Her kitap bir ‘Rumuz’dur...

Genel Yayın Yönetmeni

Nihat YALÇIN
Hazırlayan
Prof. Dr. Tuncay ÖĞÜN
Editör
Dr. Harun TUNCER
Dizgi-Mizanpaj
Melih ÇOBAN
Kapak Tasarım
Melih ÇOBAN

100 SORUDA
SARIKAMIŞ
HAREKÂTI
Rumuz Yayınları: 79
Tarih Serisi: 25

2. Baskı:
İstanbul, Ocak 2020
Baskı-Cilt:
Limit Ofset - Metin ESKİBAĞ
Maltepe Mah. Litros Yolu 2. Matbaacılar
Sitesi No: 2-4 D: ZA-13
Zeytinburnu / İSTANBUL
(0212) 567 45 35

Bu eserin bütün yayın hakları
Rumuz Yayınları’na aittir.
İzinsiz yayınlanamaz.
Kaynak gösterilerek iktibas
edilebilir.
Sertifika No:
28397
ISBN:
978-605-5112-93-6
Adres:
Murat Reis Mah. Nuhkuyusu Cad.
No: 295/2 Üsküdar / İSTANBUL
(0216) 530 07 50
rumuzyayinlari@gmail.com
rumuzyayinlari.com
T.C. Kültür Bakanlığı Yayıncılık
Sertifika No:
27601
 100 sorudA

sarıkamış
harekâtı

Prof. Dr. Tuncay ÖĞÜN

 Prof. Dr. Tuncay ÖĞÜN
1964 yılında Sarıkamış’ın Bozat köyünde doğdu. İlk ve or-
taöğrenimini Sarıkamış’ta tamamladı. 1985 yılında Atatürk
Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nü bitirdi.
Yüksek lisans ve doktora eğitimini İnönü Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü’nde yaptı. Kafkas Cephesi’nin I. Dünya Sa-
vaşı’ndaki Lojistik Desteği (1999/2015), Unutulmuş Bir Göç
Trajedisi/Vilayât-ı Şarkiye Mültecileri (2004), Doğu’nun Mîr-
lerine Son Veda/Cizreli İzzeddin Şîr Bey ve İsyanı (2010) ve
(Hüseyin Tutar, Hüsnü Kapu, Hamza Erdoğdu ve Bekir Küçük
ile beraber) Türk Halkının Sarıkamış Algısı (2011) adlı dört kitabı yayımlandı. Bilimsel
ve popüler dergilerde yayımlanmış çok sayıda makalesi, ulusal ve uluslararası sempoz-
yumlara sunulmuş bildirileri vardır. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Tarih Bölümü öğretim üyesidir.
 İÇİNDEKİLER

