Nasz system pojęciowy zawiera tysiące konkretów i tysiące abstrakcyjnych pojęć.

Zauważyliśmy
ponadto, że w kognitywno-lingwistycznym ujęciu metafory są zbiorami odwzorowań między bardziej
konkretną lub fizyczną domeną źródłową a bardziej abstrakcyjną domeną docelową. Sytuacja ta
rodzi pytanie, czy konkretna koncepcja może służyć jako domena źródłowa dla dowolnej koncepcji
docelowej. Innymi słowy, czy w procesie rozumienia jakiegoś abstrakcyjnego pojęcia możemy
wykorzystać jakieś konkretne pojęcie? Ten sam problem pojawia się w najbardziej
rozpowszechnionym tradycyjnym poglądzie na metaforę, z tym wyjątkiem, że w tym przypadku nie
chodzi o to, dlaczego jako metaforyczną domenę źródłową wybrano raczej jedno pojęcie, a nie inne,
ale dlaczego wybrano jedno wyrażenie językowe, a nie inne, aby mówić o czymś metaforycznie. .
Odpowiedź w tym ujęciu jest taka, że istnieje podobieństwo między dwoma bytami oznaczonymi
przez dwa wyrażenia językowe, a zatem między znaczeniami tych dwóch wyrażeń. Zatem
ograniczeniem, które ogranicza nadmierną produkcję metafor jest to, że musi istnieć podobieństwo
między dwoma porównywanymi bytami. Jeśli te dwie istoty nie są pod pewnym względem podobne,
nie możemy metaforycznie użyć jednego do mówienia o drugim. Kwestia, czy istnieją ograniczenia w
wytwarzaniu metafor, jest ściśle związana z inną kwestią: kwestią przewidywalności metafor. Czy
możemy przewidzieć, jakie są metafory w danym języku i w różnych językach? Pojęcie
„przewidywalności” charakteryzuje formalne teorie języka (np. gramatyka generatywna), które
(próbują) wzorować się na naukach „dokładnych”, takich jak fizyka. Z tego punktu widzenia, jakie
metafory mamy, powinny być przewidywalne, a jeśli nasza teoria nie może ich przewidzieć, można
uznać, że teoria jest nienaukowa. Językoznawstwo kognitywne nie akceptuje tego poglądu na to, do
czego powinna być zdolna teoria. W opisie metafory w szczególności i języka w ogóle odrywa się od
pojęcia przewidywalności i zastępuje to pojęcie motywacją. Jak zobaczymy na końcu rozdziału
78
a zwłaszcza w rozdziale 13, kwestia, jaką mamy metafory, nie jest kwestią przewidywania, ale
motywacji; metafor nie można przewidzieć, ale można je umotywować.

Być może najbardziej ekscytującym nowym osiągnięciem w konceptualnej metaforze jest to, co
nazywa się neuronową teorią metafory. W ostatniej części tego rozdziału przedstawię zarys tej teorii.

1. Ograniczenie podobieństwa w tradycyjnym poglądzie

Jak już wspomniano, w tradycyjnym ujęciu podobieństwo jest podstawą metafory, a także ogranicza
wybór określonych wyrażeń językowych, aby mówić o czymś innym. Dość typowym tego przykładem
byłoby wyrażenie „róże na jej policzkach”. Przykład pokazuje kilka typowych cech najbardziej
rozpowszechnionego tradycyjnego poglądu na metaforę:

(1) Metafora to mowa dekoracyjna lub fantazyjna. Używamy słowa róże, aby mówić o czyichś
policzkach, ponieważ chcemy wywołać u słuchacza lub czytelnika jakiś szczególny efekt (np. stworzyć
przyjemny obraz). Nie używamy słowa róże w ramach procesu konceptualizacji i rozumienia jednej
rzeczy w kategoriach innej.

(2) Metafora jest zjawiskiem językowym, a nie konceptualnym. Niezależnie od zamierzonego efektu
lub celu, w metaforze używamy po prostu jednego słowa lub wyrażenia zamiast innego słowa lub
wyrażenia, zamiast jednej domeny pojęciowej, aby zrozumieć inną.

1
(3) Podstawą używania słowa róże w odniesieniu do czyichś policzków jest podobieństwo między
kolorem niektórych róż (różowym lub czerwonym) a kolorem policzków danej osoby (również
różowym lub jasnoczerwonym). To podobieństwo umożliwia mówcom użycie słowa róża zamiast
powiedzmy wyrażenia różowa skóra na policzkach, aby uzyskać jakiś specjalny efekt. Podobieństwo
między niektórymi różami a niektórymi rodzajami skóry istnieje w rzeczywistości, zanim ktokolwiek
użyje róż, aby porozmawiać o czyichś policzkach.

(4) To właśnie ten istniejący wcześniej rodzaj podobieństwa między dwiema rzeczami ogranicza
możliwe metafory, które mówcy mogą stosować dla skór o pewnym kolorze. Biorąc pod uwagę kolor
tego rodzaju skóry na policzkach, róża jest dobrym wyborem na metaforę w sposób, w jaki nie byłoby
wielu innych rzeczy; tak więc, na przykład, nie moglibyśmy odpowiednio metaforycznie mówić o
różowawym kolorze na policzkach osoby, używając słowa niebo, jak w „niebo na jej policzkach”.
Niebo, jakie zwykle o nim myślimy (uważamy, że jest niebieskie) po prostu nie przypomina zdrowej,
różowawej skóry na policzkach. W tym sensie w tradycyjnym ujęciu pewne istniejące wcześniej
podobieństwa mogą określać lub ograniczać, które wyrażenia językowe, a nie inne, mogą być użyte
do opisania świata.

