QUAN HỆ GIAO THƯƠNG GIỮA

MIỀN TRUNG VIỆT NAM VỚI NHẬT BẢN

VÀ CHÂU Á THẾ KỶ XVI - XVIII
Nguyễn Văn Kim*
Là một vùng đất có chiều sâu về lịch sử, văn hóa lại giàu có về tài nguyên tự
nhiên, từ những thế kỷ trước, sau Công nguyên, chủ nhân các nền văn hóa, vương
quốc cổ ở miền Trung đã sớm hòa mình với biển, phát triển kỹ năng khai thác biển và
thực thi các chính sách hướng biển mạnh mẽ. Không chỉ sáng tạo nên các nền văn hóa
bản địa đặc sắc, trong lịch sử cư dân miền Trung còn có nhiều mối liên hệ mật thiết với
thế giới bên ngoài. Theo quan điểm Khu vực học (Area studies), có thể coi miền Trung
là một tiểu vùng (sub-region) trong tổng vùng (general region) của Tổ quốc Việt Nam.
Cùng với các tiểu vùng phía Bắc và phía Nam, miền Trung từng sớm có giao lưu kinh
tế, văn hóa với nhiều thị trường, trung tâm kinh tế khu vực và quốc tế. 1 Vào thế kỷ
XVI-XVIII, dải đất hẹp giáp biển, lưng tựa vào dải Trường Sơn ấy là nơi biểu đạt
mạnh mẽ nhất một tư duy đối ngoại rộng mở và năng lực hội nhập với đời sống chính
trị, kinh tế khu vực.

1. Miền Trung - Tiềm năng kinh tế và các tuyến giao thương

Sau các phát kiến địa lý cuối thế kỷ XV đầu thế kỷ XVI, các nước
phương Tây mà tiên phong là Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha bắt đầu thâm
nhập đến nhiều quốc gia châu Á. Sự bùng nổ của Thời đại thương mại (Age
of Commerce) được bắt đầu bởi nhiều sự kiện diễn ra đồng thời ở nhiều vùng
đất khác nhau. Việc Bồ Đào Nha khai thác mỏ bạc Potosi ở Peru năm 1545
và sau đó là bạc và đồng của Nhật Bản đã mở ra vận hội mới cho nước này
trong việc tiến hành các hoạt động thương mại với các quốc gia phương
Đông. Thương nhân Bồ Đào Nha đã dùng bạc của Peru, Nhật Bản... để mua
hương liệu của Malacca, vải bông của Ấn Độ, tơ lụa và gốm sứ của Trung
Hoa đem về thị trường châu Âu tiêu thụ.
Trong khi đó, nhiều nền kinh tế khu vực, đặc biệt là Trung Quốc cũng
cần các kim loại quý như bạc, đồng của Peru, Nhật Bản để đúc tiền đồng,
bạc nén và vũ khí. Tranh thủ những điều kiện thuận lợi, Bồ Đào Nha đã
thâm nhập vào nhiều thị trường châu Á và châu Mỹ để kiếm lợi. Họ đã lập
nên các thương điếm Kyushu (Nhật Bản), Quảng Châu, Ma Cao (Trung

*
PGS.TS., Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội.
57
Quốc) nhằm trực tiếp tiến hành các hoạt động thương mại với các quốc gia
phương Đông. Nguồn lợi thương mại lớn thu được từ các thị trường
phương Đông cũng đã lôi kéo các nước Tây Ban Nha và sau đó là Anh, Hà
Lan, Pháp v.v… cuối cùng đến các nước châu Á thiết lập quan hệ giao
thương. Từng bước, các cường quốc châu Âu đã cho mở thương điếm ở
Hirado, Nagasaki (Nhật Bản), Java, Sumatra (Indonesia), Manila, Luzon
(Philippines), Phnom Penh, Pinalu (Campuchia), Ayutthaya (Xiêm La), Phố
Hiến, Hội An (Việt Nam)… Vượt lên các hoạt động của Bồ Đào Nha, Tây
Ban Nha, một số “Cường quốc tư bản trẻ” còn cho lập các công ty Đông Ấn
để tập trung nguồn lực và đẩy mạnh quan hệ với phương Đông. Trong bối
cảnh đó, Công ty Đông Ấn Anh (EIC), Công ty Đông Ấn Hà Lan (VOC) và
Công ty Đông Ấn Pháp (CIO) đã được thiết lập. 2 Một thời đại mới trong
thương mại châu Á và giao thương quốc tế bắt đầu.
Trong khi đó, vào thế kỷ XVI-XVIII cùng với sự hình thành, phát triển
của Đàng Trong, một trung tâm quyền lực mới ở miền Trung đã được thiết
lập. Sự nghiệp khai phá, phát triển miền Trung/ Đàng Trong, gắn với công
tích của các chúa Nguyễn, với các cuộc di dân mà chủ yếu cũng là từ miền
Trung, từ các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh theo Chúa Tiên Nguyễn
Hoàng (cầm quyền: 1558 - 1613) vào Nam mở cõi. Trên thực tế, sự nghiệp
kinh dinh dải đất miền Trung của chúa Nguyễn vừa là một quá trình phục
hưng những thành tựu, di sản của thời đại Champa trước đây vừa gắn liền
với công cuộc khai phá, tái khai phá và nhân lên các tiềm năng vốn có của
miền Trung trong bối cảnh mới. Trong quá trình đó, chính quyền Đàng
Trong đã tự khẳng định vị thế của mình, mở mang không gian lãnh thổ, xác
lập, bảo vệ và khẳng định chủ quyền lãnh thổ, biển đảo đồng thời tự lựa
chọn cho mình một con đường và mô hình phát triển phù hợp. 3 Có thể nói,
con đường mà chúa Nguyễn lựa chọn là phương cách “phi truyền thống”.
Theo đó, chính quyền Đàng Trong vừa phải thích ứng với môi trường sinh
thái, điều kiện chính trị và xã hội mới, vừa phải mau chóng nắm bắt và hội
nhập với thế giới bên ngoài. Phân tích các tiềm năng, động lực phát triển
của Đàng Trong, các chúa Nguyễn từ Nguyễn Hoàng, Nguyễn Phúc
Nguyên (1613 - 1634) đến Nguyễn Phúc Lan (1635 - 1648), Nguyễn Phúc
Tần (1648 - 1687), Nguyễn Phúc Chu (1691 - 1725)… đều đặc biệt coi trọng
kinh tế đối ngoại đồng thời coi kinh tế đối ngoại là nền tảng cho sự phát
triển kinh tế - xã hội, củng cố vị thế chính trị của chính thể quân chủ.