SUNUŞ 8
ÖNSÖZ 10
SAVAŞA GİDEN SÜREÇ 15
1. Müttefik arayışına neden gerek duyuldu? 15
2. Türk-Alman ittifakı nasıl imzalandı? 17
3. Halk yeni bir savaşa hazır mıydı? 20
4. Savaş Avrupa’ya verilmiş bir ceza mıydı? 22
5. Türk basını tarafsız kalmakta neden ısrar ediyordu? 24
6. Savaşa giden süreçte meclis nasıl devre dışı bırakıldı? 26
7. Savaş karşıtı basın sansür yoluyla nasıl susturuldu? 27
8. Goeben ve Breslau savaş yanlılarının elini nasıl güçlendirdi? 29
9. Savaş planları neden Alman kurmaylarıyla birlikte hazırlandı? 31
TÜRKİYE’NİN SAVAŞA KATILMASI 35
10. Türkiye’yi savaşa sokan Karadeniz saldırısı nasıl gerçekleşti? 35
11. Rusya ve Türkiye’nin karşılıklı savaş ilanları hangi gerekçelere
38
dayanıyordu?
12. Savaşa girmek yerine tarafsız kalınamaz mıydı? 41
13. Savaş ilanının İslam dünyasına yönelik hangi amaçları vardı? 44
14. Savaşın Türkçü-Turancı emelleri var mıydı? 46
KAFKAS CEPHESİNDE TÜRK-RUS SAVAŞI 51
15. Rus ordusu hangi amaçla saldırıya geçti? 51
16. Türk ordusunun direnmeden geri çekilmesi nasıl bir etki yarattı? 53
17. Köprüköy zaferi “Turan özlemini” nasıl canlandırdı? 55
18. Köprüköy’den çekilen Rusların direnişe geçmesi neden hayal kırık-
57
lığı yarattı?
19. Turan’a giden yol neden açılamadı? 60
SARIKAMIŞ HAREKÂTININ HAZIRLIK AŞAMASI 63
20. Harekâtın fikri aşaması nasıl olgunlaştı? 63
21. Harekât bir Alman projesi miydi? 66
22. Enver Paşa cepheye neden ve nasıl gitti? 69
23. Ordunun harekâta hazır olduğuna nasıl karar verildi? 71
24. Harekâtı takviye etmek için cepheye hangi birlikler sevk edildi? 73
25. Çar II. Nikolay’ın Enver Paşa ile aynı gün cepheyi ziyaret etmesi
75
rastlantı mıydı?
26. Çar’ın cepheyi ziyaret etme sebebi neydi? 76
27. Ordunun kışlık giyimi Karadeniz’de nasıl batırıldı? 78
28. Askerin giyimi kış taarruzuna uygun muydu? 82
29. Ordunun erzakı yeterli miydi? 84
30. Halk, sırtında cepheye nasıl erzak taşıdı? 87
31. Rus ordusunun donanımı ve lojistik imkânları ne durumdaydı? 89
32. Harekâta karşı çıkan Hasan İzzet Paşa neden istifa etti? 92
33. Harekâtın komuta kademesinde kimler vardı? 95
34. Harekât emri nasıl hazırlandı? 98
35. Baharı beklemek yerine neden kış taarruzuna gerek duyuldu? 100
36. Harekât planına göre Rus ordusu nasıl yok edilecekti? 103
37. Askerin moral ve motivasyonu nasıldı? 107
SARIKAMIŞ MUHAREBELERİ 111
38. Rus ordusu nasıl baskına uğratıldı? 111
39. İki Türk tümeni neden birbiriyle savaştı? 112
40. Enver Paşa Sarıkamış’a saldırmakta neden acele etti? 115
41. Sarıkamış’taki Rus savunması ne durumdaydı? 118
42. Sarıkamış neden harekâtın en önemli stratejik hedefiydi? 121
43. Sarıkamış’taki Rus savunması en zayıf anında nasıl yakalandı? 124
44. Sarıkamış’ı ele geçirme fırsatı nasıl kaçırıldı? 126
45. İki Rus topu Sarıkamış’ı Türklerin eline geçmekten nasıl kurtardı? 129
46. Hafız Hakkı Bey Sarıkamış’a ulaşmakta neden geç kaldı? 131
47. Allahuekber dağı Türk’e nasıl mezar oldu? 133
48. Allahuekber’deki donma vakalarına kaputların çıkartılması mı yol
136
açtı?
49. Kar ve şiddetli soğuklar ordunun taarruz gücünü nasıl kırdı? 137
50. Açlık Türk askerini nasıl hırpaladı? 140
51. Bölge halkı Türk askerini nasıl karşıladı? 142
52. General Yudeniç Rus ordusunu yok olmaktan nasıl kurtardı? 144
53. Türk taarruzu Çar yönetimini nasıl korkuttu? 147
54. Sarıkamış’a yapılan büyük Türk saldırısı nasıl püskürtüldü? 149
55. Ardahan’ın ele geçirilmesi Turan hayallerini nasıl canlandırdı? 153
56. Üstünlüğü ele geçiren Rus ordusu nasıl karşı saldırıya geçti? 155
57. Enver Paşa’nın Sarıkamış’ta vasiyetini yazma sebebi neydi? 158
58. Bozulan ordu Sarıkamış’tan nasıl çekildi? 160
59. Ardahan’ın elden çıkması Turan hayallerini nasıl yıktı? 162
60. Sarıkamış harekâtı neden başarısız oldu? 164
HAREKÂTIN YOL AÇTIĞI KAYIPLAR 169
61. Sarıkamış’ta 90 bin şehit verildiği doğru mudur? 169
62. Rus ordusu Sarıkamış’ta ne kadar kayıp verdi? 171
63. Türk askeri tek kurşun atmadan mı şehit oldu? 174
64. Şehitlerin defin işlemleri nasıl yapıldı? 177
65. Sarıkamış menkıbelere nasıl konu oldu? 180
66. Sarıkamış şehitleri hangi şehitliklerde yatıyor? 181
67. Türk askerini Rus değil de bit mi kırdı? 184
68. Sarıkamış’ta dağılan ordu nasıl toparlandı? 187
69. Bozgun bölgenin Müslüman halkını nasıl örseledi? 190
SANSÜR VE KARA PROPAGANDA 193
70. Enver Paşa eşi Naciye Sultan’a harekât hakkında neler yazdı? 193
71. Enver Paşa Sarıkamış’ta uğradığı hezimeti nasıl örtbas etti? 196
72. Büyük bozgun “sahte zafer açıklamalarıyla” nasıl sansürlendi? 199
73. Şehitlere ağıt yakmak yerine neden zafer şenlikleri düzenlendi? 203
74. Türk basını Enver Paşa’nın sözde Sarıkamış zaferini nasıl yazdı? 205
75. Rus basını Sarıkamış’ta kazandıkları beklenmedik zafer hakkında
209
neler yazdı?
76. Sarıkamış bozgunu dünya basınında nasıl yer aldı? 212
77. Türk alay sancakları nasıl propaganda malzemesi yapıldı? 216
78. Rus tarihleri Sarıkamış’ı nasıl yazdı? 220
79. Sarıkamış üzerindeki sansür perdesi nasıl aralandı? 223
80. Kara propaganda Sarıkamış gerçeğini nasıl
226
gölgeledi?
81. Harekâtın iki paşası kara propagandaya alet olmamak için mi
229
sustu?
ESARET 233
82. Uluslararası hukuk savaş esirlerinin haklarını nasıl düzenlemişti? 233
83. Türk savaş esirlerinin gördüğü muamele esaret hukukuna uygun
235
muydu?
84. Ali İhsan Paşa Rusların hukuksuz uygulamalarını nasıl protesto
238
etti?
85. Geri çekilemeyen Türk askerleri nasıl esir edildi? 241
86. Esirler ölüm vagonlarıyla nasıl sevk edildi? 244
87. Hasta ve yaralılar nasıl tedavi edildi? 248
88. Esirlere neden domuz eti yedirildi? 251
89. Esir Türk subayları Rus basınına nasıl demeç verdi? 252
90. Türk savaş esirleri hangi kamplara gönderildi? 255
91. Nargin: Esir kampı mı, ölüm adası mı? 257
92. Esir subayların Sibirya’daki kamp koşulları nasıldı? 260
93. Erlerin esaret koşulları neden daha ağırdı? 263
94. Türk askerleri esarette nasıl rençber ve amele oldular? 266
95. Esir kamplarında inanç ve ibadet özgürlüğü var mıydı? 268
96. Esirler yakınlarıyla nasıl haberleşiyorlardı? 269
97. Ruslar kamplardaki esirleri dış dünya hakkında nasıl
272
bilgilendirdiler?
98. Rusya Müslümanları esir Türk askerlerine yardımcı oldular mı? 276
99. Esarette vefat edenlerin defin işlemleri nasıl yapıldı? 279
100. Esaretten dönüş nasıl gerçekleşti? 281
KRONOLOJİ 285
KAYNAKÇA 287
 SUNUŞ

Şehitlere hizmet ibadettir.

Bin soru-cevap ile Sarıkamış’ı anlatmanın mümkün olma-

dığı durumda, 100 Soruda Sarıkamış’ı anlatmak büyük bir başarı
olmuştur.

