TE TIA OTOOTO I NANON MWANEWEN KUNANA

KO NA IRA NAMATAKIN MAEU TE BABOBO

TANUA PINE
 Een ma mwanewen Tarawa man moan 1981
1. 1. Tikauan te tangira ma bwebwerakena i nanou. E waboboaki ni moan
tikubaran te nanai ni man. E aetorake boiararana ibuakoia raona. Ana
bwai te mwanim n ana bongi nako.

Ch. Te riangare n Abaiang ko kamwaererea nanon te rang aio. N na uota

tangiram nakon mwengau. E na buritiko airana ma ni mwaneira n te
namonikeang.

E oteaki n TTC n te ririki 1981, ana moan otooto te tia otooto ni banen ana
tai man ana reirei ae Immaculate Heart College, Taborio ao ana moan ririki
ni kataneiai n tia reirei n te kura ni kataneiaia n tia reire n arana ngkoa ae
Tarawa Teachers’ College (TTC). Ngkai bon ana moan otooto ao otooto aika
kanoan te karoronga aika kanga akea raoi nanoia ao e bon kimototo bwa
bon ti teuana kibuna. E raa te mwanewe, e tuai koro unana. E aki tabwanin
ma ewaninna.

2. 1. Taraa kaewen te itoi ni marawa ma otaana aika a kamimi. E katika te

nano e kaboorake ietan au kaaiga mani kairiri ibuakon otaa ae kakukurei.

Ch. Katikai mwaneai ueen nanou. E mamira aram bwa matangaren

Nonouti ngkoe ae ririkanaia nanou. Uringai tangirai tai manuokinai.

2. Katikan otam n te anuta ni mwanewe ma karokoana n te tawanou. Ike

ti na itungarungaru iai. E toka bunara te mauri te raoi ao te tabomoa.

E oteaki n TTC n te ririki 1981 tangin te mmwane nakon te aine. Ao ngkai

kanoan moan otooto ao e a moanna ni bwai riki bwa ai uakibu.
 Een ma mwanewen Beru man 1983
Ni banen au tai ni kataneiai n reken au beeban tia reirei imuin
kabanean karaoan au kataneiai n anga reirei n te reirei ae Takabnanuea
i Antakana i Butaritari aoe a reke au beba n tia reirei nana moanrinan
reirei te tautaeka. Ikai are I a kaeweaki bwa n na tia reirei n te reirei ae
Namon primary school iaon abau ae Beru.

1. 1. Ai rereira te bong aio aia tai taan ribana n noori nako aia marewe.
Te kai teuana itiua a manguroro a kakakukurei.
Ch. Kam na (mauri) iroura (iroura) Ara buautongonrenga kam rine. Ti
butia te Atua ana raoi n ara tai ni kaotibui aio.
2. Uotara nakoimi te mata ni moangare te kakaika I aon ara mwanewe. Ti
na katangiraoia bwa uoami n reken te tai aio.

3. Warebwaian te maiu reirei i aon Namon akea nnen te rirongo ae e

reke. Ba ti te rikirake i nanon te wana ten narabakau.

E oteaki n 1983 i Namon Primary School. Aio au moan reirei ae I tia reirei iai
te reirei ibukiia kaain kaawa aika Aoniman, Tabiang ao Aotukia i abau ae
Beru. Raou n tia reirei n te tai anne bon Tenangimwawa are ngaia te
mataniwi, Nei Takeua Booro ao Nei Tireta Tirebu.

I uakaan ma ma ana tabo teuae Te Otamaikarawa ao eaki ngkoa ao tao

ngaia ae e buoka bineran manwean ma katikan eena te kuna aio.

4. 1. Aetoraken te iango ma ni buranetin Tebono. E tikubaraea te

ramwaneaki e a tei bwa kainikatikura.
 Ch. Ungari bwanaara ma n nebonebo. Neboneboa arana Rotin-Te-No.
E tokaraoi i aon nangona ni imatang ma moana te riba n tungaru
kakateke.

2. Te karabwarabwa nakoia taani beeku ni bane. Ibukin te nanomatoa

te marurung e a tia raoi mwaneabara.

E oteaki n 1984 kunan mwaneaban te reirei ae Tebono ae Rotin-Te-No ae

bouana e karaoaki man te timanti ao nikiran bwaina bwaai ni Kiribati ngaia
ane e reke n te mwanewe “e tokaraoi i aon nangona ni Imatang ma moana
ae te riba n Tungaru kakateke” E reke aran te mwaneaba aio iroun taman te
tia otooto ae Pine Timi.

5. 1. Akea bwa ti a roko ngaira i Tebono bwa ti na bukamarua te bong e

raramwaneaki maungatabuana irouia ara tan reirei i aoni Beru. Bwa te
bong ae itiua n Ritembwa ara bong ma tarira mwa mwanera n anene
ni mwaie ake ti na kukurei iai.
Ch. Kakauongo ngkami taan taubui tangin te anaa ma te katangitang
iriana te anaa ae e rebwe bwa te iti te baa e tangiraoi e eke i moa.