58
 Do tác động của những điều kiện lịch sử mới, vượt lên các không gian
truyền thống, cư dân miền Trung / Đàng Trong không chỉ có sự giao lưu,
tiếp xúc với các nền văn hóa Đông Nam Á, với Trung Hoa, Ấn Độ và Tây
Á... mà còn mở rộng tới nhiều trung tâm kinh tế, thị trường xa xôi khác.
Trong quá trình đó, nhìn nhận sự hợp luyện văn hóa ở Đàng Trong thế kỷ
XVI - XVIII ta thấy, trong các vòng tiếp giao kinh tế, văn hóa sự giao lưu
kinh tế, kỹ thuật và tri thức giữa người Việt với người Chăm và giữa người
Việt, người Chăm với người Hoa, người Nhật… là rất sâu đậm. Kết quả là,
ở miền Trung đã hình thành một dòng mạch đồng thời là một phức hệ kinh
tế, văn hóa đa sắc diễn tiến liên tục trong nhiều thế kỷ. 4 Trong quá trình
khai phá, khẳng định chủ quyền ở dải đất miền Trung, người Việt đã kế
thừa truyền thống kinh tế biển, tư duy hướng biển, kỹ thuật đóng thuyền,
kỹ năng khai thác các nguồn tài nguyên trên đất liền và cả trên biển của
người Chăm. Họ cũng tiếp nhận tri thức buôn bán; nắm bắt cách phân tích,
định giá các nguồn hàng và cả cách thức kết nối bạn hàng, hội nhập với các
tuyến giao thương truyền thống của người Chăm, người Hoa, người Nhật
và nhiều cộng đồng cư dân khác để mở rộng, đẩy mạnh bang giao quốc tế.
Trong gần 2 thế kỷ (1627 - 1789), vượt lên biết bao những gian nan, thách
thức, các chúa Nguyễn đã từng bước làm chủ một không gian (space) và môi
trường (environment) kinh tế rộng lớn. Việc làm chủ các không gian lãnh
thổ, cư dân, nguồn tài nguyên, thương cảng mà tiêu biểu là: Thanh Hà, Hội
An, Nước Mặn, Hà Tiên v.v... đã bảo đảm những điều kiện cần thiết cho sự
phát triển của Đàng Trong.
Khác với hai miền Bắc, Nam, miền Trung có cả một hệ thống cảng trải
dọc từ Thanh Hóa đến Ninh Thuận - Bình Thuận. Tiếp nối các hoạt động
giao thương truyền thống, vào thế kỷ XVI - XVIII (trong sự quản chế của
chính quyền Lê - Trịnh), các cảng phía bắc Trung Bộ từ vùng Lạch Trường
(Thanh Hóa) đến Hội Thống (Nghệ An), Kỳ Ninh - Vạn Hoa (Hà Tĩnh)…
vẫn duy trì nhiều hoạt động giao thương trong nước, quốc tế. Nhiều nguồn
sử liệu Việt Nam và Nhật Bản đều cho thấy, năm 1609, thuyền buôn Nhật
Bản (thuyền trưởng Giác Tàng) đã đến Phục Lễ (Hưng Nguyên, Nghệ An).
Phủ Chúa (chắc hẳn là Trịnh Tùng, 1570 - 1623) đã chỉ thị cho quan trấn thủ
Nghệ An, Phó tướng Tứ quận công Ngô Phúc Tinh điều tra kỹ lưỡng về hải
trình, mục tiêu, hàng hóa… của thuyền buôn này.5
Với Đàng Trong, cùng với Chiêm cảng (Hội An, Faifo...) ở vùng cửa
sông Thu Bồn, một đầu mối, trung tâm kinh tế quan trọng bậc nhất của
vương quốc Champa từ thế kỷ X - XV, là cảng biển Thi Nại ở cửa sông Côn
gần với kinh đô Vijaya (Bình Định) 6 cũng đã có nhiều phát triển trong bối
59
cảnh mới. Thi Nại từng là “quốc cảng” của Champa và thực sự là một
thương cảng quốc tế, nơi đón nhận nhiều đoàn thuyền buôn và chiến
thuyền các nước.7 Nhưng từ sau năm 1471, thương cảng này thuộc về sự
kiểm soát của Đại Việt.8 Cũng cần phải nói thêm là, vào đầu thế kỷ XV,
trong vòng 28 năm (1405 - 1433) theo lệnh của Minh Thành Tổ, Trịnh Hòa
(1371 - 1433) đã 7 lần chỉ huy hạm đội lớn tiến xuống vùng biển Đông Nam
Á và Tây Nam Á... Trong 7 chuyến đi đó, Trịnh Hòa đều cho hạm đội từ
Nam Kinh tập trung ở Phúc Kiến rồi từ đó tiến đến cảng Chiêm Thành
(Chan-ch’êng). Có thể khẳng định rằng, đó chính là cảng Thị Nại (Nước
Mặn) của Champa. Từ cảng thị này, hạm đội của Trịnh Hòa đã chia thành
nhiều phái bộ tỏa đến các quốc gia Đông Nam Á để rồi từ đó tiến sang Tây
Nam Á và bờ Đông của lục địa châu Phi.9
Trong thế cuộc bấy giờ, các chúa Nguyễn đều thấu hiểu rằng, nền kinh
tế nông nghiệp dù vững mạnh cũng không thể đáp ứng tất cả những nhu
cầu bảo tồn, phát triển đa dạng của một chính thể. Vì thế, Đàng Trong luôn
cần và hướng đến một sự phát triển toàn diện, tức là cần phải huy động,
khơi dậy tiềm năng, động lực của các nguồn lực xã hội, các lĩnh vực kinh tế
khác như: Công nghệ khai thác, thủ công nghiệp, thương nghiệp trong đó
có ngoại thương. Trên một bình diện rộng lớn hơn, chính quyền Đàng
Trong nhận thức rõ rằng, để xây dựng và củng cố chính thể cần có một nền
tảng kinh tế mạnh, một tư duy mang tính khai mở để nắm bắt cơ hội, thâu
nhận và nhân lên các tiềm năng, sức phát triển cho chính thể đồng thời
cũng nhằm thỏa mãn khát vọng của nhiều bộ phận cư dân đang mong
muốn vươn lên tìm kiếm những vận hội mới.
Thực hiện chủ trương đó, song song với việc thực thi các chính sách
khai phá, chính quyền Đàng Trong đã thiết lập, củng cố mối quan hệ, giao
thương liên quốc gia trong đó có mạng lưới giao thương hàng hải với các
nước Đông Á trong đó có Nhật Bản. Nhận thấy tiềm năng to lớn và sự tin
cậy của thị trường này, các chúa Nguyễn đã không chỉ thiết lập mối quan
hệ trực tiếp với chính quyền Edo mà còn huy động các nguồn lực, hàng
hóa, tiềm năng của thị trường khu vực để giao thương với Nhật Bản. Vì thế,
vào thế kỷ XVI - XVII hoạt động của các tuyến thương mại truyền thống:
“Đông dương châm lộ” và “Tây dương châm lộ” (hình thành vào thế kỷ X - XI)
đã tiếp tục được phát huy trong bối cảnh mới. Điều đáng chú ý là, cùng với
các thương nhân châu Á, hoạt động giao thương quốc tế của Đàng Trong
còn có sự tham gia và can dự ngày càng mạnh mẽ của nhiều Công ty Đông
Ấn, tập đoàn thương mại phương Tây. Tuy nhiên, do luôn có khả năng làm
chủ tình thế chính trị và xử lý tốt các mối quan hệ quốc tế nên chính quyền
60
Đàng Trong đã chủ động điều phối, giữ được sự cân bằng trong bang giao
quốc tế. Có thể khẳng định rằng, hoạt động kinh tế đối ngoại đã góp phần
quan trọng trong việc chấn hưng nền kinh tế, củng cố sức mạnh của các
chúa Nguyễn. Chính sách đối ngoại chủ động, tích cực đó cũng thể hiện
tầm nhìn và tầm ảnh hưởng rộng lớn của chính quyền Đàng Trong trong
bối cảnh chính trị khu vực có nhiều diễn biến phức tạp thời bấy giờ.10
Trên một không gian lãnh thổ tương đối hẹp bởi sự khống chế của các
dãy núi, cao nguyên phía Tây và không có được những châu thổ thực sự
rộng lớn nhưng nhờ có nhiều eo, vịnh biển và vùng cửa sông nằm giáp với
tuyến thương mại cận duyên của Đông Nam Á nên các thương cảng miền
Trung có thể kết nối dễ dàng với nhiều trung tâm kinh tế, thị trường khu
vực Đông Á. Vì thế, đúng như GS. Trần Quốc Vượng từng nhận xét: “Biển
không đóng vai trò và vị thế địa - văn hóa chia lìa mà đóng vai trò, vị thế nối liền,
gạch nối, liên kết, liên lạc… ‘Con đường gốm sứ’ quốc tế là con đường biển. Đường
thương mại quốc tế thời cổ, đường di cư dân chúng, tộc người, đường giao lưu văn
hóa, tôn giáo từ hàng ngàn năm trước, sau Công nguyên là xuyên Thái Bình
Dương (trans Pacific), xuyên Ấn Độ Dương và nhất là đường ven biển nối từ
cảng Alexandrie trên bờ Địa Trung Hải đến Quảng Châu, Phúc Kiến, Chiết
Giang… (Trung Hoa). Con đường ấy đi qua Biển Đông mà phần miền Trung…
được các bản đồ và sách vở Arập từ thế kỷ VIII đến thế kỷ XIII ghi là “Biển
Champa”.11
Trong thế cuộc phân tranh Trịnh - Nguyễn, xứ Đàng Trong mau chóng
nổi lên như một vùng đất giàu có. Do nằm ở trung điểm của một trong
những tuyến chính của hệ thống giao thương châu Á nên các thương cảng
như Cửa Việt, Cửa Tùng, Thanh Hà, Hội An, Nước Mặn... đều có thể phát
huy những tiềm năng phát triển và trở thành các thương cảng quan trọng
của Đàng Trong. Đến Đàng Trong năm 1618 - 1621, giáo sĩ người Ý là
Cristoforo Borri từng hết sức ngạc nhiên về vị trí tự nhiên của các thương
cảng. Theo ông, chỉ trong khoảng hơn 100 dặm (khoảng 160 km) nhưng ở
vùng duyên hải Đàng Trong có đến 60 hải cảng, “tất cả đều rất thuận tiện để
cập bến và lên đất liền... Hải cảng đẹp nhất, nơi tất cả người ngoại quốc đều tới và
cũng là nơi có hội chợ danh tiếng chính là hải cảng thuộc tỉnh Quảng Nam”.12
Từng trải nghiệm qua nhiều vùng đất nhưng khi đến Đàng Trong, giáo
sĩ Alexandre de Rhodes cũng cho rằng: “Họ rất giàu vì có đất đai phì nhiêu với
24 con sông cung cấp nước, cũng nhờ đó mà rất tiện việc đi lại bằng đường sông
ngòi, tiện việc thông thương và hành trình”. 13 Về tiềm năng của vị trí địa lý tự
nhiên, nhà bác học thế kỷ XVIII Lê Quý Đôn (1726 - 1784) nhận xét: “Xứ