Prof. Dr. Tuncay Öğün Sarıkamış harekâtını ilk elden kay-

naklara dayalı olarak pek çok açıdan ele alıp analiz eden çalışmalara
imza atmış değerli bir tarihçi. Yıllar içerisinde edindiği bilgi biriki-
mini 100 soruya sığdırmakla büyük tevazu göstermiş. Kendisinden
daha birçok soruya cevap verecek makale ve kitaplar bekliyoruz.

Sahip olduğu geniş gazete arşivlerinden aktardıklarını şaş-

kınlıkla takip ettim. Sansür tüm savaşların bir vazgeçilmezidir ama
Sayın Öğün “Bu kadar mı algı yanıltması yapılabilir” dedirtecek şe-
kilde bize Sarıkamış bozgunu üzerine lehte ve aleyhte yapılan algı
operasyonlarının ilginç detaylarını sunuyor.
Emeğine sağlık diyorum. Sarıkamış kahramanlarının anısını
yaşatmak adına konunun daha pek çok açıdan tartışılması gerekti-
ğine inanıyorum.

Dr. Bingür SÖNMEZ

Sarıkamış Dayanışma Grubu Kurucu Başkanı
 ÖNSÖZ

Sarıkamış harekâtı, Kafkas cephesindeki Rus kuvvetlerini

kuşatarak yok etmek amacıyla 22 Aralık 1914-4 Ocak 1915 tarih-
leri arasında Enver Paşa komutasında icra edilen büyük kış taarru-
zudur. Kaybedilen toprakları geri almak, Kafkasya ve Türkistan’ı
ele geçirip Çarlık Rusya’sını parçalayarak büyük “Turan ideali”ni
gerçekleştirmek gibi askerî ve siyasî açıdan büyük hedefleri vardı.
Ancak kış şartlarını ve kışlık donanım noksanlarını göz önüne
almadan yapılan bu harekât, Türk tarihinde benzeri görülmemiş
ağır bir yenilgiyle sonuçlandı.

Enver Paşa, büyük hayal kırıklığı yaratan Sarıkamış bozgu-

nunu halktan ve kabine üyeleri dâhil bütün yetkili makamlardan
sakladı. Sarıkamış’ta büyük bir zafer kazandığını açıkladı. Katı bir
sansüre tabi olan Türk basını, savaş bitinceye kadar büyük bozgun
hakkında tek satır bile yazamadı.

Savaş bittiğinde, Enver Paşa artık savaş döneminin kudret-

li Başkumandan Vekili değildi. Ülkeyi savaşa sokan diğer kabi-
ne üyeleriyle birlikte yurtdışına kaçmak zorunda kalmıştı. Savaşı
kazanan İtilaf devletleri, özellikle de İngilizler kendilerine karşı
savaşan kadrolardan intikam almak istiyorlardı. Yurt içindeki mu-
halifleri ise bunu siyasî ikballeri için fırsata çevirme telaşına düş-
müşlerdi. İşte bu süreçte Sarıkamış bozgunu, Enver Paşa’ya karşı
yürütülen kara propagandanın önemli kozlarından biri oldu. Al-
manya’nın çıkarları uğruna Türk ordusunu Sarıkamış’ta yok yere
harcadığı öne sürüldü.
 Böylece Sarıkamış gerçeği, sansür ve kara propagandanın
yarattığı sanal girdaba kapılarak tarihî bağlamından koparıldı. Ne
yazık ki düştüğü bu girdaptan bugün de kurtulabilmiş değildir.

Elinizdeki kitap, bir hezimet olduğu kadar, büyük bir kah-

ramanlık destanı da olan Sarıkamış harekâtının bütün aşamalarını
Türk ve Rus kaynakları ışığında akademik metotlara uygun olarak
analiz etmektedir. Harekât hakkında merak edilen hususları 100
maddede toplayarak “aslında Sarıkamış’ta ne oldu?” temel sorusu-
na cevap aramaktadır.

Bu çalışmada kullanılan Rusça kaynaklar Prof. Dr. Alfina

SİBGATULLİNA tarafından temin edilip Türkçeye aktarılmıştır.
Katkılarından dolayı kendisine teşekkürlerimi sunarım.

Tuncay ÖĞÜN
31 Ekim 2019, Muğla
Sarıkamış harekâtının kahraman askerlerine…
 Prof. Dr. Tuncay ÖĞÜN

- KAYNAKÇA -

Arşivler1
1. Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
2. Genelkurmay ATASE Başkanlığı Arşivi

Gazete ve Dergiler2
Açık Söz
Ahenk
Akşam
Âti
Donanma
Harb Mecmuası
İkdam
Karagöz
Kavkazskoye Slovo
Novoye Vremya
Reç
Russkiy İnvalid
Sabah
Tanin
Tasvir-i Efkâr
The New York Times
Turan
Vavelya