Nie ma wątpliwości, że ten opis tego, jakiego wyrażenia językowego można użyć metaforycznie
zamiast innych, odnosi się do wielu przypadków. Istniejące wcześniej podobieństwo wyjaśnia wybór
wielu wyrażeń metaforycznych w obu konwencjonalnych

79

i niekonwencjonalne użycie języka. Niemniej jednak istnieją dodatkowe przypadki awarii konta.
Widzieliśmy do tej pory wiele przykładów, w których niemożliwe byłoby wyjaśnienie użycia wyrażenia
metaforycznego z pojęciem istniejącego wcześniej podobieństwa. Jakie może być istniejące wcześniej
podobieństwo między, powiedzmy, „trawieniem jedzenia” a „trawieniem pomysłów” lub między
„nigdzie nie idziemy” rozumianym dosłownie, a „ten związek nigdzie nie zmierza”, rozumianym
metaforycznie. Podobnie, jakie możliwe, istniejące wcześniej podobieństwo istnieje między pojęciem
podróży a pojęciem miłości?

Z tego powodu pogląd kognitywno-językowy uważa za ważne przedstawienie doboru metaforycznych

pojęć źródłowych (i odpowiadających im metaforycznych wyrażeń językowych), które mogą również
wyjaśnić te przypadki, w których nie można znaleźć oczywistego, istniejącego wcześniej
podobieństwa między dwoma bytami. Oto zadanie, do którego się teraz zwracamy.

2. Ugruntowanie metafor w lingwistycznym ujęciu kognitywnym

Czy cokolwiek może być domeną źródłową dla konkretnego celu? Jeśli podobieństwa nie można
uznać za całkowicie ogólne wyjaśnienie podstaw metafory, to co może? Albo, mówiąc inaczej, co
ogranicza wybór poszczególnych domen źródłowych dla określonych celów? Na przykład istnieje duża
liczba domen źródłowych dla docelowej koncepcji miłości (mniej więcej od dwudziestu do
trzydziestu), ale wciąż jest to ograniczona liczba. Nic nie może funkcjonować jako źródło pojęcia
miłości. Po prostu pytanie brzmi, dlaczego mamy źródła, które posiadamy.

2
Pogląd kognitywno-językowy utrzymuje, że poza obiektywnymi, wcześniej istniejącymi
podobieństwami, metafory pojęciowe opierają się na różnych ludzkich doświadczeniach, w tym na
korelacjach w doświadczeniu, różnego rodzaju nieobiektywnych podobieństwach, biologicznych i
kulturowych korzeniach wspólnych dla tych dwóch koncepcji oraz ewentualnie inne. Wszystko to
może zapewnić wystarczającą motywację do wyboru źródłowego BI zamiast B2 lub B3 dla
zrozumienia celu A. Biorąc pod uwagę taką motywację, użytkownicy języka mają sens, aby używać
B1, a nie, powiedzmy, B2 lub B3, zrozumieć A. W konsekwencji czują, że metafory pojęciowe, których
używają, są w jakiś sposób naturalne.

Przyjrzyjmy się teraz głównym sposobom, w jakie metafory pojęciowe są ugruntowane w

doświadczeniu, percepcyjnym, biologicznym lub kulturowym. Ten rodzaj ugruntowania metafor
pojęciowych jest często określany jako podstawa doświadczenia lub motywacja metafory.

2.1. Korelacje w doświadczeniu

Niektóre metafory są oparte na korelacjach w naszym doświadczeniu. Ważne jest, aby zobaczyć, że
korelacje nie są podobieństwami. Jeżeli zdarzeniu Ex towarzyszy zdarzenie E2 (albo cały czas, albo
tylko zwyczajowo), E1 i E2 nie będą podobnymi zdarzeniami; będą to zdarzenia skorelowane w
doświadczeniu. Na przykład

80

jeśli zdarzeniu dolania płynu do pojemnika towarzyszy zdarzenie podniesienia się poziomu płynu, nie
powiemy, że te dwa zdarzenia (dodanie większej ilości do płynu i podniesienie poziomu) są do siebie
podobne. Powiemy raczej, że wystąpienie jednego zdarzenia jest skorelowane z wystąpieniem
innego. Jest to dokładnie ten rodzaj korelacji, który odpowiada za konceptualną metaforę WIĘCEJ
JEST UP.

Ta metafora operuje dwoma pojęciami: ilości i wertykalności. Ilość składa się ze skali, która ma
WIĘCEJ i MNIEJ, podczas gdy pionowość składa się ze skali, która ma W GÓRĘ i W DÓŁ. Możemy
zadać dwa pytania: Dlaczego ilość jest rozumiana w kategoriach wertykalności? I dlaczego WIĘCEJ
jest rozumiane jako W GÓRĘ, a MNIE jako W DÓŁ? Odpowiedź na to pierwsze jest taka, że w naszym
codziennym doświadczeniu istnieje korelacja między ilością lub ilością a wertykalnością. Kiedy
pojawiają się problemy z ilością, często pojawiają się problemy z wertykalnością. Po prostu
rozumiemy zmiany ilościowe w kategoriach zmian w pionie. Ale dlaczego WIĘCEJ jest połączone z UP,
a MNIEJ z DOWN? Dzieje się tak, ponieważ bardziej konkretna korelacja polega na tym, że gdy ilość
lub ilość substancji wzrasta (MORE), poziom substancji wzrasta (UP), a gdy ilość substancji maleje
(LESS), poziom substancji spada. w dół w dół). Istnieją setki powtarzających się, skorelowanych
doświadczeń, które motywują nas do konceptualizacji WIĘCEJ i MNIEJ jako W GÓRĘ i W DÓŁ.
Zobaczymy to. metafora zakorzeniona w naszych powtarzających się codziennych doświadczeniach. Z
tego samego powodu weźmiemy wyrażenia językowe, które manifestują tę konceptualną metaforę,
jak również umotywowane. Rozsądne będzie dla nas mówienie o „wzroście cen”, „wysokim”
bezrobociu i „zmniejszeniu głośności”.