61
Thuận Hóa, đường thủy đường bộ liên tiếp tới xứ Quảng Nam, phía hữu xứ
Quảng Nam lại thông với các nước phiên, về đường biển thì cách tỉnh Phúc Kiến,
tỉnh Quảng Đông không đến 3 - 4 ngày, cho nên thuyền buôn từ trước đến tụ hội ở
đấy”.14 Như vậy, đến thế kỷ XVI - XVII, do những tiến bộ về kỹ thuật đóng
thuyền và tri thức hàng hải, nhiều đoàn thuyền lớn của các quốc gia châu Á
không nhất thiết phải tuân thủ theo các tuyến hải thương truyền thống nữa.
Từ miền nam Trung Hoa hay Nhật Bản, các đoàn thuyền buôn có thể tiến
thẳng đến các cảng Đông Nam Á. Do vậy, các cảng miền Trung trong đó có
Hội An trở thành đầu mối giao thương trực tiếp với các trung tâm kinh tế
lớn khu vực.15
Theo Phủ biên tạp lục chúng ta cũng thấy, vào thế kỷ XVII-XVIII các
cảng Đàng Trong luôn là điểm đến của các thuyền buôn từ Thượng Hải,
Quảng Đông, Phúc Kiến, Hải Nam (Trung Quốc), Nhật Bản, Lữ Tống
(Luzon), Cựu Cảng (Philippines), Xiêm La (Thái Lan), Ma Cao (Bồ Đào
Nha), Hà Lan...16 Các tàu, thuyền buôn quốc tế không chỉ đến thu mua hàng
hóa mà còn đem theo nhiều nguồn thương phẩm mà thị trường Đàng Trong
và khu vực cần. Mặt khác, như là kết quả của sự phát triển tương hỗ, sự
thịnh đạt của hệ thống thương cảng Đàng Trong luôn có sức hấp dẫn lớn,
lôi cuốn nhiều dòng thiên di và cư dân khu vực mang hàng hóa, chế phẩm
đến các cảng thị để trao đổi, buôn bán.17 Trên thực tế, hệ thống thương cảng
Đàng Trong đã có nhiều sự kết nối với các không gian kinh tế: châu thổ với
rừng núi, biển với lục địa theo cả bốn chiều Nam - Bắc, Đông - Tây. Nguồn
hàng từ vùng núi cao mà giới học giả đương thời gọi là “nguồn” đã theo các
triền sông cùng nhiều con đường khác nhau dồn tụ về các cảng cửa sông.
Chính các nguồn hàng đó, từ trên núi xuống và biển về, đã bổ sung và là
sản phẩm không thể thiếu cho hoạt động thương mại Đàng Trong trong
nhiều thế kỷ.18
Điều đáng chú ý là, Đàng Trong nói chung, xứ Quảng nói riêng là một
vùng đất hết sức trù phú về tài nguyên thiên nhiên, trong đó có nhiều
nguồn tài nguyên còn chưa được khai phá. Bên cạnh đó, do chịu sự chi phối
của hệ sinh thái phổ tạp (general ecosystem), Đàng Trong nổi lên như một
“vương quốc” phồn thịnh, có nhiều đặc sản giá trị. Trong tác phẩm Phủ biên
tạp lục, học giả Lê Quý Đôn từng cho rằng: “Xứ Quảng là đất phì nhiêu nhất
thiên hạ. Người Thăng Hoa, Điện Bàn biết dệt vải lụa, vóc đoạn, lĩnh là, hoa màu
khéo đẹp chẳng kém Quảng Đông, ruộng đồng rộng rãi, lúa gạo tốt đẹp, trầm
hương, tốc hương, sừng tê, ngà voi, vàng bạc, đồi mồi, trai ốc, bông, sáp, đường
mật, dầu sơn, cau, hồ tiêu, cá muối, gỗ lạt, đều sản xuất ở đây. Ba phủ Quy Nhơn,
Quảng Ngãi, Gia Định thì thóc gạo không kể xiết, khách buôn phương Bắc quen
62
khen không bao giờ ngớt”.19 Như vậy, Đàng Trong, đặc biệt là xứ Quảng, là
vùng đất giàu có. Chính nhờ tiềm năng to lớn đó mà chúa Nguyễn mới có
thể đẩy mạnh quan hệ giao thương với thế giới bên ngoài.
2. Hội An - Trung tâm giao thương khu vực và quốc tế
Khi vào khai phá đất Đàng Trong năm 1558, tuy mới ngoài 30 tuổi
nhưng Nguyễn Hoàng (1524 - 1613), với tầm nhìn chiến lược và những biện
pháp thận trọng, ông đã chuẩn bị những bước đi lâu dài cho việc xây dựng
và phát triển của một chính thể lâu dài. Để thu phục nhân tâm và cũng là để
giữ sự bình yên cho chính thể, Nguyễn Hoàng đã ra sức: “vỗ về quân dân,
thu dùng hào kiệt, sưu thuế nhẹ nhàng, được dân mến phục, bấy giờ thường xưng
là Chúa Tiên. Nghiệp đế dựng nên thực là xây nền từ đấy”.20
Thời gian Nguyễn Hoàng xây dựng và củng cố chính quyền Đàng
Trong cũng là thời đại hưng thịnh của hệ thống thương mại châu Á và thế
giới.21 Đó là “Thời đại hoàng kim” (Golden age) đối với nền kinh tế hải
thương của nhiều quốc gia khu vực. Để phát triển, Đàng Trong đã hội nhập
mau chóng với mô hình phát triển chung của hầu hết các quốc gia Đông Á.
Dựa vào sức mạnh của kinh tế công thương, như một yêu cầu tất yếu, chúa
Nguyễn đã cho khôi phục vị thế của Chiêm Cảng. Tên gọi Faifo (Hải phố -
Hội An) trở thành địa chỉ quen thuộc của nhiều thương nhân khu vực và
quốc tế. Nhưng không chỉ Hội An, một hệ thống cảng miền Trung vốn có
truyền thống từ thời đại Champa cũng được phục hồi trong bối cảnh kinh
tế, chính trị mới.22 Trong đó, các thương cảng như Thanh Hà (Huế) ở phía
Bắc và Nước Mặn (Bình Định) ở phía Nam vừa là những thương cảng phát
triển độc lập vừa nằm trong hệ thống và có mối quan hệ mật thiết, tương hỗ
cho Hội An. Trên thực tế, với sự dự nhập, hỗ trợ bởi các trung tâm sản xuất
và khai thác, các thương cảng miền Trung đã tạo nên một hệ thống liên kết
với vai trò điều phối của Hội An. Hội An là cảng trung tâm của Đàng Trong
đồng thời cũng là một thương cảng chính yếu của Đàng Trong đã được
quốc tế hóa.
Do có các chính sách hợp thời và hợp lòng người mà chính quyền
Đàng Trong đã tập trung được quyền lực, duy trì được sự ổn định xã hội
đồng thời thúc đẩy sự phát triển của kinh tế hàng hóa. Đó chính là những
tác nhân bên trong (endogenous factors) dẫn đến sự xuất hiện của hàng loạt
đô thị và cảng thị trong đó tiêu biểu là đô thị cảng Hội An. Từ một Chiêm
cảng bị suy tàn, Hội An đã mau chóng phục hưng và trở thành trung tâm
thương mại lớn ở khu vực Đông Nam Á. Từ cuối thế kỷ XVI, Hội An đã trở
thành trung tâm kinh tế đối ngoại (entrepôts) quan trọng nhất của Đàng

