roko n ukera aio
ni Mwakuri akanne. Ngaia are tao aio
ngkana arona bwa e a boni iai te
naba te itera teuana ae e na riai ni
kangaanga irouia tao taan mwakuri ke
kamarurungaki, taraakin taian mwane
tao tera ae e a riki, ma e mwaneweia te
ake a tia ni katauaki ibukin kabutan te
Minitita n te Mwane n taai aika a nako
waaki ni Botaki ni Mwakuri nako aika a
bwa iai temanna ae a tia n roko, ao e a
kakaokoro bwa e na kaea nanona. E
tia ni ibuobuoki n anne. Ae ti
koaua ae iai te supplementary, ao anne
kananonaa tiaki ti temanna bwa a na
ngkanne ae ko kona ni uotarake iai
nakomai ni karaoi aia akaunti taian
manga tangiran tao te mwane riki ae e
Minsitries ao botaki tabeua, tao iraman
mwaiti ibukin kaitaraan kabutan am
aika a na riai n roko tao i abara aio. E
waaki. Titebo ma e ngae ngke iai te
koaua ae e kaekaaki naba ae e kangai,
supplementary ke te Manga Kataumwane
bwa a bon rawata ara koraki aika taian
ae ti kabwatia ikai, ao ikai ngaia i bon i
Accountants aika a kona ni karaoa aio,
tinanikun naba te biira anne, ae te
ma ti a noria ni karokoa te bong aei bwa
mwaiti ae $10 te mirion ao 500 tabun te
te kaoti aio I tabekia n 2004 ke 2005 ao e
 Kauabong 12 Eberi 2011

ngaa. E aki tabe n tararuaaki raoi te iaana ma tera, ane a irekereke ma

mwane, e aki tabe bwa tao titebo ma e a akaunti nambwa teuana. Ngaia are ti na
boni inaomata te Botaki ni Mwakuri bubuti bwa aio e tabeaianga naba iai tao
teuana ni karaoa are e taku, ao ti aki te kaaitara n te tai aio, bwa e tuai naba
ataia bwa tera bukin anne. mani kona n eti te kaboware ibukin
rabwata ni mwane akanne te Tia
N na okira kanoan ana ribooti te Public
Babaire. Teuana naba ae e rangi ni
Accounts Committee tabeua, ao e
kakawaki ae e mwaneweaki iroun te
korakora ara tabeaianga naba iaon ane
Minitita, aia mwane ataei are e
te imprest stabex, bwa tera te bwai anne
kawakinaki iroun te Tautaeka. Ti a tia
e kanga ni kabonganaaki te mwane ae te
ngkoa n tabeka te kaoti ikai are e konaa
stabex are tao e kananonaaki ibukin
ni kabwakaaki te mwane aei nakoia ataei
bwaai tabeua ao tera te imprest ane e
bwa angiin te tai ao a tutuangaki bwa ko
mwakoro iai. Iai ana kaeka te Tautaeka
mena n te bangke. A manga nako n te
iaon anne. Angiin taian iango ni
bangke ao te bangke e a manga taku bwa
ibuobuoki ake e karioi te PAC a tuai man
e mena iai te Lands, ao e a kuneaki bwa
n tia ngkai karaoaia iroun te Aobiti ni
ngaia e a mangaongao te aekaki ni
Mwane, ae e tabe naba ni wakinaki. Ti
mwane aei. E a kakoauaki raoi anne
kakoaua bwa e na abwabwaki te
iroun ana ribooti te Oteta Tienera bwa
mwakuri, ma e riai ni waekoa n otinako
ngaia boni iai te mangaongao iai. Ti na
tao kaetan taian ware ke baikara ake a
bubuti bwa a rawata ngkai ataei aika a
tabekaki iroun te Oteta Tienera ke
bubuti bwa e na biriakinaki kabwakaan
Kometen ana Mwane Kiribati te Tia
aia mwane. E uara te mwaiti ni mwane
Babaire. Rabwata ni mwane naba aika
aio, tao iai ae e tauraoi ngkai, ke tao e a
uoua aika a tuai naba man eti, a
boni mangaongao naba ni karokoa te
irekereke naba ma te kaboware ma tao te
bong aei. Ataei ake ti na biriakin aia
bangke, bon ana mwane Kiribati ae tao te
mwane are tao iai aia mwane ae e a tia ni
mwane ni mwakuri ae te consolidated
kawakinaki iroun te Tautaeka, tao e na
fund ae n nambwa teuana. Te mwane
reke n ningai. Tao e a reke ngkana tao ai
naba are teuana te rabwata ni mwane
20 tabun aia ririki ke n ningai te Tia
naba are e kawakinaki n ana akaunti te
Babaire. Ngaia are I taku bwa aio teuana
bangke ae nambwa 4 are te mwane ni
te kangaanga ae ti kataia ni mwaneweia
buoka, ke te mwane ni karikirake.
ikai ae e bon riai ni waekoa ni
Rabwata ni mwane aika uoua aikai e
bwainaorakiaki te Tia Babaire. A bati
rangi ni kakawaki bwa a na etiruru n
kanoan te ribooti ao tao ti kona n reita
tainako aron tauan mwiia. Ngkana a
riki te marooro ma tao akanne ae I kona
mangao, e a mangao naba te mangao
n taekin n te tai aei, ao N na katikui
man akaunti naba teuana, ko ataia naba
tabeua nakoia kaain ara itera aio bwa a
ngkanne bwa e a boni mangaongao naba
na manga rarangai riki aia tabeaianga
te waaki ane imwiina, ane bwaai akana
ma aia raraoma, ma aia bubuti nakon te
 Kauabong 12 Eberi 2011
Tautaeka bwa a riai ni waekoa n tia
bwaai aikai ao N na kabanea ma kaokan
riki are I a tia n taekinna are ngkana e
na bwai are e nang aki karaoaki raoi te
kaboware ibukin ririki ake mai mwain
2009, ao I taku bwa e na iai te
kangaanga ikanne. Ti na aki atai raoi
koauan ao etin taian ware bwa iai ke
akea n aron are e a tia ni mwaneweia te
Oteta Tienera. Mai ikanne ao I
butimwaea ana ribooti Kometen ana
Mwane Kiribati ao ti butimwaea naba
ana kaeka te Minitita n te Mwane are tao
iai te waaki ae e waaki ngkai ibukin te
keiaki ni kataaki ni katamaroaaki tao
kawakinan te mwane ao tararuaan te
mwane, ao ara kantaninga bwa a na
waekoa n tia aikai. Ko rabwa te Tia
Babaire, ao I a boutoka te kaoti.
Tibiika: E wene naba te marooro iroumi
Taantei ma ti au raraoma bwa e a kani
boo ara tai, ao 30 ami miniti n taetae.
Ngkana iai riki aika a kan taetae ao ti na
waaki, ma ngkana ai bon akea ao N nang
kaokia nakon te Tia Tei are e tabeka te
kaoti bwa e na sum up. Ngaia te Tia Tei
mai Onotoa are temanna. Ko na aki
matauninga te Tia Tei bwa N na katokiko
ngkana e itera tebwi ma uoua, ao ko na
manga kona n reita am marooro ngkana
ti oki n te aoa uoua, ngkana ko kukurei
n anne. Ko kukurei iai?
Mr. Taneti Mamau: Ko rabwa te Tia
Babaire. I kaitau naba nakon te Tia Tei
mai Banaba ae e karineaki are boni ngaia
naba kaain ana Komete ni Mwane te
Botanaomata, ibukin uotakirakean te
kaoti ibukin ana ribooti te Tautaeka iaon
ana akaunti n te ririki 2008. Ti kaitaua
aron bwanana ni kaungaira are bon
tabera te wareware, ti bane n tia n tarai
bwaai ni kabane ao aei ngkanne tain te
marooro iaona. N reitaki ma anne ao ti
kaitaua te Minitita n te Mwane are e uota
bwanaan te Tautaeka ni butimwaea te
kaoti, ao ti kakoaua are e boni katerei
riki ae e koaua e rangi ni mwaiti kanoan
te ribooti e matenten ao e a tia ni kataia
ni katerei itera ake a kakawaki ibukin
ongoraan te Auti n Tei aei, ao ongoraan
te botanaomata. E rabwa naba te
kamataata mai iroun te Minitita. N
reitaki ma are boni bwanaara ngaira
kaain te Kaaitara are e a tia ni uotia ara
leader, te Tia Tei temanna mai Nikunau
ae e karineaki. Anne ngkanne are ti na
manga reitia. E koaua N na moanna ni
kaitauia kaain ana aobiti te Oteta
Tienera iaon te ribooti, iaon ana akaunti
te Tautaeka are e a tia ni karaoaki, are
ngkoa n tokin 2008. N otau n te ribooti
ao kanga e a manga boou aron te ribooti,
ana ribooti te Oteta Tienera bwa e a
manga tibwai ana boki nakon uaitera,
are iai te moan itera, ana ribooti iaon ti
taian statements aika teuana ni karokoa
20 n te ware n Rome. Manga iai ae
mwakoro 2 ke part 2 are e a bon ti
kaineti ngkanne iaon ana karekemwane
ao ana kabanemwane te Tautaeka. Ti
karabwa te bitaki anne, ma te
kantaninga bwa aongkoa a na mataata
riki ao a na bebete riki taraakin taian
ribooti, ti aonga ni katui riki ara iango
aika iai bon rabwatan te karekemwane
ao iai kanga taian statements, ake a na
buoka kabwarabwarakin ana akaunti te
Tautaeka. Ti te bwai teuana ae n rinanon
warewareu n ana ribooti te Oteta Tienera
 Kauabong 12 Eberi 2011
ao e kunea bwa iai tabeua rongorongo ae
a manga aki rin n ana akaunti. Tao bon
anne naba te bwai teuana ae ti riai n
ongora, ti teimatoa ngkai n ukeuke iaon
taian tua bwa are n ana ribooti te Oteta
Tienera mai mwaina e kakarina ana
summary iaon tabeua akaunti aika a
kakawaki. Teuana ae e rangi ni kakawaki
mai ibuakon bon ana akaunti te RERF ke
ana akaunti n te Mwane n Tania. Anne
ae e aki roroko imatan te Auti n Tei, n
aron naba ana akaunti te Tautaeka. Ti
aki kona n nora ngkai ana akaunti te
Tautaeka, te bwai ae ti tii noria ti nora
ana ribooti te Oteta iaon ana akaunti te
Tautaeka. Bwa ana akaunti te Tautaeka
e rin inanona ngkanne ana akaunti te
Mwane n Tania, ma are iaan ara tua n au
taratara akea tukara ngkana ti kabaea te
Tautaeka ke te Oteta Tienera bwa e na
boni karokoa naba inanon bain te
Maneaba ni Maungatabu kaobiin ana
akaunti te Tautaeka, bwa are bon anne
riki te rongorongo ao e na ibuobuoki
naba nakoira Taantei. Akea ngkai anne.
I bon titiraki ni kangai, e aera ngkai e na
taiboranaki aia akaunti Kambwana,
Corporation ao e aera ngkai e na aki
karokoaki inanon baia Taantei ana
akaunti te Tautaeka bwa ti na noria, n
reitaki ma ana akaunti te Mwane n
Tania. Ti tataneiai n taai aika a nako,
ana akaunti te Mwane n Tania n ana
ribooti te Oteta Tienera e rin inanona. N
taraakin ana ribooti te Oteta Tienera n
ririki aika a nako ao iai inanona ana
akaunti te Mwane n Tania ae e ibuobuoki
nakoira. Ti a kona ngkanne n nori itera
tabeua ae tao ti kona n tarai bwa e waaki
raoi ana mwakuri te Manatia teuana ma
teuana, ke tao te custodian ara Oteta are
e tararuaa ara Mwane n Tania ke e aki.
N otara aika a memeere, ma are ngkai ti
aki kona n noria ngkai. Ngaia are au
bubuti nakon ana aobiti te Oteta Tienera
bwa are e a manga bita ngkai tein ana
ribooti. Tera ngkana e kona ni manga
karekea angana ae e na karina ana
akaunti te Mwane n Tania, bwa are ti
boni bane n ataia te Mwane n Tania boni
buroon, e taekinna te Oteta Tienera ao te
Komete, te Mwane anne kaubwain
Kiribati ae e riai n tararuaaki raoi. I taku
bwa e kakawaki bwa e na roko naba
imataia Taantei bwa a na buoka naba
tararuaakina, kawakinana. E aoria, I
karabwa aron te ribooti anne, ana ribooti
te Oteta Tienera. Ti karabwa naba ana
ribooti te Komete n te Mwane, bwa e
kataia naba ni kaitara kanga bitakin tein
ana ribooti te Oteta Tienera ao e
tibwatibwa naba ana ribooti nakon
teniua te mwakoro. Te moan mwakoro e
kaitara ma ana ribooti te Oteta Tienera
are te moa mwakoro, ao te kauoua ni
mwakoro e kaitaraa nakon ana ribooti te
Oteta Tienera are te kauoua ni mwakoro.
Te kateniua, e anga ngkanne ana mena
iaon ana kukune. Man taeka tabeua
akanne, aongkoa N nang waaki ngkanne
n au marooro. Ti karabwa kanoan te
akaunti, I karabwaia taan mwakuri n te
Tautaeka ake a tia ni karaoa ke ni katiaa
ke ni kabobongaa te akaunti ibukin
2008. E rabwa te Accountant General
ma ana taan mwakuri.
Tibiika: Kabwara au bure ngkai I
katabeko ma ngkai ko nang waaki nakon
oin am marooro raoi, ao ngkai e a boo
 Kauabong 12 Eberi 2011
iteran tebwi ma uoua ao N nang
kamotirawa te Auti ngkanne ao I
anganiko am tai n taetae ngkana ti oki n
te aoa uoua ma ti a motirawa moa ibukin
te katawanou. Ngaia are ti a motirawa
moa ibukin te katawanou, ao anne am
tai te Tia Tei ae e tiku bwa am tai n
taetae ngkana ti oki n te aoa uoua. Ti a
motirawa moa ao ti a manga waaki n te
aoa uoua.
KATAWANOU
Tibiika: Ao ti a waaki man reita ara
maroro are ti toki iai ngke e tawanou ni
iteran tebwi ma uoua. E nakoim te Tia
Tei mai Onotoa are ko maroro ngke ti
motirawa.
Mr. Taneti Mamau : E rabwa te Tia
Babaire ao e koaua N na reitanako au
maroro ao te tai aei N na taetae riki iaon
bon tein te akaunti iroun tarana iroun te
Oteta Tienera ao tarana naba iroun
Kometen ana mwane te Tautaeka. Ti
rangi n nanokawaki ni warekia ao n
ongora ana opinion ke ana taratara te
Director of Audit ke te Oteta Tienera iaon
ana akaunti te Tautaeka n 2008 bwa e
qualified. Tera nanon ae qualified? E aki
raoiroi. Kaitarana disqualified aikai taeka
ae kakamanenai te Oteta Tienera ngkana
e tia n rinanon te akaunti teuana ma te
akaunti teuana. N toki ana ribooti ao e
na anga ngkanne ana kabanea n
tamaroa n taratara bwa e uara te akaunti
e raoiroi ke e buakaka ao te akaunti ae
2008 n ana taratara te Oteta Tienera e
aki raoiroi, e qualified. Ao aikai bukina
ake e taekinii te Oteta Tienera bwa e aera
ngkai e aki nakoraoi te akaunti ibukin
2008. Iai 12 mwaitin bukina ake e
taekinii te Oteta Tienera n ana ribooti.
Teuana bobuakan taian ware imarenan
te aobiti ni mwane ma ana tabo ni
mwakuri te Tautaeka. Te kauoua kairuan
te balance n te mwane ae aranaki bwa te
stabex special fund. Te katenua aki
etietin ana balance ke te mwane are ana
mwane te botannaomata ke te Tautaeka
imarenan te bangke ao are e tauaki
mwiina n te aobiti ni mwane. Te Kaaua
aki nakoraoin tauan mwiin taian advance
akaunti balances ke mwane ake a
moantaai n anaaki ibukin tenaan
mwamwananga ke karaoan katabetabe
tabeua. Ao n reitaki naba ma tauan
mwiin tenaan mwane ibukin te
mwamwananga ke te imprest subsidiary
accounts. Te kanimaua aki nakoraoin
tauan mwiin tenaan karinimwane ke
tenaan deposit accounts balances. Aki
eti. Te kaonoua e mamara aron
tararuaan tenaan teremo. Te kaitiua e
aki eti tauan mwiin ana tarau te
Tautaeka. Te kawaniua aki eti tauan
naba ana tangomwane te Tautaeka ao
ana tarau public debts. Te karuaiwa,
akea rongorongon ke tauan mwiin
rongorongon ana karekemwane te
Tautaeka ake a riai n rikoaki bwa bwain
ririki ake a bwakanako. No information
on arrears of revenue. Te katebwina
mamaran te kaboware n aron are e a tia
n tabetabekaki. Te katebwi ma teuana,
aki raoiroin tararuaan te mwane are e
kakaibibiti te cash in transit imarenan
Tarawa ma mwane ake a kanakoaki
nakon Kauntira. Te katebwi ma uoua
bon te raraoma iroun te Oteta Tienera
iaon tararuakin te kataumwane ma aron
 Kauabong 12 Eberi 2011
kamanenaakin te manga kataumwane ao
aron kakairuan waare ake a kaeweweaki.
Te Tia Babaire tebwi ma uoua mwaitin
kairua ke aki nakoraoin te akaunti
ibukin 2008 are e a kabotoa iai ana
opinion te Oteta Tienera ke ana babaire
are e taku bwa e aki raoiroi te akaunti
ibukin 2008. E kamatoa aei ana Komete
ni mwane te Tautaeka. N aron aia ribooti
are a taekinna. Ao N na wareka ana
taeka ana Komete ni mwane te Tautaeka
are ngaia ana ribooti ae ti maroroakinna.
Ao e taku, ana akaunti te Tautaeka
ibukin 2008 e bon aki nakoraoi ao aio
are e kamatoaaki man ana qualified
opinion te Oteta Tienera are e anga
ibukin te akaunti aio. N na reitianako
bwa aio ngkanne reitana are e
mwaneweia te Minitita n te Mwane n ana
maroro. Ma ni kabotauaki ma te ririki
2007 ao iai te tamaroa teutana n 2008
iaon aron katauraoan te akaunti nakon
are e kantaningaaki ke te reporting to
expected standard ao te kakaonimaki riki
iaon karokoan kaeka ke taian responses
nakon ana aobiti te Oteta Tienera. Iai
tikiraoin te riboti tao iai te management
information system ae e a nakoraoi ngkai
ae e a katamaroa ngkai te ribooti iaon
ribotinakin ana akaunti te Tautaeka n
2008 n reitaki ma ririmwian ke
kaekaekaan ana tangitang te Oteta
Tienera mairoun ana tabo ni mwakuri te
Tautaeka. Akanne ti kaitau bwa e a
nakoraoi. Ma e aki bita te koaua are e
ewaa buren te akaunti. A mwaiti baika a
bua ao e aki kakaraoaki te kaboware, e
aki kabua anne. ao ngaia are ti teimatoa
ngaira n raraoma ao ti teimatoa n
nanououa bwa e aki raoiroi te akaunti n
2008. Ibukin aio ngkanne te Tia Babaire
ao ti kaitau ao ti boutokaa naba te
Minitita ao ti kaitaua te Tautaeka bwa e
kamoa bwa aongkoa a roroko akaunti n
taia, tiaki birinako man te koaua anne.
Ao ti boutokaa te kaitau iai. E kakawaki
ae kona kaea te tai, ma tera ngke e tia
am akaunti n te tai ao e quality e tia am
akaunti n te tai ao a etiruru e tia am
akaunti n te tai ao a kona ni
kabonganaaki waare akanne bwa a eti
raoi. N otara aki eti raoi. Ao e teimatoa
te Oteta Tienera ni kaotia bwa kaboware
ibukin 2003 nakon 2007 a katukaki ao e
nang waaki man 2008. Au titiraki
ngkanne bwa ko nang kanga n aranna
bwa a eti tenaan akaunti aikai bwa te
bwai ae te accounting ko katine iaan
balance ni kawai bwa kona uouoti rake
ko uouoti rake balance n te ririki teuana
ma te ririki teuana bwa ngaia ae ana
manga riki bwa tenaan opening balances
n ririki akanne. Ma ngkana a kairua
balance ke aia akea balance man ririki
ake mai mwaina ao kona kanga n
tuangira bwa e eti te account ibukin
2008. Ti teimatoa ngaira kain ara itera
aei, ti karabwa bwa are a uarokoaki
nakon te tai. Ma te titiraki e buakaka ae
te tai tao e bon uarereke bwa are te tai
anne mangkoa tao e kariaaki ana
anganaki riki aia tai taani mwakuri. E
buakaka aia bwai ni mwakuri taani
mwakuri ao aki rangi n toamau riki te
management information system. Tiaki
ataia bwa n au wareware ngai iai ngkoa
te bwai are e aranaki bwa te PEPAM ae I
a nonoria ngkai ai akea te PEPAM ai te
attaché ai baika a manual ko kona ni
karaoa am spreadsheet manually.
 Kauabong 12 Eberi 2011
Ngkana akea te management information
system ae e na kona ni boutokaa ao ni
karaoiroa aron te recording ao I
nanououa bwa e na teimatoa te akaunti
n aki titia n taina. Ao ngkana e tia n
taina n aron ae ti a noria ngkai ao e na
tia ma e na aki eti raoi. Ao e bon reke au
tai ni maroro ma tabeman taani
mwakuri, ae I kangai ara kanganga ngkai
te tai bwa ti kataia n uaroko nakon te tai
are e baireaki iaan te tua ae iroura e aki
nakoraoi bwa tao te tai arei tiaki ataia
ma te tai ae ti tarataraia n te tai aei are e
a rangi ni mwaiti naba kaubwain te
Tautaeka ake iaon aba mai Makin nako
Arorae n reitaki ma are i Banaba n
reitaki ma are n te aono n Raina. Ao ara
kanganga ngkai bobotakin rongorongo
aikai bwa ana roko ikai ni kaea te
dateline, ao ngaia I kangai ao ngkana
aikoa roko ao tera ae kam a karaoia.
Ngkana aikoa roko ao ti a kona n anga
ara kabanea n tamaroa ae kanga te ware
te guess. Ao I nanokawaki ao anne ae I
ongo irouia kain te finance n au maroro
ma ngaia. Ao I kangai ao antai ae e na
ataia bwa tao katamaroakina are bon te
Tautaeka kam aki recommend nakon te
Tautaeka e na tara riki te tai bwa e
buakaka ao tao 6 months e rangi ni
uarereke ibukin abara ae Kiribati. Tao ti
kona n anganaki teuana te ririki bwa a
bon bobonga raoi riki iai tenaan akaunti.
Ma are aoria bwa a tia ngkai tenaan
bwain taetae aika a nakoraoi te RICS ae
ti a ongongo ao n te tai akanne a kona ni
kamanenaaki naba ni kabonganaaki
ibukin karaaian tenaan ware bwa aonga
naba n roko waare aika a eti mai aon aba
nako Tarawa.
N reitaki ma anne te Tia Babaire, ao
akanne au comments ake kanga a
tabwanin, N na taratara ngkanne iaon te
revenue. Imwain ae I nako n te revenue
ao teuana naba ana comment te Oteta
Tienera ae e anga iaon te ribooti bon
taraan kaubwain te Tautaeka ana net
total asset. Ao e kananokawaki are e
anga te Oteta Tienera bwa man tein te
akaunti are e kaotaki n 2008 ao e bwaka
kaubwain te Tautaeka e bwaka
kaubwaina ni kabane n ana asset n te
mwaiti ni bwaka ae $86 te mirion ni
kabotauaki ma 2007 ao e kangai tein
aron waare ake ti karekei man te ribooti.
N 2006 ao botan kaubwain te Tautaeka
ni kabane $669.4 te mirion n 2007
$663.7 te mirion, n 2008 e bwaka nakon
$577.7 te mirion te bwaka ae $86 tabun
te mirion. E kananokawaki ngkana e a
teimatoa n aki raoiroi kaubwain te
botannaomata. ao a kaotaki itera ake ti
rangi ni buotokai katamaroaan te
accounting system man te cash nakon te
accrual anne e a tia naba n reke iaan te
karikirake are te MIF te management
information system. Tiaki ataia bwa e
aera ngkai e a manga bwaka maiai.
Katamaroaan naba karinan ana kaubwai
te Tautaeka ake a mena inanon rabwatan
ana kambwana ma ana koboreition aki
naba rin inanon aei. Ma e aoria bwa e a
tiku anne nakon te Tautaeka bwa e na
kona ni ibuobuoki ni kabwarabwarai.
Ti a tara te karekemwane te Tia Babaire.
Uoua baika I kan taetae iaon te
karekemwane n aron are e kotekotei te
Oteta Tienera ao n aron naba are e
taekinna ana Komete ni Mwane te
 Kauabong 12 Eberi 2011
Tautaeka. Teuana akea tauan mwiin
tenaan arrears of revenue ae bobotan
mwaitina $11.09 te mirion tengaa. A
bwaka tauan mwiin aikai ae ana mwane
te botannaomata ae a kona ni karekeaki
ngkana e marurung te rikoriko. Tao bon
iai bukina. Ma ti reita ana raraoma te
Oteta Tienera n reitaki ma ana Komete ni
Mwane te Tautaeka bwa kakeaan tauan
mwiin aikai bon kabuaan ana mwane te
botannaomata. N rekereke naba ma ana
karekemwane te Tautaeka ao e kaota
rawawatan naba nanona te Oteta Tienera
ni kabotau tenaan ware atuu ni mwane
aika a bubura tabeua aika a kona n raka
aia karekemwane a rangi ni bwaka n
2008. Teuana maibuakona te import
duty ke te tiute. Ao e bwaka ni
kabotauaki ma te ware are e reereke n
2007 n 2006 n te bwaka ae 1.915 te
mirion e rangi ni bubura te bwaka anne.
Ao ti bon raraoma ti reita te raraoma e
aki katebenakoa te Oteta Tienera bwa
tera raoi bon bukina. Ma e na teretere ao
ngkana I kabwara bure ngkana e aki
rekereke ma anne e teretere bwa n ara
ribooti ngaira kain te Komete are ti
rinanon te roko mairouia I-abatera i
Kiribati ao ana kakoaua raou ni Komete
bwa ngke ti a interview ma ngaia ti a
weteia ake a riai ni maroro ao ti maroro
ma ngaia ao ti weteia naba taan mwakuri
n te custom ake a tia ni mwakuri n
reitaki ma bon taan mwakuri n tenaan
store ake a rekereke naba ma te waaki n
bitineti irouia i abatera ao tera ae e riki e
kuneaki bwa angiia taan bitineti ao I
kabwara bure angiia taan bitineti aika i
Tiaina ae a roko ngkai i Kiribati angiia a
kaoi aia bwai ni bitineti ao a karabai man
te custom. A otanaki te naan tibwati e a
roko neiere te tia bobwai temanna n te
bitineti are e na float bwa e kaotinakoi
ana tibwati n ienikuri bwa e na toka n
kaibuke ma ngaai bwa e na nako ni
kaboanako i aon aba e a roko naba
rimwiana iroun ana tia mwakuri
temanna te I-tiaina ao e a karautaeka
bwa iai moa baika inanon ana tibwati ae
e na riai n anai, ao tera baikekei ngke e
anai? Tenaan tai ni bai, tenaan boiarara,
tenaan jewels ke aia bwai ni katamaroa
aine moromoro ma tenaan mae. Ti a
manga ongora iroun are temanna a
otanaki tenaan bwaibu ao tera kanoan
baibu akanne ngaia teaina te baibu a rin
inanona tenaan kunnikai, kunnikai n
ataei, e oon teaina te bwaibu e kakanoa.
Ao anne ae ti kanamakinna bwa bukin
bwakan te import duty teuana
maibuakona ngkana e koaua bwa e na
bwaka ibukin buakakan te iokinibwai n
2008 ibukin te financial crisis e buakaka
n te mwane n te aonnaba ao anne bon
teuana ma kona butimwaea naba te
Tautaeka ane n te ribooti tiaki rangi ni
katerei recommendations akanne n ara
ribooti bwa are tiaki anne kanoan ara
terms of reference. Ma are aron te
ongora are a tangiria aomata bwa ti na
ongora mairouia. Ngaia are tiaki tii
Tiaina bon te anua ae tabangaki ma are
ti ataia ngkai bwa I-Tiaina ni wakin aia
bitineti ae a oreia nako ngkai aia bitineti
kain Kiribati. A dominant ngkai te
bitineti sector I-Tiaina. Ae n otara a rangi
ni kaungai rokoia te Tautaeka aei. Ma
ngkana a nang roko ao a nang kaotiotii
raoi mwiin aia iokinibwai bwa e aonga n
reke ana karekemwane te botannaomata
 Kauabong 12 Eberi 2011
ao anne e riai n taraaki bwa teuana te
bwai ae ngaia ae e karika bwakan ana
karekemwane te Tautaeka. Iaon
kabanemwane te Tia Babaire ao e
teretere 2 kanga bwaai aika a kakawaki
iaan ana kabanemwane te Tautaeka are
e katerei te Oteta Tienera ao e boutokai
naba te Komete n te Mwane. Teuana
ririikiraken ngkai te kabwara tarau ke
ana tarau te Tautaeka tenaan public
debts tao ana tarau n te loan ana tarau n
te bangke e a rikirake ao e a roko te tai
are e a koreia n ana ribooti te Oteta
Tienera bwa e a riai n tarataraki ngkai
aei bwa e nang riki bwa ai te
kabanemwane teuana ae e rangi ni
bubura. Te kauoua n aron are e a tia ni
mwaneweia naba raou n Tia Tei temanna
mai Nikunau are ngaia te mataniwii n te
kaitara, kabanemwane ake aki eti ni
kaineti ma mwaitin te kabanemwane ake
a riai taabo ni mwakuri ni kabongana
inanon te tai ni kataumwane are e a tia
ni kabwataki man te Auti n Tei. A mwaiti
taabo ni mwakuri akanne bwa tao 5 e aki
teretere n te ribooti bwa tera ana
kainibaire te Tautaeka iaon taabo ni
mwakuri ake a riaon are e a tia ni
katauaki ao ni kariaiakaki. N akean te
kainibaire ae na wene te kainibaire ae e
na karekea te unga n nano te kainibaire
ae e na karekea te marurung ao te
kakaonimaki riki nakon are e a bon tia ni
baireaki anne e na buoka tararuakin ana
mwane te botannaomata. e aki rangi n
teretere n ana ribooti ana Komete te
botannaomata te bwai ae e aranaki bwa
tenaan special funds bwa are anne naba
teuana te itera ae e kotekoteia te Oteta
Tienera n ana ribooti. Ao tii teuana
maibuakona are e katerea bwa te stabex
ma e teimatoa au iango ni kakae bwa
teuana te special fund naba ae ti
teimatoa ngkai ni kakaea bwa bon te
special fund ke tiaki te coinage. N ana
ribooti te Oteta Tienera e katea te coinage
account bwa ngaia te special fund. Ma e
a tia ni bwaka aei amn te ribooti n te
kataumwane. E bwaka aei man te ririki
2007 ke 2008 e aki oti ngkai iaan ana
kataumwane te Tautaeka te akaunti ae ti
taku n ara koaua ae e bwaka iaan te
special fund ae te coinage. Te Oteta
Tienera e katerea naba ngkai n te ribooti
bwa anne naba teuana te akaunti ae e
aranna naba bwa te special fund. E
aoria bwa are e na kona anne, I a katikui
maroro iaon te RERF bwa bon iai ane e
na anga te maroro iaona. Ma I a motika
au maroro ni kangai, I kaoka riki te
kaitau nakoia ake a tia ni katauraoa ana
akaunti te Tautaeka ao e koaua ngkai
kam rabwa bwa are kam kataia ni
mwakuri nakon te tai are e wene iaan te
tua. Ma te titiraki e realistic te tai anne
ngkai ke e aki. E nakoraoi te tai n
tarakin ami bwai ni mwakuri bwa aki
rangi n toamau. Te management
information system otau ai akea te
PEPAM are ti taku bwa ngaia te kabanea
n system are kanga e a tia ni waaki iai te
katamaroa. E aoria bwa are e a tiku
akanne bwa ana katamaroa te Tautaeka.
Te kauoua I karabwa te Oteta Tienera
riki n ana ribooti, e aoria bwa are ai uoua
ngkai te ribooti ma are te kantaninga
ngkai kanga te mwananga rake nakon
bobotan ribooti ae tii teuana bwa e aonga
n aki kakua ma ngkana anne te iango
bwa e na bon teimatoa ni uoua tera ma
 Kauabong 12 Eberi 2011
are uoua ni kangai ma ko a bokinii naba
n teuana antai ae e na ataia ao anne are
e na kanakoraoa aron te wareware. Ao n
reitaki ma are I taku n te format ae ti
bwainna ngkai e a kanganga akea iai ana
akaunti te RERF are e tataneiai n ririn n
ana ribooti ngkoa te Oteta Tienera n
ririki aika a nako. E aoria bwa are e tiku
anne bwa bon te bubuti nakon te Oteta
Tienera, tera katamaroakina riki. Ao n
reitaki ma ana akaunti te Tautaeka ae n
otara e tuai man roko n te Auti n Tei aei.