1 Dosya ve belge numaraları ilgili dipnotlarda gösterilmiştir.

2 Gazete ve dergilerin tarih ve sayıları ilgili dipnotlarda gösterilmiştir.

287
 100 SORUDA SARIKAMIŞ HAREKÂTI

Kitap ve Makaleler
Akbay, Cemal, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Cilt I, Osman-
lı İmparatorluğunun Siyasi ve Askeri Hazırlıkları ve Harbe
Girişi, Genelkurmay Harp Tarihi Yayınları, Ankara 1970.
Akçuraoğlu Yusuf, “Osmanlı Devleti Umumi Harpte Bitaraf Kala-
bilir miydi?”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, Sayı: 19 (96),
(1 Haziran 1928), s. 1-29.
Akgün, Seçil Karal - Murat Uluğtekin, Birinci Dünya Savaşı So-
nunda İskandinavya’ dan Sibirya’ya Hilâl-i Ahmer Hizme-
tinde Akçuraoğlu Yusuf, Türkiye Kızılay Dermeği, Ankara
2009.
Akkor, Mahmut, I. Dünya Savaşı’nda Çeşitli Ülkelerdeki Türk Esir
Kampları, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya 2006.
Aksakal, Mustafa, Harb–i Umumi Eşiğinde Osmanlı Devleti Son
Savaşına Nasıl Girdi?, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları,
İstanbul 2010.
Aktar, Ayhan, “Askeri Kırdıran Enver Paşa: 100. Yılında Sarıka-
mış’ı Anmak”, Taraf, 2 Ocak 2015.
Alkan, Ahmet Turan, “Birinci Dünya Harbinde Sivaslı Bir Zabitin
Hatıra Defterinden”, Revak, Sayı: 91(1991), s. 12.
Allen, W. E. D. - Paul Muratoff, 1828-1921 Türk- Kafkas Sınırı
Harpleri Tarihi, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1966.
Alşan, Songül, Sarıkamış Kuşatma Harekâtı ve Şehitlikleri, Atatürk
Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 2014.
Altınanıt, Hasan İzzet, Sarıkamış: Ülkem Ateş Çemberi İle Kuşatılmış
İken..., Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul 2013.
Amiral Lorey, Türk Sularında Deniz Hareketleri, I, çev. H. S. Te-
kirdağlı, Deniz Matbaası, Ankara 1936.
Arif Cemil, I. Dünya Savaşı’nda Teşkilat-ı Mahsusa, Arba Yayınları,
İstanbul 1997.
Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1980), Türkiye İş
Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1986.
Arslan, Nebahat Oran, Birinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’ deki Sa-
vaş Esirleri, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008

288
 Prof. Dr. Tuncay ÖĞÜN

Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri (1914-1918), I Genelkurmay

ATASE ve Genelkurmay Denetleme Başkanlığı Yayınları,
Ankara:2005.
Askeri Tarih Belgeleri Dergisi [30’uncu Tümen Sarıkamış Harekâtı
Ceridesi (Muharebe Safhası: 20 Aralık 1914-10 Ocak 1915),
Yıl: 58, Sayı: 123 (Haziran 2009).
Askeri Tarih Belgeleri Dergisi [30’uncu Tümen Sarıkamış Harekâtı
Ceridesi (10 Ocak 1915-08 Kasım 19)]”, Yıl: 59, Sayı: 124
(Ocak 2010).
Aslan, Betül, “I. Dünya Savaşı Esnasında Nargin Adası’nda Türk
Esirler”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi
[TAED], Sayı: 42 (2010), s. 283-305.
Aspinal, C.F. -Oglander, Büyük Harbin Tarihi: Çanakkale Gelibolu
Askeri Harekâtı, I, çev. Tahir Tunay, Askeri Matbaa, İstan-
bul 1939.
Ata, Ferudun, İşgal İstanbul’unda Tehcir Yargılamaları, Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
Ataman, Halil, Esaret Yılları, yay. haz. Ferhat Ecer, Kardeşler Mat-
baası, İstanbul 1990.
Atay, Falih Rıfkı, Çankaya, Pozitif Yayınları, İstanbul 2016.
Aydemir, Şevket Süreyya, Orta Asya’ dan Makedonya’ya Enver Paşa,
III, Remzi Kitabevi, İstanbul 1972.
Aydın, Mahir, “Savaşın Bitirdiği Doğu Açılımı: Tahsin (Uzer)
Bey’in Van Valiliği (1913/1914)”, Türk-Alman Tesadüfleri
(Kemal Beydilli’ye Armağan), EB-Verlag, Berlin 2013, s. 561-
562.
Babacan, Hasan, Mehmed Talât Paşa (1874-1921), Türk Tarih Ku-
rumu Yayını, Ankara 2005.
Bakar, Bülent, “Birinci Dünya Savaşı’nda Rusya’ya Esir Düşen
Türk Esirleri: Rusya’daki Üseramız Hakkında Malumat”,
Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 179 (Nisan 2009), s. 85-
104.
Balcı, Ramazan, Tarihin Sarıkamış Duruşması, Tarih Düşünce Ki-
tapları, İstanbul 2005.
Balcıoğlu, Mustafa, “Birinci Dünya Savaşına Girişimizle ilgili Tar-

289
 100 SORUDA SARIKAMIŞ HAREKÂTI

tışmalar ve Yeni Belgeler”, Tarih ve Toplum, XIX/114 (Hazi-

ran 1993), 20-21.
Bardakçı, Murat, Enver, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İs-
tanbul 2015.
Baytın, Afif, İlk Dünya Harbinde Kafkas Cephesi/Sessiz Ölüm
Sarıkamış Günlüğü, yay. haz. İsmail Dervişoğlu, Yeditepe
Yayınevi, İstanbul 2007.
Bayur, Yusuf Hikmet, ‘Mustafa Suphi ve Millî Mücadele’ye El Koy-
maya Çalışan Başı Dışarıda Akımlar”, Belleten, XXXV/140
(Ekim 1971), s. 652-654.
, Türk İnkılâbı Tarihi, Cilt: II-Kısım IV, Türk Tarih Kuru-
mu Yayınları, Ankara 1991.
Belen, Fahri, Birinci Cihan Harbinde Türk Harbi, I, Genelkurmay
Basımevi, Ankara 1964.
Belyakov, Vladimir, “1877-1880 Yıllarında Çarlık Rusya’sındaki
Türk Esirleri”, çev. Vügar İmanov, Toplumsal Tarih, Sayı
207 (Mart 2011), s. 94-96.
Bilgin, Mehmet, Teşkilât-ı Mahsusa’nın Kafkasya Misyonu ve Ope-
rasyonları, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2017.
Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 ncü Ordu
Harekâtı, I, Genelkurmay Başkanlığı Yayını, Ankara 1993.
Birinci, Ali, “Köprülü Şerif İlden ve Eseri Sarıkamış”, Yeni Türkiye
(Kafkaslar Özel Sayısı-III), Yıl: 21, Sayı: 73 (Temmuz-Aralık
2015), s. 837-840.
Bolnıh, A.G., Morskiye Bitvı Pervoy Mirovoy, Tragediya Oşibok,
Moskova 2002.
Bölükbaşı, Necati, Tarihin Arka Yüzündeki Sarıkamış Harekâtı,
Bilge Sanat Kültür, İstanbul 2016.
Bulut, Faik, “Unutuluş: Sarıkamış/Beyaz Ölüm”, Atlas (Özel Sayı:
En Uzun Yıl 1915) Haziran 2001, s. 6-23.
Cavit Bey, “Birinci Cihan Harbine Türkiye’nin Girmesi: Mali-
ye Nazırı Cavit Bey’in Notları”, Tanin, 15 Birinciteşrin
(Ekim)1944-2 Ağustos 1945.
Cebesoy, Ali Fuat, Millî Mücadele Hatıraları, Temel Yayınları, İs-
tanbul 2000.