63
Trong và là một trong những thương cảng quốc tế trọng yếu trong tuyến
giao thương Đông Á.23 Cảng thị này đã trở thành một Trung tâm liên vùng24
để cùng với Goa (Ấn Độ), Ayutthaya (Siam), Malacca (Malaysia), Batavia
(Indonesia), Luzon (Philippines)... nối kết với Formosa (Đài Loan), Ma Cao,
Hạ Môn (Trung Quốc), Deshima (Nhật Bản), Pusan (Hàn Quốc) để tạo nên
một hệ thống thương mại có độ liên kết chặt và tương đối hoàn chỉnh của
châu Á.
Trong các mối quan hệ đa dạng của Đàng Trong, thương nhân và các
giáo sĩ Bồ Đào Nha đã đến xứ Cochinchina sớm nhất. Từ năm 1515, thuyền
buôn Bồ Đào Nha đã đến Faifo và từ năm 1540 thì cập bến thường xuyên
thương cảng này.25 Đến đầu thế kỷ XVII, không chỉ có các thương nhân
châu Á, hầu hết các cường quốc thương mại châu Âu như Bồ Đào Nha, Tây
Ban Nha, Hà Lan, Anh… đều đến Hội An buôn bán. 26 Với các quốc gia châu
Á, giới thương nhân Trung Hoa, Nhật Bản đã nhận được nhiều điều kiện
ưu đãi trong việc buôn bán với chính quyền Đàng Trong. Có thể nói chưa
bao giờ trong lịch sử thương mại Việt Nam nền kinh tế ngoại thương lại có
quan hệ rộng mở, đa dạng và phát triển hưng thịnh như giai đoạn thế kỷ
XVI - XVII. Hầu hết các cường quốc kinh tế thời bấy giờ đều đến thiết lập
quan hệ, giao thương với Đàng Trong.
Là một thể chế biển, luôn phát huy triệt để truyền thống khai thác biển,
phát triển giao thương và giao lưu văn hóa trên biển 27, chính quyền Đàng
Trong đã sớm nhận thấy kinh tế ngoại thương chỉ có thể tồn tại, phát triển
trong hệ thống. Vì thế, cùng với việc củng cố các trung tâm sản xuất thủ
công, khai thác nguyên liệu, chúa Nguyễn cũng có nhiều biện pháp bảo vệ
và mở rộng hoạt động của các thương cảng. Sau năm 1672, khi cuộc xung
đột Trịnh - Nguyễn chấm dứt, chúa Nguyễn đã đẩy mạnh khai phá vùng
đất phương Nam, mở rộng ảnh hưởng đến các vùng châu thổ sông Đồng
Nai và cuối cùng là châu thổ sông Mê Kông. Nhờ đó, đến thế kỷ XVIII cùng
với Thanh Hà, Hội An, Nước Mặn..., các cảng như Đồng Nai, Sài Gòn, Hà
Tiên đều trở thành thương cảng trọng yếu của Đàng Trong. Thông qua hoạt
động của các thương cảng mà “Chúa đã thu được nhiều lợi nhuận lớn trong
việc buôn bán bằng thu thuế hàng hóa cũng như thuế hải khẩu ngài đặt ra và cả
nước đều kiếm được nhiều mối lợi không thể tả hết” .28
Với các thương nhân châu Á, vốn đã có mối quan hệ mật thiết với các
thương cảng miền Trung từ thời đại Champa, đến thế kỷ XVI - XVII các
thương nhân Trung Quốc, Xiêm La, Chân Lạp, Patani, Java, Manila và Nhật

64
Bản đã thường xuyên đến Hội An và các cảng miền Trung buôn bán. Theo
quan sát của Thomas Bowyear, được A.Lamb ghi chép lại thì trong khoảng
năm 1695, hàng năm có khoảng từ 10 đến 12 thuyền buôn Trung Hoa đến
Hội An buôn bán.29 Nhưng khi chính quyền Edo (1600 - 1868) hạn chế
thuyền buôn Trung Hoa đến Nhật Bản thì trong các năm (1740 - 1750), số
thuyền của Hoa thương đến Đàng Trong đã tăng lên mỗi năm chừng 80
chiếc. Trong tác phẩm Oost-Indische Compagnie en Quinam (Công ty Đông Ấn
ở Quảng Nam) thương nhân người Hà Lan W.J.M Buch cũng cho rằng: “Lý
do khiến cho có nhiều thương gia như vậy từ Trung Hoa đến Quảng Nam là vì có
thể tìm thấy ở đây một trung tâm buôn bán với các nước và vùng lân cận. Hồ tiêu
được chở tới đây từ Palembang, Pahang và các vùng khác; long não từ Borneo, gỗ
vang, ngà voi,… đồ sứ thô và các hàng hóa khác. Với những gì còn lại, họ có thể
mua thêm hồ tiêu, ngà voi, bột gia vị, bạch đậu khấu của Quảng Nam v.v… Do đó
thuyền của họ chở về Trung Hoa thường là đầy hàng”.30
Cũng cần phải nói thêm rằng, sau khi nhà Thanh thay thế nhà Minh
năm 1644, đã có những cuộc di cư lớn của người Hoa (Hán) đến các quốc
gia Đông Á. Các đợt di cư đó đã dẫn đến mức độ tập trung cao của các cộng
đồng Hoa kiều ở các thành thị, thương cảng khu vực. Vì lẽ sinh tồn, họ đã
ra sức bao chiếm nhiều lĩnh vực, hoạt động kinh tế ở Đông Á. Trong khi đó,
vị trí của người Ấn trong mạng lưới giao thương khu vực lại trở nên mờ
nhạt. Thay vào đó là sự hiện diện ngày một thường xuyên của các tập đoàn
thương mại, công ty Đông Ấn châu Âu. Dựa vào các hải đoàn mạnh, vũ khí
hiện đại và nguồn hàng phong phú… các thương nhân châu Âu đã thâm
nhập vào thị trường khu vực, giành đoạt quyền lợi với các thương nhân
Đông Á để rồi, như lịch sử đã cho thấy, hình thành thế cuộc vừa đối đầu
(confrontation) vừa hợp tác (cooperation) giữa các tập đoàn thương nhân.
Trong nhiều thế kỷ, cùng với các thương nhân châu Á các thương nhân
phương Tây đã thâm nhập vào nhiều hoạt động của các thương cảng.
Không chỉ đưa hàng đến nơi đô hội thương nhân phương Tây còn tổ chức
mạng lưới buôn bán đến cả các vùng núi cao để mua bán, đổi lấy ngà voi,
hồ tiêu, sừng tê, da hươu, gỗ quý, các nguồn lâm sản, bạc, đồng và thiếc...
Với Nhật Bản, sau những thăm dò ban đầu và xung đột quân sự vì
“hiểu nhầm”31 (sự kiện Bạch Tần Hiển Quý năm 1585), đến đầu thế kỷ XVII,
chính quyền Edo (1600 - 1868) đã chính thức thiết lập quan hệ với Đàng
Trong. Từ đó, cho đến khi Nhật Bản thực thi chính sách tỏa quốc (1639 -
1853), các thuyền buôn Châu ấn (Shuin-sen) của Nhật Bản đã đến nhiều
thương cảng của Việt Nam để buôn bán. Với Đàng Trong, các thương nhân