3
Następnie rozważ metaforę CELE SĄ PRZEZNACZENIAMI, jak się wydaje. w takich wyrażeniach jak
„osiąganie celów”, „praca nad rozwiązaniem” lub „cel jest w zasięgu wzroku”. Ta metafora jest
również ugruntowana w korelacjach w ludzkim doświadczeniu. Jeśli chcemy coś zrobić, często
musimy udać się do konkretnego miejsca, aby to zrobić. Na przykład, jeśli chcemy napić się piwa,
musimy albo iść do sklepu, żeby kupić piwo, albo do baru, żeby je tam napić. Oznacza to, że
osiągnięcie celu często wymaga udania się do celu. W tym sensie pojęcie celu lub celu jest
skorelowane w naszym doświadczeniu z pojęciem dążenia do celu. To powtarzające się
doświadczenie (osiągania celów poprzez udawanie się do miejsc docelowych) zapewnia silną
empiryczną podstawę dla metafory CELE TO MIEJSCA PRZEZNACZENIA.

Nie wszystkie konceptualne metafory są ugruntowane w skorelowanym doświadczeniu w tak

bezpośredni sposób, jak WIĘCEJ JEST UP lub CELE TO PRZEZNACZENIA. W niektórych przypadkach
empiryczna podstawa metafory jest mniej bezpośrednia. Rozważmy na przykład metaforę ŻYCIE JEST
PODRÓŻĄ. Nierozsądne byłoby twierdzenie, że istnieje jakakolwiek wyraźna korelacja w
doświadczeniu między życiem a podróżami. Ale w takim razie jak ta metafora jest ugruntowana?
Możemy zasugerować, że ŻYCIE JEST PODRÓŻĄ jest szczególnym przypadkiem ogólniejszej metafory
CELE TO PRZEZNACZENIA. Zazwyczaj mamy w życiu określone cele (ale to oczywiście nie oznacza, że
wszystkie epizody w naszym życiu są celowe). Innymi słowy, życie z celem lub celowe życie jest
szczególnym przypadkiem posiadania celów w

81

ogólny. Podobnie podróż, która jest próbą dotarcia do z góry określonego celu, jest szczególnym
przypadkiem dotarcia do celu w ogóle. Kategoria wydarzeń, które nazywamy „dotarciem do celu”,
jest znacznie szersza, a więc obejmuje więcej niż tylko podróże. Biorąc pod uwagę te obserwacje,
możemy przyjąć konkretną metaforę ŻYCIE TO PODRÓŻ jako szczególny przypadek bardziej ogólnej
metafory CELE TO PRZEZNACZENIA. Wynika z tego, że empiryczna podstawa, która ma zastosowanie
do przypadku ogólnego, będzie miała również zastosowanie do konkretnego przypadku. Tak więc,
jeśli metafora z poziomu generycznego jest ugruntowana w skorelowanym doświadczeniu (jak w
przypadku CELE SĄ PRZEZNACZENIAMI), nie potrzebujemy niezależnej bazy doświadczalnej dla każdej
metafory z poziomu specyficznego, która należy do metafory z poziomu generycznego (jak w
przypadku przypadku A (CELOWE) ŻYCIE JEST PODRÓŻĄ). Podsumowując, niektóre metafory są
zakorzenione w doświadczeniu w mniej bezpośredni sposób.

Niektóre inne metafory mają swoje empiryczne podstawy w funkcjonowaniu ludzkiego ciała. Jednym
z nich jest metafora GNIEW TO CIEPŁO. Metafora ciepła dla gniewu znajduje wyraz w języku na wiele
sposobów. Ponieważ ciepło może być ciepłem gorącego płynu lub ognia, wyrażenia metaforyczne
będące przykładami metafory GNIEW JEST CIEPŁEM mogą opisywać jedno i drugie. Tak więc w języku
angielskim mamy takie słowa i zwroty określające gniew, jak „gotować się z gniewem”, „rozgotować
krew”, „być duszonym”, „begotać”, „być spalone”, „oddychać ogniem”, „uwagi zapalne”. ," i tak
dalej. Metafora GNIEW JEST CIEPŁEM opiera się na doświadczeniu, że osoba rozgniewana czuje się
„gorąca”. Wskazują na to takie wyrażenia, jak „gorący”, „bądź gorący i zaniepokojony”, „w ogniu
kłótni” i inne. Doświadczenie gniewu jest dla nas skorelowane z doświadczaniem ciepła ciała. Ta
korelacja naszego doświadczenia emocjonalnego z doświadczeniem cielesnym jest podstawą
metafory GNIEW TO CIEPŁO w obu jej wersjach: GNIEW TO GORĄCY PŁYN i GNIEW TO OGIEŃ.