2. Karina te ang ara koraki aio neboiarake i moan te runga bwa bon ara bong
e namataki iroun Ten Tabwakea ma Nareau
3. E a toka te kai tokabwre tokabura burani mwanewe mwanewe ni kunara
e tieuataake e tangiraki karewerewena i nanon te tabwanin (ngaira ma
ngkami( be e bienraki arona ma tonuna I aon atiniberitan te mauri te raoi
te manim te tekeraoi.

E oteaki n te ririki 1985 n te reirei ae Tebono aia reirei kaawa aika Taboiaki
ao Eriko n aia moan runga ni kaboo reirei i aon Beru. Aio ana kauouoa n
reirei te tia otooto are bon ana kaawa i Taboiaki i aon abana ae Beru.
3. 1. Ai tera ao ai tera te mwairiri ni iriira unin te ang ae e kare mai mainiku
ae e kare mai maeao maiaki ao meang o.

Ch. Bwa ko aki ataia ngke ngai te taeka I nanon te rio ni mii I kakamimi.

2. Ti waaki e ti waaki o bwa tonura rikiara mangkoa e bwa te anene ma te

mwamwaie ara kai ae te mwamira ni kai te tima i aoia.

E oteaki n 1988 bwa kanuringan bungiakin Nei Ntaene Tanua n ana kawa i
Taboiaki i Beru ao kabutana irouia ana koraki ngkai katein Beru bwa te
karimoa e na kabutaki. Ibukina bwa a tabetabe ana karo n te mmakuri ao e
a tii roko naba irouia Akura ma Tereitarawa i Tabonteaba ao Korere ma
Teaonre i Taboiaki ao ai Kiritian ma Toanteiti n te reirei ae Rongorongo.

4. 1. Te ururing ae e aki kona n toki uringan abau mwengau ike I rikirake i

marenan kaina abau ae e tangiraki.

2. I a bon toronibwai n arou nako bwa e nikonikoraoi. E kaeke ao e

kaekeai abau ae e tangiraki.

E oteaki i Tebono Taboiaki Beru. Bon ana raetara te tia otooto ibukin abana
ae Beru are aongkoa e a kitanna ao e a roko uringana irouna e ngae ngke e
boni mena i aon abana bwa e bon tia reirei n ana kaawa ae Taboiaki n te tai
anne. Irarikin anne ao e oti naba n te mwanewe bwa e kabongana abana
bwa kaekeana are e na anganna toronibwaina are e oti n te kaua kibu.
N tokin te tai ao e bon kitana abana te tia otooto are e moa moa ngke e ira
te interview nakon te post ae te tia reirei n te Kiribati studies n te KGV ao
EBS ike e mataniwia te tabo anne teuare Tataua Naboua. E kaaina te panel
n te interview Sr Margaret Sullivan ae -te Director n te Catholic Education
Office ao ngke e aki nakon KGV ao EBS te tia otooto ao e a butiaki iroun te
tina bwa e na tia reirei n te aro. E tiku iai e kan ririki ma e a manga kitanna i
 aan kabetanga aika aki kantaningaaki. E okira abana n aki mmakuri ma e a
manga kaoa Sr Margaret ngkai e reke n te nako n reirei man te aro. Aio are
e a koro iai nanon mwanewen kunana are e ururinga iai abana bwa e a
nako n reirei n ana reirei ae e rietata te Katorika i Aotiteria ae te Australian
Catholic University (ACU) i Mount St Mary i Strathfield i Terine n te 1992 ike
e kabanea iai 5 te ririki ibukin ana beeba ae te BED. Ikai are e bungiaki iai
Nei Ritemarina n te ririki 1994 are nanona bwa te I Aotiteria ni bungiakina
ma bon te I Kiribati irouia tamana ma tinana. Karimuina Nei Mwariia ma e
motirawa ikekei ao e a uotakirikaaki mannangina n okiia ana karo mai ikekei
n te ririki 1997. E noraki n te kuna aio mwakan te mwanewe bwa e kona ni
karaoi kanoana ake a mwaneweaki n aron n te kuna aio e uotanako teuare
kunanan te kuna mai i abana ao man karokoa n te tabo ae e raroa nako ike
e karika te ururing nakoina, uringan abana n aron ae e oti n te moan kibu.
Iraraikn anne ao te mwananga aio e bon uota naba reken te toronibwai
irouna are e reke man korakoran abana are e taku bwa te aba ni kaeke ao
are e reke naba ekena mai iai. E oti aio n reken ana beeba ae e rietata man
te kura ae e rietata ae te Australian Catholic University. E oki ao e a nako
naba Mataniwi n ana reirei te Katorika ae Immaculate Heart College ao mai
ikanne are e a tamwatamwanako naba n roko n te Tarawa Technical
Institute (TTI) are ai te Kiribati Institute of Technology (KIT) ike e tia reirei iai
n te Taetae ni Imatang. E roko n te Kiribati Ports Authority ike e riki iai bwa
te moan aomata n taua te nakoa ae te Personel Administrative Officer
(PAO) ike e a manga bitaki arana nakon te Human Resources Manager
(HRM). E riki naba bwa te Tia Koroboki ni Kabuta n aia Union taan reirei ae
te Kiribati Union of Teachers (KUT). E taua te nako naba ae te Mataniwi n
ara Reirei te aro ni Katorika ibukiia taan kareke nakoa ae te Kiribati Pastoral
Institute (KPI) n te tai e aki maanni kabebetea uotan Fr. Martin Everi are
ngaia te Director n te tai anne n nakon Fr.

