OPRACOWANIE PUBLIKACJI Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP

Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP
GUS, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia
Zakład Wydawnictw Statystycznych
REDAKCJA Paweł Ciecieląg, Ewa Jóźwiak,
Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska
ZESPÓŁ AUTORSKI Dariusz Bruncz, Paweł Ciecieląg, Agnieszka Godfrejów-
Tarnogórska, Grzegorz Gudaszewski, Arkadiusz Góralczyk,
Ewa Jóźwiak, Joanna Kluczyńska, Jarosław Kłaczkow,
Rafał Leszczyński, Zbigniew Pasek,
Joanna Szczepankiewicz-Battek, Jan Szturc,
Agnieszka Zielińska

PROJEKT OKŁADKI I OPRACOWANIE GRAFICZNE Lidia Motrenko-Makuch

Na okładce wykorzystano logotyp i materiały graficzne
Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP.

MAPY Robert Chmielewski

WYKRESY Halina Sztrantowicz
SKŁAD I ŁAMANIE Robert Chmielewski, Paweł Luty
KOREKTA Wydział Korekty ZWS

Publikacja dostępna na http://www.stat.gov.pl

ISBN 978-83-7027-667-6
DRUK Zakład Wydawnictw Statystycznych
00–925 Warszawa, al. Niepodległości 208

Publikacja została przygotowana w Głównym Urzędzie Statystycznym we współpracy

z Kościołem Ewangelicko-Augsburskim w RP
i Kościołem Ewangelicko-Reformowanym w RP.
Poglądy wyrażone w niniejszej publikacji są poglądami autorów poszczególnych rozdziałów
i nie przedstawiają stanowiska GUS.
Przedmowa

W roku 2017 na całym świecie obchodzony był jubileusz 500 lat Reformacji. Było to
nawiązanie do symbolicznej daty 31 października 1517 r., kiedy to teolog Marcin Luter
ogłosił w Wittenberdze 95 tez krytykujących nadużycia związane z praktyką odpustową
oraz rozumieniem pokuty. Reformacja, która miała na celu odnowę Kościoła Zachodnie-
go, uruchomiła procesy, które nie tylko zmieniły sytuację religijną Europy, ale również
zapoczątkowały głębokie przemiany w przestrzeni kulturowej, społecznej, gospodar-
czej i politycznej. Protestantyzm wpłynął na rozwój kultury, języków narodowych,
szkolnictwa, muzyki sakralnej, działalności społecznej oraz świadomości obywatelskiej
w Europie. Idee reformacyjne przenikały także do Polski angażując lokalnych myślicieli
i teologów. Polska w XVI w. była miejscem wolnym od wojen religijnych i stała się nową
ojczyzną dla ludzi prześladowanych z powodu wiary.

Kościoły Ewangelicko-Augsburski i Ewangelicko-Reformowany w Polsce włączyły

się w ogólnoświatowe obchody na płaszczyźnie lokalnej, regionalnej i ogólnopolskiej.
W aktywnościach związanych z jubileuszem uczestniczyły nie tylko Kościoły, ale także
władze lokalne i wojewódzkie oraz instytucje kultury i nauki.

Główny Urząd Statystyczny od przeszło 25 lat gromadzi informacje o Kościołach

i związkach wyznaniowych. Swoje dane upublicznia pokazując współczesny krajobraz
wyznań i religii w Polsce. Podjęcie współpracy nad książką z Kościołami Ewangelicko-
Augsburskim i Ewangelicko-Reformowanym przyczyniło się do powstania pierwszej pu-
blikacji, która omawia nie tylko dane statystyczne, ale też kontekst historyczny i współ-
czesną działalność obu Kościołów. Wymiana doświadczeń i wspólna nad nią praca po-
zwoliła przedstawić tu szeroką tematykę i ukazać różnorodność zagadnień, tak charakte-
rystyczną dla ewangelizmu.
 Obchody jubileuszu pięciuset lat Reformacji miały wymiar szczególny, ponieważ po
raz pierwszy rocznica ogłoszenia 95 tez wspominana jest z perspektywy ponad stulet-
niego ruchu ekumenicznego i 50 lat dialogu z Kościołem Rzymskokatolickim.

Jesteśmy przekonani, że wspólna publikacja dwóch Kościołów ewangelickich oraz

Głównego Urzędu Statystycznego wpisuje się w obchody jubileuszu i mamy nadzieję,
że pozwoli odkryć nowe perspektywy w spojrzeniu na wyznania w Polsce.

Z życzeniami ciekawej lektury

Prezes Głównego Urzędu Statystycznego

dr Dominik Rozkrut

Biskup Kościoła Biskup Kościoła

Ewangelicko-Augsburskiego w RP Ewangelicko-Reformowanego w RP

ks. Jerzy Samiec ks. Marek Izdebski

Wstęp
Niniejsza publikacja stanowi zbiór monogra-
ficznych artykułów poświęconych protestanty-
zmowi i działalności Kościołów ewangelickich:
Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego (luterań-
skiego) oraz Kościoła Ewangelicko-Reformowa-
nego, odzwierciedlających opinie poszczególnych
autorów. Chociaż w prezentowanych artykułach
przeważa ujęcie historyczne i statystyczne, to te-
matyka oraz zakres zawartych tam treści pozwala
czytelnikowi spojrzeć na szerokie spektrum funk-
cjonowania działalności tych Kościołów, nawiązu-
jąc do ich dziedzictwa doktrynalno-teologicznego,
co nabiera szczególnego znaczenia w kontekście
wysiłków ekumenicznych. Bogactwo tego dorob-
ku oraz doświadczeń historycznych jest przyczyn-
kiem do wzajemnego ubogacenia się, współpracy
oraz inspiracji Kościołów chrześcijańskich. Jest to
oparte na postawie szacunku i zrozumienia, wy-
nikającego z tego, co łączy, a nie dzieli, a przede
wszystkim skupionego wokół osoby Jezusa Chry-
stusa i fundamentalnych wartości zawartych
w Jego przesłaniu.
Wiekszość rozdziałów (2, 3, 4, 7, 8, 9, 10 i 11) zo-
stała przygotowana przez autorów zaproszonych
do współpracy przez Kościoły ewangelickie. Roz-
działy 1, 5 i 6 są autorstwa pracowników Głów-
nego Urzędu Statystycznego. Pierwszy rozdział
„Luteranie i reformowani w strukturze wyzna-
niowej Polski” (autorstwa Grzegorza Gudaszew-
skiego i Pawła Ciecieląga) prezentuje strukturę
wyznaniową Polski ze szczególnym uwzględnie-
niem Kościołów protestanckich. Opracowany
został w oparciu o wyniki Narodowego Spisu Po-
wszechnego Ludności i Mieszkań 2011 oraz ba-
danie GUS Wyznania religijne w Polsce.
Rozdział 2 autorstwa Agnieszki Godfrejów-
-Tarnogórskiej i Ewy Jóźwiak przedstawia obecną
strukturę organizacyjną i działalność Kościołów:
Ewangelicko-Augsburskiego w RP i Ewangelicko-
-Reformowanego w RP.
W rozdziale 3 pt. „Wewnątrzewangelickie dąże-
nia ekumeniczne” Dariusz Bruncz omówił wzajemne
relacje ekumeniczne Kościołów Ewangelicko-Augs-
burskiego i Ewangelicko-Reformowanego.
W rozdziale 4 pt. „Luteranie i reformowani
w Polsce wczoraj i dziś” autorzy (Jarosław Kłaczkow
i Agnieszka Zielińska) ukazują dane statystyczne
w kontekście historycznym – zwracają uwagę na
powody zmian, które uwarunkowane były m.in.:
wojną, sytuacją polityczną i emigracją zarobkową.
W kolejnym rozdziale autorstwa Pawła Ciecie-
ląga ukazane zostały – poprzez dane statystyczne
z ostatnich 20 lat (takie, jak liczba: parafii i duchow-
nych, chrztów i ślubów) – różne aspekty życia reli-
gijnego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP
oraz Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP.
Rozdział 6 autorstwa Arkadiusza Góralczy-
ka – „Luteranie i reformowani na świecie” zawie-
ra podstawowe informacje na temat Światowej
Wspólnoty Kościołów Reformowanych i Świato-
wej Federacji Luterańskiej oraz dane statystyczne
o wiernych Kościołów zrzeszonych w tych orga-
nizacjach. Ponadto zostały tu ujęte krótkie opisy
dwóch mniejszych organizacji luterańskich o zasię-
gu międzynarodowym, tj. Międzynarodowej Rady
Luterańskiej oraz Wyznającej Konferencji Luterań-
skiej. Został tam także poruszony temat ordynacji
kobiet w Kościołach luterańskich i reformowanych.
„Ewangelicy polscy – wybitne postaci” to ko-
lejny rozdział publikacji (autorstwa: Jana Szturca,
Ewy Jóźwiak, Agnieszki Godfrejów-Tarnogórskiej,
i Rafała Leszczyńskiego), w którym przedstawiono
krótkie biogramy wybitnych przedstawicieli pol-
skiego protestantyzmu.

W rozdziale 8 autorstwa Joanny Kluczyńskiej
zaprezentowano zarys działalności diakonijnej Ko-
ściołów: Ewangelicko-Augsburskiego w RP i Ewan-
gelicko-Reformowanego w RP.
Dziedzictwo kulturowe protestantyzmu na
ziemiach polskich zostało ukazane przez Joannę
Szczepankiewicz-Battek w rozdziale 9.
10 rozdział autorstwa Rafała Leszczyńskiego
(seniora) przedstawia dzieje Reformacji na świecie
i w Polsce, skupiając się na początkach ruchu refor-
macyjnego, ukazuje jego wpływ na życie politycz-
ne, społeczne i gospodarcze, a także znaczenie,
jakie Reformacja odegrała w rozwoju kultury.
W końcowym rozdziale Zbigniew Pasek za-
prezentował przegląd działających na ziemiach
polskich Kościołów protestanckich oraz wspól-
not chrześcijańskich i grup wywodzących się
z protestantyzmu.
Niniejsze opracowanie zamyka chronologia
najważniejszych wydarzeń związanych z prote-
stantyzmem w Polsce i na świecie.
Autorzy publikacji postawili sobie za cel uka-
zanie dziejów Reformacji w Polsce w aspekcie ilo-
ściowym (w miarę dostępności źródeł). Nie zawsze
jednak zgromadzenie danych statystycznych było
możliwe – dotyczy to przede wszystkim wydarzeń
historycznych mających miejsce przed odzyska-
niem przez Polskę niepodległości w 1918 r. Okres
II RP dzięki przeprowadzonym w 1921 i 1931 r.
spisom powszechnym, w których pytano o przy-
należność wyznaniową, jest pod tym względem
dobrze udokumentowany. Po II wojnie światowej
informacje statystyczne dotyczące wyznań były
zbierane jedynie przez Urząd do Spraw Wyznań,
a pytanie o wyznanie nie pojawiło się w spisach
powszechnych. Tematyka wyznań wróciła do
polskiej statystyki publicznej wraz ze zmianami
ustrojowymi dopiero na przełomie lat 80. i 90.
ubiegłego wieku. Okres ten przyniósł Polsce także
500 lat Reformacji w Polsce
swobodny napływ prądów religijno-filozoficznych
oraz liberalizację prawa wyznaniowego. Spowo-
dowało to rozkwit w dziedzinie rejestracji nowych
wyznań oraz tych Kościołów, które funkcjonowa-
ły w Polsce od lat, lecz nie mogły uzyskać statusu
związku wyznaniowego. W okresie 1985-1989 za-
rejestrowano 17, a w latach 1990-1998 – 113 Ko-
ściołów i związków wyznaniowych. Na początku
lat 90. XX w. Główny Urząd Statystyczny rozpoczął
badania statystyczne nad Kościołami i związkami
wyznaniowymi działającymi w Polsce (badanie
Wyznania religijne w Polsce). Wprowadzono sta-
tystyczną ankietę wyznaniową wypełnianą przez
poszczególne wyznania na zasadzie dobrowolno-
ści. Badaniem tym objęte zostały obok nowych
wyznań także Kościoły funkcjonujące w Polsce od
wieków, w tym Kościół Ewangelicko-Augsburski
w RP i Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP.
Tematyka ta wróciła także do przeprowadzonego
w 2011 r. spisu powszechnego. Po 80 latach prze-
rwy w spisie powszechnym znów zadano pytanie
o przynależność wyznaniową.
Publikacja, którą oddajemy w Państwa ręce
jest owocem istniejącej od początku lat 90. XX w.
współpracy Głównego Urzędu Statystycznego
z Kościołami – Ewangelicko-Augsburskim w RP
i Ewangelicko-Reformowanym w RP w dziedzinie
statystyki.
Składamy serdeczne podziękowania wszyst-
kim, którzy przyczynili się do powstania niniej-
szej publikacji, w szczególności Prezesowi oraz
Kierownictwu GUS, przedstawicielom Kościołów
Ewangelicko-Augsburskiego w RP i Ewangelic-
ko-Reformowanego w RP, Dyrekcji i Pracownikom
Zakładu Wydawnictw Statystycznych GUS, jak rów-
nież Autorom poszczególnych rozdziałów i zdjęć.
Zespół redakcyjny:
Paweł Ciecieląg, Ewa Jóźwiak,
Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska
Spis treści

1 Luteranie i reformowani w strukturze wyznaniowej Polski (Grzegorz Gudaszewski, Paweł

Ciecieląg) ……………………………………………………………………………… 9
2 Funkcjonowanie i struktury organizacyjne Kościołów. Kościół Ewangelicko-Augsburski,
Kościół Ewangelicko-Reformowany (Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska, Ewa Jóźwiak) …… 21
3 Wewnątrzewangelickie dążenia ekumeniczne (Dariusz Bruncz) ………………………… 47
4 Luteranie i reformowani w Polsce wczoraj i dziś (Jarosław Kłaczkow, Agnieszka Zielińska) …… 53
5 Aktywność Kościołów ewangelickich w świetle danych statystycznych (Paweł Ciecieląg) … 73
6 Luteranie i reformowani na świecie (Arkadiusz Góralczyk) ……………………………… 87
7 Ewangelicy polscy – wybitne postaci (Jan Szturc, Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska, Ewa
Jóźwiak, Rafał Leszczyński)……………………………………………………………… 121
8 Zarys historii działalności diakonijnej Kościołów Ewangelicko- Augsburskiego i Ewangelicko-
Reformowanego w Polsce (Joanna Kluczyńska) ………………………………………… 143
9 Dziedzictwo kulturowe protestantyzmu na ziemiach polskich (Joanna Szczepankiewicz-Battek).. 153
10 Reformacja na świecie i w Polsce (Rafał Leszczyński) …………………………………… 179
11 Wyznania protestanckie w Polsce współczesnej wraz z wykazem w układzie działowym
(Zbigniew Pasek) ……………………………………………………………………… 201
Chronologia najważniejszych wydarzeń ………………………………………………… 211
Notki o autorach ……………………………………………………………………… 220
9
1 500 lat Reformacji w Polsce

Jednym z najlepszych źródeł pozyskiwania in-
formacji statystycznych mówiącym o strukturze
wyznaniowej jest spis powszechny. Dokładnych
informacji o strukturze wyznaniowej Polski okre-
su międzywojennego dostarczyły dwa spisy po-
wszechne przeprowadzone w 1921 r. i w 1931 r.
II wojna światowa przyniosła Polsce ogromne
straty ludzkie oraz przyczyniła się do zmian tery-
torialnych, jakie nastąpiły po jej zakończeniu1, co
miało znaczący wpływ na strukturę wyznanio-
wą i narodowościową społeczeństwa polskiego.
W okresie PRL-u temat przynależności wyznaniowej

Tabl. 1. Struktura wyznaniowa Polski według deklarowanej przynależności do wyznania w 2011 r. –

dane NSP 2011
Ogółem W % ogółu W % ogółu udzielających odpo-
Przynależność do wyznania
(w tys.) ludności wiedzi na pytanie o wyznanie
Ogółem 38 511,8 100,00 x
Udzielający odpowiedzi na pytanie o przyna-
35 151,4 91,27 100,00
leżność wyznaniową
należący do wyznania 34 222,0 88,86 97,36
Kościół katolicki (obrządek łaciński) 33 728,7 87,58 95,95
Kościół prawosławny 156,3 0,41 0,44
Związek Wyznania Świadków Jehowy 137,3 0,36 0,39
Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP 70,8 0,18 0,20
Kościół Greckokatolicki
33,3 0,09 0,09
(obrządek bizantyjsko-ukraiński)
Kościół Zielonoświątkowy RP 26,4 0,07 0,08
Kościół Starokatolicki Mariawitów RP 10,0 0,03 0,03
Kościół Polskokatolicki RP 8,8 0,02 0,03
Kościół Chrześcijan Baptystów RP 6,0 0,02 0,02
Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP 1,2 0,00 0,00
Inne 43,2 0,12 0,13
nienależący do żadnego wyznania 929,4 2,41 2,64
Odmawiający odpowiedzi na pytania
2 733,8 7,10 x
o wyznanie
Nie ustalono 626,6 1,63 x

1
1939–1945 PRO MEMORIA, Warszawa 2015, GUS.

10
był z powodów ideologicznych pomijany we
wszystkich sześciu spisach ludności (przeprowa-
dzonych w: 1946 r., 1950 r., 1960 r., 1970 r., 1978 r.
i w 1988 r.). Pytanie o wyznanie nie zostało
uwzględnione także w pierwszym powszech-
nym spisie ludności, przeprowadzonym w wol-
nej Polsce, który odbył się w 2002 r. Idea badania
wyznania w spisie powszechnym nie uzyskała
wówczas należytego wsparcia, w obliczu sprze-
ciwu formułowanego głównie z pozycji ochrony
wolności osobistych i dopatrywania się przeszkód
formalnoprawnych.
Wszystkie te przeciwności zostały przezwycię-
żone w trakcie dyskusji nad zakresem tematycz-
nym NSP 2011, w wyniku czego, w tym spisie,
pytanie o przynależność wyznaniową zostało za-
dane na zasadach dobrowolności, a respondenci
mieli możliwość nieudzielenia na nie odpowiedzi.
Wyniki NSP 2011 wskazują, że zdecydowana
większość (przeszło 34,22 mln, prawie 89%) społe-
czeństwa polskiego identyfikuje się z instytucjami
wyznaniowymi, uznając siebie za członków – wier-
nych, sympatyków Kościołów, związków wyznanio-
wych i ruchów religijnych. 7,10% osób odmówiło
odpowiedzi na to pytanie, zaś od 1,63% nie uzyska-
no żadnego stanowiska. Wśród osób udzielających
odpowiedzi na pytanie o przynależność wyznanio-
wą 97,36% zadeklarowało, że czuje się członkiem
jakiegoś Kościoła bądź wyznania religijnego, a je-
dynie 2,64% określiło siebie jako nienależących do
żadnego wyznania.
Niespełna 88% ogółu ludności i prawie 96% po-
pulacji osób o rozpoznanym statusie wyznaniowym
(udzielających odpowiedzi na pytanie o wyznanie)
zalicza się do wiernych Kościoła katolickiego (ob-
rządku łacińskiego). Pozostałe deklaracje mają już
2
W kategoryzacji tej zastosowano kryterium statystyczne oraz doktrynalno-historyczne.
11
charakter wyraźnie mniejszościowy. Wśród udzie-
lających odpowiedzi na to pytanie 0,44% zadekla-
rowało przynależność do Kościoła prawosławnego,
a 0,39% czuje się członkami Związku Wyznaniowe-
go Świadków Jehowy. Czwartym co do wielkości
wyznaniem w Polsce są luteranie – wierni Kościoła
Ewangelicko-Augsburskiego w RP, którzy stanowią
0,20% ogółu osób o określonym statusie wyzna-
niowym. Znacznie niższe odsetki (poniżej 0,1%)
odnotowano w przypadku pozostałych Kościołów
i związków wyznaniowych.
Przynależność wyznaniowa zaprezentowana
według kilkupoziomowej kategoryzacji wyznań,
obrządków i innych rodzajów samookreśleń religij-
no-wyznaniowych2, która została opracowana na
potrzeby usystematyzowania danych wyznanio-
wych pochodzących z Narodowego Spisu Ludno-
ści i Mieszkań w 2011 r., wskazuje na zdecydowaną
przewagę deklaracji członków Kościołów chrześci-
jańskich (ponad 34,20 mln, 88,9% ogółu ludno-
ści). Wśród nich największą grupą jest katolicyzm
(87,7% ogółu ludności) z Kościołem katolickim,
a następnie chrześcijaństwo wschodnie (0,4%)
z Kościołem prawosławnym, nurt badaczy Pisma
Świętego (0,4%) ze Związkiem Wyznaniowym
Świadków Jehowy oraz Kościoły protestanckie
i wywodzące się z tradycji protestanckiej (0,3%).
Członkowie innych religii w Polsce to łącznie nie-
spełna 18 tys. osób.
Wśród Kościołów protestanckich najliczniej-
szy jest Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP
(niespełna 71 tys. członków), drugim co do wiel-
kości jest Kościół Zielonoświątkowy w RP (prze-
szło 26 tys. członków). Przynależność do Kościoła
Ewangelicko-Reformowanego w RP w spisie za-
deklarowało 1 179 osób.
1 500 lat Reformacji w Polsce

Tabl. 2. Ludność Polski według kategorii wyznań – rodzajów i nurtów religii w 2011 r. – dane NSP 2011
Odsetek
Odsetek
Przynależność wyznaniowa według rodzajów religii, Ogółem udzielających
ogółu
nurtów religijnych i grupy wyznań (w tys.) odpowiedzi na
ludności
wyznanie
Ogółem 38 511,8 100,0 x
Udzielający odpowiedzi na pytanie o wyznanie 35 151,4 91,3 100,0
należący do wyznania 34 222,0 88,9 97,4
chrześcijaństwo 34 202,7 88,8 97,3
katolicyzm 33 782,0 87,7 96,1
Kościół katolicki 33 762,3 87,7 96,0
starokatolicyzm 19,7 0,1 0,1
chrześcijaństwo wschodnie (ortodoksyjne) 157,0 0,4 0,4
prawosławie 156,6 0,4 0,4
chrześcijańskie Kościoły orientalne 0,4 0,0 0,0
Kościoły protestanckie i tradycji protestanckiej 122,6 0,3 0,3
nurt Badaczy Pisma Świętego 140,0 0,4 0,4
Świadkowie Jehowy 137,3 0,4 0,4
wyznania Badaczy Pisma Świętego 2,7 0,0 0,0
inne chrześcijańskie 1,0 0,0 0,0
islam 5,1 0,0 0,0
judaizm 0,8 0,0 0,0
buddyzm 6,0 0,0 0,0
hinduizm 0,9 0,0 0,0
pogaństwo (rodzimowierstwo) i neopogaństwo 0,9 0,0 0,0
inne religie 3,9 0,0 0,0
deklaracje wyrażające stosunek do wiary 1,8 0,0 0,0
nienależący do żadnego wyznania 929,4 2,4 2,6
Odmawiający odpowiedzi na pytanie o wyznanie 2 733,8 7,1 x
Nie ustalono 626,6 1,6 x

12
Tabl. 3. Kościoły protestanckie liczące według deklaracji ludności w NSP 2011
co najmniej 500 członków

W%
ogółu
W%
Ogółem udzielających
Przynależność do wyznania religijnego ogółu
(w tys.) odpowiedzi
ludności
na pytanie
o wyznanie

Kościoły protestanckie i tradycji protestan-

ckiej – razem 122,6 0,30 0,30
w tym:
Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP 70,77 0,18 0,20
Kościół Zielonoświątkowy w RP 26,43 0,07 0,08
Kościół Chrześcijan Baptystów w RP 5,98 0,02 0,02
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP 4,95 0,01 0,01
Kościół Wolnych Chrześcijan w RP 1,64 0,00 0,00
Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP 1,18 0,00 0,00
Ewangeliczny Kościół Chrześcijański 1,00 0,00 0,00
Wspólnota Kościołów Chrystusowych 0,86 0,00 0,00
Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w RP 0,79 0,00 0,00
Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP 0,74 0,00 0,00
Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna w RP 0,62 0,00 0,00
Kościół Chrystusowy 0,60 0,00 0,00
Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej 0,54 0,00 0,00

Na mapie 1 zaznaczono powiaty, w których w woj. śląskim i warmińsko-mazurskim. Są to

co najmniej 300 osób zadeklarowało w NSP 2011
przynależność do któregoś z Kościołów prote-
stanckich, a jednocześnie ich udział wśród ogółu
mieszkańców osiągnął wartość 0,1%. Powiaty,
w których odnotowano najwyższy udział wier-
nych Kościołów protestanckich znajdują się
przede wszystkim powiaty z udziałem deklaru-
jących przynależność do Kościoła Ewangelicko-
-Augsburskiego przekraczającym 1%, znajdujące
się w woj. śląskim: cieszyński (18,05%), pszczyń-
ski (2,53%), bielski (2,45%), miasto Bielsko-Biała
(1,62%), i miasto Jastrzębie Zdrój (1,38%) oraz

13
1 500 lat Reformacji w Polsce

Mapa 1. Ludności deklarującej przynależność do Kościołów protestanckich w 2011 r.

Słupsk Gdynia
Sopot
Gdańsk

Koszalin kętrzyński Suwałki

Świnoujście Elbląg
giżycki
olsztyński
ostródzki Olsztyn mrągowski

Szczecin Grudziądz szczycieński

Bydgoszcz
Toruń Ostrołęka Łomża
Białystok

Gorzów Wlkp. hajnowski

Włocławek Płock
Poznań
Konin
Warszawa Siedlce
Zielona Góra
Skierniewice Biała
Leszno Podlaska
nowosolski Kalisz Łódź
żarski głogowski
polkowicki Piotrków Radom
Trybunalski
bełchatowski
Legnica Lublin
Wrocław
Chełm
kluczborski
Jelenia Góra Częstochowa
opolski Kielce
Opole Zamość
tarnogórski Tarnobrzeg
nyski
Kościół Chrześcijan Baptystów 1 5 Dąbrowa
3 1161028 Gór.
b kłodzki 9
0,16% 4 15Jaworzno
Tychy
7 1213 13
0,10 wodzisławski pszczyński Kraków Rzeszów
Bielsko Tarnów
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego Jastrzębie Zdrój cieszyńskiBiała
bielski Przemyśl
b
0,20% Krosno
Nowy Sącz
0,10 Częstochowa

Kościół Ewangelicko-Reformowany
0,29 tarnogórski
b 1 Bytom 8 Siemianowice Śląskie
0,37% 1 5 Dąbrowa Górnicza
0,10 0,30 3 11 102 8 2 Chorzów 9 Sosnowiec
6 4 9
3 Gliwice 10 Świętochłowice
Jaworzno
13
Mysłowice 4 Katowice 11 Zabrze
Kościół Zielonoświątkowy wodzisławski
7
12
pszczyński Tychy 5 Piekary Śląskie 12 Żory
0,29 0,49 6 Ruda Śląska
b bielski 13 mikołowski
0,66% Jastrzębie Bielsko Biała 7 Rybnik
Zdrój cieszyński
0,10 0,30 0,5

Kościół Ewangelicko-Augsburski
0,29 0,49 0,69 0,99 4,99
b
18,05%
0,10 0,30 0,50 0,70 1,00 5,00
a Kościoły o co najmniej 0,1% deklaracji w powiecie. Zaprezentowano dane o konkretnych deklaracjach wyznaniowych, które w danym powiecie osiągnęły liczbę co najmniej 300.
b Maksymalna procentowa wartość przynależność do wyznania w powiecie.
Ź r ó d ł o: NSP 2011.

14
w woj. warmińsko-mazurskim: mrągowski (1,52%)
i kętrzyński (1,00%). Wierni Kościoła Ewangelicko-
Augsburskiego znajdują się też w woj. opolskim
w powiecie kluczborskim (0,64%) i opolskim
(0,26%). Dosyć liczną zbiorowość tworzą też
w Warszawie (2,8 tys. deklaracji, co stanowi 0,16%
mieszkańców Warszawy) oraz Wrocławiu i Łodzi
(po 0,8 tys. osób). Członkowie Kościoła Ewange-
licko-Reformowanego najliczniejszą zbiorowość
tworzą w powiecie bełchatowskim w woj. łódz-
kim (421 osób, co stanowi 0,37%). Obok licznej
grupy luteran w powiecie cieszyńskim mieszka
też ponad 1,1 tys. (0,64%) wiernych Kościoła Zie-
lonoświątkowego i 360 Kościoła Adwentystów
Dnia Siódmego, co stanowi 0,2% mieszkańców
powiatu. Wierni Kościoła Zielonoświątkowego do-
syć liczne zbiorowości tworzą też w południowo-
zachodniej Polsce – w powiatach: polkowickim
(0,58%), żarskim (0,45%), głogowskim (0,41%),
mieście Legnica (0,41%), nowosolskim (0,39%),
nyskim (0,24%), w mieście Zabrze (0,23%), kłodz-
kim (0,22%), a także we wschodniej Polsce –
w powiecie hajnowskim (0,66%). W mieście Bia-
łystok odnotowano niespełna 0,5 tys. deklaracji
(co stanowi 0,16% mieszkańców) przynależności
do Kościoła Chrześcijan Baptystów.
Innym źródłem informacji o wyznaniach w Pol-
sce są również realizowane przez GUS badania
Statystyka obrządków Kościoła katolickiego w Polsce
oraz Wyznania religijne w Polsce prowadzone co-
rocznie od 1990 r. na formularzu AW-01. Badanie
to ma charakter sprawozdawczy i swym zakresem
podmiotowym obejmuje poza Kościołem ka-
tolickim wszystkie działające w Polsce Kościoły
i inne związki wyznaniowe, zarówno te funkcjo-
nujące na podstawie odrębnych ustaw jak i te
wpisane do Rejestru Kościołów i innych związków
wyznaniowych prowadzonego przez Ministerstwo
Spraw Wewnętrznych i Administracji. Zakres da-
nych pozyskiwanych przy pomocy ankiety AW-01
obejmuje przede wszystkim podstawowe parame-
try statystyczne, takie jak liczba: członków, duchow-
nych, jednostek organizacyjno-terytorialnych
różnego poziomu, obiektów sprawowania kultu,
udzielonych chrztów lub innych form inicjacji reli-
gijnej oraz ślubów. Tabela 4 prezentuje zestawienie
danych o Kościołach protestanckich i wywodzących
się z tradycji protestanckiej w Polsce.

Tabl. 4. Wykaz Kościołów protestanckich oraz wywodzących się z tradycji protestanckiej w Polsce
według stanu posiadanych na ich temat danych/informacji
Jednostki
kościelne Dane
Nazwa Wiernia Duchowni
(parafie, za rokb
zbory)
Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP 61 582 133 184 2016
Kościół Zielonoświątkowy w RP 24 095 239 376 2016
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP 9 565 147 61 2016
Nowoapostolski Kościół w Polsce 5 437 52 86 2016
Kościół Chrystusowy w RP 5 361 41 329 2016
Kościół Chrześcijan Baptystów w RP 5 390 93 61 2016

15
1 500 lat Reformacji w Polsce

Tabl. 4. Wykaz Kościołów protestanckich oraz wywodzących się z tradycji protestanckiej w Polsce
według stanu posiadanych na ich temat danych/informacji (cd.)
Jednostki
kościelne
Nazwa Wierni a
Duchowni Dane za rokb
(parafie,
zbory)
Kościół Boży w Chrystusie 4 938 69 187 2016
Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP 4 455 42 29 2016
Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP 3 445 10 8 2016
Kościół Wolnych Chrześcijan w RP 3 058 42 97 2016
Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w RP 2 149 43 71 2016
Kościół Boży w Polsce 1 946 37 127 2016
Kościół Chrystusowy 1 706 13 13 2012
Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich
1 659 13 67 2016
w Polsce (Mormoni)
Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej 1 310 50 47 2016
Misja Pokoleń 1 200 - 1 2016
Ewangeliczny Kościół Chrześcijański 1 003 . . NSP 2011
Ewangeliczna Wspólnota Zielonoświątkowa 600 7 69 2016
Ewangeliczny Związek Braterski 530 21 15 2016
Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego 505 21 44 2016
Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa 476 . . NSP 2011
Kościół Ewangeliczny w RP 438 . . NSP 2011
Stowarzyszenie Zborów Chrześcijan w RP 425 3 - 2016
Centrum Chrześcijańskie „Kanaan” 306 9 20 2016
Centrum Chrześcijańskie „Miecz Ducha” 200 1 5 2015
Wspólnota Unitarian Uniwersalistów w RP 200 4 5 2016
Kościół Prezbiteriański 100–199 . . NSP 2011
Zbór Wolnych Chrześcijan 100–199 . . NSP 2011
Chrześcijański Kościół „Dobra Nowina” 100–199 . . NSP 2011
Zbór Ewangeliczny „Agape” w Poznaniu 193 4 16 2014
Kościół Chrześcijański w Duchu Prawdy i Pokoju 184 3 7 2016
Wspólnota Chrześcijańska „Wrocław dla Jezusa” 180 1 28 2010

16
Tabl. 4. Wykaz Kościołów protestanckich oraz wywodzących się z tradycji protestanckiej w Polsce
według stanu posiadanych na ich temat danych/informacji (cd.)
Jednostki
kościelne
Nazwa Wierni a
duchowni Dane za rokb
(parafie,
zbory)
Zbór Stanowczych Chrześcijan w RP 157 3 9 2016
Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna 150 1 12 2013
Zbory Boże Chrześcijan Dnia Siódmego 146 7 7 2016
Kościół Chrześcijański „Słowo Wiary” 142 4 6 2016
Kościół Dobrej Nadziei 118 1 2 2016
Unia Ewangelikalna w RP 107 1 3 2016
Zbór w Wodzisławiu Śląskim 105 1 3 2016
Kościół Armia Zbawienia w RP 104 4 6 2016
Kościół Chrześcijański „Arka” w Poznaniu 103 1 3 2011
Chrześcijańskie Centrum „Pan jest Sztandarem” -
100 1 3 2016
Kościół w Tarnowie
Zrzeszenie Kościołów Chrystusowych w RP 1–99 . . NSP 2011
Jednota Braci Polskich 1–99 . . NSP 2011
Zbór Ewangelicko-Baptystyczny 1–99 . . NSP 2011
Kościół „Chrystus dla Wszystkich” 1–99 . . NSP 2011
Kościół Dobrego Pasterza 1–99 . . NSP 2011
Społeczność Chrześcijańska „Miejsce Odnowienia” 1–99 . . NSP 2011
Chrześcijański Kościół Dobra 1–99 . . NSP 2011
Polski Ewangeliczny Kościół Braterski 1–99 . . NSP 2011
Kościół Chrześcijański w Warszawie 1–99 . . NSP 2011
Kościół Unitariański 1–99 . . NSP 2011
Kościół Jezusa Chrystusa Wiary Chrześcijańskiej 1–99 . . NSP 2011
Kościół „Ekklesia” w Warszawie 1–99 . . NSP 2011
Kościół Chrześcijański Nowe Życie 1–99 . . NSP 2011
Miejscowy Kościół w Lublinie 1–99 . . NSP 2011
Kościół Anglikański w Polsce 1–99 . . NSP 2011
Zbór Ewangeliczny „Betel” w Warszawie 1–99 . . NSP 2011

17
1 500 lat Reformacji w Polsce

Tabl. 4. Wykaz Kościołów protestanckich oraz wywodzących się z tradycji protestanckiej w Polsce
według stanu posiadanych na ich temat danych/informacji (cd.)
Jednostki
kościelne
Nazwa Wierni a
Duchowni Dane za rokb
(parafie,
zbory)
Ruch Chrześcijański Mt28 - 1 97 2016
Kościół Chrześcijański „Jezus Żyje” 95 6 15 2011
Kościół „Chrześcijańska Wspólnota Jordan” 90 1 6 2016
Misja „Centrum Służby Życia” 77 1 3 2016
Chrześcijański Związek Wyznaniowy „Źródło” 76 1 3 2011
Kościół Chrześcijański „Wieczernik” 70 1 4 2015
Zbór Chrześcijański w RP 65 3 7 2016
Warszawski Kościół Chrystusowy 52 . . 1998
Zbór Ewangelicznych Chrześcijan w Duchu
50 1 1 2011
Apostolskim
Centrum Chrześcijańskie „Nowa Fala” 50 1 1 2010
Ursynowska Społeczność Ewangeliczna 40 1 3 2005
Biblijny Kościół Baptystyczny 36 2 3 2010
Chrześcijański Kościół „Maranatha” w Wiśle 35 1 5 2014
Kościół Pentakostalny w RP 33 1 5 2016
Kościół Reformowany Adwentystów Dnia Siódmego
32 3 2 2016
w Polsce
Adwentyści Dnia Siódmego – Ruch Reformacyjny 30 1 6 2016
Kościół Jezusa Chrystusa w Werbkowicach 30 1 3 2010
Centrum Biblijne „Jezus Jest Panem” 29 1 4 2010
Wspólnota Chrześcijańska „Pojednanie” 27 1 4 2016
Zbór Ewangelii Łaski 27 1 1 2016
Chrześcijańska Wspólnota „Jezus Panem” 24 1 3 2010
Kościół w Radomiu 24 1 2 1999
Kościół Chrześcijan w Rybniku 19 1 2 2016
Kościół Jezusa Chrystusa „Syjon” w Rzeszowie 17 1 3 2016

18
Tabl. 4. Wykaz Kościołów protestanckich oraz wywodzących się z tradycji protestanckiej w Polsce
według stanu posiadanych na ich temat danych/informacji (dok.)
Jednostki
kościelne
Nazwa Wierni a
Duchowni Dane za rokb
(parafie,
zbory)
Kościół Jezusa Chrystusa w Kamiennej Górze 16 1 3 1996
Zbór w Opolu - „Społeczność Wywołanych” 16 1 3 2015
a W przypadku danych z NSP liczba osób deklarujących przynależność do Kościołów protestanckich wiernych podana
w przedziałach.
b Dane pochodzą z badania GUS Wyznania religijne w Polsce albo z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011.

Warszawa – kościół baptystów (fot. Paweł Ciecieląg)

19
1 500 lat Reformacji w Polsce

Różnorodność protestantyzmu

Huteryci

Menonici
Amisze

ANABABTYŚCI
Purytanie

Kwakrzy
Baptyści

Kościoły Kościoły
ewangelicko- Chrystusowe
-reformowane
KALWINIŚCI

Remonstraci
Adwentyści

METODYŚCI
Armia Zbawienia
Ruch uświęceniowy

ANGLIKANIE Zielonoświątkowcy

Pietyści
LUTERANIE

Kościoły luterańskie

1517 1600 1700 1800 1900 2000

REFORMACJA

20
5
2 500 lat Reformacji w Polsce
NAUKA I ORGANIZACJA KOŚCIOŁA
Kościół Ewangelicko-Augsburski
Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce na-
leży do rodziny Kościołów luterańskich. W swojej
nazwie odnosi się do Ewangelii, Dobrej Nowiny
o Jezusie Chrystusie oraz wyznania wiary złożo-
nego w 1530 r. w Augsburgu. Kościoły luterań-
skie powstały na gruncie Reformacji niemieckiej
i w konsekwencji wystąpienia ks. dr. Marcina
Lutra.
Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce
nawiązuje do czterech zasad reformacyjnych,
streszczających naukę biblijną: solus Christus –
jedynie Jezus Chrystus jest Zbawicielem, nie ma
innych pośredników między Bogiem a człowie-
kiem; sola Scriptura – jedynie Pismo Święte jest
źródłem poznania objawienia Boga i drogowska-
zem w życiu każdego chrześcijanina; sola gratia
per fidem – jedynie z Bożej łaski przez wiarę czło-
wiek grzeszny jest usprawiedliwiony, wiara jest
darem i wiąże się z odpowiedzialnością człowieka
Warszawa – Ołtarz w kościele ewangelicko-augsburskim
Św. Trójcy (fot. Danuta Matloch)
22
przed Bogiem za siebie, ludzi i wszelkie stworze-
nie oraz solum Verbum – jedynie poprzez Słowo
Boże głoszone w kazaniu i sakramentach Duch
Święty budzi wiarę. Luteranie oddają cześć Trój-
jedynemu Bogu – Ojcu, Synowi i Duchowi Świę-
temu, nie praktykują kultu świętych i Marii.
Kościół jest jeden, święty, powszechny i apo-
stolski. Jest też wspólnotą świętych, w której wier-
nie zwiastowana jest Ewangelia i zgodnie z nią
udzielane są sakramenty. Luteranie uznają dwa
sakramenty, które ustanowił Jezus Chrystus –
Chrzest Św. i Komunię Św. (Wieczerzę Pańską).
W Kościele praktykuje się Chrzest niemowląt,
a Wieczerza udzielana jest wszystkim pod dwoma
postaciami. Spowiedź jest ważnym elementem
życia duchowego, polega na wyznaniu grzechów
i przyjęciu odpuszczenia. Praktykowana jest spo-
wiedź: indywidualna przed Bogiem, przed spo-
wiednikiem oraz spowiedź powszechna w trakcie
nabożeństwa.
Ważnym elementem luterańskiej tożsamości jest
nauka o powszechnym kapłaństwie ochrzczonych.
Zakłada ona, że każda ochrzczona osoba dzięki
Jezusowi Chrystusowi, Arcykapłanowi, ma udział
we wspólnym duchowym kapłaństwie. Łaska Boża
i zbawienie czynią wszystkich chrześcijan równymi
wobec Boga, a także odpowiedzialnymi za Kościół.
Luteranizm stworzył własne księgi wyznaniowe
(symboliczne), które są wyznaniem wiary Kościoła
i przedstawiają wykład jego nauki. Będąc jednak
podporządkowane Pismu Świętemu nie ograni-
czają możliwości aktualnego odczytywania Pisma
i refleksji teologicznej.
W Deklaracji Wstępnej Zasadniczego Prawa
Wewnętrznego (ZPW) z 1996 r. podkreśla się, że
„Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypo-
spolitej Polskiej jest społecznością ochrzczonych
w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego, budującą
Mapa 1. Diecezje Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce w 2015 r.

Słupsk Sopot
Koszalin Elbląg Kętrzyn Giżycko
Suwałki
Mrągowo Ryn
Olsztyn Mikołajki
Sorkwity
Ostróda Pasym Pisz
Grudziądz Szczytno
Szczecin DIECEZJA Nidzica DIECEZJA MAZURSKA
POMORSKO-WIELKOPOLSKA
Działdowo
Piła Rypin Białystok
Gorzów Bydogoszcz
Wielkopolski Toruń Lipno

Włocławek Płock
Poznań
WARSZAWA (2) Węgrów
Konin Kutno
Zielona Góra Żyrardów
Leszno Poddębice Ozorków
Turek Zgierz DIECEZJA
Ostrów Rawa Maz.
Żary Wielkopolski Aleksandrów WARSZAWSKA
DIECEZJA Kalisz Łódzki Łask
Łódź
WROCŁAWSKA Pabianice
Zduńska Tomaszów Maz.
Wola Radom
Międzybórz Zelów Piotrków Trybunalski
Legnica Kępno
Lubań Syców Wieluń Lublin
Wrocław (2)
Jelenia Góra Jawor Wołczyn
Świdnica Brzeg Pokój Lasowice Małe
Karpacz Wałbrzych Lubienia Kluczbork Częstochowa
Opole
Kłodzko Laryszów Tarnowskie Góry
Pyskowice
Racibórz
Kraków
DIECEZJA
Ściborzyce Wielkie KATOWICKA
DIECEZJA
Świętochłowice CIESZYŃSKA Nowy Sącz
Bytom (2) Chorzów Istebna
Zabrze Siemianowice Śląskie
Gliwice
Sosnowiec
DIECEZJA Ruda Śląska
KATOWICKA Katowice (2) Mysłowice
Czerwionka Leszczyny Mikołów
Rybnik Orzesze Tychy Lędziny
Centrum Luterańskie
Wodzisław Śląski Żory
Warszowice Pszczyna Nazwy miejscowości w których są parafie
Jastrzębie Zdrój
Gołkowice Studzionka Granice diecezji
Golasowice Wieszczęta Czechowice-Dziedzice
Drogomyśl Międzyrzecze Górne
Skoczów Bielsko-Biała (3)
Cieszyn Jaworze
Bładnice Dolne DIECEZJA
Goleszów Brenna
Dzięgielów Ustroń CIESZYŃSKA
Cisownica Wisła (5)

(2) liczba parafii w jednej miejscowości

23
5
2 500 lat Reformacji w Polsce

Głosowanie podczas obrad Synodu Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP (fot. Beata Michałek)

swoją wiarę i życie chrześcijańskie wyłącznie na
pismach Starego i Nowego Testamentu”1. ZPW
wskazuje, że Kościół za obowiązujący wykład tych
ksiąg uznaje „trzy starochrześcijańskie wyznania
wiary (apostolskie, nicejsko-konstantynopolitań-
skie, atanazjańskie) oraz księgi wyznaniowe zawar-
te w Księdze Zgody z roku 1580”2 (tzn. Wyznanie
Augsburskie i jego Obrona, Mały i Duży Katechizm,
Artykuły Szmalkaldzkie, Traktat o władzy i prymacie
papieża, Formuła Zgody). Współcześnie najwięk-
szym autorytetem cieszą się Wyznanie Augsburskie
oraz Mały Katechizm. ZPW podkreśla również, że
Głową Kościoła jest Jezus Chrystus, a widzialnymi
znakami Kościoła są: Ewangelia, Chrzest, Wieczerza
Pańska, władza odpuszczania grzechów, urząd
zwiastowania Słowa Bożego oraz wspólnota nabo-
żeństwa i modlitwy3.
Funkcjonowanie Kościoła w Polsce reguluje Usta-
wa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do
Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypo-
spolitej Polskiej, która podkreśla, że Kościół „korzy-
sta z pełnej wolności wyznawania swojej wiary oraz
wykonywania swojego kultu religijnego, a „w swo-
ich sprawach wewnętrznych kierują się przepisami
ZPW, uchwalanego przez Synod Kościoła” 4.
Kościół Ewangelicko-Augsburski, największy
z Kościołów protestanckich w Polsce, liczy ok.
70 tys. członków, funkcjonuje w 6 diecezjach, ma

1
 Zasadnicze Prawo Wewnętrzne Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP z dnia 26 października 1996 r., s. 1,
www.bik.luteranie.pl (dostęp 1.10.2017).
2
Tamże.
3
Tamże.
4
Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP z dnia 13.05.1994 r., tekst jednolity:
Dz. U. 2015, poz. 43.

24
133 parafie5 i 158 duchownych w tym 14 kobiet dbanie o wychowanie i edukację religijną dzieci
(Kościół ordynuje kobiety na duchownych w posłu- i młodzieży, pracę diakonijną (charytatywną) oraz
dze diakona). Najwięcej luteran, ok. 47 tys., mieszka zarządzanie majątkiem parafii.
w województwie śląskim. Parafia jest najmniejszą Parafie na danym terenie skupia diecezja, któ-
i podstawową jednostką organizacyjną Kościoła. ra koordynuje i kontroluje działania parafialne
Parafie luterańskie w Polsce są zróżnicowane w za- oraz inicjuje współpracę między parafiami m.in.
leżności od regionu, istnieją zarówno takie, które w kontekście religijnym, jak i diakonijnym. Władza-
liczą kilka tysięcy wiernych, jak i niewielkie, które mi diecezji są: Synod Diecezjalny (m. in. wszyscy
gromadzą 100 parafian. czynni duchowni diecezji oraz delegaci świec-
Parafianie będąc członkami lokalnych społecz- cy wybierani w parafiach), czteroosobowa Rada
ności kościelnych mają możliwość udziału w nabo- Diecezjalna (władza wykonawcza) i Biskup Diece-
żeństwach i przyjmowania sakramentów, ale też zjalny (duchowy zwierzchnik Diecezji)6. Kadencja
odpowiadają za wspólnotę, do której należą. Dzie- Biskupa Diecezjalnego trwa 10 lat, a kadencja Sy-
ci i młodzież uczęszczają na lekcje religii w szko- nodu Diecezjalnego 5 lat. Biskupami diecezjalny-
łach lub w punktach katechetycznych. Równolegle mi są obecnie: ks. bp dr Adrian Korczago (diecezja
z nabożeństwami prowadzone są nabożeństwa cieszyńska), ks. bp dr Marian Niemiec (diecezja
dla dzieci nazywane także szkółkami niedzielnymi.
Niemal w każdej parafii działa chór albo zespół,
odbywają się: godziny biblijne, spotkania młodzie-
ży i studentów oraz urządzane są koncerty i wyda-
rzenia kulturalne. Często też organizowane są koła
pań czy spotkania seniorów. Parafie prowadzą tak-
że działalność diakonijną, duszpasterską i misyjną.
Rada parafialna wybrana przez Zgromadzenie
parafialne (najwyższa władza parafii składająca
się z dorosłych członków parafii, którzy są kon-
firmowani i opłacili składkę kościelną za miniony
rok) wraz z proboszczem (duchowy zwierzchnik
parafii, a zarazem sługa Słowa Bożego) i innymi
duchownymi służącymi w parafii zarządza parafią
oraz jest odpowiedzialna za czuwanie nad zacho-
waniem czystości nauki Kościoła. Zadaniem rady
jest: wspieranie duszpasterzy, współpraca z nimi, Konsystorz Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP
(fot. Aldona Karska)

5
Wyznania religijne w Polsce 2012–2014, Warszawa 2016, s. 59.
6
Szczegółowy skład Synodu Diecezjalnego w Regulaminie Diecezjalnym Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP,
paragraf 7, pkt 2, s. 2, www.bik.luteranie.pl (dostęp 1.10.2017)

25
5
2 500 lat Reformacji w Polsce

katowicka), ks. bp Paweł Hause (diecezja mazurska), zatwierdzanie wyborów proboszczów i biskupów
ks. bp prof. Marcin Hintz (diecezja pomorsko-wiel- diecezjalnych oraz duszpasterzy środowisko-
kopolska), ks. bp Jan Cieślar (diecezja warszawska) wych. Kadencja Konsystorza trwa 5 lat. Członka-
i ks. bp Waldemar Pytel (diecezja wrocławska). mi Konsystorza są aktualnie: ks. bp Jerzy Samiec
Najwyższą władzą Kościoła jest Synod Kościoła, (prezes), Adam Pastucha (wiceprezes), Korneliusz
który jest uosobieniem Kościoła i wszystkich praw Glajcar (sekretarz), Jan Machalica (radca świecki),
Kościołowi przysługujących. Synod Kościoła liczy ks. Edwin Pech (radca duchowny), Bożena Polak
68 osób, w jego skład wchodzą: wszyscy biskupi, (radca świecki), ks. Janusz Staszczak (radca du-
świeccy – wiceprezes Konsystorza i wszyscy kura- chowny) oraz ks. Piotr Wowry (radca duchowny).
torzy diecezjalni oraz 30 przedstawicieli Synodów Zwierzchnikiem duchowym Kościoła, spra-
diecezjalnych, 15 przedstawicieli duchownych oraz wującym także urząd dozorujący wierne i czyste
osoby reprezentujące duszpasterstwa i instytucje zwiastowanie Słowa Bożego oraz zgodne z usta-
kościelne. Zadaniem Synodu Kościoła jest m. in.: nowieniem Bożym sprawowanie i udzielanie
sprawowanie pieczy nad zachowaniem czystości sakramentów jest Biskup Kościoła. Jest on „Pa-
nauki i nad rozwojem życia religijno-moralnego sterzem pasterzy” (Pastor pastorum), a jego zada-
w Kościele, stanie na straży praw, dobra i jedności niem jest wspieranie świeckich i duchowieństwa
Kościoła, ustalanie zasad współpracy z innymi wy- członków Kościoła w pełnieniu posłannictwa
znaniami, wybór Biskupa Kościoła oraz wszystkich z wytrwałością, mądrością i poczuciem godno-
Władz Zwierzchnich Kościoła, uchwalanie przepi- ści urzędu. Swoją posługę biskupią sprawuje nad
sów Prawa Kościelnego oraz zatwierdzanie spra-
wozdań Biskupa Kościoła i Władz Zwierzchnich.
Synod Kościoła zbiera się co najmniej dwa razy
w roku, a jego kadencja trwa 5 lat.
Pracami Synodu Kościoła kieruje pięcioosobo-
wa Rada Synodalna, która jest zarazem prezydium
Synodu Kościoła. Pomiędzy obradami Synodu Ko-
ścioła Rada Synodalna reprezentuje Synod, a w jej
skład w tym momencie wchodzą: ks. dr Adam Ma-
lina (prezes Synodu Kościoła), ks. Waldemar Szaj-
thauer (wiceprezes), Anna Wantulok (sekretarz),
ks. Marek Londzin (radca duchowny) oraz prof.
Jarosław Płuciennik (radca świecki).
Naczelną władzą administracyjną Kościoła
i organem wykonawczym Synodu Kościoła jest
Konsystorz. W jego skład wchodzą Biskup Kościo-
ła (prezes), świecki wiceprezes, po trzech radców
świeckich i duchownych. Wśród zadań Konsystorza
jest m.in.: nadzór nad diecezjami i parafiami, przyj- Biskup Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP ks. Jerzy Samiec
mowanie kandydatów do stanu duchownego, (fot. Krzysztof Kozerski)

26
całym Kościołem w Polsce, ale też nad polskimi
luteranami poza granicami kraju. Czuwa nad pie-
lęgnowaniem wspólnoty wśród duchownych
i stoi na straży jedności Kościoła. Biskupa wybiera
Synod Kościoła, a jego kadencja trwa 10 lat. Bi-
skup Kościoła jest konsekrowany i wprowadzany
w urzędowanie przez nałożenie rąk i modlitwę.
Siedzibą zwierzchnika Kościoła jest miasto sto-
łeczne Warszawa. Obecnie zwierzchnikiem Ko-
ścioła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce jest
ks. bp Jerzy Samiec.
Kościół Ewangelicko-Reformowany
Kościół Ewangelicko-Reformowany w Polsce
należy do Kościołów wywodzących się ze szwaj-
carskiego nurtu Reformacji XVI w., której główny-
mi postaciami byli Ulryk Zwingli i Jan Kalwin. We
wszystkich Kościołach reformowanych na świecie
podstawowe zasady Reformacji pozostają do dziś
żywe:
 Jedynie z łaski. Człowiek, którego natura zo-
stała skażona przez grzech, może zyskać zba-
wienie jedynie z łaski Boga, na którą własnymi
siłami zasłużyć nie potrafi. Łaska – podkreślali
Reformatorzy – jest zrodzonym z miłości Bo-
żej darem, niezbędnym do odnowy życia.
 Jedynie przez wiarę. Stać się to może jedy-
nie przez wiarę w Jezusa Chrystusa, który
oddał życie na krzyżu jako okup za grzechy
ludzi. Jemu zawdzięczamy usprawiedliwienie
w oczach świętego i sprawiedliwego Boga.
 Jedynie Pismo Święte. Jedynie przez Pismo
Święte można otrzymać wiarygodną wieść
o miłości Boga i Jego łasce, okazanej nam
w Synu Bożym, Jezusie Chrystusie, o relacji
Boga i Jego stworzenia, wreszcie o Jego Ko-
ściele i tym, w jaki sposób ma on sprawować
Jego kult.
27
 Jedynie Bogu chwała. Ponieważ jedynie
Bogu należy się chwała, cześć religijną odbie-
ra Bóg Ojciec, Syn i Duch Święty. Matka Je-
zusa, Maria, cieszy się miłością i szacunkiem,
podobnie jak inni ludzie uważani za wzory
wiary i chrześcijańskiego życia, nazywani
świętymi – podobnie jak wszyscy wierzący –
ale nie istnieje żaden kult z nimi związany.
 Kościół jest reformowany i stale się refor-
muje według Słowa Bożego, ponieważ działa
w doczesnym świecie, gdzie wszystko więd-
nie i przemija. Dzięki działaniu Ducha Święte-
go oraz Słowa Bożego w nim zwiastowanego,
Kościół żyje i nieustannie się odnawia.
Te zasady (trzy pierwsze są wspólne z lutera-
nami), sformułowane w późniejszym okresie jako
synteza dążeń widocznych w działaniu Reforma-
torów XVI w., stanowią swoiste podsumowanie
głównych cech poreformacyjnej teologii. Należy
przy tym pamiętać, że każdy Kościół identyfikujący
się z tradycją Reformacji helweckiej jest Kościołem
wyznającym – w tym sensie, że sam tworzy swoje
wyznanie wiary i, jako zobowiązany do ciągłego
rozwoju w oparciu o Słowo Boże, może je zmienić.
Duchowni Kościoła przed nabożeństwem w Zelowie, 2015
(fot. z archiwum „Jednoty”)
5
2 500 lat Reformacji w Polsce

Mapa 2. Parafie Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Polsce w 2017 r.

Sopot

Gorzów
Wielopolski
Warszawa

Żychlin

Łódź
Zelów
Bełchatów
Kleszczów

Strzelin

Pstrążna
Katowice
Kraków

Para e
Grupy diasporalne

Granice województw

28

Synod Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP w Pstrążnej,
2006 (fot. zbiory Biblioteki Synodu Kościoła Ewangelicko-Refor-
mowanego w RP)
Podstawowymi dokumentami wyznaniowymi
Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP są:
Katechizm Heidelberski, Konfesja Sandomierska
oraz Druga Konfesja Helwecka.
Charakter Kościoła Ewangelicko-Reformowa-
nego w Polsce kształtowały trzy nurty: rodzimy-
-polski (związany np. z postacią Jana Łaskiego
Młodszego), emigrantów z krajów Europy zachod-
niej (Szwajcarzy, Francuzi, Szkoci, Niemcy i Holen-
drzy) oraz braci czeskich7.
Obecnie Kościół liczy 3 464 wiernych (dane
GUS)8, ma parafie w: Bełchatowie, Kleszczowie,
Łodzi, Warszawie, Pstrążnej, Strzelinie, Zelo-
wie, Żychlinie k. Konina oraz grupy diasporalne
w: Gorzowie Wielkopolskim, Katowicach, Krako-
wie i Sopocie.
Pełna nazwa – Kościół ewangelicki według
Słowa Bożego reformowany (wprowadzona
w 1595 r.), wyraża myśl, że Objawienie Boże, uję-
te w księgach Starego i Nowego Testamentu, za-
wiera wszystko, co jest potrzebne człowiekowi do
zbawienia. Pismo Święte stanowi jedyną normę
wiary i życia chrześcijanina, wszystko natomiast,
co wchodzi w zakres pojęcia tradycji kościelnej,
ma znaczenie wtórne i nie stanowi źródła równego
czy nawet komplementarnego z Objawieniem.
Kościół jest wspólnotą wybranych, powoła-
nych i gromadzonych przez Jezusa Chrystusa,
który to sam jest jego głową i Panem. On jest
jedynym kapłanem i jedynym pośrednikiem mię-
dzy Bogiem i ludźmi, dzięki jego jednorazowej
i wystarczającej ofierze na krzyżu jego wybrani
otrzymują zbawienie z łaski przez wiarę, przy
czym wiara jest środkiem, który pozwala przyjąć
łaskę usprawiedliwienia. Kościół widzialny, dzia-
łający w doczesności na ziemi, ma dwa podsta-
wowe zadania – głosić czystą naukę Ewangelii
zgodnie z nakazem Pańskim oraz sprawować
jego sakramenty, przez które rozumie się dwa
ustanowione przez samego Zbawiciela – Chrzest
i Wieczerzę Pańską. Formy kultu religijnego od-
znaczają się maksymalną prostotą.
Zgodnie z obowiązującym Prawem wewnętrz-
nym Kościoła Ewangelicko-Reformowanego
Głosowanie podczas Synodu Kościoła Ewangelicko-Reformowa-
nego w RP w Bełchatowie (fot. z archiwum „Jednoty”)

7
K. Karski, Symbolika, Warszawa 2003, s. 176.
8
Według spisu powszechnego z 2011 r. wyznanie to zadeklarowało w Polsce 1 179 osób.

29
5
2 500 lat Reformacji w Polsce

w Rzeczypospolitej Polskiej9 w Kościele tym obo-

wiązuje ustrój synodalno-prezbiterialny. Podkreślo-
na jest ewangeliczna myśl o służebnym charakterze
urzędów kościelnych. Wszystkie decyzje w sprawach
ogólnokościelnych leżą w gestii Synodu – zgroma-
dzenia świeckich i duchownych przedstawicieli
wszystkich parafii i diaspory. Na czele Synodu
stoi prezes Synodu wybierany przez Synod na
czteroletnią kadencję. Obecnie prezesem Syno-
du jest Ewa Jóźwiak. W skład Prezydium Synodu
wchodzą: Ewa Jóźwiak (prezes), ks. bp Marek
Izdebski (wiceprezes), Jolanta Pospiszył (sekretarz),

Biskup Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP

ks. Marek Izdebski (fot. Michał Karski)

Wprowadzenie Ewy Członkami Konsystorza są aktualnie: Witold Bro-

Jóźwiak na urząd
prezesa Synodu
(fot. Michał Karski)
Hanna Tranda (zastępca sekretarza) oraz ks. Tomasz
Pieczko (notariusz), ks. Roman Lipiński (zastępca
notariusza).
Organem wykonawczym i administracyjnym
jest 5-osobowy Konsystorz (jest to rada prezbi-
terów, czyli starszych – świeckich i duchownych),
wybierany przez Synod także na czteroletnią ka-
dencję. Zastępcą prezesa Synodu oraz prezesa Kon-
systorza jest każdorazowo z urzędu biskup Kościoła.
dziński (prezes), ks. bp Marek Izdebski (wiceprezes),
ks. Krzysztof Góral (radca duchowny) oraz Kata-
rzyna Karpińska i Henryk Kimmer (radcy świec-
cy). W pracy pomagają im z głosem doradczym
ks. Semko Koroza (zastępca radcy duchowne-
go), Zdenek Matys i Monika Weber (zastępcy radcy
świeckiego).
Na szczeblu podstawowym – parafialnym – funk-
cje uchwałodawcze i wykonawcze odpowiednio
sprawują: Ogólne Zgromadzenie Zboru i Kolegium
Kościelne. Taki ustrój umożliwia udział ogółu wy-
znawców we wszystkich wybieralnych organach

9
P rawo wewnętrzne Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej, oficjalna strona interne-
towa Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP, http://www.reformowany.pl/index.php/czytelnia/104-prawo-
wewnetrznekosciola-ewangelicko-reformowanegow-rzeczypospolitej-polskiej-obowiazujace-od-1-01-2015-r
(dostęp 2.10.2017).

