Logika – praca na zaliczenie różnic programowych

Karolina Wilczewska

Psychologia sem. V

Definicje, rodzaje, błędy w definiowaniu

Opracowanie na podstawie „Logika Praktyczna” Zygmunt Ziembiński, Warszawa 2001 (rozdz. IV
DEFINICJE)

Definicja – dwa znaczenia:

1. Definicja realna – zdanie podające taką charakterystykę przedmiotu lub przedmiotów, którą
tym i tylko tym przedmiotom można przypisać. Charakterystyka ta powinna ujmować istotę
tych przedmiotów zatem musi być tak skonstruowana aby można było na jej podstawie
wnioskować o możliwie największej ilości cech (uznawanych za ważne i istotne). Jest
wypowiedzią w języku pierwszego stopnia.

Przykład definicji realnej – „szczeniak” jest to młode zwierzę z rodziny psowatych

(charakterystyka przedmiotu)

Istotną cechą budowy takiej definicji jest forma łącznika definicyjnego. Ma on postać
wyrażenia „jest to”, „to tyle, co” lub innego odsyłającego do cech danego przedmiotu.

2. Definicja nominalna - wyrażenie podające informacje o znaczeniu jakiegoś słowa/słów. Jest

wypowiedzią w języku drugiego stopnia. Definicja nominalna określa jak w danym języku
można zastępować wyraz innymi znanymi wyrazami.

Przykład definicji nominalnej – „szczeniak” znaczy tyle co młode zwierzę z rodziny psowatych.

Istotną cechą budowy takiej definicji jest forma łącznika definicyjnego. Ma on postać
wyrażenia „znaczy tyle, co” lub „należy rozumieć jako” lub innego odsyłającego do znaczenia
słowa w danym języku.
 Rodzaje definicji ze względu na ich zadania

Sprawozdawcza Projektująca

Konstrukcyjna Regulująca

Definicja sprawozdawcza – wskazuje jakie znaczenie ma lub miał kiedyś definiowany wyraz w danym
języku; składa sprawozdanie z tego, jak pewna grupa ludzi posługuje się lub posługiwała pewnym
wyrazem lub wyrażeniem np.: „W języku Polaków XXI wieku wyraz „warzywniak” znaczy tyle, co
„sklep, specjalizujący się w sprzedaży świeżych warzyw i owoców”.

Ma ona za zadanie odtworzyć takie znaczenie wyrazu, jakie ma on w danym języku. Definicja
sprawozdawcza, która jest wierna znaczeniu słowa w danym języku jest zdaniem prawdziwym,
natomiast jeśli niewłaściwie informuje o znaczeniu słowa jest zdaniem fałszywym.

Definicję tę podajemy komuś, kto nie zna ustalonego już znaczenia dla danego słowa w określonym
języku – np. nauczyciel w szkole; lub w toku rozmowy z inną osobą aby upewnić się, że jednakowo
rozumiemy dany wyraz.

Definicja projektująca – ustala znaczenie jakiegoś słowa na przyszłość. Poprzez nią ustala się regułę
znaczeniową co do tego, jakie danemu słowu czy zespołowi słów ma być w przyszłości nadawane
znaczenie.

Przykładem takiej definicji może być „Przez pracę klasową rozumie się pracę pisemną trwającą 45
minut i obejmującą materiał z całego omawianego działu.”

Definicja konstrukcyjna – jest nią jeśli ustala znaczenie jakiegoś słowa na przyszłość nie licząc
się z dotychczasowym znaczeniem tego wyrazu, gdy jakieś w ogóle przedtem posiadał.

Jest nam potrzebna szczególnie, gdy pojawia się potrzeba wprowadzenia nowego wyrazu
bądź wyrażenia np. w wyniku zjawisk społecznych. Przykładem takiej definicji może być słowo
LAPTOP, przez które rozumiemy przenośny komputer wyposażony w system operacyjny o
określonych minimalnych parametrach technicznych.