Ao te titiraki e aera ngkai e na roko aia
akaunti kambwana ma koboreition ana
karokoaki inanon te Auti n Tei aei n
reitaki ma ana ribooti te Oteta Tienera ao
n reitaki ma ana ribooti te botannaomata
ke ana Komete ni Mwane te
botannaomata e aera ngkai e na aki naba
karokoaki n te Auti n Tei aei ana akaunti
te Tautaeka, teuana uoua te kaobi ae e
katukaki inanon te Auti n Tei ngkana e
koaua bwa e na rangi ni matenten ao
anne e na ibuobuoki. Ngkana te soft
coffee ke te electronic coffee e karekeaki
nakon te Auti n Tei anne e na ibuobuoki
riki nakoia ake a taku bwa a bon kan
ukeuke riki. Ti kabwara bure bwa tiaki
kamangoran ana aobiti te Oteta Tienera
ma n tabetai a bon kona ni kakaokoro
itera aika ko kan kakaei n am
rongorongo aikai. Ngaia anne te bubuti
teuana, ai bon te bwana ni kabwara bure
ngkana aki rangi n tangiraoi taian
maroro. I a kabwara bure nakon te
ongora ao I boutokaa te kaoti.
Tibiika: Te Minitita ibukin Environmenta
aaba ao karikirakean te ununiki.
Hon. Amberoti Nikora : Te Tia Babaire ko
rabwa ngkai ko anganai au tai are N na
kona naba n reita manga aron te maroro
iaon te kaoti are e a tia n tabekaki n te
bwakantaai aio ke tao e moanaki ma
ngke ingabong ao te aro naba bwa e na
kona naba n anga are tao e na manena
ibukin naba kanoan te tabeka aio ke tao
te ribooti ae e a wene imatara are e a tia
ni karauaki ni barongaaki man taabo ake
a tia ni karaoaki mai iai, ao ti a reitii
kaitau n aron are kanga a tia n aroraki
nakoia naake tabeia mai moan te waaki
ni karokoa tao ai rokona ikai. Ao n aron
ae e a tia n taekinaki ao I taku bwa aio
teuana te akaunti ae moan baan te
kakawaki, are e rangi ni kainanoaki n
taai nako bwa ena riai n tauraoi tera
ngke e roroko raoi n taina ao tera ngke e
aera riki, ao e aera riki te Tia Babaire
bwa e aonga n reke ara tai ngaira Taan
Tei n aron ae e na kariaiakaki iaan
uotakina n te tai aio bwa ti na bon
karaua ni berinoia ao n rinanona n tarai
kanoa ake a kaoti iai n te aro naba bwa
ngkana ti kona ni kauntaekaia ikai te Tia
Babaire ao e na reke naba aia tai ara
botannaomata aika iaon Kiribati aika a
ongongora tao n ataia teutana ke tao n
ongora teutana ke tao mwaitira are a
kona n ota iai inanon te maroro ma te
kauntaeka te Tia Babaire bwa tera ae e
riki ke tera ae e a tia ni karaoia te
Tautaeka teuana ma teuana n aron te
ribooti are e oti n te ribooti teuana ma
teuana bwa e uara. Tera ngai are e a
karaoaki n au mwane ngai te aomata ae I
mena i buki ke I mena iaa te Tia Babaire
inanon te ririki anne. mwaitira ae e
kabaneaki, mwaitira ae kabonganaaki ao
 Kauabong 12 Eberi 2011
mwaitira ae kangaiakinaki mwaitira ae e
aera riki te Tia Babaire tao aio te tai ae e
kakawaki naba irairkin are a tia n
taekinaki bwa aia tai te botannaomata n
ongora bwa tera te bwai ae riki. Ao tao
bon arona bwa are te katei ngkana iai am
bwai ake am karikirake ae ko bwaibwai
iai ao kona bon tabeaianga ao kona bon
titiraki ao ni kakaea bwa e uara, e uara
aron wakinan te bwai are ngkoe te tia
bwaibwai naba iai temanna ae te I-
Kiribati. Ngkana e raoiroi ao tao kona
kukurei ma ngkana e aki naba raoiroi te
Tia Babaire ao kona bon bae n un. Ao
kona titiraki ao kona kakaea bwa tera ae
karaoaki. Ao ti karabwa aron are e a tia
ni karaoia te aobiti ni mwane bwa e a tia
n arorii kanoan bwaai ni kabane ake a
kainanoaki iaan te tua ibukin te ririki
ane 2008 ni karaua ni karaoia n angan
are tao e tangiraki iaan te tua ma aron
tao te accounting standard are e
taetaekinaki te Tia Babaire. Ao e a tia n
uotarake anne ao e aroria imatan te
Oteta Tienera ao inanon biriakinan
ngkanne are tao tibwangan te Oteta
Tienera ngkanne ikanne e a manga tia n
rinanon are e a tia ni karaoia te Oteta
Tienera inanon tibwangana naba are e
kabaeaki iai iaan te tua ao n uotiarake
tao nakoim te Tibiika ao nakon riki antai
are e na riai n roko irouna. Ao imwina
ngkanne are tao e a karauaki ngkanne n
barongaaki irouia kain ana Komete te
Auti n Tei aio Kometen te Mwane ibukin
ngkanne ae ai katabeana nakon te Auti n
Tei aio. Ao n aron are e a tia ni baireaki
iaan te tua te Tia Babaire. Ao ngke
aroraki bwaai aikai te Tia Babaire ao a
kaweneaki taian rongorongo ma aron
baike a tia n tuoaki inanon te ririki anne
te Tia Babaire ao e okiriira ni kabane
ngaira ake iai katabeara inanon te waaki
aei te Tia Babaire bwa tera te bwai ae ti
riai n ongo iai ao tera te bwai ae e a tia n
riki ao ti riai ni kanakoi taningara nako
iai ao n taraia bwa tera te rongorongo are
e otinako ikanne. Are nanona naba bwa
ngaira Ministries ni kabane ake ti kabutii
waaki ma rabwata ake a tei ian te tua
ma botaki ake kanga iai kabaeaia inanon
naba te waaki ni kataumwane inanon te
ririki teuana ma teuana aikai taai ake ti
taku bwa ana riai naba n ongora iai te
koraki aikai. Ao ngaira aika Taan Tei ti
rawei naba ongoraara ma Minitita ake
tao iai tabeia ni botaki aika a kakokoro
bwa ti na taraia bwa tera ae e riki n ara
botaki ni mwakuri ae kakaokoro ao tera
ae e kuneaki ao tera te kanganga are e
kaoti ao ti na riai n rabakau n
ongoraeakinna ao ni kaetia ni kakaea
angan bwainaorakiana ke tao tera riki te
Tia Babaire ibukin kaekaan tenaan
rongorongo akanne te Tia Babaire. are
nanona e okiriira naba ngaira taan
koroboki ni kabane naake a mwiokoaki n
te akaunti n taabo ni mwakuri ni kabane
ao naake a mwiokoaki naba ni itera ni
waaki n itera ni waaki ake a rekereke ma
kabutan te mwane ao tararuaan te
mwane n aron teina ae ti mena iai ngkai
n te system te Tia Babaire. ngaia are aio
naba aia tai taan koroboki n ongora bwa
aio teina ae e kateaki mai iai man tain te
moan inaomata iai te Tia Babaire ni
karokoa te bong aei. A tuai ni bitaki
bwaai ni kabane te Tia Babaire a tuai ni
bitaki a tuai ni karaoaki bitaki aika a
bubura ake ana bita anne a bane n tiku
 Kauabong 12 Eberi 2011
mwioko man te tai arei ni karokoa te tai
aio n aron teina are I taekinna. E
anganaki te Tia Koroboki n te botaki ni
mwakuri te moan tabe ae moan te
kakawaki bwa ngaia ae e na tara butin
ana mwane te botaki ni mwakuri are e
mwiokoaki iai inanon ana ministry. Iai
titiraki aika a kaoti te Tia Babaire ao e na
riai n tekateka te Tia Babaire ao ni
kakaeaki te kaeka bwa tera ae e riki iai.
Au kantaninga bwa botaki ni mwakuri te
Tia Babaire aika a mwaneweaki inanon
te ribooti aio ma rabwata riki ake a tei
naba iaan te tua bwa a rekereke naba ma
aron kabonganaan te mwane n te ririki
teuana ma teuana te Tia Babaire ao anne
te bwai ae I taku bwa ti a manga
kabaeaki ngkanne bwa ti a riai n aroria
ikai bwa tera ae e riki. Tao e koaua tao e
kanganga iroun te Minitita n te Mwane
bwa e nang rarangai bwaai ni kabane ni
kaekai bwaai ake tao bwaai ake a oti n te
tabo teuana te ministry teuana,
kabwakan te itera teuana ke tao aki
kaetan te ware ma te mwane man tera
are e riki n te tabo teuana te Tia Babaire,
bwa tao ti kakoaua bwa bon anne te
kanganga ae e na bon rangi ni kainano
ke ni matoatoa aron karaoakina man te
botaki ni mwane. E ngae ngke tao taian
records irouna ni kabane n te tai teuana
ma teuana n aron e e a manga aki ma
aron rarangakina ma aron kaotakina
nakon te Auti n Tei aio ao nakoia te
botannaomata tao e na bon matoatoa. Ao
tao anne ae ti na kona ngkanne tiaki
ataia bwa abwakira ae ti na kona ni
kabongana n te tai aio te Tia Babaire n
raranga ngkai teuana ni kaitiakia nakon
te botannaomata bwa tera arei ao tera
arei ao tera arei, a kona n oti teuana ke
uoua inanon te maroro n te tai aio ao tao
nikiraia akana a bon tiku inanon te
ribooti kai tao ana bon tiku bwa baika
ana bon karaoaki bwa a taekinaki ke aki
inanon te tai aio te Tia Babaire ma a
wene bwa taian tuatua ke taian
rongorongo aika ana riai n moantaai ni
karaoaki ao ni kaetaki aroia n aron are e
kantaningaaki. Ngaia tao e koaua bwa
tao e aki rangi n teretere n te maroro n te
tai aio bwa tera raoi te kanganga ae e
nang otinako ngkai bwa ngaia e na riai ni
katuaki raoi iangoana raoi ni koaua bwa
bon te kanganga ni koaua ae e a riki
nakon abara ae Kiribati rinanon te ririki
teuana ma teuana inanon karaoan taian
akaunti ma otinakon rongorongo ma
bwaai ake a riki. E aki rangi n teretere
naba bwa tera aio, e tii taekinaki tao tera
te kaboware n aron ane e tataneiai aio
kanga te mwakuri ae katoa ririki ae iriri
n taai nako. Ao ma ngke e moan
inaomata naba Kiribati ni karokoa te
bong aio ao e a bon iriri naba anne. Ma e
na riai ni katokaki. Kanga anne te katoto
ae I nanonna te Tia Babaire bwa baika a
bon riki bwa kanoan te administration
work ke tao te accounting procedure ae e
na riai n iririraki ni katoa ririki te Tia
Babaire akanne tao angina riki ae bon
tuai man kona n iraki raoi ni koaua n
aron are e tangiraki iaan tuua aika a
wene, tao tuan te mwane ke tuan tera te
Tia Babaire, ao a tuai man konamaki raoi
ni kaetaki aroia bwa ana iraki n aron aei
ao aei ao aei bwa e aonga n itiaki te
kanganga are e aki toki n riiriki man
mwakuri akanne. Ngaia are I kangai bwa
tao angiin te bwai ae e taekinaki te Tia
 Kauabong 12 Eberi 2011
Babaire inanon te ribooti n aron ae ti
tataneiai naba n nonoria man ririki aika
a nako, kanga baike kawain mwakurian
karaoan kawain te mwane ke tao kaetan
te bwai teuana ma teuana te Tia Babaire
ma akea te kabuanibwai ae e buburakaei
ae ti noria are e taekinaki bwa tao e nang
kabuanibwai Kiribati bwa tao e a bua
ana mwane ae e tao irabubua te mirion
ke tao iraua te mirion te Tia Babaire. I
taku bwa anne te bwai ae I kan taetae
moa iai te Tia Babaire bwa I kan kaitiaka
au iango iai n aron taraan te ribooti aio
te Tia Babaire ao I taku bwa ngaia anne
ae I kabotoa iai kanga au moan iango are
I moan taekinna bwa e taekinaki bwa e
raoiroi te ribooti te Tia Babaire iai te
tamaroa ae raoiroi teutana ane e noraki
ma ai bon tii iai riki tabeua kaitiaki ma
katamaroa akana a kainanoaki inanon te
procedure ke tao tuua ake aki iraki
inanon taian itera tabeua tao ngkana ti
tara teuana ane e tabekaki ikai are e
kangai tao taian overspend ake a
taekinaki inanon taian ministry te Tia
Babaire ao kai bon te overspend naba
man ngke ti moan inaomata ni karokoa
te bong aei te Tia Babaire e aki raka te
overspend ma e koaua ae tao e aki kuri n
rangi ni matata bwa tera raoi ae e na
karaoaki nakon te itera anne riki ngkai te
Tua ae Maungatabu e tii kainanoaki bwa
e na uotaki nakon te PAC bwaai akanne
ao n aroraki imatan te Auti n Tei aio te
Tia Babaire, ao e a tia naba. Kanga bon
tii anne te bwai ae e riki. Ma e koaua bwa
n aron te taratara ao norakina bwa e na
riai n toki anne te Tia Babaire ao tao
anne ae ena kammarakaki te iango iai
bwa e na kanga aron katokan te
overspend. Ma e ngae ngke tao iai
bwainaorakiana tabeua te Tia Babaire n
aron tao te virement ke tao te transfer te
Tia Babaire ke tao te supplementary te
Tia Babaire tao bon te aekaki ni mwaan
teuana are ko aki kona ni kakoaua raoi
bwa e na bon toki raoi te tai teuana ma
teuana ni bon akea naba te overspend
teuana tianti te Tia Babaire. tao te bwai
ae ti na butimwaia bwa ena bon riki n
taainako ma tao mwaitin are e na riai
taraki bwa tao e na aki rangi n roko iai te
Tia Babaire ngkana arona bwa ti a roko
ni waare aika tao iraua te mirion ma
iraua te mirion te overspend ao tao anne
ngkanne te kabuanibwai are ti na riai n
taraia bwa ai te kanganga. Ma ngkana ai
tebwina ke uabubua te tara ke teuana
tengaa te tara te Tia Babaire e eti bwa e
bure iaan te tua anne bwa kona aki riai n
overspend. Ma tao te control ao te
procedure iaona ma tera te Tia Babaire
ao anne te bwai ae matoatoa aron
iangoana ao ti a ngae n ongongo irouia
taan koroboki aika a mwaiti te Tia
Babaire ma ngke e moan inaomata naba
te tai te Tia Babaire bwa akanne naba
kanganga aika ti bobo ma ngaai ibukin
baika aki toki n okioki n ana ribooti te
Oteta Tienera ao aroran ikai aia ribooti
kain te PAC n taai nako. Ao tao akanne
kanga katoto tabeua are I taku bwa I kan
kakaea nnera ni koaua bwa tera raoi ae
ti rinnako raoi iai n te ribooti aio ma aron
taraan butin ana waaki te Tautaeka n te
tai teuana ma teuana ma are a tangiria
te botannaomata ni kan ongora inaon
ana akaunti ana bwai ae te waaki ae te
Tautaeka ke tao ana riai ke ana bwaibwai
are inanon te waaki te Tia Babaire bwa e
 Kauabong 12 Eberi 2011
na karaua nanona iai. ao anne ae I
kataia ni kakaea ongoraau mai moan ate
Tia Babaire bwa e a oota ngkai te
botannaomata n ongoraana inanon te
akaunti aio ao e a rau nanona ao aera ao
eaera te Tia Babaire ao tao e koaua. E na
bon kanganga bwa are aki kona ni bane
ni warekaki kanoan te ribooti aio nakoia
aomata. Ngaira Taan Tei ao ti kona ni
manga oki ni kaongoraeia ara
botannaomata ma te bwai ae kakawaki te
Tia Babaire are ti taku bwa e kataia naba
ni katea tamneina te Minitita n te Mwane
tao bon tii bwaai ake ana kanakoaki man
te system ke tao ana kaetaki man te
system bwa e aonga n ae e tararaoi riki
kanoan te ribooti ke kanoan te
rongorongo are e na uotaki nakon te Auti
aio ao e na tara riki n etiruru ma aron
are e kantaningaaki. Bwa ngkana arona
bwa ti na kataia ni bita anne ao ti na
bita naba ngkanne ana opinion te Oteta
Tienera are man qualified nakon
kaitarana are e aki qualified te Tia
Babaire. Au titiraki naba n anne bwa
matoatoara aekakin kaean anne, bwa
ngke ti bon moan inaomata naba ni
karokoa ngkai te Tia Babaire ao bon akea
naba ana akaunti te Tautaeka ae e a tia
n aki qualified te Tia Babaire, ai bon
aekakina naba ma ngkekei ni karokoa te
bong aei. Ao anne ae e kakawaki te Tia
Babaire bwa ti na kakaea angan are ti
taku bwa e na aroraki nakon te
botannaomata ao e na matata ni koaua
ni koaua ma aron are e tangiria te Oteta
Tienera ao e ribotinna te Oteta Tienera
nakon te Auti n Tei ke tao nakon te PAC
ao e na rau te nano iai bwa a iraki
kanoan babaire akanne. Ma n aron ngkai
ae ti na kataia ni wareware inanona ao
ni kataia ni kakaea ke ni kaotinakoa te
bwai teuana ma teuana te Tia Babaire
ana iai ara kanganga. Bwa n tabetai
ngaira ti na tii rinea are ti kangai ti anaa
aio ae mwakoro n te ribooti aio bwa
kanga e angaraoi nakoira ti a manga
anaa ngaira mwakorona ae te iterana aio
bwa kanga e angaraoi naba nakoira ma ti
a kanakoa bwa e aonga n taekinaki
inanon te Auti n Tei. Te bwai ae
kakawaki are ti na bon anga raoi ni
koaua nakon te botannaomata aron
wenen bwaai ao bwaai ake a bon riai raoi
n ongoraa te botannaomata bwa tera ae
riki te Tia Babaire. Ngaia are I kan
kauarerekea ni kangai te Tia Babaire bwa
tao te bwai ae e kan ongora te
botannaomata e uara kawakinan ana
bwai iroun te Tautaeka e raoiroi ke e aki.
Te kauoua ngaira Taan Tei ti kan tangiria
bwa ti irii nanon tuua ke babaire ake a
kaweneaki bwa kawain kabonganaan
tem wane ke tera te Tia Babaire a tia n
eti kawaia n iraki raoi te Tia Babaire ke
aki. Ao ngkana iai kabuanibwai aika a
riki te Tia Babaire ao anne ae ti tangiria.
Ma te kanganga teuana te Tia Babaire
bwa are e a manga rangi ni
kauarerekeaki ana kona te PAC n ninii
nako bwaai aika e riai n nini bwa are ti
kabeaki iaan tibwangana are e kona n te
Tua ae Maungatabu bwa e uarereke ao e
na tii tarai raaka ni kabanemwane ao e
na kabwarabwarai ao e na uotimai nakon
te Auti n Tei. Ma ara ingainga ngaira ae
bati ti tangiria bwa e na nako n rinnako
riki ni kakaei riki bwaai aika a bati. Ao te
katoto teuana ae e taekinaki are te
karikirake n te custom ane i Tiaina. Anne
 Kauabong 12 Eberi 2011
riki ae ti tangiria te Tia Babaire. Ma are
akea n te ribooti aio te Tia Babaire te
bwai anne. bwa ti karinna ikai bwa ti kan
kaea riki are inanona ao i akuna riki bwa
tera ae e riki ikekei, ao tera ara anga ni
kona ni karaoia bwa are te tua e aki
karokoira ma are tao ti bon kona ni
karaoia inanon ara babaire tao n te PAC
ke tera bwa baikara riki aika ti bon kona
n nako, ao tao te Oteta Tienera ti kona
naba n anganna mwakana ke tao ni
kabatia riki mwakana are e na nako n
neneri bwaai akanne ao ni kakaea bwa
tera ae e riki te Tia Babaire. Ma ti a
tekateka ngkai te Tia Babaire ni kataia n
rinanon te ribooti aio ao ni kaotinakoi
ara koaua man tarakin te ribooti ae
bwanin ao ti katinea iai bwa e uara
tarakina. Tiaki kona naba n rangi ni
kangai e a bon buakaka iaon te buakaka,
ke tao e a buakaka te Tautaeka iaon te
buakaka te Tautaeka n aron ae ti kona n
taraia naba n angana anne, ke tao e
raoiroi e rangi n raoiroi anne. Ma te
bwai ae I kan kanga raona iteran au
maroro iai anne te Tia Babaire bwa ti
karabwarabwa bwa iai te tamaroa ae
tamwarakeaki te Tia Babaire ao te
tamaroa anne n aron kawenean
ribotinakin bwaai aika a riki inanon te
ririki ane 2008 ao ti taku bwa ti
karabwarabwa n aron taraan
katamwarakean te tamaroa nakon ake a
tia n taekinaki. Ao te kantaninga bwa e
na tamaroa riki are n te ririki are imwina,
ao are imwina te Tia Babaire bwa anne
kabaeara iaan te tua bwa ena riai n
raoiroi ao n tamaroa te waaki. Ao ngkai
e reke n te tai aio te Tia Babaire ao I taku
bwa anne teuana ae ti a moanna n
onimaki nakon te tai ae imwaira bwa e
nang tabe ni bitaki ao ni kaea riki nanon
te tamaroa are e kantaningaaki te Tia
Babaire n te waaki bwa aonga ni
materaoi nanon ake ti tangitangirii ni
kan tuoi ana bwai te botannaomata ao ni
kakoaua naba nakon te botannaomata
bwa bwaai aika a riki a tabe n tamaroa.
Ao ana onimaki naba te botannaomata ni
kangai ngaia ngkana a tabe n tamaroa ao
ngaia ti na kukurei bwa ngaia tao iai
mwiokoakimi ke tao mwiokoan te Auti n
Tei ke te waaki bwa kam karaoa tabemi.
Akanne boton bwaai ni kabane aika ti na
uneakinii iaon te kaoti aio te Tia Babaire
ti a manga bon kona ngkanne n toana
teuana imwiin teuana ni kaotinakoa ao
ni manga bon rairia n te aro are ti taku
bwa e na aitara ma aron are ti bon
iangoia. Ma e aoria N nang kitana anne
te Tia Babaire bwa I taku bwa e
kakawaki bwa ti a tia n ongora man te
aobiti ni mwane aron ana taratara ma
aron tera ma tera, bwa are bon bwaai ni
kabane akana n te aobiti ni mwane te Tia
Babaire. Ma ngaia riki ma ara taan
rabakau akana a mwaiti akana a bon
kona ni kawenei bwaai aikai ni kabane te
Tia Babaire tao ngaira iai ara atatai ake
tao ti mena n ministry tabeua ngaira
Taan Tei tao ti kona n taraia mai kiraroa
naba n aron atakin ae uarereke ma
bwaai ni kabane aika a mena n te aobiti
ni mwane I taku bwa akanne riki bwaai
ae ti na bon kabanea iai ara
kaninganinga ao ara taratara bwa tera ae
wakinaki. Ao tao ai mwangana nako
ngkanne akana irarikina te Tia Babaire
ae ngaia ngkanne ti na riai naba ni
kaetia bwa ti na kona naba n taraia bwa
 Kauabong 12 Eberi 2011
baikara bwaai aika a riki te Tia Babaire.
Ao e koaua tao bon te ririki teuana ae
2008 kanga bon te ririki ni kamimi bwa
bon anne te tai are e aki raba iroura
ngaira ma te botannaomata bwa te tai ni
kanganga n te aonnaba. Ao iai te
raraoma ma te maku n te tai anne ae
korakora bwa tera te bwai ae e na riki
nakoira nakon Kiribati n te ririki anne.
Are ngke e rotaki te aonnaba n te tai
anne ao ngaira naba ti kantaninga bwa
ana iai bwaai aika ana riki. Ma ti
karabwarabwa bwa e aki rangi n noraki
te kanganga ae buburakaei n aron aika a
riki itinaniku te Tia Babaire. Ao te
akaunti ane e aroraki inanon te ririki
anne ao e aki taekina naba aron te bwai
ae e riki n te aonnaba. E aki naba te
roko n taekinna teutana. Bwa tera
rotakin naba aron kaubwaira ma aron
ara waaki iaon ara mwane n te tai anne.
E aki taekina naba bwakan ara mwane n
te aonnaba ma te RERF are bwakana n
tain te global financial crisis anne te Tia
Babaire ao e riai naba n rin anne ikai te
Tia Babaire bwa e na riai n taraaki raoi
kaubwain Kiribati bwa tera ae e riki. Ma
akea ma te kamimi bwa ti maiu ao ti
keiaki ni buti inanon te tai anne te Tia
Babaire ao a raka aia karekemwane
ministry te Tia Babaire ao e raka naba
ana karekemwane te Tautaeka are bon
ana revenue man waaki aika a bati n te
tai naba anne. Bon te kamimi ngkanne
anne te Tia Babaire. Te mwaiti are ti
kataua ae aongkoa e na bon reke man
ana kataumwane te Tautaeka $58 te
mirion tabun te Tia Babaire ngaia ti
kataua man ae e na bon reke man ana
kataumwane te Tautaeka ae $58 tabun
te mirion te Tia Babaire ao ae ti karekea
$88 tabun te mirion n tokin te ririki, bon
te kamimi ngkanne anne. Ngke e a raka
anne e aera ngke e a raka anne ao e
taekinaki bwa a bwaka taian
karekemwane te Tia Babaire. Man te
ribooti e raka man $58 tabun tengaa te
Tia Babaire nakon $80 tabun tengaa te
Tia Babaire te karekemwane. Ma tao e
koaua e aki rangi n kateretereaki bwa e
aera ngkai e reke anne. Ma anne te
kamimi teuana te Tia Babaire bwa are
man te tai anne ao e a uotaki rikaaki
mwiin te kanganga anne nakon te ririki
are imwina ao are imwina ao are imwina.
Ao tao ti na kan rangi n ataia naba bwa
tera ae e riki 2009 bon mamaran te
kanganga anne te Tia Babaire. Ma tao ti
na bon kona ni kangai kai tao e bon
maiu naba te waaki, e keiaki te Tautaeka
ni buti inanon are e kataumwaneaki ma
kanganga akana a riki akana a riki n te
aonnaba ma ti a tia n rinanon te tai
anne. Ao ti karabwarabwa bwa akea te
kabuanibwai ae e bubura ae e rotaki iai
ara botannaomata. Tao tii boon te kaako,
ae tao tii ngaia riki, ma te waaki ao te
kaubwai are e mena inanon bain ana
botannaomata Kiribati kanga aron
maiuia ana botannaomata e teimatoa ni
buti n aron ae e taneiai te aba iai n aron
ae taneiai te aba iai n akea te
kabuanibwai ae e buburakaei are tao ana
bane ni bwaka kaubwaira naba ngaira
bwa akea ara mwane ao e a bua ara
mwane n Tania ake itinaniku ao anne ae
I nanonna. Ao tiaki buti bwa tiaki kona
ni kabutii ara kaibuke tiaki kona ni
kabutii ara wanikiba nako aonnaba tera
riki te Tia Babaire ao akanne
 Kauabong 12 Eberi 2011
kabuanibwai aika ti taku bwa I nanonii
ikai bwa ngaai aika ti na rangi n
tarataraia riki. Ngaia are tao e kekeiaki te
kekeiaki te Tia Babaire ao te tamaroa are
e keiakinaki naba e ribuakon naba te
kanganga n ai aron anne, ngaia are I
taku bwa ti karabwarabwa bwa ti maiu
ibuakon te kekeiaki ma te kanganga ao ti
roko n te ririki aio man taian kanganga
akanne n aron ae ti taku bwa ti kakoaua
n te tai aei. Tii uoua bwaai aika I kan
okirii ngkanne itera ake a taekinaki iai
itera iai ara itera man ara botaki ni
mwakuri n te MELAD te Tia Babaire, ao
te moanibwai tao te kan ongora bwa tera
te bwai ane e uotakirake iroun te Oteta
Tienera ane raon ana ribooti te Komete
bwa e kainanoaki man ana rabwata te
Lands ke tao te botaki are e mena iroura
bwa iai te kanganga nakon te itera anne.
Ma te concern riki ane e taekinaki n te
itera anne tao bon tii ibukin kan atakina
bwa e aera ngkai e teimatoa n iai te
kaokoro imarenan te finance ao n te
Lands te Tia Babaire n taian records
akana iroura. Ao e koaua aio te mwane
are aia mwane ataei ake a mate aia karo
ke tao aia raa ao e a botaki ngkanne ana
mwane te aomata anne ngkanne ao e a
tauaki ibukiia natina te Tia Babaire. Ao
a karaiaki mwane aikai man te kabowi ke
tao te bangke ao nakon te finance ao te
finance ngkanne e a karaoi ngkanne
kamanomano nakon te atu ni mwane ane
te DNE anne te Tia Babaire are e tauaki
mwiina man ara aobiti n te Lands bwa e
na administrate. Kanga te aekaki ni
process anne. Ao e tararuaaki ngkanne
man te Lands ngkanne ibukin
kawakinana, kabwakakina,
tibwatibwakina ao tera riki are e
kainanoaki iaan te tua te Tia Babaire
bwa e na tabeakinna. Iai naba ngkanne
katabeana are e na riai ni kakanakoa tao
aron kabonganaan mwane akanne
inanon te ririki teuana ma teuana are
aongkoa ngaia ngkanne are e na kaota
ngkanne te balance imarenan ana ware
te finance ao are e kabonganaaki ke e
kamwakuraki ke anaia aia ataei ke tao
antai are e na riai n reke nakoia bwa e na
manga kaeta ngkanne te ware are n te
finance ni kakerikakia nakon tokin te
ririki bwa ai arei ngkanne te balance
imwin arei ao arei. Ma e koaua are iai te
kanganga ngkanne bwa anne ae tao e aki
karaoaki. Ngaia are I kangai aika taian
procedures aika a omitted ke aki
karaoaki inanon te system ake tabeia
bwa ana karaoia. Te mwane aei ngkanne
ngke e mena inanon bain te Lands ao iai
ngkanne aron kabwakakina ao te moan
itera ni bwakamwane are e kakaraoaki
nakoia taan bwaibwai iai e kona n are e a
bon kabwakaaki naba te mwane n
teuana te tai nakoia naake aia bwai te
bwai anne, taan bwaibwai imwiin te
mate, ngkana arona bwa e babairea te
kabowi ke te moti man te bowi bwa e na
karaoaki anne ao e a bon kabwakaaki
naba te mwane n teuana te tai nakoia
taani bwaibwai imwiin te mate anne, ao e
a tia naba. Ti na riai ngkanne ni kaoka
ara payment statement schedule anne
nakon te finance ao ngkanne e a clear
naba ngkanne te balance ae e boou
nakon ana record te finance ao e na itiaki
ngkanne te issue anne ke te titiraki are
te kakaokoro ni ware. Te kauoua ni
manga bwakamwane ngkanne te Tia
 Kauabong 12 Eberi 2011
Babaire mwane aikai ngkana a roko
iroura ao ataei ake aia bwai te bwai aio a
bwaka aia ririki n 18 rikaki te Tia
Babaire ao ngkanne tiaki kona n angania
ataei te mwane anne iaan te tua bwa e
na riai ni karaiaki aia mwane anne
nakon te IBD te Tia Babaire ke n te
bangke bwa iai ngkanne manga bairean
aron ananakina n aron are e taneiai te
aba iai. ao tabeua ngkanne mwane ake a
bon tiku iroura ma a uarereke mwaitia
bwa tao a kee iaan $500 aikoa kona
ngkanne nakon te IBD ma a kona n tiku
iroura ngkanne bwa e a karaoaki
ngkanne te mwakuri ma te finance iaan
te special arrangement ni karinaki iaan
tenaan karinimwane n te finance iaan te
special expenditure head aika a kateaki
bwa akea kariaiakaia bwa ana karinaki n
te bangke ibukina bwa a rangi n
uarereke. Ao ngkanne a kona n
anaanaki ngkanne tabeua te tai, ngaia
anne ngkanne angan bwakan mwane
akanne ma te bwai ngkanne ae e riki e
koaua iai mwiin bwaai ni kabane iroura
ao te kantaninga bwa ni katoa ririki ao
tao ti na katauraoi ngkanne kanga taian
statement of accounts iaon taian
bwakamwane ake a nako ao ni balance
ake iroura ao ti na uotarake anne
ngkanne nakon te finance bwa e na
match ngkanne ma ana figure are e
moan anganira ao e na manga adjust
ngkanne ana figure te finance ni kaineti
ma bwakamwane akanne n te aro bwa e
aonga n otinako te kabanea ni balance n
taainako ni katoa ririki, ma anne ae e
tine iroura ao I taku bwa anne teuana ae
e karika iai ngkanne te query are iaon te
DNE bwa e aera ngkai e teimatoa n iai te
kakaokoro ni balance iaon te ware anne.