5. Kawain Tebono ae te tikaraoi ma teina u ungan nanou touan aona ae e

nambwakeketi. Kaaraki ngkoe te tia mwananga neweabaia ko mwaninga
nako iai e a bane arona kaaraki ngkoe te tia mwananga neweabaia ko
mwaninga nako iai ko a roko i Emmauti.
 Kunan kawain te reirei aei ae e korea u. E atongaki te kuna aio bwa te
maotonikai ke te kimotoina.

6. Maneabara ae Tuaraoi

E oteaki i Baremaata Taboiaki Beru bwa kunaia kaain te Ruu Maiaki ibukin
bwaaran mwaneabaia kaain Taboiaki ae Tuaraoi ae e tei n te kaainga ae
Teaneka.

7. Te ota n raititi ma i eta ae e kakanikan e

1. E aetorake bwa te aokabu ni moa moaningareia o i Taboiaki ma i Eriko.
Kaaraki nakomai te ngarurniman te timwa ma te nabeaki o bwa e a tei
ni matoa te ota i abara.
Kunan reken ana intin te reirei ibukin te taura ibukiia taan reirei ao karaoan
special classes nakoia ake a na kabwaati nakon kauarinan ao are e a
kabonganaaki naba ibukin te kaoti tamnei ibukin ana karekemwane te reirei

8. Tebono e momin nanou au reirei ko bura i eta

E oteaki i Tebono Taboiaki Beru kunaia ataein te reirei aei nakon aia reirei
ae Tebono

Een ma mwanewen Aotiteria man 1992

9. E a katau te mwananga nako i iaba i abatera bwa iangoan karekean te

beeba ni bwaati o are e aanaki n te beku matomatoatoa i an rawatan te
koroboki te iango.
Ti kukurei ti kakatonga o bwa ti a roko ti a roko e i nanon te tai n
taaia te uaa (uamari o) ibukin aba ae e tangiraki Kiribati o ngaia kai
ni katikura ae e rerei.
 E oteaki i Terine i Aotiteria n ana tai te tia otooto ni karaoa ana moan beeba
ae bubura te beeba n tia reirei te BED n te reirei ae e rietata ae te
Australian Catholic University Mount Saint Mary Campus Stratified, Sydney.

10. Waaki mwananga ngkoe te I Kiribati kabwaka waam katea iena e airaoi
te ang e raoi taari ai bon am bong aio ni kakaieie. (te kuna ni mwaati
nakon te tabo are e tei iai rabwatan te waa ae e tei ramana are e nang
mwaie iai te kai ao e a nako naba motikana) Ni kakaieie ni kakaieie ni
kakaieie.

//Utinakon te ion i marawa. Bwa ukoukoran te te kainiman o. Ike e

mena iai unin te karo. E reke irouna e a kukurei.\\

//Aitanakin te io ni marawa ibuakon te ang e matoa ma nao ni

marawa a tei a ngare. Ma e kukurei bwa e materaoi.\\

//\Karairakin te io ni marawa ni bakatekea ngaona n tiku. E tikuraoi

e tokaraoi i manokan te kai te mauri.\\

(e a manga anaaki waaki mwnanga….. 3 te tai ao ni kainaki…Ni

kakaieie ni kakaieie ni kakaieie)

E oteaki i Terine Aotiteria kunan te mwananga n reirei iroun te tia otooto

ao raona n reirei ao ake a waaki imuina, natin nako Kiribati ni kaean reirei
ao karekean beeba aika a RAKAIBAAIA. E moan anaaki i Kiribati n te reirei
ae Immaculate Heart College bwa aia action song ni kaboo ao are e taua te
tokanikai ao are e a riki bwa kinaan te reirei aio. E oteaki te kai ni mwane
iroun Kito Yee On ao te kai n aine iroun iroun Sr Ruuti Erekana. Mwaatina
are waaki mwananga ao ngke a roko n aia tabo ike e a tei rabwatan te wa
ae e mwemwe ramana ao a mwaie ngkanne ni kibuna ake tenikora are e oti
iai taekan te Io ni Marawa ni utinako, e a tanaki ao e a karairaki. Ai bon
taekan te nako n reirei riki n reirei aika a rietata ibukin anaan te rabakau ao
te beeba ae e bubura are e a uotia ara ataei n oki ma ngaia.

11. Tatangiran te uee ae e raroa nako mai irou

 Ana raetara te tia otooto ni baeta nanona ni iangoan koron bukin ana iango
are karekean ana beeba ae e bubura n nakoana n tia reirei. E oteaki i Terine
Aotiteria

Een ma mwanewen Tiaban

12. Rise rise te I Kiribati here comes the time here comes the day to show
dignity. Respectfulness friendliness hospitality for the good name of
Kiribati our dear motherland Kiribati.

E oteaki i Tiaban n ana tai te tia otooto niira te workshop ikekei ngke e riki
ngaia bwa te tia mmakuri n te Kiribati Ports Authority n nakoana ae te
Human Resources Manager. Te kamanene ni imatang aio bon butimwaeaia
kaain te Ports n te Pacific Region are a nakomai ni karaoa aia boowi ikai. Ao
I taku bwa aio temoan kamanene n te taetae ni Imatang A oti ni mwanewen
te kuna aio kantaninga aika a kakawaki iroun te I Kiribati aika te karinerine
te iraorao ao te kakairua.