4
Inne przeżycia emocjonalne mogą być związane raczej z chłodem niż z upałem. Daje to na przykład
empiryczne podstawy dla szeroko rozpowszechnionej konceptualizacji strachu w języku angielskim
jako zimnego. Widać to w wyrażeniach takich jak „Ta myśl go zmroziła”, „Miał zimne stopy, żeby
wejść do środka” i „Dreszcze przebiegły jej po kręgosłupie”. Tutaj znowu odczuwa się, że
doświadczenie emocjonalne jest związane z zakładanymi lub rzeczywistymi zmianami temperatury
ciała. W rezultacie osoby mówiące po angielsku uważają, że zarówno wyrażenia, jak i metafora
pojęciowa, strach jest zimny, naturalny i motywowany doświadczeniem.

WIĘCEJ JEST, CELE TO PRZEZNACZENIA, a EMOCJA TO TEMPERATURA Metafory pojęciowe to tak

zwane „metafory podstawowe” w rozdziale 7. Takie metafory odgrywają ważną rolę w nowym
rozwoju konceptualnej teorii metafor: neuronowej teorii metafory . Omówię to w ostatniej części
tego rozdziału.

2.2. Postrzegane podobieństwo strukturalne

W przypadkach omówionych w sekcji 2.1 dwa zdarzenia są skorelowane i występują regularnie i

powtarzalnie w ludzkim doświadczeniu. To właśnie te korelacje w doświadczeniu tworzą empiryczną
podstawę niektórych metafor pojęciowych.

82

Jednak takie korelacje w doświadczeniu nie powinny być traktowane jako istniejące wcześniej
podobieństwa między tymi dwoma wydarzeniami. Tak więc większa ilość i poziom podniesienia się
substancji, osiąganie celów życiowych i dotarcie do celu, gniew i wzrost temperatury ciała są
skorelowanymi zdarzeniami w naszych doświadczeniach, ale to nie czyni ich podobnymi –
przynajmniej nie w sensie obiektywnego, istniejącego wcześniej podobieństwa.

Istnieje jednak podobieństwo innego rodzaju, które dotyczy niektórych innych metafor pojęciowych i
może w ten sposób tworzyć ich empiryczne podstawy. Są to przypadki, o których można powiedzieć,
że opierają się na pewnym nieobiektywnym podobieństwie postrzeganym przez osoby mówiące po
angielsku. Jednym z przykładów tego przypadku jest konceptualna metafora ŻYCIE TO GRA
HAZARDOWA, czego przykładem są następujące wyrażenia:

ŻYCIE TO GRA HAZARDOWA Zaryzykuję.

Szanse są przeciwko mnie. To podrzucenie.

Jeśli dobrze rozegrasz swoje karty, możesz to zrobić. Gdzie on jest, gdy spadają żetony?

On blefuje. To są wysokie stawki.

Wygrał duży.

5
Te wyrażenia przedstawiają ludzkie życie jako grę hazardową. Ludzie dostrzegają pewne
podobieństwa między życiem a grami hazardowymi, ale nie są to obiektywne i istniejące wcześniej
podobieństwa między nimi. Podobieństwa powstają w wyniku metaforycznego pojmowania życia
jako gry hazardowej. Nasze działania w życiu postrzegamy jako hazard, a konsekwencje tych działań
jako wygraną lub przegraną. Działania w życiu i ich konsekwencje nie są z natury hazardowe. W życiu
działanie ma po prostu pewne konsekwencje, ale związek między działaniem a jego konsekwencjami
możemy sobie wyobrazić w kategoriach sytuacji hazardowej, w której hazard (odpowiadający
działaniu w życiu) skutkuje wygraną lub przegraną ( odpowiadające konsekwencjom działania).
Widzimy podobieństwo między relacją hazardu i wygranej lub przegranej a działaniami życiowymi i
ich konsekwencjami. Kiedy widzimy podobieństwo między strukturą jednej domeny a strukturą innej,
mamy przypadki, w których w metaforze pojęciowej istnieje dostrzegane podobieństwo strukturalne.
Postrzeganie życia w kategoriach gry hazardowej to proces rozumienia, że ŻYCIE JEST GIERĄ
HAZARDOWĄ. Wszelkie podobieństwa wynikające z tego postrzegania będą nazywane postrzeganymi
podobieństwami strukturalnymi. Tego rodzaju podobieństwa stanowią ważne źródło motywacji dla
niektórych metafor pojęciowych.

Sugestia, że niektóre metafory charakteryzują się dostrzeganymi podobieństwami, ma ciekawą

implikację. Oznacza to, że niektóre metafory nie opierają się na podobieństwie, ale generują
podobieństwa, jak pokazuje poprzednia analiza

83

2.3. Postrzegane podobieństwo strukturalne indukowane przez podstawowe metafory

W niektórych innych przypadkach, postrzeganie podobieństwa strukturalnego może być wywołane

przez coś, co nazywano „metaforami ontologicznymi”. Zaobserwowano, że metafory ontologiczne są
skrajnie podstawowymi enami, ponieważ nadają przedmiotowi, substancji lub pojemnikowi „kształt”
lub gwiazdę byty i zdarzenia, które nie są obiektami fizycznymi, wzniosłościami ani pojemnikami. Jeśli
my pojęcia (jeden abstrakcyjny, drugi konkretny) dzielimy ten podstawowy kształt lub status, może to
skłaniać do postrzegania pewnych strukturalnych podobieństw między nimi.