Anne rongorongona ni koaua te Tia
Babaire, anne te bwai ae e riki inanon
ana kakae te Komete ao inanon naa te tai
anne ao a tia ni uotarake naba aia kaeka
kain ara aobiti te Tia Babaire nakon te
Komete ma tao e oimwi e aki rinnako
ngkanne te ribooti te Tia Babaire, ao iai
ngkanne te reconciliation ane e a tia ni
kaman waaki te Tia Babaire. E a tia ni
waaki ao e nang kaitiaka te itera anne.
Te kauoua te Tia Babaire iai naba
kainanoan are ti na kaitiakii
rongorongon taian bwakamwane iaon te
riiti ma tera te Tia Babaire ao tao e koaua
ae I rangi ni kabanetai n are teuana N na
riai n aki kabanetai iai, eng, tao e mwaiti
te titiraki iaon te payment iaon te
sublease ni katoa ririki ma te ririki anne
teuana kanga te titiraki ae mwemwe mai
iai bwa iai te mwane ae teuana tabun te
mirion te Tia Babaire are e allocated ngke
e kataumwaneaki ao ngke e a oki tenaan
mwane mwiin taian bwakamwane n te
ririki anne te Tia Babaire ao e kuneaki
bwa ngaia tii $400 tabun te ngaa ae e
paid, ao te titiraki ngkanne bwa e a ngaa
are nikirana, ma N na tii kauarerekea ni
kangai bwa te posting are e karaoaki iaon
te itera anne e a tibwa oti n te accounts
are imwina n 2009. Ngaia are e na adjust
ngkanne te recommendation anne bwa
ana bane ni kabonganaaki moa mwane
te Tia Babaire ake a kataumwaneaki
akekei iai riki rakana ae e a manga
karaoaki te raka ni bwakamwane ibukin
ririki ake tabeua te Tia Babaire n te tai
anne ao te nikira ni balance ngkanne e a
raka nakon are e katauaki are teuana
tabun te mirion te Tia Babaire nakon $1
 Kauabong 12 Eberi 2011
te mirion ruabubua tabun tengaa. Ngaia
are tao e aki reke naba rinnakon anne te
Tia Babaire n ana ribooti te Komete ma I
kukurei n taekinna ngkai bwa ane e na
itiaki ngkanne te query anne n 2009 bwa
e a tia ni posted te adjustment anne ao e
na reflected ngkanne n te ririki are
imwina. Ngaia are au kantaninga bwa e
na itiaki anne te Tia Babaire, iai tenaan
detail aika iroura ao are e a bon tia naba
n reke irouia kain te PAC ma au
kantaninga bwa e na kaitiaka anne n te
aro bwa e na akea te nanououa ibukin
kabonganakin mwaitin te mwane are e
katauaki ibukin te payment sublease ao
e rabwa te Tia Babaire ao akanne baika I
kona n taekin ao ai bon te karabwarabwa
riki nakon ae ti a tia ni manga kona n
reke ara tai ni maroro iaon te kaoti aio ao
ti boutokaa te kaoti. Ko rabwa.
Tibiika : I nora baim te Tia Tei mai
Nikunau ma ko a tia n taetae ma tera ae
ko kan taetae iai.
Mr. Rimeta Beniamina : Iai uoua au
Point of Order te Tia Babaire ma ngkana
I a kanakoi naba n tii teuana bwa e
aonga naba n aki kana te tai. Te moan e
mwaneweia te Minitita n ana maroro bwa
tao man taai aika a nako tao man mwiin
te inaomata ao e tuai man kona n noraki
bwa e nang iraki raoi nanon tuan
kawakinan ao tararuaan ana mwane te
botannaomata te Tia Babaire. I kan
katerea bwa e kairua aio te Tia Babaire
bwa ngkana e kabongana te kaboware
bwa e bon tuai man karaoaki ao ke e
wareware iaon te iteranibaa 21 e katerea
iai te Oteta Tienera n ana ribooti anne
bwa te kabanea n tai are e karaoaki iai te
kaboware are e rangi n successful ke e
nakoraoi bon 2003 mai mwiin te tai anne
ao akea naba ni karokoa te bong aei. Te
kauoua ngkanne ni Point of Order te Tia
Babaire e mwaneweia naba n ana maroro
te Minitita bwa e ngae ngke e rangi ni
korakora te global financial crisis ao e aki
rotaki ana karekemwane te Tautaeka e
birirake ana karekemwane n taint e
kanganga te Tia Babaire. ngkana e
kananona ana kakamwakuri te Tautaeka
ni karekemwane ao N na kataia n refer te
Minitita nakon te iteranibaa 18 n ana
ribooti te Oteta Tienera ane e teretere
ikanne bwa ko karina te 25 ni mirion are
ko butia man te mwane n Tania iaan te
taibora ae revenue ko karinna bwa am
revenue. Ao anne ngkanne are e a
uotarake am karekemwane.
Tibiika : Taiaoka te Tia Tei Point of Order
anne bwa ko kaeta aron waeakin am
tataenikawai ke manga bon taian issue
tabeua aika a boou. Ma ngkana taian
issue tabeua aika a boou ao ko a katikua
nakoia raom akana a tuai n taetae.
Mr. Rimeta Beniamina : Te Tia Babaire
bwa are tao ko aki ongongora ae ti taua
raoi mwiin te bwai aio, e taekinna te
Minitita bwa e ngae ngke e rangi ni
korakora te aonnaba ana crisis ao e na
rangi ni bubura ana karekemwane. Ma N
na tii kauringnga bwa…
Tibiika : Ngaia I ongoraa anne te Tia Tei
ma ae I titirakiniko I kangai iai te Point of
Order kaetakin te bwai are ko taekinna
bwa e bure, ao tiaki manga tenaan point
ni kauntaeka aika a boou. Ma ngkana k
otaku bwa tenaan point ni kauntaeka
 Kauabong 12 Eberi 2011
aika a boou ao ngkanne kona angan
raom temanna ae e tuai n taetae bwa e
na taekinna tiaki ngkoe ae kona taekinna
iaan te Point of Order. Anne ae I kataia n
taekinna nakoim.
Mr. Rimeta Beniamina : Nanona tiaki
kona ngkai ni kaeta te fact are e a tia n
anga te Minitita ae e kairua? Kona
anganira te ruling iai, e a bo aoria ni
kairua ao tiaki kona ni Point of Order iai?
Tibiika : N aron otau te Tia Tei e na
kaetia temanna ae e tuai n taetae bwa te
Point of Order kaetakin am taetaenikawai
are k otaku bwa e miss quote te aomata
are e taetae iai. anne te Point of Order ao
ngkana te fact aika ko taku bwa e kairua
ao ana bwai temanna ae e na manga
taetae bwa e kona ni kaetia, anne otau
iai.
Mr. Rimeta Beniamina : Ngaia e rabwa te
Tia Babaire tao I angania nakai bwa a
kaetia bwa are tao I a tia n taetae ko
rabwa.
Hon. Amberoti Nikora : Te Tia Babaire ao
I kona n tii Point of Order bwa e uangingi
bwa N na tii kaeta are e taekinna ao e a
tia naba, e aki reke 2 te tekan. N na tii
kaetia taiaoka.
Tibiika : Ngaia ao N na tii anganiko
teutana.
Hon. Amberoti Nikora : N na tii butia te
Tia Tei naba ao taan wareware n te
ribooti bwa I wareware man te iteranibaa
9 paragraph 6.9 ao 6.8 ao anne ae I
taetae iai bwa ana karekemwane te
Tautaeka. Ngkana ko kaaki te RERF are
e butaki ao e bon raka naba ana
karekemwane te Tautaeka. Katuka te
RERF n aron are e taekinaki ao e bon
raka naba ana karekemwane page 9
paragraph 6.8 ao 6.9. Ko rabwa te Tia
Babaire.
Tibiika : Ngaia te Tia Tei mai Tarawa
Teinainano are n te maing.
Mr. Teburoro Tito : Ko rabwa te Tia
Babaire ao e kukurei nanou n reita naba
te maroro iaon ana ribooti te PAC
kometen ana Mwane Kiribati iaon ana
akaunti te Tautaeka are e kainaki n 2008
te Tia Babaire. Nanona ibukin teuana te
ririki te Tia Babaire. Te Tia Babaire uoua
te taratara ikai irouia taan ongora bwa
iai aika a taku n aia iango bwa
karakinan rongorognon mwanen te
Tautaeka n 2008 kanga bon aekan naba
2007 ao 2006 ao 2005 ao 2004 bon ma
ngke e moan waaki te waaki te Tia
Babaire. Ma ngaia are tera ae ti na
manga rangi n aera iai, n umaki ke tao n
aera n rangi n nibara iai te Tia Babaire
ao are bon aekana bitineti as usual.
Kanga bon aekakin baika a riiriki ae ena
bon akea te bwai ae ti na tabetabe iai
ma ti nang bon tii kangai naba e a tia
aio, aekan naba are mai mwaina are e a
tia. Te Tia Babaire ngai temanna ae e
kaokoro au taratara n 2008 te Tia
Babaire kanga bon te shock teuana,
teuana te shock ae e rangi n bubura n au
kantaninga ao n au taratara ngai ae I
warekia ao ngkai I a manga ongora te
kaeka te Tia Babaire ao I a bon shock
naba, I a bon shock riki, e a kan toki
burou iai te Tia Babaire bwa ngke ko riai
ni mwebuaka n kainano ko karauko n
 Kauabong 12 Eberi 2011
ringongo ao ngai are I a mwebuaka ao I
riai n aki mwebuaka ao I aki tobwa ana
mwane te botannaomata ma I tarataraia,
I taratarai ibukiia ara botannaomata bwa
are aia mwane tem wane. Ngaia ae a
ngirangira ni biribiria te mwane aio n te
bong ae koraki, taani bitineti, taan raa
riki, taan raa riki te Tia Babaire. Ti bane
ni ngirangira aia mwane kainano te Tia
Babaire ae bobotaki ni katoa ririki n
anaaki ni mwakan te Tautaeka n te itera
teuana ma teuana. Ao ngaia aio te Tia
Babaire? A bati aika a kao kaa n te
kaibuke ae e roko aei, ao ngai temanna
naba ao I a tibwa tounako n nora te
aekaki n anai mwane ae akea n ai arona
bon tii teuana tengaa boon te kaa i
Tiaban teuana tengaa, ma ngke e a
aerake iaon Kiribati te Tia Babaire ao I a
kabwaka 5 tengaa tabun te Tia Babaire.
E na riai ni kai buokaki te I-Kiribati bwa
e kai reke au kaa ma e na kanga n reke
au kaa ao are ngaia bon te kanganga
arona te Tia Babaire bwa teuana e riki
bwa 5 ao angina are e bon nakon te
Tautaeka te Tia Babaire ma ana reitaki
ma rabwata ake a kaingaiakinna te Tia
Babaire ke tao a biriakinna ke tao aera te
Tia Babaire. Ai ngaia te mwane ae ti
taekinna ikai te Tia Babaire ae mwanen
te Tautaeka n 2008 bon aia mwane kain
Kiribati ao akea n are a bon anga naba n
akea rotakiia iai. Ko anga ao e bon
kounako riin rabwatam teuana ma
teuana te Tia Babaire ma ngaia are
ngkana e na karauaki ngkana e nang
kabonganaaki te Tia Babaire ao e na riai
ni bon kabonganaaki raoi n te aro bwa
ana aki bwaintaeaki naake aia mwane te
mwane. Ao ngkana iai baika a riki nakoia
te Tia Babaire ao ti na aki baka n taku
bwa kanga bon te akea nanona. Ao
ngkana e taetae e taetae te Oteta Tienera
ao ngaia bon aekan naba are ngkoa. Ao a
manga taetae Komete kanga bon aekan
naba are ngkoa. Te Tia Babaire moan te
kaokoro 2008, ngaia tiaki. Tabeman a
kaokoroa ni kangai moan te kaokoro bwa
moan te rawawata Kiribati ma ngaia e
otirake te Tautaeka aei ae e kairia nakai
ngkai bwa e otirake n raka. Tao tii iraua
ara mirion ko raka n te tai anne, ao tiaki
uabwi tabun te mirion kanga e kaan
tenibwi te mirion are ko taekinna n te
moantai. Tai betana te rongorongo
kaetieta taningaia kain Kiribati bwa a
kawa kain Kiribati. A kawa ni minotaki
ma $30 te mirion ana raka te Tautaeka n
2008 n ana karekemwane ma ngke bon
tii iraua te mirion te Tia Babaire. Ae tao
e manenanti n reke n te akawa bwa tao e
a tii kangai naba i marawa ke tera ao e a
reke naba. Te Tia Babaire ngkana ti tara
te bwai ae ti noria imatara te Tia Babaire
iai te tamnei ngai ae I noria, e taku te
Minitita are e a bon tibwa taetae, kanga e
a tabe n tamaroa riki man nakon ara mai
mwaina, ngai temanna ae I kangai e a
tabe ni buakaka riki, ni buakaka riki, ao
ngkam ti a kakioa tera te bokaboka ke
tera te Tia Babaire. Au koaua anne te
Tia Babaire bwa tera ae I noria n ana
kataumwane te Tautaeka ni katoa ririki
te Tia Babaire te kataumwane ni
kakabotikiraoi, ao are ai kanoana anne.
Bwa ngke ko bon kainanoa tebwina ao ko
tii kaota 5 bwa aongkoa bon tii 5 bwa
ngke e a boo taina bwa tebwina naba a
raka boon bwaai, ao e raka tangiran te
bwain aoraki ao e raka tera, ao ngkoe are
 Kauabong 12 Eberi 2011
ko tineia naba bwa ko kan kaotiko bwa
ko rangi ni bwati n tikotiko ao n
rakorako ko bwaati ni katirim, te tia
katirim ngkoe man tokin te tai ao ko a
kume taia n aki akaka n ana te mwane
teuana man kangai akinna man riaon
taian waaki ake a riai n aki riaoaki. Eng,
waniua tabun te mirio te Tia Babaire,
akea kariaiakam n te Auti n Tei aei bwa
kona kabongana 8 te mirion riki ma are
ko kabongana ao e kangai te Minitita
ngkana tao tii irabwi tengaa ao e kangai
te Minitita ngkana tao tii 8 tabun te
mirion te Tia Babaire akea kariaiakam n
te Auti aei bwa kona kabongana 8 te
mirion riki, e aera ko kabongana? Ao e
kangai te Minitita ngkana tao tii tao
irabwi tengaa ikanne ke tao irabwi
tengaa te raka ikanne ao ikanne ngaia
tao bon te bwai ae tatane te aba iai e
aoria n urua te tua ma are bon te bwai ae
uarereke. Te Tia Babaire ngai temanna
ae e tabetabe au iango n taainako.
Ngkana e uruakaki te tua ao ti riai n
tabetabe ni kakakaea bwainaorakiana
bwa e aera e uruakaki te tua. Ao ti na
kammaraki ara iango. Ngai e reke au
iango ngkai I taratara te waaki aei te Tia
Babaire, bwa I taku bwa e aki rikirake n
tamaroa te waaki n aron ana tararua te
Tautaeka iaon ana kataumwane aron
kabutan te kataumwane aron karaoan
ana kataumwane n nakomai are e aki
koaua ni koaua bwa kanga e katetekea
anne, e aki katekea are bon ngaia ma e
katekea aana, e aera ngkai kona
kakatekea aana? Tera ae ko tatangiria
iaana iai. E bon raoiroi ngke ko katekea
aona. Anne ara waaki ngaira te Tia
Babaire ngke ti wakina te waaki ara
kataumwane ti kan kakatekea aona
ngkana bon te ware aio ao ti kan katekea
aona bwa e kangai ara koaua bwa
ngkana e aki bane ao ane e na bon
manga mena bwa e kakawaki ae
mwawawa te waaki e tau te mwane tiaki
tii booia taani mwakuri ma aia bwai ni
mwakuri, ao ai tera are ko a katokai
booia taani mwakuri, kabenta a bane n
reke boia ma akea aia ama, akea aia
neera ao akea aia raa. Taokita ko a
katokai booia ma neeti ao akea aia bwain
aoraki ao akea aia bwai ni mwakuri n te
onaoraki, ao kanga tera bongana
ngkanne te Tia Babaire. Ao a rikirake
boon bwaai aikai ao ngkoe are ko tineia
naba are tao ko bobwai man te buraneti
teuana bwa a birirake boon bwaai ngkai
iaon te aonnaba aei, ao ngkoe te ririki
teuana ma teuana e tabe n ororeia
rikaaki n tautaua. Te Tia Babaire are bon
kanoan te bwai ae e aranaki bwa te aki
koaua ni koaua. Ao ngkana ko waaki n
aki koaua ni koaua ao e na bon okiriko
ma ngaia are taetae ngkai, aio uaan am
aki koaua ni koaua bwa e ewaa te
bebetanaki bwaai, ko betanna ni
kangkangiia ni karewerewea ni kangai ao
ni kangai ao n tokina e a oreiko te ribooti
aei ao ko a manga taku naba bwa akea
bonganana. Te Tia Babaire, I karabwaia
kain te Komete bwa aki wimakiki, tao a
reke iaan ana mena te Tautaeka a kaki
anne bwa I nora te nano te Tia Babaire ni
kan katurua te rongorongo nakon te
Tautaeka bwa e kakawaki aio bwa aia
mwane kain Kiribati. Te Tia Babaire e
taetaekinaki n taai aikai iaon te aba ae
Biti ae e kangai bwa tao e bon raoiroi
ngke e bon kabureaki teuare Labuka bwa
 Kauabong 12 Eberi 2011
ngke e aki kabureaki ao e a manga
anaaki n anganaki kanga te metera ke
tera imwin are kanga e uki ni kabwaka te
Tautaeka n te aki akaka n te kati ao tera
ae e reke ngkai iaon Biti e a riki bwa ai te
mwaan ngkai tauan te Tautaeka ma te
katii, karenakoana n te katii. Te Tia
Babaire te reirei nakon ae ti waaki iai
bwa tao ti a bon riai naba n aki manga
kangai kanga bon te bwai ae e
kakaraoaki kanga bon te bwai ae
kakaraoaki e raka te kabanemwane iaon
are e katauaki, ke tao ti butia te Tania n
aki kakaongoa te Auti n Tei e bon aoria
naba, ke ti nako n tangomwane n te
bangke n aki kaongoa moa te Auti n Tei e
bon aoria naba, bwa ti bon mwaaka. Ko
bon ataia n am iango bwa a bon aki eti,
riaon te aroaro ma te katei ngkana tao
tiaki te tua. Te Tia Babaire bukin tera e
rangi n raka te kabanemwane iaon are e
baireaki n aron are I taekinna. Ao
ngkana I a kakaea rongorongona te Tia
Babaire ao ane te 8 tabun te mirion anne
7 tabun te mirion mai iai te Tia Babaire
iaon kabwaraan te overdraft, ana bakao
te overdraft n te bangke ngkana e eti au
wareware aio te Oteta Tienera ao te
Komete te Tia Babaire. Ao anne te bwai
are I uneakinna n 2007 are te Tautaeka e
a bon nako bwa akea ana mwane e a tare
ana mwane e a mama ni bubuti maikai
riki tao te Tania bwa e na butia ao e a
nako naba ni wirikiriki ma te Bank
Manatia. Ao ngke I warekareka te
boraraoi anne te Tia Babaire ao e bon
mwaaka te manatia, e na anaia ma te
mwane n Tania ngkana e aki bwara e a
bon anaa naba are e taku, ao tao ngaia
kanoana aei te Tia Babaire. are e a bon
abutia naba te bangke bwa are ko a tia n
angan te bangke mwakana bwa e na bon
anaa te mwane are e tangiria, e noria n
am akaunti e anaia e noria, ngaia are ko
taku tii teutana bakaona ma tera ae ti
noria iai te Tia Babaire ngaia 7 tabun te
mirion ae e oti ngkai ibukin 2008 tao
iraua 2007? Akea au tai n taraia te Tia
Babaire ma I taku bwa aio te bwai ae e
riki. Ngaia are te ririki ae e raka arona te
Tia Babaire, e raka arona bwa a kaotii
tamnei aika a rangi ni kanakonano. Ao te
aeka n tamnei anne ngkana e na
reitinako te Tia Babaire ao I taku bwa ti
na mena iaa nakon taai aika ana roko.
Ngai temanna te Tia Babaire ae I taku
bwa ti a riai ni iango ma ngkai ni karaoa
ara tua ae boou bwa tera ae ti na
karaoia nakoia te koraki ae a rangi ni
kantiabwai ni bon buuta te mwane ae
mwanen Kiribati ngke e a bon tia n toki
butana n ana babaire te Auti n Tei. Ao
ngkana e reke konara anne te Tia
Babaire ao e na baireaki naba taekana
iaan ara tua. Tao ana anaaki ana bwai ni
kabane ke tao e na kabureaki ke e na
iranaki te Tia Babaire, bwa katokana.
Anne ae ti karaoia nakon tuan te
Kauntira ao ngkana kam a tia n
wareware n tuan te Kauntira wareware
iai, ao I kakaotaia Kauntira ni kangai tai
kakaburea ami babaire iaon te mwane
bwa ngkana e bon bure naba ami baire
iaon te mwane ao e bure ami
kanakomwane bwa kam urua tuan te
mwane ma tera n tuan te Kauntira ane
kam na okiraki. Kam na okiraki ao te
Tautaeka a tuai, bwa e tuai n karaoaki te
tua ibukiia Minitita ke tao taani koroboki
ke tao antai ake iai rekerekeia n tiainaan
 Kauabong 12 Eberi 2011
mwane te Tia Babaire e tuai n roko anne.
Ma tao aio te tai teuana te Tia Babaire ae
ti na moanna ni maroroakina te tai ae e
na roko bwa ngkana aki kateaki
bwainaoraki akanne ngkai ao ti na
teimatoa ni kakangai kanga bon aekana,
kanga bon arona ma tao e a bon riki bwa
anuan te maiu aio bwa e na kateaki te
kataumwane ae mwaitina $80 te mirion
ao ti na urua $90 te mirion. Tia manga
urua, ti a manga urua, akana a kan urua
ke a urua bwa bon arona, bon irian te
maiu aei ao anuan te maiu aio bwa ti na
ururua te kataumwane. I taku bwa ti riai
ni katoka te waaki anne. I taku bwa ae ti
tuangaki n te ribooti aei e bon oti bwa te
Oteta Tienera e tabeaianga, ao ngkana e
tabeaianga te Oteta Tienera ao ngaira
ngkanne ti riai naba ngkanne n
tabeaianga te Tia Babaire. Ngkana arona
bwa e kaotii ana tabeaianga te Oteta
Tienera ao ti anganna te aekaki ni kaeka
ae e taekinna te Minitita n te
Environmenta te Tia Babaire ao ti a booi
ngarora nakon te tai ae e na roko te Tia
Babaire. A booi ngaroia kain Kiribati bwa
te Tautaeka are e rineia n te tai teuana
bon te Tautaeka n takakaro ma aia
mwane bwa akea ae e kona ni booa
nukaia bwa are bon aekana ao bon
mwanna anne. Te Tia Babaire ti riai n
tamwarakea te nakoraoi riki. E koaua te
ririki ae 2008 te ririki ae a rotaki kain
Kiribati bwa are e birirake boon te raiti.
Ti na uringa anne, e birirake boona, e
taboro. Ni moan te ririki ni kangai ao ni
kangai ao ni kangai, ao te Tautaeka e
bukiniia taan iokinibwai ma naake
itinaniku bon ngkoe te tia bure, ko matu,
ao ko tia ao ko a manga kataumwanea
bwa e na iteranaki boona iroun te
Tautaeka iai are e kabwaka te aomata ao
iai are e kabwaka te Tautaeka. Iai naba
inanon ara maroro n 2008 te aekaki ni
iango anne. E koaua e aki mwaneweia te
Oteta Tienera bwa tera mwiin anne. Ma
n au kukune te Tia Babaire ae I bon
ongongora irouia taani bitineti aika a
mwaiti a bon manga tangitang nakoiu ni
kangai e tuai man bwara ana tarau te
Tautaeka are boon te raiti are e na
iterana boona. E kaboa te aomata tao
iterana ao ngaia e kaboa iterana. E tuai.
Ngaia I kangai ma kam aki uotiarake, ao
ngaia a taku ‘ti a maku bwa rimwi e a
manga karekei kaira te Tautaeka’ Ao ai
tera arona, ao kai tao ti a mwaninga, bwa
e a tia ni manga anganira te Tautaeka te
karikirake aei ngaia ae ti a mwaninga. Te
aeka n Tautaeka tera aio te Tia Babaire.
Te Tautaeka ni kamangaongao. Te
Tautaeka ni kewekewe bwa ngaia e taku
bwa e na kaboa iteran te raiti ao e aki
roko n te kaboa. E koaua e aki
mwaneweaki ikai ma I bon kakaea bwa
tao e koaua aikai bwaai tabeua e aki
kona n nori bwaai ni kabane te Oteta
Tienera ti kakoaua anne, a rangi ni
mwaiti kurikuri baika e na noria te Oteta
Tienera ma baike e nori ao ti kona ni
kangai n te taetae ni matang ‘the tip of
the iceberg’. Kanga te bwai ae e toka iaon
taari i marawa ae tii teutana tabona tao
tii kangai ni baiu ao e a okinakoa naba te
kaibuke bwa e taku bwa te aiti ae
uarereke ma e aki kangai are inano ngaia
te continents are iaan taari, ao e a
maenako naba te kaibuke. Ngaia are ti
na aki taku bwa te bwai ae uarereke
eng, e uarereke tabona bwa e taketake
 Kauabong 12 Eberi 2011
tabona ae moan te uarereke iaon taari ae
ti noria ma are iaana tera ngkanne? A
taekinaki ITiaina te Tia Babaire, ao e
taekinaki te Komete bwa ngaia e na kona
te Komete n anganaki riki mwakana bwa
e na ninia ITiaina n aia waaki ae a
karaoia ngkai, ngai temanna ae I rangi n
tabeianga. I rangi n tabeaianga n aron
aki taun ana karekemwane te Tautaeka
man te custom ke e aki birirake ana
kataumwane te Tautaeka n aron are e
bon kantaningaaki ngke e a tabe n toka
riki mwaitin te container iaon Kiribati ae
aia container antai ma antai te Tia
Babaire ao tao I karautaeka ngkai I
mwaneweia ITiaina ikai te Tia Babaire,
bwa are e mwaneweaki ngaia ae I kan
rimwia. Ma i Tiaina ake a riki ngkai n
Kiribati ITiaina ake a bon kabetaeaki aia
beeba te Tia Babaire, a rin man te winto,
ao aia kako a manga rin man te winto ao
te ceiling are bon anuam ngkana bon
anua bwa ko rin man te winto ao ko a
ririn naba man te winto ao te ceiling. Ao
antai ae buokiia ni kariniia n te winto ao
te ceiling te Tia Babaire? E a tia ni
kateaki te Komete ao ngkai ko a manga
kangai, ti tangiria Komete bwa ana ninia
te bwai aei aongkoa ko a rangi ni itiaki, I
tangiria bwa N na niniaki bwa n na
niniaki. Ngke bon kain ngkoe te
kamangaongao ma ITiaina antai kewea te
aba. Ko taetae ao e ruberube nanom ni
maaku ao ngkana I bon niniaki ao I bon
rawata riki. Ko a tia n niniaki teutana e a
tia n raweaki te teibi aki ongo kain
Kiribati ma are ti na katangnga mai
Makin nako Arorae ngkana ti a waaki,
bwa ana aongo bwa antai Minitita ake a
rekereke ma ITiaina are a wantongaaki ni
karekareaki ao ngkana e aki tau ao
anganai moa iterana ao kam a manga
anganai imwina, e a rau nanou ao
ngkana e aki ao kamna noria, ao
maroaka ae a riki ni I-Kiribati ao aera a
touaki kawai aika tiaki oi ni kawai ao aia
custom e bwaka? Ao aia mwane riki
tabeua e bwaka? Te Tia Babaire a
bwainataeaki kain Kiribati. Ma e aki oti n
te ribooti aei, ma ti taekinii ikai bwa ti
kan kaotia bwa 2008 tiaki te ririki are e
na eutiarake iai te Minitita, I a rangi ni
botonimwane n te tai aio. I botonimwane
riki nakoia ake mai mwaina. Ko tuai ni
botonimwane te Minitita, ko bon tuai ni
botonimwane naba bwa e kiriaria e
abwabwaki kawaiu. Ngkana ko reita au
iango aio ni karaoi tuua aika imwain
tokin am tai ao ti na okira are e kumei
bwaai aikai ti na kumeia iaan te tua
kanga aekaia Kauntira are a kumeaki
ngkana aki karaoa raoi tabeia iaan tuan
mwanen te Kauntira. Te Tia Babaire aio
au maroro ao N na aki anaa te tai bwa
tao a bati aika a kan maroro I tii kan tii
kanakoa te point anne, anne au
rongorongo I aki ira te kantaninga are
moan te tikiraoi 2008 aio bon reitan
kanga te bwatete rikaaki. Ae ti bon
bwatete rikaaki naba. Ao e aki raba te
bwatete rikaki te Tia Babaire ko a noria
naba ni baika a riki ni maiuraoia kain
Kiribati e bwatete rikaaki, a namakinna a
kainano riki, a kainano riki a kainano
riki. Eng, te mwane n Tania e aki
tamwarake bwa ane e a tabe ni barara ko
a kanakoa te rain are rainin te maiu bwa
kona aki noraki bwa ko mena iaa ko
mena iaon te maiu ke iaan te rain ni
maiu, ti nora am kataumwane ngkai, ko
 Kauabong 12 Eberi 2011
karaba te rain anne bwa te rain arei e
kaota te rain ni maiu. Ko toka iaona ko
bwaka iaana, bwa are te iango n
rabakau. Ko rangi ni bwati, ao kain
Kiribati ae a bon tarataraiko ao ani bon
nora bwatim nakon te tai arei. Bwa ko
bwati ke ko aki, ao e na kaekaia ao
ngkana ti tuangiia bon namakinana
birotoia bwa e boo angina riki ke e a
bwatobwato. Ane e na bon taetae n te tai
teuana ma ngai temanna ae I taku e tau
e bwatobwato te Tautaeka, e a
bwatobwato riki kaubwain Kiribati, bon
ae taekinaki ikai, kaubwain Kiribati e
tabe ni kekerikaaki. Ao a riki baikanne te
Tia Babaire e koaua kanga tiaki taekan
te financial crisis te Tia Babaire. I uringa
are a tuangaki kain Betio n te ririki naba
ae 2008 ao 2009 bwa kam a bane ni
kabaneaki man te tabo ni mwakuri bwa
te financial crisis.
Tibiika : Ngaia taiaoka ni kaokioka am
maroro nakon te kaoti are ana akaunti te
Tautaeka n 2008.
Mr. Teburoro Tito : I taku bwa e rekereke
te Tia Babaire ma e aoria bwa I
butimwaea naba am kauring, ma I bon tii
kan kauarerekea ni kangai bon akea
rekereken kerikaakia taan mwakuri n
taian kambwana aikai ke maunan
kambwana aikai ma biribirin mwanen te
aonnaba are e kabuanibwai. A tau ake i
New York ao ake i Tokyo ao ake i
Washington bwa are a bon toma ma
mwanen te aonnaba, ao aikai bon te aeka
rekerekeia. Ngaia are te Tia Babaire man
taeka tabeua akanne ao I rangi ni
butimwaea te ribooti aio ao e bia riki te
ribooti aio bwa kautan te mata ao otara
nakon ae te koaua ni koaua nakon te
waaki. Ma ti na aki manga karika te
ribooti aio bwa kanga ara bwai ni beta n
rairia ni manga aongkoa bon te bwai ae
arona aio ngke bon arona aio te Tia
Babaire. I buoka te kaoti te Tia Babaire
ao ko rabwa.
Tibiika : Ngaia N na anganiko moa te Tia
Tei mai Tamana.
Mr. Kabetite Mwetaka : Ko rabwa te Tia
Babaire, e koaua are kanga e a bon boo
atin te maroro iaon te akaunti are e a tia
ni wene imatara ae ana akaunti te
Tautaeka ibukin te ririki ae 2008.