290
 Prof. Dr. Tuncay ÖĞÜN

Cemal Paşa, Hatırât (1913-1922), haz. Ahmet Zeki İzgöer, Nehir

Yayınları, İstanbul 2006.
Çakmak, Fevzi, Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi Harekâtı,
(1935 Yılında Harp Akademisinde Verilen Konferanslar), Ge-
nelkurmay Basımevi, Ankara 2005.
Çeliker, Fahri, “Birinci Dünya Harbi’nde Osmanlı
İmparatorluğu’nda Ordu-Hükümet İlişkileri”, İkinci Askeri
Tarih Semineri: Bildiriler, Ankara 1985.
Çolak, Mustafa, Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçeve-
sinde Kafkasya Politikası (1914-1918), Ankara 2006.
---------, Enver Paşa/Osmanlı-Alman İttifakı, Yeditepe yayınevi, İs-
tanbul 2008.
Demir, Sertif, Alev Keskin & Fatma İlhan, “Osmanlı Devleti’nin
Birinci Dünya Savaşı’na Girişi: Karadeniz Baskını”, Askeri
Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı:17 (Şubat,2011), s. 91-133.
Dukakinzade Feridun, Büyük Harb/Türk Cepheleri, Askeri Akade-
miler Kumandanlığı Matbaası, Yıldız 1927.
Emircan, Abdulali-Mehmet Emin Gerger, Büyük Ermenistan Ha-
yali ve Kars’tan Karabağ’a Ermeni Vahşeti, Cemre Yayınları,
İstanbul 1992.
Erbuğ, Merih Baran, Kaybolan Yıllar/Mülazım Ahmet Hilmi’nin
Sarıkamış-Sibirya-Afganistan Hatıraları ve Hayatı, Vadi Ya-
yınları, Ankara 2007.
Erdoğan, Fahrettin, Türk Ellerinde Hatıralarım, Kültür Bakanlığı
Yayınları, Ankara 1998.
Ericson, Edward J., Size Ölmeyi Emrediyorum/Birinci Dünya Sa-
vaşı’nda Osmanlı Ordusu, çev. Tanju Akad, Kitap Yayınevi,
İstanbul 2003.
Eti, Ali Rıza, Bir Onbaşının Doğu Cephesi Günlüğü, Türkiye İş
Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009.
Ezherli, İhsan, Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-1998) ve Osman-
lı Meclis-i Mebusanı (1877-1920), TBMM Kültür, Sanat ve
Yayın Kurulu Yayınları, Ankara 1998.
Görgülü, İsmet, 10 Yıllık Harbin Kadrosu, 1912-1922: Balkan-Bi-
rinci Dünya ve İstiklal Harbi, Türk Tarih Kurumu, Ankara

291
 100 SORUDA SARIKAMIŞ HAREKÂTI

1993.
Göze, Ahmet, Rusya’ da Üç Esaret Yılı, yay. haz. Ergun Göze, Boğa-
ziçi Yayınları, İstanbul 1989.
Guze, Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi’ndeki Muharebeler,
çev. Hakkı, yay. haz. Alev Keskin, Ankara 2007.
Gülboy, Burak, “Birinci Dünya Savaşı’nın Erken Döneminde İn-
giltere’nin Stratejik Yaklaşımının Belirlenmesi” Güvenlik
Stratejileri Dergisi, Yıl: 2009, Cilt: 5, Sayı: 9, s. 51-87.
---------, Birinci Dünya Savaşı Tarihi, Altın Kitaplar Yayınevi, İs-
tanbul 2004.
Güngör, Selahaddin, Kumandanlarımızın Harp Hatıraları, Kanaat
Kitabevi, İstanbul 1937.
Güven, Cemal -Mustafa Zenginbaş, “Amerikan Basınında Sarıka-
mış Muharebesi”, Yeni Türkiye (Kafkaslar Özel Sayısı-III),
Yıl: 21, Sayı: 73 (Temmuz-Aralık 2015), s. 821-836.
Hafız Hakkı Paşa, Hafız Hakkı Paşa’nın Sarıkamış Günlüğü, yay.
haz. Murat Bardakçı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,
İstanbul 2014, s.76.
Halide Edip, “Halas Muharebesi”, Tanin, 28 Teşrinisani 1330 (11
Aralık 1914).
Halil Paşa, “Halil Paşa’nın Hatıraları”, Akşam, 23 Kasım 1967
Hiçyılmaz, Ergun, Esir Kampları/Bana Biraz Hürriyet Yollar mı-
sın?, Beyaz Balina Yayınları, İstanbul 2001.
Hüseyin Cahid, “Beklenilen Gün”, Tanin, 13 Kânunuevvel 1330
(26 Aralık 1914).
, “Türk’ün Ahı”, Tanin, 27 Temmuz 1330 (9 Ağustos 1914).
İhsan Latif (Ali İhsan Paşa), Bir Serencam-ı Harp/Harb-i Umumî
Safahatına Ait Hatırat, Maarif Matbaası, İzmir 1925.
İlter, Aziz Samih, Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi Hatıra-
ları, yay. haz. Zekeriya Türkmen-Elmas Çelik, Genelkur-
may Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yay., Ankara
2007.
İnan, Arı, Enver Paşa’nın Özel Mektupları, İmge Kitabevi, Ankara
1997.