Jako przykład rozważmy teraz metaforę pojęciową, która została wprowadzona w rozdziale 1:
POMYSŁY TO ŻYWNOŚĆ. Co pomaga lub umożliwia dostrzeżenie podobieństw strukturalnych między
abstrakcyjnym pojęciem idów a pojęciem jedzenia? Najpierw przyjrzyjmy się niektórym z
dostrzeżonych podobieństw strukturalnych między tymi dwoma pojęciami. Gotujemy jedzenie i
możemy dusić pomysły, połykamy jedzenie i możemy pozwolić sobie na roszczenia lub zniewagę,
żujemy jedzenie i możemy przeżuwać jakąś sugestię, trawimy jedzenie i możemy lub nie możemy
strawić pomysł, czerpiemy pożywienie z jedząc jedzenie i karmimy się pomysłami. Te podobieństwa
można przedstawić jako dostrzegane podobieństwa strukturalne między koncepcjami jedzenia i idei

Żywność

(a) gotujemy to
(b) połykamy lub odmawiamy jedzenia
c) żujemy to

6
(d) ciało je trawi
(e) strawiony pokarm zapewnia pożywienie

Pomysły

(a) Myślimy o nich

(b) akceptujemy je lub odrzucamy, jeśli je uważamy
(d) umysł je rozumie
(e) jej zrozumienie zapewnia dobre samopoczucie psychiczne

Możemy również przedstawić te dostrzeżone podobieństwa strukturalne w postaci odwzorowań

Te mapowania można również ułożyć jako konceptualne metafory, które zapewniają submapowania
metafory IDEAS TO FOOD

84

(a) MYŚLENIE TO GOTOWANIE: „Pozwól mi się tym dusić”.

(b) AKCEPTACJA TO POŁKNIĘCIE: „Nie mogę przełknąć tego twierdzenia”. (c) ROZWAŻANIE TO
PRZEŻYCIE: „Pozwól mi przeżuć propozycję”.

(d) ZROZUMIENIE TO PRZETRAWIENIE: „Nie mogę przetrawić wszystkich tych pomysłów”.

(e) DOBRO PSYCHICZNE JEST ODŻYWIANIEM FIZYCZNYM: „On żywi się takimi rzeczami”.

Ale co ułatwia nam dostrzeganie tych podobieństw? Postrzegane podobieństwa strukturalne są

najprawdopodobniej wywołane przez pewne podstawowe idee, jakie mamy na temat umysłu:

Umysł jest pojemnikiem. Pomysły to byty.

Otrzymujemy idee spoza umysłu i idee trafiają do umysłu.

Pogląd ten można przedstawić jako zestaw powiązanych ze sobą metafor ontologicznych, które
charakteryzują nasze koncepcje umysłu i komunikacji międzyludzkiej:

UMYSŁ JEST POJEMNIKIEM

POMYSŁY SĄ PRZEDMIOTAMI

KOMUNIKACJA TO WYSYŁANIE POMYSŁÓW Z JEDNEGO POJEMNIKA UMYSŁU DO DRUGIEGO

Ten zestaw metafor jest znany jako metafora „przewodu”. (Nazywa się to metaforą „przewodu”,
ponieważ zakłada się, że idee wędrują wzdłuż przewodu, jak pokazują zdania takie jak „Przeszedł jego

7
przesłanie”). Te metafory ontologiczne dla umysłu wynikają z pewnych niemetaforycznych założeń,
jakie przyjmujemy na temat ludzkiego ciała :

Ciało jest pojemnikiem.

Żywność składa się z przedmiotów lub substancji. Pożywienie otrzymujemy spoza ciała i trafia ono do
ciała.

Biorąc pod uwagę te niemetaforyczne założenia dotyczące ciała i logiczne metafory, które
odwzorowują to zrozumienie na umysł, ma dla nas sens, abyśmy rozmawiali i myśleli o ideach i
umyśle w sposób, który odzwierciedla naszą ustrukturyzowaną wiedzę o jedzeniu i ciele. W ten
sposób metafory ontologiczne mogą ułatwiać dostrzeganie strukturalnych podobieństw między
skądinąd odległymi pojęciowo domenami.

2.4. Źródło jako korzeń celu

W niektórych innych przypadkach metafory pojęciowej, empirycznej podstawy dostarcza sytuacja, w

której źródłem jest źródło lub „korzenia” celu. Ten rodzaj empirycznej bazy występuje w dwóch
wersjach: korzeniach biologicznych i kulturowych.
85

Źródłem może być biologiczny korzeń celu, a tym samym prowadzić do powstania metafory
pojęciowej. Rozważ kilka metafor miłości i uczucia: MIŁOŚĆ TO WIĘŹ (Istnieje między nimi silna więź),
MIŁOŚĆ TO JEDNOŚĆ (Ona jest moją lepszą połową), UCZUCIE TO BLISKOŚĆ (Jest blisko swojej babci).
Jest prawdopodobne, że te domeny docelowe „wybrały” swoje domeny źródłowe, ponieważ źródła
reprezentują właściwości takich biologicznie zdeterminowanych stanów i zdarzeń, jak wczesny
związek matki z dzieckiem, seksualność i narodziny. Pojęcie miłości wydaje się być oparte na takich
właściwościach obrazowo-schematycznych, jak więź, jedność i bliskość, które dają początek
domenom źródłowym WIĘŹ, JEDNOŚĆ i BLISKO.