Definicja regulująca - ustala na przyszłość wyraźne znaczenie wyrazu licząc się jednak z
dotychczasowym, niedostatecznie określonym, znaczeniem tego wyrazu.
 Używamy ich zazwyczaj, gdy należy doprecyzować znaczenie jakiegoś słowa bądź zjawiska;
często tę formę wykorzystuje się np. w ustawach, statutach. Np. „poprzez opiekę
naprzemienną rozumie się wspólne wykonywanie władzy rodzicielskiej i utrzymywanie
kontaktów z dzieckiem przez oboje rodziców, która to wynika z orzeczenia sądu”.

Rodzaje definicji ze względu na ich budowę

1. Definicje równościowe – definicja ta składa się z trzech części:
 Definiendum – zwrot zawierający wyraz definiowany
 Zwrot łączący (jest to)
 Definiens – część definiująca, inne znane słuchającemu wyraz lub znaczenie dla słowa
z pierwszej części definicji

Przykład: Serce (definiendum) jest to mięśniowy narząd wewnętrzny ssaków, którego zadaniem jest
pompowanie krwi do naczyń krwionośnych (definiens).

Ze względu na budowę definiensa rozróżniamy:

A. Definicje klasyczne – posiadają prostą budowę: wyraz A znaczy tyle co wyrażenie B, mające
cechę C – definicja ma polegać na podaniu rodzaju i różnicy gatunkowej.
Definiuje się dany wyraz przez podanie jego nazwy ogólniejszej np. samochód oraz wskazując
zespół cech zawężających np. osobowy (przeznaczony do przewozu ludzi a nie towarów)

B. Definicje nieklasyczne – to taka, w której definiens wylicza zakresy nazw, których suma
tworzy zakres definiendum. Przykładem takiej definicji jest „pojazdem elektrycznym
jednośladowym w rozumieniu tego rozporządzenia rozumiemy pojazdy napędzane energią
elektryczną, posiadające baterię”.

Ze względu na stylizację rozróżniamy definicje:

A. W stylizacji słownikowej – pewien wyraz lub wyrażenie ma takie samo znaczenie, jak
wskazywane drugie wyrażenie.
Wyraz A znaczy tyle co wyrażenie XYZ.
Np. Wyraz telefon znaczy tyle co urządzenie służące do wykonywania i odbierania połączeń
głosowych.
Obywa człony są użyte w supozycji materialnej.

B. W stylizacji semantycznej – pewien wyraz czy wyrażenie oznacza określone przedmioty lub
odnosi się do określonych cech, zdarzeń lub stosunków.
Wyraz A oznacza XYZ.
Np. Telefon oznacza urządzenie służące do wykonywania i odbierania połączeń głosowych.
Tylko definiendum występuje w supozycji materialnej.

C. W stylizacji przedmiotowej – wskazuje znaczenie wyrazu definiowanego mówiąc o cechach

tego, do czego wyraz definiowany się odnosi, albo wymieniając gatunki przedmiotów, które
obejmuje dany rodzaj.
 Wyraz A jest to XYZ
Np. Telefon jest to urządzenie telekomunikacyjne służące do wykonywania i odbierania
połączeń głosowych.

2. Definicje nierównościowe – takie gdzie definiendum ≠ definiens

A. Definicje aksjomatyczne, czyli definicje przez postulaty. Wyraz definiowany umieszczamy w

zdaniu lub zdaniach, w których inne wyrazy mają znane nam już znaczenie, i na podstawie
przykładu posługiwania się wyrazem definiowanym w tych zdaniach pozwalamy innym na
domyślenie się, jakie znaczenie nadajemy temu wyrazowi.
Np. „między”
1) jeżeli punkt C leży na prostej między punktami A i B, to leży on też między punktami B i A.
2) z trzech punktów A,B,C na prostej jeden i tylko jeden leży na tej prostej między dwoma
pozostałymi.
3) jeden z trzech punktów A,B,C na prostej leży na tej prostej między dwoma pozostałymi
zawsze i tylko wtedy, jeśli leżą one w różnych częściach prostej, na które on tę prostą dzieli.

Sposób posługiwania się słowem definiowanym we wszystkich zdaniach-postulatach musi

być taki sam.
Zdania-postulaty muszą wystarczyć o wytłumaczenia, jakie znaczenie nadajemy wyrazowi lub
wyrażeniu definiowanemu, a więc nie mogą dopuszczać kilku możliwych znaczeń.