292
 Prof. Dr. Tuncay ÖĞÜN

İrfanoğlu, Ahmet Rıza, Çayeli Beyazsu Köyünden İrfanoğlu İsmail

Efendi’nin Hatıraları/Sarıkamış Esaret ve Sonrası, Dergâh
Yayınları, İstanbul 2017.
İsmail Habib (Sevük), “Sarıkamış”, Cumhuriyet 19 Haziran 1937.
İsmail Hami, “İran İhtilâfnamesi”, Edebiyat-ı Umumiye Mecmuası,
Sayı: 1 (Eylül 1332), s. 10-15
Kalemli, Hüseyin, “Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı Dev-
leti’nde Sansür Uygulaması” Türkiyat Araştırmaları Enstitü-
sü Dergisi (TEAD), Sayı: 62, (Mayıs 2018), s. 509-538.
Karacakaya, Recep vd., Kızılay Arşiv Belgelerinde Birinci Dünya Sa-
vaşı, Seçil Ofset, İstanbul 2018.
Karagöz, Erkan -Konstandinos Kinigopulos, Güneybatı Kafkas-
ya-Kars Rumları ve Konstandinos Kinigopulos’un Anıları, çev.
Despina Eftimyadis, yay. Haz. Bingür Sönmez, Babıali Kül-
tür Yayıncılığı, İstanbul 2016.
Kaşıyuğun, Ali, Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Devleti’nin İttifak
Arayışları ve I. Dünya Savaşına Girişi (1911-1914), Kahra-
manmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-
tüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Kahramanmaraş, 2014.
Kâzım Karabekir, Birinci Cihan Harbine Nasıl Girdik, II, Emre
Yayınları, İstanbul 1995.
, Birinci Cihan Harbine Neden Girdik, I-II, Emre Yayınları,
İstanbul 1995.
Keleşyılmaz, Vahdet, “Belgelerle Türkiye’nin Birinci Dünya Sava-
şı’na Giriş Süreci”, Erdem, XI/31 (Mayıs 1998), s. 139-154
, “Kafkas Harekâtının Perde Arkası”, Atatürk Araştırma
Merkezi Dergisi, XVI/47 (Temmuz 2000), 277-304.
Kırzıoğlu, M. Fahrettin, İnkılâp Tarihi Ders Notlan, Erzurum
1977.
Konukçu, Enver, Ardahan Tarihi, Ardahan Valiliği Kültür Yayın-
ları, Ankara 1999.
Köprülü Şerif (İlden), Sarıkamış, yay. haz. Sami Önal, Türkiye İş
Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2018.
Kuntman, M. Derviş, Bir Doktorun Harp ve Memleket Anıları, der.
Metin Özata, Genelkurmay Basımevi, Ankara 2009.

293
 100 SORUDA SARIKAMIŞ HAREKÂTI

Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanlığı Yayınları,

Ankara 1990.
Kutlu, Cemil, I. Dünya Savaşı’nda Rusya’ daki Türk Savaş Esirleri
ve Bunların Yurda Döndürülmeleri Faaliyetleri, Atatürk Üni-
versitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Basıl-
mamış Doktora Tezi, Erzurum 1997.
M. Larcher, Büyük Harpte Türk Harbi, I-II, çev. Bursalı Mehmet
Nihat, İstanbul 1927.
Maslofski, General Maslofski’nin, Umumî Harpte Kafkas Cephesi
Eserinin Tenkidi, çev. Mütekait Kaymakam Nazmî, Genel-
kurmay Başkanlığı 10’uncu Şube Yayını, Ankara 1935.
Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (İçtimaı Fevkalade), II, Devre: III,
İçtima Senesi: 1, TBMM Basımevi, Ankara 1991.

Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, D: 3, İ: 1, C: 1, TBMM Basımevi,

Ankara 1991.

Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, I, Devre: III, İçtima Senesi: 1,

TBMM Basımevi, Ankara 1991.

Mehmed Emin Resulzade, İran Türkleri (Türk Yurdu ve

Sebilürreşad’ daki Yazıları), Haz. Yavuz Akpınar-İrfan Mu-
tat Yıldırım-Selahattin Çağın, Türk Dünyası Araştırmaları
Vakfı, İstanbul 1993.
Mehmed Emin, Umumi Harpte Osmanlı Cepheleri Vekayii, Erkân-ı
Harbiye Mektebi Matbaası, İstanbul 1338.
Mehmed Kenan, Büyük Harpte İran Cephesi, Büyük Erkânıharbiye
Reisliği Ankara Matbaası, Ankara 1928.
Menteşe, Halil, Osmanlı Mebusun Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin
Anıları, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1986.
Morgenthau, Henry, Büyükelçi Morgenthau’nun Öyküsü, çev. Attila
Tuygan, Belge Yayınları, İstanbul 2017.
Mühlman, Carl, İmparatorluğun Sonu 1914: Osmanlı Savaşa Ne-
den ve Nasıl Girdi?, Çev.: Kadir Kon, İstanbul 2009.
Nikolay, W. Walther, Birinci Dünya Savaşında Alman İstihbaratı,
çev. Emrullah Tekin, Berikan Yayınevi, Ankara 2001.

294
 Prof. Dr. Tuncay ÖĞÜN

Nikolski, Bir Rus Generalinin Anlatımıyla Sarıkamış Harekâtı (12-

24 Aralık 1914), çev. Kaymakam Nazmi, Kariyer Yayıncılık,
İstanbul 2010.
Nusretoğlu, Telman -Resmiye Garayeva, “Türk Tarihinin Hüzün
Adası Nargin”, Uluslararası Türk Savaş Esirleri Sempozyumu
(14-15 Mart 2017, İstanbul), Sultanbeyli Belediyesi Kültür
Yayınları, İstanbul 2018, s. 298-308.
Ortaylı, İlber, Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, Alkım
Yayınevi, İstanbul 2006.
Osman Sıddık, “Sarıkamış Hezimeti”, Âti, 14 Teşrinisani 1334 (14
Kasım 1918).
Osmanlı Belgelerinde Birinci Dünya Harbi, I, Başbakanlık Devlet
Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, İstanbul 2013.
Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Rusya Üsera Murahhası Yusuf Ak-
çura Bey’in Raporu, Dersaadet 1335.