Te Tia Babaire, e koaua are aio te mwaiti
ni koaua are e a tia n noria te Oteta
Tienera n reitaki ma te Komete are e a tia
n kateia te Auti n Tei te PAC te Public
Accounts Committee Tia Babaire, ao te
bwai a e kakawaki inanon te ribooti ae
ataaki iroura ti kakoaua bwa aio te
mwaiti are e a tia ni baireia te Auti n Tei
ao ni kataua ibukin wakin te Tautaeka
ibukin te ririki ae 2008. Aio te bwai ae
kakawaki inanon te mwakuri ao e na
noraki iroun te Oteta Tienera ma te PAC
te Tia Babaire are ti a tia n kateia bwa
baikara taian kanganga ake a kona n
noraki inanon te kataumwane are e a tia
ni kabwatia te Auti n Tei inanon te ririki
ae 2008. Aio te Tia Babaire baika ti nori,
ao e koaua are ti wareware inanon te
ribooti are e wene imatara n te tai aei ao I
tabe ni wareware n te mwakoro ae 8
inanon te ribooti ao aikai baika a
kakawaki ake I taku bwa ti na
uneakinna inanon te tai aei te Tia
Babaire, teuana e uara ana
 Kauabong 12 Eberi 2011
karekemwane ke ana karekemwane ana
tabo ni mwakuri nako te Tautaeka are e
a tia n noria te Oteta Tienera n reitaki
ma te PAC, e uara ana kabanemwane are
e a tia ni katauaki man te Auti n Tei
baikara aika taian kanganga aika ti nori
te Tia Babaire. Te bwai ae taekinaki
ngkai te Tia Babaire ao e koaua ao e
teretere are e taekinaki bwa iai te raka ni
kabanemwane ae I taku bwa baika a bon
itiaki taekaia bwa tenaan raka ni
kabanemwane bon iai naba kawaia iaan
te tua ae e kakoauaki bwa ngkana iai
baika a tangiraki man te botaki ni
mwakuri teuana ma teuana are e a tia ni
katauaki ibukina te kataumwane ma iai
ana raka ni kabanemwane ao e na
manga uotaki nakon te Auti n Tei aio
ngaia are ti a uneakina ngkanne te ware
are e a bon tia ni matata inanon te Auti n
Tei aei te Tia Babaire ae te raka ni
kabanemwane aei, ao ti a taekinna bwa
taekinna bwa te mwane ae tao e aki itiaki
ma I taku bwa ti a bon tia ni boonnanoia
ao ti a tia ni kakoaua bwa ngaia tao e
bon riai ibukin te tabo ni mwakuri
teuana ma teuana te onaoraki iraua te
mirion ana raka ni kabanemwane ibukin
butin ana mwakuri, te Onaoraki ae
kakoauaki bwa e tabe ibukin maiuia kain
Kiribati, ao e kakoauaki naba bwa raka
ni kabanemwane ake ti a tia n noria
inanon te Auti n Tei bon baika iai bukiia
te Tia Babaire aika a kakawaki ibukiia
ara botannaomata. tiaki te raka ni
kabanemwane are e na taekinaki ikai
nakoia kain Kiribati bwa a karinna
Minitita aikai ke tao te koraki ake tao
taan mwakuri n te Tautaeka ake a tia ni
bukinaki bwa a karinna n aia buua. Ma I
taku bwa e riai n teretere aei ao e riai ni
kamatataaki nakon te botannaomata
bwa tiaki te kantaninga bwa aongkoa
raka ni kabanemwane aikai a riki bwa
mwaane aika aki ataaki bukiia, mwaane
aika tao a riki bwa taian kamangaongao
nakon te Tautaeka are e mena n te tai
anne. Ma I taku bwa e riai ni matata bwa
aio te tabe ae kakawaki iroun te PAC ao
iroun te Oteta Tienera ibukin baikai, ao
ana kakaeaki bukiia ni koaua bwa
baikara aika a noraki bwa aki manena ke
aki kamanenaaki raoi taian raka ni
kabanemwane aikai. Ti kakoaua bwa
inanon te mwakuri ana mwakuri te PAC
ngkana e noria bwa iai te raka ni
kabanemwane ae akea bukina ao aio ae e
bon tei ke e ataaki iaan te tua bwa
aranaki bwa tenaan unauthorized
expenditure te Tia Babaire. Aikai waare
ake a riai n ataaki bwa waare aika aki
kariaiakaki ao aki butimwaeaki bwa
ngaia kabanemwane aika a riai te Tia
Babaire. Ma I taku bwa e riai ni matata
bwa are aikai waare aika ti a bon tia e a
tia n uotiirake te Tautaeka ni katereterei
bukiia bwa tao te onaoraki e a manga
tangira riki te bwainaoraki ibukin te
botannaomata tao te tabo ni mwakuri
riki tabeua aika a kainanoaki itera
tabeua ibukin naba te botannaomata te
Tia Babaire ibukiia kain Kiribati ae
bwanin. Ma te bwai ae kakawaki te Tia
Babaire ae I tangiria bwa ti na noria eng,
are aio kaitiakakin aio te Tia Babaire ao
n aron ae ataaki iroura bwa iai aron
kaitiakakina n aron are e a tia n tangiria
te tia moti ae rietata waare ake aki itiaki
raoi rongorongoia a riai ni kaitiakaki iaan
te statement are e riai ni karaoaki nakon
 Kauabong 12 Eberi 2011
te bowi are e rietata ao anne are e a tia ni
karaoaki mairouia kain te itera ae te
kaitara are a tia ni uneakinna ao a ti a
tia naba ni kaitiaka aio inanon te tai ae
nako ibukin ana kamatata te tia moti ae
rietata ibukin waare aika a uneakinaki n
te tai aio te Tia Babaire. Ngaia are I taku
bwa ana rau nanora ao I taku bwa aio
naba te kantaninga ae kakawaki bwa
waare aika a raka aikai e teretere iroura
ngkanne bwa bon waare aika ti a tia n
ongoraeakin bukiia e a tia ni kariaia te
Auti aei ibukin tenaan manga
kataumwane ake a tia ni manga
uotakirake ibukin baike a kainanoaki n
te tai teuana ma te tai teuana. Ngaia are
I taku bwa a itiaki aikai te Tia Babaire
ma noran te ribooti aio te Tia Babaire
irou ao e kakoauaki bwa e bon teimatoa
taian kanganga aika a riki ai moara riki
ai bon irouia taan mwakuri te Tia
Babaire ao I taku bwa aio te bwai teuana
ae e riai n taraaki ao aikai ake ti a tia ni
kataia ni kakaei angaia ke e a tia naba te
PAC ni kakaei angaia ao ni iangoia bwa
tera aroia n anaki mwaane aikai ke ni
kaokaki mwaane ake a tia n bua ae ana
mwane te botannaomata bon man aia
mwakuri buaka taani mwakuri tabeman.
Ngaia are aikai baika ti taku bwa e rangi
ni kakawaki inanon ana ribooti te Oteta
Tienera bwa ti na noria bwa mwaitira
riki te mwane ae kabaneaki ngkai irouia
ara aomata inanon te aki mwakuri raoi.
Mwaitira aika a riai ni kaokaki mairouia
ao tera aron kaokakiia ti a tia n reitaki ke
e a tia n reitaki te PAC te tia kaeti tua ke
te Attorney General ti kataia ni kakaei
angan aikai ao a tia ni kakaeaki angaia,
ma I taku bwa aikai baika a rangi ni
kakawaki inanon te ribooti te Tia
Babaire. ao ti riai ni katei tuua mani
kakaei riki angaia aika ana mwaaka riki
ao ana noraba nakon kaokakin itera ni
kabanemwane aikai aika a kairua ake ti
noria bwa a bon kairua ibukin te
mwakuri te Tia Babaire. ao I taku bwa e
kaokoro ngkanne ae iteran te
kabanemwane aio ma iteran te
kabanemwane are ana kabanemwane te
Tautaeka inanon wakin ana mwakuri.
Aikai a bon teretere ngaia are a riai n
rau te nano iai te Tia Babaire ma ti riai
riki n tarataraia bwa tera riki ara anga ni
kakaei riki ara anga, a mwaiti ngkai aika
a taekinaki ao iai aia kanganga ke tao
baikara aika a tia n riki irouia a birinako
ni kararoaia, aikai baika ti taraia naba
bwa tera te tua ae ti riai ni karaoia
ibukin aikai. Ao baikara riki ara anga ae
e na mwaaka ibukin karaoan aikai te Tia
Babaire. Ngaia are e na aki rangi n
abwabwaki au maroro te Tia Babaire
iaon aei ma I taku bwa aikai baika ti
noria inanon te ribooti aei ao ti kaitau
iai. ti kaitaua te Oteta Tienera ma kain
ana aobiti ibukin katauraoan aei ao
moara riki bon te Ministry of Finance are
bon ngaia ae e tararua raoi butin ana
mwane te botannaomata ke te Tautaeka
are ngaia ae e monitor aron te
kabanemwane man te ministry teuana
ma teuana. Ngaia are I taku bwa aikai
baika ti kaitau iai bwa aki raba nakoira,
ao aki karabaki nakon te botannaomata
ma a kateretereaki bwa aikai baika a bon
riki inanon te mwakuri ao ti kakoaua
bwa a tia ni bane ni kaitiakaki ibukiia te
mwaiti ae e uneakinaki ngkai ae tao 8
tabun te mirion a tia ni bane ni wene
 Kauabong 12 Eberi 2011
imatan te Auti n Tei aio kaitiakakin
taekaia ibukin ana waaki te Tautaeka
inanon te ririki ae 2008 ibukin ana
mwakuri. Ngaia are I taku bwa aikai
baika a kakawaki te Tia Babaire ao ti riai
ni karau nanora iai ao ti riai n nori baika
a bon kakawaki ibukin ara
botannaomata tao te raka ni
kabanemwane aika ti nori baikara riki
aika a tia ni manga anaaki man iteran
mwaane tabeua aika a kona n taraaki
bwa kanoan ana ribooti te Oteta Tienera
ibukin mwaane aika anaaki ibukin
buokan te waaki ibukia ara
botannaomata te Tia Babaire. te bwai ae
kakawaki I taku bwa namakinan ae e
karaoia te Tautaeka n te tai aei ao
baikara ake e a tia ni kataia ni kekeiaki
ni kateimatoa inanon taian kanganga
aika a mwaiti, ti bon teimatoa naba ngkai
ni mooi n te ii ti teimatoa ni karekea
boon ara ben ngaira kain buuki n te boo
ae raoiroi ti teimatoa naba ni kakarekea
naba ara mwane ngaira aika kaara ao e
nang manga rinanoaki riki manga aron
aia mwane kaara ngkai, kanga baika a
kakawaki te Tia Babaire aika ti nori bwa
akea te kanganga iai e ngae ngke iai
taian kanganga nakon te Tautaeka n te
tai aei ma e tabe ni kekeiaki ao e eti are e
taekinaki bwa e ngae ngke iai kangangan
te ririki ae 2008 ma e bon oti naba e
kakawaki ae teuana te tianti te Tia
Babaire te raka. E ngae ngke tii iraua te
mirion te raka ma e rangi ni kakawaki ae
teuana te tianti ibukiia ara
botannaomata bwa e kaotaki iai aron te
kakamwakuri te mwakuri ae kakawaki te
Tia Babaire ibukiia ara botannaomata.
Ngaia are aikai bwanau te Tia Babaire
aikai bwanaau te Tia Babaire are I a
kona n raona iai te maroro inanon te
ribooti aei ibukin kamatata tabeua ake ti
taku bwa e bon riai katereterean nanon
te botannaomata bwa ana aki manga
mwamwanaki ana aki kakamakaki ao
ana aki aera riki te Tia Babaire n aron
baika a taekinaki. Ko rabwa te Tia
Babaire ao ti rangi ni boutokaa te ribooti
are e wene imatara n te tai aei.
Mr. Teburoro Tito : Point of Order te Tia
Babaire.
Tibiika : Ngaia, te Tia Tei mai Tarawa
Teinainano.
Mr. Teburoro Tito : Ko rabwa te Tibiika.
N na karautaeka N na Point of Order n ae
e uarereke naba bwa kanga ai aron ae
kakeweaki au rongorongo te Tia Babaire
ao tao I a bukinaki bwa I mwamwanaia
aomata te Tia Babaire, e bon ngarengare
te Tia Tei mai Tamana. Te Tia Babaire e
kairua ana taeka te Tia Tei ae karineaki
are a itiaki baikai ngkai a tia n rin n te
ribooti iroun te Oteta Tienera ao te
Komete ao a itiaki, te Tia Babaire ao are
a roko iai bwa ti nang kaitiakii n ara
taetae ni kawai ao tera katuaeaia
nakekei. Te kauoua te Tia Babaire e
kairua naba are aongkoa ti mwamwanaia
aomata bwa aongkoa a rangi ni kainano
ngkai te Tia Babaire bwa aikoa moko,
aikoa moi n tera ibukina bwa te akaunti
te Tia Babaire. Ae N na kataia n taekinna
te Tia Babaire a kona ni maiuraoi riki, e
kona n raka riki aroia ngkana a
tararuaaki raoi bwaai aikai.
 Kauabong 12 Eberi 2011

Tibiika : Ai manga te debate anne kani bubua ana iango ni ibuobuoki iai te
ngkanne. Ngaia te Tia Tei mai Tarawa Komete ao e a kaweneaki nakoira bwa ti
Teinainano are temanna. kaewenakoaki bwa ti mwakuri ke tiaki te
Tia Babaire ao ti taku ngaira te Tia
Mr. Banuera Berina : Ko rabwa te Tia
Babaire bwa tiaki. Tiaki anne aron
Babaire ngkai ko karekea ara tai ni
karaoan te aomata ae onimakinaki iroun
maroro n reita te Tia Babaire te maroro
te Auti n Tei aio bwa e na beku bwa
iaon ana akaunti te Tautaeka are e a toki
mataia kain Kiribati, ao matan te Auti n
n Ritembwa 2008. Te Tia Babaire e
Tei aio te Tia Babaire. Te Tia Babaire tii
kananokawaki aron te ribooti aio bon
uoua te point ae I kan maroro iaona n au
mai moana, aron tabekana te Tia Babaire
maroro aio te Tia Babaire ni buoka aron
n te Auti n Tei aio e bon kananokawaki,
te maroro iaon te ribooti aei. Te Tia
te ribooti aio te Tia Babaire moan te
Babaire e kateirakeai ana maroro te
kakawaki ao a bati ana taeka ni
Minitita are n te MELAD te Tia Babaire
ibuobuoki ni ibuoka ni iango te Komete
are iaon taekan te bwai ae okioki aron
ao tera are ti anganaki ngke e
kabonganaan te mwane ae raka iaon are
kabwaranakoaki nakoira kam a tia ni
e katauaki ao kanga e manrereaki te Tia
wareware? Kam riai n tia ni wareware ao
Babaire aron taekinana e taku te maroro
anne akea riki te bwai ae N na taekinna
kai te bwai ae e a tia n riiriki mai mwaina
te Tia Babaire. Te Tia Babaire ti na
tiaki te bwai ae e a tibwa riki ngkai e a
butia ara Komete ake a katabeaki n te
okioki. Te Tia Babaire ngke ae ko tobwaa
Auti n Tei aio bwa ngaia matara, ngaia
ana mwane Kiribati, ao ngkoe te tia
wiira, ngaia ara iango, ngaia taan
kamatoai ana tua Kiribati, ao iai tuan te
kataratara aron ana waaki te Tautaeka
mwane te Tia Babaire bwa imwain ae ko
ibukira, bwa ana aki manrerea aia
kabongana e na kabwataki moa n te Auti
mwakuri aio te Tia Babaire. Te Tia
n Tei aei te Tia Babaire. Bon anne te Tia
Babaire ao ngkana a kawenea aia ribooti
Babaire bukin te kataumwane ke te
nakoira ke a kabwaranakoi te Tia
manga kataumwane bwa te kataumwane
Babaire bwa e kona te Tia Babaire n iai
te Tia Babaire anne am tai te Tautaeka ni
bwaai tabeua n aia wareware Taan Tei ae
kaotiko nakoia kain Kiribati bwa kona
ana kuri n okoro ni iango iai ma te
kanga n tobwaia. Iraua ae ko kataua
Komete ma ana bwai te Komete te katerei
ibukin tobwakiia ao kabutan am waaki.
bwaai aika a riai n tabetabe iai te
Ao anne am tai ni kaotiko bwa am waaki
botannaomata mani kanoan ana ribooti
ibukiia te botannaomata e kiraati. Aio
aei. Tabena bwa e na kangai nakoia kain
ngkai ara tai ngaira Taan Tei n tirobaea
Kiribati te Tia Babaire ti tabetabe n ana
aron am mwakuri ma aron am
waaki te Tautaeka aio ao aio ao aio, ao
kabanemwane ngaia are ti kantaningaia
ara iango ni ibuobuoki akana n te itera
te Tia Babaire bwa ngke ko kawenea
anne te Tia Babaire. Te Tia Babaire ma
nakoira ao ko aki mwamwanaira, ko aki
ngkana ti anganaki naba te ribooti ae e
taua teutana bwa am bwai ni kakubaira
 Kauabong 12 Eberi 2011
imwina. Ko kabanea nakoira bwa ti
aonga n ataia bwa bon aio ae e eti n am
kabanea ni katautau ao e tamaroa bwa
kona mwakuri inanona ibukiia am
botannaomata. Ngaia are te Tia Babaire
ngkana ko a taekinna nakoira ngkai te
Tautaeka bwa te kanganga aio e a tia n
okioki mai mwaina te Tia Babaire ti
nanokawaki iai, ao ngaia te Tautaeka are
te tia tobwaira ao te tia kamatoai ara tua
e a kangai te kairua aio tiaki te moantai
n riki ngaia are e bon aoria n okioki n
taainako te Tia Babaire ti nang kanga te
Tia Babaire n rikirake, ti na kangara n
tobwai baika a rangi ni uarereke aikai te
Tia Babaire. E na kangara n toki te
kanganga ngkana ko aki kona moa ngkoe
n noria bwa bon aio te kanganga ni
koaua, bwa ko tarariaoia ao ko
kabebetea te Tia Babaire. Te Tia Babaire
ti roko ngaira Taan Tei ikai ao ti
rinanoan ana kataumwane te Tautaeka n
te ririki teuana ma te ririki teuana
ngkana e a manga tabeka ana
kataumwane ti a manga rinanona naba,
ao ti kauntaba ma te Tautaeka iai, tiaki
te bwai ni manikangare te Tia Babaire te
kataumwane. Te Tia Babaire koron
kakannaton te bwai ae te kataumwane
are e bon akea onimakinan te Tautaeka
iai ngkana e aki bwaati ao e bon kona n
riki bwa kabwakaan te Tautaeka, ngaia
are te Tia Babaire I kantaningaia bwa e
na aki manrereaki aron te kataumwane
ke waare ake ti anganaki ikai te Tia
Babaire. Te Tia Babaire e teirake te Tia
Tei ae karineaki mai Tamana ao e taku,
kai are e a bon eti ao a bon riai
kabonganaakin mwaane akanne. Te Tia
Babaire e aki nora te bwai ae e riai ni
karaoaki te Tia Tei ae karineaki mai
Tamana are bon taben te Auti n Tei aio.
E aoria n eti ao e aoria n raa te Tia
Babaire, te bwai ae kakawaki te aekakira
anuam ngke te Tautaeka. Ko anga te
banna ae koaua nakoia am
botannaomata ke ko aki, bwa ngkana
arona te Tia Babaire bwa ti kaukii ara
boki aikai tuan tem wane ao tuan tera te
Tia Babaire ao akea ae e kangai, kona
riai ni kabonganaa tem wane are e
katauaki n te Auti n Tei ma ngkana iai te
kabanemwane ae riai ko kona n aki
kabongana are e katauaki n te Auti n Tei,
akea. Akea inaomatam te Tia Babaire n
raka iaon are e a tia ni kataua te Auti n
Tei e ngae ngkana e riai te Tia Babaire,
bon akea ae bon akea. Ngaia are kona
kataia n nikoiko nakon are ko a tia ni
kataua. Te Tia Babaire e koaua ae iai n
ara tua ae maungatabu ae kangai
mwaane ake aki tau kabonganakiia,
unauthorized manga ana bwai te Auti n
Tei. Uotia te Komete nako ikai bwa ti a
manga bane n noria. Te Tia Babaire e
eti, ma tiaki nanona bwa kona
kantaningaia bwa ti na kangai ‘ah ngaia’
‘ah ngaia’, tiaki te Tia Babaire. Aio ara
tai n uneakinna bwa e aera ko aki kaman
katerea nakoira bwa ngaia ko bon
kainanoa te ware aei n aron are e a tia n
taekinaki ao ko anganira te ware ae
uarereke. Ko katannako raoi te Tia
Babaire bwa ko katararaoiko, ao ngaia
tiaki ngkoe te aomata ae ko bon rangi n
raoiroi riki nakon ara ko tuangira. Ko
taku bwa ko tiko ma ko karaba are tao e
kan bwi te mirion bwa e rawa n noraki ao
ngaia ko bon aki tiko te Tia Babaire. Te
Tia Babaire anne e aki raoiroi, ngaia are
 Kauabong 12 Eberi 2011
e bon riai te Tia Babaire bwa te aekaki
aio ti na butia ara Tautaeka aio bwa e
na noria bwa tiaki te kanganga ae
uarereke. Ao tuan te mwane te Tia
Babaire ti rangi n ataia kain te aobiti n te
mwane te Tia Babaire a mamaraki
birotoia n tarataraia bwa kabwakamwane
aika a karaoaki ana rinanon te tua. Te
Tia Babaire I titiraki ibukin te onaoraki, e
taekinaki bwa tao te kairua ae e a tia n
riki, te Tia Babaire tao ti na kakoaua ae
te kairua ngke arona bwa ngke tao te
raka ni kabanemwane aio tao irabubua
iraua tengaa, te Tia Babaire kai are e aki
ware bubua ao e aki ware ngaa, e ware
mirion te Tia Babaire. E koaua bwa ngke
ko kume ni katotokai baim ngkoe are te
tia beku iaon aei ao ko a noria, ko bon
aki noria ae e a raka iaon are e katauaki
ibukim? Ao ngke ko a noria bwa e raka
iaon are e katauaki ibukim e aki tabetabe
am iango iai, ko aki uringa ana Auti n Tei
Kiribati ao te kataumwane ae e a tia ni
katauaki ko a bon karaoia naba n aon
are ko taku bwa ko bon riai ni karaoia
bwa e aoria bwa e na uotaki nakon te
Auti n Tei imwina ao e a kangai naba, e
eti, ngaia e bon riai. Te Tia Babaire, a
kawa ara tua n te aekaki aei. A kateaki
bwa iai bukiia, a kateaki bwa iai te bwai
ae ana katanna te Tia Babaire ma
ngkana ti a bon tara riaoi te Tia Babaire
ngkana ti a noria bwa ti a urua te tua ao
are ti waaki naba n urua, tiaki te kairua
te Tia Babaire ngai n au taratara te Tia
Babaire riaoakin te kataumwane n te
mwaiti ae uoua tabun te mirion tiaki
anne te kairua. E mino au iango te Tia
Babaire bwa kona kanga ni kairua ae ko
aki ataia bwa ko a riaon are e katauaki
ibukim iroun ana Auti n Tei Kiribati ao
ngaia ko aki ataia, ao ko a tuangiira
ngkai bwa ngaia bwa bon te kairua, I aki
ataia. Te Tia Babaire aikai bwaai aika ti
riai n uneakin. Aikai te Tia Babaire
mimitongin ana Auti n Tei Kiribati, aio te
Tia Babaire kaotakina bwa ti bane n
ongotaeka iaan te tua are e a tia ni
kaweneaki ibukira bwa ti na mwakuri
inanona. Ao ngkana e uruakaki teuana
te tai te Tia Babaire ao a riai n tabetabe
nanora iai a riai n tabetabe ara
kantaninga iai. ti riai ni mwakuri ni
karaoi babaire bwa e na aki manga
uruakaki te tua aio te Tia Babaire, bwa ti
na onimakina te taeka ae e kangai
ngkana ti roko n te Auti n Tei ao e na
kabwataaki bwa e bon riai. E kairua aio
te Tia Babaire, ti onimakiniko te
Tautaeka bwa kona anga te tamnei ae e
itiaki te tamnei ae te kabanea n tamaroa
ibukin am kataumwane n te tai teuana
ma teuana. Ngkana ngaia te Tia Babaire
e nang akea bonganan te Auti n Tei aei.
Ngkana arona bwa e nang katautau te
aba iaon are e kangai e riai ke e aki,
ngkana e riai kanakoa, ngkana e riai
kanakoa. Ao anne tiaki anne te Tia
Babaire. Ngaia are tiaki riai ni kairaki te
Tia Babaire n te kantaninga are e kangai
ngkana a bon riai ao ngaia a bon riai, ti
riai ni kairaki te Tia Babaire ma te
kantaninga are e kangai ana mwane
Kiribati imwain ae kabonganaaki e
kabwataaki moa man te Auti n Tei aei.
Te Tia Babaire ngaia are anne te moan
point ke te moan iango te Tia Babaire ae
katabetabea ara kantaninga ao ara
kantaninga te Tia Babaire bwa ti na
ongo man ana maroro te Tautaeka akana
 Kauabong 12 Eberi 2011
imwina ae e kangai e eti, ti tobwaa te
tabeaianga anne, ti tabetabe iai ao tiaki
tangiria bwa e na manga riki. Ao aio ara
waaki n tobwaia. Ma ngkana ko tuangira
te Tia Babaire ngkai ae kangai kai tiaki te
moantai e ngae n riiriki te Tia Babaire. te
Tia Babaire e kananokawaki anne, ko aki
karaoa tibwangam bwa a karaoaki tuan
te mwane bwa kamanoan ana mwane te
botannaomata ao ngkana ko tuangiira
bwa anne aron kawaina, bwa ti na
manga karekea riki te tua teuana ae
kangai ma e ngae ngke iai te
kataumwane ke te manga kataumwane
ko konaa ngkoe te ministry teuana ke te
botaki ni mwakuri teuana ni kabongana
te mwane iaon are e katauaki ngkana ko
taku bwa e riai te Tia Babaire. E a riai n
toki te aekaki ni kantaninga anne. ao ti
na butia te Tautaeka bwa e na karaoi
babaire ni katokia ke ni kauarerekea
aron rikina te Tia Babaire. Te Tia
Babaire I tabetabe ma ana iango te
Komete ao I noria te Tia Babaire bwa e
taku te Komete n ana ribooti bwa e na
nako ni ibuobuoki teuana te bwai ae e
anganira te Komete e taku ‘e kakoauaki
bwa e rangi n (page 45)korakora ngkai te
waaki irouia ministries ibukin
kabonganaan aia kataumwane ni
mwanenakin mwananga nako tinaniku
ake a bon riai ni mwanenaki iroun te
donor ma a iremwe n roko. Iai aika a
reke okiia ao angina a bon aki kaokaki
iroun te donor. Iaan te tua ao e rangi ni
kairua bwa e na kabonganaaki te
recurrent budget ibukin kabanemwane
aika akea kataumwaneakiia. Te Tia
Babaire te tabeaianga aio e bon rokoroko
naba iroun te kataumwane are $2 te
mirion ke tao te raka ni manga
kabonganakin te mwane te Tia Babaire e
kan bwii te mirion iaon are e katauaki.
Ma te koaua te Tia Babaire ae e kunea te
Komete ke te Oteta Tienera ke antai riki e
katabetabe. Ti a bora ni kani mwananga
te Tia Babaire nako tinaniku, tiaki
taningaa rokon ara mwane ma ti a
kumea te mwane ae e bon aki katauaki
ibukin mwanangara aio te Tia Babaire.
Antai ae ti karimoa iai te Tia Babaire, ti
karimoa Kiribati ke ti karimoaira. E aera
te Tia Babaire ngkai ti a kona n urua te
tua n aron ae e kuneaki ikai ibukin te
mwananga nako tinaniku ao ngke ti a tia
ni mwananga te Tia Babaire ao ti a matu
n aki kan manga kaumaka okin te
mwane are e a bon riai n reke te Tia
Babaire. Te Tia Babaire ma are ti a tia ni
mwananga, e aki tabetabe nanom ni
mwanen Kiribati are ko a tia ni
kabongana ao e tuai n oki mwina? E
taekinaki ikai te Tia Babaire e a rangi n
okioki te mwaan aei, tera katokana te Tia
Babaire iroun ara Tautaeka tera ngkana
ti a manga kaongoaki ngkai te Tia
Babaire bwa e bon aki raoiroi te waaki
aio te Tia Babaire. Ao ti taekinna ikai te
Tia Babaire bwa aongkoa ti na bukiniia
taan mwakuri, ti na bukiniia taani
mwakuri bwa ngaia aika a karaoa aio.
Ma e bon eti anne te Tia Babaire, ngaira
ake ti toka riki ieta ti a tia ni karaoa aio n
ara tai ni waaki ke ti tuai, ngaira ake
Minitita ke antai riki te Tia Babaire aio
ngkai ae ti bon waaki inanona, ma tii
taani mwakuri aika ana bukin taeka iai.
Te Tia Babaire, tiaki mwaninga taai aika
a nako mwanangan te Minitita temanna
man te onaoraki are e tuangira te
 Kauabong 12 Eberi 2011
Beretitenti bwa aongkoa e mwanenaki
akea ana mwane te botannaomata ae e
kabonganaaki n te mwananga anne te
Tia Babaire. Te Tia Babaire ti kunea
imwina bwa e kewe moa te rongorongo
are te kaeka are ti anganaki. E bon
kabonganaaki ana mwane te
botannaomata. te Tia Babaire tiaki ataia,
e a tia ni kaboaki mwiin te mwane arei ke
e tuai te Tia Babaire ma te bwai ae
kakawaki bwa e a tia, a tia nakeke ti
onimakiniia maieta n urua te tua bon
ngaia te Tia Babaire. a tia ni mwananga
n tiaki te mwane are e reke mairouia
nakeke ana mwanena mwanangaia, a
kabongana ana mwnae kiribait ao a
mwananga iai te Tia Babaire. ao bukin
aio te Tia Babaire a kataaki ni manoaki
iroun aia unimwane ao ti a taekinaki te
kewe nakoira bwa aongkoa e bon aki
mwanenaki. Bwa bukin tera te Tia
Babaire e taekinaki te kewe nakoira n te
Auti n Tei aio bon ibukina bwa a bon
ataia naaka a toba aikai te Tia Babaire a
bon ataia bwa e bon aki eti, e bon aki eti
te mwananga ae mwanenaki n ana te
botannaomata ao akea kataumwaneana
te Tia Babaire. Ngaia anne te Tia Babaire
ae ti taku ngaira bwa e aera e kakawaki
ae e kunea te Komete. Ti karabwa te
Komete bwa tao tiaki te mwaan aio bwa
tao tii temanna te Tia Babaire ae karaoia
e eti, ma ngaia ai te mwaan ngkai n
tenaan ministries te Tia Babaire. Ngaia
are te Tia Babaire ti bon titiraki nakoia
ara tia tobwa tera ae a karaoia te tia
mwakuri ngkai, e aki mena ao a manga
bon toua mwiin aia mwakuri naake a
toka ietaia te Tia Babaire. ma ngkana
ngaia anne te Tia Babaire ao ae ngaia ae
e riki aei, e riki aio te Tia Babaire. bwa
ngaia ngke arona bwa ngaia tii teuana te
tai ae e karaoaki iai te Tia Babaire ao e
na kangai te Komete ao tii teuana te tai
ae ti kunea iai, ma e a taekinaki ikai te
Tia Babaire ai te mwaan. Ai te mwaan
uruakan ana tua Kiribati n te itera aio,
ae bon akea kataumwanean te
mwananga nako tinaniku ao e tuai roko
te mwane are aongkoa e roko mairoun te
donor ao ko anaa naba ana mwane te
botannaomata ni kabwaka kantokam iai
ni karekea am sub iai ke am raa te Tia
Babaire ao ko a mwananga. Tera te Tia
Babaire ae ti ataia iai ko urua te tua,
ngkoe te Minitita are ko karaoa aio ko
urua te tua, ko ataia bwa ngke ko a
kabongana te mwane ae ibukin te
mwananga aio are e katauaki mai
tinaniku are ana karokoaki iroum ko
urua te tua. Ao tera te Tia Babaire ae
kakaraoia te aomata ae e urua te tua n
aron aikai te Tia Babaire ao aei e
kamanoa n te kewe te Tia Babaire. bon
anne riki te Tia Babaire tokina bwa are
ko aki kona ni katerea ni koaua ni
kangai, eng, I kairua n anne te Tia
Babaire, ngaia te Tia Babaire ti bon
raraoma iai, ngaia are ngkai a tia ni wene
ikai te Tia Babaire bwa korakain ana
iango te Komete te Tia Babaire ao ngaira
te Tia Babaire a korakai naba nanora iai
ao ara iango ngaia are ti na bubuti te Tia
Babaire bwa e koaua a rawata kanoan te
ribooti aei ae ti aki kona n aranna te Tia
Babaire bwa a raoiroi ibukiia ara
botannaomata. A rawata te Tia Babaire
aika a karekea te tabeaianga te Tia
Babaire ao te raraoma. Ngaia are te Tia
Babaire ti na bubuti nakon ara
 Kauabong 12 Eberi 2011
Tautaeka bwa e bia taraia e bia manga
aki oki te waaki ae ko bon ataia bwa e
bure kabonganakin te mwane ngkana e
aki kataumwaneaki te Tia Babaire ao a
bon kabongana naba, man anganira te
karaki imwina ae kangai, bwa e aki riai
are I karaoia e aki raoiroi. Te Tia Babaire
tiaki anne ara kantaninga ikai te Tia
Babaire bon onimakinam, onimakinam
bwa te taeka are ko angan am
botannaomata e koaua. Onimakinam te
Tia Babaire bwa te rongorongo are kona
angania kain Kiribati e bon eti ma
ngkanne te Tia Babaire e kaokioka te
anua aio ae ko taku bwa te bwai ae e bon
tia n riki mai mwaina ma e bon aoria n
okioki ae ti kataumwanea am
kataumwane ikai ao ko a manga bon
raka iaona te Tia Babaire ao teuana
bukin rakana te Tia Babaire bwa ngaia
tao ko nako ni kabongana ibukin
mwanangam ke tera riki te Tia Babaire,
te Tia Babaire N na bubuti e riai n toki
aei te Tia Babaire. Man au maroro
akanne te Tia Babaire ao e koaua ae I a
manga reita te bwana n iraorao te Tia
Babaire nakoia naake tao a taku bwa ti
waeia n aei, te Tia Babaire au kantaninga
bwa ana bon riaina ao ara kantaninga
bwa ti na kaekaaki te Tia Babaire n ae
karaunano ao ti na noria bwa iai te
kakamwakuri ibukin tabeaianga te Tia
Babaire ao tobwaan taian tabeianga aika
a mena iroura n aron ae e katereaki
nakoira n te ribooti aio te Tia Babaire. Ti
boutoka te Tia Babaire te ribooti ma te
karabwarabwa ti boutokaa te Tia Babaire
te karabwarabwa nakoia Komete ao taani
mwakuri ake iai rekerekeia ma
katauraoana. Ko rabwa.