Een ma mwanewen Tarawa

13. E kakamaeu e e kakamaeu o e kamaeu te tauanimui te tauanimoa te

moanibwai nako e. Bwa ko ataia ti ataia bwa ti a Kaman rairi bki nikawai
boki ningkai te rabakau te wanawana ae e a nebo e ang taururu I
marenan kain (Arariki e/Bairiki e/abau ae e rerei)

E oteaki n 2006 ao e moan kaoti te kuna aio ni kaukan mwaneabaia kaain

Beru ae Korontewa i Betio bwa kunaia ni kaukuuki ke aia kaura kaain
Taboiaki ma Eriko. E aki ira te kaukuuki te tia otooto bwa e a kauia ma
mwanangana n reire n te USP i Biti ibukin karaoan ana beeba ae te Master
in Business Administration (MBA). N okina ao e a manga kataraoi kibuna.
Mwanewena ni kabane a bane ni kaineti ma aban te tia otooto ae Beru. N
 taai aikai ao e a kakabongana Bairiki bwa a na kuna ni kaukuuki ke ana kuna
ni karin ang ni kibuna ae ti temoan kibu.

14. Ai tabetabekan ara bwai n tangira nakon te Atua te bane ma te wain aika
a reke man bubun aontano. Ti na tabeki tabekirake ara bwai n tangira
nako matan te berebitero bwa e na neboirake i aon te baonikarea.

Aia uakarea kaain Tiantaake n aia tai ni kairi tutia.

15. Ti na kukurei (kukurei) ti na ngarengare (ngarengare) bwa e a tia raoi te

beku ae moan te tikaurarerei iroura ngaira natini Beru ni bane e a toka te
kai ibi ibi biuro……

E oteaki n 2006 te kairi aio bwa kunaia kaain Taboiaki ma Eriko ni kaukan
mwaneabaia kaain Beru ae Korontewa i Betio ni Maati 2006. Te ara ae
Korontewa e reke bwa aio te tabo are e moan koro iai waaia Kaitu ma
Uakeia. E atongaki bwa ngke a koro waa ao e a uki naba kawaia kaain te
waa n ruo nako taari ao are be a reke naba iai ingoan te tabo anne ao ngaia
are e rineia Beru bwa nnen ana kirabu are Kirabun Beru arana.

16. Teirake mwane o o o bwa a a a

Kunaia te kuaea kaain Taboiaki ma Eriko ni kaukan mwaneabaia are

mwanenaki iroun te tautaeka ni Kiribati ao te tautaeka n Taiwan ae
Korontewa

17. E kaititi maiakin te kai bwa Taboiaki i aon Beru a bubua n aonibaiko am
kaainga Baremaata Teangitoi nibwaueam nibwanikoam irouia tibum
tibum Pine ma Beiatarawa naunieta ma Nei Rite

E oteaki n 2017
18. I nanon ana tai te I Kiribati (I Kiribati I Kiribati) n taiarake butini waana
(waana waana) E raiti ma n ota i moani waana (waana waana) ueen te
aibwebwerake ni ngaina.

I a roko n au tabo te University (university university) te reirei ae e rakai e

rakaibana (e rakaibaana e rakaibaana). I kiniki ueena a boboiarara (a
boiarara a boairara) ueen te aibwebwerake ni ngaina.

I a okira abau mwengau ae tangiraki (Kiribati Kiribati) Ma uotau te

kukurei I kakatonga (I kakatonga I kakatonga) E uarereke ma e kakateke
(e kakateke e kakateke) ueen te aibwebwerake ningaina.

Ch

Tutuangai tera kien te rabakau. Kan tuangai tera kien te ataibwai. Bon
tite wanawana Kiribati abau ae e tangiraki

E oteaki n 2007 kunan te mwananga n reirei n Reirei aika a Rakaibaaia.

Ukeran te Reirei ae e Rakaibaana ibukin karekean kabwaia aika a teimatoa.
E a kauringa naba mwanangan te tia otooto ni karaoa ana bebeba n te
reirei ae rietata USP I Biiti ae te Master in Business Administration. Ikai are
e a moa naba mai iai kabonganan te mwakoro n taeka ae Ueen te
aibwebwerake ni Ngaina.

19. A bubua n aon baiko am kaainga Baremaata Teangitoi nibwauean

nibwanikoam irouia tibum Pine ma Beitarawa Naunieta ma Nei Riite

E oteaki n 2009 kunan ana Kauabui ma Teuana n ririki Nei Ntane Tanua
Taeribwa are e bungiaki n 28 n Tianuare 1988 ao e koro ana kauabui ma
teuana n ririki n 28 n Tianuare 2009 are e muraaki ni mwaneaban ana
mwakoro ae Betania i Tiantaake Bairiki. Ngaia moan aia aibwebwerake ni
ngaina ana karo aika Ten Tanua Pine ma Nei Taeribwa Naunieta bwa
temoan ngare ao temoan ariri.
20. A) bakabu – N na kokorokaia taina bongina i nanon te tairuarerei. Bwa n
na ukora nikon bongina ngaia tokaniman i aon ana namata ni bong e. A
tuangai au tauraniiri te kaonobong tebui ma uoua n Tiebetembwa 2012
ngaia bautan aia tangira Nei Ntaene ma Ten Taireta
B)