30
Kościoła. Prezesem Synodu; Konsystorza i Kolegium
Kościelnego oraz przewodniczącym Ogólnego Zgro-
madzenia Zboru jest zawsze osoba świecka.
Duchownym w Kościele Ewangelicko-Refor-
mowanym może być osoba wyznania ewangelic-
ko-reformowanego, która po ukończeniu studiów
magisterskich w zakresie teologii ewangelickiej,
odbyciu ustalonego przez Konsystorz stażu i po
złożeniu pierwszego egzaminu konsystorskiego
została ordynowana przez biskupa według formu-
ły wskazanej w agendzie. Do pracy duchownego
Kościół ordynuje zarówno mężczyzn, jak i kobiety.
Pierwszą duchowną była ordynowana w 2003 r.
ks. Wiera Jelinek, obecnie pracująca w Czechach.
Funkcjonowanie Kościoła reguluje Ustawa
o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Re-
formowanego w Rzeczypospolitej Polskiej, która
weszła w życie w maju 1994 r.
DZIAŁALNOŚĆ DIAKONIJNA
Diakonia luterańska
Diakonia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
w RP (Diakonia Polska) jest organizacją charyta-
tywną Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP
i posiada status organizacji pożytku publicznego.
Rzeczownik „diakonia” w Nowym Testamencie
oznacza służbę miłosierdzia. Mottem działalności
Diakonii Polskiej są słowa wyjęte z Ewangelii Ma-
teusza 25,40: „Cokolwiek uczyniliście jednemu z tych
najmniejszych moich braci, mnie uczyniliście”. Po-
moc drugiemu człowiekowi jest więc wpisana
w praktykę życia chrześcijańskiego. Kościół Ewan-
gelicko-Augsburski prowadził służbę diakonijną od
10
Szerzej o historii działalności charytatywnej w obu wyznaniach w artykule Joanny Kluczyńskiej s.143.
11
Dodatek „Diakonia” nr 1, „Zwiastun Ewangelicki” 23 (1997).
12
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji (Dz. U. Nr 20, poz. 178).
31
początku swojego istnienia, realizowaną w pierw-
szej kolejności przez parafie10. Posiadał również za-
kłady opiekuńcze, szpitale i ewangelickie diakonaty
opiekujące się potrzebującymi. Po drugiej wojnie
światowej Kościół został pozbawiony poszczegól-
nych ośrodków, działało jedynie kilka domów opieki
dla osób starszych. Praca diakonijna koncentrowała
się więc w parafiach i była realizowana przez: koła
pań i odwiedzinowe, Rady Parafialne i inne grupy
funkcjonujące w parafii.
W 1992 r. Synod Kościoła Ewangelicko-Augs-
burskiego w RP podjął uchwałę, która zobowią-
zywała każdą z diecezji do powołania diecezjalnej
komisji ds. diakonii. Zadania ogólnokrajowe orga-
nizował pracownik ds. Diakonii Kościoła, którym
od początku funkcjonowania tego stanowiska
była Wanda Falk11. Komisje diecezjalne istnieją do
dzisiaj, koordynując i inspirując diakonijną dzia-
łalność parafialną. W ramach Synodu Kościoła
pracuje również Synodalna Komisja ds. diakonii.
Dalszy rozwój diakonii nastąpił w 1999 r., gdy
osobowość prawną uzyskała Diakonia Kościoła
Ewangelicko-Augsburskiego w RP12. Dyrektorem
Diakonii została wówczas Wanda Falk, a jej prezesem
ks. bp Jan Szarek. Do zadań Diakonii Kościoła
należy rozpoznawanie nowych obszarów pracy
socjalnej, tworzenie i wspieranie instytucji po-
mocowych, diecezji i parafii w wypełnianiu ich
charytatywnych i społecznych zadań. Diakonia
Polska prowadzi również: programy i akcje na
rzecz dzieci z rodzin będących w trudnej sytuacji
życiowej oraz na rzecz wyrównania szans eduka-
cyjnych, wymianę młodzieży w ramach wolonta-
riatu europejskiego oraz tworzy i realizuje projekty.
5
2 500 lat Reformacji w Polsce
Współpracuje z przedstawicielami: opieki społecz-
nej, instytucji państwowych, samorządowych, fun-
dacji socjalnych, kas chorych, ubezpieczalni oraz
z przedstawicielami służby diakonijnej w kraju i za
granicą. Diakonia przeprowadza również zbiórki
funduszy (np. w sytuacji klęsk żywiołowych) oraz
kształci i dokształca współpracowników i wolonta-
riuszy13. W ramach Diakonii Polskiej działają liczne
instytucje i jednostki diakonijne na terenie całej
Polski, w tym m.in.: domy opieki stałego oraz dzien-
nego pobytu, stacje diakonijne, wypożyczalnie
sprzętu rehabilitacyjnego, świetlice socjoterapeu-
tyczne oraz parafialne komisje diakonijne (szersze
informacje na ten temat są dostępne na stronie
www.diakonia.org.pl).
Od 2000 r. Diakonia Polska realizuje wraz z Ca-
ritas Polska Kościoła Rzymskokatolickiego i Eleos
Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosław-
nego ekumeniczną akcję Wigilijne Dzieło Pomocy
Dzieciom14. W 2009 r. do wspólnej akcji włączyła
się także Diakonia Kościóła Ewangelicko-Refor-
mowanego w RP. Akcja rozpoczyna się zawsze
w 1. niedzielę Adwentu i trwa do Świąt Bożego
Narodzenia. W ramach akcji rozprowadzane są
wigilijne świece i zbierane są fundusze na pomoc
dzieciom (co rok akcja ma inny temat przewodni,
a fundusze są przekazywane na konkretne cele
z nim związane, np. w roku 2016 pozyskane środki
zostały przeznaczone m.in. na dożywianie dzie-
ci w szkołach i świetlicach, zakup podręczników
i przyborów szkolnych).
Drugą akcją ekumeniczną, odbywającą się
w Czasie Pasyjnym, jest Skarbonka Diakonijna.
W Kościele luterańskim trwa ona od 1995 r., a cha-
rakter ekumeniczny ma od 2005 r. Realizowana jest
13
Por. Jak działamy?, www.diakonia.org.pl, (dostęp 15.09.2017).
14
Dodatek „Diakonia” nr 1(9), „Zwiastun Ewangelicki” 7 (2001).
32
wspólnie z Caritas, Eleos i Diakonią reformowaną.
Akcja rozpoczyna się w Środę Popielcową i trwa do
Świąt Wielkanocnych. Cztery organizacje wspólnie
inspirują do zrezygnowania w tym czasie z drob-
nych przyjemności i przekazania uzyskanych w ten
sposób środków na cele akcji. Fundusze zbiera się
do przygotowanych na tę okazję kartonowych skar-
bonek. Są one przeznaczane dla osób potrzebują-
cych np. na zakup leków.
Od 1999 r. Diakonia Polska koordynuje projekty
wolontariatu międzynarodowego (od 2000 r. także
w ramach unijnego programu EVS – Wolontariat
Europejski). W ramach wolontariatu młode osoby
są wysyłane jako wolontariusze do pomocy przy
projektach zagranicznych, a także przedstawicie-
le krajów europejskich goszczą i realizują zadania
wolontariatu w organizacjach i instytucjach non
profit w Polsce.
Diakonia Kościoła stara się być obecna we
wszystkich obszarach pomocowych w Polsce
i być z osobami, które potrzebują wsparcia. Dlate-
go włączyła się także w działania zmierzające do
zmniejszenia skali przemocy w Polsce. Od 2005 r.
realizuje program „Przeciw przemocy” zainicjowa-
ny wspólnie przez Synodalną Komisję ds. Kobiet
i Diakonię Polską. W latach 2006–2013 w ramach
programu prowadzono działania edukacyjne
i pomocowe, m.in. dyżury specjalistów w ramach
Punktu Konsultacyjnego świadczącego pomoc
ofiarom i świadkom przemocy, dystrybuowano
materiały edukacyjne, organizowano szkolenia
dla pracowników i współpracowników Kościoła
Ewangelicko-Augsburskiego w RP oraz Kościołów
zrzeszonych w Polskiej Radzie Ekumenicznej.
 Od lipca 2006 r. Diakonia Polska jest organizacją
pożytku publicznego, co oznacza, że można na jej
działalność przekazywać 1% podatku dochodo-
wego. Osobom zaangażowanym charytatywnie
Diakonia Polska wręcza od 2007 r. statuetkę „Mi-
łosiernego Samarytanina”. Odbywa się to podczas
gali Ubi Caritas organizowanej wspólnie z Caritas,
Eleos i reformowaną Diakonią.
Diakonia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
w RP współpracuje z organizacjami w Polsce i za
granicą, od 2003 r. jest członkiem Eurodiaconii.
Blisko współpracuje z Diakonią Kościoła Ewange-
licko-Reformowanego w RP, z którą w 2005 r. pod-
pisała stosowne porozumienie.
Obecnie Prezesem Diakonii Polskiej jest ks. bp
Ryszard Bogusz, a Dyrektorem Generalnym Dia-
konii Wanda Falk. W skład Rady Diakonii wcho-
dzą: ks. bp Jerzy Samiec, ks. bp Ryszard Bogusz,
ks. dr Adam Malina, ks. Robert Sitarek, Romuald
Długosz, Bożena Polak, Anna Wantulok, Leopold
Weinbrenner, Anna Wróblewska15.
Diakonia reformowana
Praca u podstaw i działania pomocowe opisane
w niniejszej publikacji do II wojny światowej przez
Joannę Kluczyńską (strony 143–152) poprzedziły
powstanie profesjonalnej organizacji diakonijnej
Kościoła Ewangelicko-Reformowanego.
Jeżeli chodzi o działalność charytatywną w po-
szczególnych parafiach, po zakończeniu II wojny
światowej przy parafii warszawskiej rozpoczęła
działalność Sekcja Ewangelizacyjno-Społeczna,
która zajmowała się m.in. pomocą potrzebującym.
Organizatorka grupy, Zofia Lejmbach (1902–1987)
– doktor nauk medycznych i profesor Akademii
15
Szerzej o działalności i strukturze Diakonii Polskiej www.diakonia.org.pl (dostęp 20.10.2017).
33
Podpisanie porozumienia o wzajemnym dopuszczaniu wier-
nych do czynnego korzystania z praw i obowiązków wynika-
jących z udziału w życiu Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
w RP i Ewangelicko-Reformowanego w RP (22 lutego 2012 r.),
(fot. Michał Karski)
Medycznej w Warszawie – przywiązywała wagę
do niesienia pomocy możliwie fachowej. Istotną
część działań sekcji stanowiła praca nad rozwo-
jem religijnym i duchowym członkiń, polegała na
wspólnych studiach nad Pismem Świętym. Roz-
ważania nad Biblią miały zgodnie z założeniem
prof. Lejmbach prowadzić do poważnego, odpo-
wiedzialnego i pogłębionego stosunku działaczek
parafialnych do wykonywanych zadań.
Od pierwszej połowy lat 80. XX w. prace tej gru-
py przejęła diakonia parafialna, powołana z inicja-
tywy Irmy Koterowej, ówczesnej prezes Kolegium
Kościelnego.
Obecnie grupa diakonijna opiekuje się znajdują-
cymi się w potrzebie członkami parafii i poszczegól-
nymi członkami Kościoła zamieszkałymi w diasporze.
Chorym, starym i niepełnosprawnym ułatwia się
umieszczenie w szpitalu, przeprowadzenie badań
lekarskich, załatwia wizyty lekarza specjalisty, do-
starcza potrzebne lekarstwa, sprzęt rehabilitacyjny
5
2 500 lat Reformacji w Polsce
i środki pielęgnacyjne. Wysyła się też życzenia
świąteczne do seniorów, prowadzi kiermasze cha-
rytatywne oraz – w miarę możliwości – udziela za-
pomóg, dofinansowuje zakup medykamentów oraz
wypoczynek wakacyjny dzieci z ubogich rodzin.
Z okazji świąt dla podopiecznych przygotowywane
są paczki żywnościowe. Pracę diakonii parafialnej
koordynuje jej przewodnicząca Marzena Matejka –
z wykształcenia pracownica socjalna.
W latach 1965–2010 parafia stołeczna pro-
wadziła w Józefowie pod Warszawą Dom Opieki
„Betania”. Po zamknięciu starego domu opieki,
w latach 2009–2015 wybudowano nowoczesny
budynek, który wydzierżawiono firmie Medico-
ver. Związana z nim Grupa Care Express prowadzi
w tym obiekcie od 2015 r. Dom Opieki „Józefina”.
Z kolei parafia w Pstrążnej prowadzi dom ka-
techetyczno-wypoczynkowy „Kalwinka”, który
oferuje możliwość noclegu w standardzie schroni-
skowym dla grup.
W Żychlinie k. Konina przy tamtejszej parafii
ewangelicko-reformowanej działa stacja diakonij-
na zajmująca się wypożyczaniem sprzętu rehabili-
tacyjnego dla niepełnosprawnych.
W Kleszczowie, Łodzi, Pstrążnej i Strzelinie funk-
cję grupy diakonijnej w parafii spełnia Kolegium
Kościelne. Osoby potrzebujące otrzymują pomoc
również w ramach pracy duszpasterskiej.
W Bełchatowie z inicjatywy tamtejszej parafii
ewangelicko-reformowanej i dzięki pomocy fi-
nansowej Fundacji Współpracy Polsko-Niemiec-
kiej, bratnich Kościołów i organizacji kościelnych
z zagranicy oraz miasta Bełchatowa oddano do
użytku w 1999 r. nowy obiekt, w którym mieści się
centrum pracy z młodzieżą pod nazwą Ośrodek
Profilaktyki i Rozwoju Osobowości OPIRO. W bu-
dynku działa również Ośrodek Pomocy Dzieciom
i Rodzinie MOPS. Od 1994 r. w Zelowie działa
34
Przedszkole Edukacyjne im J.A. Komeńskiego Pa-
rafii Ewangelicko-Reformowanej. Obie placówki
służą nie tylko członkom Kościoła, lecz całej lokal-
nej społeczności.
Dla wzmocnienia działalności charytatywnej
Synod Kościoła w 2003 r. powołał Diakonię Ko-
ścioła Ewangelicko-Reformowanego w RP (Dia-
konię Kościoła), która ma osobowość prawną i od
2007 r. jest organizacją pożytku publicznego. Dia-
konia Kościoła niesie pomoc osobom w trudnej
sytuacji życiowej, opiekuje się seniorami, dofi-
nansowuje wypoczynek wakacyjny dzieci z ubo-
gich rodzin, prowadzi kiermasze charytatywne.
Na czele Diakonii Kościoła stoi prezes – od 2003 r.
funkcję tę pełni Biruta Przewłocka-Pachnik.
W zarządzaniu organizacją wspomaga ją Rada
Diakonii, w skład której wchodzi – oprócz preze-
sa – biskup jako wiceprezes Rady oraz członko-
wie wybierani na kadencję przez Synod. Obecnie
Radę Diakonii tworzą: Biruta Przewłocka-Pachnik
(przewodnicząca rady), ks. bp Marek Izdebski,
Marzena Matejka, Danuta Sznycer, Matylda Win-
nicka i Katarzyna Okulska.
Diakonia Kościoła współpracuje z organiza-
cjami charytatywnymi innych Kościołów: Diako-
nią Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP,
rzymskokatolicką „Caritas Polska” i prawosławną
„Eleos” – Dzieło Miłosierdzia, prowadząc wspól-
ne ekumeniczne akcje: w Adwencie – akcję Wi-
gilijnego Dzieła Pomocy Dzieciom oraz w Czasie
Pasyjnym – Skarbonki Pasyjnej. W ramach współ-
pracy z tymi organizacjami Diakonia Kościoła
przekazała środki zebrane na pomoc dla Syrii
i Ukrainy.
Od 2014 r. Diakonia Kościoła przyznaje nagrodę
im. ks. biskupa Jana Niewieczerzała wręczaną oso-
bom szczególnie zasłużonym na polu działalności
charytatywnej.
MISJA I EWANGELIZACJA
Działalność misyjna i ewangelizacyjna jest waż-
nym aspektem życia Kościoła Ewangelicko-Au-
gsburskiego w RP. Centrum Misji i Ewangelizacji
(CME) Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP
działa w całej Polsce poprzez wspólnotę Kościoła
i społeczności lokalne, docierając do różnych grup
wiekowych i środowiskowych.
Historia CME sięga 1950 r., gdy w Miechowicach
(obecnie dzielnica Bytomia) odbył się pierwszy ty-
godniowy Kurs Ewangelizacyjny, w którym wzięło
udział 30 osób. Od 1958 r. spotkanie to zostało
przeniesione do Dzięgielowa koło Cieszyna i przy-
jęło nazwę Tygodnia Ewangelizacyjnego (TE). Na
przełomie lat 80. i 90. XX w. na Tygodnie Ewan-
gelizacyjne przyjeżdżało ponad tysiąc uczestni-
ków. Rozwijała się potrzeba kontynuowania pracy
związanej z Tygodniami Ewangelizacyjnymi także
w ciągu całego roku16.
W konsekwencji przemian ustrojowych po
1989 r. możliwe stało się stworzenie organizacji,
która łączy ze sobą działalność Kościoła, ewangeli-
zację wykraczającą poza struktury jednego Kościoła
(sięgającą swą tradycją do przebudzenia w Europie
na przełomie XIX i XX w.) oraz zaangażowanie spo-
łeczne. Tą organizacją jest Centrum Misji i Ewangeli-
zacji Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce.
W 2004 r. CME otrzymało status organizacji pożytku
publicznego. Misją jest składanie pełnego miłości
bliźniego świadectwa o Chrystusie słowem i czy-
nem, szanując godność każdego człowieka. Ewan-
gelizacja rozumiana jest jako rozbudzanie życia
duchowego każdego potrzebującego i poszuku-
jącego sensu życia, dlatego w każdym działaniu
CME istotny jest element konfrontujący uczestnika
z Ewangelią o Jezusie Chrystusie17.
CME prowadzi działalność ewangelizacyjną
(w tym europejską kampanię ProChrist w Polsce,
Tygodnie Ewangelizacyjne w Dzięgielowie, Zelowie
i Mrągowie), edukacyjną (m.in. organizuje kursy
i szkolenia dla liderów i osób pracujących z dzieć-
mi i młodzieżą, kursy duszpasterskie, superwizyjne
i biblijne). Działania przebiegają wielotorowo i są
częścią procesu. CME angażuje się również na polu
społecznym (np. projekt streetworking, poradnic-
two psychologiczno-pastoralne), charytatywnym
Ogólnopolski Zjazd Młodzieży Ewangelickiej
(fot. zbiory Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP)
(np. akcja „Prezent pod choinkę”), kulturalnym i me-
dialnym. W ciągu roku CME współpracuje z około
390 wolontariuszami, posiada certyfikat Organiza-
cji Przyjaznej Wolontariuszom i dociera rocznie do
ponad 33 tys. osób. Od 2004 r. CME posiada status
organizacji pożytku publicznego.
Tydzień Ewangelizacyjny w Zelowie, organizowa-
ny corocznie w lipcu przez parafię ewangelicko-re-
formowaną wspólnie z Centrum Misji i Ewangelizacji
Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypo-
spolitej Polskiej, jest największą doroczną akcją
misyjną Kościoła Ewangelicko-Reformowanego.

16
Kim jesteśmy, www.cme.org.pl, (dostęp 16.09.2017).
17
Tamże.

35
5
2 500 lat Reformacji w Polsce
Każdego dnia prowadzone są półkolonie dla dzie-
ci. Odrębny program, równolegle przed południem
i po południu, kierowany jest do osób dorosłych.
Wieczory wypełniają koncerty ze zwiastowaniem
przesłania biblijnego.
Zgodnie ze statutem CME działalność Cen-
trum nadzoruje Rada CME, w skład której wcho-
dzą aktualnie: ks. bp Paweł Anweiler (prezes), Jan
Macura (sekretarz) oraz członkowie: ks. bp Jerzy
Samiec, ks. bp dr Marian Niemiec, Maciej Oczkow-
ski. Dyrektorem CME i Ogólnopolskim Duszpaste-
rzem Misyjno-Ewangelizacyjnym jest dk. Paweł
Gumpert-Obst18.
DUSZPASTERSTWA ŚRODOWISKOWE
Praca wśród dzieci i młodzieży
Kościół Ewangelicko-Augsburski prowadzi
szeroką działalność duszpasterską realizowaną
w parafiach i różnych środowiskach w Polsce. Na
potrzeby artykułu szerzej opisana zostanie działal-
ność jedynie dwóch duszpasterstw.
Szczególne znaczenie ma praca z dziećmi
i młodzieżą. Ludzie młodzi są obecni w Kościele,
są jego teraźniejszością, a w przyszłości będą sta-
nowili grono jego członków. W ramach duszpa-
sterstwa młodzieży istotne jest rozwijanie wiary
w Jezusa Chrystusa, tworzenie relacji pomiędzy
młodymi ludźmi, inspirowanie do czynnego
udziału w życiu wspólnoty, współpracy z innymi
osobami w parafiach i zaangażowanie w życie Ko-
ścioła. Do celów duszpasterstwa należy także po-
głębianie tożsamości wyznaniowej, zachęcanie
do składania świadectwa poprzez służbę: diako-
nii, zwiastowania, nauczania, ewangelizacji i mo-
dlitwy. Duszpasterstwo funkcjonuje na trzech
18
Szerzej o działalności Centrum www.cme.org.pl (dostęp 20.10.2017).
36
płaszczyznach: ogólnokościelnej, diecezjalnej
i parafialnej. Zadania ogólnokościelne realizu-
je Ogólnopolski Duszpasterz Młodzieży (ODM),
którego powołuje Synod Kościoła. Obecnie funk-
cję tę pełni ks. Marcin Konieczny. Wsparciem dla
ODM jest Duszpasterstwo Dzieci i Młodzieży,
działające przy Centrum Misji i Ewangelizacji Ko-
ścioła Ewangelicko-Augsburskiego w RP. ODM
organizuje m.in. Ogólnopolski Zjazd Młodzieży,
który zbiera młodych luteran z całej Polski na
doroczną konferencję i różnorodne obozy wypo-
czynkowo-biblijne zarówno dla nastolatków, jak
i osób pełnoletnich. W ramach ODM organizowa-
ne są też ewangelizacje, szkolenia, obozy specja-
listyczne, rekolekcje dla konfirmantów itp.
Za pracę w poszczególnych diecezjach odpo-
wiedzialni są Diecezjalni Duszpasterze Młodzieży
(DDM), którzy podlegają biskupom diecezjalnym.
Do zadań DDM należą koordynacja pracy mło-
dzieżowej w diecezjach, organizacja imprez dla
młodzieży o charakterze diecezjalnym (zjazdy,
spotkania, wyjazdy np. śladami ks. dr. Marcina
Lutra, obozy letnie, spotkania ekumeniczne i inne).
Praca z młodzieżą realizowana jest także w para-
fiach, gdzie działają grupy młodzieżowe. Za tę
pracę odpowiedzialny jest lokalny proboszcz, choć
zdarza się, że realizuje ją we współpracy z liderami
młodzieżowymi w danej parafii. W parafiach mło-
dzież spotyka się podczas cotygodniowych spo-
tkań, na nabożeństwach z liturgią młodzieżową,
obozach, w chórach i zespołach młodzieżowych
itd. W większych miastach, a zarazem ośrodkach
akademickich, realizuje się także działalność dusz-
pasterstwa akademickiego, w ramach którego
organizowane są spotkania dla studentów i mło-
dzieży pracującej.
Ewangelickie Duszpasterstwo Wojskowe
Długą tradycję ma Ewangelickie Duszpaster-
stwo Wojskowe, gdyż zostało utworzone przez
Kościół Ewangelicko-Augsburski już w 1919 r. Po
II wojnie światowej działalność duszpasterstwa
została wstrzymana i reaktywowana po 45-let-
niej przerwie na podstawie art. 31 ustawy ust. 3
z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Ko-
ścioła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypo-
spolitej Polskiej (Dz. U. Nr 73, poz. 323) w oparciu
o zarządzenie Ministra Obrony Narodowej nr 36
z 9 czerwca 1995 r. w sprawie utworzenia Ewan-
gelickiego Duszpasterstwa Wojskowego. Ewange-
lickie Duszpasterstwo Wojskowe działa w oparciu
o Księgi Kanoniczne Pisma Świętego, Księgi Wy-
znaniowe Luteranizmu, Zasadnicze Prawo We-
wnętrzne Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
w Rzeczypospolitej Polskiej, Statut – uchwalony
przez Konsystorz Kościoła Ewangelicko-Augs-
burskiego i zatwierdzony przez Ministra Obrony
Nabożeństwo z okazji Dnia Wojska Polskiego
(fot. zbiory Ewangelickiego Duszpasterstwa Wojskowego)
19
Por. O nas, http://edw.wp.mil.pl, (dostęp 12.09.2017)
20
Tamże.
37
Narodowej oraz Regulamin Powoływania i Służby
Ewangelickiego Biskupa Wojskowego19.
Na podstawie porozumień zawartych między
władzami Kościoła Ewangelicko-Augsburskie-
go z Kościołami: Ewangelicko-Reformowanym,
Ewangelicko-Metodystycznym, Chrześcijan Bap-
tystów i Adwentystów Dnia Siódmego, Ewange-
lickie Duszpasterstwo Wojskowe obejmuje swą
działalnością także wyznawców tych Kościołów,
związanych z Wojskiem Polskim. Duszpaster-
stwem wśród ewangelików i protestantów spoza
Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego zajmuje
się Kapelan Ekumeniczny20 – ks. Tadeusz Jelinek
z Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, służący
w stopniu majora.
Ewangelickie Duszpasterstwo Wojsko-
we obejmuje opieką duszpasterską żołnierzy
kontraktowych i zawodowych, pracowników
cywilnych wojska oraz ich rodziny. W ramach dusz-
pasterstwa realizowane są: działania edukacyjne
Ks. bp płk Mirosław Wola, Ewangelicki Biskup Wojskowy
(fot. zbiory Ewangelickiego Duszpasterstwa Wojskowego)
5
2 500 lat Reformacji w Polsce
i wychowawcze wśród żołnierzy, organizowane są
nabożeństwa, seminaria, konferencje i spotkania
dotyczące m.in. chrześcijańskiej etyki wojskowej.
Prowadzi się również pracę z rodzinami żołnierzy,
organizuje dni skupienia dla żołnierzy i odwiedzi-
ny duszpasterskie. Kapelani wojskowi biorą udział
w świętach wojskowych i państwowych. Prowa-
dzone jest partnerstwo ekumeniczne z pozostały-
mi ordynariatami WP, współpraca z ewangelickimi
duszpasterstwami wojskowymi krajów Europy
i NATO oraz z chrześcijańskimi stowarzyszenia-
mi wojskowymi w Polsce i na świecie. Terenem
działalności duszpasterstwa jest cały obszar Rze-
czypospolitej Polskiej, zaś opiekę nad żołnierzami
w polskich kontyngentach wojskowych za grani-
cą realizuje się poprzez odwiedziny kapelanów.
Duszpasterstwo Wojskowe rozwija także działal-
ność charytatywną, organizując między innymi
biegi charytatywne we współpracy z Ogólnopol-
skim Duszpasterstwem Młodzieży.
Na czele Ewangelickiego Duszpasterstwa
Wojskowego stoi Naczelny Kapelan Wojskowy –
Ewangelicki Biskup Wojskowy, któremu podlegają
dziekani i kapelani różnych rodzajów Sił Zbrojnych
oraz okręgów wojskowych, dziekan ewangelicki
i kapelan ewangelicki Straży Granicznej oraz se-
kretariat. Obecnie zwierzchnikiem duszpasterstwa
jest ks. bp płk Mirosław Wola. Siedzibą Ewangelic-
kiego Duszpasterstwa Wojskowego jest Warszawa,
siedziby dziekanatów związane są ze strukturami
wojskowymi i kościelnymi w kraju21 .
Duszpasterze ewangeliccy pracują również
w jednostkach straży pożarnej i policji, funkcjonu-
je także Ewangelickie Duszpasterstwo Więzienne,
duszpasterstwo korespondencyjne i internetowe.
Opieką duszpasterską objęte są osoby niedosły-
szące i niepełnosprawne.
21
Tamże.
38
Duszpasterstwa zagraniczne
W ramach Duszpasterstwa Imigrantów Kościo-
ła Ewangelicko-Reformowanego w RP funkcjonują
sekcja chińska i sekcja koreańska tworząc zbory.
Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP opiekuje
się polskimi ewangelikami za granicą. Organizo-
wane są polskie nabożeństwa w Holandii i Irlandii,
Kanadzie, Niemczech i w Wielkiej Brytanii.
Duszpasterstwo szpitalne
Każdy duszpasterz lokalny odwiedza swoich
parafian w szpitalach, ośrodkach pomocy i do-
mach opieki, w czym wspierają go członkowie kół
Diakonii i wolontariusze. Od 2014 r. w ramach
współpracy z kapelanią katolicką, duchowny
ewangelicko-reformowany prowadzi dwa razy
w miesiącu nabożeństwa Słowa Bożego z modli-
twą za chorych i personel szpitala w katolickiej
kaplicy Szpitala Wojewódzkiego w Bełchatowie.
Informacje o duszpasterstwie i możliwości spo-
tkań z kapelanem ewangelickim są umieszczone
zarówno na oddziałach, jak i na stronie interne-
towej szpitala oraz w katolickiej gablocie infor-
macyjnej przed kaplicą szpitalną. Dzięki temu
chorzy – nie tylko ewangeliccy, ale także katoliccy
– kontaktują się z kapelanem, proszą o spotkanie,
o rozmowę, o wspólną modlitwę. Duszpasterzem
szpitalnym KER jest ks. Tomasz Pieczko.
Chrześcijański skauting „Royal Rangers”
Przy zelowskiej parafii ewangelicko-reformo-
wanej od 2014 r. działa założona przez ks. Tomasza
Pieczko drużyna chrześcijańskich skautów „Royal
Rangers”, należąca do szczepu warszawskiego.
W kwietniu tego roku pierwsza grupa złożyła ofi-
cjalnie przyrzeczenie skautowe.
EDUKACJA
Przedszkola i szkoły
Reformacja położyła nacisk na edukację za-
równo chłopców, jak i dziewcząt, by umożliwić
poznawanie Pisma Świętego, dlatego też przy
parafiach od XVI w. powstawały szkoły. Po II woj-
nie światowej prowadzenie szkół przez parafie
i jednostki kościelne było niemożliwe. Sytuacja
zmieniła się po 1989 r., choć nie udało się urucho-
mić wszystkich szkół, które istniały przed wojną.
Współcześnie w ramach Kościoła Ewangelicko-
-Augsburskiego w RP działają prywatne szkoły
i przedszkola prowadzone najczęściej przez ewan-
gelickie fundacje lub stowarzyszenia. Działalność
tych szkół powiązana bywa z parafią, od której na
przykład są dzierżawione budynki, a uczniowie,
którzy są członkami parafii, korzystają ze sty-
pendiów. Szkoły te są dostępne dla każdego bez
względu na wyznanie, religię czy światopogląd.
Odwołują się natomiast w swoich statutach do
określonego systemu wartości nawiązującego do
tradycji chrześcijańskich, tolerancji oraz ewan-
gelickiego etosu pracy. Wśród istniejących szkół
należy wymienić: Szkoły Towarzystwa Szkolnego
im. Mikołaja Reja w Bielsku-Białej, Szkoła Towarzy-
stwa Ewangelickiego w Cieszynie, Szkoły Ewange-
lickiego Towarzystwa Edukacyjnego w Gliwicach,
Szkoły Fundacji Edukacyjnej im. J. S. Bandtkiego
w Krakowie, Szkoły Ewangelickiego Centrum
Diakonii i Edukacji im. ks. Marcina Lutra. Aktual-
ne dane o szkołach publikowane są rokrocznie
w „Kalendarzu Ewangelickim” wydawanym przez
Wydawnictwo Augustana.
22
50 lat Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej 1954–2004, red. Marek Ambroży, Warszawa 2005, s. 109.
39
W ramach Kościoła Ewangelicko-Reformowa-
nego działa od 1994 r. Przedszkole Edukacyjne im.
Jana Amosa Komeńskiego założone przy parafii
ewangelicko-reformowanej w Zelowie.
Chrześcijańska Akademia Teologiczna
Oba Kościoły ewangelickie wspierają dzia-
łalność Chrześcijańskiej Akademii Teologicz-
nej w Warszawie. Uczelnia ma swoją siedzibę
w Centrum Luterańskim przy ul. Miodowej 21.
Chrześcijańska Akademia Teologiczna powsta-
ła w 1954 r. na mocy decyzji Rady Ministrów
jako kontynuacja Wydziału Teologii Ewangelic-
kiej (z 1920) i Studium Teologii Prawosławnej,
utworzonych po pierwszej wojnie światowej na
Uniwersytecie Warszawskim. Po 1945 r. Studium
Teologii Prawosławnej nie otrzymało zezwolenia
na wznowienie działalności, a Wydział Teologii
Ewangelickiej został wyodrębniony z Uniwersy-
tetu Warszawskiego w 1954 r. i przekształcony
– przy współudziale Kościołów starokatolickich
– w odrębną uczelnię – Chrześcijańską Akade-
mię Teologiczną (ChAT)22. Wraz z powstaniem
Konferencja naukowa w Chrześcijańskiej Akademii Teologicz-
nej w Warszawie (fot. Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska)
5
2 500 lat Reformacji w Polsce

Warszawa – Chrześcijańska Akademia Teologiczna (fot. Halina Sztrantowicz)

uczelni, której siedziba znajdowała się począt-
kowo w Chylicach pod Warszawą (obecnie mie-
ści się tam Ośrodek Opiekuńczo-Rehabilitacyjny
„Tabita”), wyodrębniono dwie sekcje: teologii
ewangelickiej i starokatolickiej, a od 1957 r. tak-
że teologii prawosławnej. W roku akademickim
1968/69 siedziba uczelni została przeniesiona na
ul. Miodową w Warszawie.
Aktualnie ChAT jest uczelnią dwuwydziałową.
Od roku akademickiego 2012/13 funkcjonują: Wy-
dział Teologiczny, w którym odbywają się studia
trzech stopni na kierunku teologia oraz Wydział
Pedagogiczny, na którym realizowane są studia
I i II stopnia na kierunku pedagogika oraz studia
I stopnia na kierunku praca socjalna. Obecnie trwa
budowa nowej siedziby ChAT na warszawskim
Żoliborzu. Zakończenie budowy planowane jest
na rok 2018. ChAT to ważny ośrodek akademicki
kształcący m.in. przyszłych duchownych Kościoła
Ewangelicko-Augsburskiego i Ewangelicko-Re-
formowanego. Uczelnia kształci również kateche-
tów, pedagogów szkolnych i resocjalizacji oraz
pracowników socjalnych. Rektorem Chrześcijań-
skiej Akademii Teologicznej jest ks. prof. dr hab.
Bogusław Milerski z Kościoła Ewangelicko-Augs-
burskiego w RP. Kadrę dydaktyczną uczelni tworzą
m.in. naukowcy z obu Kościołów.
Akademia jest patronem naukowym Ekume-
nicznego Uniwersytetu Trzeciego Wieku, który jest
placówką kulturalną i edukacyjną dla osób w wieku
senioralnym. Pracownicy akademii prowadzą spe-
cjalistyczne wykłady. W EUTW działają liczne sekcje
tematyczne – literackie, malarskie, muzyczne czy
sportowe. Specyfiką Ekumenicznego Uniwersytetu
Trzeciego Wieku jest propagowanie tolerancji i wie-
dzy o różnych wyznaniach i kulturach23.

23
Ekumeniczny Uniwersytet Trzeciego Wieku, http://chat.edu.pl/aktualnosci/ekumeniczny-uniwersytet-trzeciego-
-wieku/, (dostęp 14.09.2017).

40
 Warto wspomnieć, że ukończenie ChAT nie
gwarantuje ordynacji w żadnym z opisywanych
Kościołów ewangelickich. Kandydaci na duchow-
nych, prócz uzyskania tytułu magistra teologii
ewangelickiej, muszą odbyć praktykę kandydac-
ką oraz uczestniczyć w zajęciach Instytutu Pa-
storalnego. Zajęcia w instytucie obejmują także
dokształcanie wikariuszy i młodszych stażem
proboszczów. Celem Instytutu Pastoralnego jest
przygotowanie studentów do służby duchowne-
go, podnoszenie kwalifikacji duchownych oraz
wspieranie ich w pracy duszpasterskiej. Dyrekto-
rem Instytutu Pastoralnego jest ks. bp dr Adrian
Korczago24.
Prócz Instytutu Pastoralnego kursy dokształca-
jące dla duchownych i pracowników kościelnych
organizuje Towarzystwo Poradnictwa i Psycho-
logii Pastoralnej założone 11 czerwca 2010 r.
w Warszawie. Inspiracją do powstania Towarzy-
stwa stały się kursy duszpasterskie i superwizji,
organizowane przez Stowarzyszenie Księży i Ka-
techetów Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
w RP, we współpracy z Deutsche Gesellschaft für
Pastoralpsychologie, Society for Intercultural Pa-
storal Care and Counselling oraz Katedrą Teologii
Praktycznej Chrześcijańskiej Akademii Teologicz-
nej w Warszawie25. Prezesem Zarządu TPIPP jest
ks. dr Grzegorz Giemza.
Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP organi-
zuje również warsztaty kompetencji komunika-
cyjnych „Jak rozwiązywać konflikty w Kościele”
dla duchownych oraz świeckich członków Sy-
nodów, Rad Diecezjalnych i Parafilanych, jak
również etatowych pracowników oraz innych
współwyznawców.
24
Szerzej o działalności instytutu: www.pastoralny.luteranie.pl.
25
O nas, www.tpipp.pl, (dostęp 5.10.2017).
41
BIBLIOTEKI
Biblioteka Tschammera
Biblioteka Tschammera, należąca do Kościoła
Ewangelicko-Augsburskiego, powstała w XVII w.
na podstawie zapisu testamentowego prawnika
Bogumiła Rudolfa Tschammera. Mieści się w Ko-
ściele Jezusowym w Cieszynie. Jej zbiory to prze-
szło 23 tys. tomów, w tym 5 inkunabuł i około 5 tys.
starych druków, a ponadto 322 rękopisy bibliotecz-
ne. W 2007 r. Biblioteka Tschammera przystąpiła do
realizacji projektu „Ochrona i konserwacja cieszyń-
skiego dziedzictwa piśmienniczego”, a od 2009 r.
weszła w skład Muzeum Protestantyzmu – Biblio-
teki i Archiwum im. B. R. Tschammera w Cieszynie.
Biblioteka Synodu
Z kolei Biblioteka Synodu Kościoła Ewangelic-
ko-Reformowanego w RP, działająca w ramach
konsystorskiej Komisji Dokumentacji, Informa-
cji i Wydawnictw, gromadzi kilka tysięcy książek,
przede wszystkim z zakresu teologii ewangelickiej,
ze szczególnym uwzględnieniem nurtu reformo-
wanego, publikacje historyczne poświęcone historii
Reformacji w Polsce, dziejom Kościoła Ewangelicko-
-Reformowanego, polskiego i litewskiego ewangeli-
cyzmu w XVI–XX w., a także czasopisma i publikacje
dokumentujące współczesną działalność ewangeli-
ków reformowanych w Polsce i na świecie. Bibliote-
ka organizuje też lekcje poświęcone Reformacji dla
młodzieży szkolnej i osób dorosłych.
5
2 500 lat Reformacji w Polsce
Muzeum – Ośrodek Dokumentacji Dziejów
Braci Czeskich
Przy zborze ewangelicko-reformowanym
w Zelowie, który w większości tworzą potom-
kowie braci czeskich, działa Muzeum – Ośrodek
Dokumentacji Dziejów Braci Czeskich, utworzo-
ne we współpracy z: Instytutem Historii PAN,
Uniwersytetem Warszawskim, Ministerstwem
Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Minister-
stwem Spraw Zagranicznych Republiki Czeskiej
i Stowarzyszeniem EXULANT. Ma ono za cel prze-
chowywanie i utrwalanie spuścizny materialnej
i duchowej potomków braci czeskich. Dla potrzeb
muzealnych przystosowano poddasze kościoła,
a także jego zakrystię. Muzeum w Zelowie w 200.
rocznicę przybycia na te tereny potomków bra-
ci czeskich otrzymało od Muzeum Komenského
v Přerově kopię wyposażenia oraz pomoce dy-
daktyczne izby lekcyjnej z czasów Jana Amosa
Komenskiego (XVII w.), w warsztatach którego
były sporządzone wszystkie elementy ekspozycji.
Warto wspomnieć, że 8 stycznia 2010 r. zostało
powołane do życia i zarejestrowane Stowarzysze-
nie Czechów w Polsce. Jego przewodniczącą jest
Wiera Pospiszył. Członkami Stowarzyszenia są
osoby należące do różnych parafii Kościoła Ewan-
gelicko-Reformowanego w Polsce: w Zelowie,
Bełchatowie, Kleszczowie, Łodzi, Warszawie,
a także w Gęsińcu k. Strzelina, gdzie funkcjonu-
je Oddział Stowarzyszenia Czechów w Polsce.
Mniejszość czeska, na mocy Ustawy z 6 stycznia
2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych
oraz o języku regionalnym26, jest oficjalnie uznaną
26
 stawa z 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, tekst jednolity
U
Dz. U. z 2017 r. poz. 823, dostępny w internecie: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20170000823
(dostęp 18.07.2017).
27
Oficjalna strona internetowa Stowarzyszenia Czechów w Polsce: http://www.czesi.org/ (dostęp 18.07.2017).
42
mniejszością narodową w Polsce. Jak można prze-
czytać na stronie internetowej Stowarzyszenia,
jego celem jest m.in. „zrzeszanie członków czeskiej
mniejszości narodowej oraz ich potomków żyją-
cych w Polsce; opieka nad członkami deklarujący-
mi przynależność do mniejszości czeskiej oraz ich
potomkami żyjącymi w Polsce; wspieranie tradycji
religijnych osób deklarujących przynależność do
narodowości czeskiej oraz ich potomków; obrona
interesów narodowych, kulturalnych, religijnych
i społecznych czeskiej mniejszości narodowej oraz
jej potomków; kultywowanie obyczajów, tradycji,
języka i kultury przodków; upowszechnianie oraz
ochrona wolności, praw i swobód obywatelskich,
wspomaganie rozwoju demokracji i społeczeń-
stwa obywatelskiego”27.
MEDIA
Polskie Radio i Telewizja Polska
Podpisanie porozumień gdańskich w dniu
31 sierpnia 1980 r. otworzyło obu Kościołom ewan-
gelickim drogę do mediów publicznych. 1 lipca
1997 r. została powołana Redakcja Ekumeniczna
TVP2 która działa na podstawie porozumienia po-
między Polską Radą Ekumeniczną i TVP S.A. W ra-
diu i telewizji oba Kościoły funkcjonują w ramach
redakcji ekumenicznych, co umożliwia Kościołowi
Ewangelicko-Augsburskiemu m.in. transmisję
dwóch nabożeństw rocznie w drugim programie
Telewizji Polskiej (w Wielki Piątek i w dniu Pamiąt-
ki Reformacji) oraz emisji nabożeństw i audycji re-
ligijnych w Polskim Radiu. Jeżeli chodzi o Kościół
Ewangelicko-Reformowany, w końcu 1982 r. Pol-
skie Radio nadało transmisję pierwszego nabo-
żeństwa z kościoła w Warszawie. Od tej pory trwa
skromna, ale stała obecność Kościoła na antenie
radiowej w formie rozważań biblijnych, informacji
z życia Kościoła i retransmisji nabożeństw. Kościół
ma też możliwość nadania pięć razy w roku audy-
cji w telewizji publicznej oraz jednej retransmisji
nabożeństwa.
Czasopisma i wydawnictwa kościelne
Kościół Ewangelicko-Augsburski prowadzi wy-
dawnictwa i wydaje ogólnopolskie czasopismo
kościelne, jakim jest „Zwiastun Ewangelicki”. Cza-
sopismo kontynuuje tradycje „Zwiastuna Ewan-
gelicznego”, założonego przez ks. Leopolda Otto,
ukazującego się od 15 stycznia 1863 r., wydawanej
po 1945 r. „Strażnicy Ewangelicznej” oraz „Zwia-
stuna”. Wśród działających wydawnictw należy
wymienić m. in. Wydawnictwo Augustana i Wy-
dawnictwo Warto.
Kościół Ewangelicko-Reformowany wydaje
ogólnopolskie czasopismo „Jednota”, ukazujące
się z przerwami od 1926 r. Jest to pismo religijno-
-społeczne poświęcone polskiemu ewangelicy-
zmowi i ekumenii. W ramach „Biblioteki Jednoty”
ukazują się książki poświęcone teologii reformo-
wanej. Poszczególne parafie publikują swoje gaze-
ty parafialne: „Biuletyn” (Warszawa) czy „Nowiny”
(Bełchatów-Kleszczów-Zelów).
Działalność ekumeniczna i międzynarodowa
Założenia eklezjologiczne oraz dynamizm
i elastyczność wpisane w tradycję ewangelicką
spowodowały, że tak w świecie, jak i w Polsce Ko-
ścioły ewangelickie przyjmują otwartą postawę
28
K. Karski Od Edynburga..., s. 267.
29
Tamże, s. 294.
43
wobec innych wyznań i od samego początku ru-
chu ekumenicznego są jednym z motorów jego
dążeń.
Już w 1944 r. luteranie i reformowani podpisa-
li wraz z Kościołem Metodystycznym, Kościołem
Starokatolickim Mariawitów i Polskim Narodo-
wym Kościołem Katolickim dokument „Konfesja
Polska. Wyznanie wiary polskich chrześcijan”28.
Kościół Ewangelicko-Augsburski i Ewangelicko-
-Reformowany są aktywnymi członkami Polskiej
Rady Ekumenicznej (PRE) od momentu jej ukon-
stytuowania się w 1946 r. Pierwszym prezesem
został ks. Zygmunt Michelis z Kościoła Ewange-
licko-Augsburskiego. Jednak z uwagi na presję
władz PRL, w latach 1951–1955 działalność PRE
została zawieszona.
W ramach Polskiej Rady Ekumenicznej oba Ko-
ścioły nawiązały w 1974 r. oficjalne stosunki z Ko-
ściołem Rzymskokatolickim w Polsce. Została wtedy
powołana Komisja Mieszana PRE i Episkopatu ds.
Ekumenizmu29. Przy PRE zostaje utworzona Komi-
sja ds. Nabożeństw Radiowych, planująca transmi-
sje nabożeństw Kościołów członkowskich w radio.
Oba Kościoły współpracują ze sobą w Komisji Mło-
dzieży przy organizacji nabożeństw Tygodnia Mo-
dlitw o Jedność Chrześcijan oraz Światowego Dnia
Modlitwy.
Prezesami PRE byli m.in. duchowni luterańscy
i reformowani. Prezesami z Kościoła Ewangelicko-
-Augsburskiego byli ks. Zygmunt Michelis (1946–
1960), ks. bp Janusz Narzyński (1983–1986), ks.
bp Jan Szarek (1993–2001). Prezesami z Kościoła
Ewangelicko-Reformowanego byli: ks. bp Jan Nie-
wieczerzał (1960–1975) i ks. bp Zdzisław Tranda
(1991–1993). Obecnie funkcję tę sprawuje ks. bp Je-
rzy Samiec z Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.
5
2 500 lat Reformacji w Polsce

– Agnieszka Godfrejów-Tarnogór-
ska. Kościół Ewangelicko-Augsbur-
ski w Polsce utrzymuje kontakty
z wieloma Kościołami ewangelic-
kimi na świecie. W szczególności
współpracuje z: diecezją Uppsala
Kościoła Luterańskiego w Szwecji,
Kościołem Ewangelicko-Augsbur-
skim na Słowacji, Synodem Oregon
Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego
w Ameryce, niemieckimi ewangelic-
kimi Kościołami krajowymi Westfalii
i Hessen Nassau, a także Berlina,
Brandenburgii i śląskich Górnych
Warszawa – Nabożeństwo Reformacyjne 29 X 2017 w kościele ewangelicko- Łużyc, Saksonii, Północy, Bawarii
augsburskim Świętej Trójcy (fot. Danuta Matloch) i Nadrenii, Protestanckim Kościołem
Ks. bp Marek Izdebski z Kościoła Ewangelicko- w Holandii, Kościołem Luterańskim w Finlandii, Lu-
-Reformowanego jest członkiem Prezydium PRE terańskim Kościołem na Węgrzech, Śląskim Kościo-
(skarbnik). łem Augsburskiego Wyznania w Republice Czeskiej.
Oba Kościoły były sygnatariuszami dokumen- Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP
tów, które powstały we współpracy z Konferencją utrzymuje braterskie więzi z Kościołami refor-
Episkopatu Polski Kościoła Rzymskokatolickiego: mowanymi na całym świecie, głównie za po-
„Sakrament chrztu znakiem jedności. Deklaracja średnictwem Światowej Wspólnoty Kościołów
Kościołów w Polsce na progu Trzeciego Tysiąclecia” Reformowanych (wcześniej Światowego Aliansu
(2000), „Małżeństwo chrześcijańskie osób o różnej Kościołów Reformowanych). W latach 2002–2006
przynależności wyznaniowej. Deklaracja Kościołów ks. bp Marek Izdebski pełnił funkcję wiceprezy-
w Polsce na początku Trzeciego Tysiąclecia” (projekt denta obszaru europejskiego Światowego Alian-
2011), „Apel Kościołów w Polsce o ochronę stworze- su Kościołów Reformowanych (obecnie Światowa
nia” (2013), „Apel Kościołów w Polsce o poszanowa- Wspólnota Kościołów Reformowanych).
nie i świętowanie niedzieli” (2015) oraz „Przesłanie Kościół Ewangelicko-Reformowany współpra-
Kościołów w Polsce w sprawie uchodźców” (2016). cuje z niemieckimi Kościołami krajowymi Bawarii,
Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP jest jed- Hessen-Nassau, Lippe, Nadrenii, Westfalii, Refor-
nym z członków założycieli Światowej Federacji mowanym Kościołem Północno-Zachodnich Nie-
Luterańskiej (ŚFL) (1947) i pielęgnuje relacje z Ko- miec i Bawarii, oraz Kościołem Reformowanym
ściołami zrzeszonymi w Federacji. Przedstawicie- w Rumunii (okręg Oradea), Ewangelickim Kościo-
le Kościoła aktywnie uczestniczą w pracach ŚFL: łem Czeskobraterskim i Kościołem Ewangelicko-
obecnie sekretarzem ds. Europy jest ks. dr Ireneusz -Reformowanym na Litwie.
Lukas, członkiem Rady – dr Jerzy Sojka, a koordy- Obydwa Kościoły działają również we
natorką biura Kobiety w Kościele i Społeczeństwie Wspólnocie Ewangelickich Kościołów Europy
44
(Gemeinschaft Evangelischer Kirchen in Europa
– GEKE). Delegat Kościoła Ewangelicko-Refor-
mowanego, ks. Roman Lipiński (ur. w 1946 r.),
uczestniczył w pracach Wspólnoty nad doku-
mentem „Kościół i Izrael”, który został przyjęty
w Belfaście w 2001 r. i ustalił zasady stosunków
między Kościołami ewangelickimi i wyznawca-
mi judaizmu.
Członkowie obydwu Kościołów przywiązują też
wagę do dobrych relacji z inną mniejszością wy-
znaniową w Polsce, z którą dzielą wspólną histo-
rię – wyznawcami judaizmu. W trudnym okresie
okupacji członkowie Kościołów nieśli pomoc Ży-
dom. Ich działania zostały uhonorowane medalem
„Sprawiedliwi wśród Narodów Świata”, a ich imiona
i nazwiska znalazły się w Ogrodzie Sprawiedliwych
w Warszawie. W 1995 r., z okazji 50. rocznicy zakoń-
czenia II wojny światowej i 50. rocznicy wyzwolenia
niemieckiego nazistowskiego obozu koncentra-
cyjnego i zagłady w Oświęcimiu, Synod Kościoła
Ewangelicko-Reformowanego w RP przyjął Prze-
słanie, w którym o antysemityzmie napisano m.in.:
„Chrześcijanie muszą wyznać i ten grzech, który ich
kala, wyrazić żal za wszystkie zbrodnie antysemity-
zmu oraz nieustannie prosić siostry i braci z Narodu
Wybranego – Izraela o przebaczenie”30. Obecnie
członkowie Kościoła dają temu wyraz również po-
przez swą pracę na rzecz wykorzeniania stereoty-
pów i zbliżenia wyznawców obu religii działając np.
w Polskiej Radzie Chrześcijan i Żydów (PRChiŻ).
Synod Kościoła Ewangelicko-Augsburskie-
go w RP wydał w 2000 r. stanowisko dotyczące
stosunku chrześcijan do Żydów. W dokumencie
30
P rzesłanie Synodu w związku z 50. rocznicą zakończenia II wojny światowej w Europie i 50. rocznicą wyzwolenia obozu
w Oświęcimiu – 1995, „Jednota” 7 (1995), http://www.jednota.pl/index.php/dokumenty-26854/2880-przeslanie-
synodu-w-zwiazku-z-50-rocznica-zakonczenia-ii-wojny-swiatowej-w-europie-i-50-rocznica-wyzwolenia-obozu-
w-oswiecimiu-1995 (dostęp 24.04.2017).
31
Tekst stanowiska: http://luteranie.pl/o_kosciele/oswiadczenia_kosciola/polscy_luteranie_a_zydzi.html (dostęp 24.04.2017).
45
Synod zdecydowanie dystansuje się od wypo-
wiedzi ks. M. Lutra nt. Żydów: „Jako ewangelicy
wyznania augsburskiego w niczym nie czujemy
się związani wypowiedziami ks. doktora Marcina
Lutra przeciwko wyznawcom judaizmu, które na-
szym zdaniem należą do ducha epoki, która już
minęła. Wyrażamy jednak głęboki żal, jeżeli wy-
powiedzi antyżydowskie ks. doktora Marcina Lu-
tra stały się kiedykolwiek zarzewiem nienawiści
i prześladowań Żydów ze strony ewangelików na
naszej polskiej ziemi i gdziekolwiek na świecie”31.
Kościół Ewangelicko-Augsburski i Ewangelicko-
Reformowany współpracują ze sobą od kilku stu-
leci. Specyficzne uwarunkowania życia Kościoła
w Polsce zaowocowały wyprzedzającymi swoje
czasy aktami współpracy międzywyznaniowej już
w czasach Reformacji (Ugoda Sandomierska, 1570),
a także w XVIII i XIX w. (próby unii kościelnej w po-
staci Konsystorza Generalnego dla obu wyznań).
W 1970 r. Synod Kościoła Ewangelicko-Reformo-
wanego w Rzeczypospolitej Polskiej potwierdził
wspólnotę kazalnicy i Stołu Pańskiego z Kościołem
Ewangelicko-Augsburskim w Rzeczypospolitej
Polskiej, a wkrótce potem ogłosił „Deklarację bra-
terskiej współpracy” z Kościołem Ewangelicko-Me-
todystycznym w Rzeczypospolitej Polskiej.
W 2012 r. podpisane zostało Porozumienie po-
między dwoma Kościołami, określające zasady
przynależności ewangelików reformowanych do
parafii luterańskich i luteran do parafii ewange-
licko-reformowanych w Polsce, bez konieczności
zmiany wyznania. Owocem dobrej współpracy
jest też spotkanie i wspólne obrady Synodów
5
2 500 lat Reformacji w Polsce

Kościoła Ewangelicko-Augsbur-
skiego i Ewangelicko-Reformowa-
nego w dniach 14–16 października
2016 r. w Cieszynie, zorganizowa-
ne dla uczczenia jubileuszu 500 lat
Reformacji. W 2017 r. oba Kościoły
aktywnie włączyły się w organizację
obchodów tego jubileuszu.

Warszawa – Centrum Luterańskie (fot. Halina Sztrantowicz)

Świdnica – Międzyreligijne spotkanie z Dalajlamą w Kościele Pokoju 21 IX 2016 r.

(fot. Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska)

46
3 500 lat Reformacji w Polsce
Reformacja nigdy nie była fenomenem mo-
nolitycznym, a ruchem, który oprócz wymiaru
religijnego posiadał mocne zakorzenienie i od-
działywanie kulturowe, polityczne i społeczne.
Od początku charakteryzowała się zarówno dok-
trynalną, jak i organizacyjną różnorodnością.
Procesy reformacyjne na dzisiejszych terenach
Rzeczypospolitej przebiegały odmiennie – inne
oblicze miała Reformacja na Śląsku, Pomorzu,
w Małopolsce czy na Mazowszu. Podobnie jak
w innych krajach europejskich, na ziemiach pol-
skich dominowały dwie tradycje reformacyjne –
luteranie (ewangelicy wyznania augsburskiego)
oraz reformowani (ewangelicy przyznający się
do dziedzictwa szwajcarskiego nurtu Reformacji,
przyjmujący różne teksty wyznaniowe). Ponieważ
Polska była krajem bardziej tolerancyjnym niż te-
reny pod bezpośrednim panowaniem katolickich
Habsburgów i propapieskich książąt niemiec-
kich, na terenie Rzeczypospolitej nową ojczyznę
znaleźli niektórzy spadkobiercy czeskiego ruchu
prereformacyjnego – husytów, nazywani później
braćmi czeskimi. W późniejszym czasie pojawiły
się inne denominacje związane z anabaptyzmem
i ruchem antytrynitarskim (socynianie). Mówie-
nie o Reformacji zawsze musi zakładać jej plural-
ną strukturę, nawet jeśli w historiografii i teologii
przyjął się termin w liczbie pojedynczej, suge-
rujący jednolitość ruchu dążącego do reformy
zachodniego chrześcijaństwa. Co ciekawe, owo
zróżnicowanie nierzadko było ukazywane jako
dowód na autodestrukcję „innowierczej rewol-
ty”. Argument ten pomija jednak fundamentalny
fakt, że samo chrześcijaństwo nigdy nie było mo-
nolitem – już kanon Nowego Testamentu ukazuje
zdumiewającą mozaikę myśli chrześcijańskiej. In-
nymi słowy, nie było w dziejach chrześcijaństwa
takiego momentu, w którym wszyscy myśleliby,
48
wierzyliby i wyznawaliby to samo. Reformacja,
podobnie jak inne ruchy religijne, wpisuje się
w ten fenomen.
Warto zauważyć, że kontrowersje doktrynal-
ne toczone w XVI w. między głównymi nurtami
reformacyjnymi w Europie, w Rzeczypospolitej
nie były prowadzone z taką ostrością, jak np. na
terenie Niemiec. Owszem, odbywały się dyskusje
teologów czy synody, jednak zagrożenia ze stro-
ny Kościoła rzymskokatolickiego – wspieranego
przez autorytet władzy królewskiej spowodowa-
ło, że na różnych płaszczyznach dochodziło do
mniej lub bardziej sformalizowanych porozumień
i wspólnych działań między przedstawicielami lu-
teran, reformowanych i braci czeskich. Ponadto
należy również wskazać na fakt, że okres pojawie-
nia się idei reformacyjnych w Polsce był jedno-
cześnie epoką paneuropejskiej konfesjonalizacji,
a więc złożonego procesu tworzenia się odręb-
nych, niezależnych od Rzymu instytucji kościel-
nych z własnym korpusem doktrynalnym, liturgią
i porządkiem prawnym. Zreformowane Kościoły
katolickie – bo tak postrzegali się zwolennicy Re-
formacji – wzmacniały wyznaniową różnorodność
Rzeczypospolitej. Oto obok stosunkowo dużej
obecności na wschodzie kraju Cerkwi prawo-
sławnej pojawiły się nowe organizmy kościelne,
które stanowiły wyzwanie zarówno dla władz, jak
i Kościoła rzymskiego. Trudno mówić o konkret-
nej dacie, która opisywałaby usamodzielnienie się
nowych Kościołów. Związane jest to m.in. z fak-
tem, że jeszcze pod koniec I połowy XVI w. trwały
– nieudane jak wiemy – próby przywrócenia orga-
nizacyjnej jedności zachodniego chrześcijaństwa.
Konflikty zbrojne, interesy polityczne i oczywiście
wyostrzające się pozycje teologiczne związane ze
wspomnianą konfesjonalizacją uniemożliwiły za-
pobieżenie ostatecznemu rozłamowi. Co ciekawe,
próby porozumienia podejmowano w Polsce jesz-
cze w XVII w., czego dobitnym przykładem jest
Colloqium Charitativum zorganizowane w 1645 r.
w Toruniu pod patronatem króla Władysława IV.
Uczestniczyli w nim teolodzy luterańscy (27), refor-
mowani (25) i rzymskokatoliccy (24). Jest to istot-
ny fakt, gdyż przez pierwsze dekady Reformacji
Kościoły reformacyjne nie postrzegały się jako od-
rębne Kościoły, ale jako zreformowane wspólnoty
(zbory) jednego, katolickiego (powszechnego)
Kościoła. Powstanie niezależnych Kościołów w ra-
mach politycznych jurysdykcji książąt niemieckich,
ale także w innych częściach Europy, stopniowo
zmieniało tę świadomość. Zaczęła tworzyć się i po-
głębiać tożsamość wyznaniowa.
Na terenach dzisiejszej Polski „reformacje” miały
różny przebieg, szczególnie po wyjściu z ukrycia –
po początkowym okresie prześladowań – zwolen-
ników zmian. Główną siłą byli najwpierw luteranie,
których szybko przerośli liczebnością reformowa-
ni. Dziś proporcje te są odwrotne. Tzw. dysydenci
rozpoczęli żmudny proces konsolidacji poprzez
tworzenie struktur synodalnych odpowiadających
samorozumieniu Kościołów. I tak w listopadzie
1554 r. odbył się w Słomnikach pierwszy na zie-
miach polskich synod protestancki, a konkretnie
reformowany. Niespełna rok później w Poznaniu
odbył się synod, w którym wzięli udział także lutera-
nie. Również w 1555 r. reformowani i bracia czescy
zawarli unię w Koźminku, która – mimo że nie była
trwała – przyczyniła się później do wchłonięcia nur-
tu czeskobraterskiego w struktury Kościoła ewan-
gelicko-reformowanego. Przypieczętowaniem tego
procesu jest decyzja synodu generalnego we Wło-
dawie (1634) o ustanowieniu unii między Jednotą
Braci Czeskich a ewangelicko-reformowaną Jedno-
tą Litewską i Małopolską i o ujednoliceniu liturgii
w trzech Jednotach.
49
Cezurą na skalę ogólnopolską, jak i europejską
było podpisanie w 1570 r. Ugody Sandomierskiej
między przedstawicielami Kościoła Ewangelicko-
-Augsburskiego (luterańskiego), Ewangelicko-
-Reformowanego i Czeskobraterskiego. I znów,
z przyczyn politycznych i kościelno-politycznych
był to dokument nietrwały, mimo że utorował drogę
do porozumień, w tym konfederacji warszawskiej
(1573) oraz zbudował fundamenty dla poszuki-
wań wewnątrzprotestanckiej jedności, jednak
z perspektywy wiemy, że był to również dokument
unikatowy, uznawany za pierwszy ekumeniczny
w pogrążonej w konfliktach religijnych Europie.
Ugoda Sandomierska oznaczała nie tylko wza-
jemne uznanie się Kościołów reformacyjnych za
prawdziwe Kościoły, ale wprowadzała coś absolut-
nie wyjątkowego i profetycznego – praktykowaną
interkomunię i współużytkowanie kościołów i to
mimo istniejących różnic doktrynalnych, dotyczą-
cych rozumienia Wieczerzy Pańskiej, predestynacji,
Kościoła i jego ustroju. Na skutek przeniesionych
z Niemiec konfliktów międzywyznaniowych, lu-
teranie wystąpili na synodzie w Toruniu (1595)
z Ugody Sandomierskiej.
Wewnątrzreformacyjny potencjał ekumenicz-
ny widoczny był przede wszystkim w działalno-
ści reformatora Jana Łaskiego, który na terenie
Polski, ale także we wschodniej Fryzji i Anglii stał
się kluczowym animatorem reformowanego ży-
cia kościelnego. Choć nigdy nie nosił tytułu bi-
skupa, to faktycznie nim był, zarządzając (biskup
z gr. episkopos znaczy zarządca) zborami reformo-
wanymi we Fryzji i kierując największym zborem
wyznaniowych uchodźców w Anglii, tzw. Stranger
Church w Londynie. Materialnym uznaniem dla za-
sług Łaskiego jest największa na świecie biblioteka
ze zbiorami teologii reformowanej znajdująca się
w Emden (Niemcy), a nazwana imieniem polskiego
3 500 lat Reformacji w Polsce
reformatora. W roku jubileuszowym Reformacji na
czele Johannes-a-Lasco-Bibliothek stanął Litwin
ks. prof. Kestutis Daugirdas, którego zakres badań
koncentruje się m.in. na historii Reformacji w Rze-
czypospolitej Obojga Narodów.
Zwolennicy Reformacji próbowali nie tylko
porozumieć się między sobą, ale szukali sojuszy
z innymi mniejszościami – przykładem jest tzw.
konfederacja wileńska z 1599 r., w której osłabieni
ekspansywną unią brzeską prawosławni i wypiera-
ni przez kontrreformację protestanci zobowiązali
się do współpracy przeciw działaniom większości.
W ciągu wieków podejmowano różne próby poro-
zumienia – część z nich w ogóle nie została opi-
sana, a część jedynie skrótowo, jak choćby tzw.
Porozumienie przyjacielskie (Amica complanatio)
zawarte w Lesznie w 1678 r. między luteranami
a reformowanymi czy unia sielecka z 1777 r.
Wprawdzie historycy oceniają te porozumienia
jako dalece spóźnione i nietrwałe, to jednak są
one kolejnym elementem w bogatej historii lu-
terańsko-reformowanej współpracy. W lutym
1719 r. odbył się tzw. synod generalny w Gdańsku,
podczas którego luteranie i reformowani z Polski
i Litwy próbowali odtworzyć porozumienie osią-
gnięte w Sandomierzu w 1570 r. Był to pierwszy
synod generalny obydwu tradycji, nie licząc regio-
nalnych porozumień w różnych częściach kraju.
W skali europejskiej cezurą było wprowa-
dzenie dekretem gabinetowym króla pruskiego
Fryderyka Wilhelma unii kościelnej między lutera-
nami a reformowanymi na terenie Prus. Powstały
w 1817 r. Kościół ewangelicko-unijny (tzw. unia
pruska, później staropruska) wprowadził nowe
rozwiązania liturgiczne (m.in. jednolity strój du-
chownych) i wspólny zarząd. Poszczególne parafie
same decydowały, czy chcą zachować wyznanie
reformowane czy luterańskie oraz specyficzne
50
dla swoich tradycji elementy liturgii. Był to naj-
bardziej rozpowszechniony model ewangelicko-
unijny (tzw. unia administracyjna), ale znane też
były inne rozwiązania w postaci unii wyznaniowej
polegającej na stworzeniu jednego Kościoła łączą-
cego niektóre teksty wyznania wiary (np. uznające
zarówno Wyznanie augsburskie, jak i Katechizm
Heidelberski). Takim Kościołem jest np. Ewange-
licki Kościół Palatynatu, nazywany również Prote-
stanckim Kościołem Krajowym. Unia staropruska
objęła Kościoły na dawnych i obecnych terenach
Polski. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości
– w okresie II Rzeczypospolitej działał w Małopol-
sce Kościół Ewangelicki Augsburskiego i Helwec-
kiego Wyznania, w którym większość stanowili
luteranie. Podobnie i inne Kościoły ewangelicko-
unijne na Górnym Śląsku czy Wielkopolsce miały
bardziej charakter luterański niż reformowany.
Wprowadzenie unii przez władze pruskie nie zo-
stało uznane przez wszystkich – konserwatywni
luteranie utworzyli Kościół staroluterański, a także
niektóre zbory reformowane (np. w Lesznie) nie
do końca podporządkowały się decyzji pruskiego
króla.
Kolejne ważne wydarzenie unii administra-
cyjnej miało miejsce w latach 1828–1849, kiedy
obydwa Kościoły posiadały wspólny Konsystorz
w Królestwie Kongresowym, a więc zarząd – naj-
wyższy organ władzy wykonawczej. Nawet po
jego rozwiązaniu współpraca wciąż przebiegała
bez większych trudności. Do tarć i nieporozumień
dochodziło nie tyle między obydwoma Kościo-
łami, co wewnątrz nich w kwestiach narodowo-
ściowych. Zarówno reformowani, jak i luteranie
posiadali parafie polsko- i niemieckojęzyczne.
Punktem kulminacyjnym we wspólnej hi-
storii luterańsko-reformowanej w skali pan-
europejskiej było podpisanie w 1973 r. tzw.
Konkordii leuenberskiej między Kościołami ewan-
gelicko-luterańskimi, ewangelicko-unijnymi
i ewangelicko-reformowanymi. Ustanawiała ona
pełną wspólnotę Stołu Pańskiego i Ambony (Ka-
zelnicy), tzn. nie tylko wzajemne uznanie się za
prawdziwe Kościoły, czysto i wiernie nauczające
Ewangelii, ale też wprowadzała oficjalnie interko-
munię, zakładającą również uznanie i wymienność
urzędów kościelnych. Mimo wciąż istniejących róż-
nic w rozumieniu sakramentu Wieczerzy Pańskiej,
odmiennej liturgii i innych aspektów życia ducho-
wego, Kościoły sygnujące Konkordię stwierdziły,
że nie ma przeszkód, aby wspólnie gromadzić się
wokół Stołu Pańskiego, nawet jeśli każde z nich
pozostaje przy swoim zdaniu w poszczególnych
kwestiach dogmatycznych.
Porozumienie nazywane przez teologów „po-
jednaną różnorodnością” stało się praktycznym
modelem dążeń ekumenicznych Kościołów wy-
rosłych z Reformacji i zarazem egzemplifikacją
reformacyjnego rozumienia jedności, która nie
wymaga zrzeczenia się tożsamości i jednocze-
śnie umożliwia wspólną Eucharystię. Model ten
nie jest kompatybilny z rozumieniem jedności
w katolicyzmie, prawosławiu czy niektórych
Kościołach protestanckich, jednak jego aspek-
ty stały się inspiracją i ważnym czynnikiem do
poszukiwania nowych możliwości współpracy.
Kościoły, które podpisały Konkordię leuenber-
ską zgromadzone są we Wspólnocie Kościołów
Ewangelickich w Europie, obejmującą obecnie
nie tylko luteran i reformowanych, ale też meto-
dystów i Kościoły odwołujące się do dziedzictwa
prereformacyjnego (waldensi, husyci). Warto
podkreślić, że na gruncie polskim Konkordia leuen-
berska nie była wydarzeniem, które radykalnie
zmieniło rzeczywistość, gdyż polscy luteranie
i reformowani praktykowali wspólnotę Stołu Pań-
skiego, a duchowni gościnnie wygłaszali kazania
51
w bratnich Kościołach na długo przed ustanowie-
niem paneuropejskiego porozumienia Kościo-
łów reformacyjnych. Ponieważ reformowanych
w Polsce było znacznie mniej, uczestniczyli w ży-
ciu religijnym parafii luterańskich, do których raz
na kwartał lub rzadziej przyjeżdżał duchowny re-
formowany prowadząc nabożeństwo w obrządku
ewangelicko-reformowanym dla całego zboru,
a więc również dla luteran (np. w Krakowie, Go-
rzowie Wlkp., Wrocławiu, Sopocie). 22 lutego
2012 r. praktyka ta została instytucjonalnie posze-
rzona poprzez uroczyście podpisane w warszaw-
skim kościele ewangelicko-augsburskim Świętej
Trójcy porozumienie, zgodnie z którym luteranin
czy reformowany może przynależeć do parafii
siostrzanego Kościoła i posiadać prawa wyborcze
w tej parafii, jeśli w danej miejscowości nie ma
jego macierzystej wspólnoty.
Z kolei 15 października 2016 r. po sesjach
Synodów Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
i Ewangelicko-Reformowanego odbyło się w Cie-
szynie wspólne posiedzenie obydwu Synodów Ko-
ściołów – drugie we wspólnej historii Kościołów.
Z okazji jubileuszu 500-lecia Reformacji połączone
Synody wydały oświadczenie, w którym stwier-
dzono m.in.: „Czas Jubileuszu stawia również przed
nami nowe wyzwania. Deklarujemy gotowość
zacieśnienia współpracy w zakresie świadectwa
wiary (martyria), wspólnoty Ludu Bożego (koino-
nia), posługi potrzebującym (diakonia) i głoszenia
Słowa Bożego z modlitwą (leiturgia). Chcemy, aby
ten rok świętowania był czasem urzeczywistniania
prawdy o Kościele stale reformującym się według
Słowa Bożego, który odpowiedzialnie reaguje na
wyzwania współczesności i nieustannie niesie ca-
łemu światu poselstwo Ewangelii. Mamy nadzieję,
że stanie się on też znaczącym impulsem ekume-
nicznym w życiu chrześcijan”.
3 500 lat Reformacji w Polsce

Luteranie i reformowani współpracują dziś na i naszych Kościołów odzwierciedla się odpowied-

wszystkich płaszczyznach życia kościelnego: pa-
rafialnej, lokalnej, regionalnej, ogólnokrajowej
i globalnej. W zależności od potrzeb i możliwości
działania, instytucjonalne ramy tej współpracy
mają różne natężenie. Istotne są wspólne inicja-
tywy podejmowane na płaszczyźnie globalnej
poprzez Światową Federację Luterańską (ŚFL)
i Światową Wspólnotę Kościołów Reformowanych
(ŚWKR). Symbolicznym świadectwem tych dążeń
było z jednej strony podpisanie przez reformo-
wanych Wspólnej Deklaracji o Usprawiedliwieniu
pomiędzy ŚFL a Kościołem rzymskokatolickim,
przyjętej w 1999 r. i zaaprobowanej później przez
Światową Radę Metodystyczną i Wspólnotę An-
glikańską, a z drugiej przyjęcie wspólnego doku-
mentu między ŚFL a ŚWKR, w którym globalnie
potwierdzono wolę dalszego pogłębiania jed-
ności: „Dar jedności nie wymaga jednolitości, ale
daje się znaleźć i świętować w różnorodności.
Różnorodność naszych tradycji wyznaniowych
nio w naszych różnych sytuacjach życiowych i to
w ten sposób, że jesteśmy przez tę różnorodność
zjednoczeni, a nie podzieleni (…) Wspólnie świę-
tujemy, że jesteśmy jedno w Chrystusie i dzielimy
wspólne dziedzictwo reformacyjne oraz wspólną
wiarę. Jesteśmy zjednoczeni w wyznawaniu Ewan-
gelii Jezusa Chrystusa”.
Dokument nazwano „Świadectwem wittenber-
skim” i został podpisany 5 lipca 2017 r. w obecności
ekumenicznych partnerów w kościele ewangelic-
kim Marii Panny w Wittenberdze, uznawanym za
kolebkę XVI-wiecznej Reformacji, gdzie kazania
wygłaszał ks. Marcin Luter.