Mr. Kabetite Mwetaka : Ngaia Point of
Order.
Tibiika: Ngaia te Tia Tei mai Tamana.
Mr. Kabetite Mwetaka : Ko rabwa te Tia
Babaire. E koaua I karautaeka nakon te
Tia Tei are e a tibwa tia n taetae tao e aki
ongo are I taekinna te Tia Babaire bwa a
eti bwaai aikai iaan karaoana iaan te tua
are I taekinna te Tia Babaire ngaia are I
taku bwa e riai ni kaeta ngkanne bwa I
aki taekinna bwa aongkoa ti a mwaninga
taekan te tua te Tia Babaire. Ma I
taekinna bwa a eti karaoan aikai n
uotakina nakon te Auti n Tei ao iai
kawaina iaan te tua. Ko rabwa te Tia
Babaire.
Hon. Amberoti Nikora : Point of Order te
Tia Babaire taiaoka.
Tibiika : Ngaia te Point of Order mairoun
te Minitita.
Hon. Amberoti Nikora : Ngaia te Tia
Babaire ko rabwa I tii kan kaitiaka ana
maroro te Tia Tei mai Tarawa Teinainano
are e a tibwa n tia n taetae te Tia Babaire
iaon te koaua are ti manrerea aron
waaki aika a riki inanon te ribooti ke tao
iaon te bwai ae e aranaki bwa te
overspend te Tia Babaire. I aki manrereia
te Tia Babaire ngke I taetae, bwa I ataa
bukin rikin bwaai aikai, ngkana ko ata
bukin rikin bwaai aikai ao ko a tibwa
ataa ngkanne te bwai ae e riki bwa ti na
katokia ma ti na kakaea angan katokana
te Tia Babaire. Ao e kona n reke teuana
te Tia Babaire bwa a late tenaan charges
n tokin te ririki ao ngke a roko charges
aikai ao e a overspend te kataumwane
 Kauabong 12 Eberi 2011
ngkanne. Ngaia anne teuana bukina te
Tia Babaire bwa are ti bon nora te bwai
ae e riki, taani koroboki a keiaki ni
wakinii ake ana riai ni contained aia
mena nakon are a karaoia man teuana te
tai e na bon raka ibukin bwaai akanne.
Tiaki tii anne tabeua riki te Tia Babaire.
Ao anne ae ti kan katereterea bwa tiaki
manrerei ao ti tangiria ni kan kamatoai
tuua te Tia Babaire iaon bwaai aikai n
aron ae ti teimatoa ni kakamatoai ao ti
tuai man urua te tua. Ko rabwa te Tia
Babaire.
Tibiika : Ngaia tii au comment nakon am
taetaenikawai nakoim te Tia Tei mai
Tarawa Teinainano ko rangi ni
kabongana te taeka ae te kewe, ao n aron
ae I ataia e aki kariaiakaki te taeka ae te
kewekewe ikai. I nora naba ana ribooti
te Komete ao akea ana ribooti te Komete
ae e kewe, ao bon am ototo ae e kewe.
Mr. Banuera Berina : Point of Order te
Tia Babaire. Te Tia Babaire ti riai n
anganaki inaomatara n aikai, bwa are ti
a tia ni kunea n te Auti n Tei aio bwa te
kaeka are ti anganaki te Tia Babaire tao
N na kabwara au bure iai N na aki
kabongana te kewe a bon rangi ni kairua,
ao e a okioki te kairua ao n ae ti
anganaki te rongorongo ae e aki eti ao e
aki koaua, tao anne ae ko nanonna te Tia
Babaire ao I kabwara au bure ngkana
arona bwa e a rangi ni buakaka te taeka
are te kewe.
Tibiika : Ngaia ko rabwa te Tia Tei. N
anganiko te Minitita man te onaoraki.
Hon. Dr. Kautu Tenaua : Kai ko rabwa te
Tia Babaire ngkai ko anganai au tai n
taetae iaon ana ribooti te PAC ae e a tia
ni boutokaaki. Ma iai bwaai tabeua aika
a riai ni kaetaki teutana riki mairoun te
tia taetae ae e a tibwa tekateka ngkai.
I taku bwa te moanibwai moa tao aki
atakin karaoan te waaki te ministry
teuana ma teuana, ao tao ti na kabwara
ana bure te Tia Tei ae karineaki bwa are
e tuai ni Minitita ma e tuai n ataia bwa
tera aron te waaki inanon te ministry
teuana ma teuana. E na kabwaraki naba
ana bure bwa are ana bwai bon te bwai
ae e na riai ni karaoia e na nako moa n
titiraki bwa kanga ni karaoaki
mwanangan te Minitita imwain ae e
tabeka ana kakaraki inanon te Auti n Tei
aio. Bwa te Auti n Tei aio tiaki te tabo n
nakomai ae kanga n kario rongorongo
bon akea te Minitita ae kona ni karaoa
kawaina itinanikun are bon te aomata
are e bukinaki ibukin tararuakin te
mwane, akea mwakan te Minitita n te
bwai aei. Iai te aomata ae iai mwakana
ibukin karaoan kabonganakin mwanen
te ministry teuana ngaia are e karaoi
ana babaire iaon are e taku bwa etina n
aron kairan ana mwakuri, tiaki ngai ao
tiaki ngaia. Ngaia are e na karaua
nanona bwa n aron waaki ake a tia ni
karaoaki ao tao a kuneaki kairuaia ao e
na taraia ngkanne bwa are e koaua a
kuneaki bwaai aika moan te kamimi, ao
te kananokawaki teuana bwa te bwai ake
a riki akekei e na bon riai n nakomai n
tekateka ikai n Tia Koroboki are e karaoi
bwaai akekei bwa e na kaekaekai aia
titiraki Taan Tei ao ngke arona bwa e
mena ikai ao te Tia Tei ae karineaki tao e
na bon aki kona n taetaenikawai wiina
 Kauabong 12 Eberi 2011
bwa e na ataia bwa e na kangai aio te
babaire ae karaoaki bwa e na mwananga
iai te Minitita ke te Minitita ma buuna.
Ao e na ataia ngkanne bwa e na aki kona
ni kotea temanna ma temanna, bwa
kairuan ana atatai ae ngaia ae e a
uotiamai. Ao I rangi n nanokawaki bwa
te roia, e nakomai ma taeka ni koaua ao
e na ataia raoi bwa e kanga n riki baikai.
Teuana naba maibuakona bwa e koaua
iai te bwai ae te tataneiai are ngkana e
mwanenaki man te tabo teuana ao bon
naake iai tabeia n te bwai aio a bon
kabwaka naba boon am ticket ao ti a
tibwa kunea ngkai, ti a kunea ao ti bon
mimi iai bwa nanona te kabanemwane ae
ritinanikun ana kabanemwane te
ministry bwa e kangai arona bwa ngke e
a kabwakaaki te mwane arei ao e a
kabwakaaki kantokan te Minitita ke te
Tia Koroboki ao ngaia e na bon
mwanenaki mai tinaniku ao ngke e a oki
te mwane arei e aki oki nako nanon te
travel vote ibukin te ministry anne. Ngaia
e a bon nako naba ni bua nakon ana
akaunti te Tautaeka ngkana arona bwa e
a oki, bon te kamanga naba teuana bwa
akea ae e ririmwin bwaai aikai ngaia
anne teuana te bwai teuana ae moan te
kananokawaki ae e a tia n totokoaki akea
teuana te ticket ke te travel vote ae e na
kabonganaaki ngkana e mwanenaki mai
tinaniku ngkana e rawa te tabo anne ni
kabwaka te ticket n te tai ae riai ao akea
temanna ae e na mwananga. Ao anne e
na karaua nanona te Tia Tei ae karineaki
bwa iai bwaai aika a tia ni kaweneaki
ngkai ao ke nako noria bwa e ngaa
temanna ae travel nako tinaniku imwiin
te tai arei ao e kabwakaaki man te tem
wane are te vote into travel overseas bwa
e na kakoaua bwa are aikai bwaai aika ti
na reirei iai ngaira ake ti mena tao e
koaua te Minitita kam na bon ataia naba
bwa bon iai bwaai tabeua ae tao tiaki
ataia. Ao ngkanne inanon ara tai ni mena
inanon te waaki ao ti ataia bwa ngaia
bon iai bwaai tabeua ae e na bon riai ni
kaetaki nakon angaia, ao e rabwa anne,
ao ti uaia ni boutokaa te iango anne bwa
ana akea te mwaan teuana ae e na
manga reke te kabuanibwai n aron aio.
Iai tabemwaang ae anganaki te mwane ae
a bon ataia ao ngaia tao a totouanako
naba ni kabongana n te bwai teuana,
anne a bon ataa anne. I aki kan taekina
anne, ma bwaai ake a tia n riki akekei ao
I taku bwa e a tia ni kaetaki taekana ikai,
ma ngkana e taku te Tia Tei ae karineaki
bwa iai kanga te mwakuri ni ira ae e a tia
ni ira ae e a tia ni karaoaki ae e kakoaua
ao are bon iai nnena, bon iai nnena bwa
e na kaetaki aei. Ma tiaki te auti, ngaia
are ti a bubutia te Auti n Tei aei bwa e na
uotaki rongorongo aika a eti, n aron ae e
a tia taekinaki naba bwa te onaoraki e
kabongana te mwane n aki akaka, ao tao
teuana maibuakona I taku bwa e aki
kabonganaaki n aki akaka, ngkana e
koaua bwa iai tao te bwai anne, ti tuai ni
kakoaua, ma ngkana iai te tia mwakuri
ae e a tia ni kabongana te mwane anne n
aki akaka itinanikun are e a bon tia ni
katauaki iai kabonganaan te mwane
anne, ao ane e na bon kakioa nnena aron
te babaire ibukin anne. Ma ae e
taekinna te Minitita are mai mwaiu are e
Point of Order ao e kakoauaki bwa iai
mwane aika a roko imwin tokin te ririki
are te bae are n te ririki are mai mwaina
 Kauabong 12 Eberi 2011
ao bon te kananokawaki teuana anne,
bwa nakeke e aera ngke e a kainaki te
account ao a tibwa roko baikai, ao tera
ae e na karaoaki nako iai, e na
kabwaraaki tarau akanne, ma e a tia ni
kakaeaki naba bwa tera te bwai arei,
ngaia tao bon te bwainaoraki ao tera
kanga te tai moa aio kanga akea ae e a
tia ni kuneaki bwa tao e kaboa ana raa
ana rebwerebwe iai ke tao ana bwatika
ke tao tera akea. Ma tao e koaua bwa iai
aron kaitiakakin bwaai aikai ngkai iai te
baire ae e kangai ngkana e aki roko e na
menaaki inanon te contract bwa ngkana
e aki roko te tarau akekei inanon taina
ao tao e na bon karaua nanona teuare e
taku bwa iai te tarau irouna itinanikun
Kiribati bwa e na riai ni kakioa nanon te
contract ke kanga te kabaeaki arei bwa e
na aki manga uotaki te tarau arei bwa
kanoan te ririki are imwina are ngaia e
na kauataoa iai te kanganga man te ririki
teuana nakon teuana. Ngaia are te tarau
n 2007 e uotaki nakon 2008, manga te
tarau inanon 2008 e a manga uotaki
nakon 2009, ao anne te kabuanibwai ae
riki, ao tao bon iai memeren aron aia
konaa ara tia mwakuri are ti bon keiaki
ngkai ni mwakuri ma ngaia bwa ti taraia
bwa kanga n te tai aio e tuai ni kuneaki
bwa kanga bon te mwakuri n aonikai are
e na onikaiaki iai ana mwane te
botannaomata ma e bon karaoaki inanon
kainanoakina inanon te mwakuri ngaia
ngkai anne moa te koaua ae ti wene
inanona. Ao ngke arona bwa iai ae e a tia
ni karaoa te aonikai nakon ana mwane te
botannaomata n ara tabo ni mwakuri ao
tao e na bon noria naba te Tia Tei ae
karineaki bwa are bon iai naba kanga
tera are e na karaoaki nakon te tia
mwakuri anne bwa e a tia ni karaoa te
bwai ae e aki riai ni karaoia iaan
katabeana ao onimakinana bwa ngaia e
tararua te tabo anne. Ao kam bon noria
bwa mwaitin te kabanemwane ae e reke
ae kanga n te tai teuana ma teuana n te
tabo ni bwainaoraki, ao ti karautaeka n
anne bwa tao bon memeren ana taratara
te tia mwakuri n te tai arei ke tao bon
memeren aron te itoman ae ngaia e a riki
n reke aio ae e a tiku ma e a tiku ao
ngaia e toki te ririki ao e a kainaki te
account ao e a tibwa roko taian tarau
aikai. Kanga akea te takakaro buaka
moa ae ti a tia n noria n te tai aio.
I tii kan kaitiakii akanne, ma I taku bwa
ae teimatoa ngkai ni mwakuri te tabo ni
Kuakua ma au koraki ni mwakuri ao I
taku n au koaua bwa e na tikiraoi
kanoan 2008 tao e aki raoiroi, 2007,
2008, inanon au tai ni mena ikai n 2009
e na iai te bitaki riki 2010 I taku bwa e
na taraaki bwa kanga te tai n tokanikai,
ao ngkana arona bwa e kairua au atatai
anne bwa aio otau, I taku bwa ti a tia n
noria ae nanon te waaki ao e kekerikaaki
ni karokoa ae iai te balance ae e rangi n
tikiraoi, ao e rawata mwangangan te
kanganga bwa are e a tia n taekinaki bwa
e koaua n tabetai e a kainaki te akaunti
ao e koaua a tuai n rangi n tauraoi ara
koraki ni kaboware ngaia are tao iai naba
te kabuanibwai ae e reke n anne. Ao ti
nora te kaboware n te tai teuana ma
teuana e aki nanakoraoi naba, ao I taku
bwa ngaia naba anne ae e kaira te
kanganga ngaia are ngke ko taku ngkoe
bwa iai $20 tengaa n am akaunti ao ko a
 Kauabong 12 Eberi 2011
tauraoi n otan bwaai ake e kainanoia te
botannaomata ao ngaia akea kanoan am
akaunti bwa tiaki $20 bwa ngaia tao $5
te ngaa. Ngaia anne naba teuana te bwai
ae e karika te kanganga ao I taku bwa e
aki nanonaki bwa e na onikaiakaki ana
mwane te botannaomata ma e karaoaki n
te tai arei n aron te atatai n te tai arei
bwa a taku bwa e nakoraoi ao anne
teuana maibuakona ae e reke naba te
kanganga iai anne. Ngaia are ti na
karautaeka nakon aio ao e koaua ae ti na
ira te raraoma arei bwa e koaua bwa e na
bon riai n tararuaaki raoi ana mwane te
botannaomata ao e na aki bwainikirinaki
ao tiaki nanona bwa e na riai n taraaki
bwa te ririki teuana ma teuana ao kam
na tara aron ara kekeiaki bwa e na riai n
rikirake n tamaroa ma tiaki te bwai ae e
na rikirake ni buakaka. Ma I taku bwa
anne kanoan te tararua raoi ngkana e
noraki bwa iai rikiraken raoiroina ao
ngkanne nanona iai te mwakuri ae
karaoaki ae e na nakoraoi n aron naba
are e taekinaki ibukin te nako tinaniku I
taku bwa kam na taraia naba bwa tera
ae e a tia ni karaoaki ae kaokoro nakon
are mai mwaina, ao are mai mwaina bon
kanoan te tataneiai n taai akekei ao tao
tiaki naba nanon te Tia Koroboki ke tao
antai ma anne aron aia taneiai ao aki
ataia ae ngaia ae e na karekea te
kabuanibwai ae korakora te bwai arei.
Ao ti karautaeka n anne bwa I taku bwa
aikai a tia ni bane n tararuaaki aroia
man kaetaki ni karaoaki iai. Ao kai tao I
a toki naba ikanne te Tia Babaire ao I
karautaeka ngkana tao iai tangibuakan
te maroro ao tera naba te kantaninga
naba bwa ana ota aomata n au koaua
akea te mwakuri n tokonono ke n aonikai
ae e a tia ni karaoaki ae aongkoa ko
bakan aki ataia ae ko karaoia ao ngaia e
bon bure ao ngkoe ko kamatetena kunim
n taku bwa aongkoa akea te bwai ae e
bure ae ko karaoia. Tera ngke e ota anne
nakon te botannaomata ao ko bati n
rabwa.
Tibiika : Ngaia e mwaiti ae e kan taetae,
ao e a boo ara tai ni moi ii ao ngaia N na
kamotirawa te Auti ngkai ao ngkana ti
oki ao N na kariaia riki uoman aika ana
taetae ao I a kaokia naba nakon te tia
tabeka te kaoti bwa e na karaoa ana sum
up bwa e a bon bwakanako te tai ni
maroro iaon te kaoti aio. Ti a motirawa
moa ngkai ibukin te moi ii bwa iai naba
ami iruwa aika a tauraoi ni kan maroro
ma ngkami n te tai ni moi ii. Ngaia ti a
motirawa ni karokoa manga 4.30 p.m.
MOTIRAWA
Tibiika: Te Tia Tei mai Butaritari I nora
baim.
Mr. Alexander Teabo: Ko rabwa te Tia
Babaire ao I kan marooro i aon te kaoti
aei ngkai e nang bongana, ao e koaua
rinanoan ana akaunti te Tautaeka ke ana
ribooti te PAC bon tabeia Taan Tei i
nanon te Auti n Tei aei. Ikai are e nang
noraki aron birin te Tautaeka, e na
noraki aron te bwai are e a tia n
anganaki ngkoa n 2008, te kataumwane
are e a tia n anganaki n 2008. Bwa e
kanga aron karaoana irouna ke birina i
nanon te kataumwane are e a tia n
anganaki man te Auti n Tei te Tia
Babaire. E teretere bwa ngke e uotaki
 Kauabong 12 Eberi 2011
ana kataumwane te Tautaeka nako ikai n
tokin 2007 ibukin 2008, ao e bubuti
$82.6 te mirion te Tautaeka n te tai
anne. Anne ana original estimate ke bon
ana kataumwane are e kawenea nakon te
Auti n Tei bwa e na kariaiakaki n tokin
2007 te Tia Babaire, $82.6 te mirion. I
nanon waakin te Tautaeka i nanon te
ririki anne ao iai 3 ana manga
kataumwane te Tautaeka are e uotiarake
nakon te Auti n Tei aei, are e noraki bwa
iai ae e uotia n Eberi, iai ae e manga
uotia n Aokati ao iai ae e manga uotia i
nanon te kabanea n Auti te Tia Babaire.
Ao e a karokoa te mwaiti ni kataumwane
are e a anganaki ke te bota ni
kataumwane are e kariaiakaki man te
Auti n Tei aei n te ware ae $89.9 te
mirion te Tia Babaire. Anne ae ti ata
rongorongona ikai, anne e ataia te Auti n
Tei aei bwa e a tia ni kabwaatia nakon te
Tautaeka ibukin 2008.
Ngke e a rinanoaki aio iroun te Oteta
Tienera ao e a otinako te ware ae ngaia
ae e kabanea te Tautaeka $98.7 te Tia
Babaire, aio are e kaotia bwa e raka. E
raka i aon are e a tia n ataia te Auti n Tei
aei te Tia Babaire. Ao ngke e uotaki
nakomai te kataumwane ao ngkana ko
nora ana ribooti te Oteta Tienera ao ni
moan 2008 ao iai te baeranti ae e brought
forward, e uotaki man 2007. I taku bwa
ngkana ti nora 2007 te Tia Babaire bon
te tai are e butaki te mwane n tania ae
moan te bubura ae $45 te mirion. Ngaia
are ana nikira ni mwane te Tautaeka
ngke e toki 2007, e a uotaki nakon $15
te mirion. Are nanona bwa te mwane ae
e tauraoi i nanon ana bwaene te
Tautaeka i aan te consolidated fund, iai
$15 te mirion are e mena n ana akaunti
te Tautaeka, $15.6 te mirion. E teretere
naba bwa n ana karekemwane te
Tautaeka n te ririki anne ae 2008, ao iai
naba rakan ana karekemwane. Ao e
karekea te aekaki ni mwaiti ae $67.3 te
Tia Babaire. Ngkana ti ikoti aikai ao e
anganira te ware ae $82.9 te Tia Babaire.
Te balance are e uotaki man 2007 i
nanon te consolidated fund ae $15.6 te
mirion ti ikotia ma ana karekemwane te
Tautaeka n te tai anne ae $67.3 te Tia
Babaire, e anganira te ware ae $82.9 te
mirion, ao anne are e a bon tuangira
naba bwa e kaeka ana original budget te
Tautaeka n te tai anne. Bwa are e
bubuti te Tautaeka n tokin 2007 ibukin
2008, e bubuti te kataumwane ae $82.6
te Tia Babaire. Ao are e mena kanga
ngknaa ti kataunaria, e koaua tao a
tibwa reke karekemwane aikai i mwina
ma ngkana ti nora anne ao titebo ma e
tau te mwaiti ae $82.6 te Tia Babaire. E
tau are i nanon baina n te tai anne, ma e
a manga butaki $25 te mirion man te
mwane n tania, anne ngkanne bwa
aongkoa te kabaeranti. Ngkana ti karaua
n nora aron biribirin te Tautaeka ma ana
rongorongo i nanon te Auti n Tei aei i aon
te bwai ae te mwane n tania, e taekinaki
bwa te mwane ni kabaeranti,
kabaerantan te kataumwane. Ma ngke ti
noria ke ngkana ko neweaba raoi ana
kataumwane te Tautaeka ao titebo ma e
aki nang teeteke nanon ae te bwai ni
kabaeranti. N aekakin aio ae I taekinna
e karekeaki ke iai i nanon baina ae $82.9
te mirion ao ana budget are e uotia
nakoira n 2007 n tokin te ririki ibukin
 Kauabong 12 Eberi 2011
2008 $82.6 te mirion te Tia Babaire, $25
te mirion are e a manga butaki man te
mwane n tania.
Te Tia Babaire I taku bwa e teretere te
point ae I kataia n taekinna bwa n aron
taraana tao e kataia n iangoia te
Tautaeka bwa tao a na iai baika e na
karaoi n te tai anne i nanon te ririki ae
2008. Ma ngkana ko a manga bon nora
ana ribooti te Oteta Tienera te Tia
Babaire ao moan te kamimi. Bwa e
kangai, ti na nora ana investment are te
mwane n tania te Tia Babaire, ao ngkana
ti nora te mwane n tania are e taekinna
te Oteta Tienera ao e bwaka te mwane n
tania te Tia Babaire. E bwaka n $75 te
mirion n te ririki ane 2008 ni
kabotauakaki ma 2007. Ao ngkana a
uaia ni bwaka irouia te naan fund
managers aikai ke naake a tararua ara
mwane, e bane ni bwaka te mwane n
tania irouia. Kaka $30 tabun te mirion
ae a kabwaka, nanona e tara n ae
ngkana ti ikotia $75 te mirion. Bwa iai
ae $38 te mirion ae e kabwaka te HSBC
ao $37 te mirion ae e kabwaka te NICAM.
Ma ngkana ko nora te management fee
ke booia naakai ake a anganaki iroun te
Tautaeka, ao te ririki ae 2007 are kanga
tao e tara n raoiroi riki nakon 2008 te Tia
Babaire ao boon HSBC ke Hongkon
Shanghai Banking Corporation te Tia
Babaire $628,083.19, ana management
fee ngke e kawakina te mwane n 2007.
Ma ngkana ko noria n 2008 ao ae e
anganaki $734,353.36 te Tia Babaire, aio
e raka, e ngae ngke iai te kanganga bwa
e bwaka te mwane n tania te Tia Babaire.
Ao I taku bwa aio e riai n taraaki, ti n riai
ni bubuti bwa e bia taraaki aei. Bwa
iroura ngkana ko kabwaka te mwane n
tania ko riai naba n anganaki ae e
uarereke, ngkana ti nora are te NICAM
ao are e anganaki te NICAM n 2007
$393,986.04 te Tia Babaire, ao are e
anganaki n 2008 e koaua ae e
kakerikaaki n te ware ae $314,009.00 te
Tia Babaire. Anne aron tein te mwane n
tania, aron ara reke iai, titebo ma iai te
kamona nakon te rabwata are e tobwa
ara mwane te Tia Babaire. Iai te kamona
nakoina bwa e aki anganaki ke tao ti te
NICAM ae ti kona ni kangai, bwa e
karakaaki ke tao e kakerikaakaki boona
n te tai anne.
Ngaia N na manga marooro i aon itera
tabeua are I taku bwa I a tia n noori te
Tia Babaire. E taekinaki ae e raka ae e
kabanea te Tautaeka n te ririki anne
nakon are e katauaki man te Auti n Tei
te Tia Babaire. Ao ma ngkana ti nora
naba te ribooti are mwakoro 2, ao ti
nanora te debt servicing. E taku te taeka
ae te debt servicing, te copra subsidy. N
te copra subsidy te Tia Babaire ao e taku
te Oteta Tienera bwa e a bon nang riao
are e a nang too excessive are e
kataumwaneaki te Tia Babaire, anne ana
comment te Oteta Tienera n te mwaiti ae
e riaon te itera ni mirion te Tia Babaire,
$549,72.00. Anne ngaira iroura ti taku
bwa te saving anne, bwa are e aki
kabaneaki n te ririki anne, e aki
kabaneaki te mwaiti ae te itera ni mirion.
Ngkana ti a manga nora aia mwane
kaara te Tia Babaire ao e taku naba te
Oteta Tienera bwa e karaoaki te manga
 Kauabong 12 Eberi 2011
kataumwane nakon te atu ni mwane aei
ae e bon aki kainanoaki. E aki
kainanoaki, bwa n tokin te tai ao ngke e
a karaoaki te akaunti aio ao ngaia e bon
tau ma are e moan katauaki n te moan
tai te Tia Babaire. Nanona e tara n ae e
uotaki te manga kataumwane nakomai
ao e takakaro anne, e aki kainanoaki te
mwaiti anne. Bwa e bon tau ma are i
nanon bain te ministry are ana botaki te
Tia Babaire. Iai naba te mwaiti ae
$150,000 are e injected ma manga
$150,000 naba ae nanona ai $300,000 n
te manga kataumwane are e uotaki n
Eberi 2008 te Tia Babaire. Nanona
$300,000 are e anganaki naba te
Tautaeka te kariaia man te Auti n Tei aei
bwa kanoan te manga kataumwane. Ao
e oti bwa ngaia e ti kabaneaki mai iai $1
tabun te ngaa, nanona iai te nikira ni
mwane ae $290 tabun te ngaa man te
atu ni mwane aei ae e aki kabonganaki.
E ngae ngke e a tia ni uotakirake bwa te
manga kataumwane.
Te land rents te Tia Babaire ke riitin aba.
E taekinaki bwa te kataumwane are e
kateaki n 2008 ao $1.7 te mirion ae e
katauaki. Ma are e kabwakaaki nakoia
taan abaaba n te tai anne ti $400 tabun
te ngaa te Tia Babaire. $1.3 te mirion ae
e tiku i nanon bain te Tautaeka ana
mwane te Tautaeka n te tai anne. Ao
ngkana ti ikoti baikanne te Tia Babaire
ma teuana riki are te naan repairs ao te
maintenance nakon te government
building, ao e kateretereaki bwa are e
katauaki $500,000 ma are e ti kabaneaki
ti $397,000. E tara naba n ae $100
tabun te ngaa te nikira ni mwane man te
atu aei. Ao ngkana ti ikoti baikai te Tia
Babaire ao e riaon $2 te mirion te saving
are aongkoa man aei. Ma te bwai ae e
kananokawaki ae e teretere ngkai n te
akaunti aei bwa e a bon nang over ke e a
nang riaon are e katauaki man te Auti n
Tei aei te Tautaeka. Ao tao a na riai aikai
ke tao ngke arona bwa a karaoaki tao te
virements ke te naan raa, kanga aekakin
itera aikai ake a na kona in karaiaki n
iraanaki, tao e na kona naba ni karaoaki
anne ao e na kona riki n tikotikonna riki.
Ma ti taku te Tia Babaire bwa te tamnei
ae ti kataia n taekinna ikai bwa iai
teutana te aki nang tararua raoi tao n
itera aikai, ma ti bubuti bwa tera ngke e
kona nang taraaki riki aikai. N nang
kamenaaki taian manga kataumwane
aika a na bon kainanoaki raoi n te aro
bwa e na bon bane raoi te mwaiti ni
mwane ke tao e na bon toki kainanoia te
botannaomata are ti karokoa i nanon te
Auti n Tei aei te Tia Babaire.
Iai naba ara loan n te ADB ae $17 te
mirion, ao e koaua te Tia Babaire ko aki
anganai au tai bwa N na taetae i aon te
motion are te loan. Ma I kan katereterea
bwa aio naba teuana ae ti riai ni
mwaneweia n tain te motion arei bwa ni
bon te tai aei ao iai te loan ae e tinetine i
nanon bain bangken Asia ae $17 te
mirion ae e tuai man kabwaraaki. Ao
ngkanne n te tai aei ti kakoaua bwa ai
manga iai riki ae ti a manga tia ni manga
anaia ngkai ae kanga titebo ma bon $17
naba te mirion. Bwa $12 n are kanga te
kawai ao manga $5 te mirion are kanga
te sanitation te Tia Babaire. Ngaia are
aikai itera ake ti taku bwa I kan
 Kauabong 12 Eberi 2011
marooroakin nakon te Auti n Tei aei, ao
ni kaoti ara raraoma.
E koaua iai itera ni mwane ake tao a na
riai ni kaokaki nakon te Tautaeka, e bon
koaua anne, a riai ni kaokaki. A riai ni
waekoa kaokakiia, tao taan mwakuri ake
tabeia aikai tera ngke a kaumaki aekan
itera aikai, bwa aio boni ngaia are e na
manga bon buoka aron birin ana waaki
te Tautaeka ao riki kainanon te
botannaomata are e taubweeaki
kainanona man te mwane i nanon bain
te botannaomata. Te Tia Babaire aikai
au marooro are I kan tabeki ao I
karautaeka ngkana arona bwa tao e nang
buakaka ae I taekinna ke tao e nang raa,
ma aio ngaira tabera Taan Tei, ti ti kotei
itera ake ti taku bwa e na kona n angan
teutana te tia biriakina te waaki ara
nonoori ake ti taku bwa e na kona ni
katamaroai ngkana arona bwa a riai ni
katamaroaki te Tia Babaire. Teuana
naba ae I kan mwaneweia ikai bwa are
iai te akaunti nambwa are I taekinna arei
te Tia Babaire, tao a otetanaki ke a aki
naba te Tia Babaire. Kanga anne naba
teuana ae tera ngke e rin naba aikai, bwa
n aron au atatai ao titebo ma e aki naba
otetanaki ke tao ngkana e a tibwa tei te
akaunti anne, ao tera ngke e roko naba i
buakon te oteta nakon taai aika a na
roko. Tera ngke e noraki aei ngkana
ngaia bwa kanoan te akaunti anne e a
tibwa tei tao n ningai, ao tera ngke a
taraaki aikai bwa baika a riai n otetanaki
ao ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: N na angan te Beretitenti bwa e
a kaman kateitea baina. Te Beretitenti.