Warunki poprawności definicji, błędy w definiowaniu

1. Ignotum per ignotum, czyli „nieznane przez nieznane” – mamy do czynienia z tym
błędem,
gdy odbiorca komunikatu nie zna pojęcia wyrażeń podanych jako równoznacznik. Pewne
wyrażenie może być definicją tylko wtedy, gdy osoba ta zna ich pojęcie.
Przykład: “Koniunkcja to funktor zdaniowy od dwóch argumentów zdaniowych”.

2. Idem per idem, czyli „to samo przez to samo” – wyraz definiowany występuje również
jako definiens. Mówimy wtedy, że jest to błędne koło bezpośrednie. Taka definicja nie
wytłumaczy odbiorcy znaczenia słowa definiowanego.
Przykład: „Dialektologia jest to nauka o dialektach”.

3. Circulus in definiendo czyli „błędne koło pośrednie” lub definicja pośrednio tautologiczna
– wyraz A definiujemy używając wyrazu B, wyraz B zaś za pomocą wyrazu C, a w końcu
okazuje się, że wyraz C wymaga zdefiniowania za pomocą wyrazu A.
Przykład: „ Logika jest to nauka o poprawnym rozumowaniu - Poprawne rozumowanie to
takie, które przebiega wedle ściśle określonych reguł - Ściśle określone reguły wyznacza
logika”.

4. Definicja za szeroka – mamy do czynienia wtedy gdy zakres definiensa obejmuje także
przedmioty nie należące do zakresu definiendum. Zakres definiensa jest nadrzędny w
stosunku do zakresu definiendum.
Przykład: Lekarz jest to pracownik medyczny lub kot jest to zwierzę.
 Błąd: pracownikiem szpitala może być też pielęgniarka, ratownik, salowa a z kolei
zwierzęciem jest tez pies, chomik, żółw, świnka morska.

5. Definicja za wąska – w takiej definicji z kolei zakres definiensa nie obejmuje wszystkich
przedmiotów należących do zakresu definiendum.
Przykład: Lekarz jest to osoba pracująca w szpitalu.
Błąd: Lekarz może pracować także w poradni, przychodni, prywatnej praktyce.

6. Definicja krzyżująca – gdy człony definicji krzyżują się zakresowo.

Przykład: Stół jest to mebel służący do spożywania posiłków.
Błąd: krzyżowanie się zakresów definiendum i definiensa – istnieją stoły nienadające się,
ze względu na przypisywaną im funkcję, do spożywania posiłków (np. szpitalny stół
operacyjny) i istnieją meble służące m.in. do spożywania posiłków, które nie są stołami
(np. krzesła, taborety).

7. Błąd przesunięcia kategorialnego – zakresy definiensa i definiendum wykluczają się.

W definiensie podajemy jako określenie rodzajowe genus zasadniczo odmienny, od tego
który należałoby wskazać obiekty definiowane. Czym innym są rzeczy a czym innym
cechy rzeczy, zdarzenia, stosunki. Rzeczy mają określone cechy, ale cechy nie są rzeczami.
W rzeczach zachodzą zdarzenia, ale rzeczy nie są zdarzeniami. Rzeczy mogą pozostawać
do siebie w pewnym stosunku, ale sam stosunek to nie rzecz.
Np. Sprawiedliwość to tyle, co wszystkie uczynki sprawiedliwe.
Błąd: wykluczanie się zakresów – ani sprawiedliwość nie jest sumą uczynków
sprawiedliwych, ani suma uczynków sprawiedliwych nie tworzy sprawiedliwości. Zakresy
definiendum i definiensa mówią o zupełnie innych klasach przedmiotów, definiendum
jest przedmiotem abstrakcyjnym (idealnym), a definiens jest zbiorem zdarzeń realnie
istniejących.

Bibliografia i netografia:

1. „Logika Praktyczna” Zygmunt Ziembiński, Warszawa 2001 (rozdz. IV DEFINICJE)

2. https://pl.wikipedia.org/wiki/Definicja
3. https://zpe.gov.pl – Kurs logiki