Cieszyn – odczytanie wspólnego

przesłania z okazji Jubileuszu
500 lat Reformacji
(fot. Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska)

Cieszyn – Sesja połączonych Synodów Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego i Kościoła

Ewangelicko-Reformowanego (fot. Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska)

52
4 500 lat Reformacji w Polsce

Ewangelicy – luteranie i kalwiniści funkcjonu- Przyczyny takiej liczebności tkwiły głównie

ją w Polsce jako struktury konfesyjne w sposób
nieprzerwany od czasów Reformacji. W Żychli-
nie koło Konina działa także najstarsza parafia
reformowana. Luteranie zaś od blisko 500 lat za-
mieszkują zwartą grupą Śląsk Cieszyński, a jesz-
cze 100 lat temu w Wiśle stanowili blisko 100%
mieszkańców.
Nie zmienia to faktu, że wiek XX należy do czasu
stopniowego zmniejszania się liczby wyznawców
obu konfesji na ziemiach polskich.
Z chwilą odrodzenia się w 1918 r. niepodległej
Rzeczypospolitej protestanci stanowili 3,7% ogółu
ludności ówczesnej Polski (ok. 1 015 tys.), dziesięć
lat później już 2,7% (852 tys.). W następnych latach
liczba ta systematycznie spadała osiągając pod ko-
niec lat trzydziestych poziom 835 tys. wyznawców
(2,6%)1.
Wśród protestantów dominowali członkowie
tradycyjnych, historycznych Kościołów ewange-
lickich. Funkcjonowało siedem Kościołów ewan-
gelickich opierających się na dogmatyce luterań-
skiej lub kalwińskiej. Były to: Kościół Ewangelic-
ko-Augsburski, Ewangelicki Kościół Unijny, Ewan-
gelicki Kościół Unijny na Polskim Górnym Śląsku,
Ewangelicki Kościół Augsburskiego i Helweckiego
Wyznania w Małopolsce, Kościół Ewangelicko-Lu-
terański (staroluterański), Kościół Ewangelicko-Re-
formowany (tzw. Jednota Warszawska), Wileński
Kościół Ewangelicko-Reformowany (tzw. Jednota
Wileńska).
w historii przynależności państwowej terenów, na
których mieszkali członkowie tych Kościołów. Lo-
kalny ewangelicyzm kształtował swoje struktury
wraz z powstawaniem nowych państw, na danym
obszarze przyjmując przeważnie postać Kościołów
krajowych. Odrodzone państwo polskie składało
się zaś z terenów przynależnych do 1918 r. do Nie-
miec, Austro-Węgier oraz Rosji.
Najliczniejszy był Kościół Ewangelicko-Augs-
burski. Liczył on prawie pół miliona wiernych,
którzy mieszkali przeważnie na terenie dawne-
go zaboru rosyjskiego2. Zdecydowana większość
z nich mieszkała w województwach łódzkim, war-
szawskim i wołyńskim. W tym pierwszym żyło
173 tys. ewangelików (tylko w samej Łodzi 50 tys.)
W drugim województwie liczba ewangelików
sięgała 83,5 tys. osób (w Warszawie ok. 15 tys.).
W województwie wołyńskim znajdowało się ok.
45 tys. ewangelików. Mało było ich natomiast
w województwie wileńskim, mimo że w Wilnie ist-
niał zbór założony jeszcze w 1555 r. przez Radziwił-
łów liczący około 1 200 członków3.
W grudniu 1918 r. pod warszawską jurysdykcję
podporządkowano parafie ewangelickie ze Ślą-
ska Cieszyńskiego liczące blisko 100 tys. członków.
W sierpniu 1920 r. połowa z nich znalazła się jed-
nak w Czechosłowacji i musiała się usamodzielnić
tworząc osobny Kościół. Ich ponowne włączenie
do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego nastąpiło
jesienią 1938 r. po włączeniu Zaolzia4.

1
Mały Rocznik Statystyczny 1939, s. 31.
2
A. Kleindienst, O. Wagner, Der Protestantismus in der Republik Polen 1918/1919 bis 1939 im Spannungsfeld von Natio-
nalitätenpolitik und Staatskirchenrecht, kirchlicher und nationaler Gegensätze, Marburg/Lahn 1980, s. 70.
3
S. Grelewski, Wspólnoty protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej, Lublin 1937, s. 234–244.
4
O. Michejda, Piąte pięćdziesięciolecie Kościoła Jezusowego na Wyższej Bramie przed Cieszynem (1909–1959), w: Z hi-
storii Kościoła Ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim, pod red. T. Zielińskiego, Katowice 1992, s. 202; R. Janik, Diecezja

54
 Z terenu dawnego zaboru austriackiego
w 1922 r. do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
przyłączył się liczący 1 200 członków zbór krakow-
ski, zrywając jednocześnie swoje administracyjne
więzi z lokalnym Kościołem Ewangelickim Augs-
burskiego i Helweckiego Wyznania w Małopolsce.
Parafie ewangelicko-augsburskie zaczęły także
powstawać na terenach byłego zaboru pruskiego
(województwa poznańskie i pomorskie). Było to
związane z napływem na tamte obszary ludności
z pozostałych części kraju oraz z przyznanej Cze-
chosłowacji części Śląska Cieszyńskiego. Polskie
parafie ewangelicko-augsburskie powstały w: Po-
znaniu, Pawłowie, Działdowie, Bydgoszczy, Toru-
niu, Tczewie, Gdyni i Grudziądzu. Zbory ewangelic-
ko-augsburskie w okresie międzywojennym liczy-
ły łącznie 90 parafii, 43 filiały, 129 kościołów i 220
kaplic, w których pracowało 220 pastorów. Liczbę
wiernych i ich przynależność administracyjną ob-
razuje poniższe zestawienie.
Tabl. 1. Wierni Kościoła Ewangelicko-Augsbur-
skiego w 1923 r. według diecezji
Diecezja Wierni
Ogółem 449 609
Piotrkowska 180 768
Kaliska 58 739
Płocka 57 510
Warszawska 54 371
Północno-Wschodnia 52 631
Śląska 45 170
Poznańsko-Pomorska 420
Ź r ó d ł o: S. Grelewski, Wyznania protestanckie i sekty religij-
ne w Polsce współczesnej, Lublin 1937, s. 237–246.
cieszyńska w 80-lecie złączenia z luterańskim Kościołem w Polsce, Cieszyn 1998, s. 84; E. Kneifel, Geschich-
te der Evangelisch Augsburgischen Kirche in Polen 1555–1939, Niedermarschacht 1964, s. 206; P. Kennig,
Z dziejów luteranizmu w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2000, s. 51–52; A. Buzek, Z ziemi piastowskiej – wspomnienia,
Warszawa 1963, s. 191–192; P. Hulka-Laskowski, Śląsk za Olzą, Katowice 1938, s. 20–21.
55
Wierni Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
w 1923 r. stanowili najliczniejsze grono w diecezji
piotrkowskiej – odnotowano tam 180 768 osób
przede wszystkim dlatego, że w skład tej diecezji
wchodziła Łódź. Najmniej zaś było ich na terenie
diecezji poznańsko-pomorskiej – tylko 420 osób.
Ogólna liczba wiernych tego Kościoła na terenie
Rzeczypospolitej to 449 609 osób.
Wykres 1. Wierni Kościoła Ewangelicko-Augsbur-
skiego w 1923 r. według diecezji
0,1%
warszawska
10,0% 12,1% kaliska
11,7% piotrkowska
13,1%
płocka
12,8%
północno-wschodnia
40,2%
śląska
poznańsko-pomorska
Ź r ó d ł o: S. Grelewski, Wyznania protestanckie i sekty religij-
ne w Polsce współczesnej, Lublin 1937, s. 237–246.
Ewangelicy reformowani w międzywojen-
nej Polsce byli zdecydowanie mniej licznie repre-
zentowani. Na terenie dawnego zaboru rosyjskie-
go grupowali potomków reformacyjnej szlachty,
np. rodzinę Skierskich oraz osoby pochodzenia
czeskiego i niemiecko-szwajcarskiego. Kalwinizm
był również otwarty – zwłaszcza w XIX w. – na
konwersje z judaizmu oraz rzymskich katolików
w okresie międzywojennym.
W Polsce działały dwa Kościoły z siedzibami
w Warszawie i Wilnie. Wynikało to z historycz-
nych uwarunkowań i nawiązywania przez oba
4 500 lat Reformacji w Polsce

Kościoły do dawnych przedrozbiorowych Jednot Najmniej było ich na terenie filiałów w Bydgoszczy
działających na terenie Korony i Wielkiego Księ- i Poznaniu – po 20 osób. Łącznie na terenie Rze-
stwa Litewskiego. Kościół z siedzibą w Warszawie czypospolitej odnotowano 10 150 osób (tabela 2).
uważał się za spadkobiercę Jednoty Małopolskiej
Tabl. 2. Wierni zborów ewangelicko-reformo-
i obejmował swoim działaniem tereny Polski Cen- wanych według miejscowości w 1923 r.
tralnej. Jego sieć parafialna nie była zbyt liczna.
Parafie istniały, oprócz Warszawy, także w: Łodzi, Miejscowość Wierni
Zelowie, Kucowie, Sielcu, Żychlinie. Do 1930 r. pod
Ogółem 10 150
Konsystorz w Warszawie podlegała jeszcze wołyń-
ska parafia w Michałówce. Istniały też zbory filialne Warszawa 6 000
w Żyrardowie (od 1874 r.), Lublinie (od 1870 r.), Zelów pow. Łaski 2 522
Staroiwicznie, Poznaniu (od 1925 r.), Bydgoszczy
(od 1925 r.) i Krakowie (od 1926 r.). W 1933 r. utwo- Łódź 600
rzono także filiał w Wilnie5. Kuców pow. Piotrków 509
Wileńscy ewangelicy reformowani znaleźli
Żyrardów filiał 178
się po 1918 r. w zdecydowanie gorszej sytuacji.
Większość ich struktur parafialnych pozostała na Żychlin 126
terenie Litwy i ZSRR. Po polskiej stronie pozostała Staroiwiczna filiał pow. Warszawa 50
praktycznie tylko parafia w Wilnie. Zdecydowano
jednak utrzymać odrębność organizacyjną i przy- Kraków filiał 35
stąpiono do rozbudowy struktur. Opieką religijną Wilno filiał 35
objęto Czechów wołyńskich oraz prowadzono ak-
Lublin filiał 30
cję misyjną głównie wśród ludności białoruskiej,
ukraińskiej i żydowskiej6. Dokonano także nowego Sielec pow. Stopnica 25
podziału administracyjnego tworząc trzy dystryk- Poznań filiał 20
ty: wileński, wołyński i białostocki7.
Bydgoszcz filiał 20
Najwięcej wiernych zborów ewangelicko-refor-
mowanych w 1923 r. mieszkało w Warszawie i sta- Ź r ó d ł o: S. Grelewski, Wyznania protestanckie i sekty reli-
nowili tam łącznie 6 000 osób. Liczna grupa była gijne w Polsce współczesnej, Lublin 1937, s. 250–251.
również w Zelowie (powiat łaski) – 2 522 osoby.

5
Evangelisches Zentralarchiv, B. 5, sygn. 920, Raport z 1918 r. dotyczący liczebności i rozmieszczenia Kościołów ewange-
lickich na terenie Królestwa Polskiego, k. nlb.; W. Gastpary, Protestantyzm w Polsce w dobie dwóch wojen światowych,
cz. 1, 1918–1939, Warszawa 1978, s. 92; M. Kosman, Litewska Jednota ewangelicko-reformowana od połowy XVII w.
do 1939 r., Opole 1986, s. 84–85.
6
Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas (LVIA), Wileński Konsystorz Ewangelicko-Reformowany (WKER), F. 606, sygn. 9,
k. 219 i 220.
7
Tamże, s. 261–270.

56
 Na terenach byłego zaboru austriackiego (Ga- Wierni Kościoła Ewangelickiego Augsburskiego
licji) liczba ewangelików nie przekroczyła nigdy i Helweckiego Wyznania w Małopolsce Wschodniej
50 tys. osób i zgrupowana była wyspowo na obu w 1923 r. zostali określeni pod względem liczebno-
kresach dawnej prowincji oraz w dwóch głównych ści terytorialnej, jak również narodowości (tabela
miastach – Krakowie i Lwowie. 3). Jak wykazują dane, Kościół Ewangelicki Augs-
Tabl. 3. Wierni Kościoła Ewangelickiego Augsburskiego i Helweckiego Wyznania w Małopolsce
Wschodniej według senioratów oraz narodowości w 1923 r.
Wierni Wierni Razem
Inne
Seniorat Wyznania Wyznania Polacy Niemcy Ukraińcy (struktura
narodowości
Augsburskiego Helweckiego pozioma)
Razem
(struktura 27 808 4 025 1 826 28 750 1 137 32 31 518
pionowa)

Średni 11 095 558 1 236 10 362 23 32 11 653

Wschodni 10 345 569 93 10 188 633 _ 10 914

Zachodni 4 740 26 497 4 269 _ _ 4 766

Reformowany 1 628 2 872 _ 3 938 246 _ 4 265

111Ź r ó d ł o: S. Grelewski, Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej, Lublin 1937, s. 280–281.

Po 1918 r. miejscowe struktury kościelne liczyły burskiego i Helweckiego wyznania w Małopolsce

ok. 28 tys. wyznawców, z czego ok. 15% stanowili
reformowani. Większość wyznawców stanowiła
ludność niemiecka, która zamieszkiwała prze-
ważnie tereny rolnicze (tzw. kolonie) oraz miasta
w województwach lwowskim, stanisławowskim
i tarnopolskim. Ludność polska zamieszkiwała na-
tomiast Białą Krakowską (obecnie część Bielska-
Białej), Lwów, Jarosław i Nowy Sącz. Członkami
Kościoła byli także Ukraińcy. Siedziba władz kościel-
nych mieściła się do 1924 r. w Białej, a następnie
została przeniesiona do Stanisławowa. Pod wzglę-
dem organizacyjnym Kościół dzielił się na cztery
senioraty: zachodni, średni, wschodni oraz ewan-
gelicko-reformowany. Łącznie w ich skład wchodzi-
ły 24 parafie obsługiwane przez 25 duchownych.
Na czele poszczególnych senioratów stali seniorzy.
Wschodniej, liczył 27 808 osób, z czego najwię-
cej było ich w senioracie średnim – 11 095 osób.
Z kolei wierni helweckiego wyznania liczyli łącznie
4 025 osób, z czego 2 872 osoby w senioracie re-
formowanym. Pod względem narodowościowym
wśród wszystkich wiernych dominowali Niem-
cy – było ich łącznie we wszystkich senioratach
28 750 osób. Drugą pod względem liczebności
grupą narodowościową byli Polacy – 1 826 osób,
zaś trzecią Ukraińcy – 1 137 osób. Niemcy i Polacy
przeważali na terenie najliczniejszego zresztą se-
nioratu średniego, zaś Ukraińcy na terenie senio-
ratu wschodniego.
Na terenach dawnego zaboru pruskiego do-
minowali członkowie Ewangelickiego Kościoła
Unijnego. Jego siedzibą był Poznań, a najwyższą

57
4 500 lat Reformacji w Polsce

władzę prawodawczą stanowił Synod Krajowy. Według danych z 1932 r. wierni zborów ewan-
Władzą wykonawczą Kościoła był Konsystorz8. gelicko-unijnych na terenie Rzeczypospolitej liczy-
Podlegały mu parafie ewangelicko-unijne z tere- li łącznie 292 476 osób. Najwięcej było ich na te-
nów Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego i skrawka renie superintendentury Wolsztyn Nowy-Tomyśl
dawnych Prus Wschodnich (powiat działdowski). – 22 950 osób, Chełmno – 17 182, jak również na
Podzielony był na 407 parafii w ramach 27 super- terenie superintendentury Ostrzeszów – 16 376
intendentur (125 parafii działało w wojewódz- osób. Najmniej wiernych odnotowano na terenie
twie pomorskim, a 282 na terenie województwa superintendentury Poznań II – 1 949 oraz Wieleń –
poznańskiego). Po zmianie granic województw 1 127 (tabela 4, wykres 2).
w kwietniu 1938 r. superintendentury: Bydgoszcz, Po podziale Górnego Śląska w czerwcu 1922 r.
Bydgoszcz II, Inowrocław oraz Łobżenica znala- miedzy Polskę i Niemcy ustała podległość pozo-
zły się na terenie województwa pomorskiego9. stałych w Polsce parafii ewangelicko-unijnych
W 1938 r. liczba członków Kościoła nie przekracza- pod Konsystorz we Wrocławiu. Podczas syno-
ła 300 tys. osób. du okręgowego w Pszczynie 6 czerwca 1923 r.
Tabl. 4. Wierni zborów ewangelicko-unijnych według superintendentur w 1932 r.
Superintendentura Wierni Superintendentura Wierni
Ogółem 292 476 Gniezno 12 100
Wolsztyn Nowy-Tomyśl 22 950 Mogilno 11 665
Chełmno 17 182 Inowrocław 11 351
Ostrzeszów 16 376 Tczew-Starogard 11 297
Oborniki-Chodzież 13 851 Bydgoszcz II 10 524
Chojnice 13 819 Toruń 9 407
Wągrowiec 13 638 Wąbrzeźno 8 273
Bydgoszcz 13 590 Leszno 6 851
Łobżenica 13 295 Czarnków 5 605
Poznań 12 786 Kartuzy 5 345
Bojanowo-Krotoszyn 12 753 Śrem 4 634
Działdowo 12 679 Wejherowo 4 542
Świecie 12 576 Poznań II 1 949
Międzychód - Szamotuły 12 311 Wieleń 1 127
Ź r ó d ł o: S. Grelewski, Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej, Lublin 1937, s. 327–333.

8
S. Grelewski, dz. cyt., s. 326.
9
Tamże, s. 327–333.

58
Wykres 2. Wierni zborów ewangelicko-unijnych według superintendentur w 1932 r.

Wolsztyn Nowy–Tomyśl
Chełmno
Ostrzeszów
Obornik–Chodzież
Chojnice
Wągrowiec
Bydgoszcz
Łobżenica
Poznań
Bojanowo–Krotoszyn
Działdowo
Świecie
Międzychód–Szamotuły
Gniezno
Mogilno
Inowrocław
Tczew–Starogard
Bydgoszcz II
Toruń
Wąbrzeźno
Leszno
Czarnków
Kartuzy
Śrem
Wejherowo
Poznań II
Wieleń

0 2,5 5,0 7,5 10,0 12,5 15,0 17,5 20,0 22,5 25,0 tys.

Ź r ó d ł o: S. Grelewski, Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej, Lublin 1937, s. 327–333.

59
4 500 lat Reformacji w Polsce

podjęto decyzję o powołaniu odrębnego Kościoła Nieliczną i odrębną grupę stanowili na terenie
i powołano pięcioosobową Krajową Radę Kościel- dawnego zaboru pruskiego staroluteranie.
ną Ewangelickiego Kościoła Unijnego na Polskim Tabl. 5. Wierni Ewangelickiego Kościoła Unijne-
Górnym Śląsku z prezesem Kościoła na czele10. go na Polskim Górnym Śląsku według
Zwierzchnikowi Kościoła podlegało początko- parafii w 1930 r.
wo ok. 40 tys. wiernych, a w drugiej połowie lat Parafia ewangelicka Wierni
30 pozostało ok. 28 tys.11. Był to wyraźny regres Ogółem 34 980
w stosunku do 1914 r., gdy na tym terenie prze-
Katowice 7 100
bywało 80 tys. ewangelików12. Ewangelicyzm na
Królewska Huta 5 015
Górnym Śląsku miał więc przed i po pierwszej
wojnie charakter mniejszościowy i diasporalny. Pszczyna 3 015
Parafie były także mieszane językowo i do każ- Siemianowice 2 510
dej z 19 istniejących należeli zarówno polsko- jak Mikołów 2 030
i niemieckojęzyczni wierni. W powiatach – lubli- Świętochowice 2 020
nieckim, tarnogórskim, świętochłowickim i kato- Golaszowice 1 985
wickim dominowała ludność niemieckojęzyczna, Mysłowice 1 550
zaś w rejonie Rybnika i Pszczyny polskojęzyczna.
Rozdzień 1 250
W zdecydowanej większości byli luteranami, jedy-
nie zbór w Hołdunowie zamieszkiwali ewangelicy Nowawieś 1 215
reformowani. Rybnik 1 110
Wierni Ewangelickiego Kościoła Unijnego na Tarnowskie Góry 1 023
Polskim Górnym Śląsku według danych z 1930 r. Ruptawa 996
liczyli razem 34 980 osób (tabela 5). Poszczegól- Żory 985
ne parafie były jednak zróżnicowane pod wzglę- Lipiny 915
dem liczby wiernych. Największa parafia istniała
Hołdunów 798
w Katowicach – liczyła ona 7 100 osób. Druga
Wodzisław 615
pod względem liczebności była parafia w Kró-
lewskiej Hucie (dziś Chorzów) – 5 015 osób. Dość Warszowice 498
liczne były parafie w: Pszczynie, Siemianowicach, Piasek 190
Świętochłowicach czy Mikołowie. Najmniej liczne Lubliniec 160
parafie, które odnotowano w 1930 r. to Piasek – Ź r ó d ł o: S. Grelewski, Wyznania protestanckie i sekty religij-
190 wiernych i Lubliniec – 160 osób. ne w Polsce współczesnej, Lublin 1937, s. 341.

10
Archiwum Państwowe w Katowicach (APK), Urząd Wojewódzki Śląski (UWŚ), sygn. 1286, Pismo Śląskiego Urzędu
Wojewódzkiego z 26 III 1924 do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, k. 54–56.
11
H. Czembor, Ewangelicki Kościół Unijny na Polskim Górnym Śląsku (1922–1939), Katowice 1993, s. 27–30, 44–46;
J. A. Badura, Ewangelicy na Ziemi Pszczyńskiej, Bielsko-Biała 2000, s. 31.
12
H. Voss, Die Unierte Evangelische Kirche in Polnisch Oberschlesien, Szopienice 1937, s. 3.

60
 Tworzyli oni w 1922 r. Kościół Ewangelicko-
Luterański w Polsce Zachodniej. Liczył on jedynie
ok. 3 500 członków zgrupowanych w parafiach:
Bydgoszcz, Toruń, Poznań, Nowy Tomyśl, Rogoźno,
Czarny Las. Wśród wiernych przeważali Niemcy,
polskojęzyczna parafia znajdowała się jedynie
w wielkopolskiej miejscowości Czarny Las13. Przez
większą część okresu międzywojennego siedziba
władz Kościoła mieściła się w Rogoźnie, a we wrze-
śniu 1935 r. została przeniesiona do Torunia.

Tabl. 6. Wierni Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego (Staroluterskiego) według parafii w 1932 r.

Parafia ewangelicka Wierni Parafia ewangelicka Wierni

Razem 3 523 Glinka Duchowna stacja kaznodziejska

Bydgoszcz 503 Trzemeszno 46
Dworzysko 71 Gniezno 35
Jeziorki 117 Grzebienisko 38
Mieczkowo 119 Rogoźno 232
Czarnylas 498 Oborniki 48
Granowiec stacja kaznodziejska Budzyn 52
Dębica stacja kaznodziejska Margolin 35
Leszno 120 Lipia Góra 97
Nowy Tomyśl 215 Białośliwie 32
Brody stacja kaznodziejska Toruń 49
Nowa Boruja 170 Otłoczyn stacja kaznodziejska
Stara Tuchorza 65 Skłudzewo stacja kaznodziejska
Międzychód 48 Nakło 114
Miłostowo stacja kaznodziejska Łobżenica stacja kaznodziejska
Zamorze stacja kaznodziejska Sipiory stacja kaznodziejska
Sieraków stacja kaznodziejska Polichowo 148
Poznań 933
Ź r ó d ł o: S. Grelewski, Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej, Lublin 1937, s. 341.

13
J. Rogall, Die Geistlichkeit der Evangelisch-Unierten Kirche in der Provinz Posen 1871–1914 und ihr Verhältnis zur preus-
sischen Polenpolitik, Mahrburg/Lahn 1990, s. 159.

61
4 500 lat Reformacji w Polsce

Parafie staroluterskie były z reguły nieliczne – i ówcześnie ukształtowane podziały organiza-

największa w Poznaniu liczyła 933 osoby. Liczna
była parafia w Bydgoszczy (503) i Czarnym Lesie
(498) (tabela 6). W 1932 r. odnotowano też małe
parafie i w Gnieźnie Margolinie (35 osób) czy też
w Białośliwie (32 osoby).
Jak wynika z opisanej rzeczywistości, luteranie
i ewangelicy reformowani należeli w sumie do
siedmiu Kościołów. Wpływ na to miała historia
cyjne. Okres międzywojenny obfitował także
w liczne wyjazdy ludności niemieckiej, co miało
bezpośredni wpływ na stopniowy spadek liczby
wyznawców. Protestantyzm zdobywał jednak
powoli swoich zwolenników wśród ludności pol-
skiej, ukraińskiej i białoruskiej. Wybuch II wojny
światowej przerwał ten trend.

Tabl. 7. Ewangelicy* na terenie Rzeczypospolitej według województw w 1921 i 1931 r.

Struktura narodowościowa ewangelików w 1931 r.
1921 1931
Województwo
% Polacy % Niemcy % Razem %
POLSKA 3,7 131 861 30,8 289 188 67,5 428 216 2,6
Warszawskie 4,2 32 865 32,9 62 598 62,6 99 967 3,7
Łódzkie 7,7 34 018 20,9 128 827 79,0 163 140 7,1
Kieleckie 0,4 2 623 28,8 6 431 70,7 9 095 0,4
Lubelskie 0,9 4 730 29,1 11 491 70,6 16 267 0,9
Białostockie 1,0 5 830 50,6 5 636 48,9 11 526 0,9
Wileńskie 0,1 846 46,7 799 44,1 1 810 0,3
Nowogródzkie 0,1 224 57,4 126 32,3 390 0,1
Poleskie 0,4 2 220 72,4 636 20,8 3 065 0,5
Wołyńskie 2,7 3 797 8,9 38 004 88,9 42 764 1,3
Poznańskie 16,4 3 190 36,6 5 485 62,9 8 715 9,7
Pomorskie 19,9 1 847 31,1 4 060 68,5 5 931 9,3
Śląskie 9,2 34 879 76,8 10 413 22,9 45 412 5,9
Krakowskie 0,3 1 856 41,1 2 640 58,5 4 513 0,3
Lwowskie 0,5 2 000 28,1 5 045 70,8 7 128 0,4
Stanisławowskie 0,8 419 6,2 5 806 85,8 6 768 0,8
Tarnopolskie 0,2 517 30,0 1 191 69,0 1 725 0,2
*Augsburskie, reformowane i unijne.
Ź r ó d ł o: Historia Polski w liczbach. Państwo. Społeczeństwo, T. I, Warszawa 2003, s. 385–387.

62
Wykres 3. Ewangelicy* na terenie Rzeczypospolitej według województw w 1921 i 1931 r.

tarnopolskie
stanisławskie
lwowskie
krakowskie
śląskie
pomorskie
poznańskie
wołyńskie
poleskie
nowogródzkie
wileńskie 1921
białostockie 1931
lubelskie
kieleckie
łódzkie
warszawskie

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20%

*Augsburskie, reformowane i unijne.

Ź r ó d ł o: Historia Polski w liczbach. Państwo. Społeczeństwo, T. I, Warszawa 2003, s. 385–387.

Ewangelicy na terenie Rzeczypospolitej ewangelików pod względem narodowościowym

w 1921 r. stanowili 3,7% ogółu ludności, zaś
w 1931 r. 2,6% (tabela 7, wykres 3). Największy
ich odsetek wśród ogółu ludności odnotowano
zarówno w 1921, jak i 1931 r. w województwie
pomorskim i poznańskim, w następnej kolejności
zaś w województwie śląskim i warszawskim. Jed-
nocześnie na podstawie danych z 1931 r. należy
stwierdzić, iż w większości województw wśród
przeważali Niemcy nad Polakami. Bardzo dużą
przewagę Niemców obserwować można było
w województwach: wołyńskim, stanisławowskim,
łódzkim, kieleckim i lubelskim. W województwie
białostockim, wileńskim, nowogródzkim, pole-
skim i śląskim wśród ewangelików występowała
przewaga Polaków.

63
4 500 lat Reformacji w Polsce

Tabl. 8. Ewangelicy* w wybranych miastach Rze- (wykres 4). Było to zjawisko naturalne, biorąc pod
czypospolitej w latach 1921 i 1931 (w %). uwagę fakt, iż Polska w tym okresie pod względem
gospodarczym była zdecydowanie państwem
Miasta 1921 1931
rolniczo-przemysłowym. Trzeba tu jednak nad-
Łódź 10,8 9,3 mienić, iż 23,7% ewangelików utrzymywało się
Gdynia 7,7 1,2** z górnictwa i przemysłu, zaś 4,8% z handlu i ubez-
Poznań 5,3 2,6 pieczeń. Szczególnie ciekawe jest porównanie tych
Warszawa 1,9 1,8
danych z informacjami znajdującymi się w źródle,
a dotyczącymi innych wyznań. Zdecydowanie
Lwów 1,2 1,2 większy niż u ewangelików odsetek przedstawicie-
Kraków 0,4 0,5 li wyznania greckokatolickiego i prawosławnego
Katowice . 5,0 utrzymywał się z rolnictwa – 88,1% i 92,4%. Z kolei
Wilno . 0,9 z górnictwa i przemysłu katolicy utrzymywali się
w 20,9%, zaś żydzi w 42,2%. Charakterystyczny był
* Augsburskie, reformowane i unijne.
**1936 r. natomiast wysoki odsetek (36,6%) żydów utrzy-
Ź r ó d ł o: Historia Polski w liczbach. Państwo. Społeczeństwo, mujących się z handlu i ubezpieczeń.
T. I, Warszawa 2003, s. 387 i 388.
Wykres 4. Ewangelicy* na terenie Rzeczypospoli-
Ewangelicy w dużych miastach Rzeczypo-
tej według źródeł utrzymania w 1931 r.
spolitej stanowili zazwyczaj niewielki odsetek
ludności. Jak wskazują dane ze spisów ludności, Ewangelicy
z 1921 i 1931 r. największy odsetek zanotowa- 1,5%
1,2% 8,0%
no w Łodzi, gdzie stanowili odpowiednio 10,8 1,6%
4,8%
i 9,3% (tabela 8). W 1921 r. ewangelicy w Gdy- Rolnictwo
ni stanowili 7,7% ogółu mieszkańców, lecz do
23,7% 59,2%
1931 r. ich odsetek w tym mieście spadł do 1,2%. Górnictwo i przemysł
W Poznaniu natomiast udział procentowy ewan-
gelików wśród ludności miasta kształtował się Handel i ubezpieczenia
odpowiednio na poziomie 5,3% i 2,6%. W pozo- Ogółem
stałych miastach wymienionych w tabeli (War- Komunikacja i transport
1,5%
1,0% 7,9%
szawa, Lwów, Kraków. Wilno i Katowice) udział 3,6% Szkolnictwo i kultura
ten był jeszcze niższy. Jak wskazują dane za- 6,1%
warte w źródle, a odnoszące się pierwotnie do Służba domowa
wszystkich wyznań, w tychże miastach zdecydo- 19,3% 60,6%
wanie dominowała ludność katolicka, zaś spory Pozostałe działy i inni
odsetek w Warszawie, Łodzi, Lwowie, Krakowie
i Wilnie stanowiła ludność żydowska.
Ewangelicy, podobnie jak ogół ludności Rze- *Augsburskie, reformowane i unijne.
czypospolitej, w okresie międzywojennym utrzy- Ź r ó d ł o: Historia Polski w liczbach. Państwo. Społeczeństwo,
T. I, Warszawa 2003, s. 389.
mywali się w większości z rolnictwa (59,2%)

64
Tabl. 9. Wierni Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego według narodowości
w 1939 r.

Diecezja Wierni Niemcy % Polacy %

Razem 524 575 392 275 74,8 132 300 25,2
Warszawska 49 405 30 551 61,8 18 854 38,2
Płocka 55 680 55 110 99,0 570 1,0
Kaliska 55 614 52 628 94,6 2 986 5,4
Piotrkowska 32 255 26 305 81,6 5 950 18,4
Łódzka 110 045 108 640 98,7 1 405 1,3
Wołyńska 54 750 53 700 98,1 1 050 1,9
Lubelska 36 960 30 575 82,7 5 885 15,9
Wileńska 17 880 12 480 69,8 5 400 30,2
Śląska z Zaolziem 103 700 16 900 16,3 86 800 83,7
Wielkopolska 10 300 7 400 71,8 2 900 28,2
Ź r ó d ł o: Evangelische Zentral Archiv, B. 5, sygn. 933, Statystyka ludności ewangelicko-augsburskiej, dane
z maja 1939, k. nlb.
Wykres 5. Wierni Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w diecezjach według narodowości w 1939 r.

warszawska

płocka

kaliska

piotrkowska

łódzka

wołyńska

lubelska Niemcy
wileńska Polacy

śląska z zaolziem

wielkopolska
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 tys.
Ź r ó d ł o: Evangelische Zentral Archiv, B. 5, sygn. 933, Statystyka ludności ewangelicko-augsburskiej, dane z maja 1939, k. nlb.

65
4 500 lat Reformacji w Polsce
Tuż przed rozpoczęciem II wojny świato-
wej Kościół Ewangelicko-Augsburski na terenie
Polski liczył 524,6 tys. osób, z czego największa
grupa wiernych zamieszkiwała diecezję łódzką
(110 tys. wiernych) oraz diecezję śląską z Zaol-
ziem (103,7 tys. wiernych). Jeśli chodzi o narodo-
wość właśnie w dwóch najliczniejszych diecezjach
ewangelicy pod tym względem byli najbardziej
zróżnicowani (tabela 9, wykres 5). Na terenie die-
cezji łódzkiej 98,1% wiernych stanowili Niemcy,
zaś tylko 1,3% Polacy. Na terenie diecezji śląskiej
z Zaolziem było odwrotnie – tylko 16,3% wiernych
stanowili Niemcy, zaś aż 83,7% Polacy.
Ewangelicyzm w 1939 r. znalazł się na po-
nad 50 lat w nowej totalitarnej rzeczywistości
i zmuszony był borykać się ze stale zmniejszającą
się liczbą wyznawców oraz aktywną ingerencją
państw w jego bieżące funkcjonowanie. Rzeczy-
wistość w jakiej Kościoły ewangelickie musiały
funkcjonować w dobie nazizmu i komunizmu
spowodowała przede wszystkim zmiany orga-
nizacyjne i likwidację większości opisywanych
wcześniej organizmów kościelnych. Po 1945 r.
na terenie Polski swoją działalność wznowiły tyl-
ko dwa z nich – Kościół Ewangelicko-Augsburski
i Kościół Ewangelicko-Reformowany z siedzibami
w Warszawie.
W 1945 r. na terenie Polski w 352 miejscach od-
bywały się nabożeństwa luterańskie i reformowa-
ne, a liczba ewangelików wahała się w graniach
220–250 tys.
Kościół Ewangelicko-Augsburski podzielony
został wówczas na siedem diecezji: warszawską,
łódzką, wielkopolską, śląską (z terenów dawnej
II RP) oraz pozostałe działające już na terenach
14
K. Urban, Zbory niemieckie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce 1948–1970. Wybór materiałów, Kraków
2003, s. 25 i 26; o mniejszości niemieckiej por. też H. Chałupczak, T. Browarek, Mniejszości narodowe w Polsce 1918–
1995, Lublin 1998, s. 123–162.
66
tzw. Ziem Odzyskanych oraz dawnej autonomicz-
nej części polskiego Górnego Śląska (diecezje ka-
towicka, wrocławska i mazurska). Zmiana granic
diecezji nastąpiła 9 marca 1952 r. Zlikwidowano
wówczas diecezję łódzką, a dawna diecezja wiel-
kopolska otrzymała 15 maja 1952 r. nową nazwę
pomorsko-wielkopolska. Zmieniono także grani-
ce diecezji, włączając parafie i zbory znajdujące
się na terenie województwa szczecińskiego do
diecezji wrocławskiej. Taki podział utrzymał się
zresztą do dziś.
Na ziemiach włączonych do Polski pozostały
obszary zamieszkane przez etniczną ludność nie-
miecką, tj. okolice Słupska i rejon Wałbrzycha oraz
zamieszkały przez Mazurów teren południowej
części województwa olsztyńskiego.
Kościół Ewangelicko-Augsburski po uzgodnie-
niu z Urzędem do Spraw Wyznań w dniu 5 grud-
nia 1951 r. zaczął roztaczać formalną opiekę nad
niemieckimi ewangelikami w tzw. zborach niepo-
lskich14. Na tych zasadach zbory niepolskie funkcjo-
nowały do 1994 r., kiedy to na mocy nowej Ustawy
o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augs-
burskiego stały się jego integralną częścią.
Mazurzy znaleźli się natomiast w obrębie
diecezji mazurskiej. Po zmianach politycznych
w Polsce jesienią 1956 r. ruszyła fala wyjazdowa.
W latach 1956–1959 wyjechała większość ludności
autochtonicznej oraz niemieckiej. Szczególnie do-
tkliwy był wyjazd ponad 90% ludności mazurskiej.
Z ponad 43 tys. wiernych współcześnie pozostało
ok. 3,5 tys. Jedynie na terenie Śląska Cieszyńskiego
liczebność wiernych była raczej stabilna i odnoto-
wano jedynie drobne zmiany.
Wykres 6. Wierni Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w latach 1955–2015

1955
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
2011
2015
0 25 50 75 100 125 150 tys.
Ź r ó d ł o: Główny Urząd Statystyczny, dane za lata 1955–1985 pochodzą z danych Urzędu ds. Wyznań, dane za lata 1990–2015
pochodzą z publikacji: Wyznania religijne w Polsce.

Tabl. 10. Wierni Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego według diecezji w latach 1955–2015

Pomorsko-
Rok Cieszyńska Katowicka Mazurska Warszawska Wrocławska Razem
Wielkopolska
1955 36 774 31 572 43 635 9 296 15 192 6 176 142 645
1960 36 466 23 612 21 174 6 012 13 248 7 222 107 734
1965 35 286 21 400 15 316 5 402 9 612 3 768 90 784
1970 37 018 19 328 8 910 5 090 7 148 3 378 80 866
1975 37 568 18 914 6 454 3 423 5 287 2 775 74 421
1980 38 238 17 748 3 820 3 423 4 860 2 365 70 454
1985 39 895 18 821 4 665 3 249 5 892 2 807 75 329
1990 38 638 14 557 3 944 2 714 5 136 2 262 67 251
1995 48 510 17 915 5 115 4 300 6 010 3 440 85 290
2000 50 100 18 100 5 200 4 300 6 100 3 500 87 300
2005 45 000 15 000 5 000 4 000 5 500 3 000 77 500
2011 36 326 13 166 3 558 2 323 3 902 2 463 61 738
2015 36 391 13 020 3 519 2 313 4 005 2 442 61 690
Ź r ó d ł o: Główny Urząd Statystyczny, dane za lata 1955–1985 pochodzą z danych Urzędu ds. Wyznań, dane za lata 1990–2015
pochodzą z publikacji: Wyznania religijne w Polsce.

67
4 500 lat Reformacji w Polsce

Liczba wiernych Kościoła Ewangelicko-Augs- wykres 7). W kolejnych latach nastąpił wzrost do
burskiego w latach 1955–2015 zmalała z 142,6 tys. 87,3 tys. wiernych w 2000 r., zaś następnie ponow-
w 1955 r. do 67 251 wiernych w 1990 r. (tabela 10, ny spadek do 61,7 tys. w 2015 r. Biorąc pod uwagę

Wykres 7. Wierni Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego według diecezji w latach 1955–2015

Ogółem
1955 142 645

1960 107 734

1965 90 784

1970 80 886

1975 74 421

1980 70 454

1985 75 329

1990 67 251

1995 85 290

2000 87 300

2005 77 500

2011 61 738

2015 61 690

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 tys.
cieszyńska katowicka mazurska
pomorsko-wielkopolska warszawska wrocławska
Ź r ó d ł o: Główny Urząd Statystyczny.

68
podział na diecezje, najwięcej wiernych od lat 60 grupa luteran zamieszkiwała również na terenie
zamieszkiwało na terenie diecezji cieszyńskiej – województwa warmińsko-mazurskiego – 4 466
od około 35 tys. do około 50 tys. wiernych. Sporo osób (6,3%), mazowieckiego – 3 593 osób (5,1%)
wiernych zamieszkuje również na terenie diecezji oraz dolnośląskiego –2 140 osób (3,0%). Najmniej
Tabl. 11. Wierni Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce według województw w 2011 r.
Dane NSP 2011
Województwo Wyznawcy % Województwo Wyznawcy %

POLSKA 70 766 100,0 Podkarpackie 100 0,1

Dolnośląskie 21 40 3,0 Podlaskie 187 0,3
Kujawsko-pomorskie 688 1,0 Pomorskie 921 1,3
Lubelskie 339 0,5 Śląskie 51 009 72,1
Lubuskie 630 0,9 Świętokrzyskie 142 0,2
Łódzkie 1 462 2,1 Warmińsko-mazurskie 4 466 6,3
Małopolskie 994 1,4 Wielkopolskie 1 300 1,8
Mazowieckie 3 593 5,1 Zachodniopomorskie 1 194 1,7
Opolskie 1 601 2,3
Ź r ó d ł o: Główny Urząd Statystyczny, publikacja elektroniczna. http://stat.gov.pl/spisy-powszechne/nsp-2011/nsp-2011-
wyniki/wybrane-tablice-dotyczace-przynaleznosci-narodowo-etnicznej-jezyka-i-wyznania-nsp-2011,8,1.html (dostęp 04.2016).

katowickiej – od 31,6 tys. do 13,0 tys. w wyraźnej
tendencji spadkowej. Szczególnie duży spadek
liczby wiernych odnotowano w diecezji mazur-
skiej – z 43,6 tys. w 1955 r. do 3,5 tys. w 2015 r.,
ale również w diecezji warszawskiej – z 15,2 tys.
do 3,9 tys. w 2011 r. Najniższa liczba wiernych wy-
stąpiła w diecezji pomorsko-wielkopolskiej oraz
wrocławskiej.
Współcześnie według danych z ostatniego
spisu ludności z 2011 r. wynika, iż na terenie Pol-
ski mieszkało 70 766 wiernych Kościoła Ewan-
gelicko-Augsburskiego, z czego aż 51 009 osób
na terenie województwa śląskiego (72,1% ogól-
nej liczby wiernych) (tabela 11, wykres 8). Spora
wiernych odnotowano w 2011 r. na terenie woje-
wództwa podkarpackiego – 100 osób (0,1% ogó-
łu ewangelików).
Trend spadkowy objął po 1945 r. również lud-
ność wyznania reformowanego. Zmiana granic
i migracje ludności polskiej sprawiły, że prze-
stały działać struktury Wileńskiego Kościoła
Ewangelicko-Reformowanego. Z kolei z terenów
województwa łódzkiego wyjechała do ówcze-
snej Czechosłowacji większość zamieszkałej tam
dotychczas ludności czeskiej. Kościół wprawdzie
przyjął w swe struktury potomków braci czeskich
zamieszkujących tzw. Ziemie Odzyskane (głów-
nie Pstrążną w Kotlinie Kłodzkiej oraz parafię

69
4 500 lat Reformacji w Polsce

Wykres 8. Wierni Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce według województw w 2011 r. Dane

NSP 2011

dolnośląskie
kujawsko-pomorskie
lubelskie
lubuskie
łódzkie
małopolskie
mazowieckie
opolskie
podkarpackie
podlaskie
pomorskie
śląskie 72,1%
świętokrzyskie
warmińsko-mazurskie
wielkopolskie
zachodniopomorskie

0 5 10 15 20 25 30 70 75%

Ź r ó d ł o: Główny Urząd Statystyczny, publikacja elektroniczna. http://stat.gov.pl/spisy-powszechne/nsp-2011/nsp-2011-

wyniki/wybrane-tablice-dotyczace-przynaleznosci-narodowo-etnicznej-jezyka-i-wyznania-nsp-2011,8,1.html (dostęp 04.2016).

w Strzelinie), ale z biegiem czasu i tam wystąpiły
tendencje emigracyjne. Miało to wpływ na stały
spadek liczby wiernych.
Liczba wiernych Kościoła Ewangelicko-Refor-
mowanego na przestrzeni lat 1951–2015 spa-
dła z około 5 000 w latach 1951–1970 do 3 461
w 2015 r. (wykres 9).
Na przestrzeni lat 1950–2000 liczba para-
fii Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego zmalała
z 428 w 1950 r. do 122 w 1980 r. (tabela 12). Na-
stępnie odnotowano ponowny wzrost liczby
parafii w 1990 r. i spadek do 131 w 2000 r. Na prze-
strzeni półwiecza zmniejszyła się również liczba
kościołów, jak również wiernych ze 159,5 tys.
do 87,3 tys. w 2000 r. Wierni Kościoła Ewange-
licko-Reformowanego nie stanowili w powojen-
nej Polsce dużej grupy. W 1950 r. było jedynie
8 parafii. W 1980 r. liczba ta wzrosła do 14, zaś do
1990 r. spadła do 10. Podobnie niska była liczba
duchownych (14–7 osób), zaś liczba wiernych
oscylowała wokół 3–4,5 tysiąca.

70
Wykres 9. Wierni Kościoła Ewangelicko-Reformowanego za lata 1951–2015

5000

4500

4000

3500

3000

2500

2000

1500

1000

500

0
1951 1956 1960 1964 1970 1975 1980 1985 1990 1995 1999 2005 2010 2015

Ź r ó d ł o: Główny Urząd Statystyczny, dane za lata 1955–1985 pochodzą z danych Urzędu ds. Wyznań, dane za lata 1990–2015
pochodzą z publikacji: Wyznania religijne w Polsce.

Tabl. 12. Wybrane informacje na temat Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego i Kościoła Ewangelic-

ko-Reformowanego w Polsce w latach 1950–2000.
Kościół Ewangelicko-Augsburski Kościół Ewangelicko-Reformowany
Jednostki Wierni Jednostki Wierni
Lata Kościoły Lata Duchowni
kościelne (w tys.) kościelne (w tys.)
1950 428 . 159,5 1950 8 8 4,5
1980 122 346 72,0 1980 14 14 4,5
1990 293 120 67,3 1990 10 7 4,0
2000 131 171 87,3 2000 10 9 3,6
Ź r ó d ł o: Historia Polski w liczbach. Państwo. Społeczeństwo, T. I, Warszawa 2003, s. 394–396.

71
4 500 lat Reformacji w Polsce

Kraków – kościół ewangelicko-augsburski przed II wojną świa-

tową (fot. zbiory Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Krakowie)

Pstrążna koło Kudowy Zdroju – kościół ewangelicko-refor-

mowany z XIX w. (fot. Marek J. Battek)

Kraków – wnętrze kościoła św. Marcina przed II wojną

Tomaszów Mazowiecki – kościół ewangelicko-augsburski światową (fot. zbiory Parafii Ewangelicko-Augsburskiej
Zbawiciela (fot. Marcin Pawlas) w Krakowie)

72
5 500 lat Reformacji w Polsce

Jednym z najbardziej podstawowych staty- Liczba wiernych w Kościołach Ewangelicko-

stycznych mierników życia religijnego – cyklicznie
prezentowanych przez statystykę publiczną od
lat 80. XX w. – jest liczba członków Kościoła i osób
duchownych. Obok nich, istotne znaczenie ma tak-
że liczba parafii i terytorialny zasięg prowadzonej
działalności. Na początku XXI w. do badania GUS
Wyznania religijne w Polsce wprowadzono pytanie
o liczbę nowo przyjętych członków Kościoła – liczbę
udzielonych chrztów oraz liczbę udzielonych ślu-
bów. Miary te sukcesywnie zbierane i dynamicznie
prezentowane pokazują stan oraz kondycję danego
Kościoła czy związku wyznaniowego.
-Augsburskim i Ewangelicko-Reformowanym
w okresie ostatnich piętnastu lat wykazuje bardzo
powolną, ale stałą tendencję spadkową. W Koście-
le Ewangelicko-Augsburskim liczba ta z 86,9 tys.
w roku 2001 spadła do 61,6 tys. w roku 2016 – jest
to spadek o ok. 30 p.proc. W Kościele Ewangelicko-
-Reformowanym spadek ten jest mniej znaczący –
z 3,6 tys. w roku 2001 do 3,4 tys. w roku 2016 –
wynosi bowiem niespełna 4 p.proc.
Najwięcej wiernych Kościoła Ewangelicko-Au-
gsburskiego mieszka w diecezji cieszyńskiej (prze-
szło 36 tys.), a drugą co do wielkości jest diecezja

Wykres 1. Liczba wiernych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego

2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 tys.
Ź r ó d ł o: Badanie GUS Wyznania religijne w Polsce.

74
Wykres 2. Liczba wiernych Kościoła Ewangelicko-Reformowanego

2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016

0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000

Ź r ó d ł o: Badanie GUS Wyznania religijne w Polsce.

katowicka, która w 2016 r. miała przeszło 13 tys.

wiernych. Kolejne cztery diecezje są już mniej licz-
ne – wśród nich największa warszawska liczyła
w 2016 r. niespełna 4 tys., a najmniejsza pomor-
sko-wielkopolska niewiele ponad 2,3 tys. wier-
nych. Zestawiając wartości z 2016 r. z rokiem 2009
można zaobserwować powolny spadek liczby
wiernych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
we wszystkich diecezjach.
W analizowanym okresie liczba osób du-
chownych (księży i diakonów) w Kościele
Ewangelicko-Augsburskim utrzymywała się na
zbliżonym poziomie (ok. 180–200), jedynie z nie-
wielkimi skokami wartości w pojedynczych latach Rodzina w kościele (fot. Karina Reske)

75
5 500 lat Reformacji w Polsce

Tabela 1. Liczba wiernych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego według diecezji

Diecezja 2009 2012 2014 2016
Cieszyńska 44 241 36 283 36 305 36 180

Katowicka 15 934 13 125 13 144 13 077

Warszawska 4 955 3 951 3 976 3 968

Mazurska 4 316 3 515 3 549 3 560

Wrocławska 2 672 2 452 2 440 2 488

Pomorsko-Wielkopolska 2 883 2 330 2 322 2 309

Razem 75 001 61 656 61 736 61 582

Ź r ó d ł o: Badanie GUS Wyznania religijne w Polsce.

Tabela 2. Liczba wiernych Kościoła Ewangelicko-Reformowanego według województw

Województwo 2009 2012 2014 2016
Dolnośląskie 65 69 70 68

Kujawsko-pomorskie 10 10 10 8

Lubuskie 20 15 13 12

Łódzkie 1 800 1 800 1 800 1 788

Małopolskie 30 30 26 26

Mazowieckie 1 252 1 245 1 240 1 240

Pomorskie 38 36 40 40

Śląskie 82 77 75 75

Świętokrzyskie 8 8 8 8

Warmińsko-mazurskie 12 10 10 10

Wielkopolskie 170 170 162 160

Zachodniopomorskie 16 15 10 10

Razem 3 503 3 485 3 464 3 445

Ź r ó d ł o: Badanie GUS Wyznania religijne w Polsce.

76
Wykres 3. Liczba duchownych (księża i diakoni) Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego

240

200

160

120

80

40

0
2001 2002 2003 2004 2005 2008 2009 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Ź r ó d ł o: Badanie GUS Wyznania religijne w Polsce.

Wykres 4. Liczba duchownych Kościoła Ewangelicko-Reformowanego

10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Ź r ó d ł o: Badanie GUS Wyznania religijne w Polsce.

77
5 500 lat Reformacji w Polsce

(np. w 2011 r.). Podobnie sytuacja przed-

stawia się w Kościele Ewangelicko-Re-
formowanym wśród liczby księży nie
odnotowano znaczących zmian.
Ważnym wskaźnikiem życia religijne-
go jest liczba nowych członków Kościoła
(chrzest) oraz liczba udzielonych konfirma-
cji będących aktem dojrzałości chrześcijań-
skiej. Wykres 5 pokazuje liczbę udzielonych
chrztów i konfirmacji w Kościele Ewange-
licko-Augsburskim od 1956 r. do współcze-
sności. Na przestrzeni 60 lat liczba chrztów
zmniejszyła się czterokrotnie, a konfirma-
cji przeszło sześciokrotnie. Jednak w obu
tych przypadkach ostatnie dwadzieścia
lat wskazuje na okres pewnej stabilizacji.
Co roku udzielanych jest przeszło 700
chrztów i ok. 600 konfirmacji. Także liczba Konfirmacja w Kleszczowie, 2012 r.
(fot. Parafia Ewangelicko-Reformowana w Kleszczowie)

Chrzest
(fot. Karina Reske)

78
Wykres 5. Liczba chrztów i konfirmacji w Kościele Ewangelicko-Augsburskim

1956
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007 Chrzty

2008 Konfirmacje

2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016

0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500

Ź r ó d ł o: Badanie GUS Wyznania religijne w Polsce oraz dane Kościoła Ewangelickiego-Augsburskiego.

79
5 500 lat Reformacji w Polsce

Wykres 6. Liczba chrztów i ślubów Kościele Ewangelicko-Reformowanym

25

Chrzty
20
Śluby

15

10

0
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Ź r ó d ł o: Badanie GUS Wyznania religijne w Polsce.

Wykres 7. Liczba ślubów w Kościele Ewangelicko-Augsburskim

450

400

350

300

250
200

150
100

50

0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Ź r ó d ł o: Badanie GUS Wyznania religijne w Polsce.

80
ślubów udzielonych w Kościele Ewangelicko-Au-
gsburskim w latach 2001–2016 nie wykazuje du-
żego zróżnicowania (średnia w roku to 344 śluby).
Liczby chrztów oraz ślubów udzielonych
w Kościele Ewangelicko-Reformowanym w latach
2005–2016 wskazują na dużo niższą skalę zjawiska
(średnia w roku 13), ale też i na pewną stabilizację
w analizowanym okresie.
Kościoły od wielu lat prowadzą własne placów-
ki edukacyjne i katechetyczne. Kościół Ewangelic-
ko-Augsburski prowadzi m.in. szkółki niedzielne
i punkty katechetyczne w obiektach kościelnych
oraz szkołach. W przeciągu ostatnich 20 lat nie
zanotowano znaczących różnic w liczbie funk-
cjonujących placówek edukacyjnych. Jedynie
w ostatnim okresie w przypadku punktów kate-
chetycznych działających w obiektach kościelnych
liczba ta ulegała skokowym zmianom, co jednak
nie wpłynęło znacząco na liczbę uczniów ogó-
łem. W stosunku do końca lat 90. liczba uczniów
w punktach katechetycznych w obiektach ko-
ścielnych w ostatnim okresie wzrosła (o ok.
1,2 tys.), spadła jednak liczba uczniów w punk-
tach katechetycznych prowadzonych w szkołach.

Tabela. 3. Liczba placówek edukacyjnych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w latach 1997–2016

Liczba placówek
Rodzaj placówki
1997 1998 1999 2014 2015 2016

Szkółki niedzielne 147 149 146 147 147 147

Punkty katechetyczne w obiektach

141 146 139 165 185 118
kościelnych

Punkty katechetyczne w szkołach 132 133 136 132 126 127

Ź r ó d ł o: Badanie GUS Wyznania religijne w Polsce.

Tabela. 4. Liczba uczniów w placówkach edukacyjnych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego

w latach 1997–2016
Liczba uczniów
Rodzaj placówki
1997 1998 1999 2014 2015 2016

Szkółki niedzielne 4 184 4 199 4 125 3 134 4 881 3 077

Punkty katechetyczne w obiektach

3 265 3 261 3 203 4 589 4 589 4 523
kościelnych

Punkty katechetyczne w szkołach 5 943 6 110 6 084 2 589 2 689 2 607

Ź r ó d ł o: Badanie GUS Wyznania religijne w Polsce.

81
5 500 lat Reformacji w Polsce

W Polsce od 1999 r. na mocy ustawy z dnia

Szkółka niedzielna (fot. Karina Reske)
W tym okresie zmieniała się też liczba dzieci ko-
rzystających ze szkółek niedzielnych.
Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP pro-
wadzi jedno przedszkole i 8 punktów kateche-
tycznych. Od 2008 r. liczba dzieci uczęszczających
do przedszkola stale rośnie (od 22 w 2008 r. do 72
w 2016 r.). Zaś liczba uczniów uczęszczających do
punktów katechetycznych w ciągu ostatnich 12 lat
zmalała z 255 do 195.
24 VII 1998 r. mogą być zawierane małżeństwa
wyznaniowe (zawarte w obecności duchow-
nego1) ze skutkami cywilnymi. Możliwe jest to
w 10 Kościołach i jednym związku wyznaniowym.
Wśród nich znalazł się zarówno Kościół Ewange-
licko-Augsburski, jak i Kościół Ewangelicko-Refor-
mowany. Liczba zawartych małżeństw w Kościele
Ewangelicko-Augsburskim mających skutki praw-
ne w prawie cywilnym w okresie ostatnich 18 lat
wskazuje na pewną stabilizację – średnia roczna
liczba udzielonych ślubów wynosi 265. Sytuacja
w Kościele Ewangelicko-Reformowanym
przedstawia się nieco odmiennie. Mniej liczna
wspólnota w Polsce niż w przypadku Kościoła
Ewangelicko-Augsburskiego przekłada się na
znacznie niższą liczbę udzielanych w Kościele
ślubów. W omawianym okresie średnio w roku
zawierano 13 małżeństw. Jednak liczba ta w po-
szczególnych latach zmieniała się skokowo – od
30 w roku 2004 do 6 w roku 1999 i 7 w latach 2014
i 2015.
Duszpasterstwo Kościoła Ewangelicko-Augs-
burskiego w Wojsku Polskim zostało powoła-
ne rozkazem Nr 3020 z dnia 20 sierpnia 1919 r.
Kierownictwo sprawował naczelny kapelan
w stopniu podpułkownika podległy w sprawach
wojskowych Ministrowi Spraw Wojskowych, a pod
względem kościelnym Konsystorzowi Kościoła
Ewangelicko-Augsburskiego. W 1950 r. nastąpi-
ło rozwiązanie ewangelickiego duszpasterstwa

1
W urzędach stanu cywilnego rejestrowane są także małżeństwa podlegające „Prawu wewnętrznemu” da-
nego Kościoła lub związku wyznaniowego zawarte w obecności duchownego. Małżeństwo zawarte przed
duchownym pociąga za sobą takie same skutki cywilnoprawne, jak małżeństwo zawarte przed kierownikiem
urzędu stanu cywilnego (USC). Jednak nie wszystkie śluby udzielone w Kościele lub związku wyznaniowym
muszą być zgłaszane do USC. Dlatego też liczba zawartych tzw. małżeństw wyznaniowych zarejestrowanych
w USC odbiega od liczby ślubów zawieranych przez poszczególne Kościoły. Jest to widoczne w statystycz-
nych zestawieniach rocznych USC i informacji pochodzących od obu Kościołów.

82
Wykres 8. Liczba dzieci w przedszkolu i punktach katechetycznych Kościoła Ewangelicko-
-Reformowanego

1 przedszkole

2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
0 10 20 30 40 50 60 70 80

8 punktów katechetycznych
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
0 50 100 150 200 250 300

Ź r ó d ł o: Badanie GUS Wyznania religijne w Polsce.

83
5 500 lat Reformacji w Polsce

Wykres 9. Małżeństwa wyznaniowe* w latach 1999–2016

1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016

Średnio w roku

0 50 100 150 200 250 300 350

Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP
Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP

* Zostały uwzględnione wszystkie małżeństwa wyznaniowe, w których jedna ze stron (mężczyzna lub kobieta) miała stałe
zameldowanie w Polsce.
Ź r ó d ł o: Dane z rejestru stanu cywilnego, Baza Demografia, GUS.

wojskowego, a w 1995 r. zostało reaktywowane. rodzaje wojsk, a siedzibą duszpasterstwa jest

Obecnie w Ewangelickim Duszpasterstwie Woj- m.st. Warszawa. Na czele Ewangelickiego Dusz-
skowym pracuje 12 duchownych. Obejmuje ono pasterstwa Wojskowego – stoi Naczelny Kapelan
swoim działaniem cały obszar RP i wszystkie Wojskowy Ewangelicki Biskup Wojskowy.

84
Tabela 5. Małżeństwa wyznaniowe według wyznań i miejsca zamieszkania w 2016 r.
Kościół Kościół
Województwa Ogółem* Ewangelicko - Ewangelicko -
- Augsburski - Reformowany
Ogółem 121 884 281 8
Dolnośląskie 7 108 6 1
Kujawsko-pomorskie 6 256 4 1
Lubelskie 7 474 2 -
Lubuskie 2 646 3 -
Łódzkie 7 441 4 2
Małopolskie 12 884 7 -
Mazowieckie 17 431 16 2
Opolskie 2 868 3 -
Podkarpackie 8 236 1 -
Podlaskie 4 487 2 1
Pomorskie 7 417 4 -
Śląskie 13 576 213 -
Świętokrzyskie 4 183 1 -
Warmińsko-mazurskie 3 860 10 -
Wielkopolskie 11 957 4 1
Zachodniopomorskie 4 060 1 -
*Małżeństwa wyznaniowe zawarte w 10 Kościołach i jednym związku wyznaniowym
W tablicy zostały uwzględnione wszystkie małżeństwa wyznaniowe, w których jedna ze stron (mężczy-
zna lub kobieta) miała stałe zameldowanie w Polsce
Jako kryterium podziału na województwa, jak również miasta i wieś przyjęto:
– miejsce stałego zameldowania mężczyzny przed ślubem
– w przypadku małżeństw, w których mężczyzna zamieszkiwał przed ślubem za granicą – miejsce stałe-
go zameldowania kobiety przed ślubem.
Ź r ó d ł o: Dane z rejestru stanu cywilnego, Baza Demografia, GUS.

85
5 500 lat Reformacji w Polsce

Nabożeństwo (fot. Wiesław Radwański)

Łodź – kościół ewangelicko-reformowany (fot. Ewa Jóźwiak)

86
6 500 lat Reformacji w Polsce
Niniejszy rozdział przedstawia podstawowe in-
formacje na temat największych, światowych or-
ganizacji zrzeszających Kościoły luterańskie i re-
formowane oraz statystyki dotyczące tych Kościo-
łów. Informacje statystyczne dotyczące liczby
wiernych zostały opracowane głównie w oparciu
o dane Światowej Federacji Luterańskiej (ŚFL) oraz
Światowej Wspólnoty Kościołów Reformowanych
(ŚWKR). Niestety, brakuje dostępnych ogólnoświa-
towych danych odnośnie liczby duchownych, ko-
ściołów i parafii luterańskich oraz reformowanych
na świecie. Cenne źródło informacji stanowi także
książka prof. Karola Karskiego „Od Edynburga do
Porto Alegre” wydana przez Chrześcijańską Aka-
demię Teologiczną w 2007 r. W niniejszym rozdzia-
le poruszony zostanie także problem ordynacji ko-
biet oraz zostaną zaprezentowane wyniki bada-
nia na ten temat przeprowadzonego w wybranych
Kościołach luterańskich zrzeszonych w Światowej
Federacji Luterańskiej.
Należy podkreślić, że tylko te dwie wymie-
nione wyżej organizacje posiadają informacje
na temat liczebności wiernych Kościołów w nich
zrzeszonych w wymiarze ogólnoświatowym.
Wierni kościołów zrzeszonych w przywołanych
organizacjach stanowią jednak znakomitą więk-
szość ogólnej liczby luteran lub reformowanych
(niezrzeszeni w tych organizacjach stanowią
część marginalną), dlatego zaprezentowane
dane, mimo że nie obejmują wszystkich luteran
i reformowanych, dają poglądowy obraz nt. za-
sięgu luteranizmu i Kościołów reformowanych
w świecie. Ponadto w rozdziale przedstawiono
krótkie opisy dwóch mniejszych, ale o zasięgu
międzynarodowym, organizacji luterańskich,
1
K. Karski: Od Edynburga ..., s. 43.
2
Tamże.
88
tj. Międzynarodowej Rady Luterańskiej oraz Wy-
znającej Konferencji Ewangelicko-Luterańskiej.
Początki luteranizmu, jak i kalwinizmu sięgają
tego samego okresu w dziejach chrześcijaństwa
(XVI w.), co niewątpliwie jest elementem wspól-
nym tych dwóch nurtów, mającym wpływ na
występujące w nich podobieństwa teologiczno-
-doktrynalne. Obydwa wyznania powstały w Eu-
ropie, a poprzez działalność misyjną i migracje są
obecne niemal na całym świecie, oczywiście w po-
szczególnych jego rejonach z różnym natężeniem.
Kolejną cechą wspólną Kościołów luterańskich
i reformowanych jest liczba wiernych na świe-
cie oraz struktura, misja, cele i sposób fukncjo-
nowania organizacji zrzeszających członków obu
wyznań.
Kościoły luterańskie i reformowane z całego
świata są członkami Światowej Rady Kościołów
(ŚRK). Pisząc za prof. Karskim, który powołuje się
z kolei na inne liczne opracowania i podręczniki,
początków tej światowej organizacji o charakte-
rze ekumenicznym należy szukać w Światowej
Konferencji Misyjnej w Edynburgu, która odby-
ła się 1910 r.1 Konferencja ta stanowiła niejako
„punkt kulminacyjny” starań o ponadkonfesyjną
współpracę chrześcijan różnych wyznań na polach
misyjnych. Dostarczyła ona, jak podkreśla Karski,
„istotnych impulsów dla ruchu ekumenicznego
w XX w. Utworzenie Międzynarodowej Rady Misyj-
nej oraz powstanie Ruchu Wiara i Ustrój Kościoła są
(…) bezpośrednim skutkiem Konferencji Edynbur-
skiej”2. Trzecią płaszczyzną stanowiącą podwaliny
pod ruch ekumeniczny, przekraczającą „granice
konfesyjne oraz państwowe”, kładzącą nacisk na
rzecz pokoju, współpracy między narodami oraz
rozwiązywanie problemów społecznych był Ruch
Praktycznego Chrześcijaństwa3. Reasumując,
z trzech wymienionych wyżej nurtów, tj.: 1. Mi-
sja, 2. Wiara i Ustrój oraz 3. Praktyczne Chrześci-
jaństwo, powstała 23 VIII 1948 r. w Amsterdamie
Światowa Rada Kościołów, która zrzesza większość
Kościołów chrześcijańskich z wyjątkiem Kościoła
rzymskokatolickiego, który od ponad 50 lat współ-
pracuje z Radą wysyłając swoich obserwatorów na
Zgromadzenia Ogólne i prowadzi dialog w ramach
grup roboczych. Egzemplifikacją instytucjonalną
tego dialogu jest Wspólna Grupa Robocza (WGR)
Watykan–Genewa, którą powołano w lutym
1965 r. Pisząc za Agnieszką Godfrejów-Tarnogór-
ską, celem Grupy jest „... też refleksja nad tym, w ja-
kim kierunku powinny pójść wzajemne kontakty
Światowej Rady Kościołów i Kościoła rzymskokato-
lickiego. Warte odnotowania jest, że już w drugim
sprawozdaniu Wspólnej Grupy Roboczej z 1967 r.
stwierdza się, że istnieje tylko jeden ruch ekume-
niczny i obie instytucje partnerskie zobowiązane
są mu służyć”4.