E oteaki n te ririki 2012 ba kunan aia karin mwamwa Nei Ntaene ae te i

Beru n ana kawa ae Taboiaki irouia tamana aika Tanua Pine ma Taeribwa
Naunieta ao tibuna aika Pine ma Beiatarawa ao Naunieta ma Nei Rite. Te i
Nikunau naba n ana mui tamana iroun tinana ae Beiatarawa n ana mui ni I
Nuuka n ana kainga ae Tekaotiramwa ao te i Tabiteuea iroun tamana iroun
tibuna ae Pine iroun tinana are Kinateao Teeki n te kaainga
Kabubuarengana i Buota. Tatireta are kainabana bon te i Makin iroun
tamana ae Bonteman iroun tamana ae Tabera ao bon te i Nonouti iroun
naba tamana iroun tinan tamana ae are tibuna te aine iroun tamana ao
iroun tinana ae Nei Tene irouia ana karo aika Etekia ma

21. Ti na uotia i aon katikan baina te tika te tonu te tonutonu e bwa ti na

kamwaiea imarenan bouriki bounaba boutabunimoa aia keeke n tangira
Nei Ntaene ma Taireta ekeken nanoia ami karo aika Nei Tene ma
Bonteman Nei Taribwa ma Ten Tanua.

E oteaki n 2012 kunan uotan keken aia mare Nei Ntaene ma Ten Tatireta.

22.

Kunan uotan ao katokan aia bwau Nei Ntaene ma Ten Taireta ueen te kai
Tekanawa are ai rabwatan te bakatibu te kai n tikuaba are e uotaki mai
Tamoa irouia natin Nareau ake a mwananga mai Tarawa ni kaea te takakaro
i Tamoa Temwatawarebwe ma tarina are a kateia n te tabo ae Teakiaumwa
ae e tei kautun te aro ni Katorika n arana ae Bareti (Paris) i Beru.

23. Ti na katika korana i aon raun nanona aio bwengana aio utana …
 E oteaki n 2013 kunan mwaneabaia kaain Tianto Betero i Korokota i
Temwaiku n te baeriti ae Tianto Iotebwa Bikenibeu ae arana TETINA N
TANGIRA ao are e aneneaki n te kuaea ae Tekaieke ao mani karerakeaki
iroun Mwakin mai kawan Bairiki.

24. E katitika otin tai n te bong ae te Kanimabong 4 n Okitobwa 2013

E oteaki n 2012 kunan ana moan ririki Nei Buretaake natin Kautotoki Matia
ma Nei Ritia Kunan ana moan ririki Nei Burataake ae natiia Kautotoki Matia
ma Nei Ritia Tekiaieta are e oteaki n 2013 ao e aneneaki iroun te kuaea ae
Tekaieke mai iaon kawan Bairiki te ririki are e moan tei iai te kuaea aio bon
ana kuaea te tia otooto ao e ingoana te kuaea aio man aia bubuti kaain te
kuaea aia tia kairiri are Biribi Tebakabo te i Beru ao te i Maiana.

25. E ariri baina te bong te bong e rawea itina te Kaabong uabui ni Maati
2013 ko bungiaki iai bwa ngaia bon am bong ngkoe te nati ma te tibu ae
tangiraki

E oteaki n 2014 kunan ana moa n ririki Nei Tebure natin Nan Ruubi ma Nei
Katau te tibu irouia Tokanimaro ma Nei Ekenano n ana itera ni mwaane ao
Biribi ma tei Butaritari ao Beru ao Maiana.

26. Te aba ni mwaane bwa Beru te aba n aine bwa Marakei ao Abaiang….

E oteaki n 2014 kunan ana kauabui ma teuana n ririki Duncan Kirabuke

natin Kirabuke ma Teerieri ao man anaaki irouia kaain te kuaea aTekaieke.
E kabonganaaki te taeka ae te aba ni mwane bwa Beru ni kaineti ma te
koaua are a mwananga Kaitu ma Uakeia mai Beru ao aaba aika Abaiang ao
Marakei bon aba n aine ngkai kaaina bon mearan muin te mwananga. E oti
riki aio ni kunaia kaain Marakei are a toki waeia kaain aia mwananga Kaitu
ma Uakeia I abaia aine. Irarikin te koaua are te aba ni mwane bwa Beru
iroun taman Duncan ae Kirabuke ao te aba n aine bwa Marakei ma Abaiang
iroun tinanan are Nei Terieri.
27. Te kini kaue e e e ti na kinaka kaueen ana bau tinara Nei Maria n ana
bong aio 15 n Aokati. E motiteneaki taekana iroun Bobe Bio te 12 bwa e
uotakirake nako karawa
A tei nao ni marawa a tei nangi ni karau ma buua n nang. A bobaraaki
Tianto ma Tianta ao Anera ni karawa nako n rokom.