H.E. Anote Tong: Kai ko rabwa te Tia
Babaire ao e koaua ae e a tia n nang boo
atin te marooro i aon te kaoti aio. E
nang teretere bwa e butimwaeaki te
kaoti, are nanona bwa e butimwaeaki
ana ribooti te PAC. E koaua bwa e ngae
ngke e butimwaeaki ao bon iai naba te
naan rongorongo ake a tabekaki bwa
titebo bwa ngkana ko ongora te marooro
ao titebo ma e aki butimwaeaki te bwai
aio bwa e nang buakaka ana akaunti te
Tautaeka. Ma ni bon tokina tao e bon
kakoauaki bwa bon iai kabwarabwara
ake a tia ni kanakoaki, I kaitaua te
Minitita ao I kaitaua are e a tia n tabekia
te Tia Tei are ana kaoti te kaoti. I
kaitaua te Minitita bwa I taku bwa e a tia
ni kaekai angin te naan marooro, ma e
koaua are tao bon angin riki te kaeka
bon kanoan te aobiti ni mwane te Tia
Babaire.
Tao te kanganga n aio bwa are te tia
kaeka te Minitita n te Mwane, ao a
mwemwe ngkanne te naan rongorongo
iakai ao n tabetai e a aki reke taina ni
kaekaaki iroun te Minitita are boni ngaia
riki irouna te naan rongorongo. Ma e
ngae n anne ao I taku bwa iai Minitita
temwangina ake a tia ni keiaki ni kaekai
aikai ao ni moara riki n itera ake a
kaineti ma aia botaki ni mwakuri te Tia
Babaire. I taku bwa a mwaiti te naan
marooro, a roko nanoia temwangina n
nang taetae ao I taku bwa I kataia n
rawea ongoongorau ao I taku bwa kanga
au namakin ngai bwa a kaokiokaki
marooro tabeua ake tao a bon tia n
taekinaki te Tia Babaire aika tao a aki
 Kauabong 12 Eberi 2011
nang rekereke ma kanoan te akaunti ae
2008. Iai te naan marooro ake a
tabekaki ao I taku bwa tao ti na kaekai
riki aikai bwa n aron angina bon te
kamataata. Tiaki te bwai ae kanga tao te
kabuanibwai n aron ae tao e taekinna
ngkai te Tia Tei mai Butaritari bwa e aera
ngkai e a nang tibatibanako aron te
kataumwane. E koaua tao n te tai teuana
ma teuana bon te naan kataumwane
bwaai aikai, ma bon te titiraki ngkanne
bwa ngke e nang manga bubura te
kataumwane nakon are e kainanoaki,
tera ae e na riki nakon te nikira, tao a na
anaia Minitita ake n aia botaki ni
mwakuri ni karin n aia buua? E aki. I
taku bwa ti bane n ataia bwa e bon tiku
aio n aki kabonganaki bwa e aki manga
kona ni uotaki nakon te ririki ae e boou
te Tia Babaire ao e bon tiku. I taku bwa
ti bon bane n ata anne n aron anne.
Ma I taku bwa te bwai ae e kakawaki bwa
e na katereaki bwa e kanga aron butin te
mwane, iai te kabuanibwai n aron ae e
taekinaki, tao e taekinna temanna te Tia
Tei, e a bua $80 te mirion n 2008. Ao kai
e a bon bane n ataaki i aon te aonnaba
bwa e kerikaaki kaubwain te aonnaba. A
rawata te naan bangke aika a mauna ao I
taku bwa ti riai ni kukurei ngaira ni
kakaitau bwa e nang uarereke aron
ringakin ara mwane n tania. Bwa
ngkana ko tara rabwatan te mwane n
tania te Tia Babaire ao e koaua ae iai te
naan buu mwane. Ao tao e bon raoiroi
riki ngke ti butia ni kabubura nakon ae e
a bane bwa e a bua n te akea te Tia
Babaire.
N aron are e tataekinaki bwa mwaitin te
mwane n tania n te ririki 2007 te mwaiti
ae $637 ao e koaua. N 2008 $561, tera
bukin aio te Tia Babaire? Uoua, bwa
teuana iai te mwaiti ni mwane ae e
bubura ae e butaki te Tia Babaire, e
iraanaki? E kabonganaki ibukin te
botannaomata te Tia Babaire. Ao aio ae
ti kataia ni katerea nakon te
botannaomata bwa aio kaitiakan te naan
taarau ke te naan mena ake a uatao man
taai aika a tia n nako. I taku bwa e riai n
teretere bwa iai ake a butaki ni
kaitiakaki te naan overdraft man ririki
ake a tia n nako te Tia Babaire. Ngkanne
te titiraki bwa e bua nakea? E aki bua te
Tia Babaire ma e kabonganaki, iai are e
bua are e rekereke nako ma kerikaakin
kaubwain te aonnaba. Ma ngkana ti a
kaoka ara taratara rikaaki te Tia Babaire
ao ti a tara te ririki ae 2001 nakon 2002.
2001 te Tia Babaire mwaitin te mwane n
tania $633 te mirion ao n tokin 2002 ao
mwaitina $575 te mirion, tera ae e riki
ikai te Tia Babaire, akea te kabuanibwai
ae e reke nakon kaubwain te aonnaba,
ao e aera ngke e a bua te mwaiti ae $60
te mirion, e aki kabonganaki ibukin te
botannaomata, are e bua are e
ngureakinaki are 2007 nakon 2008, iai te
mwaiti ae $45 ae e kabonganaki n 2007
ao iai ae $25 te mirion, $70 te mirion ae
e kabonganaki ibukin te botannaomata
te Tia Babaire, ao tiaki te bwai ae e a bua
naba ni mauna n aron are ti kakoaua are
e riki i marenan 2001 ao 2002. Ngaia
are I taku bwa tera te kabuanibwai, ia ao
e ngaa te kabuanibwai te Tia Babaire.
 Kauabong 12 Eberi 2011
Ngaia are e eti ae e kerikaaki korakoran
te mwane n tania ma kaubwain Kiribati e
aki bua n aron ae e uneakinaki, ma e
keerake ma e eti bwa e kaboganaki. Ti
aki kabwara bure n aio n aron ae ti
tataekinna, e korakora te bangaomata,
bwa e koaua ae e ngaa riki ae e materaoi.
Are ti na katikua bwa e na bua bwa e a
bon bua naba n te aro ae e ruuti ke ti na
anaia ni kabongana ae e ataaki mwina
nakon te botannaomata. I taku bwa aio
te kateretere ae I taku bwa e rangi ni
kakawaki bwa e na katereaki, e
uneakinaki aron kakabonganakin te
mwane n tania. E kangai, kam aki
kariaiakaki bwa kam na kua te mwane n
tania ni kabaeranta ami kabanemwane,
kam riai n okira te Auti aio te Tia
Babaire. I karautaeka te Tia Babaire,
wareware n te Tua ae Maungatabu, te
mwakoro 108. Are n te tai are e
kataumwaneaki n te Auti aio, ti
kataumwanea mwaitin te kabanemwane,
e aki kakataumwaneaki te karekemwane
te Tia Babaire. Tara te appropriation act,
ko appropriate bwa tera ae ko na
kataumwaneia? Te kabanemwane.
Ngaia are ngke e a tia n tei bwa te
kabanemwane bwa e kangai, $80 ke $90
te mirion, ao ko a uki ni kabongana ana
mwane te botannaomata are te
consolidated fund are raona naba te
mwane n tania te Tia Babaire. Ngaia are
tai mwana te botannaomata ikai, tai
taekinna bwa e uruakaki te Tua ngkana
e kabonganaki te mwane n tania ibukin
te botannaomata man te mwaiti ni
mwane are e a tia ni kariaiakaki n te Auti
aio. Tai mwaamwana te botannaomata,
ti na bubuti.
Ngke e tia n anga ana kariaia te
botannaomata te kataumwane n tokin
2007 ao e kangai, arei te mwaiti. Ngkana
e aki koro n am karekemwane are tao te
raitinti n te akawa ke tao tera, ao ko uki
ni kabongana riki ana mwane te
botannaomata are i buakona te mwane n
tania te Tia Babaire. E nang teretere aio,
akea te bwai ae e uruaki ao aio are e
taekinna te Tia Tei mai Tamana te Tia
Babaire ni kataia ni katerea.
Te Tia Babaire ti kakoaua ae iai te
mwane are e reke i nanon moan te ririki
2008. Ao aio are e nang okiokiraki ae te
mwaiti ae $10 te mirion ma tao bon te
rabwata riki ke te mwaiti riki are e
tataekinaki $7 te mirion te Tia Babaire.
Ao aio are kaitiakan te naan overdraft, ti
kakoaua ma kabwarabwarakina nakoira
te Tia Babaire ti aki kona ni birinako
man te kabanemwane aio bwa kanga
aongkoa e statutory in nature te Tia
Babaire. I nanon rokon te Tautaeka i
nanon 2007 ao n 2008 e baireia te
Minitita ao ae e kangai, e okira te
Kabineti ao e kangai, ti nang kaitiaka aio
bwa ti aonga n itiaki. Ngaia are te titiraki
bwa e riai ke e aki, ao te naan overdrafts
aikai te Tia Babaire a ikoiko man ririki
ake mai mwaina ni karokoa tokin 2007
ao e a kaitiakaki ni moan 2008. Tao te
titiraki ngkanne bwa a statutory ke a aki,
otara i nanon te kabwarabwara te Tia
Babaire bwa bon baika a na riai ni
kabwakaaki. Ngkana n arona bwa e
uneakinaki man te bangke, ao e riai ni
bwaka te Tia Babaire.
 Kauabong 12 Eberi 2011
E koaua ae e mwaiti uneakinan aron te
naan ware are e kakaokoro ma te naan
ware ake n te naan botaki ni mwakuri, e
na bon bae n reke aio n taai nako te Tia
Babaire. Bwa ngke ko roko n te bong ae
tao ke tao ngke ko roko n audited ao
ngke e karaoaki te akaunti ao e na bon
bae n iai te time lack. Ao anne ngkanne
bon angin aikai a reke man iremwen te
reconciliation te Tia Babaire. Ao I taku
bwa ti kakoaua aio, aio are e kunea te ko
ao I taku bwa aio te bwai teuana ae tao e
bon riai riki ao ti aki nano uoua te Tia
Babaire bwa ti na katurua riki ara
taratara i aon aio. E tangiraki riki te
kakaonimaki n te reconciliation ao aio a
tia n nikiraki ao ara kantaninga e na iai
te bitaki nakon te naan akaunti akana i
mwina te Tia Babaire.
N aron are e taekinaki iai te naan arrears
n te revenue, bukin tera ngkai e nang
otara n te tai aio te Tia Babaire, bwa
bukina bwa iai ana babaire te Tautaeka
ae e kangai, angin te tai ti a tabeakina
naba te kabanemwane ao ti aki tabe ma
te karekemwane. Ti nang katurua ara
taratara i aon te karekemwane, ngkami
ministry kam nang moanna ni kaungaaki
bwa kam na rikoi ami karekemwane bwa
e aonga n ae e buoka riki aron
kabaerantan te kataumwane te Tia
Babaire. Tao aio ae e kataaki ni karaoaki
ao e koaua, tiaki te bwai ae e bebete bwa
a rawata te naan outstanding man ririki
ake a tia n nako te Tia Babaire. Ao n
tabetai ko nang karaoa te ribuaka ae
moan te korakora ngkana ko nang
karaoia nakoia aomata, I taku bwa e
taetae teutana te Tia Tei ae te Minitita
are tabena, tao moara riki nakon te Land
lease te Tia Babaire.
E koaua iai naba taekinan te bwai ae te
coinage fund ao e kakaeaki bwa e ngaa te
bwai aio. I taku a te bwai ae e riai n
teretere ikai bwa tiaki te special fund te
coinage fund aio. N aron ae e riai n
ataaki, te special fund e kateaki i aan te
Tua te Tia Babaire. Te coinage fund aio
te investment, are kanga raon naba te
consolidated fund, kanga e kuri n aekan
te reserve fund are te naan raka mai iai
ana riki bwa ana revenue te Tautaeka.
Ngaia are kaitiakan aio bwa e raawa n
are e aki nang teretere aio, ao e kona n
aki reke te ota iai te Tia Babaire.
E rabwa are e taekinna te Tia Tei mai
Butaritari, ao I taku bwa e matairiki n
nora aio bwa I taku bwa bon te bwai
naba ae e noria te Tautaeka i nanon
ririki akanne. Aron te babaire ngkai i
marenan te Tautaeka ma te naan fund
managers. E koaua ae e kakaokoro te
naan baire te Tia Babaire, iai are e
karaoaki ma te HSBC are bon te baire
ma ngkoa are e raka ara investment
irouna ke e aki e bon bwaka naba ana
fee. E koaua n tabetai e kerikaaki ao e
bon bubura te fee. Ti kaitau bwa iai te
bitaki ke te kaokoro nakon are e
karaoaki ma te manager are teuana, bwa
ngkana akea ana kareke raka ao e aki
bwaka ana fee. Ao aio ngkanne te
babaire ae e nang kaeweaki nakon te
fund manager are teuana te Tia Babaire
bwa e aonga n ae e titebo. Ngkana iai
tian aki karaoan raoi te mwakuri ao tao e
koaua, e aki riai ni bwaka te kaniwanga
 Kauabong 12 Eberi 2011
bwa te commission i mwin te mwakuri ae
e tamaroa te Tia Babaire. E a tia te
komete n rinanon aio ao iai ana babaire
ae e a tia ni karaoia i aon aio.
Iai te rongorongo are e kangai, ao titebo
ara kantaninga ma ae e taekinaki te Tia
Babaire, taekan manga tuoan riki aron
ara investment, ti aki kaokoro n iango. I
taku bwa n tokina ti bane n titebo
nanora n uneakina aron te mwane n
tania te Tia Babaire. Ao ti tangiria bwa ti
na mena ikekei ao ti na tarataraia ao ti
na kona, ma are e koaua ae kanga iai te
trust, ko na bon katikua iroun am
manatia, ma e ngae n anne ao ko na bon
tararuaia naba. Te titiraki ngkanne bwa
e riai n nako te Oteta Tienera n otetaniia
naakai ni katoa tai te Tia Babaire ke e
aki, tao bon anne te titiraki ae ti tabe
naba n tabekia. Tao e aki reke ke tao e
kakina te Oteta Tienera, I taku bwa ti a
manga taraia riki. Are nanona ngkanne
a nang naanak kaain te audit n nako ni
mena, ao tao te PAC naba e na manga
nako Aotiteria ma Tiaban ni bon kawariia
naakai. Ma e ngae n anne te Tia Babaire
ao bon iai te babaire are e a tia ni kaman
kaweneaki, iai te rabwata teuana are
kanga matara, ae ti kabwaka mwane
naba nakoina bwa e na tararuai ara bwai
aikai. Tao ngkana ngaia bwa e na
tangira te manga rinanoaki aron babaire
aikai te Tia Babaire, ma iai ara custodian.
Te custodian ngaia are aongkoa matara n
tararuaiia naaka ara manatia aikai bwa e
raoiroi ae a karaoia ke a aki.
I nanon bon taai aikai ao ririki aika a
nako, man te botaki ni mwakuri te Tia
Babaire a tia naba n reitaki ma te IMF ao
ni bubuti aia buoka ke aia advice i aon
aikai bwa tera aron ae e riai ni karaoaki
ibukin te aekaki ni bwai aikai te Tia
Babaire. Tiaki te bwai ae e bebete aron
tararuan te aekaki n investment n aron
aio te Tia Babaire, ngaia are e koaua ae n
tabetai ti nang kakan rabakau mai ikai
ma ti bon ataia bwa e matoatoa aron
karaoana. Ao bon ti te bwai ae ti riai riki
n tarataraia bwa e bwaka ke e aki, n
aron are ti uneakina arei, ti kakoaua,
ngaia naba ti uneakinna. Ma ti ataia
bwa e rangi ni korakora te kabuanibwai
n te ririki 2008 ao 2009 te Tia Babaire.
N aron ae e riki naba n 1988 te Tia
Babaire ngke e crashed te mwakete naba
i Eurobe, moara riki i Engiran. Ao e
bwaka naba ara mwane n te aekaki ni
mwaiti ae e kan bubua naba te mirion te
Tia Babaire. E riki n 2001 ao ti aki ata te
bwai ae e riki te Tia Babaire. Tao bon iai
bukina, tao a aki naba tarabwai ara
manatia te Tia Babaire ao tao ngaira ti
aki moantaai naba ni kaeiia.
Te Tia Babaire I taku bwa I kaitau n te
bwai teuana bwa ngkai e tabeka te
ribooti aio te PAC, ao I taku bwa te bwai
teuana ae e kakawaki bwa ti bon tangiria
te Tia Babaire bwa ti na betiroaki. Ti
tangiria ke te Tautaeka e bon tangiria
bwa e na karaoaki aio. Bwa tao e koaua
ae e reke bwa te tai teuana are kanga e
timaatinaki iai te Tautaeka, bon anne ae
ti tauraoi ni butimwaia. Aio bukin ae ti
bita aron teitein te rabwata ae te Public
Accounts Committee. I taku bwa e
kakoauaki bwa n taai aika a nako ao bon
akea man ana tera te Kaitara ae e kaina
 Kauabong 12 Eberi 2011
te PAC te Tia Babaire bwa ai bon kaain
naba te Tautaeka te Tia Babaire. Tao
ngaia anne are e aki nang rio ke tao n
tabekaki te naan uneaki i aon aei te Tia
Babaire. N te tai aio ao e na kakoauaki
bwa te Tia Babaire kaain te itera arei,
kaain te Kaitara ae ngaia te Tia Babaire n
te PAC. I taku bwa e na ataia te PAC
bwa e na bon karaoa tibwangana, ao
ngaira taan kaeka, ti tauraoi n anne bwa
tibwangara i matan te botannaomata, ti
na riai ni kona ni kabwarabwara i aon
aikai. Te titiraki te Tia Babaire bwa ti
bon tararua ke ti bon nang bakatae te
Tia Babaire.
A uneakinaki tabeua te naan system, e
koaua, tiaki ngai te tia akaunti ma I nang
ongoongora naba aron aia uneaki te
naan accountant n te naan system aika a
kakaokoro, te PEPAM ke te Attahc ke
ngkai e a manga uouotaki te MYOB bwa
ai manga ngaia are kanga e manga
raoiroi. E koaua ae tao bon te kanganga
ae tiaki te bwai ae e boou te Tia Babaire.
E taekinaki naba n te tai ae e nako bwa
tera te kanganga i aon bwaai aikai, ao te
kanganga ni koaua te Tia Babaire tao a
bon aki nang taneiai ara koraki ma te
naan bwai aikai. Ma ngkana ti nang
kangai, e raoiroi riki te PEPAM ao e aki
nang raoiroi te Attache, tao ti kona ni
bure ngkanne, ma mwina a manga
mangaongao ara taan mwakuri ao a
manga kanga, tao e bon koaua are e
taekinaki, tao ti a manga okira te
PEPAM. Ma e ataki te Tia Babaire bwa n
taai nako ko kakabaeranta am ware i aon
te PEPAM ao ai te bibiribirinako naba am
ware te Tia Babaire. Bwa te PEPAM
kanga e eti, kanga tao e kuri ni kaineti
riki ma aron te budget, te Attache bon te
accounting package te Tia Babaire. Ngaia
are a rabwa te naan taeka ni ibuobuoki
aikai, a ongora naake bon taan rabakau i
aon te akaunti te Tia Babaire. A kona
naba ni manga kareaki taningara ni
kangai, tiaki naba te Attache bwa e
rawata, bwa te Attache n tabetai ngkana
ko mena ao e a anganganiko naba te
approximation. Ngaia are e a
bibiribirinako naba am ware, ma te
MYOB kanga e wanawana riki te program
aio. I a aki ataia te Tia Babaire ma ti a
katuka aio bwa te kaewenako nakoia
taan mwakuri n te akaunti bwa ke a
kakaea aia system are a taku bwa e na
kona riki n anga te ware ao e na kona
riki ni kaea te bwai ae e kainanoaki te
Tia Babaire.
Tao e aki ngkoa ao e bebete riki, bwa I
taku bwa aron aia atatai ara taan
mwakuri i aon te naan programs aikai te
Tia Babaire e na kona naba n anganira
aron tamaroan ke aki rokoraoin te
reporting te Tia Babaire. Tao e bon
tangira te training, ke tao e tangiraki riki
te aekaki n system are e bebete riki aron
kabonganakina te Tia Babaire. Ti a
katuka aio a ti a kaunga nakoia ara taan
mwakuri n reitaki ma te koraki ake iai
aia rabakau i aon ai bwa tao ti na manga
noria bwa tera riki ae e bon riai ao e
tamaroa aron kabonganakina te Tia
Babaire.
E koaua e okiraki n taekinaki taekan tao
te mwananga nako tinaniku te Tia
Babaire, ao e koaua, e bon roko nanoia
 Kauabong 12 Eberi 2011
temwangina ma I taku bwa te bwai ae e
kakawaki e kangai aron te mwananga te
Tia Babaire. Iai te kataumwane ibukin te
mwananga n te bwai teuana ma teuana
ibukin te boo ao ibukin tera, ngaia are te
bwai ae e kakawaki te Tia Babaire bwa e
kangai, ngkana iai te kataumwane ao
ngkana iai te mwananga ao e aki bure te
Tia Babaire. Ma ngkana akea te
kataumwane bwa e a bane am
kataumwane n am atu ni kabanemwane
are te travel ke te mwananga n nako
tinaniku ao ko bon kabongana naba, ko
urua te Tua ikanne te Tia Babaire.
Ngaia are e koaua e nang mwaiti ao ti a
tia ni marooro i aon aikai, I a aki tangiria
ni kan kanaanau bwa e a bon tia ni
kaekaki aio irouia ake a tia n kaeka te
Tia Babaire, ao a mwaiti rongorongon ao
te naan babaire i aon akanne. Bon
babaire n aron au atatai, akea te babaire
ae e bitaki te Tia Babaire. Ao iai te naan
funded travel te Tia Babaire, ao akanne
te kantaninga bwa a na bon funded mai
irouia te naan botaki ake a tauraoi ni
fund te Tia Babaire.
Taekan te karekemwane te Tia Babaire
kanga e taekinaki bwa 2008 n aron ae
tao e taekinna te Minitita ao e bubura te
karekemwane, Minititan te Mwane. E
bubura te karekemwane n te akawa te
Tia Babaire n te ririki 2008. E koaua ae e
bon raka te Tia Babaire, bwa e taekinaki
bwa kanga e manenanti te Tia Babaire,
tao e koaua, tao anne e a bon tatannako
ana iango ao ana noono temanna ma
temanna. Ma e koaua ae e nang raka te
karekemwane n 2008 ibukin te mwane n
akawa, e raka n te mwaiti ae $7 te mirion
te Tia Babaire. Tera bukina, e bon koaua,
e aitara ma te waru n ara marawa te Tia
Babaire. Ao i rarikin anne bon iai naba
te naan karaka n roo ake a karinaki, ao
aio are e a buoka aron irakean te mwaiti
i nanon te ririki anne ao ae e a teimatoa
n aron teina anne ni karokoa taai aikai te
Tia Babaire. I taku bwa ti aki riai n
nanobuaka n aio, ti riai ni kukurei te Tia
Babaire. Bwa ti na aki ngureakinna n
nokuakinna ni kangai, bwa e
manenannti, bwa ngkana ngaia a bon
mamanenannti naba bwaai. I taku bwa
ti riai n tara te bwai ae e karaoaki te Tia
Babaire ao n tara etina ma tamaroana
ibukia ara botannaomata. Ngai temanna
ae I nang kukurei ngke e reke te ware ae
$32 te mirion ae te mwane n Aotiteria.
Tao e koaua, ngke n arona bwa ti aitara
ma korakoran te mwane n Amerika ae e
korakora n te tai arei tao tera riki te
mwaiti ae e na kona n reke te Tia
Babaire. Ti a karaua nanora ma te bwai
ae ti kukurei bwa te moan kataumwane
are $25 ao ngaia e raka nakon $25 bwa e
roko n $32 te Tia Babaire.
Te Tia Babaire iai maroroakinan te copra
subsidy ao e koaua ae I kakaea otara n
aio naba ao I taku bwa ngkai ti rinanona
ao e a kan titebo te kanganga ma ae e
reke iroun ana aobiti te Director of Audit
ao tao bon te PAC naba. Bwa titebo ma
taraakina bwa e kakaeweneaki aron
taraakin te rabwata ni mwane ae uoua,
are te copra subsidy ao te stabex. Ao te
stabex te mwane are e reke man
kaboakinakon, ao akea te stabex are n
kawai te Tia Babaire. Te bwai ae e kataia
 Kauabong 12 Eberi 2011
ni karaoia te Tautaeka, e kangai,
kaboakinakoan mwanen te takataka
ngkana e reke te mwane man te
takataka, bwa are te Tautaeka e
kabwaka boon te takataka rinanonte
copra subsidy te Tia Babaire. Ngkanne ti
kataia n tineia ao kanga ni control ke n
tararuaia n te kantaninga are e kangai,
bwa ngkana akea tararuakina ao tao te
KCCS ngkanne e nang bon uota nanona
ni kabongana te mwane are e a bon roko
naba arei are akea ana kabanemwane iai
bwa ai aron e kabwaka temanna ao ngaia
e rikoia. Ngaia are te bwai ae ti karaoia
te Tia Babaire, ti a manga kamaeua te
rabwata ni mwane are te stabex are
ngkoa te stabex e mwanenaki mai
tinaniku te Tia Babaire. Ti a kamaeua ao
ti a kanakoa te babaire bwa boon ni
kabane te takataka are e kaboakinako, e
nako n rin n te mwane arei. Ana mwane
te KCCS are e kainanoia e na kanakoa ni
kaitara ma aron ana budget ke ana
kataumwane. Bwa e na riai ni karaoa
ana kataumwane, ao man te
kataumwane arei e na anganaki ana
mwane ao e na kabongana. E aonga n
are e aki bon uota nanona te Tia Babaire
bwa I taku bwa tao aio te kanganga n
ana rabwata te Tautaeka tabeua ake
aongkoa a inaomata i bon irouia.
Ngkana e bubura te karekemwane ao ko
na uringnga bwa e kibarake aia
kabanemwane, a kateirake, ao I taku
bwa ti noori aikai n ana kambwana te
Tautaeka aika a kakaokoro te Tia
Babaire.
E kantaninga te Tautaeka n taai nako
bwa e nang reke tao ana dividened ke
ana boneti, e kanganga reken te boneti te
Tia Babaire. Ao anne ngkanne are ana
kambwana te Tautaeka nako, aikoa kaea
nanon te kantaninga are a na
karekemwane nakon te Tautaeka bwa e
aonga ni buokaki te Tautaeka bwa e na
kaoka te karekemwane arei nakon te
botannaomata. Tao e aki ngkoa ngke tao
n arona bwa e rawata aia kareke raka
ana kambwana nako te Tautaeka, ao tao
e na uarereke riki riingan te mwane n
tania bwa e a bon reke naba ikanne
kabaerantan te kataumwane te Tia
Babaire. Ao aio bukin ae e kainanoaki
manga rinanoakin te naan kambwana
aikai te Tia Babaire.
I taku bwa anne are e kataaki ni
karaoaki ao bon te titiraki bwa e aki
ngkoa ao tao ngaia aio are e reke iai ao ti
katanemwanekaia ao titebo ma aio, bwa
are tararuaakin te mwane aikai a nakon
te rabwata ae ti teuana i aon aba te Tia
Babaire. Ngaia are ti a manga bon nora
riki aio, ma aio ngkai aron ara kukune i
nanon te naan points ake a tabekaki mai
iroun te oteta ao iroun te komete te Tia
Babaire.
Aia mwane kaara te Tia Babaire tao bon
titebo ma are I a tia n taekinna. Tao arei
te katautau i nanon te tai arei, ma n aki
kabonganakin te mwane ibukin aia
mwane kaara te Tia Babaire, ao are e bon
tiku. Tiaki te bwai ae e na manga nakon
te tabo teuana bwa e bon tiku bwa e na
manga bon okira te Tautaeka ngkana n
arona bwa e aki kabonganaki. Iai baika
a tabekaki aika a tibwa tabekaki ae I
taku bwa iai temanna te Tia Tei ae e
 Kauabong 12 Eberi 2011
nang kakaea taekan te non project grant.
Te Tia Babaire e koaua ti kamoa te Tia
Tei ae e karineaki mai Butaritari, bwa e
ata nambwana te akauti ao ngaira ti aki
ata nambwan te akaunti aio. Ma kanga
ti bon miimi naba bwa ngaira ti aki ataia,
iai te brief ae irou ao e aki taekinaki naba
nambwan te akaunti.
Te Tia Babaire te mwane aio te mwane
are ana buoka Tiaban nakon Kiribati, e
kangai aron te babaire i aon aio. Tiaban
e aki kona ni karokoa bwa te mwane, ma
ti kabaeaki bwa ti na kotea te bwai are e
na kaboaki ao e kaboaki te bwai, e roko
rabwatan te bwai, e kaboakinako ao
ngkanne e a tibwa reke bwa e na kona ni
kabongana te Tautaeka ibukin karikirake
ke e na baireaki ma te Tautaeka n Tiaban
te Tia Babaire. Iai te naan statement ma
are tiaki n aron ae e a tia ni kaeka te
Minitita ngke e ingabong, e nang
taubeakinaki naba aio maii roun te
Tautaeka n Tiaban. Ma ti a tia ni
kabonganai aikai te Tia Babaire n te
naan karikirake, iai ao a tauraoi aikai
bon ibukin buokan te kanganga nakon te
PUB, te naan karikirake tabeua ao te
titiraki ngkanne bwa iai baika e
kabonganaki iai ae e aki riai te Tia
Babaire, kaekakina akea. A bon bane n
teretere te Tia Babaire, tao n te tai are e
itiaki iai aron rongorongon aio ao tera
baireana bwa e bon riai naba ni wene
ikai bwa kanoan te audit report ke tao
tera, bwa aio kanga ti te project ae
teuana te Tia Babaire. Are nanona
ngkana n arona bwa akea ana kanganga
iai te Tautaeka n Tiaban, tao i nanon taai
aika i mwaira te Tia Babaire, tao e riai n
nakon te Nambwa 4 akaunti naba. Are
mai ikanne e na kona naba ni manga
kataumwaneaki ao ni kabonganaki
ibukin te naan karikirake ake e baireaki
man te tai teuana ma teuana te Tia
Babaire.
I taku bwa aikai kanoan te naan
marooro, I taku bwa e mwaiti ake a
taekinaki ma I taku bwa I a aki kona ni
marooro bwa ti ningongo ao ti aera te Tia
Babaire, tao bon taeka bwa are ai taeka
ni kume, ma I taku bwa I aki tangiria n
nang reitanako te aekaki ni marooro aio.
Ma I taku bwa e kakawaki riki bwa N na
marooro ao ni kaekai baika a taekinaki
are a kaineti riki ma aron ana akaunti te
Tautaeka. I taku bwa I a tia ni kaekai
aikai te Tia Babaire, I taku bwa ngkana
iai tabeua ake aikoa rin i nanon au taua
ni mwi n aikai te Tia Babaire, ao tao
angina a tia ni kaekaaki irouia Minitita.
I taku bwa tabeua a bon kaekaaki naba
irouia Minitita ake a tia n taetae ao aikai
ngkanne bon ti raonan akekei te Tia
Babaire. Ti aki kauntaekai ma ti ti
kabwarabwara bwa tera baika a riki aika
a uneakinaki, tiaki te kauntaeka te Tia
Babaire. I taku bwa ti na aki karekea te
kantaninga are ngaira aomata aika ti
nang buakaka, ma are tao bon te tai ni
karekebwi ao ni kabwakabwi ao e eti bwa
are e a uakaan te tai, ngaia are e a boo
taina.