Wspólna Grupa Robocza 2007–2012 (fot. zbiory prywatne Agnieszki Godfrejów-Tarnogórskiej)

3
Tamże.
4
Zob. szerz. A. Godfrejów–Tarnogórska, Wspólna Grupa Robocza Kościoła Rzymskokatolickiego i Światowej
Rady Kościołów, w: „Znak” 668 (2011), w: http://www.miesiecznik.znak.com.pl/6682011agnieszka-godfrejow-
tarnogorskawspolna-grupa-robocza-kosciola-rzymskokatolickiego-i-swiatowej-rady-kosciolow/(dostęp
20.09.2017).

89
6 500 lat Reformacji w Polsce

1. Luteranie z inicjatywy niemieckiej, Powszechna Konferencja

Na świecie żyje około 80 mln luteran. Kościoły
luterańskie zrzeszone są w trzech głównych mię-
dzynarodowych organizacjach. Największą z tych
organizacji jest Światowa Federacja Luterańska
(ŚFL) skupiająca ponad 74 mln luteran5, co stanowi
około 93% ich ogólnej liczby6. Należy tutaj zazna-
czyć za Dariuszem Brunczem, że dane dotyczące
luteranizmu obciążane są różną metodyką okre-
ślania liczby wiernych stosowaną przez różne Ko-
ścioły7. W niektórych przypadkach występuje brak
aktualizacji danych. Należy zaznaczyć, że nega-
tywny wpływ na interpretację danych mogą mieć
zmiany administracyjne w strukturach Kościołów
luterańskich.
Światowa Federacja Luterańska ma siedzibę
w Genewie. Utworzona została w 1947 r. i zrze-
sza 145 Kościołów z całego świata8. Jak pisze prof.
Karski, jest ona najmłodszą światową wspólno-
tą wyznaniową9. Jednak dążenia do integracji
i współpracy istniały już znacznie wcześniej wśród
luteran. Egzemplifikacją tych dążeń i wysiłków
jest choćby utworzona w 1868 r. w Hanowerze,
Ewangelicko-Luterańska (od 1901 r. używano na-
zwy dodatkowej – Luterańskie Dzieło Zjednocze-
nia). Inicjatywę tę poparły Kościoły skandynawskie
oraz Kościoły pozostałych części Europy, zarówno
Wschodniej jak i Zachodniej10. Nawiązując do
Światowego Konwentu Luterańskiego11, ŚFL defi-
niuje swoją Wspólnotę jako „dobrowolne stowa-
rzyszenie Kościołów”12.
Prezydentem ŚFL od maja 2017 r. jest ks. abp
dr Musa Panti Filibus z Luterańskiego Kościo-
ła Chrystusowego w Nigerii (LCCN). ŚFL publi-
kuje dane statystyczne dotyczące zrzeszonych
w niej Kościołów13. Zgromadzenia Ogólne odby-
wają się co sześć lub siedem lat14. Tylko niewielka
część Kościołów luterańskich nie jest zrzeszona
w ŚFL, głównie dotyczy to konserwatywnego lu-
teranizmu.
Podstawę doktrynalną stanowi zapis
w Statucie ŚFL, a mianowicie „Światowa Federacja
Luterańska wyznaje Pismo Święte Starego i No-
wego Testamentu za jedyne źródło i normę swo-
jej nauki, życia i służby. W trzech ekumenicznych

5
Dotyczy 2016 r.
6
M.in. na podstawie danych ŚFL został opracowany niniejszy rozdział w części dotyczącej luteranizmu.
7
Źródło: Ponad 70 milionów członków ŚFL, Ekumeniczna Agencja Informacyjna, 26 marca 2010 r.
8
Dotyczy 2016 r., na podstawie: https://www.lutheranworld.org/news/more-74-million-members-lwfs-145-
churches (dostęp 21.09.2017).
9
K. Karski, Od Edynburga..., s. 180.
10
Tamże.
11
Światowy Konwent Luterański, który powstał z inicjatywy Krajowej Rady Luterańskiej w USA po I wojnie świa-
towej i stanowił” forum spotkań i konsultacji przyczyniające sie do kształtowania świadomości, że wszystkie
Kościoły i wspólnoty luterańskie tworzą jedną wielką rodzinę” – źródło: K. Karski, Od Edynburga..., s.180.
12
Tamże, s.181.
13
Https://www.lutheranworld.org/content/resource-lwf-membership-statistics-2013 oraz https://www.luthe-
ranworld.org/news/more-74-million-members-lwfs-145-churches (dostęp 02.06.2017 i 20.09.2017).
14
Https://www.lutheranworld.org/content/about-lwf (dostęp 02.06.2017).

90
Wykres 1. Luteranie w świecie w latach 1995–2016

1995

1996

1997

1998

1999

2009

2011

2013

2016

0 10 20 30 40 50 60 70 80 mln

Kościoły luterańskie ŚFL i stowarzyszone z nią wspólnoty Luteranie poza ŚFL

Ź r ó d ł o: opracowanie na podstawie danych ŚFL.

wyznaniach wiary i w księgach wyznaniowych współpracy międzywyznaniowej, wspieranie Ko-

Kościoła luterańskiego, szczególnie w niezmie-
nionym Wyznaniu Augsburskim i w Małym Kate-
chizmie Marcina Lutra, widzi ona czysty wykład
Słowa Bożego”15.
Celem Federacji jest m.in. praktykowanie i po-
głębianie refleksji teologicznej, dialog z innymi
tradycjami chrześcijańskimi i podejmowanie
ściołów w wypełnianiu misji ewangelizacyjnej,
angażowanie młodzieży, służba dla świata i dzia-
łanie na rzecz słabych i wykluczonych, w tym wal-
ka z niesprawiedliwością i ludzkim cierpieniem.
Federacja aktywnie zajmuje stanowisko w spra-
wach dotyczących najważniejszych globalnych
problemów społecznych16.

15
K. Karski: Od Edynburga..., s.180, cyt. za: Vom Weltbund zur Gemeinschaft, s. 269.
16
Https://www.lutheranworld.org/content/our-priorities (dostęp 02.06.2017).

91
6 500 lat Reformacji w Polsce
Sekretarz Generalny ŚFL ks. dr Martin Junge
(Zbiory ŚFL, fot. Albin Hillert)
W Statucie czytamy, że ŚFL:
„wspiera zgodne świadczenie Ewangelii
Jezusa Chrystusa i umacnia kościoły człon-
kowskie w wykonywaniu nakazu misyjnego
i w ich staraniach o jedność światowego
chrześcijaństwa;
na całym świecie pośród kościołów człon-
kowskich wspiera działalność diakonijną, ła-
godzenie ludzkiej nędzy, promocję pokoju
i praw człowieka, sprawiedliwość społeczną
i gospodarczą, dbałość o zachowanie Boże-
go stworzenia i wzajemne dzielenie się zaso-
bami;
poprzez wspólne studia wspiera wspólnotę
i samorozumienie Kościołów członkowskich
i pomaga im w pełnieniu wspólnych zadań”17.
17
Artykuł III Statutu Światowej Federacji Luterańskiej (przyjętego przez VIII Zgromadzenie Ogólne, Kurytyba,
Brazylia wraz ze zmianami przyjętymi przez IX Zgromadzenie Ogólne 1997, Hongkong i XI Zgromadzenie
Ogólne 2010, Stuttgart, Niemcy).
18
Artykuł VI Statutu.
19
Artykuł VII Statutu.
92
Statut stanowi, że ŚFL „wykonuje swoje funk-
cje przez Zgromadzenie Ogólne, Radę, Sekretariat
i odpowiednie instytucje Kościołów członkow-
skich. We wszystkich tych organach i instytucjach
Światowej Federacji powinni brać udział zarów-
no duchowni, jak i świeccy – mężczyźni, kobiety
i młodzież»18.
Zgromadzenie Ogólne, które zwoływane jest co
sześć lat, (a terminy, czas, liczbę delegatów i przy-
dział miejsc poszczególnym Kościołom oraz pro-
gram wyznaczane są przez Radę) ustanawia statut,
nadaje ogólny kierunek pracom Światowej Fede-
racji, wybiera prezydenta i członków Rady, a także
zatwierdza sprawozdania prezydenta, sekretarza
generalnego i przewodniczącego Komisji Finan-
sowej. Zgromadzenie Ogólne może mieć też cha-
rakter posiedzenia nadzwyczajnego. Wówczas jest
ono zwoływane na życzenie Rady w wyniku żąda-
nia przynajmniej jednej piątej Kościołów członkow-
skich, a prawem każdego Kościoła członkowskiego
jest możliwość wysłania na Zgromadzenie Ogólne
co najmniej jednego przedstawiciela. Rada może
zaprosić na Zgromadzenie Ogólne przedstawi-
cieli z głosem doradczym z parafii luterańskich
Kościołów unijnych lub z luterańskich zrzeszeń
i organizacji, o ile nie są one reprezentowane przez
Kościoły członkowskie19.
Rada składa się z 48 członków nominowanych
według regionów geograficznych, prezydenta
i przewodniczącego Komisji Finansowej. Kadencja
kończy się w chwili zakończenia następnego Zgro-
madzenia Ogólnego. Jak stanowi Statut, Rada jest
najwyższym organem ŚFL w okresie pomiędzy
Zgromadzeniami Ogólnymi i do jej zadań należy:
upewnienie się, że ŚFL jest zorganizowana
w sposób satysfakcjonujący i działa zgodnie
ze swoimi zdefiniowanymi celami i w zgodzie
z rezolucjami Zgromadzenia Ogólnego,
decydowanie o budżecie ŚFL i zabezpiecza-
nie właściwej kontroli i zarządzania aktywa-
mi ŚFL,
zatwierdzanie poddanych audytowi rocz-
nych sprawozdań ŚFL,
upoważnianie, w razie konieczności, Zgro-
madzenia Przewodniczących do zatwierdze-
nia poddanych audytowi rocznych sprawoz-
dań ŚFL,
określanie strategii ŚFL zgodnie z decyzjami
i uchwałami podjętymi podczas Zgromadze-
nia Ogólnego,
zatwierdzanie mianowania członków sztabu
na poziomie gabinetowym,
wybieranie spośród swoich członków Wi-
ceprezydentów20, uwzględniając siedem
regionów geograficznych i odpowiednią re-
prezentację kobiet i mężczyzn,
wybór, na czas swojej kadencji, do 21 do-
radców z prawem głosu w Komisjach, by
zapewnić odpowiedni profesjonalizm i zna-
jomość rzeczy,
powoływanie Komisji lub Ad-hoc-Podkomisji
oraz mianowanie ich przewodniczących,
zatwierdzanie podstawowych dokumentów,
m.in. przepisów wykonawczych, wytycznych,
regulaminów i innych aktów prawnych doty-
czących zasad postępowania przy ponosze-
niu za to odpowiedzialności21.
Drugą z kolei organizacją jest Międzynarodowa
Rada Luterańska22 (ILC). Rada powstała w 1993 r.
w Antigua, w Gwatemali. Początki ILC sięgają roku
1952, kiedy odbyło się spotkanie konfesyjnych
przywódców luterańskich w niemieckim Uelzen,
które zapoczątkowało do momentu powstania
organizacji serię kilkunastu spotkań szefów Ko-
ściołów luterańskich23 Rada stanowi porozumie-
nie konserwatywnych Kościołów luterańskich,
z których większość wywodzi się z tradycji staro-
luterańskiej. Rada nie uznaje „Wspólnej deklaracji
w sprawie nauki o usprawiedliwieniu24”, dokumen-
tu podpisanego w 1999 r. przez przedstawicieli
Światowej Federacji Luterańskiej oraz Kościoła
rzymskokatolickiego.
Organizacja zrzesza 35 organów kościelnych.
Kościoły członkowskie posiadają łącznie prawie

20
  Wiceprezydenci – duchowni lub świeccy – „reprezentują ŚFL w regionie, do którego należy ich własny Ko-
ściół. Prezydent nie reprezentuje żadnego określonego regionu”. Zgromadzenie Przewodniczących składa
się z: prezydenta, wiceprezydentów, przewodniczącego Komisji Finansowej i przewodniczących Komitetów.
Zgromadzenie Przewodniczących stanowi dla ŚFL Radę Powierniczą oraz Komisję Personalną, która zatwier-
dza nominacje współpracowników na stanowiska kierownicze.
21
Artykuł VIII Statutu.
22
Http://ilc-online.org/ (dostęp 02.06.2017).
23
Tamże.
24
Pełny tekst Deklaracji w: https://ekumenia.pl/czytelnia/dokumenty-ekumeniczne/wspolna-deklaracja-w-
sprawie-nauki-o-usprawiedliwieniu/ (dostęp 20.09.2017).

93
6 500 lat Reformacji w Polsce

3,5 mln wiernych, z czego zdecydowana większość
(prawie 2,5 mln wiernych) należy do Kościoła Lute-
rańskiego Synodu Missouri25.
Celem nadrzędnym ILC jest promowanie teo-
logii i praktykowanie czci dla Jezusa Chrystusa
wśród Kościołów członkowskich na całym świecie.
Rada chce to osiągnąć poprzez:
 
zapewnienie możliwości wspólnych badań
nad współczesnymi zagadnieniami teologicz-
nymi, wzajemne wsparcie i motywację kie-
rownictwa i członków Kościoła.
 zachęcanie i wspieranie Kościołów członkow-
skich w planowaniu i podejmowaniu misji
ewangelizacyjnych,
 wzmocnienie kształcenia teologicznego po-
przez organizację konferencji teologicz-
nych dla nauczycieli seminariów, członków
ośrodków misyjnych i osób zaangażowanych
w opiekę nad ludźmi,
 łatwiejszą komunikację pomiędzy Kościoła-
mi luterańskimi nurtu konserwatywnego na
świecie, m.in. dzięki publikacjom ILC News,
 
przygotowywanie luterańskich publikacji
konfesyjnych26.
Trzecią organizacją luterańską o zasięgu mię-
dzynarodowym jest Wyznająca Konferencja
Ewangelicko-Luterańska (CELC)27. Prezydentem
Konferencji jest Dan Koelpin. Podobnie jak opi-
sana wyżej Międzynarodowa Rada Luterańska,
Konferencje skupia konserwatywne Kościoły lu-
terańskie. Zrzesza ona 29 Kościołów z 25 krajów28.
Misja, a co za tym idzie cele organizacji osadzo-
ne są na kwestiach teologiczno-doktrynalnych,
dbaniu o jedność, wzrost wiary i czystość doktryny
luterańskiej29.
Przechodząc do kwestii związanych ze statysty-
ką dotyczącą liczby wiernych Kościołów najwięk-
szej organizacji luterańskiej, jaką jest ŚFL, należy
podkreślić, że w okresie 2013–2016 nastąpił jej
wzrost o 2,1 mln osób.
Najwięcej w/w luteran na świecie zamieszkuje
kontynent europejski, chociaż tutaj obserwujemy
powolną tendencję spadkową, jeśli chodzi o ich
liczbę (tabela 1). Na drugim miejscu pod wzglę-
dem liczby członków jest Afryka. Przez prawie
dwie dekady liczba ta zwiększyła się niespełna
3 razy (z 7,94 mln w 1995 do 23,07 mln w 2016 r.).
W Etiopii i Tanzanii znajdują się obecnie najwięk-
sze Kościoły będące w komunii luterańskiej. Etiop-
ski Ewangelicki Kościół Mekane Yesus zanotował
w ciągu dwóch lat wzrost o ponad 1,5 mln, z ok.
6,4 do prawie 7,9 mln członków. Kościół w Tanzanii
zanotował w tym okresie 12 % wzrost30.
Tendencja rosnąca pod względem liczby lute-
ran występuje też w Azji łącznie z Australią i Oce-
anią. Tutaj, przez blisko dwie dekady, liczba luteran
wzrosła ponad 2 razy (z niespełna 5 mln w 1995 r.
do prawie 12 mln w 2016 r.). Inaczej mówiąc, Afry-
ka oraz Azja z Australią i Oceanią to kontynenty na
których Kościoły luterańskie zanotowały w ostat-
nich latach największy przyrost liczby wiernych
(odpowiednio o 11% i 12%).

25
Https://ilc-online.org/members/north-america/usa_lcms/ (dostęp 20.09.2017).
26
Http://ilc-online.org/about-us/ (dostęp 02.06.2017).
27
Http://www.celc.info/default.asp?sec_id=180010197 (dostęp 02.06.2017).
28
Http://www.celc.info/site/cpage.asp?cpage_id=180030712&sec_id=180010197 (dostęp 03.06.2017).
29
Http://www.celc.info/site/cpage.asp?cpage_id=180032015&sec_id=180010197 (dostęp 03.06.2017).
30
Https://www.lutheranworld.org/news/more-74-million-members-lwfs-145-churches (dostęp 20.09.2017).

94
Mapa. 1 Kościoły luterańskie (ŚFL) na świecie w 2016 r.

Europa 34,7 mln

Ameryka Północna 3,9 mln

Afryka 23,1 mln Azja z Australią 12,0 mln

Ameryka Łacińska
i Karaiby 0,8 mln

Udział luteran
w % ogółu ludności:
3,0–4,8
1,0–2,9
0,1–0,9

Świat ogółem – 74,6 mln. luteran

0 5 10 20 40 mln luteran

Ź r ó d ł o: Opracowanie na podstawie danych ŚFL.

Odwrotna sytuacja występuje w Europie, Ame- Analizując liczbę luteran w kontekście poszcze-
ryce Północnej i Łacińskiej. Tutaj tendencja doty- gólnych krajów należy podkreślić, że obecnie naj-
cząca liczby luteran jest malejąca. większym pojedynczym Kościołem luterańskim

Tabela 1. Liczba luteran (członków ŚFL) na poszczególnych kontynentach

1995 1997 1998 1999 2011 2013 2016
Kontynenty
w milionach
34,7
Europa 37,34 37,23 37,09 37,01 36,43 35,85 (34,86)31
Afryka 7,94 9,07 9,30 9,60 19,96 20,75 23,07
Azja z Australią 4,87 4,96 4,80 6,50 9,14 10,74 12,03
Ameryka Łacińska 1,38 1,40 1,13 0,83 1,13 1,01 0,77
Ameryka Północna 8,71 8,58 8,58 8,57 7,36 4,08 3,88
Ź r ó d ł o: ŚFL.
31
Po uwzględnieniu azjatyckich krajów Wspólnoty Niepodległych Państw. Szczegółowe publikowane statysty-
ki nie podają liczby luteran w Kazachstanie, Kirgistanie i Uzbekistanie, a odsyłają do ogólnej liczby luteran
w Federacji Rosyjskiej.

95
6 500 lat Reformacji w Polsce

na świecie – spośród należących do ŚFL – jest
Kościół szwedzki, choć odnotował on lekki spadek
w 2016 r., w porównaniu z rokiem 2013. W 2016 r.
liczył on 6,3 mln osób, a w 2013 – 6,5 mln człon-
ków. Generalnie w krajach skandynawskich
nastąpił spadek liczby członków Kościołów ŚFL
w porównaniu z rokiem 2013 o 1,8 %, choć to na-
dal region europejski o największej liczbie człon-
ków Kościołów luterańskich zrzeszonych w ŚFL32.

Mapa 2. Przynależność ludności krajów europejskich do Kościołów luterańskich należących do ŚFL

w 2016 r.

Luteranie
w % ogółu
ludności:
50,0–79,1
20,0–49,9
5,0–19,9
1,0– 4,9
0,1– 0,9
< 0,1

Ź r ó d ł o: Opracowanie na podstawie danych Światowej Federacji Luterańskiej i Głównego Urzędu Statystycznego.

32
Https://www.lutheranworld.org/news/more-74-million-members-lwfs-145-churches (dostęp 20.09.2017).

96
 Z kolei w Niemczech występuje największa licz-
ba luteran, jeśli chodzi o pojedynczy kraj, bo aż po-
nad 12 mln osób należących do 11 Kościołów. Są to:
Ewangelicko-Luterański Kościół Hanoweru
(ponad 2,8 mln wiernych),
Ewangelicko-Luterański Kościół Bawarii (po-
nad 2, 5 mln wiernych),
Ewangelicko-Luterański Kościół Północnych
Niemiec (ponad 2,2 mln wiernych),
Ewangelicki Kościół w Wirtembergii (prawie
2,2 mln wiernych),
Kościół Ewangelicki Środkowych Niemiec
(ponad 807 tys. wiernych),
Ewangelicko-Luterański Kościół Saksonii (po-
nad 754 tys. wiernych),
Ewangelicko-Luterański Kościół w Oldenbur-
gu (prawie 440 tys. wiernych),
Ewangelicko-Luterański Kościół Brunszwiku
(ponad 370 tys. wiernych),
Ewangelicko-Luterański Kościół w Schaum-
burgu-Lippe (blisko 56 tys. wiernych),
Kościół Krajowy w Lippe – część luterańska
(30 tys. wiernych),
Ewangelicko-Luterański Kościół w Badenii
(prawie 3 tys. wiernych)33.
Należy podkreślić, że luteranizm jest prze-
ważającym wyznaniem w północnych Niemczech.
Siedem Kościołów luterańskich w Niemczech
z 9,5 mln członków tworzy Zjednoczony Ewange-
licko-Luterański Kościół Niemiec (VELKD). Działal-
ność VELKD skupia się m.in. wokół kwestii teolo-
gicznych, ekumenicznych oraz kultu.
Kościoły zrzeszone w VELKD należą do
Kościoła Ewangelickiego w Niemczech (EKD), insty-
tucji zrzeszającej 20 niezależnych od siebie ewan-
gelickich Kościołów krajowych (Landeskirchen).
W skład EKD wchodzą Kościoły trzech tradycji
teologicznych: luterańskiej, unijnej i reformo-
wanej. EKD posiada według danych z 2015 r.
ponad 22 mln członków34. Należy dodać, że orga-
nizacja ta reprezentuje niemiecki protestantyzm
w dialogu ekumenicznym oraz w kontaktach
międzynarodowych.
Charakteryzując strukturę EKD należy podkre-
ślić, pisząc za Brunczem35, że Synod jest najwyższą
władzą ustawodawczą tej organizacji. Organ ten
uchwala ustawy kościelne dotyczące m.in. budże-
tu, spraw pracowniczych oraz przedkłada Radzie
i Konferencji Kościelnej swoje propozycje, plany
lub dyrektywy. Synod składa się ze 120 członków36.
Kolejnym organem EKD jest Rada, która pod-
porządkowana jest Synodowi. Ma ona charak-
ter wykonawczy i jest odpowiedzialna m.in. za:
koordynowanie współpracy między wszystkimi
instytucjami kościelnymi, np. związkami, stowa-
rzyszeniami i organizacjami charytatywnymi, za

33
Http://www.velkd.de/velkd.php (dostęp 20.09.2017).
34
Https://www.ekd.de/ekd_de/ds_doc/kirchenmitglieder_2015.pdf oraz https://www.ekd.de/ekd_de/ds_
doc/zahlen_und_fakten_2016.pdf (dostęp 20.09.2017).
35
D. P. Bruncz, Kościół Ewangelicki w Niemczech (EKD) – historia, struktura i stan obecny, (23.09.2003 r.),
w: http://www.magazyn.ekumenizm.pl/content/article/20030923230327394.htm (dostęp 20.09.2017).
36
100 członków wybieranych jest przez Synody poszczególnych Kościołów krajowych, 20 mianuje Rada
EKD. W historii Synodów był jeden wyjątek. W trakcie Synodu Ósmej Kadencji zrobiono wyjątek od tej
reguły, tak by synodałowie należący kiedyś do Związku Kościołów Ewangelickich w NRD mogli być spra-
wiedliwie reprezentowani. Kadencja Synodu trwa 6 lat. Na czele Synodu stoi siedmioosobowe prezydium
– źródło: tamże.

97
6 500 lat Reformacji w Polsce
reprezentowanie EKD na zewnątrz, formułowanie
stanowiska EKD wobec aktualnych problemów
życia polityczno-społecznego, a przede wszystkim
w kwestiach natury teologicznej, zajmowanie się
innymi sprawami, które nie są zarezerwowane dla
Synodu i Konferencji Kościelnej EKD37.
Rada składa się z 15 członków wybieranych na
6-letnią kadencję. Członkami Rady mogą być oso-
by ordynowanie i nieordynowane. Najwyższym
przedstawicielem EKD jest prezes Rady38.
Następnym, ostatnim organem EKD jest Kon-
ferencja Kościelna, która ma charakter doradczy
i może występować z konkretnymi inicjatywami
ustawodawczymi. Składa się ona z kierownictwa
Kościołów członkowskich EKD. Kościoły, które
mają więcej niż 2 miliony członków posiadają 2
reprezentantów, wszystkie inne jednego. Preze-
sem Konferencji jest z urzędu prezes Rady EKD.
Jak pisze Bruncz – „Dzięki Konferencji Kościelnej
wszystkie Kościoły członkowskie EKD mogą bez-
pośrednio współkształtować działalność EKD”39.
Warto wspomnieć, że na terenie Niemiec
funkcjonuje Łotewski Ewangelicko-Luterański
Kościół za Granicą (blisko 26,5 tys. wiernych),
choć nie jest to kościół niemiecki.
Istotną częścią europejskiej wspólnoty
luterańskiej stanowią mieszkańcy Skandynawii.
W 2013 r. Ewangelicki Kościół Ewangelicko-
Luterański Danii liczył blisko 4,5 mln członków,
37
Tamże.
38
14 członków wybiera wspólnie Synod i Konferencja Kościelna, natomiast 15. członkiem jest z urzędu prezes
Rady EKD – źródło: tamże.
39
Tamże.
40
Https://www.lutheranworld.org/news/more-74-million-members-lwfs-145-churches (dostęp 20.09.2017).
41
Tamże.
42
Tamże.
43
Tamże.
98
wspomniany wyżej Kościół Szwecji 6,5 mln (6,3
mln w 2016 r.), a Kościół Norwegii ponad 3,9 mln.
Przechodząc dalej na wschód północnej Europy,
należy wskazać Ewangelicko-Luterański Kościół
Finlandii, który liczył w 2016 r. ponad 4,0 mln
członków.
Ogólnie ujmując statystyki członków Kościołów
ŚFL w Europie, należy podkreślić, że w porównaniu
z rokiem 2013 nastąpił spadek o 3,8% (do 34,7 mln
członków) liczby wiernych40.
Kościół Ewangelicko-Luterański w Ameryce,
zrzeszony w ŚFL, odnotował w przeciągu pięciu
lat dramatyczny spadek liczby wiernych z 7,15 mln
w 2011 r. do 3,77 mln w 2016 r., chociaż nadal zrze-
sza ich największą liczbę, jeśli chodzi o teren obu
Ameryk. W Kanadzie w tym samym czasie odnoto-
wano ponad 124 tys. wiernych, co świadczy o tym,
że w stosunku do 2013 r. nastąpił tam spadek liczby
wiernych o ok. 1141.
W krajach afrykańskich największą liczbę
luteran odnotowuje się w Etiopii – prawie 7,9 mln
osób, Tanzanii – ponad 6,53 mln, Madagaskarze
– 3 mln, Nigerii – ponad 2,3 mln oraz Namibii –
ponad 1,2 mln42. Ogólnie rzecz biorąc, w krajach
afrykańskich zanotowano 11% wzrost liczby
wiernych w Kościołach zrzeszonych w ŚFL w roku
2016 w stosunku do roku 201343.
Wśród krajów azjatyckich i Australi pod wzglę-
dem liczby luteran wyróżniają się: Indonezja
– ponad 6 mln osób, Indie – ponad 4 mln oraz
Papua Nowa Gwinea – ponad 1,3 mln osób. Au-
stralię, zamieszkuje 60 tys. luteran44. Kościoły ŚFL
w Azji odnotowały ogólny wzrost o prawie 10%,
w porównaniu z rokiem 2013 licząc w tym regionie
łącznie 11,8 mln członków.
W Ameryce Łacińskiej krajami o największej
liczbie luteran są: Brazylia – ponad 670 tys. oraz
Argentyna – 38,5 tys. Ogólnie mówiąc, Ameryka
Łacińska i Karaiby odnotowały spadek o 7% w sto-
sunku do 2013 r., o ponad 784 tys. członków Ko-
ściołów ŚFL45.

Tabela 2. Kraje z liczbą luteran (ŚFL) powyżej 0,5 mln

liczba wiernych (w mln)
Kraje
1995 1997 1998 2011 2013 2016
Brazylia 1,18 1,21 1,22 0,95 0,72 0,67
Dania 4,54 4,54 4,54 4,47 4,43 4,40
Etiopia 1,63 2,09 2,27 5,87 6,36 7,90
Finlandia 4,58 4,59 4,59 4,35 4,15 4,03
Francja – – – – 0,66 0,59
Indie 1,27 1,30 1,32 1,99 3,54 4,04
Indonezja 2,37 2,44 2,44 5,81 5,81 6,05
Kamerun – – – – 0,51 0,51
Madagaskar 1,50 1,50 1,50 3,00 3,00 3,00
Namibia 0,70 0,73 0,73 1,13 1,13 1,20
Holandia – – – 2,10 2,09 2,09
Niemcy 14,29 14,02 14,01 12,55 12,20 11,79
Nigeria – 0,66 0,79 2,05 2,35 2,32
Norwegia 3,80 3,82 3,82 3,87 3,85 3,85
Papua-Nowa Gwinea 0,91 0,91 0,91 1,05 1,05 1,35
Republika Południowej Afryki 0,83 0,89 0,88 0,65 0,64 0,64
Szwecja 7,63 7,60 7,50 6,59 6,50 6,30
Tanzania 2,20 2,50 2,50 5,83 5,83 6,53
Stany Zjednoczone 8,42 8,29 8,29 7,15 3,95 3,77
Ź r ó d ł o: dane ŚFL.

44
Tamże.
45
Tamże.

99
6 500 lat Reformacji w Polsce
W 2016 r. w Federacji Rosyjskiej, której obszar
obejmuje dwa kontynenty (Europę i Azję), odno-
towano łącznie 39 tys. luteran zrzeszonych w ŚFL46.
Najmniejsze liczebnie Kościoły luterańskie (od
kilkuset do 10 tys. członków) znajdują się m.in. w:
Kongo, Rwandzie, Senegalu, Sierra Leone, Zambii,
Jordanii, Korei Południowej, Nepalu, Nowej Zelan-
dii, Singapurze, Sri Lance, Tajlandii, Belgii, Chorwa-
cji, Irlandii, Włoszech, Szwajcarii, Kolumbii, Kosta-
ryce, Ekwadorze, Gwatemali, Hondurasie, Meksy-
ku, Nikaragui, Peru, Surinamie i Wenezueli.
Niestety, jeśli chodzi o liczbę duchownych oraz
parafii Kościołów luterańskich to brakuje dostęp-
nych danych ogólnoświatowych w tym zakresie.
2. Kościoły reformowane
Kościoły reformowane na świecie w większości
zrzeszone są w Światowej Wspólnocie Kościołów
Reformowanych (ŚWKR)47. Organizacja reprezen-
tuje i łączy 100 milionów chrześcijan tradycji re-
formowanej, prezbiteriańskiej, kongregacjonalnej,
unijnej, waldensów i remontów w 108 krajach
świata48. Do ŚWKR należą 233 Kościoły, w tym
Kościół Ewangelicko-Reformowany w Rzeczpo-
spolitej Polskiej49. Analogicznie jak w przypadku
Kościołów luterańskich i zrzeszającej je Światowej
Federacji Luterańskiej, to do Światowej Wspólnoty
Kościołów Reformowanych nie należą Kościoły re-
formowane nurtu konserwatywnego.
46
Tamże.
47
Nie odnaleziono ogólnie dostępnych oficjalnych statystyk dotyczących liczby wiernych Kościołów poza
ŚWKR.
48
Http://wcrc.ch/members (dostęp 20.09.2017).
49
Zaprezentowane w niniejszym Rozdziale dane szczegółowe dotyczą liczby wiernych Kościołów i reformowa-
nych zrzeszonych w ŚWKR.
50
K. Karski: Od Edynburga…, s. 188.
100
ŚWKR powstała 18 czerwca 2010 r. w Grand
Rapids w stanie Michigan (USA) z połączenia
Światowego Aliansu Kościołów Reformowanych
(ŚAKR) i Reformowanej Rady Ekumenicznej (RRE).
Warto podkreślić, że ŚAKR była nastraszą wspólno-
tą wyznaniową, która założona została w 1875 r.
w Londynie zrzeszając 21 Kościołów, a pierwsze
Zgromadzenie Generalne tej Organizacji odbyło się
w 1877 r., w Edynburgu50.
Generalnym sekretarzem ŚWKR jest ks. Chris
Ferguson ze Zjednoczonego Kościoła Kanady,
a Prezydentką jest Najla Kassab z Krajowego Syno-
du Syrii i Libanu. Organizacja ma następujące od-
działy regionalne:
Afryka – Africa Communion of Reformed
Churches,
Azja – Northeast Asia Area Council; Commu-
nion of Reformed Churches in Indonesia,
Ameryka Północna i Karaiby – Caribbean
and North American Area Council,
Europa – WCRC Europe,
Ameryka Łacińska – Latin America Alliance
of Presbyterian and Reformed Churches,
Środkowy Wschód,
Pacyfik.
Co siedem lat zwoływana jest Ogólna Rada Ge-
neralna, będąca w swojej istocie zgromadzeniem
ogólnym przedstawicieli Kościołów zrzeszonych
w Organizacji.
 Światowa Wspólnota Kościołów Reformo-
wanych kieruje się wartościami, które wynikają
wprost z artykułu IV Konstytucji tej organizacji
i oparte są na przesłaniu Ewangelii Jezusa Chry-
stusa. Jedną z istotnych kwestii jest dbałość o god-
ność ludzką i sprawiedliwość. Rasa, pochodzenie
etniczne czy płeć nie powinny determinować sy-
tuacji danego człowieka czy grupy.
Ważnymi obszarami aktywności Wspólnoty,
osadzonymi na jej zdefiniowanej misji, są:
jedność chrześcijan i odnowa kultu, teologii
i duchowości;
sprawiedliwość;
likwidacja ubóstwa;
budowanie relacji opartych na poszanowa-
niu prawa;
integralność stworzenia;
budowanie przyjaznych stosunków między-
wyznaniowych;
pojednanie, uzdrowienie, pokój i pozytywna
transformacja kościołów oraz społeczeństwa51.
Egzemplifikacją dążeń organizacji do zacieśnia-
nia współpracy pomiędzy różnymi Kościołami są
pozdrowienia ks. Chrisa Fergusona – Sekretarza
Generalnego ŚWKR skierowane do Światowej Fe-
deracji Luterańskiej (ŚFL). W tych pozdrowieniach,
ks. Ferguson wezwał do rozważenia wspólne-
go spotkania pomiędzy dwiema wymienionymi
wyżej organizacjami. Wyraził nadzieję, że w per-
spektywie 6–7-letniej, odbywać się będą walne
zgromadzenia obydwu organizacji (ŚWKR oraz
ŚFL) w tym samym miejscu i czasie52. Spoiwem
łączącym byłoby wspólne świętowanie tych
51
Http://wcrc.ch/mission-statement (dostęp 07.06.2017).
52
Http://wcrc.ch/news/ferguson-calls-for-joint-lwf-wcrc-assemblies (dostęp 07.06.2017).
53
Zob. szerz. http://wcrc.ch/news/christian-unity-to-be-focus-in-wittenberg (dostęp 07.06.2017).
54
Tamże.
101
zgromadzeń. Niewątpliwie, w kontekście obcho-
dzenia jubileuszu 500 lat Reformacji, takie wspólne
świętowanie nabrałoby dodatkowego, symbolicz-
nego wymiaru. Zwłaszcza w obliczu przezwycię-
żania podziałów i wysiłków zjednoczeniowych.
Ks. Ferguson podkreślił, że zarówno ŚFL jak i ŚWKR
wzrastają blisko siebie, mimo że siedziba tej ostat-
niej została przeniesiona z Genewy do Hanoweru.
Istotną rolę odgrywa, podpisana podczas spotka-
nia Rady Ogólnej ŚWKR w Wittenberdze, deklara-
cja w sprawie nauki o usprawiedliwieniu53. Innym
ważnym dokumentem w kontekście działań na
rzecz ekumenizmu jest drugi dokument „Świa-
dectwo wittenberskie”, będący wyznaniem trage-
dii podzielonego Kościoła. Wraz z podpisaniem
tego dokumentu, ks. Ferguson powiedział: „Jako
Kościoły Reformacji upubliczniamy nasze zaan-
gażowanie na rzecz jedności chrześcijan poprzez
podejmowanie konkretnych kroków w celu pogłę-
bienia odbioru i zastosowania w praktyce wyni-
ków naszego dialogu reformowano-luterańskiego
(…). Jedność Kościoła dla przemiany świata staje
się rzeczywistością w tych niebezpiecznych cza-
sach dla ludzi i planety”54.
Analizując dane dotyczące liczby wiernych
Kościołów reformowanych zrzeszonych w ŚWKR
w poszczególnych rejonach świata w perspekty-
wie czasowej 2012–2015, należy podkreślić małą
dynamikę zmiany w tej materii. Jednak wbrew
temu, zwracają uwagę Chiny. W 2015 r. szacunkowa
liczba wiernych w tym kraju wyniosła 16 mln osób.
W roku 2012 w oficjalnych statystykach Kościo-
łów afiliowanych przy ŚWKR, nie zarejestrowano
6 500 lat Reformacji w Polsce

Tabela 3. Kraje z liczbą wiernych Kościołów Azja łącznie z Australią to kontynenty, gdzie
reformowanych (ŚWKR) powyżej 0,5 mln zamieszkuje najwięcej na świecie członków Ko-
Kraje 2012 2015 ściołów zrzeszonych w ŚWKR. Według danych
w mln
Światowej Wspólnoty Kościołów Reformowanych
ich liczba w 2015 r. kształtowała się na poziomie
Kamerun 3,00 3,00
prawie 37 mln, z tego w Australii ponad 253 tys.
Etiopia 2,85 2,85 wiernych, w której, w porównaniu z rokiem 2012,
Madagaskar 2,50 2,50 odnotowano spadek o ponad 2,6 tys. osób. Jak
Malawi 2,10 2,10 wspomniano wyżej, w azjatyckim rejonie świa-
ta największą liczebność wiernych w 2015 r. za-
Nigeria 3,30 3,30
notowano w Chinach – 16 mln osób (pomijając
Afryka Południowa 3,89 3,04 Hongkong z ponad 24 tys. wiernych). Drugim
Kongo 1,77 3,22 pod względem liczebności wiernych Kościołów
Zambia 1,56 1,56 ŚWKR jest Indonezja – w 2015 r. odnotowano
Meksyk 1,23 1,23 ponad 8,1 mln, co daje wzrost o ponad 502 tys.
osób w porównaniu z 2012 r. Trzecie miejsce
Kanada 0,62 0,62
pod względem liczebności wiernych zajmują In-
USA 3,66 3,89 die, gdzie odnotowano wzrost o ponad 22 tys.
Chiny 0,00 16,00 w porównaniu z rokiem 2012 do ok. 5,9 mln wier-
Indie 5,89 5,90 nych w roku 2015. Następnym w kolejności azja-
Indonezja 7,58 8,09
tyckim krajem pod względem liczby wiernych
Kościołów ŚWKR jest Korea Południowa, gdzie
Korea Południowa 3,50 3,91
odnotowano wzrost z prawie 3,5 mln w 2012 r.
Filipiny 0,98 0,98 do ponad 3,9 mln w 2015 r. W kontekście liczby
Francja 0,56 0,56 wiernych Kościołów ŚWKR wartymi odnotowa-
Wielka Brytania 0,67 0,66 nia krajami azjatyckimi są: Tajwan – ok. 240 tys.
w 2012 i 2015 r., Republika Związku Mjanmy (Bir-
Holandia 1,91 1,91
ma) – niespełna 60 tys. w 2012 r., a ponad 63 tys.
Szwajcaria 2,38 2,38 w 2015 r.; Tajlandia – ponad 107 tys. osób w 2012
Ź r ó d ł o: dane ŚWKR. i 2015 r., Malezja – ok. 7 tys. osób w 2012 r., a 10
tys. w 2015 r., Japonia – niespełna 20 tys. w 2012
żadnego wiernego w tym kraju. W związku z tym, i 2015 r., oraz Wietnam – 10 tys. – w 2012 i 2015 r.
w perspektywie trzyletniej można byłoby odno- W Polinezji odnotowano niespełna 2 tys. wiernych
tować ogromny wzrost liczby wiernych Kościołów Kościołów ŚWKR, a w Polinezji Francuskiej mieszka-
reformowanych w Chinach. Jednak trudno powie- ło ich 95 tys. zarówno w 2012 jak i w 2015 r. Zwraca
dzieć, na ile ten wzrost był realny, a na ile wynikał uwagę też Iran, gdzie liczba wiernych według da-
z braku oficjalnych statystyk. nych ŚWKR, kształtowała się niezmiennie w latach

102
2012–2015 na poziomie ponad 3 tys. osób. Istotną
uwagą, o której wspomniano już wyżej, jest fakt, że
w znakomitej większości Kościołów w krajach azja-
tyckich nie odnotowano zmian w 2015 r. w stosun-
ku do 2012 r.
Drugim kontynentem, co do liczby wiernych
Kościołów ŚWKR jest Afryka, gdzie odnotowano
nieznacznie ponad 28 mln osób należących do
tych Kościołów. Największą liczbę wiernych wśród
krajów afrykańskich w 2015 r. odnotowano w Ni-
gerii – ponad 3,2 mln osób niezmiennie w porów-
naniu z 2012 r. Drugim krajem pod tym względem
jest Kongo, gdzie zaobserwowano niemal dwu-
krotny wzrost liczby wiernych, tj. z ok. 1,8 mln
w 2012 r. do ponad 3,2 mln osób w 2015 r. Niewiele
mniej wiernych, choć niezmiennie w przywołanych
wyżej latach odnotowano w Kenii – ponad 3,1
mln oraz w Kamerunie – ok. 3 mln osób. W Repu-
blice Południowej Afryki zanotowano znaczący
spadek wiernych z blisko 3,9 mln w 2012 r. do ok.
3 mln osób w 2015 r. Ciekawą sytuację odnoto-
wano w Rwandzie – w 2015 r. wystąpił tam pra-
wie dwu i półkrotny wzrost liczby wiernych, tj.
z 120 tys. w 2012 r. do 300 tys. Ponad dwukrotny
wzrost liczebności wiernych zanotowano w połu-
dniowym Sudanie, tj. z 65 tys. w 2012 r. do 140,5 tys.
wiernych w 2015 r. Do krajów afrykańskich z naj-
mniejszą liczbą wiernych w 2015 r. można zaliczyć
Mauritius – 1 tys. osób, Republikę Środkowej Afryki
– 678, wyspę Reunion – 650, Algierię – 500 oraz Se-
negal – 250. Należy podkreślić, że w większości Ko-
ściołów krajów afrykańskich zrzeszonych w WCRC
nie odnotowano zmian pod względem liczebności
wiernych w roku 2015 w stosunku do 2012 r.
55
Wśród krajów Ameryki Północnej pominięto Meksyk zaliczany do Ameryki Łacińskiej.
103
Trzecim kontynentem pod względem liczby
wiernych Kościołów ŚWKR jest Europa. W 2015 r.
odnotowano tutaj blisko 8,1 mln wiernych.
Najliczniejszą grupę wiernych Kościołów ŚWKR
w Europie stanowią mieszkańcy Szwajcarii, z nie-
zmienną liczbą wiernych w 2015 r. w stosunku
do roku 2012 – prawie 2,4 mln osób. Drugą eu-
ropejską społecznością, pod względem liczby
wiernych Kościołów ŚWKR w Europie, stanowią
mieszkańcy Holandii w liczbie blisko 2 mln osób.
W Holandii także nie odnotowano żadnej zmia-
ny pod względem liczby wiernych w stosunku
do 2012 r. Natomiast w Wielkiej Brytanii odnoto-
wany został nieznaczny spadek liczby wiernych
z prawie 675 tys. w 2012 r. do ok. 662 tys. osób
w 2015 r. Kolejnymi europejskimi państwami pod
względem liczby wiernych w 2015 r., gdzie oprócz
Szwecji nie odnotowano z rokiem 2012 żadnych
zmian, były m.in.: Węgry – 620 tys. osób; Francja
– 558,5 tys., Niemcy blisko 367,5 tys., Czechy –
ponad 150 tys., Ukraina – 130 tys., Słowacja – po-
nad 63,5 tys., Szwecja 70 tys., gdzie zanotowano
wzrost o 10 tys. wiernych w stosunku do 2012 r.;
Belgia – 40 tys. osób; Włochy – blisko 25,7 tys.,
Austria – 14 tys., Dania – 10 tys., Serbia – 15 tys.,
Bułgaria – 5 tys., oraz Hiszpania – 3 tys. osób. Do
europejskich krajów o najniższej liczbie wiernych
Kościołów zrzeszonych w ŚWKR należały w 2015 r.
m.in.: Grecja i Litwa – po 1,5 tys. osób, Portugalia
– niespełna 1,4 tys., Luksemburg – 1 tys., Słowenia
– 200 i Łotwa – 40 osób. W krajach tych nie odno-
towano żadnych zmian w porównaniu z 2012 r.
W 2015 r. Stany Zjednoczone Ameryki oraz Ka-
nadę zamieszkiwało łącznie ponad 4,5 mln wier-
nych Kościołów zrzeszonych w ŚWKR55. W USA
nastąpił wzrost liczby wiernych z blisko 3,7 mln
6 500 lat Reformacji w Polsce

Mapa 3. Przynależność ludności krajów europejskich do Kościołów reformowanych należących

do ŚWKR w 2015 r.

Reformowani
w % ogółu
ludności:
20,0–28,8
5,0–19,9
1,0– 4,9
0,1– 0,9
< 0,1

Ź r ó d ł o: opracowanie na podstawie danych ŚWKR i Głównego Urzędu Statystycznego.

w 2012 r. do prawie 3,9 mln osób w 2015 r. W Ka-
nadzie w przywołanych latach nie odnotowano
żadnej zmiany pod względem liczby wiernych,
a liczba ta wynosiła ponad 616,5 tys. osób.
Łączna liczba wiernych w Ameryce Łacińskiej
w 2015 r. wynosiła ponad 1,5 mln osób. Najwięk-
sza liczba wiernych wśród krajów latynoame-
rykańskich występowała w Meksyku i wynosiła
powyżej 1,2 mln osób (bez zmiany w stosunku do
2012 r.). Drugim krajem tego rejonu pod wzglę-
dem liczby wiernych ŚWKR była w 2015 r. Brazylia
– prawie 108 tys. osób. W stosunku do roku 2012
nie odnotowano tam żadnej zmiany w liczebno-
ści wiernych, podobnie jak w Trinidadzie i Tobago
– 40 tys. i Gwatemali – 25 tys. osób. Nieznaczny
spadek wiernych odnotowały kościoły zrzeszone
w ŚWKR w Argentynie.– z ponad 21 tys. w 2012 r.
do ponad 20 tys. osób w 2015 r. Na Kubie zamiesz-
kiwało 15 tys. wiernych i nie odnotowano tam
żadnych zmian w podanym przedziale czasowym,
podobnie jak na Jamajce – 14 tys. osób; Urugwa-
ju – blisko 13,7 tys. i Kolumbii – 12 tys. Do krajów

104
Ameryki Łacińskiej z najmniejszą liczbą wiernych
w 2015 r., bez zmian w tym zakresie w porówna-
niu z rokiem 2012 można zaliczyć: Salwador – po-
nad 3,2 tys. osób; Chile – niecałe 2,5 tys., Boliwię
– 1,5 tys., Honduras – 1,5 tys., Kostarykę – 1 tys.,
oraz Grenadę – 876 osób. W Wenezueli odnotowa-
no nieznaczny wzrost liczby wiernych z 897 osób
w 2012 r. na 950 w 2015 r.
Światowa Wspólnota Kościołów Reformowa-
nych nie przedstawiła danych dotyczących licz-
by duchownych, parafii i kościołów w wymiarze
ogólnoświatowym.
3. Stosunek władzy do Kościołów chrześci-
jańskich w krajach komunistycznych Euro-
py środkowowschodniej. Zarys problemu
Ciekawym wątkiem rozważań, w kontekście
współczesności i najnowszej historii, jest stosunek
władzy byłych państw komunistycznych Europy
środkowowschodniej do Kościołów chrześcijań-
skich, w tym także do luteran i reformowanych.
Problem ten naszkicował 26 listopada 2011 r. Ja-
rosław Kłaczkow podczas konferencji popularno-
naukowej Polskiego Towarzystwa Ewangelickiego
w Bielsku-Białej56. Może to stanowić przyczynek,
do dalszych pogłębionych badań i analiz, zwłasz-
cza jeśli chodzi o Kościoły luterańskie i reformowa-
ne w byłych państwach socjalistycznych Europy
środkowowschodniej oraz ich wpływu na teraź-
niejsze funkcjonowanie. Pisząc za Kłaczkowem,
można stwierdzić, że w krajach bloku wschodnie-
go relacje władzy z Kościołami chrześcijańskimi
56
J. Kłaczkow, Środkowoeuropejskie reżimy komunistyczne i ich stosunek do Kościołów chrześcijańskich – zarys
problemu, w: J. Szturc (red.), Dorobek kulturowy ewangelicyzmu w Europie środkowo-wschodniej, Katowice
2012.
57
Tamże, s. 116.
58
Tamże, s. 113.
105
zasadniczo kształtowały się podobnie. Począt-
kowo stosunek władzy do Kościoła był często
dwoisty – z elementami zrozumienia i aprobaty,
oczywiście z przyczyn czysto instrumentalnych –
dla umocnienia własnej pozycji politycznej. Stan
autentycznego pokoju w relacjach władza ludowa
– chrześcijanie nie mógł trwać długo, z uwagi na
fakt, że przesłanie chrześcijaństwa jest zasadni-
czo sprzeczne z ideologią marksizmu – leninizmu
oraz filozofią materialistyczną. Dla komunistów
religia stanowiła ,,opium dla ludu”. Dlatego też już
pod koniec lat 40., wraz z umacnianiem pozycji
politycznej komunistów, relacje te zaostrzyły się
coraz bardziej57. Władze komunistyczne krajów
Europy środkowowschodniej, oprócz jawnych
i bezpośrednich działań uderzających w swobodę
wyznawania religii, funkcjonowania Kościołów
chrześcijańskich oraz ograniczania praw ducho-
wieństwa, podejmowały też bardziej ukryte wysił-
ki prowadzące do rozbicia, skłócenia i podziałów
między wiernymi różnych Kościołów chrześci-
jańskich, np. poprzez próby podporządkowania
choćby części duchowieństwa i wykorzystywa-
nia go do swoistego legitymizowania „nowego
ustroju”. Dotyczyło to nie tylko Kościoła rzymsko-
katolickiego, ale też Kościołów starokatolickich,
prawosławnych i protestanckich różnych wyznań
i denominacji. Przykładowo w 1946 r. w Polsce,
majątek należący pierwotnie do Ewangelickiego
Kościoła Unijnego oraz Kościoła Ewangelicko-Lu-
terańskiego był przekazywany masowo stronie
katolickiej58. W Czechosłowacji rząd Benesza na
6 500 lat Reformacji w Polsce
terenie Zaolzia (zajętego przez Armię Czerwo-
ną), stosował represje w stosunku do polskich
parafii i duchownych oraz działaczy ewangelic-
kich, co spowodowało exodus tych ostatnich.
Wówczas polskie parafie ewangelickie na Zaolziu
obsadzono czeskimi duchownymi z Kościoła Cze-
skobraterskiego, tak żeby doprowadzić do fuzji
wspomnianych parafii z tym Kościołem59. Dzia-
łania zmierzające do powrotu polskich duchow-
nych na teren Zaolzia nie były aprobowane przez
władze czechosłowackie60. Przykłady można by
mnożyć... Wartym podkreślenia jest jednak podo-
bieństwo tych działań w stosunku do Kościołów
chrześcijańskich w krajach byłego Bloku Wschod-
niego. Dzisiaj, istnieje dobry czas, aby podejmo-
wać wysiłki na rzecz pojednania i ewentualnego
zadośćuczynienia, także tym wszystkim złym rze-
czom, jakie wyniknęły nie tylko na tle sporów
teologiczno-doktrynalnych, ale także na skutek
funkcjonowania różnych Kościołów chrześcijań-
skich w warunkach autorytaryzmu lub totalitary-
zmu państw Europy Wschodniej.
4. Ordynacja kobiet w Kościołach luterań-
skich i reformowanych na świecie
W Kościołach luterańskich, jak i reformo-
wanych podnosi się kwestię ordynacji kobiet.
Poszczególne Kościoły tradycji luterańskiej i re-
formowanej są na różnym etapie praktykowania
ordynacji kobiet, a więc dopuszczania kobiet do
urzędu duchownego. W niektórych Kościołach jest
ona już usankcjonowana i praktykowana, inne są
na etapie deklaratywnym i przygotowawczym,
59
Tamże, s. 117.
60
Tamże, s. 118.
61
Paweł VI, Odpowiedź na list Jego Ekscelencji Ks. Abpa Dr F. D. Coggana, Arcybiskupa Canterbury, o kapłaństwie
urzędowym kobiet, 30 listopada 1975: AAS 68 (1976), 599–600.
106
a jeszcze inne mają ten etap przed sobą. W Ko-
ściołach ewangelickich brak ordynacji kobiet coraz
częściej tłumaczony jest uwarunkowaniami histo-
ryczno-kulturowymi, a nie racjami teologicznym.
Jak się argumentuje, uwarunkowania kulturowe
są zmienne w procesach historyczno-społecznych,
a więc nie można ich absolutyzować.
Praktyka wyświęcania kobiet do stanu du-
chownego została całkowicie odrzucona np.
przez Kościół rzymskokatolicki, powołujący się na
tradycję, a zwłaszcza fakt, że wśród pierwszych
apostołów nie było kobiet. Jednak nie oznacza to
braku dyskusji. Chociażby w latach 70. teologowie
katoliccy tacy jak: ks. Jean Danielou, Yves Congar,
Gerald O’Collins, Ferdinand Klostermann, Geor-
ge H. Tavard, Gregory Baum, Raymond E. Brown
czy Karl Rahner podkreślali, że nie ma teologicz-
nej przeszkody, co do wprowadzenia kapłaństwa
kobiet. Niezmienność stanowiska w tym temacie
wyraził natomiast papież Paweł VI w liście do ks.
abp. Donalda Coggana, anglikańskiego arcybi-
skupa Canterbury: „[Kościół katolicki] utrzymuje,
iż święcenie kobiet do kapłaństwa jest niedopusz-
czalne z bardzo fundamentalnych powodów.
Wśród nich są: poświadczony w Piśmie Świętym
przykład Chrystusa, który wybrał swoich Apo-
stołów jedynie spośród mężczyzn; stała praktyka
Kościoła, który naśladuje Chrystusa w wybiera-
niu jedynie mężczyzn; a także żywe Magisterium
Kościoła, które konsekwentnie twierdzi, że wyłą-
czenie kobiet z kapłaństwa pozostaje w zgodzie
z zamysłem Boga wobec swego Kościoła”61. Temat
podejmowany był również przez Kongregację
50-lecie ordynacji kobiet w Estonii, 2017 (fot. Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska)
Nauki Wiary (KNW) m.in. w 1976 r. w Deklaracji In-
ter Insigniores w sprawie dopuszczenia kobiet do
kapłaństwa urzędowego. Ponieważ w 1994 r. dys-
kusje nadal trwały głos zabrał także Jan Paweł II,
publikując list apostolski Ordinatio sacerdotalis
– o udzielaniu święceń kapłańskich wyłącznie
mężczyznom. Z uwagi na kolejne przypadki świę-
cenia kobiet, KNW w 2008 r. wydała dokument
w sprawie przestępstwa, jakim jest usiłowanie
udzielenia kobiecie święceń kapłańskich62. Trudno
stwierdzić, czy kwestie kapłaństwa kobiet w Ko-
ściele rzymskokatolickim podejmie papież Franci-
szek. W sierpniu 2016 r. papież powołał komisję,
której celem jest przeanalizowanie możliwości
dopuszczenia kobiet do diakonatu.
Inaczej urząd duchowny postrzegają Kościo-
ły powstałe na gruncie Reformacji. Kapłaństwo
w ewangelicyzmie nie jest sakramentem, lecz

62
Por. J. Majewski, Jak zbawić kobiety? Wokół doktryny o święceniach kapłańskich wyłącznie dla mężczyzn,
w: „Znak” 680 (2012), http://www.miesiecznik.znak.com.pl/6802011jozef-majewskijak-zbawic-kobiety-
wokol-doktryny-o-swieceniach-kaplanskich-wylacznie-dla-mezczyzn/ (dostęp 30.09.2017).

107
6 500 lat Reformacji w Polsce
sprawowanym na mocy powołania urzędem posłu-
gi w Kościele. Uznając biblijną naukę o powszech-
nym kapłaństwie wszystkich wierzących (1 P 2:5.9)
powołanych poprzez Chrzest Święty, Kościół po-
wołuje tych, którzy w zgromadzeniu wierzących
sprawować mają to kapłaństwo w sposób szcze-
gólny przez posługę Słowa i sakramentów63.
Odwołując się w argumentacji za ordynacją
kobiet do Pisma Świętego, należy podkreślić, że
w Nowym Testamencie istnieją wzmianki o peł-
nieniu przez kobiety ważnych urzędów w Kościele
pierwotnym. Chodzi m.in. o diakonisę Febę oraz
współpracownicę Pawła Pryskę (List do Rzymian
16:1–3). Poza tym – istnieją także spory co do płci
Ks. Sylvia Posselt wygłasza kazanie podczas XII Zgromadzenia
Ogólnego (fot. zbiory ŚFL, Albin Hillert).
innej postaci – apostoła (wymienionego w Liście
do Rzymian 16:7) – Junii lub Jonasa.
Proces pełnego włączania kobiet do ordyno-
wanego urzędu i umożliwienie im pełnienia funk-
cji kierowniczych w różnych Kościołach nie jest
63
O kapłaństwie w ewangelicyzmie zob. szerz. w: http://www.luteranie.pl/materialy/rozne_pisma/kaplanstwo-
_w_ewangelicyzmie,338.html (dostęp 30.09.2017).
64
Participation of women n the Ordained Ministry and Leadership in LWF Member Churches, Genewa 2016, s. 4–5,
w: https://www.lutheranworld.org/sites/default/files/dtpw-wicas_women_ordination.pdf (dostęp 29.08.2017).
65
Tamże, s. 7–8.
108
szybki, przebiega w różnym tempie w Kościołach
tradycji protestanckiej. Zarówno luteranie, jak
i reformowani podejmują wysiłki na rzecz pełnego
zaangażowania kobiet w życie swoich Kościołów,
również na tej płaszczyźnie.
4.1. Kobiety w luteranizmie
Światowa Federacja Luterańska zachęca Ko-
ścioły członkowskie, by umożliwiały udział kobiet
i osób świeckich w życiu Kościoła i zaleca stosowa-
nie systemu kwotowego (40% mężczyzn, 40% ko-
biet, 20% młodzieży). Decyzję dotyczącą zaanga-
żowania kobiet i osób świeckich w prace i udział
w komisji ŚFL podjęto na VII Zgromadzeniu w Bu-
dapeszcie w 1984 r. Podtrzymały to kolejne zgro-
madzenia w Kurytybie (1990) i Winnipeg (2003),
a w 2010 r. przyjęto rezolucje dotyczące równo-
wagi płci i społecznej sprawiedliwości płci. System
kwotowy jest stosowany m.in. przy wyborach de-
legatów na zgromadzenia oraz wyborach do Rady
ŚFL. Od 1984 r. każde ze Zgromadzeń potwierdziło,
że akceptuje włączenie kobiet do ordynowanego
urzędu. Decyzje Zgromadzeń nie są jednak równo-
znaczne z zastosowaniem ich w Kościołach człon-
kowskich, które mogą samodzielnie podejmować
decyzje w tych kwestiach64.
Ważnym elementem diagnozy i monitorowania
skuteczności podejmowanych wysiłków na rzecz
ordynacji kobiet i ich udziału w gremiach decyzyj-
nych swoich Kościołach było badanie ankietowe
przeprowadzone wśród Kościołów członkowskich
ŚFL. Wzięło w nim udział 86 Kościołów luterańskich.
Poniżej przedstawione są wybrane wyniki tego
badania, opublikowanego w 2016 r. przez Światową
Federację Luterańską65.
Pytanie pierwsze dotyczyło udziału kobiet
w gremiach decyzyjnych swoich Kościołów. Jako
że część respondentów operowała procentami,
a inni konkretnymi liczbami, niemożliwe było
przygotowanie odpowiednich wykresów. Jednak
można powiedzieć, w znakomitej większości ko-
biety partycypują w podejmowaniu decyzji doty-
czących swoich wspólnot. Przeważają tutaj kobie-
ty, które są ordynowane.
Formalne mechanizmy systemu kwotowe-
go zostały wprowadzone tylko w 19 badanych
wspólnotach lokalnych, co daje 23% ogółu bada-
nych Kościołów. Wykres 2 prezentuje szczegółowe
rozkłady procentowe odpowiedzi respondentów
z podziałem na poszczególne regiony świata.
Respondenci, których Kościoły nie wprowadzi-
ły systemu kwotowego często argumentowali to
tym, że nie ma takiej formalnej potrzeby, ponie-
waż przy powoływaniu do organów decyzyjnych
brane są tylko pod uwagę: poziom przygotowania
poszczególnych kandydatów, chęci oraz gotowość
do pełnienia określonych funkcji w Kościele, bez
względu na rasę, płeć lub orientację seksualną.
W części badanych Kościołów nigdy nie dyskuto-
wano o potrzebie wprowadzenia systemu kwot.
Innym argumentem była zbyt mała wielkość
wspólnoty, by wprowadzać mechanizmy kwotowe
w rekrutacji do organów decyzyjnych.66

Wykres 2. Poziom wprowadzenia systemu kwotowego w badanych Kościołach w %

Afryka
Azja

Europa środkowowschodnia

Europa środkowozachodnia

Ameryka Łacińska i Karaiby

Kraje nordyckie

Ameryka Północna

0 10 20 30 40 50%

Ź r ó d ł o: opracowanie na podstawie danych ŚFL67.

66
Tamże, s. 7–8.
67
Tamże.

109
6 500 lat Reformacji w Polsce

Ciekawe są dane z przedmiotowego badania na temat czasu (roku) decyzji o wprowadzeniu ordy-
nacji kobiet i ordynowania pierwszych kobiet na duchownych w Kościołach. Prezentuje to tabela 4.
Tabela 4. Ordynacja pierwszych kobiet w Kościołach luterańskich
Decyzja
Kościół Ordynacja
o ordynacji
Afryka
Etiopski Ewangelicki Kościół Mekane Yesus (EECMY) 1996 2000
Kościół Ewangelicko-Luterański Kamerunu (ELCC) 1987 1994
Kościół Ewangelicko-Luterański w Zimbabwe 1987 1991
Kościół Ewangelicko-Luterański w Południowej Afryce (Kościół
1980 1987
Naczelny) (Cape Church)
Kościół Ewangelicko-Luterański w Mozambiku 2013 2013
I 2002,
Kenijski Kościół Ewangelicko-Luterański 1997
II 2008
Kościół Ewangelicko-Luterański w Zambii 2002 2005
Kościół Ewangelicko-Luterański Kongo (EELCO-DRC) 1987 1994
Kościół Ewangelicko-Luterański w Sierra Leone (ELCSL) 1988 1988
Kościół Ewangelicko-Luterański w Południowej Afryce
1989 1989
(ELSA N-T)
I 1995 – diakonat,
Kościół Ewangelicko-Luterański w Bostwanie 1995
II 1996
Kościół Ewangelicko-Luterański w Tanzanii 1990 1990
Azja
Japoński Kościół Luterański 2005 2006
Kościół Luterański Południowej Andhry 2010 2011
Północny Kościół Ewangelicko-
1991 1991
-Luterański
Kościół Ewangelicko-Luterański Gossner w Chotanagpur
1997 2000
i Assamie
Ewangelicko-Luterański Kościół Nepalu 2003 –
Kościół Ewangelicki Mara 2006 2006
Kościół Luterański w Republice Chińskiej 1992 2004
Chrześcijański Kościół Basel w Malezji (BCMM) 1983 1986
Protestancki Chrześcijański Kościół Batak (HKBP) 1983 1986
Indonezyjski Kościół Chrześcijański 1974 1987

110
Tabela 4. Ordynacja pierwszych kobiet w Kościołach luterańskich (cd.)
Kościół Luterański w Singapurze 1993 2004
Tajwański Kościół Luterański 1997 1997
Kościół Ewangelicko-Luterański Hongkongu 1989 1989
Protestancki Kościół Chrześcijański (BNKP) w Indonezji 1992 1992
Misja Tsung Tsin w HongKongu 1999 1999
Japoński Kościół Ewangelicko-Luterański 1969 1970
Kościół Luterański w Malezji 1991 1993
Chiński Reński Kościół Synodu HongKong 2009 2010
Europa środkowowschodnia
Śląski Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania –68 1953
Kościół Ewangelicko-Luterański w Rumunii 1944 1944
Słowacki Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania
1970 1970
w Serbii
Estoński Kościół Ewangelicko-Luterański 1967 1968
Kościół Ewangelicko-Luterański na Węgrzech 1972 1972

I 1938
(błogosławieństwo do
Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP 69
–
służby),
II 1963

Kościół Ewangelicki Wyznania Augsburskiego na Słowacji 1951 1951

Federacja Kościołów Ewangelicko-Luterańskich w Rosji
i Innych Państwach 1990 1993
(Ewangelicko-Luterański Kościół Rosji Europejskiej)
Łotewski Ewangelicko-Luterański Kościół za Granicą 1974 1974
Europa środkowozachodnia
Kościół Ewangelicki w Wirtembergii 1968 1968
Kościół Ewangelicko-Luterański Bawarii 1975 1976
Kościół Ewangelicko-Luterański w Badenii 1993 2012
I 1941 – jako
Kościół Ewangelicko-Luterański Północnych Niemiec70 – wikariusz,
II 1959 – jako ksiądz
Kościół Ewangelicko-Luterański Schaumburg – Lippe 1991 1992
Kościół Luterański w Wielkiej Brytanii 1998 1998

111
6 500 lat Reformacji w Polsce

Tabela 4. Ordynacja pierwszych kobiet w Kościołach luterańskich (cd.)

193771 I 193773
Zjednoczony Protestancki Kościół we Francji
196572 II 194974
I 192876
Kościół Ewangelicki Środkowych Niemiec75 - II 1948
III 1949
Kościół Ewangelicko-Luterański w Brunszwiku 1968 1968
Kościół Ewangelicko-Augsburski w Austrii 1965 1966
Kościół Ewangelicko-Luterański we Włoszech – 201177
Kościół Ewangelicko-Luterański Saksonii78 – 1938
Ameryka Łacińska i Karaiby
I 1989,
Kościół Luterański w Kostaryce 1988
II 1990
Kościół Ewangelicki Wyznania Luterańskiego w Brazylii79 – 1983
Kościół Luterański w Salwadorze 1986 1994
Boliwijski Kościół Ewangelicki 2004 2010
Luterański Kościół Wiary i Nadziei w Nikaragui 1990 1990
Kościół Ewangelicko-Luterański w Peru 1990 1999
Kościół Ewangelicko-Luterański w Gujanie80 – 1996
Kościół Ewangelicko-Luterański w Chile 1980 1980
Zjednoczony Kościół Ewangelicko-Luterański (Argentyna) 1985 1985
Kościół Ewangelicko-Luterański Kolumbii 1993 1998
Kościół Luterański w Chile 2005 2014
Gwatemalski Kościół Luterański 1987 1987
Kościół Ewangelicki River Plate (Argentyna) 1983 1983
Chrześcijański Luterański Kościół Hondurasu 2012 2012
Meksykański Kościół Luterański 2009 2009
Kraje nordyckie
Kościół Szwecji81 1958 1960
Kościół Ewangelicko-Luterański w Danii 2005 2005
Kościół Norwegii 82
– 1961
Kościół Ewangelicko-Luterański Finlandii 1986 1988
Ewangelicko-Luterański Wolny Kościół Norwegii 2005 2005
Kościół Ewangelicko-Luterański Islandii 1974 1974

112
Tabela 4. Ordynacja pierwszych kobiet w Kościołach luterańskich (dok.)
Ameryka Północna
Kościół Ewangelicko-Luterański w Kanadzie 1970 1976
Kościół Ewangelicko-Luterański w Ameryce 1970 1970
Ź r ó d ł o: opracowanie na podstawie danych ŚFL83.