Korzeń dla celu może być również korzeniem kulturowym. Weźmy na przykład metaforę ARGUMENT
TO WOJNA. Dlaczego pojęcie wojny jest tak dobrą (tj. naturalną) domeną źródłową dla docelowego
pojęcia argumentu? Powodem jest prawdopodobnie to, że werbalna instytucja argumentacji
wyewoluowała historycznie z fizycznej domeny walki. W ten sposób historyczne pochodzenie pojęcia
argumentu (tj. wojny lub walki) stało się naturalną domeną źródłową dla celu, który wyewoluował z
tego źródła (tj. argumentu). Ten sam rdzeń wydaje się odnosić do metafory SPORT TO WOJNA, jak w
„Moja drużyna nie zastosowała właściwej strategii”, „dwie walczące zespoły”, „pójść na obóz
treningowy” i wielu innych. Wiele prototypowych sportów, takich jak piłka nożna, rugby, futbol
amerykański, zapasy i boks, wyewoluowało z wojny i walki, i tutaj ponownie domena docelowa
przyjęła swoje historyczne pochodzenie jako domenę źródłową.

Oprócz podróży i gier hazardowych często używaną domeną źródłową na całe życie jest pojęcie gry;
stąd metafora ŻYCIE TO GRA, jak w słynnych wersach Szekspira

Cały świat jest sceną,

8
A wszyscy mężczyźni i kobiety to tylko gracze. Mają swoje wyjścia i swoje wejścia;
A jeden człowiek w swoim czasie odgrywa wiele ról. (Jak Ci się podoba 2.7)

Instytucja teatru wyewoluowała oczywiście z codzienności. Życie zyskało w ten sposób pojęcie
spektaklu teatralnego jako domeny źródłowej.

Właściwie z dzisiejszej perspektywy wszystkie te metafory mogą opierać się albo na korelacjach w
doświadczeniu (np. MIŁOŚĆ TO BLISKOŚĆ), albo na dostrzeganym podobieństwie strukturalnym (np.
SPORT TO WOJNA). Tym, co uzasadnia ustanowienie w tych przypadkach odrębnej kategorii
motywacji metaforycznej, jest to, że pojawienie się metafor jest wyraźnie oparte albo na ludzkiej
ewolucji biologicznej, albo na historii kultury.

Podsumowując, widzieliśmy kilka rodzajów podstaw metafor: dosłowne, istniejące wcześniej

podobieństwo, korelacje w doświadczeniu, dostrzegane podobieństwo strukturalne (w dwóch
wersjach) oraz źródło jako źródło lub źródło celu (w dwóch wersjach). Joe Grady (1999) proponuje
użyteczną typologię podstaw metaforycznych lub motywacji i rozróżnia trzy typy motywacji dla
metafory.

86

W jego systemie występują zatem metafory korelacji, metafory podobieństwa i metafory rodzajowe-
to-specyficzne. Przypadki te odpowiadają tym, które zostały zidentyfikowane w tym rozdziale w
następujący sposób:

(1) metafory korelacji = korelacje w doświadczeniu, takie jak CELE SĄ PRZEZNACZENIAMI (plus źródło
jako źródło celu: korzeń biologiczny)

(2) metafory podobieństwa = postrzegane podobieństwo (np. Achilles jest lwem) (3) Metafory
OGÓLNE-JEST SPECYFICZNE = postrzegane podobieństwo strukturalne, takie jak ŻYCIE TO GRA
HAZARDOWA (plus źródło jako źródło

cel: korzenie kulturowe)

Możliwe, że istnieją inne rodzaje motywacji dla metafor pojęciowych. Chociaż sporządzenie
wyczerpującej i mniej lub bardziej „ostatecznej” listy rodzajów podstaw metaforycznych zajmie
lingwistom kognitywnym dużo czasu, te motywacje z pewnością będą wśród nich.

2.5. Motywacja kontra przewidywanie

W tym rozdziale omówię dużą liczbę metafor konceptualnych, których metaforyczna motywacja lub
podstawa pochodzi z różnych czynników, takich jak dostrzeganie korelacji w doświadczeniu,
postrzeganie podobieństwa, źródło będące korzeniem celu i tak dalej. Przypadki te prowadzą do
ważnego wniosku w badaniu metafor pojęciowych; mianowicie, że mamy określone odwzorowania
źródła do celu, które robimy, ponieważ mamy „dobre” i ludzkie powody, aby wybrać pewne źródła do
konceptualizacji pewnych celów w stosunku do innych źródeł. Spośród dużej liczby potencjalnych

9
źródeł „wybieramy” te, które „mają intuicyjny sens”, to znaczy te, które wyłaniają się z ludzkiego
doświadczenia, czy to poznawczego, fizjologicznego, kulturowego, biologicznego, czy czegokolwiek.

Ten wniosek jest jeszcze bardziej godny uwagi z punktu widzenia porównań międzyjęzykowych; Bazy
empiryczne motywują metafory w poszczególnych językach, ale ich nie przewidują. Oznacza to, że
dany język może nie mieć określonej metafory, chociaż wszyscy ludzie mogą mieć pewne
doświadczenia fizjologiczne, takie jak ciepłota ciała związana z gniewem. Można jednak przewidzieć,
że żaden język nie będzie miał domen źródłowych, które zaprzeczają pewnym uniwersalnym
doświadczeniom sensomotorycznym, w których osadzone są cele. Powracam do tego zagadnienia w
rozdziałach 13 i 14.