Te Tia Babaire a eti karaoan bwaai, I
taku bwa ti a tia ni karaoa aio. Ti kaitau
nakoia kaain te akaunti bwa a tia ni
keiaki ni karaoa are a tia ni karaoia ao e
a roko n taina, tao bon te titiraki
 Kauabong 12 Eberi 2011
ngkanne ae e na tabekaki bwa e a manga
nang ienikuriaki ke e aki. Ao tao ti na
manga kaungaia riki ara koraki, tao
nakon te system bwa a na kakaea te
system ke tao te training ke te kataneiai
ni kabonganakin te naan system ke tao
tera riki. Iai te naan bitaki aika ti a tia ni
karaoi te Tia Babaire nakon te naan
botaki ni mwakuri, kam noonoriia taan
mwakuri a bwaina ngkai te id card are
ngkana ko nora anne ao e tinetine ao ko
a kina naba, antai aram, ao arei. Iai
tangitangim ngke ko a ata te aomata are
ko tangitang irouna. Aikai aekaki ni
ibuobuoki te Tia Babaire are ti taku bwa
ti kataia ni karaoia ni katamaroa riki
aron are e karaoia te Tautaeka ibukin te
botannaomata. I taku bwa ti na aki
karekea te kantaninga are e kangai, te
Tautaeka kanga Tatan ao nikirana kanga
aomata aika a nang tamaroa te Tia
Babaire. Ti uaia ni beku ao ti uaia ni
kekeiaki ibukia ara botannaomata te Tia
Babaire. Ngkana iai te kan kamataata ti
a uaia ni kamatata. Ma e koaua are n
tabetai ko a bon uneakina naba are am
koaua ma am kantaninga ao are tao bon
iai bukina iroum. Ma ngkai ti ongora ao
ti bon marooro, ai tera ae e a bon roko
nanon ten naewa iai, a bebete
kabwarabwara te Tia Babaire. Iai bukin
bwaai ni kabane, ngkana bon te
tibanako. Ti a tia n rawei ana iango ni
ibuobuoki te Oteta Tienera n reitaki ma
are a tia n reitia kaain te komete te Tia
Babaire, ti kaitau n aikai. N aron ae I
taekinna, iai bwaai tabeua ae tao e aki
nang teretere ao tao ngkai ti ongora naba
irouia taan mwakuri te Tia Babaire, e
kangai, titebo ma e aki nang teretere aio
ngke ti kabwarabwara. Ma e aoria bwa
ngke e mena ti bon tauraoi riki ni manga
reitaki ma te komete te Tia Babaire.
Ma te bwai ae e kakawaki bwa ti na uaia
n inanoi ni kataia ni kakaea te tamaroa.
Ae tao i nanon te marooro, ti aki kaokoro
n iango bwa ti bane ni boutoka aio.
Ngkai ti a boutoka aio te Tia Babaire ao
tao te naan unauthorized expenditure ake
a tia, ao kai tao a nako naba i aan
butimwaean ana ribooti ao ana kaoti te
PAC i nanon te tai aio, n aron otau. I
aan te Tua te Tia Babaire, ngke te naan
kaitiaki ni kabanemwane bwa ko nang
iranna, ko nang kakea ao are e a tia ni
bane. Te titiraki bwa e bane n ae e riai
ke e aki. Ngkana e bon bure ao are iai
kawain anne te Tia Babaire, ma ngkana e
bon eti bwa e kabonganaki bwa tao iai te
bwai ae e riki, te naan aoraki a
kanakoaki ma e a tangiraki te referral, e
tangiraki te mwane ae e raka te Tia
Babaire. E kangai ara koaua, e
kakawaki riki te aomata, ti a karaua ni
kaetia, anne te naan koaua te Tia
Babaire. Ngaia are ti na kabwara bure
ngkana tao e reke aio bwa nanobuakaia
temwangina, I taku bwa te moanibwai te
aomata, te botannaomata, tiaki
kauataoan te mwane n tania bwa ko na
kamoako iai bwa ko a aera. E kanganga
te Tautaeka arei bwa e a roko n $700 ma
$800 tabun te mwane n tania. Tiaki
anne ma e kakawaki riki kainanoia ara
botannaomata te Tia Babaire. Aikai
marooro are I a kanakoa ibukin aio n
reitan are a tia n taekinaki ao ti kaitau
nakon te komete are e a tia n tabekia te
Tia Babaire. Ti butimwaai naba te naan
 Kauabong 12 Eberi 2011
marooro ake a tia n tabekaki irouia Taan
Tei ao ti a raona are e a tia n taekinaki ni
boutoka te kaoti aei.
Mr. Teburoro Tito: Point of order te Tia
Babaire.
Tibiika: Ngaia te point of order moa mai
iroun te Tia Tei mai Tarawa Teinainano.
Mr. Teburoro Tito: Ko rabwa te Tibiika
ao I ti kan kaitiaka kanga kakewean au
rongorongo ke au koaua te Tia Babaire
are aongkoa te mwane n tania bon te
bwai ae e na bon riai ni karekeaki ana
kariaia te Auti n Tei. E taku te
Beretitenti bwa e aki, bwa are ngke e a
tia te kataumwane ao e a bon inaomata
naba n ana te mwane n tania. I kan
kauringa te Beretitenti bwa e na wareka
107(2) n te Tua ae Maungatabu. Bwa are
e oti ikai bwa te special fund bon tiaki te
consolidated fund. Te RERF ke te Tania
tiaki te consolidated fund bwa bon te
special fund. Tara Cap 79 ane te tietura,
e taekinaki naba iai bwa te RERF ke te
Tania bon te special fund te Tia Babaire.
Te kauoua ae kanga e kakewea naba iai
au rongorongo te Beretitenti, are kanga n
rekereke ma anne, are e taku bwa ti te
kabanemwane ae e na tataraia te Auti n
Tei. Ma ngai n au koaua te Tia Babaire
ao ane e bon oti n te kibu 109(1). E
kairiira te Beretitenti nakon 108 ma ngai
I kairia nakon 109(1) are taben te
Minitita n te Mwane e na kawenei kanga
katautau ni kabanemwane ao ni
karekemwane. Anne tabena ao ti na aki
mwaamwaninga anne, ti na taatara
109(1) bwa ngkana ko na mwanenna
man taabo tabeua e na oti ikai, ngkana
te Tania ke tera, e na oti i aan 109(1). Te
Tia Babaire au kabanea ni point of order
bon ibukin ae aongkoa ti bukinaki bwa e
kakawaki riki te mwane nakon te
aomata. Ao ngai I kakewea anne, e
kakawaki riki te aomata. Ao e taku te
Beretitenti bwa e kakawaki riki te aomata
nakon te mwane, ma tera ae e karaoia
nakoia aomata ngkai akana n te
Shipyard ma kambwana ae e karenakoia
n aki akaaka? E kakawaki riki te mwane
nakon te aomata.
Tibiika: Manga te point teuana anne te
Tia Tei.
Mr. Teburoro Tito: I kan kaetia bwa are
ti kan kaeti ara koaua nakon Kiribati.
Tibiika: Ti taetae i aon ana akaunti te
Tautaeka n 2008, ao tiaki taekaia kaain
te Shipyard.
Mr. Teburoro Tito: Ma are e taetae i aon
anne te Tibiika, ti a butiko te Tibiika bwa
e na baeranti ana ongora Kiribati.
Tibiika: Te koaua teuana anne. Ngaia te
Tia Tei mai Onotoa am point of order.
Mr. Taneti Mamau: E rabwa. E koaua
are e taekinna te Beretitenti are e bwaka
te mwane n tania n 2008 man 2007 ao
iai bukina n aron are e taku. Ao ngke e a
manga taekina are e bwaka n 2001
nakon 2002 ao kanga e taku bwa e aki
ata bukina. E koaua bwakan te mwane
n 2001 nakon 2002 e teretere bwa e nako
man 2000 are te millennium bug, anne
 Kauabong 12 Eberi 2011
are e rota te aonnaba ni kabane. Ao e
aki nora mwina ma e a tibwa noraki
mwina n 2001, 2002 ao 2003. Ao are e a
rawata naba ara stocks aika ti karini
mwane iai n te mwane n tania. E rabwa.
Tibiika: Ngaia te point of order te Tia Tei
mai Butaritari.
Mr. Alexander Teabo: E rabwa te Tia
Babaire ao I ti kan point of order n uoua
bwaai. Teuana ae e taku te Beretitenti
bwa e miimi ngkai kanga e kamoaai bwa
tao e reke irou te akaunti te Tia Babaire.
Eng, I ti kan karaua nanona bwa are te
Tia Tei ngai, I beku ibukin te
botannaomata ao I kataia ni kakaea,
ukeuke ao e na reke, anne I kataia ni
ukeukeria. Ao iai irou te wi ni meang are
ngaia tao e kona n reke irou. Te Tia
Babaire te kauoua, e taku te Beretitenti
bwa mwaane ake tao a aki kabonganaki
a bon tiku. I ti kan kairiia bwa e
taekinaki iroun te Oteta Tienera bwa
$1.3 te mirion ae e aki bwaka are ibukin
te land lease arei, ae e aki kabwakaaki
nakoia taan abaaba bwa ti $400 tabun te
ngaa ae e kabwakaaki. Iai te nikira ae
$1.3 te mirion ae e na riai ni mena iroun
te MELAD. Ma ana nikira ni mwane te
MELAD n te ririki anne ae e taekinna
naba te Oteta Tienera, ti $106,000 te Tia
Babaire. Ao e na riai n tiku i nanon
baina $1.3 n aron are e taekinaki n te
audit, ma ae e tiku i nanon baina ti $100
tabun te ngaa. Ko rabwa te Tia Babaire.
Tibiika: Ngaia te Beretitenti iai am point
of order?
H.E. Anote Tong: I aki point of order te
Tia Babaire ma I bon tuai ni bane ma are
a teeteirake naba ni point of order.
Tibiika: Kabwara au bure ibukin ae e a
tia ni boo te tai.
H.E. Anote Tong: A tei baba naba ni
point of order.
Tibiika: Ao I kona n anganiko tao teuana
te miniti te Beretitenti.
H.E. Anote Tong: Ko rabwa te Tia
Babaire. I kabwara bure ao e koaua ae e
tuai ni koro au tai bwa I bon taatara au
tai. Ma kanga I kangai, e koaua I
boutoka te kaoti te Tia Babaire ao e
koaua ae ti kaitaua aia marooro. I taku
bwa te naan marooro ake a taekinaki ae
taekan te RERF ao taekan tera te Tia
Babaire, I a tia n taekin ao tiaki nanona
bwa ti nang manga karin riki ara
marooro. I taku bwa aikai ake I kan
taekin ao I taku bwa ti na aki kataia ni
mwamwanaia te botannaomata ao I aki
birinako man te koaua are ngkana e
kainanoaki te RERF. Ma te RERF part of
the consolidated fund, tuoana n te bowi
te Tia Babaire.
Tibiika: Ngaia e a bon boo atin te
marooro i aon te kaoti aio ngaia are N
nang angan te tia tabeka te kaoti bwa e
na sum up ao ti a kitanna naba nakon
ara bwai are i mwina.
Mr. Timon R Aneri: Ko rabwa te Tia
Babaire ao I aki kani bwabwarantiko bwa
are e bon boo atin te marooro. Ma iai
 Kauabong 12 Eberi 2011
bwarantiko tabeua akana a bon kaineti
nakoiu ma I a kabwauti te Tia Babaire
bwa I a nikiria n au auti ni nnena are I
taku bwa N na nikiria iai. I a toki ikanne
te Tia Babaire ao ko rabwa.
Tibiika: I aki ongo am taeka te Tia Tei.
Mr. Timon R Aneri: Te Tia Babaire I anga
te kakaitau nakoia kaain te Auti aio bwa
I taku bwa e a bon boo te cross fire
inanon te kakarabakau ao a tia ni
kaekaaki te naan rongorongo. Ma iai
kakarabakau tabeua ake a bon kaineti,
ma I kan nano rinano ma I a kabwautia
bwa I a nikiria i nanon te auti ni nnena
te Tia Babaire. Ao aio ngkanne are I a
tabeka naba ana kaoti te PAC te Tia
Babaire ae e kangai taekana, bwa te Auti
aei e na butimwaea ana ribooti kometen
ana mwane Kiribati i aon ana akaunti te
Tautaeka ibukin te ririki ae e toki n 31
Ritemba 2008. Ae e a tia n taiboranaki
bwa Beba No. 30/10 ao ni kariaia ana
iango ao ni ibuobuoki te komete ae e
kaweneaki i nanon te ribooti.
Tibiika: Ngaia e rabwa te Tia Tei e a
bane kee. Ngaia N nang kanakoa te kaoti
nano i aon te kaoti aio bwa te Auti aei e
na butimwaea ana ribooti kometen ana
mwane Kiribati i aon ana akaunti te
Tautaeka ibukin te ririki ae e toki n 31
Ritemba 2008. Are e a tia n taiboranaki
bwa Beba No. 30/10 ao ni kariaia ana
iango ni ibuobuoki te komete ake a
kaweneaki i nanon te ribooti. Ake a nano
iai ke a kangai eng ao ake a aki ke a
kangai tiaki. Ake a nano iai, ake a aki.
Ngaia e nakoia ake a nano iai ao e a
butimwaeaki te kaoti anne. Ara kaoti
ngkanne are i mwina te kaoti naba mai
iroun kometen ana mwane te
botannaomata ae te kaoti nambwa 13 ae
e na tabekaki iroun te Tia Tei mai
Abaiang temanna ae bon kaain te komete
naba aio.
Mr. Teatao Teannaki: Ko bati n rabwa te
Tia Babaire. ao I a bubuti tabekan au
kaoti n te bwakantaai aei ae kangai
taekana. “Bwa te Auti aei e na
butimwaea ana ribooti Komenten ana
Mwane Kiribati iaon ana akaunti te
Tautaeka ibukin te ririki 31 Ritembwa
2008, are e a tia n taiboranaki bwa beeba
No. 30/10 ao ni kariaia ana iango ni
ibuobuoki te Komete ake a kaweneaki
inanon te ribooti.
I a bubuti ngkanne tabekan te kaoti te
Tia Babaire.
Tibiika: Ngaia ko a tia ni kaeta am
wording are ko taku bwa e bure te Tia
Tei? Kabwara au bure bwa I aki bati n
ongo raoi are ko taekinna. Ma ko kaeta
taekan am kaoti ke ko bon tii warekia ni
manga katonua riki.
Mr. Teatao Teannaki : Ao tao N na
katonua riki te Tia Babaire ngkana e aki
eti ae I a tia n taekinna.
Tibiika : Ngaia ao waaki.
Mr. Teatao Teannaki : Bwa te Auti aei e
na butimwaea ana ribooti Kometen ana
Mwane Kiribati iaon ana akaunti te
Public Utilities Board ibukin ririki aika a
toki n 31 Ritembwa 2006 nakon 2007 ao
2008, are e a tia n taiboranaki bwa beeba
nambwa 45/10 ao ni kariaia ana iango ni
ibuobuoki te Komete ake a kaweneaki
inanon te ribooti.
 Kauabong 12 Eberi 2011
Tibiika : Ngaia ao waaki ngkanne te Tia
Tei.
Mr. Teatao Teannaki : Ko rabwa te Tia
Babaire ao I kan katereterea ngkanne
bwa aio te akaunti teuana ae e na rangi
ni kakan ongora nakoia Taan Tei te Tia
Babaire ngkai kanga a rangi ni bati baika
a kotekoteaki nakon te PUB n aron are e
bon ataaki n te Auti n Tei aei te Tia
Babaire. Te Tia Babaire e teretere bwa te
PUB tii ngaia ngkai te rabwata ae e kona
ni karokoa te iti ao te ran nakon te
botannaomata iaon te TUC ao BTC ao tii
ngaia ae iai ana konaa n te tai aei ni
karaoa te itera aio. Te Tia Babaire e
kakoauaki bwa a roko riki ana akaunti te
PUB n taia ao are e a kona te PAC n
rinanoi tenaan akaunti ibukin 2006
nakon 2008. E anga ana kaitau te PAC
nakon te board ao te management ao
nakon ana aobiti te Oteta Tienera ibukin
katauraoan akaunti aikai ao karinakina
nakon te Auti n Tei ibukin rinanoakiia
iroun te PAC. Te Tia Babaire ti na tara
ngkanne marurungin ke ana financial
performance te kambwana aio. E noria te
Komete n te PAC bwa iai te raka ae itiaki
ibukin 2008 ae mwaitina $78,289 ma e
ruuti inanon 2007. A kona n noraki
waare aikai te Tia Babaire aika I taekin
aikai n ana profit and loss te kambwana
aio ibukin 2008 ni kabotauaki ma 2007
te Tia Babaire. Ngkanne te Tia Babaire ti
na nora aron ana karekemwane te PUB
ao e kakoauaki naba n rabwatan te
akaunti are I a tia n taekinna bwa 2007
ana mwane are e karekea ke te mwaiti ni
karekemwane inanon 2007 iai
$10,307,000.18 n 2008 ngkana ti kataia
ni compare te mwaiti anne ao e karekea
te mwaiti ae $11,078,877. Te Tia
Babaire ngkana ti kataia ni kabotau
waare akanne inanon te ririki ae 2007 ao
2008 ao ti kona n nora ana
kabanemwane te PUB te aekaki ni mwaiti
ae 2007 $11,837,853. Ana kabanemwane
ngkanne ibukin te ririki ae 2008 te
mwaiti ae $12,080,804 te Tia Babaire.
Ngkana ti noria ngkanne nakon te mwaiti
are I a tia n taekinna te Tia Babaire ae te
raka ae itiaki ibukin 2008 te mwaiti ae
$78,289.00. E riki n reke aei te Tia
Babaire bwa iai te bwai are te
amortization aid reserve ae karineaki n
akaunti akanne inanon te tai ae kaan
teuana te mirion ke tao e mwaiti riki
nakon 1 te mirion, nakon akauanti
akana uoua akanne. Ngaia are e karekea
gkanne te raka nakon 2008 te mwaiti ae
$78,289 te Tia Babaire. Te Tia Babaire e
kakoauaaki bwa n aron ae noria te
Komete ao e nora biribirin ana waaki te
PUB ao e kakoauaki bwa e bon biri iaon
te ruuti te Tia Babaire, ngkana e bon
karauaki n taraaki n 2007 nakon te ririki
ae 2008. Ngaia are ibukin akanne te Tia
Babaire ao iai ngkanne ana kantaninga
ke ana kukune te Komete te Tia Babaire
ibukin kan buokan taian kanganga
akanne nakon te PUB. E noraki naba n
ana financial position te kambwana aio
te Tia Babaire bwa e aki naba raoiroi
aron te kabwara tarau ibukin kabwaakin
ana tarau nako ake a waekoa n tangiraki
kabwarakiia te Tia Babaire ao aikai
ngkanne kanga taian kukune ake I
tangiria n taetae ni katuruturua ao ni
manga kaokia nakon te Auti aei kukune
riki tabeua tarau aika a nang
kamaunaaki iai te mwaiti ae $400 tengaa
 Kauabong 12 Eberi 2011
nakon $500 aika taian tarau iroun te
PUB ke tenaan debtors e iangoa
kamaunakina ngkai te board te Tia
Babaire tarau aikai bon tarau man
kambwana ao ai aomata. Te kauoua ana
tarau te KOIL iroun te PUB, iai ana tarau
te KOIL n te mwaiti ae 1.5 te mirion aio
te mwaiti ni koaua mai mwiin karaoan te
kaboware te Tia Babaire, imarenan
kambwana aikai. Te katenua te Tia
Babaire ai bon manga ana tarau te PUB
iai ana tarau te PUB iroun te KOIL te
mwaiti ae 1.3 te mirion ao iai naba ana
tarau te PUB ibukin boon karaoan te
tianaraita are e roroko karaoakina mai
tinaniku ae nakon $600 tengaa mwaitina
te Tia Babaire. I uringnga naba te Tia
Babaire bwa e rangi ni bati taekinan te
bwai ae te bwaoki ni iti n te Auti n Tei aei
ao te Auti naba are e nako te Tia Babaire,
ao te Tia Babaire e teimatoa n noraki
bwaoki ni iti bwa a uruaki mataia, e
raraoma n aio te Komete ibukin mauria
aomata are a kona ni kabuanibwai iai, e
kamatata aio te board ao te management
bwa iai ngkai te design ae karaoaki
ibukin taian bwaoki ni iti. Aikai ake ana
kangang iai aron uruakiia ni wakina aio
ao e kainanoa naba ana mwane te PUB
bwa e aki tauraoi ni mwanenii bwa e aki
tau ana mwane. Iai naba te Tia Babaire
kanga baika a riiriki nakon mitan te iti,
iai auti ake a tia ni kauarerekeaki aia iti
ao a kakabwaka ngkai te mwaiti ae e
rangi ni uarereke ibukin aia miita n te iti
nakon te PUB. Ibukin anne te Tia
Babaire ao I kani manga toana teuana
ana recommendation te Komete ibukin
buokan taian kanganga aikai ao N na
moanna ni kangai bwa:-
1) e kaungaaki te PUB bwa e na
karaoa te kataneiai ke te training
nakoia ana taan mwakuri ibukin te
maintenance ao te repair nakon te
tianaraita ae boou.
2) E kaungaaki naba te PUB bwa e na
waekoa n rikoi ana tarau bwa e
aonga ni uarereke ana kanganga n
ana cash flow ao tao ai ngaia naba
oin ana kanganga ae noraki inanon
te tai aio.
3) Te katenua e na iai rorokon te
audit n tutuo ke te surprise
auditing n te PUB ibukin tuoan
kanganga n aron te kaboware ma
te bangke iaan kanganga aika a tia
n reereke n aron buan ana mwane
te kambwana iroun te bangke, te
asset register ibukin tauan nako
ana bwai te kambwana ao te log
book ibukin kaan te kambwana.
4) E butiaki naba te Tautaeka ana
ibuobuoki te mwane bwa e aonga
ni kona ni kakoroi nanon
tibwangana te PUB ibukin te
botannaomata n aron karaoan
mataroan bwaoki ni iti ni kawan
BTC ao TUC.
5) E kaungaaki bwa e na tuoi auti
ake a taekinaki bwa a tia ni
kumekumei mitan aia iti n aia auti.
Akanne te Tia Babaire kan karaoan
nanon are e rangi ni bati n
taetaekinaki n te Auti n Tei aei ao au
kantaninga bwa te PUB e na waaki
iaon te itera anne. Akanne au taeka
tabeua te Tia Babaire ni boutokaa te
kaoti aio te Tia Babaire ao I a bubuti
te Tia Babaire tabekan te kaoti ao ko
bati n rabwa.
 Kauabong 12 Eberi 2011
Tibiika : E a tia n tabekaki te kaoti
bwa te Auti ena butimwaea ana
ribooti Kometen ana Mwane Kiribati
iaon ana akaunti te PUB ibukin ririki
aika a toki n 31 Ritembwa 2006, 2007
ao 2008 are e a tia n taiboranaki bwa
beeba nambwa 45/10 ao ni kariaia
ana iango ni ibuobuoki te Komete ake
a kaweneaki inanon te ribooti. E a
wene te maroro iaon te kaoti aio ma ti
a ongora moa ana kaeka te Tautaeka
nako iai. Te Minitita ibukin Public
Works and Utilities.
Hon. Kirabuke Teiaua : Ko rabwa te
Tia Babaire te moanibwai te Tia
Babaire bon te kaitau nakon te PAC
ibukin karaoan ana ribooti ibukin ana
akaunti te PUB ibukin 31 Ritembwa
are e toki ibukin ririki aika 2006,
2007 ao 2008. I kukurei n taekinna te
Tia Babaire bwa e butimwaeaki iroun
te Tautaeka te ribooti aio ao aikai
ngkanne ara comments te Tautaeka ni
kaekai ana titiraki ke ana ribooti te
Oteta Tienera te PAC are e a tia ni
karaoia. Ti share ana kukune te PAC
iaon ana itera ni karekemwane te PUB
are oin ana karekemwane te PUB bon
tii man te iti te Tia Babaire. ao oin
naba ana kabanemwane ae e rangi ni
korakora naba tii man te bwaa. N
taraan te karekemwane aio ao te
kabanemwane aio te Tia Babaire ao a
kuri n iororo a kuri ni balance
mwaitia ngaia are inanon te tamnei ae
e kataia n tuangira te ribooti aio ao
titebo ma ana karekemwane te PUB
ao ana kabanemwane iaon te bwaa
kanga a kuri n titebo are nanona bwa
e na korakora aron te tararua inanon
wakinan te kambwana aio ke
kabutana inanon te bong teuana ma
te bong teuana. E na riai n rangi ni
matoatoa aron tararuaanraoi te
kabanemwane bwa e na aki
bakataeaki ao e na riai naba n rangi n
tamaroa aron te rikoriko ibukin te
karekemwane. N aron ae e ataaki te
Tia Babaire n aron ae e taekinaki ao
iai ngkanne e noraki bwa te fuel ke te
bwaa bon ngaia oin te kabanemwane
ae moan te bubura nakon te PUB. N
ana taratara te PUB te Tia Babaire ao
e taraia bwa e a tia n tarai itera aika
teniua aikai ibukin katamaroaan te
itera aio ao teuana bon karekean te
system are e a kabutaki ke te
korakora are e na anaaki man taai te
Tia Babaire are e na tomaaki ma ana
iti te PUB. Ao I kukurei n taekinna te
Tia Babaire bwa inanon te waaki aio
ao iai ngkanne te katautau n aron
taian buoka mairoun Tiaban ae te
world Bank are kanga a kukurei n
anga te buoka n te itera aio ao iai
ngkanne te kantaninga bwa temanna
te tia rabakau are e na karaoa te
survey n te itera aio are e
kantaningaki rokona inanon banen te
namwakaina aio te Tia Babaire. tao
aio ngkana arona bwa e tia te Tia
Babaire te solar system aio bwa tao
anne are e nang kauarerekea aron te
iti ke te kabanemwane iaon te bwaa.
Te kauoua naba ae e taraia naba te
PUB ibukin te itera ao te Tia Babaire
bon kaitiakan te bwaa n aron ae
ataaki taian tianaraita ake a kabuta
ngkai te iti iaon Tarawa Teinainano ao
Teinaieta ao te TUC nako Nabeina te
 Kauabong 12 Eberi 2011
Tia Babaire aki rangi ni itiaki. Ao
ngkana arona bwa iaan te efficiency
kanga te most efficient way ni
kauarerekean naba te kabanemwane
naba iaon te bwaa aongkoa e
karauakin raumeaki ao ni kaitiakaki
raoi bwa e aonga ni kai bue. E
kuneaki bwa te bwaa are te diesel e
aki rangi ni itiaki ngkana e roko ikai
te katenua ngkanne te Tia Babaire are
e noraki naba are kanga e na tara ni
ibuobuoki ni kaitaraan te kabane
bwaa bon te system ae e aranaki bwa
te block tariff bairean boon te iti
nakon kamanenaana. Aio are kanga e
iangoia naba te PUB bwa ngkana iai
te system aio in place ao e na tara n
are te aomata are e kamanenaa te iti e
na korakora irouna te tararua ao te
control iaon ana iti ibukin
kamanenaan te iti are e kamanenaa
man te PUB are e kangai aron te
babaire iaan te itera aio bwa ngkana
ko raka iaon tao te wattage ke am
watts ke am kilowatts are ko a tia ni
katauaki iai bwa tao uoua tengaa ma
ko raka iaon ae uoua tengaa
nimabubua ao kona tiatinaki riki te
rate ae tao 50 tianti irarikin are bon te
normal rate are tao 40 tianti te Tia
Babaire. akanne ana taratara te
kambwana te Tia Babaire ibukin
katamaroaan te ibuobuoki ibukin
kauarerekean boon te bwaa ao te
kauoua ngkanne te Tia Babaire n
aron are e taekinaki ngkanne ao ti
support naba ana kukune te PAC are
e taekinna bwa n 2007 ao iai te ruuti
ngkanne are e reke man te PUB. Ao e
reke te ruuti aio te Tia Babaire iaan
naba te koaua are te karekemwane
are e karekea te PUB ni katoa
namwakaina ao ni katoa ririki e raka
riki te kabanemwane ibukin boon te
bwaa nakon te mwane are e reke
mairouia aomata. N 2008 te Tia
Babaire ao ti kukurei n taekinna bwa
iai teutana te kerake n ana mwane te
PUB bwa aongkoa e karekea tebwina
te mirion ao n te tai aio n 2008 ao e
kerake nakon 11 te mirion. E oti ikai
te Tia Babaire bwa iai te mwakuri iai
te mwakuri ngkanne irouia kain te
PUB ni kataia ni karaoa aia rikoriko
ae tamaroa riki nakon te ririki are e a
tia n nako ao man tamaroan te
rikoriko anne ao a karekea riki te raka
ae teuana tabun te mirion. Ngaia are
botan ana karekemwane te PUB n
2008 e raka iaon 11 tabun te mirion.
N aron ae e ataaki te Tia Babaire ao e
kangai aron ana bwakamwane te PUB
nakon te KOIL Ibukin boon ana bwaa
ao e kantaningaia te PUB bwa e na
kabwaka te mwaiti ae $20 tengaa
nakon te KOIL ibukin boon te bwaa
ngaia are inanon teuana te wiki ao e
na riai ni katautaua te mwaiti ae e na
tauraoi irouna inanon baina ae te
mwaiti ae $140 tengaa te Tia Babaire.
Ngaia anne aron ana bwakamwane te
PUB ibukin boon ana bwaa, ao ti nora
aron matoatoan te waaki n te itera aio
te Tia Babaire ao aron kainanoan aron
tamaroan butin te waaki ibukin te
rikoriko mairouia naake consumers n
te PUB te Tia Babaire. ti kakoaua
naba te Tia Babaire aika iai tarau aika
a tinetine ana tarau te PUB ae tinetine
n te tai aio ao te tarau aio te Tia
 Kauabong 12 Eberi 2011
Babaire e a bon riaon ae konaa te
kambwana bwa n aron ae ti ataia ao
tiaki toki n taekinna ao iai te tarau ae
taekinaki n te ribooti ae te
kabanemwane ae kainanoaki ni katoa
ririki ae mwaitina $600 tengaa te Tia
Babaire, ao te mwane aio e
kainanoaki ibukin karaoan ke tuoan
raoi tenaan intin aikai bwa ana
manga marurung raoi ni katoa ririki.
Ngkana e aki karaoaki te service aio
inanon teuana te ririki te Tia Babaire
ao e na bon iai te kanganga ae e na
reke nakon taian tianaraita aikai,
ngaia are te PUB e a tia ni kekeiaki
inanon ririki aika a mwaiti ni kataia n
kakarekea te mwaiti ae $600 tengaa
ibukin boon te spare parts ao tebubua
tabun te ngaa ibukin boon te tia
mwakuri ke te tia karaoa te service ke
te overall maintenance nakon tenaan
tianaraita aikai te Tia Babaire. Ngaia
are aikai kanoan nako ana
kabanemwane te PUB ae e na taraia
bwa e na tatauraoi ni katoa ririki, ao e
aki kona ni birinako man te itera aio
te Tia Babaire. Ngaia are ngkana ti a
tara aron ana kabanemwane aio ma
aron ana karekemwane ao e a bon
anganira naba te tamnei te Tia
Babaire kanoan te ribooti aio bwa e
rangi ni kanganga, bon iai te
kainanoa ao te buoka kainanoan te
buoka ae e na riai n anganaki te PUB,
bwa e noraki bwa e korakora riki te
kabanemwane nakon te
karekemwane. Ngaia are ibukin te
itera aio ao e a tia ngkanne te PUB ni
kataia ni manga karokoa ana bubuti
nakon te Tautaeka ni bubuti te mwaiti
ae $1.3 te mirion te Tia Babaire
ibukin buokan ana tarau aika a
mwaiti, ae teuana ngkanne ae e tiku
ae $600 tengaa te Tia Babaire iroun te
kambwana are e kakaraoa te service
nakon ana tianaraita te PUB ake a
boou aikai ni katoa ririki ao iai te
tinetine ae 600 tengaa. Ao iai naba
ana tinetine te PUB ae $500 tengaa
ibukin boon ana bwaa ae e tuai ngkai
ni kabwaka nakon te koi. Ao I taku
bwa aio ngkanne e a tia ni wene te
bubuti aio nakon te Tautaeka ao e
karabwarabwa te botaki aio bwa iaon
kawaina ngkanne n reke te buoka aio
iaan noran ae bon riai n anganaki n
aron ae e oti inanon te ribooti aio te
Tia Babaire. ngaia are bon akea
kakewean te kainano n te itera aio ke
kainanoan te buoka iroun te PUB
ibukin tangiran riki te mwane. Te
miita box te Tia Babaire e taekinaki
naba iroun te PAC ti karabwa te itera
aio te Tia Babaire iaan te koaua are
tao e na bon rin iaan te akaunti e na
rekereke ma te akaunti te bwai aio ke
e aki. Ma tao aio bon te itera teuana
are e noria naba te PUB bwa e
kakawaki. Ao ibukin aio te Tia
Babaire ao e a tia te baba n Tararua
ke te management n te kambwana aio
ni kakaea angan tobwaan te itera aei,
ao ti ataia bwa ngke e moan kateaki
taian mita box irarikin taian kawai ao
irarikin taian auti ane kam nori iai, ao
bon iai mataia te Tia Babaire ma
inanon te tai aio ao angina akea
mataia. Ngaia are akea te kantaninga
bwa aongkoa ana kateaki bwaoki
aikai ao e na bon akea mataia ma iai
 Kauabong 12 Eberi 2011
te kumetoo ae e rangi ni korakora
ngkanne mairouia aomata tao tenaan
ake aki ataa bonganan matan te
bwaoki ni iti te Tia Babaire ao ibukin
aei ao a tia n urua ao e a tara
ngkanne e a tei te bwaoki ni iti n akea
matana ao kanga e a tara n riki bwa
te bwai ae kamamate nakoia ataei ake
a tuai ni ikawai. Ao ti noria bwa aio te
itera teuana ae kanga e bon riai ni
karaoaki e ngae ngke iai te mwane ke
akea. Ao ibukin aei te Tia Babaire ao e
a tia te PUB ngkanne ni keiaki ni
karaoa te itera aei. Irarikin te tamnei
are kam a tia n nora tamnein te PUB
ma ana akaunti are te kambwana aio
tiaki te bwai ae e rangi ni kaumwane
ngaia are inanon ana kekeiaki
ngkanne te PUB e a tia ni wakina
ngkanne karaoan taian miita box ao e
a tia ni moana aio mai Betio ao e
karaoi moa ake irarikin te kawai ao
imwina ngkanne e a manga okiri ake
kanga a rabanako ake ibuakon taian
kawai ake tuta ni kawai ake a raroa
ma te main road ao irarikin naba
bwaoki ni iti naba ake akea mataia
ake a mena inanon taian kawa. Ngaia
are e a tia ni waaki n te itera aio te Tia
Babaire ngkai e nora kakawakin te
itera aei ao aron naba tangirana n
ngurengureia aomata ibukin noran te
itera aei. Ngaia are bon te bubuti naba
man ara itera ngaira ae kain te PUB
bwa tera ngke a ibuobuoki ake a tei te
bwaoki aio irarikin aia auti ke irarikiia
n taraia bwa ngkana arona bwa e a
manga nim mataia ke mataroan
tenaan bwaoki aikai ao tera ngke a
ibuobuoki n taraia bwa e na aki
manga riki te kabuanibwai nako iai.