68
Na drugim Synodzie Kościoła w 1948 r. do Konstytucji Kościoła dodano klauzulę, która pozwalała kobietom
zostać pastorami, pod warunkiem że są one profesjonalnie przygotowane do służby Participation of women
in the Ordained Ministry and Leadership in LWF Member Churches, Genewa 2016, s. 11, w: https://www.luthe-
ranworld.org/sites/default/files/dtpw-wicas_women_ordination.pdf (dostęp 29.08.2017).
69
Nie ma ordynacji kobiet na urząd duchownego w posłudze księdza. Od 1963 r. kobiety z wykształceniem teo-
logicznym były wprowadzane w urząd nauczania kościelnego. Po pierwszym egzaminie (pro venia concio-
nandi) i wprowadzeniu w urząd nauczania kościelnego kobiety mogły uczyć religii w szkołach publicznych,
nauczać w szkole niedzielnej, prowadzić studia biblijne, nabożeństwa, podejmować opiekę duszpasterską
kobiet i mężczyzn, w szpitalach i podczas wizyt domowych. Wprowadzenie w 1999 r. nowej Pragmatyki
Służbowej i zmian w Zasadniczym Prawie Wewnętrznym umożliwiło kobietom ordynację na duchownego
w posłudze diakona. Mogą one prowadzić działalność duszpasterską, chrzcić oraz dystrybuować Komunię
Świętą. Kobiety z wykształceniem teologicznym, po odbyciu praktyki, egzaminie i ordynacji są duchownymi
w posłudze diakona. Wszystkie katechetki wprowadzone wcześniej w urząd uznano za ordynowane du-
chowne (tamże, s. 11 i 12, więcej na stronie internetowej www.ordynacjakobiet.pl poświęconej dyskusji na
temat ordynacji kobiet w Kościele Ewangelicko-Augsburskim w RP).
70
,,Kościół północnych Niemiec jest stosunkowo młodym Kościołem, a więc dane w badaniu zostały zebrane
z autonomicznych Kościołów tworzących obecnie Ewangelicko-Luterański Kościół Północnych Niemiec. I tak:
− Pomorski Kościół Ewangelicki, należący do Unii Staropruskiej już w 1927 r. uchwalił prawo o wikariusz-
kach (wikariusz w Kościołach luterańskich w Niemczech to osoba, mężczyzna lub kobieta, przed ordyna-
cją, która ukończyła studia teologiczne, zdała pierwszy egzamin kościelny i odbywa praktykę wikariacką).
W 1963 r. uchwalono prawo o kobietach księżach, a w 1974 r. zniesiono celibat we wszystkich Kościołach
wschodnich (Kościoły w dawnej NRD). Prawo z 1982 r. uregulowało kwestię urzędu duchownego, zrównując
kobiety i mężczyzn w prawie kościelnym w całej NRD;
− w Kościele Ewangelicko-Luterańskim Północnej Elby z główną siedzibą w Hamburgu, prawo dla kobiet z wy-
kształceniem teologicznym było dyskutowane już w latach 20. XX w. Pierwsza kobieta złożyła wniosek o or-
dynację już w 1925 r. W 1928 r. została duchownym pomocniczym;
− w 1925 r. Kościół Ewangelicko-Luterański Meklemburgii przeanalizował udział kobiet w ordynowanym urzę-
dzie. W 1929 r. Kościół ten wprowadził prawo dotyczące duchownych pomocniczych. W 1936 r. Marie Louise
Henry została przeszkolona, a następnie zatrudniona w Kościele. W 1964 r. Ewangelicko-Luterański Kościół
Meklemburgii miał już 24 kobiety z wykształceniem teologicznym;
− w Kościele Ewangelicko-Luterańskim w Lubece w 1958 r. weszło prawo regulujące sytuację kobiet z wy-
kształceniem teologicznym i wikariuszek funkcjonujących jako duchowni pomocniczy. Elisabeth Haseloff ze
Szlezwika-Holsztynu, została powołana przez władze Kościoła do szeroko pojętej służby wśród kobiet, a po-
tem z dniem 1 kwietnia 1959 r. została trzecim duchownym parafii św. Mateusza w Lubece;

113
6 500 lat Reformacji w Polsce

Na podstawie powyższych danych można wy-
snuć wniosek, że nadal w przeważającej części
w ordynowanym urzędzie prym wiodą męż-
czyźni. Z danych wynika, że w ujęciu globalnym
w badanych Kościołach urząd duchownego pełni
26093 mężczyzn, co daje 71% ogółu, i 10543 ko-
biety, co stanowi 29% ogółu ordynowanych. Roz-
kłady liczby mężczyzn i kobiet w ordynowanym

− w 1966 r. Ewangelicko-Luterański Kościół Szlezwika-Holsztynu uchwalił prawo dotyczące służby kobiet z wy-
kształceniem teologicznym;
− w Ewangelicko-Luterańskim Kościele w Eutin kwestia ordynacji kobiet została podjęta dopiero pod koniec
lat 70. XX w. Pierwsza kobieta ksiądz pojawiła się w tym Kościele dopiero po połączeniu z Kościołem Ewan-
gelicko-Luterańskim Północnej Elby, tamże.
71
Ordynacja pod pewnymi warunkami, m.in. jedynie dla kobiet niezamężnych.
72
Bez dodatkowych ograniczeń.
73
Ordynacja pod pewnymi warunkami, m.in. jedynie dla kobiet niezamężnych.
74
Dotyczy ordynacji pod pewnymi warunkami i z ograniczeniami w służbie.
75
,,Ten Kościół jest młody organizacyjnie i pod względem nazwy. Powstał z połączenia dwóch Kościołów: Ko-
ścioła Ewangelickiego Prowincji Kościelnej Saksonia, gdzie pierwsza ordynacja kobiety nastąpiła w 1948 r.
oraz Ewangelicko-Luterańskiego Kościoła Turngii, gdzie pierwsza ordynacja kobiety odbyła się w 1969 r.
76
Ordynacja jedynie pod pewnymi warunkami i z ograniczeniami w służbie.
77
Kościół pozyskał duchownych z Kościoła Ewangelickiego w Niemczech.
78
,,W 1947 r. Kościół podjął uchwałę o zatrudnieniu kobiet z wykształceniem teologicznym oraz osób bez
wykształcenia teologicznego. (Po zakończeniu II wojny światowej zaczęto ordynować kobiety z uwagi na
brak duchownych, miały one prawo do służby posługiwania Słowa i sakramentów jedynie wśród kobiet
i dzieci). W 1952 r. uchwalono prawo dotyczące wikariuszek, a w 1965 r. wprowadzono ordynację dla ko-
biet z wykształceniem teologicznym (ograniczoną dla kobiet niezamężnych, którym wypłacano niższe wy-
nagrodzenie). W 1970 r. wprowadzono prawo kościelne umożliwiające ordynację kobiet z wykształceniem
teologicznym (ordynowane kobiety były zatrudnione jako duchowni pomocniczy, a rada parafialna musiała
wyrazić zgodę na zatrudnienie duchownego kobiety)”, tamże, s.14.
79
,,Dyskusje dotyczące ordynacji kobiet były prowadzone przez Radę Kościoła już od 1970 r.”, tamże, s.15.
80
,,Rada wykonawcza Kościoła powzięła w 1977 r. decyzję o przyznaniu kobietom prawa do kandydowania do
seminariów w celu przygotowywania ich do ordynowanego urzędu...”, tamże, s.15.
81
1909 r. – pierwsza kobieta studiuje teologię.
82
Decyzję podjął norweski parlament w 1938 r. Jednak dyskutowano ją już w 1912 r. w Storting, a w latach 30.
XX w. powracano do tej kwestii trzykrotnie. Według podjętej uchwały wszystkie urzędy państwowe powin-
ny być dostępne zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn. Dotyczyło to również urzędów kościelnych w Kościele
Norwegii. Kobiety mogły być duchownymi, ale każda parafia miała prawo odmówić przyjęcia kobiety księ-
dza. W 1956 r. wszystkie przepisy dyskryminujące kobiety unieważniono”, tamże, s.16.
83
Participation of women in the Ordained Ministry and Leadership in LWF Member Churches, Genewa 2016,
s. 9–16, w: https://www.lutheranworld.org/sites/default/files/dtpw-wicas_women_ordination.pdf (dostęp
29.08.2017).

114
Wykres 3. 
Liczba zaangażowanych w służbę posługiwania Słowa i sakramentów w badanych
Kościołach z podziałem na regiony i płeć w 2015 r.

Kraje nordyckie
Afryka

Azja

Europa środkowozachodnia

Europa środkowowschodnia

Ameryka Łacińska

Ameryka Północna

0 1 2 3 4 5 6 7 tys.
Kobiety Mężczyżni

Ź r ó d ł o: opracowanie na podstawie danych ŚFL84.

urzędzie w poszczególnych regionach świata pre-
zentuje wykres 3.
Powyższy wykres wskazuje na znaczną nierów-
nowagę o liczby ordynowanych kobiet w stosunku
do mężczyzn w Kościołach luterańskich. Najwięk-
sze dysproporcje dotyczą Afryki (gdzie dopiero
w latach 80. XX w. przyjęto ordynację kobiet) i Azji.
Najbardziej zrównoważona pod tym względem
jest sytuacja na terenie krajów nordyckich85.
Przyjrzyjmy się rozkładom odpowiedzi do-
tyczących ordynacji w ostatnich 5 latach (liczo-
nych od czasu badania, tj. w okresie 2011–2015.
W skali ogólnej (globalnej) w latach 2011–2015
w badanych Kościołach luterańskich zostało ordy-
nowanych 1807 kobiet (23%) oraz 5887 mężczyzn
(77%). Wykres 4 obrazuje rozkłady procentowe
ordynacji z podziałem na poszczególne regiony
i płeć86.
Widać, że największy dysonans w ordynacji
kobiet i mężczyzn w latach 2011–2015 dotyczy
Afryki, potem Azji, zaś w krajach nordyckich oraz
w Ameryce Północnej ordynacja kobiet i mężczyzn
rozkładała się równomiernie w określonym czasie.
W niektórych Kościołach ordynacja jest koniecz-
na, by pełnić funkcje duszpasterskie i diakonijne.
W innych ordynacja dotyczy czterech różnych

84
Tamże, s. 18–19. Należy pamiętać, że nie są to dane kompletne (część Kościołów członkowskich nie uczest-
niczyła w ankiecie), ale dają w jakiejś mierze poglądowy obraz omawianej kwestii.
85
Tamże.
86
Tamże, s. 24.

115
6 500 lat Reformacji w Polsce

Wykres 4. Ordynacja w poszczególnych badanych Kościołach luterańskich z podziałem na płeć

i regiony w latach 2011–2015 w %

Kraje nordyckie

Afryka

Azja

Europa środkowowschodnia

Europa środkowozachodnia

Ameryka Łacińska

Ameryka Północna

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100%

Kobiety Mężczyżni

Ź r ó d ł o: opracowanie na podstawie danych ŚFL87.

posług: katechetycznej, diakonijnej, misyjnej respondentom do wskazania m.in. następujące ka-

i duszpasterskiej. Wszystkie posługi wymagają
tego samego poziomu studiów teologicznych lub
szkoleń88. Należy podkreślić, jak wskazują respon-
denci, że nie ma na ogół przeszkód formalnych,
które blokują kobietom dostęp do różnych stano-
wisk w Kościele. Przeszkody te mają raczej charak-
ter mentalny, kulturowy i strukturalny89.
Przedmiotowe badanie pokazuje pełnione
przez kobiety funkcje na urzędach duchownych
w Kościołach członkowskich ŚFL90. W badaniu dano
tegorie: biskup, prezes, superintendent, proboszcz
parafii, duszpasterz, służba diakonijna, kształcenie
teologiczne, administracja kościelna, diakon i inni.
Respondenci najczęściej wskazywali na ,,probosz-
cza parafii”, ,,kształcenie teologiczne” i ,,admini-
strację kościelną”. Najmniej wskazań dotyczyło
,,biskupa” i ,,prezesa”. Należy zaznaczyć, że w nie-
których regionach – Afryka, kraje północne Europy
(nordyckie), Zachodnia Europa i Ameryka Północ-
na, kobiety są relatywnie dobrze reprezentowane

87
Tamże, s. 25.
88
Tamże, s. 21.
89
Tamże, s. 22.
90
W odpowiedzi na pytanie dotyczące funkcji pełnionej w Kościele przez kobiety część respondentów odpo-
wiedziała procentowo, część – liczbowo. Z tego względu nie podano zestawień wykresowych, pokazujących
częstości wskazań. Tamże, s. 20.

116
w organach decyzyjnych swoich Kościołów. Pod- Luterańska zaprezentowała dane z ww. badania
kreśla się, że w niektórych Kościołach istnieje obejmujące też kwestię kształcenia teologiczne-
prawdopodobieństwo, że w najbliższej przyszłości go w formie studiów, przygotowujących do or-
kobiety będą mianowane na stanowiska kierowni- dynacji w Kościołach, które uczestniczyły w tym
cze, takie jak prezes, biskup lub arcybiskup91. badaniu ankietowym.
Kontynuując problematykę ordynacji kobiet Tylko w jednym Kościele (z objętych bada-
w Kościołach członkowskich ŚFL, przypatrzmy niem) nie jest możliwe podjęcie przez kobiety
się tabeli 5 przedstawiającemu liczbę Kościołów studiów teologicznych na takich zasadach, jak
otwartych na taką ordynację. Część z nich już or- w przypadku mężczyzn, chociaż wynika to z tego,
dynowała kobiety, część jeszcze nie. że nie podjęto jeszcze stosownych decyzji for-
Powyższe rozkłady potwierdzają tezę, że zna- malnych w tym zakresie. Badanie pokazało, że
komita większość Kościołów członkowskich ŚFL w wymiarze globalnym wśród studentów teologii
akceptujących kobiety w ordynowanym urzędzie nadal przeważają mężczyźni (aż 77% wskazań).
już praktykuje ordynację. Wykres 5 obrazuje rozkład studentów teologii
Istotnym czynnikiem dotyczącym urzędu or- w odpowiednich instytutach teologicznych z po-
dynowanego jest odpowiednie kształcenie teo- działem na płeć i regiony.
logiczne kobiet i mężczyzn. Światowa Federacja
Tabela 5. Kościoły otwarte na ordynację kobiet w 2015 r.
Kościoły, które jeszcze Kościoły, które już
Kościoły nie ordynowały kobiet ordynowały kobiety
Regiony zrzeszone
w ŚFL w liczbach w liczbach
w% w%
bezwzględnych bezwzględnych
Ogółem 145 27 18 119 82
Afryka 31 9 29 22 71
Azja 54 13 24 41 76
Europa środkowowschodnia 16 4 25 12 75
Europa środkowozachodnia 19 – – 19 100
Kraje nordyckie 6 – – 6 100
Ameryka Łacińska i Karaiby 17 – – 17 100
Ameryka Północna 2 – – 2 100
Ź r ó d ł o: ŚFL92.

91
Participation of women in the Ordained Ministry and Leadership in LWF Member Churches, Genewa 2016, s. 20,
https://www.lutheranworld.org/sites/default/files/dtpw-wicas_women_ordination.pdf (dostęp 29.08.2017).
92
Tamże, s. 26.

117
6 500 lat Reformacji w Polsce

Wykres 5. Studenci teologii w badanych Kościołach ŚFL w 2015 r.

Ameryka Północna
Kraje nordyckie
Ameryka Łacińska
Europa środkowozachodnia
Europa środkowowschodnia
Azja
Afryka
0 500 1000 1500 2000 2500 3000
Ogółem Kobiety

Ź r ó d ł o: opracowanie na podstawie danych ŚFL93.

Najbardziej sfeminizowane fakultety teologiczne
w Kościołach uczestniczących w badaniu w 2015 r.
znajdowały się w Europie środkowozachodniej
i krajach nordyckich. W Europie środkowoza-
chodniej wśród 2 277 studentów teologii kobiety
stanowiły 56%, zaś w krajach nordyckich (liczba
studentów wynosiła 2 828) odsetek kobiet stanowił
55%. W Europie środkowowschodniej liczba kobiet
wśród 587 ogółu studentów wynosiła 45%. W Azji
(1 242 studentów) oraz Ameryce Łacińskiej (293
studentów) odsetek kobiet w obu przypadkach
wynosił 44%. W Ameryce Północnej kobiety stano-
wiły 37% z łącznej liczby 1 500 studentów teologii.
Najmniej sfeminizowane fakultety teologiczne od-
notowano w Afryce – kobiety stanowiły tam 22%
z pośród ogólnej liczby 2 663 studentów teologii.
Badanie pokazało, że Kościoły w programie
studiów umieszczają gender studies i teologię
feministyczną lub częściowe zagadnienia z nimi
związane. Pojawiają się też takie tematy, jak kobie-
ty w Biblii czy w polityce rozwojowej94.
4.2. Kobiety w Kościołach reformowanych
Jeszcze podczas Zgromadzenia Ogólnego Świa-
towego Aliansu Kościołów Reformowanych w Seulu
w 1989 r., Rada Generalna podniosła kwestię ordy-
nacji kobiet. Poproszono Kościoły, które ordynują
kobiety, o uczestnictwo w badaniu diagnozującym
kwestię ordynacji kobiet, ich sytuację we wspól-
notach pod względem warunków posługi, wyna-
grodzeń i pozycji oraz szans względem mężczyzn.
Stosowne badanie diagnostyczne przeprowadzono
w 2009 r., które miało pomóc w podejmowaniu dzia-
łań na rzecz kobiet we wspólnotach. Niestety, ba-
danie nie przyniosło oczekiwanych szczegółowych
wyników. Część Kościołów uczestniczących właści-
wie nie odpowiedziało. Mimo to pokazało ono, że
co najmniej 42 badane Kościoły nie ordynowały

93
Tamże, s. 32–33.
94
Tamże, s. 34.

118
kobiet do służby posługiwania Słowa i sakramen-
tów (tj. w Europie – 7 Kościołów, w Afryce – 18, na
Bliskim Wschodzie – 3, w Ameryce Łacińskiej – 5,
a w Azji – 9). Należy też wspomnieć, że do tej pory
nie udało się namówić rad regionalnych Kościołów
do uaktualnienia danych z badania. Część z nich
twierdzi, że dane pochodzące z przedmiotowego
badania są aktualne95.
3 lipca 2017 r. w Lipsku, Rada Generalna Świa-
towej Wspólnoty Kościołów Reformowanych
przyjęła deklarację dotyczącą ordynacji kobiet.
Dokument ten jest wyrazem akceptacji i dążeń
dużej części wiernych Kościołów członkowskich
ŚWKR (w tym delegatów do Rady ŚWKR), do pełne-
go i równoprawnego uczestnictwa kobiet w życiu
Kościołów reformowanych. Z drugiej strony trzeba
jednak zaznaczyć, że część delegatów nie poparła
tej deklaracji. Prezydent ŚWKR – John Pillay po-
wiedział, że przywołana deklaracja jest efektem
osiągniętego konsensusu w czasie obrad sekcji ds.
równouprawnienia kobiet i stanowi ważny krok na
rzecz pełnego równouprawnienia płci w Kościo-
łach ŚWKR, nie tylko w kwestii ordynacji kobiet,
ale także ich pełniejszego angażowania w życie
Kościołów reformowanych, ponieważ „sprawie-
dliwość dotycząca płci nie ogranicza się tylko do
ordynacji kobiet” – jak podkreślił Chris Ferguson,
sekretarz generalny ŚWKR96.
Już w 2010 r. podczas Rady Generalnej w Grand
Rapids w Stanach Zjednoczonych podnoszono
kwestie pełniejszego zaangażowania kobiet w ży-
cie Kościołów. W samej deklaracji czytamy:
„Ta deklaracja świadczy o naszym przekonaniu,
że kobiety i mężczyźni zostali stworzeni w rów-
nym stopniu na obraz Boga i dlatego powinny być
ks. Najla Kassab – prezydent ŚWKR (fot. zbiory ŚWKR)
traktowane z równym szacunkiem i godnością.
(…) Z naszego wiekowego doświadczenia wiemy,
że Bóg powołał zarówno kobiety, jak i mężczyzn
do służby i przywództwa”97.
Jak wspomniano wyżej, pewną rolę w dysku-
sji nad miejscem kobiet we wspólnotach, w tym
w kwestii dotyczącej ich ordynacji, odgrywają
argumenty teologiczne, chociaż nie one przewa-
żają. Za przyczynę braku ordynacji kobiet podaje
się częściej powody o charakterze kulturowym.
W deklaracji przywołano argumenty teologiczne
i aksjologiczne, powołując się na konkretne za-
pisy w Piśmie Świętym oraz ich interpretację, od
której zależy argumentacja za lub przeciw ordy-
nacji kobiet. Dla przykładu, jak podano w tekście
deklaracji, przeciwnicy ordynacji powołują się na
fragment Księgi Rodzaju 2:18 „Nie jest dobrze, aby
mężczyzna był sam, uczynię mu zatem odpowied-
nią dla niego pomoc”. Zarówno w tym przypadku,
jak i szerzej rzecz ujmując, odpowiedzią na to jest
reinterpretacja tekstów na nowo. Słowo „pomoc,

95
http://wcrc.ch/wp-content/uploads/2017/07/Declaration-of-Faith-on-Womens-Ordination-EN.pdf, (dostęp 01.09.2017).
96
http://wcrc.ch/general-council-aproves-statement-on-ordination-of-women, (dostęp 01.09.2017).
97
http://wcrc.ch/wp-content/uploads/2017/07/Declaration-of-Faith-on-Womens-Ordination-EN.pdf, (dostęp 01.09.2017).

119
6 500 lat Reformacji w Polsce
pomocnik” interpretowany jest przez przeciw-
ników ordynacji jako „znak przyporządkowania”.
Jednak w języku hebrajskim, jak stwierdzono w de-
klaracji, słowo to niesie przeciwne konotacje, wska-
zujące m.in. na wzajemne wsparcie i partnerstwo.
Sygnatariusze deklaracji wyrażają przekonanie, że
należy odrzucić teologie, „które uczą, że kobiety są
gorsze od mężczyzn, jeśli chodzi o biologiczną na-
turę, lub że kobiety w mniejszym stopniu odzwier-
ciedlają wizerunek Boga niż mężczyźni, a właściwa
rola kobiet sprowadza się jedynie do prokreacji”98.
Deklaracja wskazuje na istnienie silnych uwarun-
kowań kulturowych w społeczeństwach, w których
kobiety są dyskryminowane w życiu społecznym,
w tym religijno-kościelnym. Kościoły ŚWKR dostrze-
gają potrzebę, czasami wbrew tym negatywnym
uwarunkowaniom, żeby wspierać procesy równo-
ściowe, co zostało wyrażone w przedmiotowej de-
klaracji. Jak napisano, kobiety straciły równoważną
pozycję z mężczyznami we wczesnych wiekach
chrześcijaństwa. Wynikało to z instytucjonalizowa-
nia Kościoła (w tym teologów) w hierarchicznym
społeczeństwie, będącego pod wpływami dualizmu
Biblia (fot. Bogusław Gosz)
98
Tamże.
99
Tamże.
100
Tamże.
120
hellenistycznego, wypierającego hebrajską wiarę
w dobroć stworzenia kosztem przyjmowania niebi-
blijnych elementów filozofii greckiej i prawa rzym-
skiego dotyczących podporządkowania i niższości
kobiet.99
Należy też podkreślić, że w Kościołach tradycji
reformowanej odnotowano już przypadki powie-
rzania kobietom funkcji duszpasterskich jeszcze
w XIX w. W 1853 r. Antoinette Brown została pierw-
szą kobietą duchownym parafialnym, a w 1889 r.
Kościół Presbityterian Cumberland ordynował
Louisę Woosley.100
Podsumowanie
Współczesne Kościoły reformowane i lute-
rańskie mają wiele cech wspólnych, podobnie
działające organizacje ponadnarodowe zrzesza-
jące te Kościoły, stosunek do kwestii ordynacji
kobiet, wiele elementów wspólnych w sprawach
doktrynalnych i teologicznych, a także podob-
ne doświadczenia natury historycznej. To dobrze
prognozuje na przyszłość, jeśli chodzi o dalszą
współpracę i podejmowanie wspólnych inicjatyw
społecznych i kościelnych, chociażby na rzecz roz-
woju ekumenii między chrześcijanami różnych
wyznań i denominacji. Należy pamiętać, że praw-
dziwa Komunia w Jezusie Chrystusie nie oznacza
ujednolicania wszystkiego. Słynne powiedzenie,
że „Pan Bóg kocha różnorodność” może determi-
nować kierunek i charakter wzajemnych wysiłków
na rzecz zbliżenia i pojednania, tak aby wypełniło
się życzenie Chrystusa „Abyście stanowili jedno”.
Autorowi pozostaje mieć nadzieję, że treści za-
prezentowane w przedłożonym tekście wystarcza-
jąco potwierdzają powyższe.
5
7 500 lat Reformacji w Polsce
Anna Wazówna (1568–1625) – królewna szwedzka,
córka króla szwedzkiego Jana III i Katarzyny Jagiel-
lonki; gorliwa luteranka, starannie wykształcona.
W 1587 r. przybyła do Polski
ze swym starszym bratem,
obranym polskim królem
Zygmuntem III Wazą. Po-
zostawała z nim przez całe
życie w bardzo bliskich
stosunkach, choć był gorli-
wym katolikiem. Urządzała
nabożeństwa ewangelickie
na Wawelu. Pod naciskiem
Anna Wazówna duchowieństwa rzymsko-
(fot. domena publiczna katolickiego i niektórych
© Wikipedia.pl)
senatorów opuściła jednak
w 1589 r. Polskę i wróciła do Szwecji. W 1598 r.,
po klęsce i detronizacji brata z tronu szwedzkiego
ponownie przybyła do Polski. Jej projekty małżeń-
skie nie doszły do skutku. W 1605 r. król nadał jej
starostwo brodnickie, a w 1611 r. golubskie. Zamek
w Golubiu, w którym spędziła resztę życia, przebu-
dowała w stylu renesansowym. Była miłośniczką
nauki, w szczególności botaniki. Założyła wielki
ogród, w którym hodowała rzadkie rośliny, własnym
kosztem wydała monumentalny Zielnik prof. Szymo-
na Syreniusza. Jej dwór na Pomorzu był ogniskiem
polskiej myśli protestanckiej. Jej też, jako protek-
torce polskich ewangelików, dedykowano szereg
dzieł, m.in. popularną Postyllę chrześcijańską Samu-
ela Dambrowskiego. Zmarła po ciężkiej chorobie
w Brodnicy. Ze względu na wyznanie długo jednak
trwały kłopoty ze znalezieniem dla niej miejsca po-
chówku. Wspaniały pogrzeb urządził w Toruniu do-
piero w lipcu 1636 r. król Władysław IV. Wzięli w nim
licznie udział ewangelicy z całej Polski. Po I wojnie
światowej z inicjatywy ks. sup. Juliusza Burschego
powstało utrzymywane przez parafię ewangelicką
122
św. Trójcy w Warszawie Gimnazjum Żeńskie im. Anny
Wazówny. Natomiast w 1995 r. odprawiono powtór-
ny uroczysty pochówek w odrestaurowanym mau-
zoleum w toruńskim Kościele Mariackim.
Ź r ó d ł a: G. Kurkowska, Anna Wazówna (1568–
1625). Polskie losy szwedzkiej królewny, Toruń 1995;
A. Saar-Kozłowska, Infantka Szwecji i Polski Anna
Wazówna 1568–1625. Legenda i rzeczywistość,
Toruń 1995.
J. Szturc
Bobkowska Wanda (1880–1948) – historyczka
wychowania, nauczycielka akademicka, dzia-
łaczka parafii ewangelickiej w Krakowie. Uro-
dziła się w Krakowie, gdzie w 1904 r. ukończyła
Seminarium Nauczycielskie Żeńskie F. Preisendanza
i historię na Uniwersytecie
Jagiellońskim. W 1925 r.
otrzymała doktorat na
podstawie rozprawy Nowe
prądy w szkole ludowej na
ziemiach polskich na po-
czątku wieku XIX. Uczyła
także w szkole ewangelic-
Wanda Bobkowska kiej mieszczącej się przy
(fot. Archiwum Parafii parafii. Podjęła starania,
Ewangelicko-Augsburskiej aby kobiety uzyskały moż-
w Krakowie)
liwość zasiadania w star-
szyźnie zborowej w Krakowie, stało się to możliwe
w 1927 r. (była jedną z trzech kobiet, które weszły
w skład starszyzny). Bobkowska wykładała w: Stu-
dium Pedagogicznym UJ (1928–1938), Seminarium
Żeńskim im. J. Joteyko (1929–1931) i Państwo-
wym Pedagogium (1931–1939) oraz współpra-
cowała z Polskim Słownikiem Biograficznym.
11 listopada 1937 r. za zasługi na polu pracy spo-
łecznej i zawodowej została odznaczona Złotym
Krzyżem Zasługi. W okresie okupacji prowadziła
tajne nauczanie i pracowała w Radzie Głównej
Opiekuńczej, a w 1945 r. została dyrektorką Pań-
stwowego Pedagogium i współorganizowała
Państwową Wyższą Szkołę Pedagogiczną. Zmar-
ła 30 listopada 1948 r. i została pochowana na
Cmentarzu Rakowickim.
Ź r ó d ł a: Grażyna Kubica-Heller, Wanda Bob-
kowska, nauczycielka i działaczka ewangelicka,
[w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Kra-
kowie emancypantek, pod red. E. Furgał, Kraków
2009.
A. Godfrejów-Tarnogórska
Bodo Eugeniusz (właśc. Bohdan Eugeniusz Ju-
nod) (1899–1943) – popularny aktor i piosenkarz
filmowy. Urodził się w Genewie. Był synem Szwajca-
ra Teodora Junoda (1871–1927), właściciela i dyrek-
tora kinoteatru „Urania” w Łodzi oraz polskiej szlach-
cianki z Mazowsza Jadwigi Anny Doroty Dylewskiej.
Okres międzywojenny to pasmo jego nieustannych
sukcesów jako aktora i piosenkarza, a także reżyse-
ra i producenta. Wystąpił w wielu głośnych kome-
diach filmowych, jak np.: Pieśniarz Warszawy, Pię-
tro wyżej, Jaśnie pan szofer, Jego ekscelencja subiekt,
Paweł i Gaweł. Był też potentatem przemysłu filmo-
wego, ponieważ był właścicielem czołowej wytwór-
ni filmowej „Sfinks”. Zaliczano go do najlepiej zara-
biających ludzi filmu i teatru. Wybuch II wojny świa-
towej zastał go we Lwowie, gdzie przebywał z wy-
stępami. Po zajęciu tych ziem przez armię sowiec-
ką, otrzymał nawet zezwolenie na odbycie tournée
po Związku Radzieckim. Jednak w czerwcu 1940 r.
został aresztowany we Lwowie przez NKWD i prze-
wieziony do moskiewskiego więzienia. Zmarł latem
1943 r. w okolicach Kirowa podczas transportu do
bliżej nieokreślonego łagru.
123
Ź r ó d ł a: R. Wolański, Eugeniusz Bodo. Już
taki jestem zimny drań, Poznań 2012, 2016; S. Ko-
per, Bodo, Warszawa 2016; A. Mieszkowska, Bodo
wśród gwiazd, Warszawa 2016.
J. Szturc
Bursche Juliusz, ksiądz biskup (1862–1942)
– polski duchowny ewangelicko-augsburski
(zwierzchnik Kościoła), działacz niepodległościo-
wy; zamęczony przez nazistów w czasie II wojny
światowej. Urodził się 19 września 1862 r. w Kali-
szu, w rodzinie duchownego
luterańskiego, superinten-
denta diecezji płockiej. Po
ukończeniu gimnazjum
w Warszawie podjął w 1880
r. studia na Wydziale Teologii
Ewangelickiej Uniwersytetu
w Dorpacie. Ordynowany
w wieku 22 lat, został wi-
kariuszem w Warszawie,
Ks. Biskup Juliusz Bursche
(fot. zbiory Wydawnictwa w latach 1885–87 był pro-
Augustana) boszczem w Wiskitkach Ży-
rardowie. W 1885 r. ożenił
się z Amalią Heleną z domu Krusche, miał pięcioro
dzieci (4 córki i syna). W 1904 r. został mianowany
przez cara generalnym superintendentem (czyli
zwierzchnikiem) Kościoła Ewangelicko-Augsbur-
skiego w Królestwie Polskim (na ziemiach pol-
skich pod zaborem rosyjskim). W 1915 r. został
przez władze rosyjskie wysiedlony do Orenburga,
a w 1917 r. za zgodą rządu rewolucyjnego opu-
ścił Rosję i udał się do Sztokholmu. Po odzyskaniu
niepodległości przyjechał na Śląsk Cieszyński, by
przejąć Kościoły ewangelickie pod zwierzchnic-
two Konsystorza warszawskiego i powołać diece-
zję śląską Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.
Wszedł z urzędu w skład Rady Stanu Królestwa
5
7 500 lat Reformacji w Polsce
Polskiego. Działał na rzecz przyłączenia Mazur do
Polski. Od 1920 r. był generalnym superintenden-
tem Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Pol-
sce. Biskup Bursche założył i wydawał „Zwiastun
Ewangeliczny” (1898–1914). W 1928 r. został pre-
zesem Rady Kościołów Ewangelickich w Polsce,
skupiającej wszystkie istniejące w międzywo-
jennej Polsce Kościoły ewangelickie. Zainicjował
powołanie zorganizowanego w 1921 r. Wydziału
Teologii Ewangelickiej przy Uniwersytecie War-
szawskim. Dzięki niemu w 1936 r. została wypra-
cowana i wprowadzona w życie ustawa o stosunku
państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
w Polsce. Po wybuchu II wojny światowej ewaku-
ował się do Lublina, gdzie został 3 września 1939
r. aresztowany przez gestapo i następnie przewie-
ziony na przesłuchania do więzienia w Berlinie,
a w lutym 1940 r. do obozu koncentracyjnego
Sachsenhausen-Oranienburg. Został umieszczo-
ny w bunkrze odizolowanym od reszty więźniów.
Męczony podczas przesłuchań trafił do szpitala
więziennego Moabit w Berlinie gdzie po kilku-
dniowym pobycie zmarł w dniu 20 lutego 1942 r.
Prochów rodzinie nie wydano, a symboliczny grób
znajduje się na cmentarzu ewangelickim w War-
szawie. W październiku 2017 r. dzięki pracom
Klausa Lautnera i Pawła Woźniaka odnaleziono na
cmentarzu Berlin-Reinickendorf miejsce pochów-
ku ks. bp. Burschego.
Ź r ó d ł a: Jan Szturc, Ewangelicy w Polsce. Słow-
nik biograficzny XVI–XX w., Bielsko-Biała 1998, Ka-
rol Karski, Aleksander Łupienko (red.), Rodzina Bur-
schów. Opowieści o polskich ewangelikach, Biel-
sko-Biała 2016.
A. Godfrejów-Tarnogórska
124
Ćwierczakiewiczowa Lucyna (1829–1901)
– autorka znanych
i cenionych książek ku-
charskich. Urodziła się
w ewangelicko-reformo-
wanej rodzinie von Bach-
manów. Jej pierwszym
mężem był obywatel ziem-
ski Feliks Staszewski, dru- Lucyna
gim – inżynier Stanisław Ćwierczakiewiczowa
Ćwierczakiewicz. Nie miała (fot. domena publiczna
© Wikipedia.pl)
własnych dzieci; wycho-
wała dziewczynkę sierotę. W 1858 r. opublikowa-
ła pierwszą książkę kucharską Jedyne praktyczne
przepisy wszelkich zapasów spiżarnianych oraz pie-
czenia ciast. Dwa lata później ukazało się pierwsze
wydanie najbardziej znanej książki kucharskiej
Ćwierczakiewiczowej 365 obiadów za pięć zło-
tych. Publikacja była wielokrotnie wznawiana.
W latach 1865–1894 Ćwierczakiewiczowa była
stałą współpracownicą pisma „Bluszcz”, publiko-
wała też w „Kurierze Warszawskim”. Dużą popu-
larność zapewniało jej wydawnictwo ciągłe pt.
Kolęda dla gospodyń. Doroczny kalendarz na rok...
wydawane do 1899 r. Prowadziła działalność pe-
dagogiczną na zakładanych przez siebie kursach
praktycznej nauki gotowania i gospodarstwa
domowego. L. Ćwierczakiewiczowa była uzna-
wana za patriotkę w okresie powstania stycznio-
wego. Współpracowała z tajnym Towarzystwem
Oświaty Narodowej, założonym przez Konrada
Prószyńskiego (Kazimierza Promyka) i zajmują-
cym się szerzeniem oświaty wśród ludu. Należała
do środowiska działaczek doby popowstaniowej
opiekujących się więźniami i zesłańcami oraz ich
rodzinami. Po powstaniu kontynuowała działal-
ność na rzecz rozwoju polskiej kultury materialnej.
Zmarła w Warszawie, gdzie została pochowana na
stołecznym cmentarzu ewangelicko-reformowa-
nym. Lucyna Ćwierczakiewiczowa zdobyła trwałe
miejsce w polskiej tradycji kulturalnej. Jej postać
funkcjonuje w korespondencji Narcyzy Żmichow-
skiej i Elizy Orzeszkowej oraz w licznych kroni-
kach Bolesława Prusa. W literaturze pięknej osobę
„pani Lucyny” utrwalili: Włodzimierz Zagórski, Ju-
lian Tuwim oraz Zofia Kossak-Szczucka.
Ź r ó d ł a: Z. Balicka, Ćwierczakiewiczo-
wa Lucyna, w: Polski słownik biograficzny,
t. IV (1938); J. Franke, Lucyna Ćwierczakiewiczo-
wa, Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 1992, nr 1;
J. i E. Szulcowie, Cmentarz ewangelicko-reformo-
wany w Warszawie. Zmarli i ich rodziny (biogram
Lucyny Ćwierczakiewiczowej), Warszawa 1989;
A. Uljasz, Lucyna Ćwierczakiewiczowa – kontrower-
syjna kalwinistka, „Jednota” 4 (2012).
E. Jóźwiak
Evert Ludwik Józef (1863–1945) – działacz spo-
łeczny i polityk. Urodził się w Kielcach. Po ukoń-
czeniu szkoły średniej w Radomiu i Wyższej Szkoły
Handlowej im. L. Kronenberga w Warszawie, wy-
jechał za granicę w celu odbycia praktyki zawo-
dowej m.in. w Niemczech. Stamtąd jako Polak
został wysiedlony w 1885 r. Od 1892 r. pracował na
odpowiedzialnych stanowiskach kierowniczych
w przemyśle włókienniczym Moskwy i Łodzi.
W 1896 r. zamieszkał w Rosji jako przedstawiciel
łódzkiego przemysłu włókienniczego na obszar
całego państwa rosyjskiego. Działał równocześnie
bardzo aktywnie na rzecz Polonii moskiewskiej, od
1900 r. jako wiceprezes, a później prezes kolonii
polskiej w Moskwie, wiceprezes Towarzystwa Do-
broczynnego, a od 1914 r. także prezes Polskiego
Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny i prezes Zrzesze-
nia Niepodległościowego. Po powrocie w 1918 r.
do kraju zainicjował powstanie wielu instytucji
125
handlowych i firm, z których najbardziej znaną
była Oficyna Wydawnicza Księgarnia i Dom Wysył-
kowy Trzaska, Evert i Michalski (wycofał się z niej
w 1938 r. pozostawiając jednak swoje nazwisko).
Był także prezesem Izby Handlowej Bałtycko-Skan-
dynawskiej w Warszawie. Był prezesem Partii Pracy,
związał się z obozem Józefa Piłsudskiego. Wybra-
no go w 1928 r. senatorem II, a potem III kadencji
z listy państwowej BBWR, a w 1935 r. prezydent
RP mianował go senatorem IV kadencji, aktywnie
pracował w komisji gospodarczej. Był także preze-
sem Partii Pracy. Był kierownikiem Zgromadzenia
Kupców m.st. Warszawy, od 1930 r., aż do wybu-
chu wojny członkiem Rady Miejskiej m.st. Warsza-
wy. Od 1923 r., aż do śmierci piastował godność
prezesa kolegium kościelnego warszawskiej pa-
rafii ewangelicko-augsburskiej. Wchodził w skład
Obywatelskiego Komitetu Obrony Warszawy we
wrześniu 1939 r.; w czasie okupacji hitlerowskiej
sprzeciwiał się naciskom niemieckim, by podzielić
parafię na polską i niemiecką, co spowodowało na-
wet jego czasowe aresztowanie. Doprowadził jed-
nak do oficjalnego uznania przez władze również
polskiej parafii, w której nadal był prezesem kole-
gium kościelnego. Jego postawa doprowadziła do
internowania go we własnym mieszkaniu, jednak
ze względu na podeszły wiek wkrótce został zwol-
niony. Po powstaniu warszawskim przeniósł się
do Grodziska Mazowieckiego, gdzie zmarł i został
pochowany. W 1971 r. jego prochy zostały ekshu-
mowane i złożone na cmentarzu ewangelicko-au-
gsburskim w Warszawie.
J. Szturc
Gebethner Gustaw Adolf (1831–1901) – księ-
garz i wydawca. Urodził się w Warszawie jako
syn właściciela fabryki mydła i świec, który pod-
czas powstania listopadowego służył w Gwardii
5
7 500 lat Reformacji w Polsce
Narodowej, a w latach następnych był urzędnikiem
Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Prakty-
kę zawodową odbył w warszawskiej księgarni
Friedleina i tam zaprzyjaźnił się z praktykantem
A. Robertem Wolffem. W 1857 r. założyli wspólnie
księgarnię nakładową przy ul. Krakowskie Przed-
mieście 415, po pewnym
czasie przeniesioną do
większego lokalu na rogu
ul. Ossolińskich i Krakow-
skiego Przedmieścia.
W latach 1860–1866
prowadzili sztycharnię
nut przyczyniając się do
rozwoju polskiej kultu-
ry muzycznej, byli m.in.
Gustaw Adolf Gebethner stałymi wydawcami dzieł
(fot. domena publiczna Moniuszki. W 1867 r. fir-
© Wikipedia.pl)
ma wydała 6-tomową
edycję wszystkich utworów Chopina. Wydawali
przede wszystkim książki autorów polskich, w tym
najwybitniejszych ówczesnych pisarzy: Sienkiewi-
cza, Prusa i Orzeszkowej, ale także prace naukwe,
popularno-naukowe, podręczniki szkolne oraz ka-
lendarze. Ich własnością od 1886 r. był popularny
w Warszawie „Tygodnik Ilustrowany” i „Tygodnik
Powszechny”. Gebethner reprezentował interesy
firmy na zewnątrz i brał aktywny udział w działalno-
ści organizacji zawodowych oraz życiu społecznym.
Był sędzią handlowym, członkiem Kasy Przemy-
słowców Warszawskich, inicjatorem i założycielem
Kasy Pożyczkowej Zgromadzenia Kupców. Za swą
działalność patriotyczną był trzykrotnie aresztowa-
ny w latach 1861 i 1864, przesiedział jakiś czas w Cy-
tadeli Warszawskiej. Jego księgarnia była punktem
kontaktowym dla korespondencji niepodległo-
ściowej z Podlasiem i Żytomierzem. W raportach
władz przesyłanych do Petersburga wspomina się
126
o wydawaniu przez firmę książek mających na celu
rozwijanie świadomości narodowej. Brał czynny
udział w życiu warszawskiej parafii ewangelicko-
-augsburskiej, był członkiem kolegium kościelne-
go. Zmarł we Władykaukazie. Pochowano go na
cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Warsza-
wie. Firmę prowadził nadal jego syn Jan Robert,
a później wnuk Jan Stanisław Gebethner.
J. Szturc
Gerson Wojciech (1831–
1901) – artysta malarz. Uro-
dził się w Warszawie jako syn
drobnego przemysłowca.
Mając 13 lat rozpoczął naukę
malarstwa w Szkole Sztuk
Pięknych u J. Piwarskiego
i Ch. Breslauera (lata 1845–
1850). Po studiach w Peters-
burgu w latach 1853–1855 Wojciech Gerson
i Paryżu w latach 1856–1858 (fot. Polona – CBN)
otworzył w 1858 r. pracownię malarską w Warszawie
przy ul. Miodowej. Zbierał się w niej cały ówczesny
świat artystyczny Warszawy. W latach 1860–1872
był nauczycielem rysunku w Instytucie Głuchonie-
mych. Malował obrazy historyczne odznaczające
się patosem i teatralnym ujęciem (Chrzest Litwy,
Opłakane apostolstwo), ale także obrazy religijne –
jego dzieła były rozsiane po różnych warszawskich
kościołach, lecz jego artyzm ujawnił się najpełniej
w malarstwie pejzażowym, olejnym i akware-
lowym. Był pierwszym, który odkrył piękno Tatr
w malarstwie. Równolegle z malarstwem ilustrował
wiele książek, należał do najbardziej popularnych
ilustratorów II poł. XIX w. Wydał m.in. albumy Wido-
ki Warszawy (1852, wspólnie z A. Lerue) i Ubiory ludu
polskiego (1855). Od 1860 r. był stałym ilustratorem
„Tygodnika Ilustrowanego”. Odegrał także dużą rolę nagrodzony za długoletnią służbę. W 1580 r. wydał
jako pedagog – w latach 1872–1896 był profesorem w Krakowie ułożone na cztery głosy Melodie na psał-
w klasie rysunku Akademii Sztuk Pięknych. Przez terz polski w przekładzie
jego pracownię przeszli tak znani później artyści, Jana Kochanowskiego
jak: Józef Chełmoński, Apoloniusz Kędzierski, Stani- – jego jedyne zacho-
sław Lentz, Stanisław Masłowski, Józef Pankiewicz, wane dzieło. W 1578 r.
Leon Wyczółkowski i in. Z jego inicjatywy powstało prawdopodobnie został
w Warszawie w 1860 r. Towarzystwo Zachęty Sztuk obywatelem Krakowa
Pięknych. Jako krytyk reprezentował poglądy tra- i otrzymał od tolerancyj-
dycjonalne, występując przeciw modernizmowi nego bp. Myszkowskie-
i impresjonizmowi. Należał do redakcji „Wieńca”, go, u którego być może
w 1900 r. wydawał i redagował tygodnik „Świat Ar- był muzykiem, prawo
tystyczny”. Był aktywnym członkiem warszawskiej Psalm 45 – Mikołaj Gomółka
użytkowania kopalń
parafii ewangelicko-augsburskiej, a już w 1869 r. (fot. Polona – CBN) Muszyńskich. W 1590 r.
wszedł w skład jej kolegium kościelnego. W 1883 r. grał na krakowskim
przewodniczył komitetowi budowy pomnika ks. Le- dworze kanclerza Jana Zamoyskiego. Jest najbar-
opolda M. Otto na warszawskim cmentarzu ewan- dziej znanym z polskich kompozytorów XVI w. Jego
gelicko-augsburskim. W ostatnich latach swojego melodie do psalmów regularnie przedrukowywa-
życia kierował sprawami swej parafii jako prezes no w kancjonałach ewangelickich XVI i XVII w.; by-
kolegium kościelnego. Zmarł w Warszawie i tam wały w nich publikowane aż do XIX w.
został pochowany na cmentarzu przy ul. Młynar- Ź r ó d ł o: M. Perz, Mikołaj Gomółka. Monogra-
skiej. Na płycie grobowej znajduje się brązowa fia, Warszawa 1969, Kraków 1981.
plakieta przedstawiająca jego popiersie, wykonana J. Szturc
w 1915 r. przez Czesława Makowskiego.
Ź r ó d ł o: Vetulani, Wojciech Gerson, Warszawa
1952. Heweliusz (Hewelke) Jan (1611–1687) – astro-
J. Szturc nom, autor cenionych
monografii. Urodził
się w Gdańsku. Nauki
Gomółka (Gomulka, Gomolka) Mikołaj (ok.1535– pobierał prywatnie od
ok.1591) – kompozytor. Urodził się w Sandomierzu nauczycieli gdańskiego
jako syn mieszczanina. W 1548 r. uczył się muzyki gimnazjum. Od 1630 r.
u fistulatora Jana Klausa. W latach 1558–1561 gry- studiował w Lejdzie
wał na dworze królewskim. W 1566 r. wrócił do San- prawo, jednocześnie zaj-
domierza, gdzie w latach 1567 i 1568 był wybierany mował się optyką, me-
na ławnika. W 1572 r. sprawował urząd zastępcy chaniką i matematyką.
wójta miejskiego, a w roku 1578 był urzędnikiem Po kilkuletnich studiach Jan Heweliusz
tutejszego sądu zamkowego. W 1574 r. został i podróżach w Holandii, (fot. Polona – CBN)

127
5
7 500 lat Reformacji w Polsce
Anglii i Francji, wrócił w 1634 r. do Gdańska. Prze-
jął wówczas interesy ojca. Czerpiąc dochody z po-
siadanego browaru całkowicie poświęcił się pracy
naukowej. Założył w 1641 r. obserwatorium astro-
nomiczne, które wyposażył we własnoręcznie
skonstruowane instrumenty. Prowadził obserwacje
planet i komet, powierzchni Księżyca, plam sło-
necznych, księżyców Jowisza i pierścieni Saturna
oraz gwiazd zmiennych. W 1647 r. opublikował
po łacinie pierwszą pracę Selenographia, stano-
wiącą w historii astronomii podstawowe dzieło
z zakresu topografii Księżyca; wiele nazw księży-
cowych obiektów przez niego wprowadzonych,
przetrwało do dnia dzisiejszego w nomenkla-
turze astronomicznej. Dzieło to przyniosło mu
sławę w całej Europie. W 1664 r. został człon-
kiem Królewskiego Towarzystwa Naukowego
w Londynie. W 1666 r. został członkiem Towarzy-
stwa Naukowego w Paryżu, a rok później został
astronomem w powstającym Obserwatorium
Paryskim. W 1668 r. opublikował kolejną pracę
Cometographia poświęconą kometom. Jeszcze
za jego życia poczęło wychodzić jego monumen-
talne dzieło Prodomus astronomiae cum catalogo
fixarum et Firmamentum Sobiescianum (Gdańsk
1673–1690), zawierające m.in. katalog gwiazd,
w którym po raz pierwszy podał położenie
gwiazd używając współrzędnych równikowych.
W katalogu wydzielił 12 nowych gwiazdozbio-
rów. Nazwy siedmiu z nich się utrwaliły np. Tarcza
Sobieskiego. W dziele tym znajdował się też atlas
nieba obu półkul. Z opisu znany jest teleskop
jego konstrukcji, będący ówcześnie największym
na świecie. Wiadomo, że już w 1650 r. używał do
pomiarów czasu wahadła, a więc na 2 lata przed
zastosowaniem go przez Christiana Huygensa.
Ważnym jego osiągnięciem było ponadto skon-
struowanie i zastosowanie w teleskopie śruby
128
mikrometrycznej; było to pierwsze w historii in-
strumentów naukowych jej wykorzystanie. Zmarł
w Gdańsku.
Ź r ó d ł a: T. Przypkowski, Jan Heweliusz, Wro-
cław 1987; P. Rybka, Heweliusz, Warszawa 1989;
A. Lisicki, Jan Heweliusz – współtwórca nowocze-
snej nauki, Gdańsk 1991; A. Lisicki, Jan Heweliusz
as an observer, Gdańsk 1992.
J. Szturc
Hoffmann Antonina (1842–1897) – aktorka te-
atralna, wybitna przedstawicielka tzw. szkoły
krakowskiej. Urodziła się
w Trzebini k. Wschowy
w ziemiańskiej ewange-
lickiej rodzinie pocho-
dzenia niemieckiego,
uczyła się w warszawskiej
pensji Pauliny Krakowo-
wej i od najmłodszych
lat zafascynowana była
teatrem. W 1858 r. została
uczennicą Warszawskiej Antonina Hoffmann
Szkoły Dramatycznej; (fot. Polona – CBN)
debiutowała na scenie jeszcze w czasie studiów,
a po ich ukończeniu wyjechała do Krakowa, gdzie
w 1860 r. zaangażował ją dyrektor krakowskiej
sceny Józef Pfeiffer – została główną aktorką w ze-
spole, w tym czasie poznała Stanisława Koźmiana,
swojego życiowego partnera. Wraz z objęciem
dyrekcji teatru przez Adama Skorupkę w 1865 r.,
a potem Koźmiana scena krakowska zaczęła się
rozwijać. Hoffmanowa grywała w Krakowie, ale
także wyjeżdżała na występy do Poznania, Krynicy,
Kielc, Tarnowa i Pragi. Koźmian wprowadził nowe
podejście do sztuki scenicznej, gdzie aktor czer-
pał wzorce z potocznej obserwacji i dokonywał
psychologicznej interpretacji postaci. Grywała
w teatrze m.in. z Ludwikiem Solskim i Heleną Mo-
drzejewską. Obie aktorki często porównywano ze
sobą. Wybierała przede wszystkim role drama-
tyczne, ale grała też w komediach i repertuarze
klasycznym. Z uwagi na chorobę nowotworową
stopniowo ograniczała pracę, po raz ostatni wy-
stąpiła w 1893 r.
Ź r ó d ł a: J. Got, Antonia Hoffmann i teatr kra-
kowski jej czasów, Warszawa 1958; Słownik Biogra-
ficzny Teatru Polskiego 1765–1965, Warszawa 1973.
A. Godfrejów-Tarnogórska
Wnętrze mieszkania P. Hulki-Laskowskiego przy
ul. Narutowicza. Stan obecny (fot. Rafał M. Leszczyński)
Hulka-Laskowski Paweł (1881–1946) – pochodził
z rodziny czeskobraterskiej z Zelowa, która prze-
niosła się do pracy w Zakładach Żyrardowskich
– jednej z największych w Europie fabryk przera- Tablica na budynku,
biających len. Należał do liczącej ponad 400 osób w którym mieszkał
grupy Czechów, która stworzyła ewangelicko- P. Hulka-Laskowski
(fot. Rafał M. Leszczyński)
-reformowany zbór w Żyrardowie. Elementarne
wykształcenie odebrał w przyfabrycznej szkole, przeniósł się do Żyrardowa, gdzie mieszkał do
średnie zdobył w trybie 1945 r. Przed I wojną światową współpracował
samouctwa, jednocze- z czasopismami: „Sfinks”, „Bluszcz”, „Echo Literac-
śnie pracując w kantorze ko-Artystyczne” i „Myśl Niepodległa”. Jako tłu-
tejże fabryki. W 1903 r. macz literatury czeskiej zadebiutował w 1901 r.;
wyjechał do Heidelber- w okresie międzywojennym był najznakomitszym
gu na sponsorowane tłumaczem czeskiej literatury w Polsce, m.in. prze-
studia filozofii i religio- łożył Przygody dobrego wojaka Szwejka (1929)
znawstwa. Na początku J. Haška. Tłumaczył też z francuskiego, nie-
1908 r. powrócił do kraju mieckiego i angielskiego. Od 1927 r. stał się
i zamieszkał w Grodzisku współpracownikiem prestiżowych „Wiadomości
Mazowieckim. Areszto- Literackich”, pisał też do: „Tygodnika Ilustrowane-
Paweł Hulka-Laskowski go”, „Czarno na białym”, „Republiki”, „Sygnałów”,
w swoim mieszkaniu
wany przez rosyjską po-
w Żyrardowie przy ul. Szkol- licję w czerwcu 1910 r. „Nowej Książki” i innych. Współpracował z prasą
nej (obenie Narutowicza) i przetrzymywany ewangelicką: „Jednotą”, „Głosem Ewangelickim”,
(fot. Archiwum Muzeum „Ewangelikiem”, „Zwiastunem Ewangelickim”
Mazowsza Zachodniego
w warszawskim więzie-
w Żyrardowie) niu Pawiak po zwolnieniu oraz „Pielgrzymem Polskim”. W latach 1921–1925