3. Neuronowa teoria metafory

W ostatniej dekadzie nastąpił wielki przełom w badaniu metafory konceptualnej. George Lakoff i
Jerry Feldman zaproponowali to, co nazywają „neuralną teorią języka”, w tym neuronową teorię
metafory. Niezwykła wartość tej teorii wynika z sugestii, że metaforę można znaleźć również w
mózgu. Tak więc teoria kontynuuje

87

rozszerzenie metafory z języka (metafory językowe) do umysłu (metafory pojęciowe) do ciała

(cielesna podstawa metafory) i do mózgu. Tutaj mogę jedynie przedstawić zarys teorii opartej na, a
czasem po prostu parafrazując, opisie Lakoffa (2008a) w The Cambridge Handbook of Metaphor and
Thought. Swój zarys rozpoczynam od bardziej ogólnej neuronalnej teorii języka, zanim przejdę do
nowego podejścia do metafor w neuronalnej teorii.

Mózg składa się z neuronów. W neuronowej teorii języka grupy neuronowe są modelowane jako
„węzły”. Każdy neuron może funkcjonować w różnych grupach neuronalnych. Badacze tego
paradygmatu uważają semantykę za symulację. Z tego punktu widzenia kluczową rolę odgrywają
neurony lustrzane. Te same neurony lustrzane odpalają się, gdy wykonujemy czynność i gdy widzimy,
jak ktoś inny wykonuje tę czynność. Co więcej, są również aktywne, gdy wyobrażamy sobie, że
wykonujemy lub postrzegamy to samo działanie.

W tym ujęciu, jeśli chodzi o znaczenie pojęć fizycznych, znaczenie jest symulacją umysłową. Oznacza
to, że aktywujemy te neurony, które są potrzebne do wykonania lub wyobrażenia sobie działania.
Węzeł ma znaczenie, gdy jego aktywacja skutkuje aktywacją całej symulacji neuronowej.
Otrzymujemy wnioski, gdy aktywacja znaczącego węzła skutkuje aktywacją innego znaczącego węzła.

Myśl pojawia się, gdy dwie grupy neuronów, A i B, odpalają się w tym samym czasie, a aktywacja
rozprzestrzenia się na zewnątrz poprzez łączące je łącza sieciowe. Ta rozprzestrzeniająca się
aktywacja jest wzmacniana podczas nauki. Kiedy aktywacja rozprzestrzeniająca się z A spotyka
aktywację z B, tworzy się połączenie, które może być silniejsze, im więcej A i B razem wystrzeliwują.
W ten sposób powstają różne typy obwodów neuronowych.

10
Jedna grupa neuronowa może aktywować inną grupę neuronową; oznacza to, że może spowodować
odpalenie neuronów w drugiej grupie. Na przykład A może aktywować B. Ale A może również
hamować odpalanie neuronów w B. Co więcej, obie grupy mogą być połączone w taki sposób, że
wzajemnie hamują aktywację drugiej.

Powiązania neuronowe występują, gdy co najmniej dwie jednostki koncepcyjne są traktowane jako
jedna jednostka. Na przykład kolor i kształt nie są obliczane w tej samej części mózgu. A jednak kiedy
myślimy o niebieskim kwadracie, myślimy o nim jako o jednym elemencie – niebieskim kwadracie.

Jak wspomniano, istnieją różne typy obwodów neuronowych. Jeden rodzaj neu

obwód ral to tak zwany „obwód łączący”, który charakteryzuje metonimię.

„Obwody łączące dwukierunkowe” charakteryzują słowa i konstrukcje gramatyczne (które mają

formę połączoną ze znaczeniem). Obwód, który postać tworzy w metaforach, nazywa się „obwodem
mapującym”. W tego typu obwodzie będą dwie grupy węzłów odpowiadające źródłowemu i
docelowemu oraz kilka węzłów łączących, które łączą elementy w węźle pierwszym z elementami w
węźle drugim. Wynika z tego, że obwody mapowania neuronowego, które łączą dwie domeny (węzły
pierwszy i drugi) będą stanowić metaforę.

W neuronowej teorii metafory szczególne znaczenie mają metafory pierwotne. (Pierwotne metafory
są wymienione na początku tego rozdziału,

88

i są one szerzej omówione w rozdziale 7). Są to metafory, których uczymy się po prostu funkcjonując
naturalnie w świecie. Dzieje się tak, ponieważ mamy te same ciała i zasadniczo to samo istotne
środowisko. Odpowiednie aktywacje mózgu następują w wyniku normalnego życia na świecie, a to
daje nam dużą liczbę podstawowych metafor, na których można budować bardziej złożone.

Neuronowa teoria metafory zawiera kilka ważnych przewidywań. Zobaczmy dwa z nich. Po pierwsze,
przewiduje, że metafory pojęciowe, które opierają się na metaforach podstawowych, są łatwiejsze do
przyswojenia i zrozumienia niż metafory, które nie są oparte na takich metaforach (tj. takie, których
domeny źródłowa i docelowa nie są ze sobą powiązane tak naturalnie, jak w przypadku metafor
pierwotnych). po prostu funkcjonujące na świecie). Po drugie, ponieważ węzły odpowiadające
domenie źródłowej i docelowej w konwencjonalnych metaforach są połączone stałymi obwodami
mózgu, przetwarzanie wyrażeń metaforycznych aktywuje zarówno źródło, jak i cel, a przetwarzanie
będzie odbywać się w obu jednocześnie. W rezultacie przetwarzanie metaforyczne nie zajmie więcej
czasu niż przetwarzanie niemetaforyczne. Obie te prognozy zostały potwierdzone w różnych
badaniach eksperymentalnych.

STRESZCZENIE

11
Na jakiej podstawie wybieramy domeny źródłowe dla poszczególnych celów? W tradycyjnym ujęciu
wybór źródeł zakłada obiektywne, dosłowne i istniejące wcześniej podobieństwo między źródłem a
celem.