Te kuna ae e kamimi karaoana bwa ti iraua te aoa karaoana bwa imuin te

rei i Tiantaake ao I a airi naba ma taan taua eena ma mwanewena. E
mwakoro taekana ao e nako eena ao a taua rurubena are Ioane ma raona
ao kai are ti a kakatangitanga naba ao ngke e a reke ao ti a raweia naba. I
katuka te bwanaa irouia ao I kiba nako tinaniku ao a bon kamatea imuiu. Iai
tangina n te kuaea ao n te karaoke iroun Tearinibeia Enoa Teabo.

28. E motikia Bobe Bio te katengaun ma uoman bwa e uotakirake nako

karawa ….. e karuoa karawa bwa wanaran karawa

Te kuaea n ana toa Nei Maria uotakirakena nako karawa

-
29. Ti a bubutia ti a rouroutia kaina bwa te bonotanimata are n e tei i nanon
te o n aroka are i Eten

Aia kuaea kaain Bairiki n te Xmas teuana ike e riki bwa butan kaia n te
kuaea bwa a bwaka iai n te toa teuana. Aio katatakakaroan mwanewe ike e
taekina te mwanewe kanoan te bong ma e booti naba ni bwakatekea
buutan te kai ao e a kaeke naba.

30. Aio am bau mairouia natim te takaebuebu itoin te karangaiana ma

nanoni maem buraen matan taai e raramwaneaki n Nei Wirara

Ana action song Bairiki n tain ana toa Nei Maria Uotakirakeana nako
Karawa.

2015
31. A kamauriko tano bakoan am kaainaga Baremaata Teangitoi a bira baun
am bong tibum Naunieta ma Nei Rite ueen te kanawa bwa ….a toua kaon
waam Nimroro tibum Pine ma Nei Beiatarawa bwa eutakirakeam ma
karaitam i nanon waakin taai ma kanoan bong am turoko mai abam Beru

Kunan ana kauabui ma teuana n ririki Nei Ritemwarina Tanua Taeribwa are
e oteaki n 2015, ngaia te i Aotiteria ni bungiaklina ao ngaia te I Kiribati mai
abana ae Beru n ana kaawa ae Taboiaki n ana kaainga ae Baremaata irouia
tibuna ae Pine Tiimi ma Beiatarawa Ukenio ao Teangitoi irouia tibuna aika
Naunieta Teraii ao Riite Ioane.

2016
32. E kakauring mwane te bong aio ….

E oteaki n 2016, kunan ana kateni bui ma itiua (37) ni inaomata Kiribati. Te
boto ni iango n te ririki ni kauring anne TI TOBWAIA TI KARIKIRAKEA. E
aneneaki irouia kaain Tekaieke kuaea mai Biariki.
2018
33. Ti na tarataraia ti na nonoria kanoana te raranga e te raranga o be
bonoua matan taai e taua baina te ang. A tangi ni wenei karawa ma
aonnaba e. Bwa boni ngaia boni ngaia. E a manga ruo manga ruo kaua e.
Tebongina uabong ai te katenibong. Ukeria ukeria ti na ukeukeria. Akea
akea kai akea boni ngaia. E taona kawetena te bure. E a muia
bukirorororororororo.

E oteaki n 2018 kunaia te kuaea kaain Bairiki n te Pakate.

34. Bakabu – E a kakaingingi ma ni kakaewaewa aon te bora ana bora aban

te betebeke maiaki e (countries of the South Pacific). E ba kanoan rokona
n te tairuarerei. E raiti e takia te raiti ni bwaeao e. E rakaiarake kaintana
ma niua nneina. Ba rokona n te tukabu e. E a taineine te nibwauea e
matenetene ngaia ana kaintikuaba aban te betebeke ngaon te rabakau
ma te wanawana University of the South Pacific USP
 E oteaki n 2018 kunan ana kanimabui n ririki USP imuin moan teina. E
aneneakim irouia kaain te kuaea ae Nei Tewenei mai Bairiki

35. //Taraia ma noria bwa e a katei rokina nangini karawa e ma nangini

karawa o\\ // Bwa te namata ni bong Emmanuera te Atua iroura.\\ //
Gloria in excel sis deo\\

Te Mwaie te kaimatoa irouia kaain Bairiki ni Kiritimati 2018

36. Aio bon aio ana taeka te Atua i nanon ana boki ae e tabu aio. Te berita
nikawai te berita ae ngkai taekan teuare iai ngkoa ao iai ngkai ao n …….

E oteaki n 2018 bwa kaekaan ana bubuti Kateki Ioane Matarena are e
tangira te uaboki ae e boou bwa tibwangan Bairiki n te toa ae Pakate 2018 i
Teoaraereke.

37. Te Uea karikai bwa am tia raoi temanna

E oteaki n 2018 kunan Tianto Baraniko Tawerio aran te kurubu teuana i

Tianta Maria Korote i Korokota i Temwaiku. Aio te kurubu are a karinai bwa
kaain aia kurubu niiran aia kaotimwane kaain Tianta Maria Korote n ana tai
ni maeu te unimwane ae Uriam ao ngaia te Senior Grand Pa n te tai anne n
ana tai n Tia Babaire ke n SMK Bwateriti Karawaiti ao are I a tiku ni kaaina
iai Tianta Maria Korote ao n anga au buoka ike e angaraoi iai. E karaoa
katangitangina ao e anaaki n te karaoke iroun Koatamaere Enoa Teabo n
temoantai na ana toa Tianto Burantiti are e karaoaki i Tianta Maria Korote n
te ririki 2018.