129
5
7 500 lat Reformacji w Polsce
pracował dla baptystycznego wydawnictwa „Kom-
pas” w Łodzi, dla którego redagował „Nowe Drogi”
i zapełniał swymi przekładami Biblioteczkę „No-
wych Dróg”. Był organizatorem Ewangelicko-Pol-
skiego Biura Prasowego i autorem powieści z życia
polskich ewangelików Porucznik Regier (1927).
Pokłosiem jego walki prasowej z reprezentującą
kapitał francuski nową dyrekcją Zakładów Żyrar-
dowskich stała się książka Mój Żyrardów (1934), za-
wierająca elementy pamiętnika, apologii i pamfletu.
W 1938 r. wydał reportażową książkę Śląsk za
Olzą na temat ciężkiej doli Polaków na Zaolziu.
Okres wojny przetrwał w Żyrardowie poza jesienią
1940 r., gdy jako więzień przebywał na warszaw-
skim Pawiaku. W sierpniu 1945 r. przeniósł się do
Wisły, następnie do Cieszyna, gdzie napisał wspo-
mnienia z lat okupacji pt. Księżyc nad Cieszynem
(1946). Zmarł po udarze mózgu, został pochowany
na ewangelickim cmentarzu w Cieszynie. W rękopi-
sie pozostały powieści Ostatni łotr (z życia św. Paw-
ła) i Warkocz Bereniki (o rzymskim liryku Katullusie).
Ź r ó d ł a: Paweł Hulka-Laskowski (1881–1946).
Szkice do portretu, red. R. Leszczyński, Żyrardów
1995. Paweł Hulka-Laskowski pisarz, religioznaw-
ca, bibliofil i pedagog, red. R. M. Leszczyński, Łódź
2016.
R. Leszczyński
Kajka (Kayka) Michał (1858–1940) – poeta ludo-
wy, działacz narodowy na Mazurach. Urodził się
w Skomacku powiat Ełk, w ubogiej rodzinie chłop-
skiej. Ukończył szkołę ludową i był parobkiem
u bogatych chłopów. Od 1875 r. rozpoczął naukę
ciesielstwa i murarstwa, które to rzemiosła wyko-
nywał do końca życia. W 1883 r. po ożenku osiadł
na stałe w Ogródku k. Ełku. Mając ok. 17 lat rozpo-
czął pisanie wierszy w języku polskim. Debiutował
130
jako poeta w 1884 r. na
łamach „Mazura” Jana
K. Sembrzyckiego i jako ko-
respondent w „Nowinach
Szląskich” w 1886 r. Około
1890 r. założył bibliotecz-
kę Towarzystwa Czytelni
Ludowych w Ogródku. Brał
udział w założeniu Mazur-
Michał Kajka skiej Partii Ludowej (1896)
(fot. domena publiczna i był później członkiem jej
© Wikipedia.pl) komitetu. Ogłaszał głównie
w ełckiej „Gazecie Ludowej” artykuły, korespon-
dencje i wiersze w obronie mowy polskiej. W 1906
r. nawiązał współpracę z „Mazurem” w Szczytnie,
potem z „Mazurskim Przyjacielem Ludu” i innymi
gazetami polskimi na Mazurach i Warmii. W 1919
r. wstąpił do Mazurskiego Związku Ludowego
i aktywnie działał na rzecz sprawy polskiej pod-
czas plebiscytu. Po plebiscycie współpracował ze
Zjednoczeniem Mazurskim i był członkiem Komi-
sariatu Mazowsze w Związku Polskich Towarzystw
Szkolnych (od 1923 r.). Za życia doczekał się to-
miku wydanego w 1927 r. Od lat 30. znajdował
się pod stałą obserwacją nazistów. Szykanowany
przez organizacje hitlerowskie, będąc pod nad-
zorem policji, w ostatnich latach życia niewiele
drukował, ale nadal pisał i tłumaczył (wiele wier-
szy pozostawił w rękopisie). Zmarł w Orzyszu. Po-
śmiertnie odznaczony orderem Polonia Restituta
w 1945 r. Na jego grobie w Ogródku odsłonięto
w 1952 r. pamiątkową płytę, a z okazji uroczyście
obchodzonej 100. rocznicy urodzin odsłonięto mu
w 1958 r. w Ełku pomnik oraz wydano jego utwo-
ry. Cała twórczość, która przyczyniła się do umoc-
nienia polskości na Mazurach, pozwala zaliczać go
do najwybitniejszych twórców ludowych nie tylko
na Mazurach, ale i w całej Polsce.
 Ź r ó d ł o: W. Piechocki, Michał Kajka, Olsztyn
1968; J. Oleksiński, Bard ziemi mazurskiej, Warsza-
wa 1972.
J. Szturc
Kolberg Oskar Henryk (1814–1890) – wybit-
ny folklorysta, etnograf,
kompozytor. Urodził się
w Przysusze jako syn Ju-
liusza Henryka Kolberga.
W 1819 r. wraz z rodzicami
przeniósł się do Warszawy.
Uczył się w latach 1823–1830
w Liceum Warszawskim, jed-
nocześnie prywatnie brał
lekcje gry na fortepianie.
Oskar Kolberg
(fot. z archiwum Parafii Następnie pracował w ban-
Ewangelicko-Augbur- ku jako księgowy, choć nadal
skiej w Krakowie) kształcił się muzycznie, m.in.
w latach 1830–1832 u Józefa Elsnera. W latach
1835–1836 studiował na Akademii Handlowej
w Berlinie. Po powrocie do kraju uczył prywat-
nie muzyki, początkowo poza Warszawą, aż do
roku 1844. Zajął się wówczas komponowaniem,
jednocześnie pod wpływem modnej ówcześnie
ludowości już wcześniej zaczął podejmować kra-
joznawcze wycieczki poza Warszawę. Od początku
z rozmachem zabrał się do spisywania pieśni, któ-
re publikował w Pieśniach ludu polskiego (1842–
1845). Wkrótce rozszerzył swe zainteresowania
również na inne wytwory kultury ludowej, obrzę-
dy i zwyczaje. Zatem chociaż muzyk i kompozytor,
był przede wszystkim folklorystą i etnografem,
którym to zajęciom całkowicie i z ogromną pra-
cowitością się poświęcił. Owocem jego pięćdzie-
sięcioletnich wędrówek po kraju był olbrzymi
materiał ukazujący życie, kulturę i twórczość ludo-
wą. Zawarł go w monumentalnym dziele Lud. Jego
131
zwyczaje, sposób życia..., obejmującym 23 serie
wydane za jego życia (latach 1857–1890), następ-
nie kontynuowane z zachowanych rękopisów. Re-
edycja ukazująca się od 1961 r. pt. Dzieła wybrane
liczy dotąd już 68 tomów. Wydał także 11 tomów
Obrazów etnograficznych (1882–1891). W 1871 r.
osiadł w pobliżu Krakowa, a w 1873 r. został człon-
kiem krakowskiej Akademii Umiejętności. Swym
ogromnym dziełem stworzył podstawy polskiej
folklorystyki i etnografii, stąd zwany jest ojcem et-
nografii polskiej. Był pierwszym polskim uczonym,
który zajął się gruntownie folklorem Ślązaków,
Mazurów i Pomorzan, lecz zawsze podkreślając ich
związek z całą polską kulturą ludową. Był również
kompozytorem. Jego utwory w większości oparte
są na motywach ludowych. Zmarł w Krakowie i zo-
stał pochowany na Cmentarzu Rakowickim.
Ź r ó d ł o: R. Górski, Oskar Kolberg. Zarys życia
i działalności, Warszawa 1970.
J. Szturc
Konarski Szymon Konstanty Józef Jerzy (1808–
1839), ur. w Dobkiszkach w rodzinie ziemiańskiej
jako syn sędziego pokoju pułkownika Jerzego Ko-
narskiego. Po ukończeniu nauki w szkole w Sejnach
i w Łomży, w 1825 r. wstąpił do wojska, a w latach
1830–1831 walczył w powstaniu listopadowym.
Dzięki okazanym talentom
wojskowym awansowany
do stopnia podporuczni-
ka, następnie kapitana.
Po upadku powstania
udał się z resztą wojska
do Francji. W 1833 r. wziął
udział w wyprawie płk.
J. Zaliwskiego do kra- Szymon Konarski
ju z zadaniem podjęcia (fot. Polona – CBN)
5
7 500 lat Reformacji w Polsce
wojny partyzanckiej w Augustowskiem. Nie otrzy-
mawszy poparcia od tamtejszej ludności, przeszedł
w maju 1833 r. do Prus, skąd został deportowany do
Antwerpii, następnie znalazł się w Brukseli, gdzie
nawiązał kontakty z J. Lelewelem. Przez Francję
udał się do Bienne w Szwajcarii, gdzie podjął pra-
cę w wytwórni zegarków. Po roku wyjechał do Pa-
ryża, gdzie wraz z J. Czyńskim zaczęli od stycznia
1835 r. wydawać „Północ” – pismo o radykalnych
treściach. W maju 1835 r. policja wydaliła Konar-
skiego z Francji, wraz z kilkoma innymi działacza-
mi Młodej Polski. Po krótkim pobycie w Londynie
pojechał do Brukseli, skąd zaopatrzony w mate-
riały propagandowe ruszył do kraju jako emisa-
riusz głęboko zakonspirowanego Związku Dzieci
Ludu Polskiego. Do Krakowa przybył pod fałszy-
wym nazwiskiem i nawiązał kontakty ze Stowa-
rzyszeniem Ludu Polskiego, które zreorganizował
oraz nakłonił do przyjęcia nowego programu.
Zawarł go w rozwiniętej formie w dziele O obo-
wiązkach Polaka. Program działań narodowych
skreślony w roku 1838, który spoczywał w ukry-
ciu, póki prof. H. Mościcki nie wydał go w 1918 r.
W grudniu 1835 r. Konarski przedostał się na
Wołyń, skąd siatkę konspiracyjną rozszerzył na
Polesie, Podole i Ukrainę (aż do Odessy i Kijowa).
Policji rosyjskiej udało się go schwytać 27 maja
1838 r. pod Wilnem. Podczas śledztwa był bity,
głodzony, torturowany, jednak nikogo nie wydał.
Sąd wojenny skazał go na śmierć, a wyrok wyko-
nano w Wilnie 27 lutego 1839 r. Wśród patriotów
narodził się kult Konarskiego, na emigracji po-
wstały o nim wiersze i dramaty. W wolnej Polsce
jego imię otrzymywały drużyny harcerskie. Ta-
blicę mu poświęconą wmurowano w ścianę wi-
leńskiego kościoła ewangelicko-reformowanego
oraz w miejscu jego stracenia na Pohulance.
132
Ź r ó d ł a: S. Konarski, Dziennik z lat 1831–1834,
Wrocław 1973; Stowarzyszenie Ludu Polskiego na Po-
dolu, Wołyniu i w gub. kijowskiej, W. 2009; Stowarzy-
szenie Ludu Polskiego na Litwie i Białorusi, W. 2015;
H. Mościcki, Szymon Konarski. W 85. rocznicę stra-
cenia, Wilno 1924; W. Łukaszewicz, Szymon Konar-
ski, Warszawa 1948. R. Leszczyński, Wspomnienie
o Szymonie Konarskim, „Jednota” 3–4 (2008),
s. 7–15.
R. Leszczyński
Krasiński Walerian (1795–1855) – wydawca,
tłumacz, historyk, działacz niepodległościowy.
Studiował na Uniwersytecie Wileńskim w latach
1818–1822, następnie był urzędnikiem do spraw
ewangelików w Komisji Rządowej Wyznań Reli-
gijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie.
W 1826 r. założył pierwszą w Królestwie Polskim
drukarnię stereotypową, umożliwiającą druko-
wanie książek w dużych nakładach. Wydał w niej
m.in. Psałterz Dawidów w przekładzie F. Karpiń-
skiego (1829), rozpoczął drukowanie pierwszej
encyklopedii polskiej oraz poczytnych powieści
Walter Scotta we własnych przekładach z angiel-
skiego. Podczas powstania listopadowego został
wysłany do Anglii, gdzie przez resztę życia zabie-
gał o sprawy polskie. Jednym ze sposobów zdo-
bywania sympatii Brytyjczyków było ukazywanie
ewangelickich tradycji Polaków. W latach 1838–
1840 wydał w dwu tomach Historical Sketch of
the Rise, Progress and Decline of the Reformation in
Poland. Książka szybko została przełożona na nie-
miecki i francuski. Przekład polski, ze wstępem ks.
J. Burschego i dodatkami H. Merczynga, został wy-
dany w 1904 r. (wznowiony 1986 r.). Dwa wydania
miała jego książka Lectures on Religious History of
the Slavonic Nations (1849 i 1851). Z niemieckiego
na angielski przetłumaczył pamflet I. von Borna
przeciw zakonom i klasztorom Monachologia or
Handbook of the Natural History of Monks (1852),
opatrując go własnym wstępem i komentarzami,
a z francuskiego lub z łaciny polemiczne pismo
J. Kalwina o relikwiach A Treatise of Relics (1854).
Ożywiony nadzieją z powodu udziału Anglii w woj-
nie krymskiej przeciw Rosji napisał w latach 1854
i 1855 kilka traktatów antyrosyjskich: Russia, Poland
and Europe, Is the Power of Russia to be Reduced or
Increased by the Present War? W Cambridge pro-
wadził wykłady z dziejów Polski. W celu lepszego
zapoznania Brytyjczyków z międzynarodową rolą
Polski wydał cztery zeszyty dzieła Poland, its History,
Constitution, Literature, Manners, Customs etc. Pla-
nowane dwa kolejne zeszyty nie ukazały się z po-
wodu śmierci Krasińskiego w Edynburgu, gdzie też
został pochowany. Pomnik na jego grobie istniał
jeszcze po II wojnie światowej.
Ź r ó d ł a: Polski słownik biograficzny, t. XV,
s. 193–195; Z. Jagodziński, Anglia wobec sprawy
polskiej w okresie Wiosny Ludów 1848–1849, War-
szawa 1997, s. 204–205.
R. Leszczyński
Linde Samuel Bogumił (1771–1847) – wybitny
slawista, autor Słownika języka polskiego. Urodził
się w Toruniu jako syn ślusarza, radnego miasta
Torunia. Zgodnie z wolą ojca rozpoczął studia
teologiczne na Uniwersytecie w Lipsku, lecz
wkrótce porzucił teologię i zaczął studiować ję-
zyki słowiańskie. Jednocześnie prowadził lektorat
języka polskiego. Zetknął się tam z emigrantami
politycznymi z Polski, m.in. z: J. U. Niemcewiczem,
H. Kołłątajem, S. i I. Potockimi, T. Kościuszką,
F. K. Dmochowskim i J. Ossolińskim. Dzięki nim
zaczął się żywo interesować aktualną sytuacją
133
polityczną w kraju. Tłumaczył też na niemiecki
ich dzieła. Zrezygnowawszy z kariery naukowej
w Niemczech, w 1794 r. wraz z grupą polskich
emigrantów udał się do Krakowa, a następnie do
Warszawy. Był czynnie zaangażowany w działal-
ność klubu polskich jakobinów. Po upadku insu-
rekcji kościuszkowskiej udał się do Wiednia, gdzie
objął posadę bibliotekarza u Józefa Ossolińskie-
go. Tam pogłębiał studia slawistyczne i przystą-
pił do realizacji zamysłu
napisania słownika języ-
ka polskiego. Odwiedzał
liczne biblioteki klasztor-
ne i prywatne, rozsiane na
terenie Galicji, oraz kon-
taktował się z wieloma
czołowymi przedstawi-
cielami kultury polskiej.
W 1803 r. został wezwany
przez rząd pruski do War- Samuel Bogumił Linde
(fot. Polona – CBN)
szawy w celu zorganizo-
wania liceum. Jako dyrektor powstałego w 2 lata
później Liceum Warszawskiego skutecznie neu-
tralizował politykę germanizacyjną tej placówki.
Była ona najlepszym średnim zakładem nauko-
wym w Królestwie Kongresowym. Do jej wycho-
wanków zaliczali się m.in.: F. Chopin, Z. Krasiński,
S. Goszczyński, O. Kolberg oraz F. Skarbek. Szkoła
została zlikwidowana przez Rosjan po upadku
powstania listopadowego. Jednocześnie B. Linde
kontynuował pracę nad Słownikiem języka polskie-
go, którego I tom wydrukowano w 1807 r. Ostatni,
VI tom ukazał się w 1814 r. Już współcześni wyso-
ko ocenili wartość tego dzieła dla kultury polskiej.
Nawet uczeni niemieccy widzieli w nim pomnik
narodowy języka polskiego. W 1826 r. nadano
mu szlachectwo i herb „Słownik”. Było to dzieło
wartościowe i trwałe, wydanie II ukazało się we
5
7 500 lat Reformacji w Polsce
Lwowie w latach 1854–1861, a III – w Warszawie
w 1951 r. W czasach Księstwa Warszawskiego,
jako członek Izby Edukacji Publicznej oraz prezes
Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, miał duży
wpływ na oświatę krajową. Należał także do współ-
organizatorów Uniwersytetu Warszawskiego.
W 1833 r. został członkiem Rady Wychowania
Publicznego, jednak już po 2 latach porzucił
służbę publiczną i poświęcił się wyłącznie pracy
naukowej. Był członkiem Warszawskiego Towa-
rzystwa Przyjaciół Nauk oraz innych towarzystw
naukowych i akademii, m.in. Akademia Peters-
burska przyjęła go do swego grona jako pierw-
szego cudzoziemca. Wielokrotnie poświęcał czas
sprawom warszawskiej parafii ewangelicko-
augsburskiej. W latach 1813–1819 sprawował
funkcję prezesa kolegium kościelnego, a w latach
1828–1837 był prezesem Konsystorza General-
nego obu wyznań ewangelickich w Królestwie
Polskim. Zmarł w Warszawie i tam został po-
chowany. Jego grób znajduje się na cmentarzu
ewangelicko-augsburskim.
Ź r ó d ł o: M. Ptaszyk, Kalendarz życia i twórczo-
ści Bogumiła Samuela Lindego, Wrocław 1992.
J. Szturc
Łaski Jan Młodszy (Joannes a Lasco), ksiądz
(1499–1560) – wybitny działacz reformacyjny eu-
ropejskiego znaczenia. Urodził się w 1499 r. jako
syn Jarosza Łaskiego, wojewody sieradzkiego oraz
bratanek abp. Jana Łaskiego, prymasa Polski. Ro-
dzina Łaskich pochodziła z miasta Łask na ziemi
sieradzkiej. Od 1514 r. studiował w Wiedniu, w la-
tach 1515–1518 w Bolonii i w latach 1518–1519
w Padwie. W 1519 r. wrócił do kraju. Dzięki stryjowi
jeszcze w 1518 r. uzyskał beneficja kościelne – dzie-
kanię gnieźnieńską i kanonię krakowską. W 1521 r.
134
przyjął święcenia kapłań-
skie i w tym samym roku
został sekretarzem kró-
lewskim. W 1524 r. wyje-
chał w podróż do Bazylei,
Paryża, Wenecji i Padwy.
Jako sekretarz króla Pol-
ski był dyplomatą w po-
selstwie do króla Francji
(1524–1525). Poznał Era-
zma z Rotterdamu, sta-
Jan Łaski Młodszy
(fot. Polona – CBN)
jąc się jego mecenasem;
m.in. odkupił całą jego
bibliotekę ale pozostawił mu ją w użytkowanie do
końca życia. W 1526 r. wrócił do Polski i otrzymał
dalsze godności: prepozyturę łęczycką, kustodia
płockie i probostwo gnieźnieńskie. W latach 1529–
1531 brał udział w zabiegach dyplomatycznych
swego brata Hieronima Łaskiego na Węgrzech.
W 1539 r. wyjechał do Frankfurtu nad Menem, gdzie
przebywał w kręgach reformacyjnych, a w 1540
r. przeniósł się do Emden we Fryzji Wschodniej.
Tam się ożenił, co spowodowało odebranie mu
beneficjów kościelnych. W latach 1541–1542
przebywał w Krakowie, gdzie oficjalnie zerwał z Ko-
ściołem rzymskim. Opuścił swoje probostwo i wrócił
w 1542 r. do Fryzji Wschodniej, gdzie w 1543 r.
objął eforat (superintendenturę) nad Kościołami
tego kraju, reformując je w duchu kalwinistycz-
nym. W 1548 r. po raz pierwszy przybył do Anglii,
dokąd przeniósł się na stałe w 1550 r. zostając
superintendentem niezależnego od Kościoła an-
glikańskiego zboru cudzoziemskiego w Londynie.
Opracował dla niego wyznanie wiary Confessio
Londoniensis oraz zasady organizacji kościelnej
w swym najobszerniejszym dziele Forma ac ratio...
czyli „Forma i całkowity porządek kościelnego po-
sługiwania”. Zabierał też głos w sprawach Kościoła
anglikańskiego. W 1553 r., za czasów krwawej
reakcji katolickiej Marii Tudor, musiał wraz z czę-
ścią zborowników opuścić (dwiema szalupami)
Anglię. Udali się do Danii, gdzie jednakże ich nie
przyjęto, gdyż odmówili przyjęcia luteranizmu.
Zimą podjęli dalszą podróż do krajów niemieckich,
lecz nigdzie nie uzyskali schronienia ze względu
na niezgodność ich nauki z luteranizmem. Relację
z tej podróży opublikował Cyprian Bazylik w Histo-
rii o srogim prześladowaniu Kościoła Bożego (Brześć
Litewski 1567). Ostatecznie wylądowali we Fryzji,
gdzie J. Łaski objął dawne stanowisko w Emden.
Już w 1555 r. opuścił je, udając się do Frankfurtu
nad Menem, skąd w 1556 r. wyjechał do Polski.
Ewangelicy polscy przyjęli go z wielkimi nadzie-
jami, że wprowadzi w Polsce ewangelicką organi-
zację kościelną, taką jak we Fryzji. Jednak wskutek
działań biskupów król Zygmunt August zabronił
mu propagowania ewangelicyzmu. Podróż za
królem do Wilna nie przyniosła skutku. Następnie
prowadził intensywne działania w celu zjednocze-
nia protestantyzmu w Polsce, które nie przyniosły
rezultatu. Odegrał ogromną rolę wśród Kościołów
ewangelickich, mimo że nie sprawował żadnej ofi-
cjalnej funkcji. Zmarł w 1560 r., a pochowano go
w kościele reformowanym w Pińczowie. Chociaż
jego wysiłki w Polsce nie przyniosły konkretnego
rezultatu, zawarta 10 lat później (1570) ugoda
sandomierska pomiędzy wyznaniami luterańskim,
reformowanym i braćmi czeskimi, była wynikiem
jego wcześniejszych działań. Uważany jest za jed-
nego z czołowych międzynarodowych działaczy
ruchu reformacyjnego.
Ź r ó d ł a: O. Bartel, Jan Łaski, Warszawa 1955;
H. Kowalska, Działalność reformatorska Jana Ła-
skiego w Polsce, Wrocław 1969; S. Helsztyński, Re-
formator Sarmacji. Opowieść Cypriana Bazylika
o Janie Łaskim, Warszawa 1981; H. P. Jurgens, Jan
135
Łaski 1499–1560. Europejczyk doby reformacji, War-
szawa 2006.
J. Szturc
Memorata Anna (ok. 1612–po 1644) – córka Jaku-
ba, pastora ewangelicko-reformowanego w Łobże-
nicy (gdzie prawdopodobnie się urodziła), następnie
w Weszkowie i od 1622 r. w Lesznie. Pobyt w tym
mieście, które było ważnym ośrodkiem reformacyj-
nym, chlubiącym się znakomitą szkołą, umożliwił
Annie Memoracie zdobycie znacznego wykształce-
nia. Swobodnie posługiwała się łaciną, opanowała
też grekę i język niemiecki. Poznała zasady poetyki
i utwory autorów klasycznych. Najwcześniejszy
z jej znanych wierszy pochodzi z 1635 r., zaś ostat-
ni z jesieni 1644 r. Po tej dacie brak wiadomości
o jej życiu. Pisywała okolicznościowe i panegirycz-
ne wiersze w języku łacińskim, dzięki czemu współ-
cześni porównywali ją z Wergiliuszem lub nazywali
polską Safoną. Ona sama określała się jako Virgo
Polona. Była pierwszą kobietą w Polsce, która pu-
blikowała wiersze. Jej utwory są nienaganne pod
względem formy, ale zawierają treść banalną i mają
charakter naśladowczy. Dla jej współczesnych były
Wiersze Anny Memoraty (fot. Polona – CBN)
5
7 500 lat Reformacji w Polsce

wielkim wydarzeniem, gdyż pisała je humanistycz-
nie wykształcona kobieta. Wydanie zbiorowe jej
poezji pt. Anny Memoraty… łacińskie wiersze wydał
T. Wierzbowski (Warszawa 1895). Współczesną
edycję: Niech mi daruje Apollo te wiersze wybrali,
opracowali i przełożyli Z. Kadłubek i D. Rott, Kato-
wice-Pszczyna 1998.
Ź r ó d ł o: R. Leszczyński, Memorata Anna,
w: Polski słownik biograficzny, t. 20 (1975).
R. Leszczyński
Merczyng Henryk (1860–1916)
– ur. w Zgierzu jako syn Karola Mertschinga, ar-
chitekta miejskiego w Łodzi, aktywnego członka
parafii ewangelicko-au-
gsburskiej Świętej Trójcy
w Łodzi. Nieprawdziwe
są informacje, że Mer-
czyng był wyznania
ewangelicko-reformowa-
nego. Był z pochodzenia
Łużyczaninem o nazwi-
sku Měrćink, co odpowia-
da polskiemu nazwisku
Henryk Merczyng Marciniak, lecz zapisane-
(fot. domena publiczna
© Wikipedia.pl)
mu na sposób niemiecki.
Studia odbył na Wydziale
Fizyczno-Matematycznym UW, zaś dalsze stu-
dia specjalistyczne w Instytucie Inżynierów Ko-
munikacji w Petersburgu. W latach 1885–1887
pracował na kolei w Puławach, skąd powrócił
do Instytutu jako jego wykładowca; w 1896 r.
został profesorem nadzwyczajnym, a w 1904 r.–
zwyczajnym. Zajmował się przesyłaniem energii
elektrycznej na odległość, napędem elektrycz-
nym statków i pojazdów szynowych, a także
hydrauliką. Opracował projekt elektryfikacji
węzłów kolejowych moskiewskiego (1912) i pe-
tersburskiego, a także system przesyłania ropy
z Baku, przez góry Kaukazu, do portu w Batumi
nad Morzem Czarnym. Prace naukowe publiko-
wał w języku francuskim, niemieckim, rosyjskim
i polskim. Po polsku opublikował m.in. O moto-
rach drobnych (1889), Kurs elektrotechniki (1895),
Dumania przyrodnika (1900) Teorię prądu elek-
trycznego (1905), i inne. Równolegle, z potrze-
by serca, zajmował się studiami nad Reformacją
w dawnej Rzeczypospolitej. Z jego inicjatywy
i na jego koszt zaczęto od 1908 r. wydawać
w Wilnie serię „Monumenta Reformationis Po-
lonica et Lithuanicae”. W „Zwiastunie Ewange-
lickim” i „Przeglądzie Historycznym” dzielił się
z czytelnikami wynikami kwerend archiwalnych
i bibliotecznych, jakie prowadził podczas wa-
kacji w Petersburgu, Krakowie, Wilnie, a nawet
w Siedmiogrodzie. Jego dodatek do polskiego
wydania dzieła Waleriana Krasińskiego Zarys
dziejów powstania i upadku Reformacji w Pol-
sce pod nazwą Zbory i senatorowie protestanc-
cy w dawnej Polsce z dodatkiem mapy zborów
w Rzeczypospolitej (1904) zachował wartość
do naszych czasów. Podobnie zachowało ją ju-
bileuszowe wydawnictwo Rejowie z Nagłowic
jako członkowie Kościoła ewangelickiego (1905,
reedycja 2005 z posłowiem R. Leszczyńskiego)
oraz Szymon Budny jako krytyk tekstów biblijnych
(1913). Należał do kierownictwa Wyższych Kur-
sów Polskich w Petersburgu, do Towarzystwa
Naukowego Warszawskiego, Macierzy Łużyc-
kiej w Budziszynie i innych. Rodziny nie założył.
Po jego nagłej śmierci w Petersburgu pozostał
cenny księgozbiór ze starodrukami dotyczą-
cymi dziejów polskiej Reformacji i ponad 100
tys. rubli ulokowanych w papierach wartościo-
wych i w bankach, zapisanych testamentalnie

136
rozmaitym polskim i łużyckim instytucjom na-
ukowym; jednakże i książki, i pieniądze przepa-
dły podczas rewolucji bolszewickiej.
Ź r ó d ł a: W. Zuzga, Henryk Merczyng. Życie
i działalność naukowa, „Kwartalnik Historii Nauki
i Techniki” 31 (1987) nr 3–4, s. 691–710; R. Lesz-
czyński, Listek lauru do wieńca łużyckiej sławy, „Ze-
szyty Łużyckie” 47 (2013).
R. Leszczyński
Rej (Rey) Mikołaj (1505–1569) – wybitny pi-
sarz staropolski, twór-
ca polskiego języka
literackiego. Urodził się
w Żórawnie pod Hali-
czem na Rusi Czerwonej.
Ród Rejów herbu Oksza,
którzy pisali się zawsze
„z Nagłowic”, pochodził
z powiatu księskiego
w Krakowskiem. W la-
tach 1514–1516 pobie- Mikołaj Rej
rał nauki w Skalbmierzu (fot. Polona – CBN)
w powiecie pińczowskim, następnie w latach
1516–1518 we Lwowie. W latach 1518–1519
uczył się w Krakowie w tzw. Bursie Jerozolim-
skiej, akademickiej szkole średniej (z wpro-
wadzeniem do studiów wyższych). Później,
do 1523 r., przebywał w Żórawnie. W latach
1525–1530 był na służbie u wojewody sando-
mierskiego, Andrzeja Tęczyńskiego. Od 1531 r.
przebywał w majątku żony. Od rokoszu
lwowskiego (tzw. wojna kokosza) uczestni-
czył niemal we wszystkich sejmach koron-
nych. Od 1540 r. rozpoczął twórczość pisarską.
W 1541 r. przeprowadził się do Krakowa, uży-
wał w tym czasie tytułu „dworzanin”; tam został
członkiem tzw. kółka Andrzeja Trzecieskiego
137
starszego, wtedy też w 1543 r. ostatecznie zerwał
z katolicyzmem i został luteraninem. Wielokrot-
nie posłował na sejm. Na sejmach i w działal-
ności publicznej był obrońcą m.in. Walentego
z Chrzczonowa, Mikołaja Oleśnickiego i Erazma
Otwinowskiego. W 1543 r. ukazała się jego Krót-
ka rozprawa między trzema osobami, Panem,
Wójtem a Plebanem. W tym samym roku ukazał
się w Krakowie Catechismus to jest nauka bardzo
pożyteczna... (autorstwo jest jednak niepewne,
wznowiony w 1549 r.). W 1545 r. ukazał się Ży-
wot Józefa..., zaś ok. 1546 r. Psałterz Dawidów –
był to pionierski przekład. W 1549 r. w Królewcu
ukazał się Kupiec; później ukazało się jeszcze
sporo mniejszych druków, a z większych – dwu-
częściowy Świętych słów a spraw pańskich...,
czyli Postylla (Kraków 1557, następne wydania
w latach 1560 i 1566, oraz już po śmierci auto-
ra w 1571 i 1594 r., a także tłumaczenie litew-
skie – Wilno 1600) i Wizerunek własny żywota
człowieka poczciwego (Kraków 1558), wreszcie
Źwierzyniec (Kraków 1562), Apocalypsis (Kra-
ków 1565) i Źwierciadło (Kraków 1567) w kilku
częściach, w 1568 r. wydane w całości. W poło-
wie lat 50. skłonił się ku doktrynie kalwińskiej.
Brał udział w kilku synodach ewangelickich. Od
1560 r. zakładał w swych dobrach zbory refor-
mowane. Zmarł w swej posiadłości w Okszy.
W Nagłowicach, w XIX-wiecznym dworku, zbu-
dowanym ponoć na fundamentach XVI-wiecznej
budowli, znajduje się Muzeum Mikołaja Reja.
Ź r ó d ł a: J. T. Maciuszko, Mikołaj Rej. Zapomniany
teolog ewangelicki z XVI wieku, Warszawa 2002,
B. Tondera (red.), Mikołaj Rej i dziedzictwo Refor-
macji w Polsce, Kraków 2006.
J. Szturc
5
7 500 lat Reformacji w Polsce
Rómmel Juliusz Karol (właściwie: von Rummel)
(1881–1967) – generał Wojska Polskiego, obrońca
Warszawy. Urodził się w Grodnie w rodzinie szlachty
kurlandzkiej. Ukończył korpus kadetów w Pskowie
i Konstantynowską Szkołę Artylerii w Petersburgu.
W armii rosyjskiej służył m.in. w artylerii lejbgwar-
dii, a od 1917 r. w polskich korpusach wschodnich.
Do kapitulacji przed Austrią dowodził lekką bryga-
dą III Korpusu. Do 1918 r. był internowany przez
Austriaków w Uładówce. W Wojsku Polskim służył
od listopada 1918 r., kolejno: jako dowódca obo-
zu artylerii w Rembertowie, dowódca I Brygady
Artylerii, I Dywizji Piecho-
ty Legionowej, I Dywizji
Jazdy, Korpusu Jazdy,
znowu I Dywizji Jazdy
i jednocześnie od 1921 r.
inspektor kawalerii w Ar-
mii nr 1. Zwolniony z tych
stanowisk w 1926 r., zo-
Juliusz Rómmel stał skierowany do pracy
(fot. domena publiczna w Głównym Inspektoracie
© Wikipedia.pl)
Sił Zbrojnych; od 1929 r.
był inspektorem armii. Awansował do stopnia ge-
nerała dywizji w 1928 r. W kampanii wrześniowej
był dowódcą Armii „Łódź”, potem, broniącej Mo-
dlina i Warszawy, Armii „Warszawa”; kierował obro-
ną Warszawy. Znalazł się w niewoli niemieckiej.
Zwolniony w 1945 r. wrócił do kraju. Do 1947 r. był
naczelnym doradcą dowódcy Ludowego Wojska
Polskiego do spraw szkolenia. Został członkiem
władz naczelnych Związku Bojowników o Wolność
i Demokrację (ZBoWiD). Zmarł w Warszawie. Był
autorem wspomnień.
Ź r ó d ł o: J. Rómmel, Za honor i Ojczyznę. Wspo-
mnienia dowódcy armii „Łódź” i „Warszawa”, War-
szawa 1958.
J. Szturc
138
Szalbot Anna (1906–
1942), ps. Rachela –
diakonisa; pochodziła
z Wisły Malinki. Wy-
chowywała się w trud-
nych warunkach, po
tragicznej śmierci na-
rzeczonego zdecydo-
wała się na naukę
w szkole pielęgniarek
w Zakładach „Eben- Anna Szalbot (s. Rachela)
-Ezer” w Dzięgielowie, (fot. ze zbiorów
Władysławy Magiery)
postanowiła zostać
diakonisą i przyjęła imię Rachela, które stało się
później jej konspiracyjnym pseudonimem, wy-
święcona przez ks. bp. Juliusza Burschego 5 sierp-
nia 1927 r. w Kościele Jezusowym w Cieszynie.
Siostra Rachela praktykę zawodową odbywała
w Szpitalu Krajowym w Cieszynie, potem prowa-
dziła w Golasowicach stację matki i dziecka oraz
włączyła się aktywnie w życie lokalnej społeczno-
ści, założyła drużynę harcerek, została drużynową.
Przed wybuchem II wojny światowej wróciła do
Wisły, gdzie została siostrą pierwszej pomocy. Żyła
skromnie, pomagała najuboższym. Podczas wojny
diakonat rozwiązano, a s. Rachela zaangażowała
się w pomoc Wiślanom, partyzantom i dzieciom
żydowskim. Od 1941 r. działała w konspiracji,
w batalionie, którego głównym celem była pomoc
więźniom Auschwitz. Zdobywała leki, żywność,
ciepłe ubrania, a potem podkładała je w miej-
scach, gdzie pracowali więźniowie. Gdy na jej
trop wpadło gestapo, musiała uciekać do Warsza-
wy, gdzie była łączniczką i kolporterką Komendy
Głównej Batalionów Chłopskich. Nie zaprzestała
pomagania więźniom. 30 grudnia 1942 r. w Osie-
ku, gdy przygotowywała paczki, do domu weszli
żandarmi, a s. Rachela została zastrzelona podczas
próby ucieczki. Jej ciało hitlerowcy spalili w obo-
zowym krematorium. Po wojnie została pośmiert-
nie odznaczona Orderem Krzyża Grunwaldu III
klasy i Krzyżem Oświęcimskim.
Ź r ó d ł o: W. Magiera, Szlak kobiet Śląska Cie-
szyńskiego, Puńców 2014.
A. Godfrejów-Tarnogórska
Tiele-Winckler Eva, von (Matka Ewa) (1866–1930)
– twórczyni dużych zakładów diakonijnych. Urodzi-
ła się w Miechowicach na Górnym Śląsku jako córka
magnata węglowego Huberta von Tiele-Wincklera
(1823–1893). Dzieciń-
stwo spędziła na zamku
ojcowskim. Tam podjęła
decyzję o poświęceniu
się pracy diakonijnej. Po
zdobyciu w 1887 r. grun-
townego wykształcenia
pielęgniarskiego i opie-
kuńczego w dużych za-
Matka Ewa
kładach charytatywnych
(fot. domena publiczna w Bielefeldzie, powróciła
© Wikipedia.pl) do Miechowic. Dzięki fun-
duszom ojca założyła w 1890 r. pierwszy dom opie-
ki „Ostoja Pokoju”, który stał się później zaczątkiem
ogromnego diakonatu, który formalnie założono
w 1893 r. W latach 1895–1901 ponownie przebywa-
ła w Bielefeldzie. Po powrocie do Miechowic rozwi-
jała swe zakłady: stawiała nowe domy i rozszerzała
zakres opieki. Powstały domy, m.in. największy „Ci-
sza Syjonu” (1905 r.). W 1905 r. przebywała w Walii.
W 1907 r. podjęła służbę duszpasterską w więzie-
niach całego kraju. W 1908 r. diakonat rozpoczął
pracę misyjną początkowo w Norwegii, potem
w Chinach, Egipcie, Gwatemali, Indiach, Syrii, na
Wyspach Salomona. W 1910 r. rozpoczęła akcję
139
wznoszenia „Domów dla bezdomnych”, których po-
wstało 40 (pierwszy w Podgórzu k. Wrocławia).
Ostatni dom „Świętość Panu” poświęcono w 1927
r. Pisała również poezje i broszury o treści religijnej.
Zmarła w Miechowicach. Pochowano ją na miejsco-
wym cmentarzu, a jej skromny grób zaopatrzono
jedynie w napis „Ancilla Domini 1866–1930”, „Słu-
żebnica Pańska”. Po II wojnie światowej zakłady zo-
stały upaństwowione, co spowodowało ich szybki
upadek, przyspieszony szkodami górniczymi wy-
stępującymi na tym terenie. Zakłady funkcjonują
jednak nadal, przeniesione w 1945 r. do Niemiec.
Jedna część pozostała w Heiligengrabe (w dawnym
NRD), druga we Freudenbergu k. Siegen. Obecnie
zakłady w Miechowicach ponownie się rozwijają,
w 1995 r. oddano do użytku nowy, duży dom opieki
„Ostoja Pokoju”.
Ź r ó d ł o: Matka Ewa z Miechowic. Ewa von Tie-
le-Winckler (1866–1930) (red. J. Szturc), Katowice
2006.
J. Szturc
Tosio Mary (1875–1952) – diakonisa, pierwsza
siostra przełożona w warszawskim diakonacie.
Córka Tomasza Tosio (1930–1915) i Anny z domu
Hall (1840–1917). Jej
kuzynem był ks. To-
masz Tosio (1881–1919).
Wstąpiła do diakonatu
w Miechowicach (brak
danych co do roku) Mat-
ki Ewy (von Tiele-Winc-
kler). W latach 1917–1925
s. Mary Tosio pracowała
Mary Tosio (fot. zbiory Bi- w Szpitalu Ewangelickim
blioteki Synodu Kościoła
Ewangelicko-Reformowa- w Warszawie na stano-
nego w RP) wisku siostry starszej.
5
7 500 lat Reformacji w Polsce
Zamieszkała z innymi warszawskimi diakonisa-
mi. Została mianowana siostrą przełożoną jako
pierwsza w historii diakonis warszawskich. Sio-
stra Tosio opracowała dla zarządu diakonatu me-
moriał, w którym m.in. wskazywała, jako rzecz
niezbędną, utworzenie domu macierzystego dla
diakonis. Od 1939 do 1944 r. pracowała w Przy-
tułku Sierot prowadzonym przez warszawską
parafię ewangelicko-reformowaną. Został on
otwarty przez Kościół Ewangelicko-Reformowany
w 1881 r. i mieścił się w jednopiętrowym budynku
w głębi posesji przy ul. Leszno 20 w Warszawie.
13 sierpnia 1944 r. wraz z innymi mieszkańcami
parafii opuściła posesję razem z wychowankami
i przeniosła się do Żyrardowa. Po zakończeniu
II wojny światowej s. Mary Tosio wyjechała do
Reichen w Szwajcarii (było to możliwe, ponieważ
po ojcu odziedziczyła szwajcarskie obywatel-
stwo). Mieszkała tam do śmierci.
Ź r ó d ł a: Biblioteka Synodu KER, materiały
dotyczące rodziny Tosio; Ewangelicy warszawscy
w walce o niepodległość Polski 1939–1945; K. Bem,
Słownik biograficzny duchownych ewangelic-
ko-reformowanych. Pastorzy i diakonisy Jednoty
Małopolskiej i Jednoty Warszawskiej 1815–1939,
Warszawa 2015.
E. Jóźwiak
Trzanowski Jerzy, ksiądz (1592–1637) – du-
chowny na Śląsku Cieszyńskim, wybitny pisarz
religijny. Urodził się w Cieszynie jako syn kotlarza.
Nauki pobierał w Cieszynie, od 1605 r. w Gubinie
na Łużycach i w Kołobrzegu. Studia uniwersytec-
kie odbył w Wittenberdze w latach 1607–1611.
Następnie uczył w gimnazjum św. Mikołaja w Pra-
dze, będąc także nauczycielem domowym, a od
1614 r. w Holeszowie na Morawach. W 1615 r.
140
przeniósł się jako
rektor szkoły do
Międzyrzecza Wała-
skiego, również na
Morawach, gdzie
w następnym roku po
ordynacji w Oleśnicy
k. Wrocławia został
diakonem, a po kilku
miesiącach, w 1616 r.,
pastorem. Wówczas
Tranoscius (fot. domena rozpoczął pracę pisar-
publiczna © Wikipedia.pl) ską. W okresie wojny
30-letniej parafia uległa zniszczeniu, a on sam
był przez kilka tygodni więziony. Gdy w 1624 r.
Morawy nawiedziła zaraza, zmarły jego dzieci.
W tym samym roku dekretem cesarskim zabro-
niono działalności Kościoła ewangelickiego we
wszystkich krajach habsburskich. Początkowo
przebywał w Cieszynie, a w latach 1626–1629
był nadwornym kaznodzieją u barona Jana Su-
negha, a później także proboszczem w Bielsku;
tam powstały jego Ody łacińskie. Na skutek dzia-
łalności likwidacyjnej hr. Dohny musiał w 1629 r.
uciekać na Słowację. Był najpierw kaznodzieją na
zamku Orawskim, gdzie pracował nad pieśniami
do Cithary i modlitwami do Phialy. Był już wów-
czas znany jako znakomity kaznodzieja, pisarz
i poeta. W 1631 r. powołano go na proboszcza
w Świętym Mikulaszu na Liptowie w Słowacji.
Tam ukończył i wydał swe dzieła. Tam też zmarł.
Pozostawił po sobie (jako największe swe dzieła)
następujące wydawnictwa: Ody łacińskie (Brzeg
1629), Phiala adoramentorum (Czara modlitw)
z 1635 r., a przede wszystkim z 1636 r. Cithara
sanctorum (Pieśni duchowne) – kancjonał napi-
sany w języku morawskim, zawierający 402 pie-
śni. Doczekał się on aż ok. 150 wydań, ostatnie
w Liptowskim Mikulaszu w 1932 r. Kancjonał ten,
zwany popularnie kancjonałem Trzanowskiego,
stał się w okresie ucisku kontrreformacyjnego na
Śląsku Cieszyńskim jedną z podstawowych, obok
tzw. Dambrówki (postylli ks. Samuela Dambrow-
skiego), ksiąg, które pozwoliły przetrwać miej-
scowym ewangelikom ten najcięższy okres. Na
Słowacji używany był jeszcze przed II wojną świa-
tową, a na Śląsku Cieszyńskim został wyparty pod
koniec XIX w. przez kancjonał ks. Jerzego Heczki
(w Wiśle używano go do 1922 r.). Jego pomnik
stoi w Liptowskim Mikulaszu, a w 1992 r. odsło-
nięto pomnik na placu kościelnym w Cieszynie.
Ź r ó d ł o: A. Wantuła, Ks. Jerzy Trzanowski. Życie
i twórczość, Cieszyn 1938 (reprint: Cieszyn 1992).
J. Szturc
Wacław z Szamotuł (Szamotulczyk, monogrami-
sta S. W., V. S) (ok. 1524–ok. 1560) – największy
kompozytor polski do czasów Fryderyka Chopina,
poeta. Urodził się w Szamotułach, zmarł przypusz-
czalnie w Pińczowie. Studiował w poznańskim
Lubranscianum oraz w Akademii Krakowskiej.
Był człowiekiem renesansu – pasjonatem pra-
wa, matematyki, pilnym studentem pism filozo-
ficznych Arystotelesa,
poetą i kompozytorem.
W latach 1545–1547
pełnił funkcję sekretarza
u kasztelana trockiego
Hieronima Chodkiewi-
cza. Od 6 maja 1547 r.
do listopada 1555 r. był
zatrudniony jako com-
positor cantus króla Zyg-
Wacław z Szamotuł
(fot. domena publiczna munta Augusta. W tym
© Wikipedia.pl) czasie pisał duże dzieła
141
religijne, obecnie w większości zaginione. Około
1550 r. zbliżył się do środowisk protestanckich,
nawiązując przyjaźń z kompozytorem Cypria-
nem Bazylikiem i poetą Andrzejem Trzecieskim.
Od listopada 1555 r. do śmierci pracował w ka-
peli dworskiej księcia Mikołaja Radziwiłła zwane-
go „Czarnym”, przywódcy polskich kalwinistów.
Największa grupa kompozycji Wacława, które
zachowały się do czasów obecnych, to czterogło-
sowe opracowania tekstów religijnych pieśni re-
formacyjnych. Powstały one po 1550 r. i stanowią
realizację ideałów Reformacji w muzyce. Pieśni
reformacyjne nie miały charakteru liturgicznego,
a jedynie nabożny, zgodnie z wolą Jana Kalwi-
na, bowiem podczas nabożeństwa dopuszczano
wyłącznie wykonywanie muzyki jednogłosowej.
Powstały więc liczne wielogłosowe utwory prze-
znaczone do muzykowania domowego. Były one
również wykonywane na corocznych synodach
w Pińczowie. Przedrukowywano je w ewangelic-
kich kancjonałach Seklucjana, Andrysewicza, Ar-
tomiusza i innych, dzięki czemu stały się szybko
popularne i dotrwały do naszych czasów. Skompo-
nował również muzykę do Psalmów przełożonych
na poetycki język polski przez Mikołaja Reja, m.in.
śpiewane do dziś: „Nakłoń Panie ku mnie ucho
Twoje” (Psalm LXXXV), „Błogosławiony człowiek”
(Psalm I) czy „Alleluja. Chwalcie Pana Boga” (Psalm
CXVI). Warto pamiętać, że nie było jeszcze wte-
dy żadnego polskiego przekładu Biblii z języków
oryginalnych. Pierwszym przekładem była Biblia
brzeska, która powstała w 1563 r.
Ź r ó d ł o: Wacław z Szamotuł, Encyklopedia
Muzyczna PWN, 2012.
E. Jóźwiak
5
7 500 lat Reformacji w Polsce

Zdrojewska Anna Weronika vel Hanna Halina

(1907–1931) – pierwsza ewangeliczka reformowa-
na i jedna z pierwszych kobiet studiujących teologię
ewangelicką na Uniwersytecie Warszawskim. Córka
Stanisława Zdrojewskiego i Marianny z Gieszków.
Ukończyła gimnazjum w Łodzi. W czasach gimna-
zjalnych, w wieku 20 lat, konwertowała (1927) z ka-
tolicyzmu na kalwinizm.
W 1928 r. rozpoczęła stu-
dia na Wydziale Teologii
Ewangelickiej Uniwersy-
tetu Warszawskiego. Była
stypendystką Konsysto-
rza Ewangelicko-Refor-
mowanego w Warszawie.
Studiowała do połowy
1930 r., kiedy to przerwała
Anna Zdrojewska
studia z uwagi na kłopoty (fot. ze zbiorów
zdrowotne. W 1930 r. wy- Kazimierza Bema)
szła za mąż za ks. Alek-
sandra Piaseckiego, którego poznała na studiach.
Pracowała wraz z mężem w parafii ewangelicko-
-reformowanej w Zelowie. Zmarła na gruźlicę
w 1931 r. Została pochowana na cmentarzu ewan-
gelicko-reformowanym w Zelowie.
Ź r ó d ł a: K. Bem, Słownik biograficzny duchow-
nych ewangelicko-reformowanych. Pastorzy i dia-
konisy Jednoty Małopolskiej i Jednoty Warszawskiej
1815–1939, Warszawa, 2015; nekrolog w: „Jedno-
ta” 2 (1932), s. 31–32.
E. Jóźwiak

142
8 500 lat Reformacji w Polsce
Działalność pomocowa, zwana na przestrzeni
wieków w różnych kręgach działalnością chary-
tatywną, dobroczynną, filantropijną czy wreszcie
diakonijną, towarzyszy chrześcijaństwu od począt-
ku jego istnienia. Pojęcie diakonii, którym określa
się działalność pomocową w kręgach ewangelic-
kich, pochodzi z języka greckiego, w którym słowo
„diakonia” oznacza służenie komuś, pomaganie,
usługę, a także pomoc materialną, zwłaszcza żyw-
nościową1. Na kartach Nowego Testamentu spoty-
kamy postaci diakonów i diakonis, którzy zostali
powołani, aby swoją pracą odciążyć zwiastujących
Boże Słowo (np. Dz 6,1–7). Już więc u zarania
dziejów chrześcijaństwa dostrzegano potrzebę
troski o całego człowieka – zarówno o jego po-
trzeby duchowe, jak i fizyczne. Diakonia jest więc
szeroko rozumianą służbą Kościoła na rzecz ludzi,
wspieraniem ich w różnorakich potrzebach, oka-
zywaniem im zrozumienia i troski. Można rzec, że
życie chrześcijanina cechować powinna postawa
diakonijna charakteryzująca się poszanowaniem
godności bliźniego, otwartością na drugiego czło-
wieka, dostrzeganiem jego potrzeb i podejmowa-
niem trudu niesienia mu pomocy, niezależnie od
okoliczności i nastawienia otoczenia. Taką posta-
wę chrześcijanie odnajdują w Jezusie Chrystusie,
którego życie i nauczanie stanowi dla nich wzór
i przykład do naśladowania.
Reformatorzy wystąpili z propozycjami zmian
w Kościele w określonym momencie jego histo-
rii, dotyczy to również obszaru pracy dobroczyn-
nej. W średniowieczu nastąpił rozwój gospodarki
pieniężnej, a co za tym idzie – rozwój miast, han-
dlu i rzemiosła. Postępowi temu towarzyszył
jednakże wzrost nędzy najuboższych, którzy
1
R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski, Warszawa 1995, s. 1238.
2
M. Banaszak, Historia Kościoła Katolickiego. Tom 2. Średniowiecze, Warszawa 1989, s. 207–209.
3
Tamże, s. 208–209.
144
z różnych względów nie radzili sobie w zmie-
niającej się rzeczywistości. W odpowiedzi na ich
potrzeby pod patronatem możnych i pobożnych
mieszczan powstawały fundacje troszczące się
o podstawowe potrzeby: ubogich, chorych, sierot,
starców oraz pielgrzymów. W miastach tworzono
szpitale i przytułki, a poza nimi odosobnione miej-
sca schronienia dla trędowatych. Obok tej dzia-
łalności świeckiej, jak można byłoby to określić,
nie mniej ważnym nurtem była dobroczynność
organizowana od zarania dziejów chrześcijaństwa
przez Kościół. W XII w. rozwinęła się tzw. devotio
moderna, która w kwestii praktykowania miłości
bliźniego podkreślała obowiązek oraz przywilej jej
okazywania przez chrześcijanina – naśladowcy Je-
zusa Chrystusa. W okresie średniowiecza powstało
wiele świeckich oraz zakonnych zgromadzeń po-
woływanych do pracy dobroczynnej2. Wśród tych
ostatnich wymienić należałoby choćby benedyk-
tynów, cystersów i franciszkanów, na terenie Polski
również joannitów, bożogrobców i zakon szpitalny
Świętego Ducha3.
Tak w ogromnym skrócie i pewnym uproszcze-
niu zagadnienia kształtowała się rzeczywistość
troski o bliźniego przed okresem zapoczątkowania
dzieła Reformacji. Jeśli chodzi o formy działalno-
ści pomocowej, to były one różnorodne, wypra-
cowywane w odpowiedzi na bieżące potrzeby
i kształtowane przez zmieniającą się sytuację
społeczną, polityczną czy gospodarczą. Tym, co
Reformacja wniosła do działalności dobroczynnej
nowego i oryginalnego, była podbudowująca ją
teologia, jasno i konkretnie określająca wzajem-
ną relację uczynków i zbawienia człowieka oraz
motywację jego powinności względem bliźnich.
Miłość bliźniego nie jest – zdaniem Marcina Lu-
tra (1483–1546) – sposobem zaskarbienia sobie
zbawienia i wiecznego życia, jako że cele te osią-
gnąć można jedynie przez wiarę z Bożej łaski. Wy-
razem tego były słynne reformacyjne zasady sola
fide (tylko wiara) i sola gratia (tylko łaska). Same
uczynki nie zapewnią człowiekowi zbawienia, lecz
powinny wypływać z wiary i miłości do Boga i do
ludzi. Jednocześnie jednak wiara martwa, która
nie jest czynna w służbie i miłości, również nie na
wiele się zda. Okazywanie miłości bliźniemu, któ-
rym – zgodnie z odkrywanymi na nowo za sprawą
reformacyjnych tłumaczeń tekstami Pisma Święte-
go – był każdy napotkany człowiek, stanowiło naj-
doskonalszy sposób okazywania miłości samemu
Bogu4.
W praktyce praca dobroczynna w dobie Refor-
macji, także na terenach objętych jej nurtami, była
kontynuacją średniowiecznego modelu „miejskiej
diakonii”5. Zarówno w parafiach i diecezjach Ko-
ścioła katolickiego, jak i w miastach przechodzą-
cych pod jurysdykcję proreformacyjnych książąt
oraz w nowo zakładanych zborach protestanckich
działania na rzecz potrzebujących zazębiały się
z działalnością opiekuńczą magistratów miast.
I tak np. w Zurychu Ulryk Zwingli (1484–1531)
przyjął zasadę prymatu miasta w obszarze troski
o ubogich mieszkańców.
Z kolei Marcin Butzer (1491–1551) opto-
wał za diakonią organizowaną przez Kościół
i za powołaniem urzędu diakona, który przejął-
by obowiązki działalności charytatywnej Rady
4
M. Uglorz, Marcin Luter. Ojciec Reformacji, Bielsko-Biała 1995, s. 143–144.
5
E. Beyreuther, Geschichte der Diakonie und Inneren Mission in der Neuzeit, Berlin 1962, s. 27–29.
6
Tamże.
7
S. Piwko, Jan Kalwin, Warszawa 1995, s. 165.
8
Tamże.
9
E. Beyreuther, dz. cyt., s. 29.
145
Miasta Strasburga. M. Butzer bardzo silnie podkre-
ślał służbę bliźniemu jako jedno z wiodących za-
dań Kościoła Chrystusowego, którego to zadania
nie powinien on przerzucać na innych6. Inaczej
rozwiązywano te kwestie w szesnastowiecznej
Genewie. Tam Rada Miasta posiadała szerokie
kompetencje w dziedzinie decydowania o środ-
kach przeznaczanych na cele diakonijne. Wiązało
się to z zapatrywaniami Jana Kalwina (1509–1564)
na charakter władzy państwowej. Uznawał on
Boskie pochodzenie państwa, więc pomiędzy
państwem a Kościołem nie dochodzi do żadnego
konfliktu. Obie instytucje we właściwy dla siebie
sposób realizują wspólny cel: jako narzędzia Boga
służą Mu do realizacji stwórczego zamysłu ukształ-
towania człowieka na swój obraz i podobieństwo.
Kalwin wyróżniał cztery urzędy kościelne: pastora,
doktora teologii, starszego (seniora) oraz diakona.
Diakoni mają być według niego „niby ręce Boga”,
a ich funkcje znajdują swoje uzasadnienie nie
w racji ekonomicznej czy materialnej, lecz w zako-
rzenionej w wierze miłości bliźniego7. Ich zadania
widział jako „duchowe promieniowanie – ogarnia-
jącej wszystkie cnoty chrześcijańskie – miłości”8.
Inaczej niż w miastach, nowo powstające społecz-
ności i zbory ewangelickie same podejmowały
działania diakonijne, zakładały odpowiadające ich
potrzebom placówki pomocowe, przyjmując do
nich także osoby spoza ich formacji wyznaniowej9.
Podsumowując należy zauważyć, że idea dia-
konii była bardzo silnie zakorzeniona w postula-
tach reformacyjnych, znajdowała bezpośrednie
8 500 lat Reformacji w Polsce
uzasadnienie zarówno w teologii Marcin Lutra, jak
i Jana Kalwina, Ulryka Zwingliego czy Marcina
Butzera.
Podążając za rozwojem inicjatyw diakonijnych
w kolejnych latach, odnotować należy zintensyfi-
kowanie działań także w tej dziedzinie towarzyszą-
ce ożywieniu religijnemu zwanemu pietyzmem, za
którego początek przyjmuje się rok 1675, kiedy to
Filip Jakub Spener (1635–1705) opublikował dzie-
ło Pia desideria. Przedstawił w nim nowatorskie za-
łożenia protestanckiej religijności, która „objawia
się nie tylko w nauce, ale także w praktycznym ży-
ciu i stosunku do Boga. Jej celem jest rozbudzenie
życia duchowego wiernych i pogłębienie religij-
ności”10. Wspomniane „praktyczne życie wiernych”
jest według Filipa Jakuba Spenera polem dla
doświadczania prawdziwej wiary czynnej w mi-
łości. Stało się to impulsem do tworzenia zwłasz-
cza w XVIII w. licznych zakładów charytatywnych
i opiekuńczych. Ich założycielami byli m.in. August
Herman Francke (1663–1727), hrabia Mikołaj von
Zinzendorf (1700–1760) czy Jan Henryk Wichern
(1808–1881). Wcześniej, w XVII-wiecznym Berli-
nie Spener zainicjował działalność domów sierot,
domów dla ludzi starszych, szpitali, zakładów dla
obłąkanych i inwalidów wojennych, które z cza-
sem stawały się wzorem dla podobnych placówek
w innych częściach Niemiec i Europy. Konfronto-
wał głoszone hasła z otaczającą go rzeczywisto-
ścią podkreślając, iż „bieda jest plamą na honorze
naszego chrześcijaństwa”11. Powstające wówczas
dzieła diakonijne, co należy szczególnie podkre-
ślić, nie tylko odpowiadały aktualnym palącym
10
M. Londzin, Ewangelickie dzieło diakonii ma już ponad 155 lat, w: „Kalendarz Ewangelicki 2004”,
2003, s. 128.
11
E. Beyreuther, dz. cyt., s. 32.
12
Tamże.
13
Tamże.
146
potrzebom, ale często wykraczały poza stosowa-
ne wówczas praktyki, były działaniami pionier-
skimi. Za przykład może posłużyć aktywność
wspomnianego wyżej Augusta Hermana Francke,
który w Halle objął pomocą tamtejsze sieroty, dla
których założył najpierw dom, później zaś szkołę,
dając im tym samym szanse na rozwój i zdo-
bycie wykształcenia. Był on również pionierem
w kształceniu kobiet, a w zakładanych przez sie-
bie placówkach upowszechniał higienę i kulturę
zdrowotną. Także i jego dzieła znalazły wkrótce
licznych kontynuatorów12.
Innym niezwykle ważnym przedstawicie-
lem dzieła diakonii jest XIX-wieczny teolog, na-
uczyciel i społecznik Jan Henryk Wichern. Działał
w m.in. Hamburgu, gdzie odwiedzając domy swo-
ich ubogich uczniów, zaobserwował fakt, iż „bieda
materialna idzie często w parze z ubóstwem du-
chowym i walcząc z jednym, nie można zapominać
o tym drugim niebezpieczeństwie”13. Wichernowi
powierzono kierowanie domem opieki dla sie-
rot i dzieci z ubogich środowisk das Rauhe Haus
w Horn pod Hamburgiem. Wkrótce przekształcił tę
placówkę w samowystarczalne niemal miasteczko,
w – jak to określał – „małą chrześcijańską kolonię”.
Obok opieki zapewniał swoim wychowankom
warunki do zdobywania wykształcenia w utwo-
rzonym w tym celu Instytucie Pomocniczym, co
pozwalało im później na odnalezienie się w samo-
dzielnym, dorosłym życiu. Wichern uważany jest
także za twórcę Misji Wewnętrznej (Innere Mission)
i pioniera w organizowaniu jej działań. Jej zadania
realizowane do dnia dzisiejszego koncentrują się
m.in. na pracy wśród ludzi dotkniętych ubóstwem
– zarówno tym materialnym, jak i duchowym14.
W historii rozwoju form pracy diakonijnej nie
sposób pominąć powołania do życia diakonatu
żeńskiego. Bezpośrednią inspiracją dla jego zało-
życieli były tutaj nowotestamentowe postaci dia-
konis Feby czy Tabity, ale z pewnością wzorowali
się oni również na działających od wieków katolic-
kich czy prawosławnych zakonach żeńskich, wśród
których wiele zajmowało się przede wszystkim
pracą dobroczynną. Twórcy XIX-wiecznych diako-
natów żeńskich – Teodor Fliedner (1800–1864, na-
zywany „odnowicielem apostolskiego diakonatu”),
Wilhelm Loehe (1808–1872) czy Fryderyk von
Bodelschwing (1831–1910) – oprócz instytucji
pomocowych zapewniających wsparcie sierotom,
osobom starym i bezdomnym, chorym, w tym
epileptykom oraz niepełnosprawnym – oferowali
także dom, siostrzaną społeczność, pracę i moż-
liwość realizacji wielu kobietom – diakonisom15.
Wokół domów siostrzanych powstawały nie-
mal samowystarczalne miasteczka zaspokajają-
ce potrzeby mieszkańców – sióstr i ich licznych
podopiecznych16.
Dzieła wymienionych wyżej założycieli żeńskich
diakonatów na terenie Niemiec znalazły kontynu-
atorów także na ziemiach polskich. Najbardziej zna-
nymi żeńskimi diakonatami na terenach Polski były:
warszawski, miechowicki i dzięgielowski. Oprócz
nich działały jeszcze inne diakonaty m.in. w: Łodzi,
Wrocławiu i Więcborgu, lecz z uwagi na fakt, iż były
to diakonaty niemieckie, nie przetrwały próby czasu
i nie odegrały znaczącej roli w rozwoju późniejszej
pracy diakonijnej w Polsce17.
Diakonat Warszawski powstał w roku 1878 na
mocy uchwały Ogólnego Zebrania Członków War-
szawskiej Parafii Świętej Trójcy z inicjatywy ks. dr.
Leopolda Otto. Skupione w nim siostry diakonise,
po odpowiednim przeszkoleniu, zatrudnione zo-
stały w charakterze pielęgniarek w warszawskim
Szpitalu Ewangelickim, gdzie służyły jednocześnie
pacjentom wsparciem duszpasterskim18. Po kilku
latach wraz ze wzrostem liczby sióstr i kandyda-
tek, rozszerzyły one swoją działalność pomocową
pracując w Domu – Schronieniu dla Nieuleczalnie
Chorych, Domu dla Umysłowo Niedorozwiniętych
i Upośledzonych Dzieci, Domu Sierot przy ul. Karol-
kowej oraz w Ochronce dla Dzieci przy ul. Żytniej.
Ochronka, przekształcona później w Przedszkole
im. Schoenfeldera, uznana została przez ówczesne
warszawskie władze szkolne za jedną z najlepiej
prowadzonych placówek tego typu w Warszawie19.
W roku 1926 Diakonatowi Warszawskiemu
nadano imię „Tabita”, nawiązując do nowotesta-
mentowej uczennicy Pańskiej z Joppy, zaś w 1930 r.
nastąpiło otwarcie nowo wybudowanego Domu

14
A. Korczago, J.H. Wichern, w: „Kalendarz Ewangelicki 1995”, 1994, s. 136.
15
A. Schoeneich, Krótka historia Kościoła chrześcijańskiego w życiorysach z osobnym działem historii Reformacji
w Polsce dla szkoły i domu, Lublin 1936, s. 243.
16
E. Beyreuther, dz. cyt., s. 59–83.
17
J. Mikołajczak, Starość a religia. Znaczenie religii w życiu mieszkańców Ewangelickich Domów Opieki w Polsce.
Studium pastoralne, niepublikowana praca magisterska, Chrześcijańska Akademia Teologiczna, Warszawa 1998,
s. 15.
18
Szpital Ewangelicki we wspomnieniach sióstr diakonis, w: Jubileusz Parafii Ewangelicko-Augsburskiej Świętej
Trójcy w Warszawie 1581–1781–1981, Warszawa 1980, s. 64–67.
19
Tamże.

147
8 500 lat Reformacji w Polsce

Macierzystego w Skolimowie, nazwanego tak jak
społeczność sióstr – „Tabita”. Tam siostry tabitan-
ki kontynuowały swoją działalność pomocową
wśród sierot i osób starszych, jednocześnie prowa-
dząc pracę w placówkach warszawskich.
Po zakończeniu II wojny światowej liczba sióstr
zmalała, aczkolwiek na nowo organizowano pomoc
ludziom starszym i dzieciom. Na przełomie lat 50.
i 60. XX w. upaństwowiono lub zlikwidowano zakła-
dy prowadzone przez siostry, a następnie decyzją
władz Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego scalo-
no istniejące wówczas diakonaty w jeden z siedzibą
w Dzięgielowie na Śląsku Cieszyńskim. Nieliczne
siostry tabitanki pozostały w Warszawie prowadząc
pracę diakonijną wśród zborowników20.
Na uwagę zasługują również inne działania po-
mocowe prowadzone na przestrzeni wielu wie-
ków przez obydwie warszawskie parafie ewange-
lickie – luterańską i reformowaną. Cechą charak-
terystyczną ich dokonań jest współpraca duchow-
nych i zborowników obydwu parafii.
W warszawskiej Parafii Ewangelicko-Refor-
mowanej, mniej licznej niż luterańska, praca
diakonijna miała charakter mniej formalny,
polegała głównie na niesieniu wsparcia diakonij-
no-duszpasterskiego zborownikom. Członkowie
Kościoła reformowanego angażowali się również
w działania struktur diakonijnych prowadzonych
przez Kościół luterański. Tak było m.in. w przypadku
pracy w Szpitalu Ewangelickim21. Ewangelicy refor-
mowani prowadzili także samodzielną działalność
diakonijną. Przykładem takim może być fundusz
pomocowy na rzecz parafian zwany „funduszem
pomocy dla księży, wdów i sierot” zorganizowany
w 1800 r. przez duchownego parafii warszawskiej
ks. Karola Bogumiła Diehla22.
W roku 1878 Synod Kościoła Ewangelicko-
Reformowanego podjął uchwałę o założeniu
„Przytułku Sierot”, którego poświęcenie i oficjal-
ne otwarcie miało miejsce w roku 1881. Mie-
ścił się on w jednopiętrowym budynku w głębi
posesji przy ul. Leszno 20. Opiekę nad dziećmi
sprawowały siostry diakonise (m.in. s. Aurelia
Scholl czy s. Mary Tosio), a także świeccy wycho-
wawcy – ewangelicy reformowani i luteranie.
W Przytułku, od lat 20. XX w. zwanym sierociń-
cem, znajdowały schronienie sieroty, ale także,
jak miało to miejsce w okresie I wojny świato-
wej, dzieci, których ojcowie walczyli na froncie,
a matki zarabiały na utrzymanie23. Ze wzglę-
du na skromne warunki finansowe sierocińca,
szczególną pieczę nad niektórymi spośród dzie-
ci sprawowali członkowie warszawskiej parafii,
dokładające się do kosztów utrzymania dzieci
i dbając o ich wykształcenie.
Niezwykle ciekawe formy pracy diakonijnej
prowadzone były na przestrzeni wieków również
przez i wśród zborowników warszawskiej Parafii
Ewangelicko-Augsburskiej. W roku 1874 powsta-
ło Stowarzyszenie Pań Opiekunek nad Biednymi
Zboru. Od początku jego działalności liczba wspie-
ranych rodzin dochodziła do 150. Stowarzyszenie

.
20
A. Janowska, Gdzie jesteś, Tabito?, w: Jubileusz Parafii Ewangelicko-Augsburskiej..., s. 130.
21
K. Neugebauer, Rys historyczny Szpitala Ewangelickiego w Warszawie, Warszawa 1931. Podaję za: M. Jersak,
Działalność diakonii Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP, niepublikowana praca licencjacka, Chrześci-
jańska Akademia Teologiczna, Warszawa 2005, s. 13.
22
J. Gryniakow, Ekumeniczne dążenia protestantyzmu polskiego od Traktatu Warszawskiego 1767/1768 do
II wojny światowej, Warszawa 1972, s. 42.
23
A. Sękowska, A. Stahlowa, Sierociniec, „Jednota” 6 (1981), s. 13–15.

148
zajmowało się m.in.: rozdawnictwem węgla,
żywności, odzieży czy opłacaniem czynszu ro-
dzinom, których nie było na to stać. W roku 1904
jako kolejną formę działalności Stowarzyszenia
utworzono Oddział Opieki Specjalnej dla Dzieci,
w którym zajmowano się wychowaniem dzieci
pozbawionych opieki rodziców i dbaniem o ich
edukację poprzez umieszczanie ich w szkołach
zborowych24. W roku 1905 zorganizowano sieć
kuchni pod wspólną nazwą „Posiłek”, w których
posiłki dla osób ubogich przygotowywały Panie
Opiekunki. W okresie międzywojennym istniał
przy Parafii Komitet Opieki nad Biednymi25.
W parafialną pracę diakonijną od lat 20. XX w.
włączały się „Betleemitki”, czyli członkinie związku
młodych dziewcząt warszawskiej Parafii Świętej
Trójcy, do którego należały również młode diakoni-
se. Wśród innych aktywności „Betleemitki” opieko-
wały się samotnymi lub niedołężnymi staruszkami,
odwiedzały ubogie i wielodzietne rodziny, organi-
zowały spotkania świąteczne dla dzieci26.
Inną interesującą inicjatywą pomocową, którą
dziś określilibyśmy jako działalność profilaktycz-
na, było Ewangelicko-Augsburskie Stowarzysze-
nie Opieki nad Dziewicami w Warszawie. Założone
w roku 1899 z inicjatywy pastora zboru warszaw-
skiego ks. Juliusza Burschego, hrabiny Zofii Mi-
kołajewnej Pahlen oraz Marii Włodzimierzównej
von Everth. Jego działalność skierowana była
do panien, pozbawionych opieki rodziny, które
w charakterze bon i nauczycielek przebywały
w Warszawie. Około 100 dziewcząt spotykało
się w niedzielne popołudnia w sali wynajętej
przy Nowym Świecie 17, gdzie wspólnie czytały
i rozważały Biblię, śpiewały, spędzały czas na
rozmowach i robótkach ręcznych. Miejsce to sta-
nowiło także swoiste „biuro pośrednictwa pracy”,
w którym oferowano posady kobietom nowo
przybyłym lub pragnącym zmienić pracę27.
Działalność diakonijną podejmowały także pa-
rafie ewangelickie rozmieszczone w innych czę-
ściach Polski. W Parafii Ewangelicko-Reformowanej
w Zelowie, największej spośród parafii tego Kościoła
w Polsce, w okresie międzywojennym „szczególną
troską (…) otaczano dzieci w ochronkach, często
sieroty, a także wojenne wdowy i ludzi starych”28.
Działało tam założone jeszcze w okresie I wojny
światowej przedszkole nazywane „Ochronką Zelow-
ską”29. Oprócz niego powołano także do życia Koło
Opieki nad Ubogimi, które w 1930 r. przekształco-
no w stowarzyszenie, a z jego inicjatywy w 1933 r.
utworzono dom opieki dla ludzi starych i ubogich.
Pracę diakonijną w zelowskim zborze w latach po-
przedzających wybuch II wojny światowej koordy-
nowała diakonisa Amalia Miller30.

24
I. Ziebe, Koło Pań Opiekunek, w: Jubileusz Parafii Ewangelicko-Augsburskiej..., s. 73.
25
I. Heintze, Parafialne zakłady opiekuńczo-charytatywne i wychowawcze, w: Jubileusz Parafii Ewangelicko-
Augsburskiej..., s. 72.
26
N. Uggla, „Betleemitki”, w: Jubileusz Parafii Ewangelicko-Augsburskiej..., s. 79.
27
Schultz, A. Schoeneich, J. Bursche (red.), Ewangelicko-augsburskie Stowarzyszenie opieki nad dziewicami
w Warszawie, „Zwiastun Ewangeliczny” 6 (1899), s. 175–177.
28
W. Kriegseisen, Zbór ewangelicko-reformowany w Zelowie w latach 1803–1939, Warszawa 1994, s. 21.
29
E. Gruszczyk-Kolczyńska, M. Jelinek, M. Janczyk-Kukieła, Przedszkole Edukacyjne w Domu Zborowym Parafii
Ewangelicko-Reformowanej w Zelowie: historia i ważniejsze problemy, w: Wczoraj, dziś i... Życie, dzieje i teraź-
niejszość braci czeskich w Zelowie, Zelów 1998, s. 169–178.

149
8 500 lat Reformacji w Polsce
W roku 1890 powstał w Miechowicach na Gór-
nym Śląsku Dom Opieki „Ostoja Pokoju”. Został
ufundowany przez ojca Ewy von Thiele-Winckler,
znanej później jako Matka Ewa. Ewa von Thiele-
Winckler, dziedziczka rodu niemieckich magna-
tów, właścicieli kopalń i rozległych majątków,
postanowiła poświęcić się pracy na rzecz ludzi
ubogich, chorych i potrzebujących. W Kaiser-
swerth z rąk odnowiciela ewangelickiego diako-
natu Teodora Fliednera przyjęła czepek diakonisy.
Po powrocie do Miechowic założyła własny dia-
konat. Zgromadzone w nim siostry, zwane często
Siostrami Pokoju, pracowały w rozbudowanych
niebawem do 26 budynków miechowickich
zakładach opiekuńczych, na które składały się
domy dla ludzi starych i chorych, osieroconych
dzieci osób upośledzonych, mieszkania diakonis,
szpitale oraz kościół. Z czasem Siostry Pokoju roz-
poczęły działalność charytatywno-misyjną także
poza Miechowicami – w Europie, Azji i Afryce.
Po II wojnie światowej zakłady miechowickie
podupadły, część budynków na skutek szkód
górniczych musiała zostać zburzona, a część
upaństwowiono, nieliczne zaś zabudowania po-
zostały w rękach Kościoła Ewangelicko-Augsbur-
skiego. W roku 1995 w Miechowicach dokonano
poświęcenia nowo wybudowanego Domu Opie-
ki „Ostoja Pokoju”, który przywołuje na pamięć
o pierwszym domu Matki Ewy.
W Dzięgielowie na Śląsku Cieszyńskim w 1923 r.
powołano do życia Diakonat Żeński „Eben-Ezer”.
Jego założycielem był ks. Karol Kulisz, ówczesny
proboszcz cieszyńskiej Parafii Ewangelicko-Augs-
burskiej, który od 1920 r. prowadził na tym tere-
nie działalność charytatywną. Na podmokłych te-
renach zbudowano zakłady opiekuńcze dla: osób
starych, chorych i dla inwalidów wojennych oraz
30
M. Jersak, dz. cyt., s. 13.
150
dom dziecka dla osieroconych w wyniku wojny
dzieci. Pracę w dzięgielowskich zakładach prowa-
dziły siostry diakonise.
Po II wojnie światowej, podczas której zginął
w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie
ks. Kulisz, siostry zgromadzone wokół swojej
przełożonej Danuty Gerke kontynuowały dzieło
organizując Dom Opieki dla ludzi starych oraz
Dom Dziecka dla ok. 120 wychowanków. Ten
ostatni upaństwowiono w połowie lat 50., a sio-
stry poświęciły się wówczas pracy wśród ludzi
starszych, najpierw w niewielkim domu zwanym
„Szczukówką”, gdzie troszczyły się o ok. 30 miesz-
kańców, zaś po wybudowaniu w 1981 r. nowo-
czesnego Ewangelickiego Domu Opieki „Emaus”
– o ponad 60 osób starszych. Jak zostało to już
wyżej wspomniane, dzięgielowski Diakonat Żeń-
ski „Eben-Ezer” na mocy decyzji władz Kościoła
Ewangelicko-Augsburskiego w latach 50. przy-
jął diakonise z warszawskiej „Tabity” oraz siostry
z Miechowic, pozostając aż do dnia dzisiejszego
jedynym ewangelickim diakonatem żeńskim
w Polsce.
Obecnie działalność diakonijna w Kościołach
Ewangelicko-Augsburskim w RP i Ewagelicko-
Reformowanym w RP prowadzona jest wieloto-
rowo. Na szczeblu ogólnokościelnym funkcjonują
dwie organizacje mające status organizacji po-
żytku publicznego – Diakonia Kościoła Ewan-
gelicko-Augsburskiego w RP i Diakonia Kościoła
Ewangelicko-Reformowanego w RP, działające
w wielu różnych obszarach życia społecznego
Kościołów i kraju, zaangażowane w inicjatywy
ekumeniczne i współpracę międzynarodową.
W obrębie Kościoła luterańskiego istnieją liczne
organizacje i placówki pomocowe działające na
rzecz różnych grup osób potrzebujących, a także
– co należy podkreślić – w obydwu Kościołach,
zwłaszcza w ewangelicko-reformowanym (co
wynika z sytuacji rozproszenia, w której w Polsce
funkcjonuje), prężnie działają parafialne grupy
diakonijne, najlepiej rozpoznające i zaspokajają-
ce potrzeby członków wspólnoty, ale też lokal-
nych społeczności.

Matka Ewa,
(fot. zbiory Parafii Ewangelicko-Augsburskiej
w Bytomiu Miechowicach)

Koło wycieczkowe starszych chłopców z siostrą Amelią

(fot. zbiory Biblioteki Synodu Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP)

151
8 500 lat Reformacji w Polsce

Ewangelicko-Augsburski Dom Opieki Warszawa – Szpital Ewangelicki przy ul. Karmelickiej

„Tabita” w Konstancinie-Jeziornie w 1970 r. (fot. z achiwum Parafii Ewangelicko-Augsburskiej św. Trójcy w Warszawie)
(Zbiory NAC, fot. Grażyna Rutkowska)

Wychowankowie sierocińca w Czapkowie z siostrami, jesień 1933 r.