W przeciwieństwie do tego, pogląd kognitywno-językowy utrzymuje, że wybór domen źródłowych

zależy od czynników ludzkich, które odzwierciedlają nieobiektywne, niedosłowne i nieistniejące
wcześniej podobieństwa między domeną źródłową a docelową. Są to tak zwane „podstawy
empiryczne” lub „motywacja” metafor pojęciowych. Niektóre z powszechnych rodzajów takich
podobieństw to (1) korelacje w doświadczeniu, (2) postrzegane podobieństwo strukturalne, (3)
postrzegane podobieństwo strukturalne indukowane przez podstawowe metafory oraz (4) źródło
będące źródłem celu. W tym. w ostatnim przypadku źródłem może być biologiczny lub kulturowy
korzeń celu.

Metafory pojęciowe mają motywację (tzn. są motywowane), a nie przewidywanie (tzn. nie można ich
przewidzieć). Domeny źródłowe dla konkretnego celu nie można przewidzieć w danym języku.
Mapowania źródło-cel są motywowane jedynie czynnikami wymienionymi powyżej. To samo dotyczy
porównań międzyjęzykowych. Nie możemy oczekiwać, że we wszystkich językach pojawią się
dokładnie te same metafory, ale nie możemy też oczekiwać metafor sprzecznych z uniwersalnym
ludzkim doświadczeniem.

Neuronowa teoria metafory rozszerza badanie metafory na mózg. W wyniku naszego normalnego
funkcjonowania w świecie, grupy neuronów łączą się w mózgu za pomocą obwodów neuronowych.
Kiedy dwie grupy neuronów zostają połączone obwodem mapującym, mamy do czynienia z
metaforami pojęciowymi.
PODSTAWA METAFORY

89

DALSZE CZYTANIE

Tradycyjną teorię metafory, w jej kilku wersjach, omawiają z poznawczo-językowego punktu widzenia
Lakoff i Turner (1989). Lakoff (1993) podsumowuje główne błędy kilku rywalizujących poglądów na
temat metafory. Lakoff i Johnson (1980) krytykują „porównawczy pogląd na metaforę i kwestionują
pogląd, że metafora opiera się na obiektywnym, dosłownym, istniejącym wcześniej podobieństwie.
Nakreślają także niektóre rodzaje nieobiektywnych podobieństw, takie jak korelacja w doświadczeniu
i postrzegane podobieństwo, na którym opierają się metafory pojęciowe. Lakoff (1987), Johnson
(1987) oraz Lakoff i Kövecses (1987) podkreślają ucieleśnioną naturę, a więc motywację metafory
pojęciowej. Lakoff (1987) wskazuje, że w system istnieje motywacja, ale nie przewidywanie. Grady
(1999) oferuje użyteczną typologię motywacji metaforycznej wraz z wyszczególnieniem zalet
typologii dla kognitywnej lingwistycznej teorii metafory. Coś w rodzaju „postrzeganego podobieństwa
strukturalnego” jako podstawy dla niektórych metafory zasugerowała Gentner (1983) w swoich
badaniach nad analogią przez Jackendoff

(1988, 1991) w swojej hipotezie „relacje tematyczne” oraz Murphy (1996). Sekcja dotycząca
neuronalnej teorii metafory oparta jest na Lakoff (2008a). Obszerne studium tych samych ogólnych

12
zagadnień to praca Feldmana (2006). Ważne artykuły z tego samego kierunku studiów obejmują
Feldmana i Narayanana (2004), Gallese i Lakoffa (2005) oraz Narayanana (1999).

ĆWICZENIA

1. Na czym opierają się następujące metafory: MIŁOŚĆ TO OGIEŃ i MIŁOŚĆ TO PODRÓŻ?

2. Jakie inne szczególne przypadki CELÓW TO ogólna metafora PRZEZNACZENIA, oprócz ŻYCIA JEST
PODRÓŻĄ i MIŁOŚCI JEST PODRÓŻĄ – tych wymienionych w rozdziale? 3. W tym rozdziale
przeczytałeś o tym, że WIĘCEJ JEST NA GÓRĘ, a MNIEJ JEST NA DOLE

metafory. Rozwiń to, czego się nauczyłeś. Jak są ZDROWI?

JEST NA GÓRĘ i CHORY NA DÓŁ metafory ugruntowane w korelacjach w naszym

doświadczenie?

4. Taniec jest metaforycznie postrzegany jako seks, o czym świadczy powiedzenie: „Taniec jest
prostopadłym wyrazem horyzontalnego pragnienia”. Jaka motywacja kryje się w metaforze TANIEC
TO SEKS?

5. Ugruntowanie metaforyczne często ujawnia się w snach. Przeczytaj poniższą sytuację i

odpowiadający jej sen, zidentyfikuj elementy metaforyczne, wymień nadrzędne metafory pojęciowe i
rozważ sposób, w jaki są one ugruntowane w doświadczeniu.

Frank był przekonany, że odziedziczy dużą sumę pieniędzy po śmierci jednego z jego bogatych
krewnych. Ponieważ miał trudności finansowe, nie mógł się doczekać. Jednak ten krewny zmienił
testament, więc kiedy zmarł, Frank został z bardzo małą ilością pieniędzy. W swoim śnie Frank
szybuje bardzo wysoko nad górą. Nagle wpada w panikę i zaczyna się nurzać. Śmiertelnie boi się, że
zostanie zmiażdżony.

13