65
Nhật Bản đã trở thành những bạn hàng trọng yếu của “Quảng Nam
quốc”.32 Như vậy là, cùng với thương nhân Trung Hoa, đến đầu thế kỷ XVII
hệ thống giao thương Đông Á đã có thêm một thế lực doanh thương mới,
có tiềm lực kinh tế lớn, hoạt động tích cực và hiệu quả trên nhiều thị trường
khu vực.33 Để tiếp tục thắt chặt mối quan hệ với Nhật Bản, năm 1619 chúa
Nguyễn Phúc Nguyên còn gả con gái cho thương nhân Nhật Bản Araki
Sotaro, cho phép người Nhật (và cả giới Hoa thương) lập hội quán, phố
Nhật kiều, Hoa kiều để buôn bán lâu dài. Chúa Nguyễn còn cho họ quyền
tự quản, tự bầu nên trưởng khu để thực hiện quyền “ngoại trị pháp quyền”,
tự điều hành các hoạt động buôn bán và quản lý cộng đồng cư dân Nhật
Bản. Chúa Nguyễn đã bày tỏ sự tôn trọng truyền thống văn hóa, phong tục
và luật pháp Nhật Bản. Theo đó, từ năm 1633 - 1672 đã có 6 người Nhật
thay nhau giữ trọng trách đó. Họ là những người có thế lực lớn trong cộng
đồng người Nhật và được chúa Nguyễn tin cậy.34
Có thể thấy, cùng với việc tự khẳng định chủ quyền của mình ở Đàng
Trong như một thể chế kinh tế - xã hội và chính trị độc lập, việc chúa
Nguyễn kiên quyết bảo vệ chủ quyền, góp phần cùng với các quốc gia trong
khu vực giải trừ nạn hải tặc, đem lại môi trường ổn định cho giao thương
quốc tế đã khiến cho chính quyền Nhật Bản và các tập đoàn thương nhân
khác phải có ý thức đầy đủ hơn về chủ quyền của Đàng Trong, nhìn nhận
chính quyền này như là một chính thể mạnh trong quan hệ quốc tế cũng
như các mối giao thương khu vực. Tuy nhiên, sau một thời kỳ hoạt động
nhộn nhịp, đến những năm 1635 - 1639, vì nhiều nguyên nhân, chính quyền
Edo đã thực thi chính sách “tỏa quốc” (sakoku) không cho phép thuyền buôn
Châu ấn ra nước ngoài. Lập tức giới thương nhân Trung Hoa đã chiếm lĩnh
thị trường khu vực. Do thu được nhiều mối lợi từ thị trường Đàng Trong,
nhiều Hoa thương quê Quảng Châu, Phúc Kiến, Hải Nam… đã trở thành
những nhà kinh doanh lớn, giàu có. Do Nhật Bản thực thi chính sách tỏa
quốc, cùng với thương nhân Hà Lan, giới Hoa thương đã đóng vai trò trung
gian trong việc tiếp tục duy trì quan hệ thương mại giữa Nhật Bản với Việt
Nam và thị trường Đông Nam Á. 35 Họ chính là những thương nhân trung
gian chủ yếu để kết nối thị trường Đàng Trong với Nhật Bản và đưa các sản
phẩm hàng hóa của Nhật Bản, ví như gốm sứ Hizen, đến thị trường Việt
Nam, khu vực và thế giới.
Điều cuối cùng cần phải chú ý là, với tầm nhìn của một chính thể
mạnh, luôn giữ thế chủ động trong quan hệ đối ngoại, bên cạnh chính sách
khai mở chính quyền Đàng Trong cũng luôn phải lường tính đến việc bảo
66
vệ an toàn cho hệ thống kinh tế đối ngoại trong đó đặc biệt là thương cảng
trọng yếu Hội An. Cùng với hệ thống phòng vệ, quan sát ở Cù Lao Chàm
(Chiêm bất lao, tiền cảng của Hội An), các chúa Nguyễn đã thiết lập một căn
cứ hải quân mạnh ngay ở phía hữu ngạn cửa sông Thu Bồn, tức vùng “Đại
Chiêm hải khẩu”36 để bảo vệ cho Hội An, hoạt động giao thương quốc tế
cũng như cho xứ Quảng. Với tư duy đó, dinh trấn Thanh Chiêm cũng giữ
vai trò trọng yếu trong việc bảo đảm an ninh vùng thượng nguồn sông Thu
Bồn bên cạnh trách nhiệm chính là điều hành, xử lý các hoạt động thường
xuyên của khu thương cảng.
Không chỉ dừng lại trong việc buôn bán ở các thương cảng vùng cửa
sông và hải đảo ven bờ, chính quyền Đàng Trong còn thực thi một chính
sách hướng biển rộng lớn. Chúa Nguyễn đã cho lập các đội hải thuyền ra
các vùng đảo xa như Hoàng Sa, Trường Sa... để khai thác sản vật và từng
bước khẳng định chủ quyền.37 Trong tác phẩm Phủ biên tạp lục, nhà bác học
Lê Quý Đôn cũng từng có những trang viết cụ thể, sinh động về nhiệm vụ
và hoạt động của đội Hoàng Sa.38 Như vậy, từ mục tiêu kinh tế, các chúa
Nguyễn ngày càng có ý thức đầy đủ và sâu sắc hơn về các nguồn lợi kinh tế
và chủ quyền ở Biển Đông. Đội Hoàng Sa được lập ra để thực hiện nghĩa vụ
của Nhà nước. Trong suốt quá trình khai thác, xác lập chủ quyền ở quần
đảo Hoàng Sa, Trường Sa, chính quyền Đàng Trong không có tranh chấp về
quyền lợi kinh tế và chủ quyền với bất cứ quốc gia nào. Về sau, để khẳng
định phạm vi ảnh hưởng, chính quyền Đàng Trong đã mở rộng địa bàn
hoạt động đến vùng cù lao Côn Lôn và các đảo Hà Tiên nhưng vẫn sai cai
đội Hoàng Sa kiêm quản.39
Lịch sử cho thấy, trong suốt thời kỳ hình thành, phát triển của thương
mại Đàng Trong cũng như cảng thị quốc tế Hội An mặc dù Hội An (Faifo)
luôn là điểm đến của nhiều thương nhân trong nước, khu vực và phương Tây
nhưng ở đây đã không diễn ra một cuộc tranh chấp hay xung đột kinh tế lớn
nào. Điều đó cho thấy uy lực và năng lực điều hành, tổ chức, quản lý các hoạt
động kinh tế đối ngoại của chính quyền Đàng Trong cũng như dinh trấn
Quảng Nam. Một chính sách khai mở, đa phương hóa quan hệ và thực thi
chế độ thuế quan nghiêm cẩn… đã đem lại sức mạnh thực tế cho chúa
Nguyễn. Trải qua hơn 2 thế kỷ, mặc dù phải đương đầu với những áp lực
chính trị từ nhiều phía và biết bao thủ đoạn buôn lậu, trốn thuế của các
thương nhân ngoại quốc nhưng chính quyền Đàng Trong đã thực thi quyền
lực của mình với một ý thức mạnh mẽ và bảo vệ trọn vẹn chủ quyền dân tộc.