(fot. zbiory Biblioteki Synodu Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP)

152
9 500 lat Reformacji w Polsce
1. Prereformacja (do 1517 r.)
Polska – kraj leżący w centrum Europy, na skrzy-
żowaniu ważnych szlaków handlowych z południa
na północ i ze wschodu na zachód – już od wcze-
snego średniowiecza była miejscem spotkań róż-
nych kultur. Małżeństwa władców z księżniczka-
mi pochodzącymi z sąsiednich krajów, podró-
że handlowe kupców, peregrynacje duchownych
i rzemieślników w celach zdobywania wykształce-
nia i kwalifikacji zawodowych powodowały, że do
Polski szybko docierały z innych krajów europej-
skich nowe prądy kulturowe, w tym także religijne.
W 1315 r. w Świdnicy po procesie przed trybunałem
Inkwizycji spalono na stosie kilka osób za sprzyja-
nie „herezji”. Straconymi byli prawdopodobnie zwo-
lennicy zapoczątkowanego pod koniec XI w. na po-
łudniu Europy ruchu waldensów – liczne ich grupy
działały także w środkowej Europie. Bardzo szybko
na Śląsk i do Małopolski z sąsiednich Czech (na uni-
wersytecie w Pradze studiowało w tym czasie wielu
Polaków) dotarły idee ruchu husyckiego – zarówno
umiarkowanych utrakwistów, jak i znacznie bardziej
radykalnych taborytów, dołączających do kwestii
reform doktrynalnych także postulaty radykalnych
reform społecznych. Utrakwiści w 1420 r. zapropo-
nowali objęcie tronu czeskiego polskiemu królowi
Władysławowi Jagielle, który jednak tej propozycji
nie przyjął. W latach 1427–1433 husyci wielokrotnie
zapuszczali się na Śląsk (tzw. rajzy), powodując do-
tkliwe zniszczenia wielu miejscowości. Wiele infor-
macji na ten temat zachowało się w kronikach hi-
storycznych (relacja Jana Długosza o domniema-
nym uszkodzeniu przez husytów obrazu Matki Bo-
żej na Jasnej Górze nie została potwierdzona przez
inne źródła). Również w Małopolsce husyci zyskali
wielu zwolenników, rozproszyli się jednak po śmier-
ci ich przywódcy – Spytka z Melsztyna, który zginął
w 1439 r. w bitwie pod Grotnikami.
154
Jednym z najzagorzalszych w Polsce zwolenni-
ków reformy Kościoła powszechnego, według po-
stulatów oxfordzkiego teologa Jana Wiklifa (pod
wpływem jego nauki pozostawał także Jan Hus),
był profesor Akademii Krakowskiej – Jędrzej Gałka
z Dobczyna. Napisana przez niego, prawdopodob-
nie w 1449 r., Pieśń o Wiklefie jest jednym z naj-
starszych zabytków języka polskiego i polskiej mu-
zyki (zachowała się XVI-wieczna kopia tekstu i za-
pisu nutowego). Należy ją uznać za najważniejszy
element prereformacyjnego dziedzictwa kulturo-
wego w naszym kraju.
2. Pierwszy etap Reformacji
Ogłoszone w 1517 r. w Wittenberdze tezy ks.
doktora Marcina Lutra już kilka miesięcy później
znalazły odzew na Śląsku. Wiosną 1518 r. w No-
wym Kościele k. Złotoryi, w kaplicy nieistniejącego
już zamku należącego do rycerskiego rodu Zeidlit-
zów, pierwsze kazanie o treściach reformacyjnych
wygłosił jeden z uczniów Lutra – Melchior Hoff-
mann. W 1523 r. nowy porządek kościelny przyjęła
wrocławska parafia św. Marii Magdaleny ze swo-
im proboszczem – pochodzącym z Norymbergi
doktorem Janem Hessem. Epitafium zmarłego
w 1547 r. Hessa (obecnie w Muzeum Narodowym
we Wrocławiu) jest jednym z najciekawszych za-
bytków wczesnej sztuki i ikonografii luterańskiej
w środkowej Europie. W 1526 r. wrocławscy lute-
ranie przejęli najważniejszą świątynię miasta –
kościół św. Elżbiety (według anegdoty został on...
wygrany w grze hazardowej).
Do końca XVI w. nowy porządek kościelny przy-
jęły wszystkie śląskie księstwa lenne (posiadające
samodzielnych władców), a w księstwach „cesar-
skich” (podlegających bezpośrednio Habsburgom)
ewangelicy stanowili znaczny odsetek miesz-
kańców. Reformacja na Śląsku miała pokojowy

Klępsk koło Sulechowa – XVII-wieczne polichromie o tematyce
biblijnej (fot. Marek J. Battek)
przebieg – nie notowano z tego powodu poważ-
niejszych rozruchów ani demolowania kościołów.
Ewangelicy, przejmując kościoły katolickie, prze-
ważnie nie usuwali dotychczasowego wystroju,
nawet jeśli stał on w sprzeczności z ich doktryną
(np. wizerunki Marii czy świętych). Reformacja na
Śląsku miała charakter czysto luterański (jedynie
książęta legnicko-brzescy na początku XVII w.
przeszli z luteranizmu na kalwinizm, ale ich pod-
dani pozostali luteranami), więc ewentualne po-
zostawienie tych wizerunków nie powodowało
sporów teologicznych. Często zatynkowano jedy-
nie freski na ścianach i sklepieniach kościołów, co
jednak uzasadniano nie tyle względami doktry-
nalnymi, co raczej estetycznymi (tego typu sztuka
religijna uchodziła w tym okresie za przestarzałą).
Do najciekawszych w regionie przykładów
przejęcia świątyń przez zwolenników Reforma-
cji z zachowaniem dotychczasowego, katolic-
kiego wystroju, należą pochodzące z przełomu
epok gotyku i renesansu kościoły św. Krzysztofa
we Wrocławiu oraz w Kluczborku, z tym że ten
155
ostatni został częściowo przebudowany w XVIII w.
(obydwa nadal są siedzibami parafii ewangelicko-
augsburskich). Spośród kościołów drewnianych,
przejętych przez ewangelików, najcenniejszym
zabytkiem jest XVI-wieczny kościół w Klępsku k.
Sulechowa, w którego wnętrzu znajduje się tryp-
tyk pochodzący z czasów przedreformacyjnych,
a na przełomie XVI i XVII w. powstały malowidła
przedstawiające sceny biblijne, początkowo prze-
znaczone dla osób nie potrafiących czytać (tzw.
Biblia pauperum), a później dla tych, których nie
stać było na własny egzemplarz Biblii.
W tym okresie prawie nie budowano nowych
kościołów ewangelickich, ponieważ te przejęte
przez protestantów całkowicie wystarczały na ich
potrzeby. Pierwszą świątynią w regionie, wzniesio-
ną według zasad nowego porządku kościelnego
(w 1618 r.), była kaplica zamkowa w Siedlisku (nie
pełni obecnie funkcji sakralnej) na pograniczu Ślą-
ska, Ziemi Lubuskiej i Wielkopolski. W położonym
niedaleko mieście – Wschowie – zachował się in-
teresujący kościół ewangelicki Żłóbka Chrystusa,
adaptowany w 1604 r. z dwóch domów mieszkal-
nych (obecnie nie używany do celów sakralnych, ale
Wschowa – kościół Żłóbka Chrystusa (fot. Marek J. Battek)
9 500 lat Reformacji w Polsce
Wschowa – kościół Żłóbka Chrystusa
(fot. Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska)
planowane jest udostępnienie go do zwiedzania po
zakończeniu renowacji) oraz jeden z najstarszych
na ziemiach polskich cmentarzy ewangelickich
(założony w 1609 r.) – obecnie lapidarium rzeźby
nagrobnej z XVII, XVIII i XIX w. W wielu świąty-
niach Śląska od okresu Reformacji rozpowszechnił
się zwyczaj fundowania nagrobków i epitafiów
Wschowa – jeden z najstarszych w Polsce cmentarzy
ewangelickich z 1609 r. (fot. Marek J. Battek)
156
Przerzeczyn Zdrój – epitafia ewangelickie z XVII i XVIII w.
(fot. Marek J. Battek)
grobowych, często przedstawiających wybitną
wartość artystyczną (np. manierystyczny nagro-
bek rajcy Henryka Rybischa w kościele św. Elż-
biety we Wrocławiu). Najcenniejsze zespoły
sztuki sepulkralnej z tego okresu zobaczyć można
m.in. w: kościele św. Marii Magdaleny we Wro-
cławiu, kościele św. Mikołaja w Brzegu, kościele
w Przerzeczynie Zdroju czy w kościele w Świnach
k. Bolkowa.
Śląska Reformacja wydała w tym okresie kilka
interesujących osobowości – oprócz wspomnia-
nego już wyżej Jana Hessa wymienić tu należy
Walentego Friedlanda, zwanego Trotzendorfem –
twórcę gimnazjum łacińskiego w Złotoryi (później
przeniesionego do Legnicy). Jego pomnik znajduje
się przed kościołem parafialnym w Złotoryi. Wyjąt-
kową postacią był także Caspar von Schwenckfeld
– autor koncepcji teologicznej nazywanej spirytu-
alizmem. Jego zwolennicy (głównym ośrodkiem
schwenckfeldian były Twardocice k. Złotoryi) od-
rzucali całkowicie „materialną” stronę kultu (na-
bożeństwa, budynki, urzędy i czynności kościelne
Koszalin – kościół ewangelicko-augsburski św. Gertrudy
(fot. Halina Sztrantowicz)
itp.), a zmuszeni do opuszczenia Śląska w epoce
kontrreformacji, wyemigrowali do Ameryki Pół-
nocnej. Ich potomkowie w 1863 r. ufundowali
w Twardocicach skromny pomnik na miejscu do-
mniemanego schwenckfeldiańskiego cmentarza
i miejsca spotkań.
Na Pomorzu pierwsi reformacyjni kaznodzieje
pojawili się już w 1522 r., zaś w latach 1534–1535
luteranizm w całym regionie stał się obowiązującą
konfesją. Podobnie jak na Śląsku, cały proces wpro-
wadzania nowego porządku kościelnego przebie-
gał pokojowo, jednak w odróżnieniu od Śląska,
większość wnętrz pomorskich kościołów została
dostosowana do zasad reformacyjnych – usunię-
to z nich bogaty wystrój. Zresztą Pomorze było re-
gionem znacznie uboższym od Śląska, co odzwier-
ciedlało się także w tym, że bogato wyposażonych
157
Twardocice k. Złotoryi – pomnik przy tzw. Bydlęcej Drodze,
w miejscu dawnych (XVII w.) spotkań schwenkfeldian
(fot. Marek J. Battek)
kościołów było tam i tak relatywnie niewiele. Naj-
cenniejszym protestanckim zabytkiem architektu-
ry na Pomorzu środkowym jest XIV-wieczna gotyc-
ka kaplica św. Gertrudy w Koszalinie – użytkowa-
na przez ewangelików w latach 1534–1945 i po-
nownie od 2000 r. W dużych pomorskich miastach
(m.in. w Gdańsku i Toruniu) niemal całe zamoż-
ne, przeważnie niemieckojęzyczne mieszczaństwo
(czytające publikacje Lutra i innych reformatorów
w oryginale) opowiedziało się za nowym porząd-
kiem kościelnym. Miasta te stały się szybko ośrod-
kami kultury protestanckiej, promieniującymi na
9 500 lat Reformacji w Polsce
Pasym – kościół ewangelicko-augsburski
(fot. Halina Sztrantowicz)
znaczne terytorium. W kościołach w dużych mia-
stach Prus Królewskich (obejmujących dzisiejsze
Pomorze Gdańskie, Żuławy Wiślane, Warmię i zie-
mię chełmińską), podobnie jak na Śląsku, z regu-
ły pozostawiano dotychczasowe elementy wystro-
ju, dodając nowe, np. epitafia nagrobne. Niezwy-
kle cennym przykładem protestanckiej sztuki sa-
kralnej z tego okresu jest obraz „Sąd Ostateczny”
(1603 r.) w kościele św. Jakuba w Toruniu.
Prusy Książęce – to nazwa, którą po sekularyza-
cji i przyjęciu luteranizmu jako konfesji państwo-
wej przyjęło dawne państwo krzyżackie. Ostatni
wielki mistrz zakonu krzyżackiego – Albrecht Ho-
henzollern – stał się pierwszym świeckim władcą
nowego księstwa. Podobnie jak na Pomorzu, także
w Prusach Książęcych z wnętrz kościołów usunię-
to kosztowny wystrój, nie wznoszono natomiast
w tym okresie nowych kościołów, ponieważ te już
istniejące wystarczały na potrzeby wiernych. Naj-
starszymi z nadal użytkowanych przez ewangeli-
ków kościołów na Mazurach są XV-wieczny gotycki
kościół w Pasymiu i nieco późniejszy w Kętrzynie
158
(ten ostatni został przebudowany w XIX w.) Oby-
dwa kościoły w epoce baroku otrzymały nowy
wystrój wnętrza, sporządzony już według zasad
nowego porządku kościelnego. Na pograniczu Prus
Królewskich i Prus Książęcych w II połowie XVI w.
zaczęli się także osiedlać mennonici – uchodźcy
religijni z Flandrii i Fryzji. Jako specjaliści od me-
lioracji i budowy polderów osiedlali się głównie na
terenach podmokłych, które dzięki ich działalno-
ści można było wykorzystać do celów rolniczych.
Największym ich skupiskiem były Żuławy Wiślane,
gdzie pozostawili po sobie wiele elementów kul-
tury materialnej, jednak zachowane pozostałości
ich dziedzictwa pochodzą z późniejszych okresów.
W Wielkopolsce w dużych ośrodkach miejskich
część mieszczaństwa przyjęła luteranizm, zaś część
szlachty i magnatów – kalwinizm. Wśród zwo-
lenników tego ostatniego nurtu ewangelicyzmu
oprócz wielu rodów wielkopolskiej szlachty była
też liczna grupa kupców szkockich, którzy od końca
XVI w. osiedlali się w miastach wielkopolskich,
głównie w Poznaniu. Od 1548 r. w ciągu kilkudzie-
sięciu lat Wielkopolska przyjęła znaczne grupy
uchodźców religijnych z Czech – członków Jednoty
Braterskiej, założonej w 1457 r. przez potomków
dawnych taborytów. Pierwsze ich grupy udały się
do Prus Książęcych (gdzie szybko zasymilowały
się w luterańskiej większości), kolejne osiedlały
się w Wielkopolsce, przyczyniając się do rozwoju
gospodarczego regionu (większość uchodźców
stanowili wykwalifikowani rzemieślnicy). W 1555 r.
na synodzie w Koźminku bracia czescy zawarli unię
z tworzącym się w Polsce Kościołem kalwińskim
(ewangelicko-reformowanym). W wielu miastach
regionu (np. w Szamotułach, Koźminku czy Ostro-
rogu) kościoły parafialne zostały przejęte przez bra-
ci czeskich, w innych bracia wznieśli własne domy
modlitwy, nazywane z języka czeskiego „zborami”.
Nazwa ta, początkowo neutralna, w okresie kontr-
reformacji przybrała jednak wymiar pejoratywny.
Do końca XVI w. w Wielkopolsce założono kilkadzie-
siąt zborów braci czeskich, większość z nich jednak
zakończyła działalność w okresie kontrreformacji.
Akta braci czeskich w Wielkopolsce, zachowane
w Poznaniu w Archiwum Państwowym i w Biblio-
tece Raczyńskich oraz Bibliotece Kórnickiej PAN
(na potrzeby badaczy zdigitalizowane), zostały
w 2015 r. wpisane na Światową Listę Programu
UNESCO „Pamięć Świata”.
Najstarszą parafią ewangelicko-reformowaną
w Polsce, istniejącą nieprzerwanie od końca XVI w.
do dziś, jest parafia w Żychlinie k. Konina – źródła
historyczne podają, że pierwszy kościół został tam
wzniesiony w 1610 r. (obecna klasycystyczna bu-
dowla pochodzi z lat 1821–1822).
Najsłabszy odzew Reformacja miała na Mazow-
szu – książę mazowiecki Janusz wydał w 1525 r.
zakaz konwersji na luteranizm, a mieszczaństwo Oksa k. Jędrzejowa – kościół kalwiński (obecnie kościół rzym-
i szlachta w regionie nie wykazywały większego skokatolicki p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP i św. Mikołaja
zainteresowania nowym porządkiem kościelnym. (fot. domena publiczna © Wikipedia.pl)
Jedynie w Węgrowie na pograniczu Mazowsza był Pińczów – miasto w obecnym województwie
i Podlasia działał prężny zbór kalwiński, a w Sła- świętokrzyskim, gdzie w 1550 r. zwolennicy Refor-
watyczach na południowym Podlasiu – luterań- macji przejęli na swoje potrzeby kościół paulinów.
ski. W Małopolsce i w całym Wielkim Księstwie W 1560 r. pochowano w nim Jana Łaskiego Młod-
Litewskim Reformacja luterańska miała znaczenie szego znanego w całej Europie, najwybitniejszego
marginalne, ponieważ niewiele było w tych regio- przedstawiciela polskiej Reformacji (jego postać
nach wielkich miast, zamieszkiwanych przez za- została uwieczniona na słynnym Pomniku Refor-
możnych, wykształconych, niemieckojęzycznych macji w Genewie). Ciekawy kościół kalwiński za-
mieszczan. Natomiast znaczna część magnatów chował się także w Oksie k. Jędrzejowa. Został on
i średniej szlachty z tych regionów opowiedziała ufundowany przez Mikołaja Reja, który prawdopo-
się za Reformacją nurtu kalwińskiego, postulującą dobnie został tam pochowany. Na Lubelszczyźnie
całkowicie nowy model władzy kościelnej, ogra- najważniejszym ośrodkiem kalwinizmu było mia-
niczający rolę duchownych i zwiększający rolę sto Bełżyce.
świeckich. W wielu miastach i majątkach szlachec- W latach 1562–1565 z polskiego kalwinizmu
kich powstały domy modlitwy. Jednym z najwięk- wyodrębnił się znacznie bardziej radykalny nurt
szych ośrodków kalwinizmu w Polsce II poł. XVI w. braci polskich, potocznie, choć nieprecyzyjnie,

159
9 500 lat Reformacji w Polsce
nazywanych arianami. Bracia polscy mieli swo-
je placówki głównie w północnej Małopolsce,
a największym ośrodkiem tej konfesji stało się
miasteczko Raków k. Kielc. Nie zachował się tam
budynek dawnego domu modlitwy, a jedynie
dawny cmentarz oraz dwa budynki mieszkalne.
Dawny dom modlitwy braci polskich (później za-
mieniony na lamus) można zobaczyć m.in. w Miro-
gonowicach k. Ostrowca Świętokrzyskiego.
O ile zabytków architektury z okresu począt-
ków Reformacji zachowało się w Polsce niewiele,
to procesy reformacyjne wywarły istotny wpływ
na kształtowanie się kultury niematerialnej. Pro-
testantem (najpierw konwertował na luteranizm,
później na kalwinizm) był ojciec polskiej literatu-
ry – Mikołaj Rej. Wśród wielu jego dzieł wymienić
można także te o treści religijnej: „Postyllę” (zbiór
kazań) z 1557 r. oraz „Zwierciadło” z roku 1568.
W Nagłowicach k. Jędrzejowa – miejscowości,
w której spędził znaczną część życia, znajduje się
obecnie jego muzeum biograficzne. Wyraźne sym-
patie protestanckie zdradzał też Jan Kochanowski
(m.in. autor przekładu na język polski Psalmów;
przekład ten od początku był wykorzystywany
w liturgii ewangelickiej), pomimo iż formalnie do
końca życia pozostał katolikiem.
Wielkim protektorem polskich luteran był ksią-
żę Albrecht Hohenzollern, który finansował prze-
kłady na język polski Biblii, pism Lutra oraz ich
druk w Królewcu. Książę Albrecht znany był także
jako autor pieśni kościelnych, z których najwięk-
szą popularność zdobyła sobie „Co Bóg mój chce,
niech stanie się”.
Autorem pierwszego przekładu Nowego Te-
stamentu na język polski (w 1551 r.) był lutera-
nin – Stanisław Murzynowski (w jego rodzinnej
miejscowości – Murzynowie k. Płocka – niedaw-
no odsłonięto jego pomnik). Analogicznie polski
160
ewangelicyzm reformowany (kalwinizm) wspierał
książę Mikołaj Radziwiłł „Czarny” który, podob-
nie jak król Zygmunt August i kilku innych pol-
skich wpływowych magnatów, korespondował
osobiście z Janem Kalwinem. Z jego inicjatywy
w 1563 r. wydane zostało pierwsze w języku pol-
skim tłumaczenie całej Biblii (Starego i Nowego
Testamentu) z języków oryginalnych, nazywane
potocznie „Biblią radziwiłłowską” lub „brzeską”
(wydrukowana została w Brześciu nad Bugiem).
W gronie najwybitniejszych XVI-wiecznych pol-
skich kompozytorów było dwóch wyznawców
kalwinizmu – Cyprian Bazylik i Wacław z Szamotuł.
Ważne miejsce poezji ewangelickiej w świecie
zajmują śląscy pastorzy z początku XVII w. – auto-
rzy do dziś popularnych w całej środkowej Euro-
pie pieśni – ks. Christoph Knoll z Bolesławca (pieśń
„Serdecznie pragnę zgonu”) oraz ks. Valerius Her-
berger ze Wschowy (pieśń „Już z tobą się rozstaję”).
Za jednego z najwybitniejszych poetów niemiec-
kich tego okresu uchodził Martin Opitz (1597–
1639), również pochodzący z Bolesławca, który
ostatnie lata życia spędził w Gdańsku – w Kościele
Mariackim zachowała się jego płyta nagrobna. Na
pograniczu Śląska Cieszyńskiego i Słowacji (stano-
wiącej w tym czasie część Węgier) działał kolejny
pastor – poeta i pieśniarz Jerzy Trzanowski, nazy-
wany „słowiańskim Lutrem”. Jego śpiewnik „Citha-
ra sanctorum”, obejmujący ponad 400 pieśni, po
raz pierwszy wydany został w Lewoczy w 1636 r.
i zdobył sobie ogromną popularność w całej środ-
kowej Europie, w tym także w Polsce.
3. Okres kontrreformacji
Procesy kontrreformacji również w każdym
z regionów Polski przebiegały inaczej. W Małopol-
sce niemal wszystkie zbory zostały zlikwidowane,
protestanckie domy modlitwy przeznaczono do
Świdnica – Kościół Pokoju (fot. Paweł Kaczorowski)
innych celów (np. jako lamusy lub spichlerze),
zaś kościoły zostały odzyskane lub przejęte przez
katolików. Na Mazowszu i Podlasiu jedynym
funkcjonującym ośrodkiem ewangelicyzmu (kal-
winizmu i luteranizmu) pozostał Węgrów, jednak
i tam odebrano ewangelikom kościół parafialny,
lecz zezwolono na budowę kościoła drewniane-
go – pierwsza budowla spłonęła, druga z 1679 r.
istnieje do chwili obecnej. Władze państwowe
niemal w ogóle nie reagowały na rozruchy, tzw.
tumulty, połączone z demolowaniem przez kato-
lików kościołów ewangelickich i znieważaniem
duchownych oraz wiernych tego wyznania. Więk-
szość ewangelików z tych regionów pod presją
władz państwowych i otoczenia wróciła do kato-
licyzmu, nieliczni, którym zależało na pozostaniu
161
przy swojej konfesji, wyemigrowali – głównie do
Prus Książęcych lub do Brandenburgii.
Specyficzna sytuacja wystąpiła na Śląsku – od
wybuchu wojny trzydziestoletniej mieszkańcy byli
poddawani brutalnej rekatolizacji. Ewangelikom
odebrano wszystkie kościoły, usunięto większość
pastorów, a nabożeństwa trzeba było odprawiać
w warunkach konspiracji, w miejscach odlud-
nych, np. w górach. Na Śląsku Cieszyńskim naj-
słynniejszym z tych miejsc był stok góry Równicy
z widocznym z doliny Wisły charakterystycznym
kamieniem – do dziś w sezonie letnim sprawuje
się tam plenerowe nabożeństwa. Inne zidentyfi-
kowane miejsca „leśnych kościołów” to: kamień
na zboczu Bukowej w Wiśle, stół ołtarzowy „Jan”
koło Bielska-Białej, „Spowiedzisko” koło Lesznej
9 500 lat Reformacji w Polsce
Świdnica – Kościół Pokoju (fot. Bożena Pytel)
Górnej, „Kościół Na Łące” na zboczu Wysokiej koło
Jaworza i „Polana do Wiary” na stoku Kościelca koło
Szczyrku. Nabożeństwa odprawiali (także udzielali
chrztów i błogosławili małżeństwa) przybywający
w przebraniu pasterzy duchowni ze Słowacji. Na
Dolnym Śląsku miejscami tajnych nabożeństw
były m.in. skały Niedźwiadki w Górach Wałbrzy-
skich oraz Kotlina Jeleniogórska. Jedynie w księ-
stwie legnicko-brzeskim, rządzonym nadal przez
linię reformowanych Piastów, ewangelicy mogli
praktykować w sposób nieskrępowany.
Pokój westfalski w 1648 r. potwierdził na Ślą-
sku zasadę „cuius regio, eius religio”. Na mocy jego
ustaleń Habsburgowie musieli jednak zgodzić
się na budowę w księstwach „cesarskich” trzech
kościołów ewangelickich – w Głogowie (1652),
Jaworze (1655) i Świdnicy (1657). Zostały one
nazwane „Kościołami Pokoju”. Ich budowa obwa-
rowana została wieloma warunkami, m.in. kościo-
ły musiały stać w odległości strzału armatniego
od murów miejskich, nie mogły być wykonane
z żadnych trwałych materiałów (dopuszczano je-
dynie drewno, glinę i słomę), nie mogły posiadać
162
fundamentów, wież ani dzwonów, a budowa mu-
siała zostać ukończona w ciągu roku od chwili roz-
poczęcia. Autorem projektów architektonicznych
Kościołów Pokoju był architekt wojskowy Albrecht
von Säbisch. Kościół w Głogowie z powodu wady
konstrukcyjnej zawalił się po dwóch latach, został
odbudowany, ale w 1758 r. padł ofiarą pożaru, po
którym już go nie odbudowano (zachowały się
sztychy dokumentujące jego wygląd). Natomiast
pozostałe Kościoły Pokoju przetrwały do naszych
czasów. Nieprzerwanie służą śląskim luteranom.
W 2001 r. wpisane zostały na Światową Listę Dzie-
dzictwa Kulturowego UNESCO, a w 2017 r. – na
ogólnopolską listę Pomników Historii. W świd-
nickim kościele warto zwrócić uwagę na wystrój
wnętrza – ambona (1729) i ołtarz (1752), dzieło
rzeźbiarza Gottfrieda Augusta Hoffmanna, są zna-
komitym przykładem sztuki będącej „w służbie
Reformacji”, używanej także jako narzędzie pole-
miki teologicznej z kontrreformacyjnym katolicy-
zmem. Ołtarz w Kościele Pokoju przedstawiający
chrzest Jezusa oraz postacie Mojżesza, Aarona
(symbolizujące Stary Testament), św. Piotra i św.
Pawła (symbolizujące Nowy Testament) jest od-
powiedzią na znajdujący się w kościele katolickim
św. Stanisława i św. Wacława (obecnie katedra
świdnicka) ołtarz przedstawiający Marię i adoru-
jących ją świętych.
Poddani niepodzielający poglądów religijnych
swoich władców zostali zobligowani do wypro-
wadzenia się z terenu ich księstw – w ten sposób
w popierającym ewangelików księstwie legnic-
ko-brzeskim oraz w przygranicznych regionach
Łużyc i Brandenburgii ewangelicy przejęli wiele
kościołów opuszczonych przez katolików, nadając
im wystrój zgodny ze swoją doktryną (tzw. trój-
dźwięk liturgiczny, czyli ołtarz, ambona i chrzciel-
nica w zasięgu wzroku każdego wiernego) oraz
Pielgrzymka k. Złotoryi – kościół św. Jana Nepomucena
(fot. Marek J. Battek)

umożliwiający zgromadzenie na nabożeństwach

jak największej liczby wiernych (wielopiętrowe em-
pory). Tzw. kościołów ucieczkowych odnotowano
Gierałcice k. Kluczborka – kościół ewangelicko-augsburski
łącznie ponad 100, większość jednak wskutek XIX-
św. Michała Archanioła, ambona (fot. Marek J. Battek)
i XX-wiecznej przebudowy straciła swoją specyfi-
kę. Za najcenniejsze spośród zachowanych do dziś
świątyń tego typu uznać należy kościoły w Krzywej
k. Chojnowa, Kościelcu k. Legnicy oraz w Nowej
Wsi Grodziskiej i Pielgrzymce k. Złotoryi.
Terenem, gdzie w tym czasie bez większych
ograniczeń luteranie mogli budować swoje ko-
ścioły, była także ziemia kluczborska, należąca do
księstwa brzeskiego. W XVII w. wzniesiono tam
kilkanaście drewnianych kościołów – dwa z nich
(w Nasalach i Gierałcicach) nadal są użytkowane
przez ewangelików, w wielu pozostałych zacho-
wały się typowe luterańskie elementy wystroju.
W okresie nieco późniejszym ewangelicy w po-
bliżu granic księstwa legnickiego i Łużyc zaczęli
Pogorzeliska k. Legnicy – kościół graniczny (fot. Marek J. Battek)
również wznosić nowe kościoły, tzw. graniczne,
przeznaczone głównie dla protestantów przyby- wnętrz, zacierający podział na prezbiterium
wających na nabożeństwa z pobliskich księstw i nawę. Również wiele kościołów granicznych
katolickich. Mają one specyficzny, salowy układ w latach późniejszych uległo przebudowie lub

163
9 500 lat Reformacji w Polsce

całkowitej destrukcji (m.in. w 1995 r. spłonął ko-

ściół graniczny w Szlichtyngowej k. Głogowa). Naj-
lepiej zachowane kościoły graniczne znajdują się
m.in. w Pogorzeliskach i Trzmielowie k. Lubina. Sy-
tuacja ewangelików w księstwie legnicko-brzeskim
pogorszyła się jednak znacznie po śmierci w 1675 r.
ostatniego Piasta – księcia Jerzego Wilhelma.
Mauzoleum ostatnich przedstawicieli tego rodu,
wzniesione w latach 1677–1679 przy kościele
św. Jana w Legnicy, jest jednym z najpiękniejszych
zabytków barokowej sztuki sepulkralnej. Zgodnie
z doktryną kalwinizmu, wystrój mauzoleum ma
charakter całkowicie świecki. Protestancką kulturę
niematerialną tego okresu reprezentuje wybitny
poeta Andreas Gryphius (1616–1664), luteranin,
który większość swojego życia spędził w Głogowie.
Położenie śląskich ewangelików uległo nie-
Cieszyn – Kościół Jezusowy (fot. Ewa Żydek)
znacznej poprawie po zawarciu w 1707 r. ugody
w Altranstädt, na mocy której cesarz Józef I Habs- światowej zostały całkowicie zdewastowane,
burg zobowiązał się zwrócić część odebranych a później rozebrane (zachowały się jedynie ich wie-
im wcześniej kościołów i zgodzić się na budowę że), zaś kościoły w Jeleniej Górze, Kamiennej Gó-
sześciu nowych. Trzy z nich powstały przy pół- rze i Miliczu zostały przejęte przez katolików, przy
nocnej granicy regionu – w Kożuchowie, Żaga- czym w Kamiennej Górze i w Miliczu dokonane
niu i Miliczu, trzy wzdłuż granicy południowej przez nowych właścicieli zmiany we wnętrzach za-
– w Jeleniej Górze, Kamiennej Górze i Cieszynie. tarły niemal całkowicie ich ewangelicki charakter.
Każdy z nich był utrzymany w nieco innym stylu, Bardzo ciekawym obiektem, powstałym w la-
najokazalszym z nich był kościół w Jeleniej Górze, tach 1710–1722 w Radomierzycach k. Zgorzelca,
wzorowany na luterańskiej katedrze św. Katarzy- był barokowy pałac (jeden z najpiękniejszych w re-
ny w Sztokholmie, który do chwili obecnej zacho- gionie), który stał się siedzibą fundacji Joachim-
wał znaczną część swojego barokowego wystroju sthal. Fundacja ta prowadziła jedną z nielicznych
wnętrza. w Europie wspólnot ewangelickich kanoniczek
Kościół Jezusowy w Cieszynie był pierwszym – pochodzących z rodzin arystokratycznych lub
na Górnym Śląsku kościołem zbudowanym od szlacheckich kobiet, które z jakichś powodów nie
podstaw jako ewangelicki – na nim wzorowało się chciały lub nie mogły wyjść za mąż. Działała ona
kilka kolejnych kościołów wznoszonych w regio- do 1945 r., później pałac uległ całkowitej dewasta-
nie. Obecnie jest jedynym z wymienionych sześciu cji, obecnie jest w trakcie odbudowy.
kościołów, który nadal jest świątynią luterańską. W Wielkopolsce w I poł. XVII w. znacznie zwięk-
Kościoły w Kożuchowie i Żaganiu po II wojnie szyła się liczebność ewangelików, ponieważ

164
w czasie trwania wojny trzydziestoletniej na tere-
nach przygranicznych osiedliło się wielu ewange-
lickich uchodźców ze Śląska, w większości luteran.
Natomiast liczba zborów braci czeskich uległa –
w porównaniu z XVI w. – znacznemu zmniejszeniu,
nadal jednak odgrywali oni ważną rolę w krajobra-
zie kulturowym regionu. Stolicą polskiej prowin-
cji Jednoty Braci Czeskich od 1620 r. było Leszno.
W muzeum miejskim znaczna część wystawy po-
święcona jest historii tej denominacji (w jej skład
wchodzi m.in. bardzo cenna kolekcja portretów
trumiennych i epitafiów nagrobnych) oraz posta-
ci jednego z jej najwybitniejszych przedstawicie-
li – światowej sławy uczonemu Janowi Amosowi
Komeńskiemu, który mieszkał w Lesznie w latach
1628–1656. Po „potopie” szwedzkim (1655–1660)
większość protestantów została jednak z Wielko-
polski wygnana, a wiele z użytkowanych przez
nich kościołów spalono (niektóre zostały później
odbudowane). W Lesznie zachował się wzniesiony
przez braci czeskich w latach 1652–1654 późno-
gotycki kościół św. Jana (obecnie katolicki), gmach
szkoły (zreformowanego przez Komeńskiego
gimnazjum Lesneum) z początku XVIII w., jeden
z nielicznych wybudowanych w tym okresie w Pol-
sce kościołów luterańskich (1711–1730) projektu Leszno – kościół ewangelicko-reformowany św. Jana (fot. zbiory
Pompeo Ferrariego (obecnie katolicki kościół pw. Biblioteki Synodu Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP)
św. Krzyża) z przylegającym do niego lapidarium
rzeźby nagrobnej z XVII–XIX w. oraz pochodzący mennonitów z Holandii i Fryzji, zwanych lokalnie
z 1899 r. pomnik Jana Amosa Komeńskiego. „Olendrami”. Ich kulturę dokumentuje otwarty
Innymi zabytkami związanymi z kulturą czesko- w 2010 r. skansen w Prusimiu. Zrekonstruowana
braterską w Wielkopolsce są kościoły w Waszko- zagroda olenderska z początku XIX w. znajduje
wie k. Rawicza, Lasocicach k. Leszna i Jędrzycho- się także w Wielkopolskim Parku Etnograficznym
wicach k. Wschowy, gdzie jeszcze w XIX w. sprawo- w Dziekanowicach nad jeziorem Lednickim. Osad-
wano nabożeństwa według liturgii czeskobrater- nictwo olenderskie (często mianem tym określano
skiej (później ewangelicko-reformowanej). także osadników rdzennie niemieckich) występo-
W zachodniej Wielkopolsce (okolice Między- wało również w innych regionach Polski, m.in. na
chodu) w XVII i XVIII w. osiedliły się liczne grupy Ziemi Łódzkiej, jednak tam, gdzie osadnicy nie

165
9 500 lat Reformacji w Polsce
tworzyli dużych, dystansujących się od otoczenia
społeczności, z reguły w ciągu 2–3 pokoleń asy-
milowali się z innymi mieszkającymi w okolicach
protestantami – luteranami lub ewangelikami
reformowanymi.
Na Pomorzu i w Prusach Książęcych, gdzie lu-
teranizm był religią państwową, działania kontr-
reformacyjne w ogóle nie miały miejsca, a kultura
ewangelicka rozwijała się bez ograniczeń. Jedną
z najciekawszych ewangelickich budowli sakral-
nych z tego okresu na zachodnich Mazurach jest
drewniany kościół w Rychnowie k. Ostródy, wznie-
siony w 1714 r. (obecnie rzymskokatolicki). W Pru-
sach Książęcych osiedliło się wielu uchodźców
religijnych z innych regionów Polski, szczególnie
braci polskich. Niestety, prawie żadne ich ślady
kultury materialnej w przestrzeni się nie zachowa-
ły. Spośród kilkunastu osad braci polskich najdłu-
żej, bo aż do 1803 r., przetrwał zbór w Kosinowie
k. Ełku, gdzie można do dziś oglądać jeden z nie-
licznych zachowanych w naszym kraju cmentarzy
braci polskich na tzw. Ariańskiej Górze. Dla lokal-
nej kultury słowińskiej (Kaszubi wyznania ewan-
gelickiego, zamieszkujący rejon na wschód od
Słupska) zasłużył się pastor ze Smołdzina – Michał
Mostnik, któremu przypisuje się przetłumaczenie
w 1643 r. na dialekt słowiński Małego Katechizmu
Marcina Lutra.
Do najciekawszych zabytków protestanckiej
kultury materialnej z tego okresu na Pomorzu
należą: pochodzące z połowy XVII w. 49 obrazów
przedstawiających sceny biblijne, umieszczonych
na stropie kościoła w Smołdzinie, barokowa am-
bona i prospekt organowy w katedrze w Kamie-
niu Pomorskim czy zachowane w kościele św.
Jacka w Słupsku nagrobki księżnej Anny de Croy
(zm. 1660) i jej syna, biskupa kamieńskiego Erne-
sta Bogusława de Croy (zm. 1684).
166
W Gdańsku po 1945 r. wszystkie kościoły zostały
przejęte przez katolików, zachowało się jednak wie-
le XVII i XVIII-wiecznych dzieł sztuki, które pozostały
na swoich dotychczasowych miejscach lub zostały
przekazane do muzeów. Jedną z najwybitniejszych
osobowości XVII-wiecznego Gdańska był astronom
Jan Heweliusz. Jego epitafium znajduje się w ko-
ściele św. Katarzyny, a w ostatnich latach odsłonięto
jego dwa pomniki na gdańskiej Starówce.
Ważnym ośrodkiem kultury protestanckiej
w zrekatolicyzowanej Polsce był dwór szwedzkiej
królewny Anny Wazówny, siostry króla Zygmunta
III Wazy (pozostała przy luteranizmie), do której na-
leżały zamki w Brodnicy i Golubiu. Zmarła w 1625 r.
królewna spoczywa w stanowiącym cenny za-
bytek mauzoleum przy kościele NMP w Toruniu.
Jedynym kościołem ewangelickim, wzniesionym
w tym okresie w regionie, był kościół św. Ducha
w Toruniu, powstały w latach 1754–1756, dzieło
budowniczego Efraima Schrögera (po II wojnie
światowej przejęty przez katolików). W Gdańsku,
Królewcu i w Toruniu działały drukarnie i oficyny
luterańskie wydające dzieła w języku polskim.
W 1620 r. w Toruniu ukazała się Postylla chrze-
ścijańska autorstwa Samuela Dambrowskiego
(potocznie nazywana „Dambrówką”), a w 1632 r.
polscy ewangelicy otrzymali pełny przekład
Starego i Nowego Testamentu, dokonany przez
ewangelika reformowanego Daniela Mikołajew-
skiego na zlecenie synodu w Baranowie (1604), ze
względu na miejsce wydania nazywany potocznie
„Biblią Gdańską”. Aż do II poł. XX w., kiedy ukazało
się kolejne tłumaczenie Pisma Świętego z języków
oryginalnych, był on powszechnie używany przez
polskich ewangelików.
Na Żuławach Wiślanych, na Powiślu i w okolicach
Gdańska aktywną działalność prowadzili w tym
czasie także mennonici, po których pozostały liczne
elementy krajobrazu kulturowego – zabytki tech-
niki związane z melioracją, domy mieszkalne,
kościoły, domy modlitwy i cmentarze (najciekaw-
szy z nich znajduje się w Stogach k. Malborka).
Przez wiele lat były one zapomniane, jednak od
lat 90. XX w. prowadzone są działania na rzecz ich
ocalenia – między innymi otwarta została eks-
pozycja „Żuławski Park Historyczny” w Nowym
Dworze Gdańskim (obejmująca także okoliczne
miejscowości) oraz skansen budownictwa men-
nonicko-olenderskiego w Wielkiej Nieszawce koło
Torunia.

4. Oświecenie, okres zaborów i początek

XX wieku
II połowa XVIII w. przyniosła w całej Europie wy-
raźny przełom w traktowaniu mniejszości wyzna-
niowych. Na Śląsku (z wyjątkiem Cieszyńskiego)
z chwilą włączenia go do królestwa Prus (1742)
ewangelicy uzyskali zrównanie we wszystkich
prawach z katolikami. Król Fryderyk II, aby nie
zrażać do siebie śląskich katolików, nie nakazał
wprawdzie im zwrotu świątyń zabranych wcze-
śniej protestantom, ale pozwolił ewangelikom na
budowę nieograniczonej liczby domów modlitwy
(ze względów kurtuazyjnych nie nazywano ich
kościołami). W ciągu kilkunastu lat powstało ich
w całym regionie ponad 200, w większości były to
budowle prowizoryczne, wykonane z nietrwałych
materiałów. Wiele z nich zostało w następnych kil-
kudziesięciu latach przebudowanych na regularne
budynki kościelne. Ponieważ wiele miejscowo-
ści zamieszkiwali wspólnie ewangelicy i katolicy
(relacje między wyznawcami obydwu konfesji z re-
guły były poprawne), dla krajobrazu kulturowego
Śląska wkrótce charakterystyczny stał się widok
dwóch kościołów w jednej miejscowości – katolic-
kiego i ewangelickiego, niejednokrotnie stojących
Pokój k. Opola – kościół im. Księżnej Zofii (fot. Marek J. Battek)
obok siebie. Ewangelickie kościoły i domy modli-
twy z II poł. XVIII w. były z reguły budowane na
planie kwadratu lub prostokąta i miały salowe
wnętrza. Po II wojnie światowej część z nich zo-
stała przejęta przez katolików (te budowle, np.
w Sobieszowie i Podgórzynie w Kotlinie Jelenio-
górskiej oraz w Mieroszowie i Boguszowie k. Wał-
brzycha, są zazwyczaj w najlepszym stanie), inne
zostały zdewastowane, całkowicie zniszczone lub
przeznaczone na inne cele (np. kina, magazyny).
W ostatnich latach niektóre z nich są odbudo-
wywane przez prywatnych właścicieli, głównie
z przeznaczeniem na ośrodki lokalnej kultury (np.
w Starej Kamienicy k. Jeleniej Góry czy w Rząśni-
ku k. Złotoryi – ten ostatni przeniesiony został do
założenia pałacowego w Łomnicy w Dolinie Bo-
bru). Oprócz prowizorycznych domów modlitwy
wznoszono także regularne kościoły, niekiedy
o dużej wartości artystycznej, np. kościół zamkowy
we Wrocławiu (wybudowany w 1750 r. dla zboru

167
9 500 lat Reformacji w Polsce
Zelów – kościół ewangelicko-reformowany (fot. Ewa Jóźwiak)
ewangelicko-reformowanego, od 1946 r. należący
do parafii ewangelicko-augsburskiej), kościół im.
Księżnej Zofii w Pokoju k. Opola (1765–1775) czy
kościół Zbawiciela w Cieplicach (1774–1779) – na-
dal użytkowane przez parafie luterańskie. Aż sześć
świątyń w regionie, wzniesionych na przełomie
XVIII i XIX w., było dziełem jednego z najwybitniej-
szych środkowoeuropejskich architektów – Carla
Gottharda Langhansa: w Wałbrzychu (ukończony
w 1788 r.), Sycowie (1789), Zagrodnie k. Złotoryi
(1792), Żeliszowie k. Bolesławca (1797), Dzier-
żoniowie (1798) i Rawiczu (1807). Dwa pierwsze
z wymienionych kościołów nadal są użytkowane
przez parafie ewangelicko-augsburskie, kościoły
w Zagrodnie, Dzierżoniowie i Rawiczu zostały po
1945 r. przejęte przez katolików, kościół w Żeli-
szowie uległ drastycznej dewastacji – od niedaw-
na jest jednak odbudowywany przez prywatną
168
Warszawa – kościół ewangelicko-augsburski św. Trójcy
(fot. Halina Sztrantowicz)
fundację z zamiarem otwarcia tam placówki o cha-
rakterze kulturalnym.
W II poł. XVIII w. na Śląsku Pruskim pojawiło
się wielu osadników z różnych rejonów Niemiec
(tzw. kolonizacje fryderycjańskie), z reguły dobrze
wykwalifikowanych rzemieślników, którzy mieli
ożywić gospodarczo wyniszczony wojnami i epi-
demiami region. Niemal wszyscy byli ewangelika-
mi i szybko zintegrowali się z miejscową ludnością.
Wśród kolonistów była też kilkutysięczna grupa
czeskich protestantów z okolic Hradca Kralove,
wygnanych ze swojej ojczyzny. Osiedlili się oni
w rejonie Ziębic (luteranie) i Strzelina (bracia cze-
scy), część z nich w latach późniejszych przeniosła
się na pogranicze śląsko-wielkopolskie (w oko-
lice miasta Bralin), a w 1802 r. część osadników

Kancjonał wschowski (fot. Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska)
z rejonu Bralina przesiedliła się do Zelowa na ziemi
łódzkiej, gdzie kontynuują swoje tradycje naro-
dowościowe do dziś. Czescy luteranie na Śląsku
w ciągu kilku pokoleń zintegrowali się z rdzenny-
mi mieszkańcami Śląska, bracia czescy zachowali
swoją odrębność znacznie dłużej. W tym samym
okresie na Śląsku powstało też kilka osad braci
morawskich (denominacji założonej w Herrnhut
na Górnych Łużycach przez uchodźców religijnych
z Moraw) w: Godnowie k. Bolesławca, Piławie Gór-
nej k. Dzierżoniowa, Nowej Soli oraz Pawłowicz-
kach k. Głubczyc. Wszystkie osady herrnhuckie
miały specyficzny układ urbanistyczny na planie
krzyża, z charakterystycznymi kościołami (tzw.
169
Szczytno (Mazury) – kościół ewangelicko-augsburski
(zbudowany w latach 1717–1719) (fot. Halina Sztrantowicz)
Wielka Sala) i cmentarzami (tzw. Boża Rola) o jed-
nakowych, płaskich, umieszczonych bezpośrednio
na ziemi płytach nagrobnych. Ten układ urbani-
styczny najlepiej zachował się w Piławie Górnej,
pozostałe elementy w większości zostały znisz-
czone po II wojnie światowej, jedynie w Nowej
Soli pozostał mały dom modlitwy, który obecnie
pełni funkcję sali gimnastycznej pobliskiej szkoły.
Dawne cmentarze herrnhuckie zostały po 1945 r.
zamienione w parki lub całkowicie zlikwidowane,
kilka płyt nagrobnych z końca XIX w. zachowało się
tylko w Piławie Górnej.
Na Śląsku Cieszyńskim ewangelicy otrzymali
prawo swobodnego wyznawania swojej konfe-
sji na mocy tzw. patentu tolerancyjnego cesarza
Józefa II z 1781 r. Podobnie jak na Śląsku, który
znalazł się pod panowaniem pruskim, na począt-
ku wznoszono tam zwykle prowizoryczne domy
modlitwy, które dopiero po kilkunastu lub wię-
cej latach przekształcano w regularne budynki
kościelne. Pierwszym w regionie kościołem „to-
lerancyjnym”, tzn. zbudowanym według zasad
wyszczególnionych w patencie, był kościół w Dro-
gomyślu, poświęcony w 1797 r. (za dodatkowym
9 500 lat Reformacji w Polsce
Rańsk (Mazury) – kościół ewangelicko-augsburski (zbudowany
w latach 1815–1827) (fot. Halina Sztrantowicz)
zezwoleniem do kościoła dobudowano wieżę,
czego nie przewidywały warunki patentu).
W Koronie sejm uchwalił równouprawnienie
dysydentów w 1767 r., a w 1781 r. w Warszawie
poświęcono nowo wzniesiony kościół ewangelicki
w kształcie rotundy, projektu Szymona Bogumiła
Zuga, wzorowany na rzymskim Panteonie. W tym
samym roku w Sielcu k. Staszowa wybudowano
– pierwszy w Polsce po długiej przerwie – kościół
ewangelicko-reformowany. Parafia w Sielcu była
głównym ośrodkiem tej konfesji w Małopolsce; zo-
stała zlikwidowana – z braku wystarczającej liczby
wiernych – dopiero w latach 50. XX w. W 1782 r. we
Wschowie wydany został jeden z najcenniejszych
zabytków piśmiennictwa ewangelicko-reformo-
wanego – tzw. Kancjonał Wschowski, zawierający
m.in. cały Psałterz w XVI-wiecznym przekładzie Jana
170
Kochanowskiego oraz polskie przekłady wielu cho-
rałów i pieśni popularnych w krajach ościennych.
Po rozbiorach Polski w każdym z trzech za-
borów sytuacja ewangelików wyglądała inaczej.
W zaborze pruskim ewangelicy byli w pewnym
stopniu uprzywilejowani w stosunku do kato-
lików. W 1817 r. z parafii luterańskich i reformo-
wanych całych Prus utworzono wspólny Kościół
Ewangelicko-Unijny, który otrzymał status Ko-
ścioła państwowego. W latach późniejszych
opracowano kompromisową liturgię i zasady
wystroju kościołów, uwzględniające oczekiwania
obu stron. We wszystkich regionach, gdzie znaj-
dowały się skupiska ewangelików polskojęzycz-
nych (Mazury, Górny Śląsk, środkowe wybrzeże
Bałtyku), równolegle z oficjalną niemieckojęzycz-
ną kulturą religijną rozwijała się również kultura
polska, zwłaszcza piśmiennictwo, m.in. wydawa-
ne wielokrotnie przekłady Biblii Gdańskiej, kan-
cjonały, postylle itp.
Ważnymi postaciami polskiego ewangelicyzmu
na Mazurach w XIX w. byli m.in. pastorzy Krzysz-
tof Celestyn Mrongowiusz i Gustaw Gizewiusz,
a w I poł. XX w. – ludowy poeta Michał Kajka.
W zaborze rosyjskim od początku XIX w. ma-
sowo osiedlali się, zwłaszcza wzdłuż zachodniej
granicy Królestwa Polskiego (od Kalisza po Mła-
wę), koloniści niemieccy, którzy w większości byli
ewangelikami i na ogół nie integrowali się ani
językowo, ani kulturowo z miejscową ludnością.
Wyjątkiem był zbór w Warszawie, który już w po-
łowie XIX w. był całkowicie spolonizowany. Dużym
skupiskiem ewangelików (luteran, reformowa-
nych oraz braci czeskich, którzy poddali się pod ju-
rysdykcję Kościoła Ewangelicko-Reformowanego)
była również Łódź.
W okolicach Łodzi w połowie XIX w. założono
także kilka osad braci morawskich (m.in. Łódź,

Karpacz – ewangelicko-augsburski kościół Wang
(fot. Zbigniew Kulik)
Nowosolna, Pabianice, Zduńska Wola, Lwówek
k. Kutna), ale pozostałości ich dziedzictwa są
obecnie słabo widoczne (m.in. domy modlitwy
w Łodzi, Pabianicach i Zduńskiej Woli – żaden
z nich nie pełni obecnie funkcji sakralnych, dwa
pierwsze są w bardzo złym stanie).
W zaborze austriackim niekatolicy otrzyma-
li pełnię praw publicznych dopiero po Wiośnie
Ludów (1848). Poza Śląskiem Cieszyńskim zbory
luterańskie i reformowane istniały w większości
dużych miast (w Krakowie od 1816 r. ewangeli-
cy użytkują barokowy kościół św. Marcina przy
ul. Grodzkiej, który wcześniej należał do karmeli-
tanek), w niektórych regionach wiejskich istniały
również niewielkie kolonie ewangelickie (m.in.
okolice Bochni i Nowego Sącza).
171
W XIX w. budowa kościołów ewangelickich
w miastach i mniejszych miejscowościach za-
mieszkałych przez ewangelików miała charakter
masowy, jednak tylko nieliczne z wzniesionych
wówczas kościołów przedstawiają większą war-
tość artystyczną. Kilkadziesiąt kościołów na Ślą-
sku, Mazurach i w Wielkopolsce powstało według
projektów najwybitniejszego berlińskiego archi-
tekta początków XIX w. – Karla Friedricha Schin-
kla, jednak tylko dwa z nich – w Mikołajkach na
Mazurach i w Ozimku k. Opola – są nadal użytko-
wane przez luteran. Pozostałe zostały po 1945 r.
przejęte przez katolików, prawosławnych (m.in.
kościoły w Lidzbarku Warmińskim i Ornecie) lub
przeznaczone na inne cele (np. Dobre Miasto –
biblioteka, Bystrzyca Kłodzka – muzeum). Spo-
śród kościołów ewangelickich, powstałych w tym
okresie, do bardziej interesujących pod względem
architektonicznym zaliczyć można klasycystyczne
kościoły w Gdańsku (1819, mennonicki), Żychlinie
k. Konina (1822, ewangelicko-reformowany), Pa-
bianicach (1832, luterański), Jedenastu Tysięcy
Dziewic we Wrocławiu (1823, początkowo ewan-
gelicko-unijny, od 1945 r. – katolicki) oraz kościół
w Wiśle-Centrum (1838, luterański). Niezwykle
ciekawym zabytkiem, masowo do dziś odwie-
dzanym przez turystów, jest drewniany romański
kościół Wang, przeniesiony w latach 40. XIX w.
z południowej Norwegii w Karkonosze (do Kar-
pacza Górnego). Również w późniejszym okresie
(II poł. XIX w. i I poł. XX w.) utrzymywała się sy-
tuacja, w której kościoły wznoszono masowo, ale
tylko nieliczne z nich mogą wzbudzić większe za-
interesowanie pod względem artystycznym (np.
neogotycki kościół ewangelicko-reformowany
w Warszawie z 1866 r. projektu Adolfa Loewe-
go, neogotycki kościół luterański św. Mateusza
i neoklasycystyczny ewangelicko-reformowany
9 500 lat Reformacji w Polsce

w Łodzi, neogotycki kościół ryglowy w Kraplewie

k. Ostródy – obecnie metodystyczny, neobaroko-
we kościoły w Pszczynie i Sopocie).
Na przełomie XIX i XX w. w środkowej Europie
intensywnie zaczęły się rozwijać żeńskie diakona-
ty – ewangelickie wspólnoty kobiet, prowadzące
szpitale, sierocińce i inne placówki typu opiekuń-
czego. Wielki kompleks tego typu obiektów,
o nazwie „Bethanien”, powstał we Wrocławiu przy
dzisiejszej ul. Traugutta – kolejne budynki wzno-
szono sukcesywnie w latach 1850–1913. Druga,
mniejsza placówka („Betlehem”) znajdowała się
przy ul. Sienkiewicza, a trzecia – przy ul. Dyrekcyj-
nej. Placówki te funkcjonowały do 1945 r. W 1860 r.
diakonat (również o nazwie „Bethanien”) założono
w Ząbkowicach Śląskich – funkcjonował on jesz-
cze przez kilka lat po II wojnie światowej. Jeden
z największych w Europie kompleksów dzieł miło-
sierdzia, noszący nazwę „Ostoja Pokoju”, założyła
w 1890 r. w Bytomiu-Miechowicach córka magna-
ta węglowego – Ewa von Thiele-Winckler, nazy-
wana Matką Ewą. Po II wojnie światowej większość
jego obiektów została upaństwowiona, a część
rozebrano z powodu szkód górniczych. Analo-
giczne diakonaty powstały w 1879 r. w Warszawie
Orzeszkowo k. Kwilicza – cmentarz ewangelicko-
reformowany (fot. Marek J. Battek)
Kalisz – Luterska Górka, cmentarz ewangelicko-augsburski
(fot. Ewa Jóźwiak)
(„Tabita”, po II wojnie światowej przeniesiona do
podwarszawskiego Skolimowa), w 1892 r. w Cie-
szynie, w 1905 r. w Bielsku (obecnie siedziba pro-
kuratury) oraz w 1923 r. w Dzięgielowie k. Cieszyna
(„Eben-Ezer” funkcjonujący do dziś).
W XIX w. założono także wiele cmentarzy
ewangelickich, niejednokrotnie przedstawiają-
cych dużą wartość z historycznego (a niekiedy
także artystycznego) punktu widzenia. Warto tu
wymienić przede wszystkim powstały pod ko-
niec XVIII w. cmentarz kalwiński w Orzeszkowie
k. Kwilcza (zachodnia Wielkopolska), uporząd-
kowany w latach 80. XX w. przez lokalnych kra-
joznawców. Drugą cenną kalwińską nekropolią
z tego samego okresu jest cmentarz w Żychlinie
k. Konina. Natomiast w miejscu dawnego cmen-
tarza przy kościele (przeniesionego poza obręb
miejscowości) w latach 1985–1991 powstało
w Żychlinie lapidarium sztuki cmentarnej, w któ-
rym umieszczane są nagrobki uratowane ze zli-
kwidowanych cmentarzy ewangelickich z całej
Polski (Kuców, Łagiewniki Kościelne, Sielec, Sko-
ki, Tabor, Wielkanoc). Innymi cennymi i dobrze

172
Żychlin k. Konina – Lapidarium przy kościele ewangelicko-
reformowanym (fot. zbiory Biblioteki Synodu Kościoła Ewan-
gelicko-Reformowanego w RP)
zachowanymi zabytkami ewangelickiej sztuki
sepulkralnej są: cmentarz ewangelicko-augsbur-
ski w Kaliszu (powstał przed 1689 r., ale większość
znajdujących się tam nagrobków o wysokiej war-
tości artystycznej pochodzi z XIX w.), założone
w I poł. XIX w. cmentarze ewangelicko-augsbur-
ski (ul. Młynarska) i ewangelicko-reformowany
(ul. Żytnia) w Warszawie, nieco późniejsze cmen-
tarze w Łodzi (ul. Ogrodowa), Turku, Żdżarach
k. Konina oraz tzw. stary cmentarz ewangelic-
ki w Bielsku. Bardzo ciekawy wiejski cmentarz
ewangelicki z XIX i XX w. zachował się także
w Klukach k. Smołdzina na środkowym Pomo-
rzu (we wsi znajduje się skansen budownictwa
słowińskiego). Spośród współcześnie czynnych
cmentarzy ewangelickich w Polsce – oprócz
wymienionych wyżej – warto zwrócić uwagę
na cmentarze w: Cieszynie, Katowicach (przy
ul. Francuskiej), Bielsku-Białej (obydwie części
miasta mają własne cmentarze) oraz Wiśle, zwa-
ny „cmentarzem na Groniczku”.
Na Śląsku Pruskim w XIX w. jeszcze bardzo wielu
ewangelików używało na co dzień języka polskie-
go i w tym też języku domagali się nabożeństw
i innych czynności kościelnych. Wielu niemieckich
173
Żychlin k. Konina – kościół ewangelicko-reformowany
(fot. zbiory Biblioteki Synodu Kościoła Ewangelicko-Reformo-
wanego w RP)
duchownych (także pełniących wyższe funkcje ko-
ścielne) rozumiało te dążenia i wspierało swoich
podopiecznych we wcielaniu ich w życie. W okoli-
cach Byczyny – małego miasteczka na północnych
krańcach Śląska Opolskiego – służbę pastorską
sprawowało kolejno kilku przedstawicieli rodziny
Köllingów, którzy w tym celu nauczyli się języka
polskiego. Jeden z nich, Herman, pozostawił wspo-
mnienia Prośliccy albo jak Pan Wilhelm Kölling byli
11 lat pasterzem w Proślicach, Mieczowej a na Bro-
nach, zawierające bardzo ciekawą relację odnośnie
„mowy proślickiej”, którą posługiwała się miejscowa
ludność. W Międzyborzu, małym miasteczku przy
granicy Dolnego Śląska i Wielkopolski, w II poł.
XIX w. kolejno dwaj duchowni – najpierw spo-
lonizowany Niemiec Robert Fiedler, a następnie
9 500 lat Reformacji w Polsce

baptyści. Największymi ich skupiskami były Śląsk

Cieszyński, Podlasie oraz Kresy (zwłaszcza Wołyń),
skomplikowana historia spowodowała jednak,
że ślady działalności tych zborów w przestrzeni
prawie nie istnieją. Wyjątkiem jest Łódź, gdzie
zachował się budynek zborowy przy ul. Nawrot,
wzniesiony w 1882 r. (w okresie socjalizmu użytko-
wany przez Milicję Obywatelską, później odzyska-
ny i częściowo przebudowany), oraz dawny szpital
baptystycznych sióstr diakonis „Betlehem” z roku
1905 (ul. Skłodowskiej-Curie). Ruch zielonoświąt-
kowy pojawił się na terenie Polski na początku
XX w. i przyniósł spory odzew – w latach 30.
w Gdańsku Wrzeszczu (ul. Podlesie) funkcjo-
nował Instytut Biblijny, kształcący duchow-
nych tej konfesji na potrzeby całej Europy
Środkowo-Wschodniej.