38.A) Bakabuna – E kaititi karawa e aiota karawa bwa ruon mwakana n

touanako te bonotanimata e. Bwa te aki ainagki bwa te aki bwerengaki e
aki tanotano e aki makimaki ngaia te bwa te nari e aaiei.
B) Moan kibuna - Ai antai rabwatan te tangira ae e na uotai ni
karokoai……
 2019
Kunaia kaain Nanikai n te toa ae pakate n te ririki 2019. Te kimotoina ma e
kiang ao ngke e aki tibanako ao e na kona ni uotanako te tokanikai.

39. A)Bakabuna - Taraa kakaborakena mai mainikun karawa te

bautamwaere e tamwemwearake moani kaintaana kauaina katenaina
robuningi karawa te tokotunuea te mauri te raoi te tabomoa

B) Moan kibuna - Kai e a tourake moani bouana bourikina ana boutabu ni

moa ba a ana uria ni kamwaerere i nukan bangotaueana nibwaueana
bwa raurauna te tunari e. E tabetirake te taubuki ni moa. Kai akea bwa a
bwaranako bautan aririna. E tokara karawa rikiriki karawa nabanaba a
noria matakikina mata taratara a a o. E toka i taberan te kaintikuaba
ngaia te I atiteren taai ma namwakina e.

E oteaki n te ririki 2019 bwa kunaia kaain Bairiki te kuaea n te toa ae

pakate. Ikai are e nooraki iai nooran te onimaki ni Katorika ae Waeraken
Iesu nako Karawa rinanon te tatara ni borau ni Kiribati ao te mwaneaba ni
Kiribati n aron ane a oti ni bwakabuna ao ni moani kibuna.

40. Kai e a kakaititi aon naan Waeamarawa e. Bwa toatan bauna ueena etan
Nein Tabuariki ma te Nei Nimwaane e e e kinikia Nei Mwariia buta taran
nanona Ngengeia biria Beiatarawa Pine n te kanoten i aon kamanin
Baremaata, bururuia Riite Naunieta ni bwareietan Teangitoi. E taonaba
boiararana tokabetina i aon engana ma bangotaueana te kanimabong te
bui ma itiua ni Meei uoua te nga te bui ma ruaia e aiburan ni man e e
aiburaniman o.
Nei Boirenga Tanua Taeribwa am bau ueen te taeka ni mwamira i aon
marewen te kai ni mwamira irian ana taeka te Atua te Tama te Nati ao te
Tamnei ae e Raoiroi ao a na kakawakin tinam Nei Maria ngkai ao n aki
totoki
 E oteaki n 2019 kunan ana kauabui ma teuana n ririki Nei Boirenga Tanua
Taeribwa are e bungiaki n 17 ni Meei 1998 ao e koro ana ka21 n te
Kanimabong 17 n Meei 2019 n ana reirei i Taiwan ikekei ao are boni ngaia
te kaaniman ke te kateniman irouia aika a maeu ao are e toka n arana ni
kakanato ae te moan abinaan te ariri ao te ngare irouia tamana aika Ten
Tanua Pine ma tinana Nei Taeribwa Naunieta ao ngaia botan te korakora
are buataki man uarorokoaki man te tanimainiku; te beru te tikunei ni
uaroko n rokona n te tukabu bwa te uria ni kamwaerere e rin te
toaunibwaara e kaeta ikana i Araumwaumwa e toua te aiburaniman bwa
bwa tabekan ma kauaan waena bwa karokoana i tanraken te uaneu. Aia
bau te mauri te raoi te tabomoa ao te ababa ieta ao aia turoko te Atua te
Tama te Nati ao te Tamnei ae e Raoiroi rinanon bain tinaia Nei Maria Amen.

41. A) bakabu – Bubukeia uarorokoia touan muin te iti te baa te aiburaniman

e e katei toatana nenebona I etan bakatorotorona Tebwebwe n te kawai
ae boou i Bonriki e….
B)

E oteaki n te ririki aio 2019 kunan kaukana mwaneabaia kaain te mwakoro

n te kawai ae boou i Bonriki ae Tianto Betero Tianere are e a riki naba bwa
aia tabo n tataro ao n taromauri.

42. Bwa te tanewenewe ni mwanewenewe i aan utan Barewa. Te otoo n raa

te kario n raa. E aki ata mainikun karawa be nanora

E oteaki n 2019 bwa kunan bwakan te ara ae Teitonete nakon Beterem te

mwakoro teuana i Tearoraereke are e reke man ana kukune te tia otooto. E
reke maroroakinana ma te tia babaire n te mwakoro aei ae Ten Tekaa ngke
e face book ma te tia otooto ngke e kan ongora bwa e aera ngke e a
waekoa naba n nako te Ebikobo n tain te kaboo n te taubwati. E rabwa bwa
e reke au tai ni kaota au raraoma n te ara aei ngkai iai angabuakana bwa e
na toka bwa aran te mwakoro n te aro. Aikai taeka ake atongaki bwa iai
rairaia ae e buakaka (negative connotative meaning). E mamaroroakinna
ma kaain ana mwakoro tabeman ao iai ake a boutoka bwakana n ongoraaia
 nanona ao iai aika aki kan kabwaka ngkai e a maan ao tao e bon nakoraoi. I
kaongoaki iroun te tia babaire bwa e bwaka aran n aia tai ni karaure riki ma
aia katekiti are e nang mwaenako nakon ana tabo ae e boou ao e a katoka
ana ara ae Beterem. E rabwa te karea n rabakau n atai nanon taeka bwa e
buoka tewenakoan te ara ae e aki tamaroa ao akea bwa e a tewenakoaki
nako bukin Takawaru te aba i maeao ao i maeaona riki nanona bwa ai tabo
aka aikoa a ataaki aroia.