67
 3. Kết luận
- Trong lịch sử, do có tiềm năng và vị trí địa lý thuận lợi, miền Trung
Việt Nam đã sớm thiết lập quan hệ giao thương với nhiều quốc gia Đông Á.
Bằng nhiều con đường, cách thức và mức độ khác nhau, từ thời đại Champa
cho đến thời kỳ Đàng Trong, các thương cảng miền Trung luôn là tâm điểm
của hoạt động giao thương Đông Nam Á và là một trong những trung tâm
sôi động của hệ thống hải thương châu Á thế kỷ XVI - XVIII. Các mối quan
hệ, giao thương rộng mở, đa dạng đó không chỉ đã góp phần quan trọng
trong việc thúc đẩy sự tăng trưởng kinh tế, mở rộng tầm kiến văn của chính
quyền Đàng Trong mà còn góp phần tích cực vào sự phồn vinh của khu
vực. Các hoạt động giao thương quốc tế đã để lại nhiều di sản, kinh nghiệm
quý cho sự lựa chọn con đường, mô hình phát triển của Việt Nam trong
những giai đoạn sau.
- Do tác động của những điều kiện mới của kinh tế thế giới, vào thế kỷ
XVI - XVIII, trong “Thời đại hoàng kim” của hệ thống giao thương châu Á,
ở khu vực Đông Á cũng đã xuất hiện nhiều thương cảng, nhiều hoạt động
kinh tế, đẳng cấp xã hội và hiện tượng văn hóa mới. Cùng với các loại hình
thành thị chính trị và quân sự truyền thống, ở Đông Á đã hình thành những
loại hình (type) hay mô hình (model) đô thị mới. Có thể gọi đó là các cảng thị
(City-ports). Hệ quả là, cùng với Phố Hiến ở Đàng Ngoài, Hội An hay Nước
Mặn ở Đàng Trong đã thực sự trở thành những cảng thị tiêu biểu của Việt
Nam. Thời bấy giờ, không ít cảng thị đã có thể đạt đến sự phát triển tương
đối độc lập, thực thi cơ chế tự quản tương tự như các thành thị Tây Âu
trung đại. Nhiều cảng thị đã đóng vai trò trung tâm, cửa ngõ và là huyết
mạch kinh tế của đất nước.
Điều đáng chú ý là, vào các thế kỷ XVI - XVIII, với nhiều quốc gia
Đông Á, kinh tế thương nghiệp trong đó có ngoại thương luôn chiếm một
tỷ trọng lớn. Thậm chí, ngành kinh tế này còn giữ vai trò chủ đạo. Do vậy,
trong nhận thức về bản chất và cấu trúc kinh tế - xã hội của các dân tộc
phương Đông, chúng ta không thể chỉ đơn giản coi đó là các “xã hội thuần
nông” hay “thể chế nông nghiệp” (agricultural polity). Điều đó cũng có nghĩa
rằng, sự vận động của những mầm mống kinh tế tư bản, của nền kinh tế
hàng hóa đã hình thành và thực sự đã là một thành tố quan trọng trong
chính cấu trúc xã hội và kinh tế Đông Á. Những nhân tố kinh tế - xã hội đó
đã tạo nên những điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của nền kinh tế hàng

68
hóa cũng như thúc đẩy sự phát triển của các xã hội thương nghiệp, công
nghiệp hiện đại ở Đông Á trong giai đoạn sau.
- Sau hơn hai thế kỷ khai phá và kiến dựng, các chúa Nguyễn đã lập
nên ba kỳ tích ở vùng đất phương Nam: Thứ nhất, chính quyền Đàng Trong
đã lựa chọn và tập trung phát triển kinh tế ngoại thương. Cùng với kinh tế
nông nghiệp, thủ công nghiệp và các ngành khai thác, sự hưng thịnh của
kinh tế ngoại thương đã đem lại một diện mạo mới và sức mạnh thực sự
cho chính quyền Đàng Trong. Thứ hai, nhờ có sức mạnh kinh tế mà chính
quyền Đàng Trong đã có thể xây dựng và bảo vệ được chính thể, mở rộng ảnh
hưởng vào châu thổ Cửu Long. Các chúa Nguyễn chính là những người tiên
phong trong công cuộc khai phá, xác lập chủ quyền vững chắc, mạnh mẽ ở
vùng biên giới phía tây và các châu thổ Đồng Nai, Cửu Long; và, Thứ ba,
cùng với việc mở rộng ảnh hưởng khẳng định chủ quyền ở vùng đất
phương Nam, chính quyền Đàng Trong còn đồng thời phát triển kinh tế biển,
khẳng định chủ quyền trên các vùng biển đảo cận duyên cũng như các quần đảo
đại dương, tiền tiêu của Tổ quốc. Các chúa Nguyễn chính là những người
chuẩn bị những điều kiện cần thiết cho việc thực hiện chiến lược kinh tế
biển, khẳng định chủ quyền trên các vùng đảo trong đó có Hoàng Sa,
Trường Sa, Côn Đảo, Phú Quốc, Thổ Chu... Chủ trương, chính sách của
chính quyền Đàng Trong đã cho thấy một tầm nhìn rộng lớn, ý chí mãnh
liệt và cả sự hy sinh to lớn của bao lớp người trong sự nghiệp mở rộng
cương giới đất nước với một ý thức dân tộc mạnh mẽ. Chính ý thức dân tộc
sâu sắc đó đã đem lại sức mạnh cho Đàng Trong đồng thời tạo nên động lực
căn bản cho sự nghiệp khai phá, xác lập chủ quyền và kiên quyết bảo vệ
chủ quyền của Tổ quốc Việt Nam.

CHÚ THÍCH
Trần Quốc Vượng (1998), “Về một nền văn hóa cảng thị ở miền Trung”, Việt Nam cái
nhìn địa - văn hóa, Nxb. Văn hóa Dân tộc - Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, Hà Nội, 341-350;
Nguyễn Văn Kim - Nguyễn Mạnh Dũng (2007), “Về truyền thống và hoạt động thương
mại của người Việt - Thực tế lịch sử và nhận thức”, Việt Nam trong hệ thống thương mại châu
Á thế kỷ XVI - XVII, Nxb. Thế giới.
2
Shigeru Ikeda (1991), “Vai trò của các cảng thị vùng ven biển Đông Nam Á từ thế
kỷ II TCN đến đầu thế kỷ XIX”, Đô thị cổ Hội An, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội.
3
Nhận thấy xu thế cát cứ ngày càng rõ của Nguyễn Hoàng và sau đó là Nguyễn
Phúc Nguyên (1563 - 1635), năm 1620 Trịnh Tùng (1570 - 1623) đã phái 5.000 quân đến
cửa biển Nhật Lệ để uy hiếp và 7 năm sau cuộc chiến tranh Trịnh - Nguyễn đã nổ ra
(1627 - 1672) kéo dài 45 năm, gây nên những tổn thất nghiêm trọng với cả hai bên tham

69
chiến. Thế cuộc phân cát Trịnh - Nguyễn chỉ kết thúc đến khi quân Tây Sơn tiến ra Bắc,
giải phóng Thăng Long năm 1789. Tuy nhiên, trong vòng 214 năm, Đàng Ngoài (Tonkin)
và Đàng Trong (Cochinchina) đã có nhiều phát triển trội vượt mà thành tựu tiêu biển
nhất là chủ quyền Việt Nam đã mở rộng ra Biển Đông và đến vùng hạ châu thổ
Cửu Long.
4
Theo GS. Trần Quốc Vượng thì: “Người Chăm biết khai thác trầm hương, quế, ngà
voi, sừng tê, dầu rái, ngọc, vàng… trên núi, hồ tiêu trên đồi, biết làm ruộng hai mùa trên đồng
ruộng (rào hói) ở đồng bằng hẹp Minh Linh, Ô Châu, biết trồng cau, dừa, trồng dâu, nuôi tằm
“một năm tám lứa”… Họ biết làm thuyền to (noốc, bàu), thuyền nhỏ (tròong, ghe)… Họ cũng
biết dùng cát trắng để làm thủy tinh làm bát, lọ, những chuỗi hạt trang sức bằng thủy tinh (mà
sử sách Trung Hoa cổ gọi là lưu ly (từ chữ sanscrit verulia) từ đầu Công nguyên (theo Bão Phác
Tử thế kỷ IV). Họ biết đánh cá sông, cá biển và biết ra khởi buôn bán trên vùng Đông Nam Á,
Hoa Ấn… Người Chăm biết khai thác tổng hợp cái lợi của núi rừng - đồi - gò - đồng bằng - cát
trắng - sông biển, biết mở cửa ra thế giới buôn bán, xuất nhập khẩu”, Trần Quốc Vượng
(1996), “Vài suy nghĩ về văn hóa Quảng Trị cổ”, Theo dòng lịch sử - Những vùng đất, thần
và tâm thức người Việt, Nxb. Văn hóa, Hà Nội, 431-432”.
5
Chúa Trịnh yêu cầu: “Tìm hiểu rõ trước khi tới Phục Lễ thương thuyền Nhật Bản đã
trú tại huyện, xã nào?; Tra hỏi danh tính thuyền trưởng và các khách buôn cùng đi trên tàu; Các
hàng hóa, vật dụng trên thuyền. Khẩn cấp thị sát, xét hỏi, kê khai đắc bằng. Nếu sai sót, có quốc
pháp”. Xem: Bùi Văn Chất (2013): “Giao thương Việt - Nhật qua tư liệu Nghệ An đầu thế
kỷ XVII”, Tạp chí Xưa & Nay, Số 431, tháng 7, 25-27.
6
Kenneth R. Hall (1985), Maritime Trade and Development in Early Sotheast Asia,
University of Hawaii Press, Honolulu. Xem: Sakurai Yumio (1999), “Thử phác dựng cấu
trúc lịch sử Đông Nam Á thông qua mối liên hệ giữa biển và lục địa”, Tạp chí Nghiên cứu
Đông Nam Á, Số 4.
7
Đỗ Trường Giang (2008), “Sự chuyển hóa từ thương cảng Chăm sang cảng Việt
(Trường hợp Thị Nại - Nước Mặn)”, Nghiên cứu Đông Nam Á, Số 8.
8
Ngô Sĩ Liên (1993), Đại Việt sử ký toàn thư, Tập 2, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội,
447-451.
9
Geoff Wade (2004), “The Zheng He Voyages: A Reassessment”, Asia Research
Institute, Working Paper Series, No.31, October; Dương Văn Huy (2006), “Những đợt thám
hiểm của Trịnh Hòa đến Đông Nam Á”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, Số 2 (77).
0
Shigeru Ikuta (2006), “Role of Port Cities in Maritime Southeast Asia from the
Second Century BC to the Early Nineteenth Century”, Ancient Town of Hoi An, The gioi
Publishers, Hà Nội, 232. Tham khảo thêm: Wang Gungwu (1998), The Nanhai Trade - The
Early History of Chinese Trade in the South China Sea, Times Accademic Press.
1
Trần Quốc Vượng (1996), “Vài suy nghĩ về văn hóa Quảng Trị cổ”, Sđd, 446-447.
2
Cristoforo Borri (1998), Xứ Đàng Trong năm 1621, Nxb. TP Hồ Chí Minh, 91.