E taekinaki naba te Tia Babaire
kumekumean mitan te iti iaan ana
ribooti te PAC ao e koaua e a tia ni
wakinaki te tutuo iaon te itera aio ni
kaeti ma are e kainanoia naba iaan
ana recommendation te PAC ao iai
ngkai onoman aomata aika a tia ni
kuneaki bwa a tia ni kumekumea aia
miita. Ao iaon kawaia ni kateaki aikai
n te bowi. Ibukin ana
recommendation ake tabeua te PAC te
Tia Babaire n aron te training ti nang
boutokaa te itera aio ao aio ngkanne
bon kanoan iai ana Human Resource
unit naba te Botaki aei ao I taku bwa
aio te itera teuana are e na riai n
taraia ibukin taairake aika imwaira.
Ibukin te collection revenue ae e na
riai ni katamaroaaki te Tia Babaire ao
I taku bwa aio teuana ngkanne are ti
a tia n nora te improvement n te ririki
2007 ao ti noria bwa tebwina te
mirion ae e karekea e a tia n rikoia te
kambwana aio ao inanon te ririki
2008 iai te kerake are tebwi ma
teuana te mirion are nanona ikai bwa
iai te improvement n te revenue
collection te Tia Babaire. ao e koaua
naba ae ti rangi ni boutokaa naba are
e na riai naba n tutuoaki te akaunti te
reconciliation ma te bangke e na riai
naba n updated everytime e na riai ni
kakaraoaki aei ni katoa tai te Tia
Babaire. Ti boutokaa naba te
recommendation are tenaan asset ana
riai n register ao aio ae e na bon ao I
taku bwa e a tia ni karaoaki ao I taku
bwa e a tia ni waaki naba te botaki aio
n te itera aio ni karekea n taui mwiin
 Kauabong 12 Eberi 2011
bwaai ake inanon baina. Iai naba ana
log book ibukin mwaingingin ana kaa
ake inanon baina naba te Tia Babaire.
ao ibukin itera riki tabeua te Tia
Babaire ao I taku bwa e tabe ngkanne
akea au nanokokoraki bwa te PUB e
na bon taraia ma ana
recommendation ake tabeua riki te
PAC ao n noria bwa a karaoaki nanoia
te Tia Babaire. Man anne te Tia
Babaire ao ko rabwa.
Tibiika: Ngaia ao e a wene imatan te
Maneaba ni Maungatabu te maroro
iaon ana kaoti te PAC aio ma ti a
ongora ngkanne ana taeka te kaitara.
Te Tia Tei mai Nikunau are te
angamaing.
Mr. Rimeta Beniamina : Ngaia ko
rabwa te Tia Babaire. ao ti na maroro
teutana iaon te kaoti mairouia kain
ana Kometen ana Mwane Kiribati are
e a tia n tabekia te Tia Tei temanna
mai Abaiang ao e kaitau nakon ana
kabwarabwara iaon ana kaoti are
angiin kanoan te kaoti bon taian
kukune aika a riai n wakinaki iroun
te Tautaeka taian iango ni ibuobuoki
ti kaitaua te Minitita n ana
kabwarabwara ni kaineti ma kanoan
ana kukune Kometen ana Mwane
Kiribati te Tia Babaire. Te Tia Babaire
ti bon taratara te PUB ao ti taku
ngaira bwa tao e aki tabe ni marurung
tarana ngkai ao ngkana arona bwa e
boboto ara namakinan man taian
ware aika a karioaki mairoun te te
Oteta Tienera ao te ribooti. E aki tabe
ni marurung ao ngkana arona ao ti
taku ngaira bwa ena riai n teimatoa
ana buoka te Tautaeka ke ana
subsidy nakon te kambwana aei ao
tarana naba te Tia Babaire bwa e aki
tau ana buoka te Tautaeka nakon te
PUB ni katoa ririki e ngae ngke tao
bon iai bwa iai ae ti noria ae ti
kataumwaneia n taian kataumwane ni
katoa ririki ao iai naba akana a
mwaneweaki ae aongkoa tao te
reserve ae aongkoa tao teuana tabun
te mirion n 2006, teuana naba tabun
te mirion n 2007 ao teuana naba te
mirion n 2008 ao tao n irekereke naba
ae te 8 ni mirion ae n 2005 are tao e
na iai naba nikirana bwa e na kona ni
kabonganaaki n ririki akana imwina.
Ngaia are ti taku ngaira bwa tao e aki
tau, e aki tau ana buoka te Tautaeka
iaon aio. Ao I kan mwanewei taian
kanganga aika a tia n noria aomata,
teuana bwa boon te iti iaon Kiribati
tao bon te tabo teuana ae e rangi ni
bobuaka ni kabotauaki ma boon te iti
iaon aban te Tebetebeke. E rangi ni
bobuaka boon ara iti ao tiaki ataia
bwa ti na kanga ni karokoia
kambwana mai tinaniku foreign
investors bwa ana nakomai n bitineti
ke n raa a bon tiringaki naba man te
moantai a bon tiringaki ni boon te iti.
Ao te kauoua ae ti kona n noria boon
te bwaa, are ngaia are tao e a noraki
bwa e a irakea boon te iti te PUB
nakoira ao ti bae n titiraki bwa e uara
ara boraraoi ma te mobil are i Biti are
ngaia are kabaei baira bwa ti na aki
kona n ira buakon te waaki ae waaki
aban Tebetebeke akana tao iraua ae e
waaki iai te forum secretariat are te
BULK FUEL Procurement are ana
katiteuana aia ota n te bwaa ni
 Kauabong 12 Eberi 2011
kabane ao e na boraoi te otaa anne,
ao tiaki ataia bwa nningai ae ti na ira
te waaki aio bwa are a kabaeaki baira
iroun te MOBIL ni boon ana bwaa te
Tia Babaire. ao ti nora koauan aio
ngke e bwaka boon te bwaa n 2008 ke
e tabe ni kekerikaaki boon te bwaa n
te aonnaba nakon te mwaiti ae iaan
$40 te US n te bukibuki ao ngaira e a
tiba uarereke boon ara bwaa inanon
Maati 2009, ao tao aikai taian
taratara ao taian namakin ake ti taku
bwa tao e na kaman buokaki riki te
PUB ngke arona bwa ti a kaman
taratarai itera aikai, ao ngkana ti bon
imanono naba ma ara boraraoi ma te
MOBIL tao tebwina riki te ririki ma
ngkai ngkana e toki te boraraoi anne
ao ti a bon tibwa nora kerikakin boon
te bwaa ao kerikakin boon te iti iaon
abara ae Kiribati ae ngaia te tabo
teuana ni kabotauaki ma aban
Tebetebeke, kanganga naba tabeua
aika ti nori tao te ran, I taku te Tia
Babaire bwa e bon tabangaki iaon
Tarawa Teinanno, Betio ma TUC ao I
taku bwa angina te auti ae e aki tii
ana ran. Ao e a kena ana mwaniba ao
ti a manga kaongoaki bwa e nang
manga kamatoaaki boon te ran ae $10
tara, iai taabo tabeua aika a bon rangi
ni kainano ao a nang manga kanga n
reke riki aia ran ngkana e koaua te
kainibaire ngkana arona bwa iai
kamatoaan boon te ran ae e na manga
wakinaki. Boon ana ran te PUB ana
karekemwane mai iai 400 tabun
tengaa ni katoa ririki. Ma tao e koaua
e na manga kawaerakea riki aei
nakon te mwaiti ae bubura ao tao
anne bukina ae e na manga kataia ni
karaoa te bwai ae e na kaboaki te ran
te PUB irouia aomata, tao ti na aki
rangi n nano iaon anne ma katuka te
ran bwa e na aki rangi ni bobuaka
bwa anne maiun te botannaomata.
boon te iti ke tao te karekemwane
man te iti ae e biribiri iaon onoua te
mirion n 2006 onoua tabun te mirion,
7 tabun te mirion n 2007 ao 9 tabun
n 2008 tao anne ibukina bwa e
bubura boon te iti nakon te
botannaomata. ngaia are ti taku
ngaira bwa e ngae ngke e waaki te
PUB ma ti ataia bwa e rawata ana
kanganga ao katokan ana kanganga
tao bon te Tautaeka are e noraki bwa
e bon riai n teimatoa ana subsidy ke
ana buoka ao tao ni kabubura riki
ana buoka, ti ataia bwa te kambwana
teuana ae e bon aki kona n anga te
Tautaeka bwa e na private ke e na
angan temanna bwa e na kabutia
ngkai e bon rangi n central nakon te
Tautaeka ao ibukin tararuaan te
botannaomata bwa ana mwengaraoi
bwa tera te taratara ngkai n te tai aio,
ti mwengaraoi n aron ana waaki ngkai
te PUB ke e bon teimatoa naba n iai te
kanganga iroun te botannaomata
irarikin are bon ana kanganga naba te
kambwana ae tao e tabe n rinanona
ae ti kekeiaki iai ni katoa ririki n ana
taratara te PAC ao te Oteta Tienera ao
e tii raka inanon 2008 iai ana net
profit ae tii 70 tabun tengaa 78 tabun
tengaa. N ririki ake mai mwaina n
2007 e ruuti, 767 tabun tengaa, ao te
ririki are mai mwaina riki n 2006 e
ruuti naba n te mwaiti riki ae e
 Kauabong 12 Eberi 2011
bubura teuana te mirion wanibwi ma
itiua tabun tengaa. Ma ngke arona
bwa akea ana subsidy ke ana buoka
te Tautaeka nakon ririki akanne ao
tao e na bon rangi ni korakora riki te
ruuti. Tao te ruuti n 2006 e na reke ae
2 tabun te mirion ma e aoria bwa aio
taben te Tautaeka ao ngkana arona
bwa e na bon iai ana kona te
Tautaeka ni kabubura ana buoka ke
ana subsidy ke kabubura riki bwa e
aonga n namakinna te I-Kiribati ae
iaon Betio ao iaon TUC bwa e
materaoi te buoka ao iai te
mwengaraoi ae e namakinna te I-
Kiribati ae iaon Tarawa. Ma titebo ma
tao e uarereke aio ao tarakin aio iroun
te botannaomata ao titebo ma e aki
rangi n tamaroa. Iaon naba te ran te
Tia Babaire ao ti kakoaua bwa iai
tenaan desalination plants aika a
kateaki iaon Tarawa are e na kona ni
buoka te PUB ngkana e a roko tain te
drought ke tain te mwautakataka ao a
ngaa bwaai aikai ao e roko te
kanganga ae te mwautakataka n
akean te riringa ae bati ao e na reke te
kanganga e na aki tii am ran. Iai
kaekaan ana titiraki temanna te Tia
Tei n te Auti n Tei aei ni bon te wiki
naba aio bwa tera bukina ngkai e aki
tii aia ran kain Betio ao te kaeka raoi
ae e kangai bwa are e a rangi ni
mwautakataka aon Tarawa. Ao ai
rabwara te kaeka anne ma ai bon
anne naba am kaeka ao e ngaa am
desalination plant ae kona kaman riai
ni kateia bwa are ngkana e roko te
kanganga anne ao ko kamaiuii bwaai
aikai bwa a aonga ni buoka reken ana
ran te I-Kiribati te botannaomata iaon
Tarawa.
Iaon te tarau ao te bwai aio e aki toki
n okioki te tarau ao tao e koaua tao
bon man ara katei ngaira ni Kiribati ti
uotia nakon te kambwana ao te
bitineti ao e na kanga ni waaki te
waaki ngkana e a otioti matan te
tarau. Tao tiaki tii te aomata ma te
bitineti ma te kambwana bon te
Tautaeka naba, ngaia e bon kariaia
naba te Tautaeka ao e kaungaa naba
te tarau bwa e na tarau te PUB iroun
te KOIL bwa e na tarau iroun te PUB
ao tao te TSKL ma TAK e koaua ae am
kambwana te Tautaeka ma ngkana ko
nang kabutii am kambwana iaon te
aekaki ni koaua aio are nanona tao ko
a bon aki kona ni mwanenii taian
subsidy ma ai angana riki teuana ani
kariaia kambwana aikai bwa ana bon
tarau i bon imarenaia. Ao n tokin te
tai ana bon manga kurikuritia i bon
irouia. E korea ana iti te KOIL te PUB
ao te KOIL e korea ana bwaa te PUB
ao te TSKL e korea ana tareboon te
PUB ke te KOIL, ao aikai baika a kona
n riki aika ti a tia n noria n taai aika a
nako bwa ibukina bwa ko kariaia
ngkoe te Tautaeka ao ko kaungaa te
tarau imarenaia kambwana aikai.
Tera am anga bwa ana aki tarau
kambwana aikai? Nanona tao bon
akea bwa tao e bon buakaka aia
financial position man te moan tai. Ao
tiaki nanona bwa ko nang kaungaa
aio te tatarau ao tokin te tai te Tia
Babaire kona manga wareka te ribooti
ae tabe ngkai ni kabowareaki te tarau
bwa are ai akanne ngkanne bwaai
 Kauabong 12 Eberi 2011
aika a kona n riki uoua ma teniua te
ririki imwina ao e a manga moan
kabowareaki te tarau are ai iraua te
mirion ke ai irabubua tengaa, e
taekinnangkai te PUB ke ana ribooti
te PAC e nang kamaunaaki te tarau
ae $400 nakon $500 tengaa ao ai
buburara aio. Ao e aera ngke e bon
moan riki ngkoa matan te tarau tiaki
ataa anne te Tia Babaire ma e aoria
bwa e okioki aio ao ti na bubuti bwa
e nang kakaeaki bwainaorakian te
bwai ae te tarau te Tia Babaire. Ao
ngkana e koaua ae ngkoe te Tautaeka
ko riai ni kabwarai aikai kabwarai
aikai ma are te waaki are e waaki iai
ngkai te aba e kariaia te Tautaeka
bwa e na overdraft n te bangke te
kambwana teuana ao bwa aongkoa e
a kabwara imwina ngkana arona bwa
e aki kona ni kabwara te kambwana
ngkana e aki kona ni kabwara ana
tarau. Ma ana riki aikai bwa ana
liability te Tautaeka aika ana birirake
bwa ana kanganga nakon taai aika
ana roko manga kabwaraan taian
taarau akanne.
Taian miita bwaoki ke meter boxes te
Tia Babaire ao ti kaitau n aron te
recomendataion teuana are tao a nang
katuaeaki aomata ake a tia ni kataia
ni kumea te bwaoki ni iti ni kataia ni
kauarerekea aia iti. Te Tia Babaire
tiaki ti anne, ma iai naba aomata aika
a kamateaki aia iti ao a nako ni kauka
aia bwaoki. Ai moara riki te
rongorongo ae ti kaongoaki n taai aika
a nako ae tao kaain ana auti te
Minitita temanna i Bairiki n ririki aika
a nako ngke e tiringaki ana taura man
te PUB, ao tao tebongina te bong i
mwina ao e a manga maeu ana taura.
Ao a roko kaain te PUB ao a titiraki
bwa e kanga ni manga maeu ana
taura, ao a taku kaain ana auti te
Minitita ke tao bon te Minitita bwa e
aki ataia. E bon namakinna te
Minitita ae e ataia bwa antai. Ngaia
are ti taku bwa e nang toki te aekaki
ni mwaan are ko a manga kumetooa
te bwaoki ngkoe tao antai, te Tia
Koroboki ke te Minitita ke tera,
ngakna e koreaki am iti ani kabwara
am taarau. Ngkana iai am taarau n te
PUB ngkai bwa iraua te ngaa ngkoe te
Minitita ke antai, kabwara. Bwa ko
na aki kaokoroaki ma te
botannaomata ae a bane naba n
taarau ao a bane ni kateaki tao n tera,
ao a katuaeaki. Ngaia are ti kaitau
nakon anne.
Iai te kanganga i aon ana
karekemwane te PUB ae e kona ni
karekea ae tao e kona ni kabwara iai
ana taarau ae ti i nanon te maan ae
224 te bong ke tao 7 te namwakaina
ao e a tibwa kona n reke ana mwane
ae e tau. Te kantaninga bwa e na
waekoa ni katamaroaki aei ao taian
kabwarabwara i aon katamaroan riki
kauarerekean te kabanemwane are
tao tera are e kananonaaki, te pv grid
ke tera are kanga kabonganan te iti
man taai. Aikai anga aika a riai ni
waekoa naba ni karekeaki tao te
ibuobuoki mai iai. Ao are kaitiakan
naba te bwaa ibukin katamaroan te
kabanemwane i aon te bwaa. N
 Kauabong 12 Eberi 2011
ikotaki ma ane te blocked tarrif, aio e
nang kakaongora bwa kanga te bwai
ae e boou ao ti kantaningaia bwa e na
waekoa ni waaki n te tai naba ae e aki
maan te Tia Babaire.
Iai te kabanemwane ae e a nang
bubura naba ae ana tiaati te Telecom
ni katoa ririki n te mwaiti ae $121 te
ngaa n 2006, $42 te ngaa n 2007 ao
$49 te ngaa tabun n 2008. Baikara
bwaai aikai tao taian tareboon? Ma e
koaua ae e kona n roko mwaitina te
aekaki ni mwaiti anne ai moara riki
2006 ae $120 tabun te ngaa te Tia
Babaire. E na riai ni kabwarabwaraki
aei bwa tao e a kan aki nang matoatoa
te tararua irouia taan mwakuri n te
aobiti n te PUB i aon te tareboon ao
tao te internet ao tera riki te Tia
Babaire.
Te kabanea ae I kan mwaneweia ae I
kan kaokia naba n au marooro, aia
taarau taan mwakuri n te PUB. E
taekinaki teutana aio, ao e taekinaki
bwa a aki tau beba ni kakoaua n aia
taarau taan mwakuri n te PUB. Ti aki
ataia bwa a bon kariaiakaki taan
mwakuri n te PUB bwa a na taarau ke
a na aki, ao e riai ni karaoaki te kakae
te Tia Babaire. Ao ngkana e koaua ae
iai te kamangao ikai, a na kakaeaki
taan kamangao ao a na kaboa mwin
te mwane ae tao a tia n tarauia ae tao
mwanen te kambwana. Ao anne ti
bon kaongoaki irouia aomata aika a
mwaiti, bwa e bon rawata naba taan
mwakuri n te kambwana aika a bon
taatarau n ana mwane naba te PUB.
Ao ti a aki kona n ataia bwa e na
kanga n reke angan anne, bwa are
bon iai te tia kawakina te mwane ao
iai te tia raa riki, ma e na riai ni
kakaeaki rongorongon anne.
Te Tia Babaire ti ataia bwa n taai aika
a nako ao a tia ni kamotirawaaki, e
bati ae e kamotirawaki iroun te
Tautaeka ke te board ae taan
mwakuri n te PUB. Ao tao a riki ni
kamotirawaaki ibukin te
kabanemwane ae e a nang bati are e
irekereke ma boon te bwaa. Ngaia are
ti na bubuti bwa e na waekoa n
taraaki kauarerekean boon te bwaa,
tara am boraraoi ae ko kabaea baim
iai ngkai te Tautaeka ma te MOBIL.
Ao tara irakin nanon te waaki ae e
wakinaki ngkai n te Bekebeke are
iraua ngkai te aba ae a otana aia
bwaa in bulk. Ao a otanna man te
tabo ni karao bwaa, tiaki mai Biiti are
e aki karao bwaa Biiti ao e otanaki
man te tabo ni karao bwaa, ao tara
anne bwa e aonga naba ke antai ae e
na ataia ao e manga birirake ana
karekemwane te Tautaeka ke te PUB
ao ko a manga kaokiia taan mwakuri
ake ko a tia ni kamotirawaia. Man
taeka akanne ao ti boutoka te kaoti ae
e tabekaki ao I a kaitau, ko rabwa te
Tia Babaire.
Tibiika: Te Minitita n te Mwane.
Hon. Natan Teewe: Ko rabwa I aki
marooro ma N na ti kauringko ae e a
tia ni boo 6 te Tia Babaire.
 Kauabong 12 Eberi 2011
Tibiika: Ngaia e rabwa te Minitita, e a
roko te adjournment motion. Iai riki ae
e kan taetae, ngaia kabwara au bure
te Tia Tei mai Nonouti.
Mr. Ieremia Tabai: Te Tia Babaire ko
rabwa ao I kan taetae n te PUB bwa
ngai temanna ae e tabetabe nanou n
te waaki ae ti a tia n ongora
rongorongona. E koaua te karaki ae
ni butina ngkai ao tao e bon aki kona
n raka te PUB. Ao kanikina a mwaiti,
ao teuana te kanikina ae e nang
mena, bwa te overdraft te Tia Babaire
n aron ae ti moanna ni kina ngkai,
that’s the most expensive form of
financing. Ngkana e na tiku bwa
iraua ao te bwai ae ti karaoia, ti a bon
angan naba te bangke ana mwane
every month ke every day. Anne
nanona ao akea riki. Ao ngkana tao
ko ti ana te overdraft ngkana e a tia n
reke am anga, ko anaia bwa it has an
interim nature ao iai am anga ae ko na
kataia ni katokia. Ma ngkana ai am
anga ni maeu ao ko aki kona ni maeu
te Tia Babaire. E na tiku bwa kaim ni
katoa bong ni ua n ningai, it’s the
most expensive form of financing te Tia
Babaire. Kanikina akanne te Tia
Babaire ae I taku ngaira bwa e aki
kona n nako te PUB man te situation
ae e mena iai.
Te Tia Babaire ngkana ko bon
titirakinia te naan bitineti n te naan
titoa bwa tera te bwai ae a bua iai, ao
ti teuana ana kaeka, te taarau. Akea
riki bukina ae a bua iai ao a mauna
iai, te taarau. Ti bane n atai bwaai
aikai bwa tiaki te bwai ae e boou, ma
ngkana a waaki i nanona kaain te
PUB ao ti ataia bwa a bon aki kona ni
waaki. Te Tia Babaire iai te naan
recommendations, eng a na ibuobuoki
ma te titiraki a na katoka te kanganga
ae e mena iai te PUB te Tia Babaire?
Ngai temanna ae e aki anaaki nanou
iai, ao riki te bwai ae e katabetabe
bwa ngkana e taekinaki bwa e na
anga ana subsidy te Tautaeka, akea
burena. Ma e buakaka ae te Tautaeka
e angan support ana inefficiency te
organization aio, e a bure anne. Bwa
ngkana a bon aki mwakuri raoi ao
ngaira ae ti anga naba te mwane, e a
riai ni bitaki te waaki te Tia Babaire.
Anne ae I kan taekinna.
Te Tia Babaire ti aki ataia bwa tera
riki angana, ma I taku bwa te bwai ae
e obvious te Tia Babaire ao e aki
ngkoa ao e a bon roko taina ae ti nang
tara te PUB mai i eta ni ua rangana.
Ti na study te PUB bwa tera raoi ae e
riki ao iai riki angan karaoan bwaai
aikai ke akea, bwa n aron ae e
taekinaki te Tia Babaire bwa ngaia te
PUB ke ara PUB aio te kabanea ni
bobuaka n te Bekebeke. Te
rongorongo anne te Tia Babaire e a
bon katabetabeko naba. Ao tao ti a
bon nang bangabwai, tao ti a nang
mwakuribuaka ao e aki ngkoa ao eng,
ma ti aki ataia raoi ni ua iai teuare e
rabakau ke neiere e rabakau, ao e
kataia n tuoa te PUB bwa tera raoi. E
ewa te naan iango aika a taekinaki te
Tia Babaire, am contracts ma te
kambwana ni bwaa ao tera riki ao tera
 Kauabong 12 Eberi 2011
riki. Akea bureia te Tia Babaire, ma
ngai temanna ae I taku bwa ti tangira
riki te recommendation teuana ae e
boou. Ao e a aki tangiraki ti te PUB
bwa e na waakinna, ma e a tangira
ana babaire te Tautaeka bwa e nang
study te PUB bwa tera raoi ae e riki iai
ao tera angan karaoana. Ao e nang
ewa kaain te world bank ao te ADB ae
e bwakuaku ao a kona ni karaoa aia
study ni buokira. Bwa ngkana butira
ae aekana aio te Tia Babaire, e na tiku
te PUB ni bon aekana naba. Akea te
raka ae aongkoa ae e raka n teuana te
ririki, bon tiaki te raka naba ae tiaki
te raka. Ai bon te ware naba i aon te
beba ae akea nanona te Tia Babaire.
E aki bita aron ana waaki ao ana
kona te PUB.
Te Tia Babaire ti anne ae I kan
taekinna, tangiran ngai ke ngai n au
koaua, e aki toki aorakin te PUB, e a
tangira te bwai ae e bubura riki.
Kakaean raoi ao kiberan te bwai ae e
riki ao kakaean angana, bwa ngkana
ti tiku ni bon aekan aio ae aekan ae
kanga e iangoaki, ao manga bon
aekana naba n te ririki ae e na roko
ao are i mwina. Ti a aki tangira aekan
anne, ma ti a tangira te bwai teuana
ae e bubura ao e aki ngkoa ao ngaia
are nora am sense te Tia Babaire, I
taku bwa e aki ngkoa e a tangiraki n
studied te PUB. E aki ngkoa ao a
kona riki n reke iango aika a kona ni
ibuobuoki. Ko bati n rabwa.
Tibiika: E a bon bane te marooro i
aon aio ma N nang kaokia nakoim te
Tia Tei are ko tabeka te kaoti aio bwa
ko na karaoa am sum up.
Mr. Teatao Teannaki: Ko bati n rabwa
te Tia Babaire. I karabwaia naake a
tia n taetae ni buoka naba te kaoti
aei, ao e na rangi ni ibuobuoki riki
baike a tia n taekinna. Ao tao I kona
ni moanna mai iroun te Tia Tei ae e
karineaki mai Nonouti. Tao e kan
boni koaua bwa e a kana kea riki
angan kamaeuan te PUB, ao e a riai ni
karaoaki ngkanne are e iangoaki
ngkana arona bwa anne te kantaninga
ae e boo n nanoaki naba n te Auti aei.
Are ai karekeana bwa antai ae e na
karaoa te study ibukin te PUB. Ngaia
are ngkai ti kaongoaki ao a mwaiti
aika a kona ni karaoa te ibuobuoki
ibukin te itera anne. Tao e a kani bon
koaua, kanga ai bon akea riki ara
anga ae ti kona ni kamaeua riki te
PUB i rarikin are ti na anganna te
subsidy ao tera riki te Tia Babaire ao
tera. Ao ngkana te koaua anne ao ta
ai anne ngkanne te iango ae e
kakawaki ao e bongana ibukin
kateimatoan marurungin ara botaki ni
mwakuri ae te PUB.
Ti bon kakoaua bwa te PUB e nang
manena ao e nang bongana, ao riki
ngaira iroura aika kaain South
Tarawa ma Betio. Ti namakina te
kanganga ngkana e nang ewa te kaoti
ae e taekinaki, tao ai moara riki mai
irouia Taan Tei mai Betio. A taekina
aia kanganga ibukin te itera teuana,
ibukin te ran ao tera riki te Tia
Babaire. Ma e koaua ae tao ai akea
 Kauabong 12 Eberi 2011
riki angana te Tia Babaire, ti te anga
ngkai ae kanga ti noonoria ao ti
kakoaua anganakina te subsidy. Ma
tao e koaua ae te subsidy e a aki nang
manena ibukin te kantaninga anne.
Ao ngaia are ti na kekeiaki ao ti na
butia te Tautaeka bwa e na karaoa
nanon ae kanga e tangiraki n te kaoti
aei, ao riki n aron are e taekinaki bwa
tera angan kamaeuan ara bwai ae te
PUB te Tia Babaire. Ao bon anne
ngkanne te bubuti ae ti na kawenea
nakon te Tautaeka, ao tao ai moara
riki te Minitita are e tabe i aon aei.
Bwa e aonga ni kona n reke are e
kantaningaki ao are e tangiraki iroun
te botannaomata i aon Tarawa
Teinainano ma Betio.
E koaua a mwaiti baike ti kataia n
recommend i nanon tabekan te kaoti
aei, ao ara kantaninga bwa e na aki
mwaninga naba te Tautaeka te Tia
Babaire. N ikotaki ma ake a taekinaki
mai irouia taan taetae i aon te kaoti
aei, ai moara riki te leader n te
Oppostition ao tao antai riki ake a tia
ni kan iangoa nakoraoin te bwai ae te
PUB, bwa ti bon kakoaua bwa te PUB
e nang manena ao e nang bongana
ibukin te botannaomata i aon Tarawa
Teinainano ma Betio. Ao tao Tarawa
Teinaieta bwa are e roko naba iai
mwaangan te PUB ae te iti nakon
naba taabo akanne.
Ngaia are ai bon te bwana ni kauring
ao ni kaoriori nakon te Tautaeka, bwa
ngkana ai bon te koaua bwa ai tera
ana anga ni kona ni kamaeua te PUB i
rarikin are anganakina te subsidy ao
tera riki, ma ngkana te koaua ake a
tia n taekinaki are a kabwaroaki i
nanon te Auti aei. Are ngkana arona
bwa a manga anganaki te
subsdisubsd ao kanga ti ongo ngkai n
aron ae e taekinaki irouia taan taetae,
bwa ngaia tao bon te bwai ae te
taarau ae e karika te kanganga ae e
abwabwaki. Ao tao I boni kona ni
kakoaua te Tia Babaire bwa ngkana ti
nori tao aia akaunti nako te koraki
aika a mena i aon Tarawa Teinainano,
tao a bon bane ni bwaabwaka boon
aia iti? E buakaka are e mena ao
ngaia e a tei naan te taarau iroun te
PUB. Ngaia ae ti na bon bubuti n
aron are e taekinaki, bwa e na
kakorakoraaki naba te riko taarau.
Bwa tao ngaia naba teuana te anga ae
e karekea te kanganga nakon ara
bwai ae te PUB. Akanne au taeka te
Tia Babaire ni butimwaai taeka ma
rongorongo ake a taekinaki ibukin te
bwai ae te PUB te Tia Babaire. Au
kantaninga bwa e na rinanoaki ake a
tia n tabekaki ao ni marooroakinaki i
nanon te Auti aei, ao ko bati n rabwa.
I a toki ikanne.
Tibiika: E a tia n tabekaki te kaoti
bwa te Auti aei e na butimwaea ana
ribooti kometen ana mwane Kiribati i
aon ana akaunti te Public Utilities
Board ibukin ririki aika a toki n 31
Ritemba 2006, 2007 ao 2008. Are e a
tia n taiboranaki bwa Beba No. 45/10
ao ni kariaia ana iango ni ibuobuoki
te komete ake a kaweneaki i nanon te
 Kauabong 12 Eberi 2011

ribooti. Ake a butimwaea te kaoti aio

ke a kangai eng, ao ake a aki ke a
kangai tiaki. Ake a butimwaia, ake a
aki. E a nakoia naake a butimwaia,
ngaia are e a butimwaeaki te kaoti.
Anne ngkanne e a kabwanina kanoan
ara ota beba n te bong aio, ao ngkai e
a tia n tabekaki te kaoti ibukin te
bwara ao I a tauraoi ngkanne ni
kabwara ara Maneaba ni Maungatabu
aio ni karokoa manga te aoa 10
ningabong. Ti a motirawa ngkai ni
karokoa te aoa 10 ningabong.