Öğün, Tuncay, Kafkas Cephesi’nin 1. Dünya Savaşı’ndaki Lojistik

Desteği, Dergâh Yayınları, İstanbul 2015.
Öğün, Tuncay, Alfina Sibgatullina, “Türklerin ve Rusların Gözüy-
le 100’üncü Yılına Girerken Karadeniz Baskını ve Osmanlı
Devleti’nin 1. Dünya Savaşı’na Girişi”, History Studies, Vo-
lume 5 Issue 6, Special Issue on Balkan Wars, November
2013, s. 89-111.
Özçelik, Mücahit, Birinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’ deki Esirler,
Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
Özdemir, Hikmet, Salgın Hastalıklardan Ölümler (1914-1918),
Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2010.
Özdemir, Yavuz, Sarıkamış Harekâtı/Bir Savaşın Bilinmeyen Öykü-
sü, Historia Yayınları, İstanbul 2018.
Özdil, Melih, Sarıkamış, Mas Matbaacılık ve Ticaret A.Ş., İstanbul
2018.
Özkan, Vehbi, Esaret Yıllarım/Asteğmen Vehbi Bey’in Sibirya’ dan
Kaçışı, yay. haz. Bingür Sönmez, Babıali Kültür Yayıncılığı,
2017.
Polat Tunçer, İttihatçı Cavit Bey, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2010.

295
 100 SORUDA SARIKAMIŞ HAREKÂTI

Pomiankowski, Joseph, Osmanlı İmparatorluğu’nun Çökü-

şü:1914-1918 I. Dünya Savaşı, çev. K. Turan, İstanbul 1990.
Poznahirev, Vitaliy, “Rusya’nın Türk Savaş Esirlerine Yönelik Po-
litikasının Başlıca Gelişme Aşamaları”, çev. Liaisan Şahin,
Uluslararası Türk Savaş Esirleri Sempozyumu (14-15 Mart
2017, İstanbul), Sultanbeyli Belediyesi Kültür Yayınları, İs-
tanbul 2018, s. 499-508
Poznakhirev, V.V., Turetskiye voyennoplennyye i grazhdanskiye plen-
nyye v Rossii v 1914-1024 gg. [Turkish Military and Civilian
Prisoners of War in Russia in 1914-1924], Nestor-Istoriya,
Sankt-Peterburg 2014.
Poznakhirev, Vitaliy -Alfina Sibgatullina, “İki Osmanlı Paşasının
Rusya’daki Esaret Yılları”, Türk Dünyası Kültür Araştırma-
ları Dergisi, Sayı 3 (Kasım 2015), s. 32-43;
Rus Dışişleri Arşivi’nin Gizli Belgelerinde Osmanlı’nın Cihan Har-
bi’ne Girişi, çev. Azad Ağaoğlu, Ötüken Yayınevi, İstanbul
2018.
Rusya’ daki Üseramız Hakkında Malumat, (basım yeri ve tarihi be-
lirtilmemiş).
Sabis, Ali İhsan, Harp Hatıralarım: Birinci Dünya Harbi, I, Nehir
Yayınları, İstanbul 1990.
Sadıkov, Ramin, “Rus Kaynaklarına Göre Sarıkamış Harekâtı”, Sel-
çuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SUTAD),
Yıl: 25, Sayı: 46 (Ağustos 2019), s. 279-302.
Sağlam, Tevfik, Büyük Harpte 3. Ordu’ da Sıhhî Hizmet, Askeri
Matbaa, İstanbul 1941.
---------, (Tevfik Salim), Lekeli Tifo (18 Nisan’ da Tıp Fakültesinde
Verilen Konferans), Kader Matbaası, İstanbul 1329.
Sait Halim Paşa, “Türkiye’nin Harb-i Umumi’ye İştirakindeki Se-
bepler”, Sebilü’r-Reşad, XX/507 (29 Haziran 1338/29 Hazi-
ran 1922), s. 149-154.
Sanders, Liman von, Türkiye’ de Beş Sene, Haz.: M. Albayrak, Yedi-
tepe Yayınları, İstanbul 2006.
Sarıahmetoğlu, Nesrin, “Neriman Nerimanov ve Nargin Adasın-
daki Esirler”, Uluslararası Türk Savaş Esirleri Sempozyumu

296
 Prof. Dr. Tuncay ÖĞÜN

(14-15 Mart 2017, İstanbul), Sultanbeyli Belediyesi Kültür

Yayınları, İstanbul 2018, s. 263-287.
Sarısaman, Sadık, “Cihad-ı Ekber İlânının Kafkaslardaki Yan-
kıları”, 100. Yılı Münasebetiyle 1. Dünya Savaşı’nda Kafkas
(Doğu) Cephesi Uluslararası Sempozyumu, Atatürk Araştırma
Merkezi Yayını, Ankara 2015, s. 705-724.
Sarıtaş, İbrahim, “Alman İmparatorluğu’nun Türk Dünyasına Yö-
nelik Propaganda Faaliyetleri: Arkeolog Max Freiherr von
Oppenheim ve Doğu Haber Ajansı”. bilig–Türk Dünyası
Sosyal Bilimler Dergisi Sayı: 91 (Güz 2019), s. 113-135.
Sehadoğlu, M. Rıza, Savaşçı Doktorun İzinde/Kırım, Sarıkamış,
Esaret Yılları ve Kurtuluş Savaşı, Remzi Kitabevi, İstanbul
2005.
Selahattin (Selışık), 1. Dünya Savaşı’nda 10. Kolordu ve Sarıkamış
Muharebeleri Hakkında Bir Konferans, yay. haz. Zekeriya
Türkmen-Alev Keskin, Genelkurmay Basımevi, Ankara
2010.
Sezen, Yıldırım, İki Kardeşten Seferberlik Anıları, T.C. Kültür Ba-
kanlığı Yayınları, Ankara 1999.
Shaw, Stanford J., Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu
(Savaşa Giriş), çev. Beyza Sümer Aydaş, Türk Tarih Kuru-
mu Yayınları, Ankara 2014.
, the Ottoman Empire in World War I, II, TTK Yayını, An-
kara 2008.
Sibgatullina, Alfina - Nikolay Retin, “Sarıkamış Harekâtı ve Sava-
şın Generalleri: G. Berhman ve İhsan Paşa”, Turan, Sayı: 29
(2016), s. 113-117.
Sibgatullina, Alfina, “I. Cihan Harbi Dönemi Rus Taşrasında Os-
manlı Esirleri”, Uluslararası Türk Savaş Esirleri Sempozyumu
(14-15 Mart 2017, İstanbul), Sultanbeyli Belediyesi Kültür
Yayınları, İstanbul 2018, s. 251-261.
Sönmez, Bingür -Reyhan Yıldız, Ateşe Dönen Dünya Sarıkamış,
Boyut Yayıncılık, İstanbul 2018.
Stevenson, David, 1914-1918 The History of the First World War,
Penguiın Books, Londra 2005.