43. Kunan te kaboo n te kainaomata n te ririki 2011

44. Kunan te kaboo n te kainaomata n te ririki 2013
45. Kunan te kaboo n te kainaomata n te ririki 2014
46. Kunan te kaboo n te kainaomata n te ririki 2015
47.Kunan te kaboo n te kainaomata n 2016 are e a kaitara naba tein ana
tautaeka HE Taneti Mamau ao aio are e taui kaniwanga iai Tekaieke e
tokanikai ni kunan te kainaomata ao ni kunan te sponsor.
48.Kunan ana anniversary apostolic consecration Bishop Paul Mea
49.Kunan ana katabu nakon te nako ni Berebitero Fr Kenny Katia
50. Kunan ana 40 n ririki 2019 ni kainaomata Kiribati are e aneneaki irouia
kaain Uan te Bero

Kunan Nei Maria

1. Aio tabekan ana bau tinara Nei Maria Tinan te Atua
2. Te kini kauee e e e ti na kinika ueen ana bau tinara Nei
Maria n ana bong aio…..
3. Aio kunan nanou nakon tinan au Iesu Uean Meei e
uotikorake Aokati
4. E a mwamwairiri aon te Watikano i Roma i Itare kanoan te
nebuti e e e e. E bautimuaki n te bau tamwaere e nene ni
matoa e matoatoa. Bwa a na taeka te Atua n ana taeka
ae e maeiu Nei Maria e uotakirake nako nako karawa.
 RINANIN KUUNA
1. Te tang n aine
2. Te kuna ni kaotibui n te reirei n te moanrinan
3. Kunan moan tian/kaukan te mwaneaba
4. Kunan kauringan bwaraan/bongin te mwaneaba
5. Te kuna ni kaoti katein te I Kiribati ae e kakawaki
6. Kunan ana kainaomata Kiribati
7. Kunan kambwana ake a tia n riki bwa taan mwanen kuaea
n te kita ao te ikulele n ana kainaomata Kiribati
8. Kuuna ibukin te reirei
9. Kuuna ni bongin tooa n te aro ni katorika bungiakin Iesu
(Kiritimati), maten ao utin ara Uea ae Iesu Kristo (Pakate) ao
Uotakirakean Nei Maria nako karawa.
10. Koro n ririki moan ririki ka uabui ma teuana
11. Kauringan kairauan tauan nakoa aika a kakawaki n aron
kunan te Ebikobo.
12. Kuna ni katabu nakon te nakoa ni Berebitero, kunan Fr.
Kenny Ienimoa.
13. Kunan te reirei (school anthem)
14. Kunan mwakoron te tutia uaboki uakarea, te taramo
15. Kuna ni katokabau
16. Kuna ni uakeke
17. Kuna ni uaroko rinanon te mwanewe.
RONGORONGON TANUA PINE
E bungiaki n te ririki 28 ni Beberuare 1963 n ana tabo ni
kakaraoi Beru i Temara ao boni ngaia te karimoa irouia tamana
aika Pine Timi ao Beiatarawa Ukenio temanna tarina Martin
Pine ao temanna mwanena Beteta Pine.
E reirei n ana moanrinan te aro ni Katorika Tianto Ioteba i Bariti
Nuka ike e kabana iai 6 te ririki. E karaoa ana moanrinan n reirei
ibujkin te koraki teuana nakon te koraki teniua n ana kaurinan
te Katorika ae St. Joseph Tabwiroa Abaiang man te ririki 1976
nakon 1978. E a manga reita ana kauarinan ibukin koraki aua ao
nimaua n ana kauarinan naba te aro ni Katorika ae Immaculate
Heart College Taborio I Tarawaieta man 1979 nakon 1980. E
karaoa ana kataneiai ibukin te nakoa n Tia Reirei n ana kura ni
kataneiai te tuataeka te n arana ngkoa ae Tarawa Teachers’
College are ai Kiribati Teachers’ College n taai aikai n te maan
ae uoua te ririki man 1981 nakon 1982.
E moana ana mmakuri n tia reirei n te 1983 n te reirei ae
Namon Primary School. N te ririki are imuina e a manga
mmakuri n te reirei ae Tebono Primary School n te maan ae e
kan bui te ririki.
E karaoa ana reirei ibukin karekean ana beeba ae te Bachelor of
Education n ana reirei te Katorika ae te Australian Catholic
University (ACU) man te ririki 1983 nakon te ririki 1988. E a
manga karaoa ana reirei n te kura ae rietata i Biti ae te
University of the South Pacific ibukin karaoan ana beeba ae te
Master in Business Administration (MBA).