70
 3
Alexandre de Rhodes (1994), Hành trình và truyền giáo, Ủy ban đoàn kết Công
giáo, TP Hồ Chí Minh, 49.
4
Lê Quý Đôn (1977), Phủ biên tạp lục, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội, 231.
5
Trần Đức Anh Sơn (2007), “Các thương cảng Trung Bộ Việt Nam và con đường
gốm sứ vùng Tây Nam Thái Bình Dương trong thời đại thương mại thế kỷ XVI-XVII”, Việt
Nam trong hệ thống thương mại châu Á thế kỷ XVI - XVII, Nxb. Thế giới, Hà Nội, 559-575.
6
Lê Quý Đôn (1977), Phủ biên tạp lục, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội, 231-232. Có
thể tham khảo thêm: Đỗ Bang (1996), Phố cảng vùng Thuận Quảng thế kỷ XVII - XVIII, Nxb.
Thuận Hóa - Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam; Nguyễn Văn Kim (2009), “Formation on the
‘Oceanic Network’ in the East Asia before the Opening of Ports and Subsequent
Development: Focusing on Hoi An”, The Journal of Korean Studies, Inha University, 49-78.
7
Trong tác phẩm An Nam cung dịch kỷ sự (Ký sự đến Việt Nam năm 1657), Chu
Thuấn Thủy luôn nhắc đến khái niệm “người ba nước” (Việt - Hoa - Nhật Bản) cùng
nhau sinh sống, buôn bán ở Đàng Trong. Đó là sự thể hiện chính sách đối ngoại khoan
dung, rộng mở của chúa Nguyễn trong thời đại hưng thịnh của hệ thống hải thương
châu Á. Mặt khác, chúa Nguyễn cũng đã sử dụng tài tình, hiệu quả khả năng, quan hệ,
kinh nghiệm và vốn của thương nhân quốc tế để duy trì, phát triển quan hệ đối ngoại.
Xem: Chu Thuấn Thủy (1999), An Nam cung dịch kỷ sự, (Vĩnh Sính dịch và chú thích), Hội
Khoa học Lịch sử Việt Nam, Hà Nội.
8
Về tài nguyên của Đàng Trong, Dương Văn An nhận xét: “Đồng bằng làm ruộng
nuôi tằm, ven biển thì phơi muối làm mắm. Thổ sản rất nhiều, thức nhắm tuyệt ngon. Sơn hào
hải vị có thừa, của lắm vật nhiều phong phú. Cá tôm bắt ở hồ, ở biển, chẳng chốn nào không, tre
gỗ chặt trên rừng, trên núi, đủ dùng tùy thích”, Dương Văn An (1997), Ô châu cận lục, Nxb.
Khoa học Xã hội, Hà Nội, 44. Có thể tham khảo: Andrew Hardy (2008),“Nguồn” trong
kinh tế hàng hóa ở Đàng Trong. Khảo cứu tư liệu đến thế kỷ XIX tác giả cho rằng: “Nguồn”
có ba chức năng chính. Đây trước hết là một cái chợ, nối bằng đường sông xuống đồng bằng và
bằng đường mòn lên miền núi. Thứ hai, là địa điểm đánh thuế hàng hóa, nơi đây có sự hiện diện
của quân đội. Cuối cùng, đây là một đơn vị hành chính, gần tương đương với một tổng ở đồng
bằng”, Kỷ yếu hội thảo Chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn trong lịch sử Việt Nam, Nxb.
Thế giới, 61.
9
Lê Quý Đôn (1977), Phủ biên tạp lục, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội, 337.
20
Quốc sử quán triều Nguyễn (2002), Đại Nam thực lục tiền biên, Nxb. Giáo Dục, Hà
Nội, 28.
21
Anthony Reid, Southeast Asia in the Age of Commerce 1450-1680, Yale University,
New Haven and London, 1988. Có thể tham khảo thêm: Li Tana - Anthony Reid (1993),
Southern Vietnam under the Nguyen - Documents on the Economic History of Cochinchina
(Đàng Trong) 1602 - 1777, Australia National University - Institute of Sotheast Asian
Studies, Singapore.
22
Viết về ngoại thương Đàng Trong, Charles Wheeler cho rằng: “Ngoại thương và
nền chính trị trong nước đã kết hợp để tạo nên sức mạnh cho một thương cảng ở vùng biên viễn