297
 100 SORUDA SARIKAMIŞ HAREKÂTI

Şahin, Enis -Fikrettin Yavuz, “İngiliz The Times Gazetesine Göre

Erzurum’un Ruslar Tarafından İşgali (1916)”,Atatürk Dergi-
si, V/3 (Ocak 2007), s. 15-51.
Şenocak, Kemalettin, Gaziler’in Gazisi Rifat Şevki, Emre Basımevi,
2008.
Şeyhun, Ahmet, Said Halim Paşa: Osmanlı Devlet Adamı ve İslamcı
Düşünür (1865-1921), İstanbul 2010.
Şirokorad, A. B., Rusların Gözünden 240 Yıl Kıran Kırana Osmanlı
Rus Savaşları, Kırım, Balkanlar-93 Harbi ve Sarıkamış, çev.
D. A. Batur, Selenge Yayıncılık, İstanbul 2009, s. 467-468.
Talat Paşa, Talat Paşa’nın Anları, haz. Alpay Kabacalı, Kültür Ya-
yınları, İstanbul 2003.
Taşkıran, Cemalettin, I. Dünya Savaşı’nda Türk Esirleri/Ana Ben
Ölmedim, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2001.
Tekir, Süleyman, “Sarıkamış Harekâtı’nda Türk ve Rus Kayıpla-
rı”, Yeni Türkiye (Kafkaslar Özel Sayısı-III), Yıl: 21, Sayı: 73
(Temmuz-Aralık 2015), s. 795-805.
, Birinci Dünya Savaşı Kafkas Cephesi’nde Türk-Rus Müca-
delesi (1914-1917), Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
titüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Kars 2015.
Tokad, M. Fuad, Kibrit Kutusundaki Sarıkamış/Sibirya Günlükleri,
haz. Jack Snowden, Timaş Yayınları, İstanbul 2011.
Tonguç, Faik, 1. Dünya Savaşı’nda Bir Yedek Subayın Anıları, İş
Bankası Yayını, İstanbul, 2015.
Tsurtsumia, Zaza, “Gürcistan Arşivlerine Göre Türk Savaş Esirle-
ri”, Uluslararası Türk Savaş Esirleri Sempozyumu (14-15 Mart
2017, İstanbul), Sultanbeyli Belediyesi Kültür Yayınları, İs-
tanbul 2018, s. 319-358.
Türkmen, Zekeriya, Cepheden Cepheye: Kafkas Cephesi’nin
Dondurucu Soğuğundan Irak Çöllerine 5. Seferi Kuvvetin
(52. Mürettep Tümen) Serüveni”, 100. Yılı Münasebetiyle 1.
Dünya Savaşı’nda Kafkas (Doğu) Cephesi Uluslararası Sem-
pozyumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 2015,
s. 323-360.
Uca, Alaattin, İttihat ve Terakki Liderlerinden Doktor Bahaeddin

298
 Prof. Dr. Tuncay ÖĞÜN

Şakir Bey, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2009.
Ulucutsoy, Hasan, “Birinci Dünya Savaşı’nda Donanma Mecmu-
asının Cihat İlânı Özel Sayısı”, Türkiyat Mecmuası, 28/2,
2018, s. 177-204.
Wallach, Jehuda L., Bir Askeri Yardımın Anatomisi, çev. F. Çeliker,
Ankara 1985.
Yalçın, Hatice, Harp Ceridesi (1.Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi),
Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ya-
yınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Tokat 2008.
Yanıkdağ, Yücel, “Ottoman Prisoners of War in Russia, 1914–22”,
Journal of Contemporary History, Vol 34(1), London 1999, s.
69–85.
Yeşilot, Okan, “Azerbaycan-Nargin Adası’ndaki Bir Türk Esirinin
Hatıratı”, Uluslararası Türk Savaş Esirleri Sempozyumu (14-
15 Mart 2017, İstanbul), Sultanbeyli Belediyesi Kültür Ya-
yınları, İstanbul 2018, s. 309-317.
Yılmaz, Faruk, İmparatorluk Döneminde Türk-Alman İlişkileri:
Goltz Paşa’nın Hatıratı, haz., Berikan Yayınevi, Ankara
2004.
Yılmaz, Veli, 1’inci Dünya Harbi’nde Türk-Alman İttifakı ve Askeri
Yardımlar, İstanbul 1993.
Ziya Şakir, 1914-1918 Cihan Harbini Nasıl İdare Ettik?, Muallim
Fuat Gücüyener Anadolu Türk Kitap Deposu, İstanbul
1944.
Ziya Yergök, Tuğgeneral Ziya Yergök’ ün Anıları/Sarıkamış’tan Esa-
rete (1915-1920), yay. haz. Sami Önal, Remzi Kitabevi, İs-
tanbul 2005.

299