71
mà người Việt mới đến định cư đồng thời tạo nên thế ổn định cho vương quốc vừa được thiết lập
ở vùng “biên giới” phương Nam hãy còn chưa thực phát triển”. Xem: Charles Wheeler (2006),
“One Region, Two Histories - Cham Precedents in the History of the Hội An Region”,
Nhung Tuyet Tran and Anthony J.S. Reid (2006), Việt Nam Boderless Histories, The
University of Wisconsin Press, 169.
23
Andre Gunder Frank (1998), ReOrient: Global Economy in the Asian Age, University
of California Press, 98; John K.Whitmore (1983), “Vietnam and the Monetary Flow of
Eastern Asia, Thirteenth to Eighteenth Centuries”, Precious Metals in the Late Medieval and
Early Modern Worlds, edited by J.F.Richards. Durham, N.C., Carolina Academic Press,
380, 388.
24
Sakurai Yumio (1999), “Thử phác dựng cấu trúc lịch sử Đông Nam Á thông qua
mối liên hệ giữa biển và lục địa”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, Số 4.
25
Theo P.Y.Manguin thì năm 1516 Bồ Đào Nha đã cho thuyền đến cảng Champa,
năm 1623 đã chính thức cử thuyền đến cảng Champa nhưng theo A.Lamb thì quan hệ
này không đều đặn. Từ năm 1540 trở đi người Bồ đến Faifo một cách thường xuyên,
thậm chí một số người Bồ còn sống lâu dài ở thương cảng này. Xem: Pierre-Yves
Manguin (1972), “Les Portuguese sur les cotes du Vietnam et du Campa”, Ecole Fraicaise
d’Extrême-Orient, Paris, 3; Alastair Lamb (1970), The Mandarin Road to Old Hue, Clarke,
Irwin & Co.Ltd, Toronto, 19.
26
Các thương nhân Anh đã đến giao thiệp với Đàng Trong từ năm 1613 sau đó
chuyển về tập trung xây dựng thương điếm ở Côn Đảo. Tàu Hà Lan đến Đàng Trong các
năm 1613 và 1617, đến năm 1633 đã thiết lập một thương quán ở Hội An với tham vọng
mua tơ lụa ở đây để đưa sang Nhật Bản nhưng đã vấp phải sự cạnh tranh quyết liệt của
thương nhân Nhật. Bên cạnh đó là sự nghi kỵ của chúa Nguyễn trong mối liên hệ với
Đàng Ngoài. Do vậy đến năm 1654 đã rút khỏi Hội An để tập trung ra Đàng Ngoài và
hoạt động liên tục trong 63 năm (1637 - 1700). Trong các thương nhân phương Tây, Bồ
Đào Nha được chúa Nguyễn ưu ái, trong thời gian từ 1650 - 1651 mỗi năm có 4 - 5 tàu từ
Macao đến Đàng Trong. Các thuyền này có thể chở 300 tấn hàng, trị giá 100.000 lạng bạc.
27
Trần Quốc Vượng (1991), “Mấy nét khái quát lịch sử cổ xưa về cái nhìn về biển
của Việt Nam”, Biển với người Việt cổ, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội, 20.
28
Cristophoro Borri (1998), Xứ Đàng Trong, Nxb. Trẻ, TP Hồ Chí Minh, 90.
29
Allastair Lamb (1970), “The Madarin Road to Old Hue”, Sđd, 52.
30
M.J. Buch, Oost-Indische Compagnie en Quinam, Amsterdam, H.J. Paris, 1929.
31
Nhà nghiên cứu Nhật Bản Iwao Seiichi cho rằng vào năm 1578, wako (hải tặc
Nhật Bản) đã đến vùng hải phận Đàng Trong và cướp thuyền buôn của thương nhân
Trung Hoa Trần Bảo Tùng đang vận chuyển đồng, sắt và đồ gốm đến Quảng Nam. Xem:
Iwao Seiichi (1962), Shuin-sen to Nihon Machi (Châu ấn thuyền và phố Nhật), Nxb.
Hakusendo, Tokyo, 15. Đại Nam thực lục tiền biên cũng ghi lại sự kiện năm 1585, Bạch
Tần Hiển Quý (Shirahama Kenchi) đã chỉ huy một đoàn thuyền lớn đến cướp ở Cửa Việt
bị lực lượng hải quân của chúa Nguyễn gồm 10 chiếc thuyền do Nguyễn Phúc Nguyên

72
(1563 - 1634) chỉ huy tấn công, đánh tan 2 chiếc. Trước sức tấn công quyết liệt của lực
lượng hải quân Đàng Trong “Hiển Quý sợ chạy… từ đó giặc biển im hơi”, Đại Nam thực lục
tiền biên, 32.
32
Kawamoto Kuniye (2006), “The International Outlook of the Quang Nam
(Nguyen) Regime as Revealed in Gaiban Tsuusho”, Ancient Town of Hoi An, The gioi
Publishers, Hanoi, 159-170.
33
Kato Eiichi (2006), “Shuinsen Licence Trade and the Dutch in Southeast Asia”,
Ancient Town of Hoi An, The gioi Publishers, Hanoi, 209-217. Trong thời kỳ Châu ấn
thuyền (1592 - 1635) Nhật Bản đã có quan hệ với 18 quốc gia và khu vực lãnh thổ ở Đông
Nam Á. Theo thống kê trong thời gian 1604 - 1635 đã có tổng số 365 thuyền Châu ấn đến
Đông Nam Á và Đài Loan. Trong số đó có 87 đến Đàng Trong và 37 chiếc đến Đàng
Ngoài. Như vậy, chỉ riêng số thuyền đến Việt Nam đã chiếm khoảng gần 1/3 số thuyền
Châu ấn. Điều đó cho thấy tầm quan trọng của thị trường Việt Nam với Nhật Bản và
quan hệ giao thương khu vực. Thực ra, từ thế kỷ XV, với tư cách là một bộ phận hợp
thành của lãnh thổ Nhật Bản ngày nay, vương quốc Ryukyu (Lưu Cầu) đã thiết lập quan
hệ với Siam và một số quốc gia Đông Nam Á. Với Việt Nam, tư liệu sớm nhất ghi lại
trong Rekidaihoan (Lịch đại bảo án) là năm 1509. Đến cuối thế kỷ XVI, khi thiết lập quan
hệ với Đông Nam Á, các thương nhân Nhật Bản đã kế thừa rất nhiều tri thức, kinh
nghiệm của người Hoa cũng như thương nhân Lưu Cầu. Tham khảo thêm: Nguyễn Văn
Kim (2000), Chính sách đóng cửa của Nhật Bản thời kỳ Tokugawa - Nguyên nhân và hệ quả,
Nxb. Thế giới.
34
Nguyễn Văn Kim (2003), Quan hệ của Nhật Bản với Đông Nam Á thế kỷ XV-XVII,
Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội, 143-144.
35
John Kleinen (2008), “Về những người bạn cũ và những kẻ thù giả mạo - Quan hệ
của Hà Lan với Đàng Trong thế kỷ XVII” và Nguyễn Văn Kim (2008), “Vị trí của Phố Hiến
và Domea trong hệ thống thương mại Đàng Ngoài thế kỷ XVI-XVII”, Sư tử và Rồng - Bốn thế
kỷ quan hệ Hà Lan - Việt Nam, Nxb. Thế giới, 17-36 và 79-94.
36
Kết quả khảo sát của các chuyên gia địa chất - địa mạo, khảo cổ học và sử học Việt
Nam - Nhật Bản thuộc Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại
học Quốc gia Hà Nội và Trường Đại học Chiêu Hòa (Nhật Bản) trong các mùa điền dã
năm 1997 - 1999 cho thấy ở vùng Thanh Chiếm có vết tích khá rõ của một vùng vịnh khá
rộng, nước sâu. Kết hợp với một số nguồn sử liệu khác chúng tôi cho rằng, nhiều khả năng
đây chính là căn cứ hải quân của chúa Nguyễn.
37
Monique Chemillier-Gendreau (1998), Chủ quyền trên hai quần đảo Hoàng Sa và
Trường Sa, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. Tham khảo thêm: “Nguyễn Đình Đầu - Hành
trình của một trí thức dấn thân”, Tạp chí Xưa & Nay, TP Hồ Chí Minh, 2010; Nguyễn
Quang Ngọc (2001), “Giá trị của các trang sử liệu viết về Trường Sa, Hoàng Sa trong sách
Phủ biên tạp lục”, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 318; Nguyễn Q. Thắng (2008), Hoàng Sa,
Trường Sa lãnh thổ Việt Nam nhìn từ công pháp quốc tế, Nxb. Tri thức, Hà Nội.
38
Lê Quý Đôn từng viết: “Trước họ Nguyễn đặt đội Hoàng Sa 70 suất, lấy người xã An
Vĩnh sung vào, cắt phiên mỗi năm cứ tháng hai nhận giấy sai đi, mang lương đủ ăn sáu tháng, đi

73
bằng 5 chiếc thuyền câu nhỏ, ra biển 3 ngày 3 đêm thì đến đảo ấy. Ở đấy tha hồ bắt chim bắt cá
mà ăn. Lấy được hoá vật của tàu, như là gươm ngựa, hoa bạc, tiền bạc, vòng bạc, đồ đồng, khối
thiếc, khối chì, súng, ngà voi, sáp ong, đồ sứ, đồ chiên, cùng là kiếm lượm vỏ đồi mồi, vỏ hải ba,
hải sâm, hột ốc vân rất nhiều. Đến kỳ tháng 8 thì về, vào cửa Eo, đến thành Phú Xuân để nộp,
cân và định hạng xong, mới cho đem bán riêng các thứ ốc vân, hải ba, hải sâm, rồi lĩnh bằng trở
về’’. Lê Quý Đôn (1987), Phủ biên tạp lục, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội, 119-120.
39
Lê Quý Đôn (1987), Phủ biên tạp lục, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội, 120.

74