5. Sytuacja po 1945 r.
Po zakończeniu II wojny światowej polscy pro-
Warszawa – cmentarz ewangelicko-augsburski
testanci, zwłaszcza luteranie (stereotypowo utoż-
(fot. Halina Sztrantowicz)
samiani ze znienawidzonymi Niemcami), znaleźli
pochodzący ze Śląska Cieszyńskiego Jerzy Badura się w trudnej sytuacji. Niemal cała ludność nie-
– również kultywowali język polski w działalno- miecka (częściowo także czeska) została brutalnie
ści kościelnej, między innymi ten ostatni w latach
1884–1891 wydawał polską gazetę ewangelicką
„Nowiny Szląskie”. W tym samym czasie na Śląsku
Cieszyńskim działał Jan Kubisz, znany głównie jako
autor polskiego przekładu bardzo popularnej w ca-
łej środkowej Europie pieśni „Ojcowski dom” (napi-
sanej przez czeskiego poetę L. B. Kašpara), hymnu
Śląska Cieszyńskiego „Płyniesz Olzo po dolinach”
oraz wspomnień „Pamiętnik starego nauczyciela”,
opisujących sytuację etniczną i wyznaniową na Ślą-
sku Cieszyńskim na przełomie XIX i XX w.
W II poł. XIX w. na terenach ziem polskich zaczę-
ły działać także pierwsze denominacje o charakte- Sarkofag księżnej Zofii Katarzyny
rze ewangelikalnym, większość z nich stanowili (fot. Marek J. Battek)

174
Rańsk (Mazury) – kościół ewangelicko-augsburski (fot. Halina Sztrantowicz)

zmuszona do opuszczenia Polski lub (w przypad-

ku udokumentowania więzi osobistych z Polską)
przesiedlona na Ziemie Zachodnie i Północne.
Wielu z nich opuściło swoje rodzinne domy jeszcze
przed nadejściem frontu. Na terenach zasiedla-
nych od nowa (Śląsk, Pomorze, Warmia i Mazury)
większość kościołów ewangelickich została zajęta
przez katolików lub prawosławnych, którzy nie-
mal zawsze nadawali tym kościołom nowy wy-
strój, nieuwzględniający w najmniejszym choćby
stopniu dotychczasowego charakteru świątyni.
Budynki kościelne nieprzejęte przez inne wyzna-
nia do celów sakralnych zwykle szybko niszczały,
niekiedy były rozbierane lub przeznaczane do in-
nych celów (urządzano w nich np.: muzea, kina, Bełchatów – kościół ewangelicko-reformowany
domy kultury, hale sportowe, magazyny itp.). (fot. zbiory Biblioteki Synodu Kościoła Ewangelicko-Reformowa-
nego w RP)

175
9 500 lat Reformacji w Polsce
Budynki szkół, szpitali czy sierocińców ewangelic-
kich zostały w całości przejęte przez państwo, Ko-
ściołom mniejszościowym pozostawiono jedynie
niewielkie domy opieki, przeznaczone dla potrze-
bujących pomocy wyznawców. Wiele kościołów
i cmentarzy przez wiele lat po wojnie było ofiarami
aktów szabru lub wandalizmu – przybysze rozła-
dowywali w ten sposób swoje frustracje związane
z przesiedleniami. Przekonani o tymczasowości
miejsca swojego nowego pobytu nie identyfiko-
wali się z nim i nie byli zainteresowani zachowa-
niem niczego, co przypominało o „niemieckiej”
przeszłości tych ziem; istotną rolę odgrywała też
Nidzica (Mazury) – kościół ewangelicko-augsburski św. Krzyża
(fot. Halina Sztrantowicz)
176
chęć odwetu na Niemcach. Władze państwowe
odnosiły się do tych działań z aprobatą, ponieważ
niszczenie dotychczasowego dziedzictwa wpisy-
wało się w propagandę o „powrocie odwiecznych
ziem piastowskich do Macierzy”. Zgodnie z zało-
żeniami państwa socjalistycznego, jego ludność
miała stanowić monolit narodowościowo-świa-
topoglądowy, w którym nie było miejsca dla ja-
kichkolwiek mniejszości etnicznych i religijnych.
Ewangelicy mieli stać się niewidoczni – większość
z nich była tak zastraszona, że starannie ukrywała
swoją przynależność wyznaniową przed otocze-
niem. Jedynie na Śląsku Cieszyńskim, gdzie ewan-
gelicy stanowią znaczny procent mieszkańców,
Kościół Ewangelicko-Augsburski prowadził dzia-
łalność w sposób bardziej widoczny.
W 1983 r. w kościele w Mikołajkach na Mazu-
rach ówczesny proboszcz – ks. Władysław Pilch-Pil-
chowski – założył Muzeum Reformacji (większość
eksponatów pochodziła z jego prywatnej kolekcji).
Drugie muzeum protestantyzmu w Polsce otwar-
to w 2009 r. w Kościele Jezusowym w Cieszynie –
w jego skład weszła także biblioteka im. Bogumiła
Rudolfa Tschammera – XVIII-wiecznego prawnika
i działacza ewangelickiego, który w testamencie
ofiarował swoje zbiory cieszyńskiej parafii. Trzecie
muzeum protestantyzmu znajduje się na emporze
i poddaszu kościoła ewangelicko-reformowane-
go w Zelowie. Poświęcone jest ono historii braci
czeskich od czasu ich osiedlenia się w tej miejsco-
wości, czyli od pierwszych lat XIX w. Cenne zbiory
śląskiej sztuki protestanckiej (w tym kilkanaście
barokowych sarkofagów książąt brzeskich, prze-
niesionych w okresie powojennym z kaplicy zam-
kowej, która wcześniej pełniła funkcję mauzoleum)
posiada również Muzeum Zamkowe w Brzegu.
Ciekawym przykładem ewangelickiego budow-
nictwa religijnego stała się kaplica w Bażanowicach

Jawor – ewangelicko-augsburski Kościół Pokoju
(fot. Paweł Kaczorowski)
k. Cieszyna, zbudowana na przełomie lat 70. i 80.
XX w. na planie róży Lutra. Dopiero pod koniec lat
80. i 90 XX w., kiedy w całej Polsce nastąpił dyna-
miczny rozwój budownictwa sakralnego, również
kościoły mniejszościowe zaczęły wznosić własne
kościoły, kaplice i budynki zborowe. Do najciekaw-
szych w skali kraju, niedawno powstałych ewange-
lickich obiektów sakralnych zaliczyć można m.in.:
kościół ewangelicko-augsburski w Hołdunowie
k. Mysłowic, dom gościnny im. Dietricha Bon-
hoeffera przy parafii ewangelicko-augsburskiej
177
w Szczecinie czy kościół i kompleks parafii ewan-
gelicko-reformowanej w Bełchatowie. Nowy ko-
ściół ewangelicko-reformowany wzniesiono też
w Kleszczowie, przenosząc do niego wyposażenie
z XIX-wiecznego kościoła w pobliskim Kucowie
(wieś została pochłonięta przez odkrywkę kopalni
węgla brunatnego w Bełchatowie). Spośród dzie-
dzictwa kultury niematerialnej warto w tym miej-
scu wspomnieć o dwóch znanych XX-wiecznych
kompozytorach – ewangelikach pochodzących ze
Śląska Cieszyńskiego – Janie Gawlasie i Stanisławie
Hadynie (założycielu zespołu pieśni i tańca „Śląsk”),
Henryku Tomaszewskim – tancerzu, mimie i reżyse-
rze, twórcy światowej sławy wrocławskiego Teatru
Pantomimy oraz o cenionym pisarzu Jerzym Pilchu.
Transformacja ustrojowa umożliwiła Kościo-
łom mniejszościowym rozbudowanie działal-
ności oświatowej i diakonijnej, które stanowią
istotny element ich funkcjonowania (wszystkie te
placówki są otwarte dla każdego potrzebującego,
bez względu na jego przynależność wyznanio-
wą i światopogląd). W wielu miastach powstały
szkoły i przedszkola ewangelickie – największym
w skali krajowej kompleksem szkolnym jest Cen-
trum Diakonii i Ewangelizacji im. Marcina Lu-
tra we Wrocławiu przy ul. Wejherowskiej, które
prowadzi m.in. szkoły dla młodzieży z różnymi
typami niepełnosprawności. Wyjątkową placów-
ką jest Przedszkole Edukacyjne, działające przy
parafii Kościoła Ewangelicko-Reformowanego
w Zelowie, które prowadzi kilka oryginalnych
programów autorskich w zakresie edukacji regio-
nalnej (m.in. zajęcia z języka i kultury czeskiej),
ekologicznej i profilaktyki zdrowotnej.
Zwiększyła się także liczba domów opieki
– stacjonarnych i typu dziennego – które przyj-
mują pensjonariuszy bez względu na wyznanie.
Przemiany polityczne wpłynęły też na zmianę
9 500 lat Reformacji w Polsce

w postrzeganiu przeszłości znacznej części ziem i odtwarzane, często przez lokalnych krajoznaw-
należących obecnie do Polski, a zachowane dzie- ców – staje się cenną wartością przypominającą
dzictwo kulturowe protestantyzmu – po wie- o latach minionych.
lu latach zaniedbań z poświęceniem ratowane

Wrocław – kościół św. Krzysztofa, siedziba parafii ewangelicko-augsburskiej

(fot. Marek J. Battek)
Wrocław – kościół Opatrzności Bożej, siedziba
parafii ewangelicko-augsburskiej
– wzniesiony w 1750 r. (fot. Marek J. Battek)

Piława Górna koło Dzierżoniowa – założenie dawnej osady braci morawskich

(fot. Marek J. Battek)
Warszawa – kościół ewangelicko-reformo-
wany (fot. Ewa Jóźwiak)

178
10
Grunt dla XVI-wiecznej Reformacji przygo-
towały średniowieczne ruchy kontestatorskie.
Zeświecczenie Kościoła zaprzeczało fundamen-
talnym wartościom chrześcijaństwa. Reformy
papieża Grzegorza VII dyscyplinowały kler, roz-
luźniały jego zależność od władzy świeckiej
i zarazem podnosiły jego znaczenie, lecz nie
ograniczały jego żądzy bogactw i władzy. Dicta-
tus papae – dokument z 1075 r. głosił w 27 twier-
dzeniach, że „tylko sam biskup rzymski może być
prawnie nazywany biskupem powszechnym”,
„papieża stopy całować mają wszyscy książęta”
i że „Kościół rzymski nigdy nie pobłądził i po wsze
czasy – wedle świadectwa Pisma Świętego –
w żaden błąd nie popadnie”. Ostatnie twierdze-
nie miało charakter polityczny – papież „może
poddanych zwalniać od wierności bezecnym”.
Dalej poszedł papież Bonifacy VIII, który na koń-
cu bulli Unam sanctam (1302) napisał: „oznajmia-
my, twierdzimy, określamy i ogłaszamy, że posłu-
szeństwo każdej istoty ludzkiej biskupowi rzym-
skiemu jest konieczne dla osiągnięcia zbawienia”.
Lecz przytoczone twierdzenia i wołania o życie
w pokorze i ubóstwie traciły wiarygodność
w świetle codziennych praktyk; dla wielu ze-
świecczenie papieży, kurii rzymskiej i w ogóle
duchowieństwa było jaskrawym zaprzeczeniem
przykładu Chrystusa, a papieże i biskupi zaczęli
zachowywać się jak władcy świeccy. Reakcją na
to stawały się ruchy wspólnot wzorujących się
na pierwszych chrześcijanach. Jedną z takich
grup założył ok. 1170 r. w Lyonie bogaty kupiec
Piotr Valdo, który rozdał biednym swój majątek.
1
M. Lambert, Herezje średniowieczne, Gdańsk-Warszawa 2002, s. 113.
2
Tamże, s. 211.
3
Wiklif nie był pierwszy. Np. Klaudiusz, biskup Turynu w l. 814–820, nakazał usunięcie obrazów z kościołów swojej
diecezji i odrzucał kult świętych.
180
500 lat Reformacji w Polsce
Początkowa akceptacja władzy kościelnej dla
działań grupy rychło zmieniła się w potępienie
(1184), gdy okazało się, że waldensi odrzucili
używanie szat liturgicznych, dzwonów, kult obra-
zów i relikwii, nie składali przysiąg, nie uznawali
istnienia czyśćca. Valdo zachęcał do tłumaczenia
Ewangelii na języki narodowe, aby mogła się stać
rzeczywistym drogowskazem dla chrześcijan.
Biskup Metzu skarżył się w 1199 r. do Innocente-
go III na świeckich, którzy zlecili przekład Biblii na
język rodzimy1.
Pomimo prześladowań waldensi trwali w nie-
dostępnych częściach Alp do XVI w. i doczekali
się wsparcia od Reformacji szwajcarskiej, a nawet
od królów angielskich. Chiesa evangelica valdese,
licząca około 30 tys. wyznawców we Włoszech
i 20 tys. włoskich emigrantów w Urugwaju, nale-
ży do Światowej Wspólnoty Kościołów Reformo-
wanych z siedzibą w Genewie jako jej najdawniej
powstały – bo blisko 850 lat temu – członek.
Wędrowni kaznodzieje waldensów przeniknę-
li w Alpy austriackie, następnie z osadnictwem
niemieckim waldyzm dotarł do Czech i dalej na
wschód2. W Czechach ludowa ewangelizacja wal-
densów spotkała się z akademickimi lekturami
pism Jana Wiklifa. Wiklif (1328?–1384), profesor
teologii na uniwersytecie w Oksfordzie, dowodził,
że papiestwo nie ma racji bytu, ganił kult relikwii
i umieszczanie obrazów w kościołach3, odrzucał
koncepcję transsubstancjacji i spowiedź uszną;
komunia jest tylko według niego posiłkiem upa-
miętniającym Ostatnią Wieczerzę. Będąc zwo-
lennikiem augustyńskiej nauki o predestynacji
uznawał, że prawdziwy Kościół Chrystusa jest
niewidzialny i złożony z „predysponowanych”, na-
tomiast ówczesny Kościół instytucjonalny uznał
za „synagogę szatana”. Mnichów z zakonów że-
braczych nazywał faryzeuszami. Przez 20 lat ze-
spół tłumaczy pod jego kierunkiem, przekładał
Biblię, jedyne – jak głosił – źródło Objawienia,
z Wulgaty na język angielski, odrzuciwszy księgi
apokryficzne. W jednym ze swych kazań nazwał
papieża „przeklętym wyzyskiwaczem i antychry-
stem”, gdyż popierał opór króla Edwarda III w spo-
rze z papieżem Urbanem V o 1 000 marek corocz-
nej daniny. Swoje stanowisko przedstawił w trak-
tatach o władzy kościelnej, o władzy świeckiej
oraz o urzędzie królewskim. Ciesząc się ochroną
królewską nie odniósł szkody, gdy papież Grze-
gorz XI potępił jego nauczanie w 1377 r. Wpraw-
dzie potępiony przez synod londyński w 1382 r.
musiał opuścić Oksford i udać się do wiejskiej pa-
rafii, ale dożył w niej do naturalnej śmierci 31 XII
1384 r.
O wielkim zainteresowaniu pismami Wiklifa
w Czechach niechaj świadczy fakt, że ok. 200 jego
kodeksów rękopiśmiennych spłonęło 16 VII 1410 r.
w Pradze z rozkazu arcybiskupa Zbynka. Część jed-
nak ocalała.
Jeszcze przed Husem różni księża w Pradze byli
przeciwni adoracji obrazów, za co zostali postawie-
ni przed sądem arcybiskupa praskiego w 1389 r.
Zestawienie ikonoklazmu czeskiego i wczesnore-
formacyjnego pozwala stwierdzić znaczne podo-
bieństwa argumentacji. Wierności naukom biblij-
nym domagali się Jan Wiklif i Jan Hus, który w trak-
tacie De ecclesia uznawał Pismo Święte za jedyne
4
P. Kras, Polscy duchowni w husyckich Czechach, w: Polacy w Czechach, Czesi w Polsce, Lublin 2004, s. 173–192.
5
P. Kras, Husyci w piętnastowiecznej Polsce, Lublin 1998, s. 69, 82.
181
źródło wiary. W tym samym traktacie Hus okre-
ślił Kościół jako communio praedestinatorum, czy-
li wspólnotę wybranych (do zbawienia).
Podczas walk z husytami w Europie ogłoszono
blokadę handlową Czech, lecz z Polski dostarcza-
no wiele towarów potrzebnych do prowadzenia
wojny, jak ołów, broń, konie. Nie mniej ważne było
zaspokajanie duchowych potrzeb sąsiadów, szli
więc z Polski do Czech duchowni i dla Kościoła
utrakwistycznego, i dla rzymskokatolickiego, nie-
którzy kierowali się do taborytów4 i brali udział
w paleniu obrazów religijnych. Po męczeńskiej
śmierci Husa na stosie jego zwolennicy podzielili
się na kilka grup. Radykalni i bojowi taboryci przez
lata odnosili zwycięstwa nad zbrojnymi ekspe-
dycjami wysyłanymi na Czechów. Pojednawczy
utrakwiści byli usatysfakcjonowani komunią pod
dwiema postaciami i za to ustępstwo pozostawa-
li w łączności z Rzymem. Najtrwalsza okazała się
orientacja czeskobraterska, która w następnych
wiekach wywarła znaczący wpływ na proces refor-
macyjny w Polsce.
Władze kościelne starały się „ograniczać
i kontrolować obieg książki, traktując podejrz-
liwie każdy przypadek posiadania tekstów pi-
sanych przez ludzi świeckich. Kościół starał się
ograniczyć dostęp do Pisma Świętego […],
a wszelkie próby przekładu Pisma Świętego na
języki narodowe napotykały w średniowieczu
na silny opór władz kościelnych. […] Szczegól-
ne obawy budziła możliwość udostępnienia
świeckim pism teologicznych w języku polskim,
a polskiego przekładu Pisma Świętego”5. Po-
mimo zakazów u Stanisława z Pakości, rektora
10 500 lat Reformacji w Polsce

tamtejszej szkoły, znaleziono podczas rewizji literą, wymyślony przez Husa w jego łacińskim
w 1455 r. trzy książki napisane in vulgari, wśród traktacie o czeskiej ortografii. Pominięty przez no-
nich Nowy Testament po polsku6. Możliwe, że woczesnych Czechów, przez Polaków stosowa-
kierownik szkoły odziedziczył polski Nowy Te- ny jest od XV w. bez świadomości, że pochodzi
stament, po tamtejszym duchownym, którego od Husa.
wcześniej oskarżono o husyckie poglądy.
Ostatnie w Polsce spalenie na stosie husyty Luteranie
odbyło się we wrześniu 1499 r. Ofiarą był wika-
ry Adam z Radziejowa. Stosunkowo wielu księży
bo 767, podejrzewano o husytyzm, byli to jednak
duchowni na niskich stanowiskach wikarych
i proboszczów, także paru mnichów. Najwyższy
godnością był Jędrzej Gałka z Dobczyna, kanonik
u św. Floriana w Krakowie, magister i wykładowca
w Akademii Krakowskiej. Zagrożony uwięzieniem
i śledztwem, po którym niezawodnie zginąłby na
stosie, uciekł na Śląsk, gdzie „wiosną albo latem
1449 r.”8 napisał (w Głogówku?) polski wiersz dla
angielskiego reformatora Jana Wiklifa, z które-
go nauk czerpał husytyzm. Jednocześnie wiersz
atakował świecką władzę papieży. Silvio Picco-
lomini (późniejszy Pius II) spotkał go w Taborze
w 1451 r. i zaliczył do czołowych teologów tabo-
ryckich. Pozornie husytyzm w Polsce został wytę-
piony, lecz niejeden zastraszony zwolennik husy-
tów nadal myślał po swojemu. Nowy impuls re-
formacyjny, jaki przyszedł z Niemiec dwadzieścia
lat później, doznał wsparcia od skrytych zwolen-
ników husytyzmu, którzy w zmienionej sytuacji
ośmielili się ujawnić i stanąć po stronie zwolen-
ników reformy Kościoła.
Trwałą, acz dyskretną pamiątką husytyzmu Marcin Luter (fot. zbiory Biblioteki Synodu Kościoła Ewangelic-
w Polsce jest grafem ż, czyli litera z z kropką nad ko-Reformowanego w RP)

6
R. Leszczyński, Ewangelickie przekłady Nowego Testamentu w szesnastowiecznej Polsce, w: Nowy Testament w dziejach
i kulturze Europy, Zielona Góra 2001, s. 133.
7
P. Kras, dz. cyt. s. 339–340, 343. 2002, s. 113.
8
S. Kolbuszewski, Herezja kanonika Jędrzeja Gałki, Wrocław 1964, s. 58.

182
 Symbolicznym początkiem Reformacji luterań-
skiej jest dzień 31 X 1517 r., w którym Marcin Luter,
profesor teologii w niedawno założonym (1502)
uniwersytecie w Wittenberdze przybił – według
tradycyjnego przekazu – na drzwiach kościoła
zamkowego dokument z 95 tezami podważają-
cymi prawowierność intensywnie prowadzonej
w Niemczech kolekty odpustowej, której celem
było gromadzenie pieniędzy na budowę i wystrój
monumentalnej bazyliki św. Piotra w Rzymie.
Od soboru laterańskiego IV (1215) wiara w sku-
teczność odpustów stała się obowiązkowa
w chrześcijaństwie zachodnim, a od końca XV w.
liczba płatnych odpustów niebotycznie rosła. Pa-
pież Leon X z rodu florenckich mecenasów sztuki
Medyceuszów ogłosił odpust zupełny, z którego
przychody były przeznaczone na ten cel i powiększył
dobrodziejstwa odpustowe Juliusza II z 1510 r. Zresz-
tą pieniądze na tę perłę renesansowej architektury
były zbierane we wszystkich krajach chrześcijaństwa
łacińskiego, także w Polsce. Sprzedaż dokumentów
odpustowych była reklamowana w sposób przy-
pominający współczesne kampanie reklamowe.
Na przykład w tezie 27 Luter podważał prawdzi-
wość odpustowego hasła:
Gdy pieniądz w skrzynce zabrzęczy,
dusza w czyśćcu się nie męczy9.
Dokładnie rok wcześniej, bo 31 X 1516 r.,
Luter wygłosił kazanie na temat odpustów,
w którym „wyraził pogląd, że często odpust nie
prowadzi do szczerej skruchy”10. Po roku swoje
przemyślenia na temat odpustów rozwinął w po-
staci 95 tez. Współcześni badacze piszą, że Luter
9
Inny polski przekład tej oferty akwizytorskiej brzmi: skoro pieniądz w szkatule zadzwoni, duszę z czyśćca do nieba
wygoni; albo: skoro pieniądz brzęknie w skrzyni, dusza w niebo skok uczyni.
10
M. Uglorz, Marcin Luter Ojciec Reformacji, Bielsko-Biała 1995, s. 47.
183
rozesłał swoje tezy do rozmaitych teologów
z prośbą o dyskusję, co nie wyklucza tradycyjne-
go przekazu o ich upublicznieniu przez przybicie
arkusza z tezami na drzwiach kościelnych. Oprócz
tego egzemplarz tez wysłał do arcybiskupa mo-
gunckiego i magdeburskiego Albrechta Hohen-
zollerna z prośbą, aby rozważył kwestie handlu
odpustami. Arystokratyczny arcybiskup potrakto-
wał list nieznanego szerzej profesora ze wzgardli-
wym milczeniem. Cóż bowiem mógł odpowiedzieć
Albrecht, który w 1513 r. wpłacił do kasy papie-
skiej znaczą kwotę, aby, będąc człowiekiem świec-
kim, zostać arcybiskupem magdeburskim w wie-
ku 23 lat, gdy wiekiem kanonicznym było 30 lat?
Kolejna dyspensa – niespełna rok później – po-
zwoliła mu dobrać drugie arcybiskupstwo – mo-
gunckie i zostać elektorem, który wybierał cesa-
rza. Jego starszy brat był już elektorem branden-
burskim, teraz ambitny Albrecht też miał taki tytuł.
Dyspensy papieskie były kosztowne, a ponie-
waż Albrecht nie posiadał tylu pieniędzy, pożyczył
je od augsburskich bankierów Fuggerów (dzia-
łających też w Polsce). Leon X, idąc na rękę Ho-
henzollernowi, zgodził się, aby połowa pieniędzy
ze sprzedaży listów odpustowych na terenie obu
jego archidiecezji poszła do arcybiskupa na spłace-
nie kredytu; pozostała część szła bezpośrednio do
Rzymu. Albrecht (niebawem już kardynał) wysłał
na teren swych diecezji kaznodziejów, a właściwie
akwizytorów, którzy mieli zachęcać do kupowa-
nia odpustów. Tezy Lutra odebrał jako zagrożenie
swoich interesów, które tak zgrabnie dotąd rozwi-
jał. Posłał do Rzymu list ze skargą na Lutra, a tam
rozpoczęto przygotowania do procesu przeciwko
10
zakonnikowi, a nie do debaty na temat odpustów.
Odpusty są zasadne, skoro tak twierdzi papież.
W Rzymie zmienili zatem debatę z ograniczonego
tematu handlu odpustami na kwestię kompeten-
cji papieskich. W tezach Luter wspominał papieża
z szacunkiem i nie oceniał jego uprawnień. Kuria
rzymska przesunęła i rozszerzyła problem. „To był
niebezpieczny błąd. Spór, który początkowo do-
tyczył jedynie sprzedaży odpustów, przerodził się
w publiczne referendum na temat papiestwa”11.
Luter myślał, że Leon X nie wystąpi przeciw nie-
mu, jednak otwarto dochodzenie o kacerstwo. Na
sejmie w Augsburgu (1518) kardynał Kajetan pod-
czas rozmowy z Lutrem oczekiwał nie dyskusji, lecz
odwołania. Dochodzenie prowadzone w Rzymie
dobiegło końca, a jego konkluzją była bulla Le-
ona X z czerwca 1520 r. Exsurge Domine wzywająca
Lutra do odwołania jego nauk w ciągu 60 dni. Re-
akcją na nią było pismo Lutra Przeciwko bulli anty-
chrysta, w którym między innymi napisał: „jeśli ta
bulla naprawdę została wydana w waszym imie-
niu i za waszą wiedzą, ostrzegam was przez moc,
jaką ja, tak jak wszyscy chrześcijanie, otrzymałem
na chrzcie, byście zaprzestali tych wszystkich bluź-
nierstw szatańskich i szybko się za nie pokajali. Je-
śli nie uczynicie tego, wiedzcie, że wraz z wszyst-
kimi ludźmi, którzy czczą Chrystusa, będę uważał,
że stolica rzymska okupowana jest przez szatana
i stała się tronem antychrysta, i nie będę mu dłu-
żej posłuszny ani nie pozostanę w jedności z tym
głównym i śmiertelnym nieprzyjacielem Chrystu-
sa. Jeśli będziesz upierał się w swojej złości, prze-
klnę cię razem z tą bullą i twoimi dekretami”. 10 XII
1520 r. Luter w towarzystwie profesorów i stu-
dentów wittenberskich publicznie spalił tę bullę
11
K. G. Appold, Reformacja, Warszawa 2013, s. 65.
184
500 lat Reformacji w Polsce
i księgę prawa kanonicznego, natomiast 3 I 1521 r.
Leon X wyklął Lutra z Kościoła rzymskiego.
Nie ma tutaj miejsca na opis kolejnych dysput,
jakie rozpaliły się po tych wydarzeniach ani na pre-
zentację kolejnych druków przynoszących przemy-
ślenia wittenberskiego profesora, był to bowiem
bardzo produktywny okres jego życia, gdy opu-
blikował najważniejsze dzieła teologii protestanc-
kiej. Należy jednak przynajmniej wspomnieć obec-
ność Lutra na sejmie w Wormacji w kwietniu 1521 r.,
gdzie przed obliczem cesarza Karola V i książąt nie
odwołał swych poglądów, chyba że zostałby „prze-
konany świadectwem Pisma Świętego albo jasnym
oczywistym dowodem, bo papieżowi i soborom nie
wierzę, jasna bowiem i oczywista to rzecz, że się
często myliły i przeczą sobie wzajemnie. Związany
przekonaniem sumienia na podstawie Słowa Bo-
żego nie mogę i nie chcę niczego odwołać, bo nie-
pewna i niebezpieczna to rzecz czynić cokolwiek
wbrew swemu sumieniu. Tak mi Boże dopomóż.
Amen”. Karol V orzekł, że Luter zostanie ukarany,
czyli uwięziony i stracony, ale ze względu na list że-
lazny może swobodnie odjechać; opresja czeka go
po powrocie. W drodze powrotnej został schwytany
w lesie przez zbrojnych jeźdźców i ślad po nim zagi-
nął. Rozpuszczono wiadomość o śmierci Lutra, lecz
naprawdę uwieźli go ludzie Fryderyka Mądrego,
elektora saskiego, który sprzyjał Lutrowi, i osadzili
na zamku Wartburg, gdzie pod pseudonimem „ry-
cerz Jerzy” przebywał do marca 1522 r. W tym czasie
przełożył na język niemiecki Nowy Testament (na
podstawie greckiego wydania opracowanego przez
Erazma z Rotterdamu) i przygotował większą część
Postylli (wyd. 1527). Tłumaczenie całej Biblii ukaza-
ło się w 1534 r.
 Pomimo edyktu cesarskiego wydanego
w Wormacji, spora część książąt Rzeszy zga-
dzała się z poglądami Lutra, jego pism więc
nie palono, czego chciał Karol V, lecz druko-
wano i rozpowszechniano. Drukarze dora-
biali się fortun, tak bardzo wzrosły nakłady
i wznowienia polemicznych książek. W Witten-
berdze i w wielu innych miastach Reformacja
bez Lutra przybierała radykalny charakter, do-
szło do pierwszych ożenków księży, wyrzucano
z kościołów obrazy, usuwano ołtarze, a w świę-
to Narodzenia Pana 1521 profesor Andreas Bo-
denstein-Karlstadt podawał Wieczerzę Pańską
pod dwiema postaciami. Wezwany ze swoje-
go odludzia Luter pochwalił część zmian. Aby
Melanchton (fot. zbiory Biblioteki Synodu Kościoła Ewangelic-
ko-Reformowanego w RP)
185
jednak wyhamować żywiołowe reformowanie
mszy, opracował własny porządek nabożeń-
stwa (z pominięciem ofiary mszalnej), ceremonii
chrztu i ślubu. W nowym porządku nabożeństwa
ważne miejsce zajął śpiew całego zboru. Już
w 1524 r. ukazał się pierwszy śpiewnik z kompo-
zycjami Lutra. Reformator zachęcał też innych do
pisania i komponowania pieśni ewangelickich.
Może te muzyczne i śpiewacze upodobania Lutra
natchnęły Hansa Sachsa, szewca poetę z Norym-
bergi do ułożenia w 1523 r. poematu Die wittem-
bergisch Nachtigall (Słowik z Wittenbergi), gdzie
Luter został porównany do słowika zapowiadają-
cego nadejście nowego dnia.
Wojna chłopska w latach 1524–1525 włączała
w ruch społeczny dotychczasową krytykę Kościo-
ła. Główny ideolog rebeliantów Tomasz Münzer,
powołując się na Stary Testament, nawoływał
do wojny przeciw feudałom. Historia mogła się
powtórzyć, wszak wspomniane na początku ru-
chy kontestatorskie, które wiązały postulaty spo-
łeczne z religijnymi, były skutecznie wytępione
siłami rycerstwa lub wegetowały zmarginalizo-
wane, jak to się stało z waldensami i braćmi cze-
skimi. Bunt niemieckich chłopów został utopiony
we krwi i to samo mogło się stać z Reformacją.
Wiekopomną zasługą Lutra było uratowanie Re-
formacji poprzez wyraźne odcięcie jej celów od
celów rebeliantów. Wprawdzie Luter napominał
panów, aby łagodnie obchodzili się z poddanymi,
a w niszczycielskich zachowaniach buntowników
widział zasłużoną karę Bożą za ich ucisk i wyzysk,
lecz w odezwie Przeciwko zbójeckim i morderczym
rotom chłopskim wezwał do rozprawienia się ze
zbuntowanymi chłopami, od nich zaś żądał po-
słuszeństwa wobec władzy. Pragmatyczny doktor
Marcin deklarował: „Jest rzeczą niezbędną, aby ist-
niała władza świecka. Świat nie może być rządzony
według Ewangelii. Słowo bowiem jest lekceważone
10 500 lat Reformacji w Polsce

i ogarnia tylko małe koła, przyjmuje je ledwo jeden

na tysiąc; nie można więc sprawować zewnętrznych
rządów przez Ewangelię. Duch Święty działa tylko
na małą garstkę, pozostali są niewiele warci i wobec
nich trzeba stosować miecz”12.
Krystalizacji nauczania reformacyjnego do-
pomogły Duży Katechizm i Mały Katechizm Lutra,
oba wydane w 1529 r. oraz Loci communes (1521),
Wyznanie augsburskie (1530) i Obrona wyznania
augsburskiego (wyd. 1531) Filipa Melanchtona,
który wysokim poziomem swych wykładów przy-
ciągał do Wittenbergi studentów nie tylko z Nie-
miec, ale też z innych krajów europejskich, w tym
z Polski. Wobec konfrontacyjnej postawy cesarza
Karola V, popierający Reformację książęta i mia-
sta Rzeszy utworzyły w 1531 r. obronny Związek
Szmalkaldzki. Związek zajął stanowisko wobec
zwołania przez papieża Pawła III soboru, aby „wy-
tępić kacerstwo”. Do otwarcia soboru zresztą wte-
dy nie doszło. Projekt Lutra określający stanowisko
reformatorów przed ewentualnym wyjazdem na
Strona z Małego Katechizmu Lutra w opracowaniu ks. Kotschego
sobór uzyskał poparcie Melanchtona i kilku innych (fot. A. Godfrejów-Tarnogórska)
przywódców niemieckiej Reformacji podczas zjaz-
du w Schmalkalden w lutym 1537 r. W Artykułach i wina przy Wieczerzy Pańskiej. Stanowisko Lutra
szmalkaldzkich stwierdzono między innymi, iż „pa- było takie, że „o cudzie Wieczerzy Pańskiej można
pam esse verum antichristum, qui supra Christum rozprawiać i go rozważać, ale nie można go zgłę-
extulit et evexit”. Reformowani doszli do podob- bić. Dziś taka postawa jest niepopularna, podej-
nego wniosku na „długim” synodzie w Dordrecht rzewa się ją o ślepe posłuszeństwo. Droga Lutra nie
(1618–1619). jest też drogą, którą poszła europejska historia du-
Pomiędzy zwolennikami Reformacji zarysowa- cha, łącznie z teologią ewangelicką”14.
ły się rozbieżności, poczynając od ikonoklastycz- „Reformacja we wcześniejszej fazie (tj. do po-
nej działalności Karlstadta. Ikonoklastami byli koju augsburskiego w 1555 r.) była w swoich
reformatorzy szwajcarscy13, którzy poróżnili się staraniach faktycznie próbą reformy Kościoła,
ze zwolennikami Lutra w rozumieniu roli chleba bez intencji stworzenia osobnego lub osobnych

12
Cyt. za: M. Uglorz, dz. cyt., s. 85.
13
Obszernie na ten temat: S. Michalski, Protestanci a sztuka: spór o obrazy w Europie nowożytnej, Warszawa 1989.
14
H. A. Oberman, Marcin Luter. Człowiek między Bogiem a diabłem, Gdańsk 2004, s. 190.

186
organizmów kościelnych. […] Reformacja była Reformację w upadającym państwie krzyżackim
w swoich zapatrywaniach szczerze przekonana, i doprowadzili Prusy Książęce do podporządko-
że przywraca chrześcijaństwu jego stary kształt wania się Polsce. Pierwsze luterańskie państwo na
o metryce apostolskiej”15. Zmiany wprowadzano świecie powstało zatem pod skrzydłami katolickie-
z dużą powściągliwością. Dlatego „w luteranizmie go króla Polski i jej prymasa, którzy na arenie mię-
XVI-wiecznym msza była jedynie nieco zmodyfiko- dzynarodowej hamowali, jak mogli, rozwój potęgi
wana, część księży nosiła nawet szaty liturgiczne, Habsburgów. Karol V pragnął się zemścić na Łaskim
podnoszono także hostię”16. Stosowano też kolory za pośrednictwem papieża Klemensa VII, który na-
liturgiczne zależne od pory roku kościelnego. Inny kazał prymasowi – jak Leon X Lutrowi – pod groź-
badacz odnotowuje, że w luterańskim Toruniu bą klątwy stawić się w Rzymie dla oczyszczenia
„zachowano w nowej liturgii wiele elementów z zarzutów. Zygmunt Stary powiadomił papieża, że
dawnej tradycji. Nadal ubierano ornaty i komże zabronił prymasowi wyjazdu z Polski; Łaski zresztą
do modlitw, kazań, czwartkowych i piątkowych niedługo potem (1531) umarł.
litanii i pasji. Ustawione w prezbiterium konfe- Naukę Lutra przyjęły dosyć szybko państwa
sjonały służyły praktykowaniu spowiedzi usznej, skandynawskie: poróżnione z sobą Dania (1536)
którą później uzupełniono dodatkowo spowiedzią
powszechną”17. Dopiero przebieg soboru trydenc-
kiego odebrał nadzieję na zreformowanie całości
chrześcijaństwa zachodniego.
Kiedy Luter umierał w Eisleben 18 II 1546 r., spo-
ra część Europy przyjęła już jego naukę. Najwcze-
śniej, bo w 1525 r., luteranizm stał się wyznaniem
państwowym Prus Książęcych, których władca
Albrecht (też!) Hohenzollern stał się lennikiem
polskich królów. Król Zygmunt Stary nie zgodził
się na przemarsz karnej ekspedycji wojsk cesar-
skich przez terytorium Polski do Prus, gdyż i on,
i prymas Jan Łaski prowadzili politykę dwutorową.
Sprzedaż odpustów – fragment drzeworytu Hansa Holbeina
W Koronie Polskiej zapobiegali przenikaniu idei re- (fot. zbiory Biblioteki Synodu Kościoła Ewangelicko-Reformo-
formacyjnych, lecz z pobudek politycznych wsparli wanego w RP)

15
J. T. Maciuszko, Bariery dla dialogu międzywyznaniowego w XVI i XVII wieku, w: Sztuka i dialog wyznań w XVI i XVII
wieku, Warszawa 2000, s. 27, 29; por. R. M. Leszczyński, Reformacja helwecka jako powrót do źródeł teologii chrześci-
jańskiej w: Dziedzictwo kulturowe Reformacji w perspektywie polskiej i europejskiej. W 500-lecie wystąpienia Marcina
Lutra, Kraków 2017, s. 53–78.
16
Np. J. Burkhard, Stulecie Reformacji w Niemczech (1517–1617). Między rewolucją medialną a przełomem instytucjo-
nalnym, Warszawa 2009, s. 227.
17
P. Birecki, Protestancki okres kościoła Najświętszej Panny Marii w Toruniu (1557–1724), w: Sztuka i dialog wyznań w XVI
i XVII wieku, Warszawa 2000, s. 302.

187
10
i Szwecja z Finlandią (1527 i 1536) oraz podle-
głe Danii Islandia i Norwegia. W Niemczech do
rywalizacji książąt i miast propapieskich i pro-
luterańskich doszedł trzeci czynnik: zwolennicy
Reformacji typu szwajcarskiego, czyli ewangelicy
reformowani.
Ewangelicy reformowani
Ten rodzaj reformowania Kościoła nazywano
niekiedy nieco uszczypliwie Reformacją magi-
stracką, ponieważ w suwerennej Szwajcarii nie
cesarz i nie książęta, lecz władze miejskie wprowa-
dzały zmiany w liturgii i nominowały stosownych
proboszczów. Widać to na przykładzie Zurychu.
W 1518 r. kaznodzieją w kościele Grossmünster
został ks. Ulryk Zwingli ur. 1 I 1484 r. Studiował
w Wiedniu, a studia ukończył w Bazylei w 1506 r.
z tytułem magistra filozofii. Krótko po święceniach
objął parafię w Glarus. Poświęcił się tam indywi-
dualnemu studiowaniu Pisma Świętego, „co roz-
budziło jego instynkty reformatorskie”18. Czytał
też pisma Ojców Kościoła. W latach 1516–1518
był proboszczem w ośrodku pielgrzymkowym
i odpustowym Einsiedeln. Obserwacje zachowań
pielgrzymów doprowadziły go do krytyki odpu-
stów; dawał jej upust w kazaniach, których słuchali
też specjalnie na nie przybywający mieszkańcy Zu-
rychu. W grudniu 1518 r. kapituła w Zurychu więk-
szością głosów wybrała Zwingliego na kaznodzieję;
pozostał w tym mieście na resztę życia. Nieraz pod-
czas kazań krytykował mnichów z zakonów żebra-
czych, lecz burzę wywołało kazanie po tym, jak
w okresie Wielkiego Postu (9 III 1522 r.) goście
zaproszeni przez drukarza Froschauera prowoka-
cyjnie zjedli talerz kiełbasek. Zwingli na ambonie
18
K. G. Appold, dz. cyt., s. 111.
19
Tamże, s. 122.
188
500 lat Reformacji w Polsce
stanął w ich obronie przeciw zwolennikom postu
jakościowego jako przeciwnego ewangeliom. Póź-
niej Jan Łaski Młodszy w dziele Forma ac ratio (1550)
wyjaśnił, że post prawdziwie chrześcijański, bo
oparty na Piśmie Świętym, jest postem ilościowym,
który polega na zupełnym powstrzymaniu się od
jedzenia i picia. Kazanie Von Erkiesen und Freicheit
der Speisen zostało opublikowane 16 IV 1522 r. jako
pierwsze reformacyjne pismo Zwingliego. Następ-
nie wystosował pismo do biskupa, by księża mogli
zawierać związki małżeńskie, zamiast płodzenia
nieślubnych dzieci, ponieważ w diecezji konstanc-
kiej, do której należał Zurych, każdego roku przy-
chodziło na świat około 1 500 księżych dzieci.
29 I 1523 r. Rada Miasta zorganizowała dysputę,
w której Zwingli w 67 artykułach wyłożył swe
poglądy, pokonując wysłanników biskupa. Rada
Miasta przyznała słuszność Zwingliemu, a siebie
uznała za najwyższą władzę kościelną w mieście
i kantonie, uwalniając duchownych od jurysdyk-
cji biskupa.
W ciągu kilku lat władze miejskie przeję-
ły majątki klasztorne, zmieniając część z nich na
szpitale. Małżeństwo stało się aktem cywilnym,
podległym postanowieniom sądów świeckich. Ko-
munia pod obiema postaciami miała być udzielana
z drewnianych naczyń i z prawdziwego stołu,
z kościołów zostały bowiem usunięte ołtarze, obrazy
i rzeźby. W związku z tym duchowny podczas nabo-
żeństwa nie był odwrócony twarzą do ołtarza, a pleca-
mi do wiernych, lecz stojąc za stołem Pańskim, twarzą
zwracał się ku wiernym. Nabożeństwa odbywały się
odtąd w języku zrozumiałym, narodowym. W porów-
naniu z reformą Lutra i jego współpracowników styl
„był wyraźnie odmienny i opierał się na większym
zaangażowaniu osób świeckich, dyscyplinującej roli w Zurychu, gdzie następcą Zwingliego został Hen-
zgromadzenia oraz na prostej liturgii”19. Ujawniła się ryk Bullinger. Szwajcarscy zwolennicy Reformacji
różnica w pojmowaniu Wieczerzy Pańskiej. Luter na- skupili się wokół opracowanych przez Bullingera
uczał, że są w niej realnie i substancjalnie obecne ciało Confessio Helvetica/Tigurina prior (1536), następnie
i krew Jezusa, Zwingli głosił, że chleb i wino są tyl- na ConfessioHelvetica/Tigurina posterior (1566), czyli
ko pamiątkami Ostatniej Wieczerzy. Pod naciskiem Drugiej konfesji helweckiej, przyjętej w całej Europie
sytuacji, na sejmie Rzeszy w 1529 r. (katolicy uzy- jako „wyznanie wiary według Słowa Bożego refor-
skali bowiem przewagę i zabronili szerzenia nauk mowanej” z drobnymi modyfikacjami lokalnymi,
reformacyjnych) Luter zgodził się na spotkanie ze m.in. w Rzeczypospolitej (1570) i obok katechizmu
Szwajcarami. Zachariasza Ursyna i Kacpra Oleviana (1563) należy
Odbyło się ono w Marburgu od 1 do 4 X 1529 r. do ksiąg symbolicznych Kościołów reformowanych.
Dyskutujące strony uzyskały zgodność w czter-
nastu kwestiach, ale nie zdołały porozumieć się
w ostatniej, gdzie chodziło o „prawdziwą obec-
ność”. Luter powiedział, że do porozumienia pro-
wadzi tylko jedna droga: „przeciwna strona musi
wierzyć w to, co my wierzymy”. Ponieważ landgraf
heski Filip naciskał na pojednanie, Zwingli powie-
dział: „Zachowajmy jedność we wszystkim, w czym
się zgadzamy, a przy różnicy zdań nie zapominaj-
my, że jesteśmy braćmi” i podszedł do Lutra z wy-
ciągniętą na zgodę ręką. Luter ręki nie przyjął, lecz
powiedział: „wy macie innego ducha”. Później do-
rzucił: „my w was widzimy przyjaciół, lecz nie braci
i członków Kościoła”20.
Zwingli umarł męczeńską śmiercią 11 X 1531 r.
po bitwie z pięcioma kantonami katolickimi pod
Kappel, gdy jako kapelan towarzyszył wojsku zu-
ryskiemu. Ciężko ranny dostał się do niewoli i zo-
stał zabity, nie chciał odwołać swych przekonań
i wyspowiadać się. Razem z Zwinglim zginęło co
najmniej dziesięciu innych duchownych ewange-
licko-reformowanych. Zurych był zbyt silny, aby
katolicy mogli go zdobyć, musiał jednak zapłacić
odszkodowanie wojenne. Katolicy odzyskali część Jan Kalwin (fot. zbiory Biblioteki Synodu Kościoła Ewange-
terytoriów, ale reformatorzy utrzymali władzę licko-Reformowanego w RP)

20
Ze stanowiska luterańskiego tak przedstawił spotkanie w Marburgu ks. prof. M. Uglorz, dz. cyt., s. 97–98.

189
10
Obok niemieckojęzycznego Zurychu na dru-
gie centrum wyznania reformowanego wyrosła
frankofońska Genewa za sprawą Wilhelma Farela
(1489–1565). Jego porywające kazania rozbudziły
w genewczykach niechęć do obrazów religijnych,
mszy i księży. W 1535 r. Rada miejska zabroniła
odprawiania mszy. Księża mieli do wyboru: przy-
jąć reformowaną wiarę lub opuścić Genewę, jak
to zrobił miejscowy biskup. W sierpniu 1536 r.
przejazdem zatrzymał się w Genewie Jan Kalwin,
którego Farel prośbą i groźbą nakłonił do pozosta-
nia w mieście i włączenia się w dzieło reformy. Jan
Kalwin urodził się 10 VII 1509 r. w Noyon w Pikardii,
która w XV w. stała się częścią królestwa francu-
skiego. Jego ojciec, Gérard Cauvin osiągnął sta-
nowisko prokuratora miejscowej kapituły. Z myślą
o przyszłej karierze kościelnej syna wysłał go na
studia do Paryża, gdzie w 1528 r. otrzymał tytuł
magistra artium. Następnie studiował prawo w Or-
leanie i Bourges. W 1534 r. zrezygnował z posiada-
nego beneficjum kościelnego w Noyon, gdyż stał
się zwolennikiem Reformacji. W latach 1535–1536
mieszkał w Bazylei i tam powstała pierwsza wersja
jego książki Institutio Christianae religionis, która
rozszerzana i dopełniana w kolejnych wydaniach
ostateczny kształt wykładu teologii systematycz-
nej osiągnęła w wydaniu z 1559 r.
Kalwin i Farel przedłożyli genewskiej ma-
łej radzie projekt dyscyplinujący mieszkańców.
Sprawa rozbiła się o kompetencje do nakładania
ekskomuniki. Chcieli też, aby wszyscy mieszkańcy
złożyli przysięgę wierności wyznaniu wiary przy-
gotowanemu przez Kalwina. Odmawiający przy-
sięgi mieliby zostać wygnani z Genewy. W 1538 r.
rajcy odrzucili projekt, natomiast Kalwinowi
21
R. Leszczyński, Pisma polemiczne, Warszawa 2011, s. 44–46. Zob. też R. M. Leszczyński, Predestynacja u Kalwina i Toma-
sza z Akwinu, „Jednota” 7–8 (2009), s. 9.
190
500 lat Reformacji w Polsce
i Farelowi nakazali opuścić miasto. Następne
trzy lata Kalwin spędził w Strasburgu, jednak we
wrześniu 1541 r. powrócił do Genewy na prośby
mieszkańców. Jeszcze przed Nowym Rokiem rada
miejska przyjęła ustawy kościelne przygotowane
przez Kalwina. Zakazano hazardu, gry w karty, tań-
ców, nierządu i cudzołóstwa. Karany był śmiech
podczas kazania, przeklinanie, oszczerstwa, nie-
posłuszeństwo rodzicom. Noworodkom nakaza-
no nadawać imiona biblijne. Uprawianie magii
i czarnoksięstwa miało być karane śmiercią. Pro-
gram chrześcijańskiej przemiany mieszkańców
Genewy, słynnej z szynków i domów publicznych,
obejmował wszystkie aspekty życia. Antytrynitar-
ny teolog i lekarz Michał Servet został pod zarzu-
tem bluźnierstwa wtrącony do lochu po procesie
sądowym spalony na stosie w 1553 r. Opozycja
w przedstawicielstwach miejskich została przeła-
mana. Podczas dziewięciu ostatnich lat życia Kal-
win spokojnie ukończył pisać Institutio oraz założył
Akademię Genewską, poświęcając się kształceniu
studentów, którzy później rozpowszechnili Re-
formację w duchu Kalwina w Europie i Ameryce.
Przeciwnicy nazwali ją „kalwinizmem”, choć on
sam zżymał się, gdy luterański polemista Joachim
Westphal wprowadził w 1552 r. nazwę „kalwinizm”
w książce Farrago confusanearum et inter se dissi-
dentium opinionum de coena Domini ex sacramen-
tariorum libris congesta. Szybko przyjęli ją luteranie
(obok innej szyderczej nazwy „sakramentarze”)
dla ewangelików reformowanych, lecz związek
teologii Kalwina z wyznaniem ewangelicko-refor-
mowanym jest dużo bardziej złożony niż przed-
stawiają to postronni. W tym miejscu można tylko
zasygnalizować, że nauka o predestynacji, która
jakoby była centralnym tematem teologii Kalwina,
w Nauce religii chrześcijańskiej zajmuje niewiele podporządkować jej wszystkich niekatolików, aby
miejsca, a chrześcijaństwo pielęgnowało ją od w ten sposób zlikwidować odrębność teologii
V wieku21, dopóki nie rozwinęła się praktyka od- szwajcarskiej”23. W pismach gnezjoluteran zwolen-
pustowa, będąca przeciwieństwem predestynacji. nicy ewangelicyzmu szwajcarskiego byli przedsta-
Umierając 27 V 1564 r. Jan Kalwin zabronił wysta-
wienia nagrobka w obawie, by jego szczątki nie sta-
ły się przedmiotem kultu. Tak więc, jak sobie życzył,
jego grób został zapomniany, lecz żywa pozostała
jego myśl, która dla reformowanych na świecie (ok.
90 milionów) jest mniej więcej tym, czym tomizm
stał się dla katolików. Wyznanie ewangelicko-refor-
mowane jest syntezą teologii powstałej w Zurychu
i Genewie, wzbogaconej o doświadczenia średnio-
wiecznych kontestatorów – waldensów i husytów.
„Nauka Zwingliego zawitała na ziemie pol-
skie tuż przed 1530 r.”22 i pozostawiła trwały ślad
w postaci zastanawiająco wielu egzemplarzy
wczesnych wydań jego publikacji w polskich księ-
gozbiorach, a także w poglądach polskich pisarzy
ewangelicko-reformowanych i ogółu wyznawców.
Po śmierci Lutra kontrowersje z „sakramen-
tarzami” w Niemczech przybrały na sile. Z jednej
strony dochodziło do konwersji z luteranizmu
na wyznanie helweckie, co ważniejsze do kon- Jan Łaski Młodszy (fot. zbiory Biblioteki Synodu Kościoła Ewan-
wersji wśród elektorów i książąt Rzeszy, z drugiej gelicko-Reformowanego w RP)
strony w księstwach, których władcy opowie- wiani jako gorsi od muzułmanów i katolików, a Jan
dzieli się za konfesją augsburską (np. w Saksonii) Łaski Młodszy, gdy po opuszczeniu Anglii znalazł
tropiono tzw. kryptokalwinistów, wyrzucano ich się na obszarze Niemiec, był ścigany i zastraszany.
z katedr uniwersyteckich, probostw i wszelkich Trzeba było wojny trzydziestoletniej, a jeszcze bar-
innych stanowisk, a wsadzano do więzień, nie- dziej pietyzmu, aby wśród luteran osłabły resenty-
kiedy na długie lata. Współczesny badacz lu- menty do Reformacji typu szwajcarskiego.
terański napisał, że „orędownikom np. konfesji W zborach i Kościołach ewangelicko-refor-
augsburskiej zarzucano, nie bez racji, że chcą na siłę mowanych wszelka władza musi spełniać trzy

22
O. Bartel, Zwingli i Kalwin a Polska, „Przegląd Historyczny”, 56 (1965), s. 644. Podobnie utrzymywał H. Barycz, Z dziejów
polskich wędrówek naukowych za granicę, Wrocław 1969, s. 244.
23
J. T. Maciuszko, Bariery dla dialogu międzywyznaniowego w XVI i XVII wieku, w: Sztuka i dialog wyznań w XVI i XVII
wieku, Warszawa 2000, s. 34.

191
10 500 lat Reformacji w Polsce

wymagania; ma być: 1) wybieralna, 2) kadencyjna, 3)
kolegialna. „Reformacja szwajcarska […] stworzyła
o wiele bardziej demokratyczny model Kościoła,
niż stało się to w łonie Reformacji niemieckiej”24.
Miliony ewangelików reformowanych od blisko
pięciuset lat przywykły wybierać swoich pasto-
rów, oceniać ich kazania i decydować o wysokości
i przeznaczeniu składek kościelnych.
W Polsce pierwsze nabożeństwo według po-
rządku ewangelicko-reformowanego odbyło się
w Pińczowie w 1555 r. Dość szybko jednak pod wpły-
wem przybyszów z Włoch i Francji ujawniły się ten-
dencje antytrynitarne. Po synodzie piotrkowskim,
który odbył się w marcu 1565 r., Krzysztof Trecy
informował H. Bullingera: „Stan naszego Kościoła
nie jest świetny. Sekta ariańska tak dalece wzra-
sta i tak wielu ministrów pociągnęła za sobą, że
brak ich daje się już odczuć w naszym Kościele”25.
Wspomniani „ministrowie” to najczęściej dawni
księża katoliccy przywykli do tego, że uznawano
ich autorytet w kwestiach dotyczących religii i Ko-
ścioła. W zborach reformowanych nie dominowali
jednak nad świeckimi, a materialnie stali zwykle
niżej. Podczas synodów ewangelicko-reformowa-
nych znajdowali się w mniejszości i znajdują nadal;
około 80% członków synodów to osoby świeckie,

Stół reformatorów (fot. zbiory Biblioteki Synodu Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP)

24
M. Hintz, Etyka indywidualna i społeczna Jana Kalwina, w: W nurcie myśli Jana Kalwina, Opole 2009, s. 34.
25
J. Jasnowski, Piotr z Goniądza. Życie, działalność i pisma, „Przegląd Historyczny” 33 (1935), s. 39.

192
a „Prawo wewnętrzne” Kościoła Ewangelicko-
Reformowanego przewiduje dla pastorów we
wszystkich gremiach tylko stanowiska zastępców.
Pobudkami religijnymi objaśnia się ich gromadne
przejście do braci polskich, nie należy jednak zapo-
minać, że przechodząc do antytrynitarzy ponow-
nie poprawiali swą pozycję społeczną, w której
zasmakowali, gdy byli księżmi katolickimi. „Jasne
jednak jest, że Kościół, w którym brakuje duchow-
nych, nie jest w stanie zaspokoić należycie potrzeb
wiernych i utrzymać ich przy sobie. Kościół taki
będzie kurczyć się liczebnie i nie będzie potrafił
przyciągnąć do siebie znaczącej ilości konwerty-
tów. Tak też stało się w Jednotach reformowanych
w Rzeczypospolitej, które stopniowo traciły wier-
nych i musiały likwidować kolejne zbory. Kościół
Reformowany w Polsce i na Litwie nigdy nie odbu-
dował już na tyle licznej kadry duchownych, aby
poprowadzić skuteczną pracę duszpasterską. Moż-
na rzec zatem, że «nieświetny stan Kościoła» spo-
wodowany odejściem zboru mniejszego, nigdy nie
został zażegnany i trwa do dnia dzisiejszego”26.
Mennonici
Z powstałych w XVI w. Kościołów reformacyj-
nych najmniejszy utworzyli sprowadzeni na Żuła-
wy holenderscy i fryzyjscy mennonici. Stosowali
oni chrzest wiary, lecz w odróżnieniu od wojow-
niczych grup anabaptystycznych byli stanow-
czymi pacyfistami i nie chcieli nawet brać do rąk
broni. Nie chcieli też składać przysiąg ani pełnić
urzędów publicznych. Kierując się nauczaniem
26
26
R. M. Leszczyński, Mikołaj Rej wobec kryzysu antytrynitarnego, w: Mikołaj Rej i dziedzictwo Reformacji w Polsce, Kra-
ków 2006, s. 61 i 62.
27
R. M. Leszczyński, Ojcowie Reformacji i filozoficzne wątki ich teologii, Warszawa 2010, s. 164.
28
K. Mężyński, O mennonitach w Polsce, Gdańsk 1961. E. Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych
w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Gdańsk 1994.
193
Menno Simonsa (1496?–1561) ograniczali kon-
takty z ludźmi innych wyznań. W odróżnieniu od
wielkich reformatorów ewangelickich, Menno
był słabo wykształcony, co zresztą zdradza jego
najważniejsza praca pt. Fondamentboek (1541).
Jednak „dzięki niemu antypedobaptyzm zaczął
być postrzegany jako znaczący ruch reformacyj-
ny, a nie marginalna sekta radykalnych marzycie-
li”27. W Polsce imigranci mennoniccy byli cenieni
za umiejętność osuszania terenów depresyjnych
oraz zalewowych przy ujściu Wisły i uczynienie
z nich żyznych gruntów rolnych, zostawiano więc
ich w spokoju z ich poglądami28 tym chętniej, że
mennonici nie okazywali żadnych skłonności do
nawracania miejscowej ludności na swoją wiarę.
Pod zaborem pruskim przeżywali duchowe roz-
terki pomiędzy obowiązkiem służby wojskowej
i programowym posłuszeństwem wobec wła-
dzy świeckiej, a odrazą do oręża. Pod naciskiem
szkół i urzędów przyjmowali język niemiecki i po
roku 1945 opuścili Polskę razem z Niemcami, za
których uważały ich polskie władze, część jed-
nak, odchodząc od swej wiary, zintegrowała się
z Kaszubami oraz Polakami i wniknęła w polskie
społeczeństwo. Tylko nazwiska zdradzają ich fry-
zyjskie pochodzenie, o którym sami zapomnie-
li. Na przykład fryzyjski rzeczownik tusk to po
polsku ząb, a nazwiskiem został w analogiczny
sposób, jak nazwiska Zębaty, Zębala, Zubilewicz
itp. Ostoją mennonitów stały się Stany Zjedno-
czone i Kanada, gdzie nieraz są myleni z ami-
szami, z którymi łączą ich liczne podobieństwa.
10 500 lat Reformacji w Polsce

Niewielka grupa mennonitów skupiona wokół Protestancki przekład całej Biblii na język pol-
fundacji „Dziedzictwo”, pojawiła się niedawno ski poprzedzała Ewangelia […] wedle Mateusza
w Mińsku Mazowieckim,. Prowadzą naukę języka świętego (1551), a dwa lata później Testament
angielskiego i wydają miesięcznik „Ziarno Prawdy”. Nowy zupełny z greckiego języka przełożony przez
Stanisława Murzynowskiego. Zupełny ewange-
Znaczenie Reformacji dla rozwoju licko-reformowany przekład Biblii był dziełem
kultury zbiorowym, wykonanym w Pińczowie (stąd jej
nazwa Biblia pińczowska) z języków hebraj-
Język i literatura skiego i greckiego, a wydrukowanym w 1563 r.
Ogromna praca przekładowa i edytorska, jaka
ogarnęła niemal całą Europę z wyjątkiem Wiel-
kiego Księstwa Moskiewskiego i Bałkanów opa-
nowanych przez Turcję, wynikała z wielkiego za-
ufania do Biblii jako Słowa Bożego utrwalonego
w piśmie. Dla narodów ogarniętych Reformacją
Biblia stała się normą normującą (norma nor-
mans) bieżące problemy życiowe. Lektura Biblii
przyczyniła się do zwiększenia umiejętności czy-
tania. W połowie XIX w. w prawosławnej Rosji
tylko 10% ludności umiało czytać, w katolickiej
Hiszpanii i Italii po 25%, natomiast w Anglii było
to 70%, w Szkocji – 80%, a w Szwecji – 90%29.
„Kulturotwórcza rola wiary protestanckiej pole-
gała nie tylko na skupieniu się na tekście Biblii
i rozważaniu jej religijnego sensu, ale także od-
działywała szerzej – stworzyła swoisty kult słowa,
czytania, studiowania nauki. Zachęta do lektury
obejmowała w tradycji protestanckiej nie tylko
Biblię, ale także inne teksty o religijnym charakte-
rze – głównie postyllę (zbiór kazań) i kancjonał”30.
Posługiwanie się kancjonałem z reguły zaopa-
trzonym w nuty prowadziło do umiejętności czy-
tania ich i poprawnego śpiewania z nut także
przez tych, którzy nie byli obdarzeni szczególnie Biblia Brzeska (fot. zbiory Biblioteki Synodu Kościoła Ewangelic-
dobrym słuchem. ko-Reformowanego w RP)

29
P. Burke, Kultura ludowa we wczesnonowożytnej Europie, przeł. R. Pucek i M. Szczubiałka, Warszawa 2009, s. 284.
30
Np. J. Burkhard, Stulecie Reformacji w Niemczech (1517–1617). Między rewolucją medialną a przełomem instytucjo-
nalnym, Warszawa 2009, s. 227.

194
w Brześciu nad Bugiem kosztem wojewody Mi-
kołaja Radziwiłła (stąd jej inne nazwy: Biblia
brzeska albo Biblia radziwiłłowska). Obserwując
sukcesy czytelnicze przekładów reformacyjnych,
katolicy zmiękczyli swą niechęć do tłumaczenia
Biblii na żywe języki, tak wyraźną w średnio-
wieczu, lecz za podstawę przekładów wzięli nie
teksty w językach oryginału lecz poprawiony
przekład Hieronima znany jako Vulgata Clemen-
tina, czyli „wuce”.
„Ogólnopolski styl biblijny stworzył przekład
J. Wujka. Stało się to nie ze względu na wybitne
walory językowe tej pozycji, bo ustępuje ona Bi-
blii brzeskiej, tylko ze względów obiektywnych
– od XVI do XX w. była to Biblia ciągle w Polsce
wznawiana i powszechnie czytana”31. Rzeczywi-
ście, Biblia brzeska miała tylko jedno wydanie,
którego egzemplarze były ponadto palone z woli
odrodnego syna wojewody Mikołaja Radziwiłła
– nakładcy Biblii brzeskiej. W Genewie byli przy-
gotowani na druk polskiego przekładu Krzysztofa
Trecego, lecz on, obciążony wieloma obowiąz-
kami przełożył tylko fragmenty potrzebne dla
Konfesji sandomierskiej32. Dopiero podjęty na
zlecenie synodów ewangelicko-reformowanych
wieloletni trud Daniela Mikołajewskiego, któ-
ry zresztą sporo skorzystał z Biblii pińczowskiej,
zaowocował nowym przekładem czyli Biblią
gdańską (1632), która przez ewangelików była
używana przynajmniej do lat 70. XX w.
Reformacja stymulowała także tłumaczenia Bi-
blii lub przynajmniej Nowego Testamentu na języki
narodów, które nie posiadały własnych państw ni
rządzących elit, jak to na przykład było z przekła-
dem Michała Agricoli na język fiński Nowego Testa-
mentu wyd. w 1548 r. W tym samym roku ukończył
tłumaczenie Nowego Testamentu na dialekt żarski
języka łużyckiego Mikławš Jakubica, początkowo
mnich augustiański w Żaganiu, później protestanc-
ki proboszcz w Lubanicach (teraz woj. lubuskie).
Dla upamiętnienia tego przekładu Macierz Łużycka
ufundowała pomnik Nowego Testamentu (odsło-
nięty 26 IX 1998 r.). Jest to jedyny pomnik Nowego
Testamentu w Polsce, a może i na świecie33. W 1540 r.
z krakowskiej drukarni Pawła Helicza wyszedł prze-
kład Nowego Testamentu na język hebrajski34. Mi-
sjonarze protestanccy i katoliccy po odkryciach
geograficznych prześcigali się w tłumaczeniu Biblii
lub przynajmniej jej części na języki ludów Ameryki
i Azji, a w XIX i XX w. także Afryki.
Treści reformacyjne przenikały do oryginal-
nych dzieł pisarzy, wierszy, traktatów i pism hi-
storycznych. W Polsce jako czołowego pisarza
ewangelickiego wymienia się Mikołaja Reja –
autora Postylli, dramatu biblijnego Żywot Józefa,
Źwierzyńca, Źwierciadła, Figlików i wielu innych
utworów. Pierwsza polska poetka (virgo polona)
– Anna Memorata była córką pastora w Lesznie,
lecz pisała po łacinie35. Głównie po łacinie pisali

31
E. Siatkowska, Imiesłowy w Biblii Brzeskiej i Biblii Wujka a kształtowanie się polskiego stylu biblijnego, w: Biblia brzeska:
historia – język – teologia, red. R. M. Leszczyński, Łódź 2013, s. 50.
32
R. Leszczyński, Przekład fragmentów Biblii przez Krzysztofa Trecego, „Rocznik Teologiczny” 1–2 (1996), s. 213–214.
33
Z okazji tej rocznicy Uniwersytet Zielonogórski zorganizował międzynarodową konferencję naukową, której plo-
nem jest tom pt. Nowy Testament w dziejach i kulturze Europy, Zielona Góra 2001, 304 s.
34
K. Estreicher, Bibliografia polska, t. 8, s. 30.
35
A. Memorata, Niech mi daruje Apollo te wiersze, oprac. i przekład Z. Kadłubek, D. Rott, Katowice-Pszczyna 1998.

195
10 500 lat Reformacji w Polsce

językiem napisał obszerną Postyllę Krzysztof Kra-

Mikołaj Rej (fot. zbiory Biblioteki Synodu Kościoła Ewange-
licko-Reformowanego w RP)
też Andrzej Trzecieski i Andrzej Wolan, który sku-
tecznie polemizował z Piotrem Skargą. Żywym
iński36, zaś Postylla chrześcijańska Samuela Dam-
browskiego (1620–1621) była wznawiana i czytana
jeszcze w XX w. Bitwę pod Kircholmem opiewał
rymami Piotr Wężyk Widawski37. Poetą łacińskim
i polskim był Jan Rybiński38, zaś jego młodszy
brat Maciej był kolejnym tłumaczem Psalmów
Dawidowych (1605). Pierwszym zbieraczem i wy-
dawcą polskich przysłów był, związany z ewan-
gelicką linią Radziwiłłów, Salomon Rysiński39,
podobnie jak Daniel Naborowski, wybitny poeta
nurtu manierystycznego40, by na tych kilku nazwi-
skach poprzestać41. Po zgonie Zygmunta Augusta
dzieje dwóch bezkrólewi opisał dawny słuchacz
uniwersytetów w Lipsku i Wittenberdze – Świę-
tosław Orzelski, zaś pastor leszczyński Andrzej
Węgierski przedstawił dzieje Reformacji w Pol-
sce do połowy XVII w. w dziele Systema historico-
chronologicum ecclesiarum Slavonicarum (1652);
poszerzone wydanie ukazało się pt. Libri quattuor
Slavoniae reformatae (1679) i doczekało się wy-
dania w języku polskim w 1973 r. (opr. J. Tazbir),
a jest doskonałym źródłem do dziejów polskiej
Reformacji. Polemizujący z antytrynitarzami
pastor Stanisław Sarnicki z myślą o obcojęzycz-
nych czytelnikach napisał Annales sive de origine

36
Obszerniej o nim J. T. Maciuszko, Ewangelicka postyllografia XVI–XVIII wieku, Warszawa 1987, s. 163–186; R. Lesz-
czyński, W ziemi przemyskiej przyszedł na świat kaznodzieja żarliwy, w tegoż: Pisma polemiczne, Warszawa 2011,
s. 75–83.
37
R. Leszczyński, Manifest poglądów etycznych i religijnych Piotra Wężyka Widawskiego, tegoż Pisma polemiczne,
s. 84–108.
38
J. Rybiński, Wiersze polskie, oprac. Z. Nowak, A. Świderska, Gdańsk 1968
39
S. Rysiński, Proverbiorum polonicorum… centuriae decem et octo, Lubcz 1618; J. Krzyżanowski, Salomon Rysiński –
pierwszy paremiograf polski, „Przegląd Humanistyczny” 6 (1964), s. 81–100.
40
D. Chemperek, „Umysł przecię z swojego toru nie wybiega”. O poezji medytacyjnej Daniela Naborowskiego, Lublin 1998.
41
Obszerniejszy przegląd, lecz tylko dla XVII w., podał D. Chemperek, Poezja ewangelików reformowanych w Rzeczy-
pospolitej XVII w., w: Ewangelicyzm reformowany w pierwszej Rzeczypospolitej, Warszawa 2015, s. 402–418.

196
et rebus gestis Polonorum et Lituanorum i skrót
Annalium … brevissima synopsis (1582) oraz Księ-
gi hetmańskie o sztuce wojskowej dawnych Pola-
ków. Jan Łasicki po solidnych studiach w Zurychu,
Bazylei, Heidelbergu i Strasburgu napisał dzieło
o dziejach braci czeskich Historiae de origine et re-
bus gestis Fratrum Bohemicorum (1649) i cenną
pracę religioznawczą De diis Samogitarum (1615)
o religii pogańskich Żmudzinów i Litwinów oraz
w tymże roku wydał w Bazylei traktat De religione
Armenorum.
Zachowało się 11 takich druczków, lecz atrybu-
cja autorska niektórych nie jest stuprocentowo
pewna. Melodie do trzech42 z nich ułożył współ-
wyznawca Reja – Wacław z Szamotuł, uważany za
największego polskiego kompozytora przed Cho-
pinem. Niektóre mógł skomponować sam Miko-
łaj Rej, który posiadał wszak zespół muzyczny,
z jakim występował po szlacheckich dworach
i który zapewne przynosił mu znaczący do-
chód. Fama o tym zespole doszła na Wawel, bo
w 1545 r. zespół Reja wystąpił przez królem

Muzyka
Reformacja wprawdzie na początku usunęła
z kościołów organy (przywróciła je w ograniczo-
nej funkcji jako instrument akompaniujący do
śpiewu zboru), lecz rozwinęła śpiew chóralny i
upowszechniła wśród jej zwolenników umiejęt-
ność śpiewania z nut. Powstawały kancjonały
przeznaczone do śpiewu przez ogół wiernych
podczas nabożeństw zborowych, ale także do
śpiewania rodzinnego w domach. Wymieńmy
tu luterański kancjonał Jana Seklucjana (1547 i
1559), czeskobraterskie Walentego z Brzozowa
(1554) i Piotra Artomiusza. W kręgu wyznania
ewangelicko-reformowanego powstały Pieśni
chwał Boskich Jana Zaręby w opracowaniu mu-
zycznym Cypriana Bazylika z Sieradza (1558),
który jest również autorem m.in. melodii do
słów Andrzeja Trzecieskiego Oratio pro Republi-
ca et rege, czyli najdawniejszego hymnu naro-
dów Rzeczypospolitej. Dalej: kancjonały Jana
Sudrowskiego (1594) i Krzysztofa Kraińskiego
(1596). Do tej ostatniej grupy należą też wydawa-
ne w różnym czasie w postaci druków ulotnych Pieśni Mikołaj Rej (fot. zbiory Biblioteki Synodu Kościoła Ewan-
pieśni skomponowane do słów Mikołaja Reja. gelicko-Reformowanego w RP)

42
T. Maciejewski, Pieśni do tekstów Mikołaja Reja, w: Mikołaj Rej, Pieśni, Warszawa 2005, s. 47.

197
10
Zygmuntem Starym i królową Boną, co zostało
odnotowane w księdze wydatków królewskich.
Nie znamy niestety repertuaru ani składu zespołu,
a tylko wysokość wynagrodzenia. W Źwierciadle
Rej deklarował, że dla godziwego spędzania cza-
su nie wadzi i „na lutence” pograć. W jego odczu-
ciu najprzyjemniejsza była muzyka „pomierna”,
czyli niezbyt głośna, w umiarkowanych tempach.
Ze stanowiska ewangelicko-reformowanego mo-
ralisty ganił jednak, gdy dziewczęta uczyły się
śpiewania sprośnych (!) piosenek. Pod skrzydłami
M. Reja działał Jakub Lubelczyk (Jakub z Lubli-
na) jako tłumacz i kompozytor Psałterza Dawida
(1558, reedycja 2010) i parenetycznego dialogu
Wirydarz krześcijański (1558). Współpracował
też przy Biblii pińczowskiej43. Najznakomitszy
pomnik ewangelickiej muzyki religijnej okresu
Reformacji stworzył Mikołaj Gomółka melodiami
do tekstu Psałterza Jana Kochanowskiego (1580).
Architektura
Zwolennicy reform kościelnych zrazu przej-
mowali kościoły już istniejące, przystosowując
je do własnych potrzeb, w szczególności do lep-
szej słyszalności kazań. Stopniowo ewangelicy
zaczęli wznosić własne kościoły, zwłaszcza gdy
przyszło istniejące oddawać katolikom. Jednym
z najwcześniejszych jest kościół w Oksie (wła-
ściwie Okszy) wzniesiony na koszt Mikołaja Reja
w latach 1561–1570 na planie krzyża greckie-
go na niewielkim wzniesieniu dominującym
nad okolicą. Umieszczona centralnie kamienna
43
J. Lubelczyk, Wirydarz krześcijański… oprac. K. Meller, Lublin 2009. J. Lubelczyk, Pieśni, psalmy i wiersze polskie, opr.
K. Meller, Lublin 2007.
44
K. Nowak, W. Uszok, Nie mury lecz wierni są ozdobą świątyń. Ze studiów nad architekturą zborów kalwińskich i ariań-
skich w Małopolsce, w: Sztuka i dialog wyznań w XVI i XVII wieku, Warszawa 2000, s. 237.
45
Np. J. Burkhard, dz. cyt., s. 80 i 40, passim.
198
500 lat Reformacji w Polsce
kazalnica uwzględniała nadrzędną rolę wykła-
dania Słowa Bożego w kościele. „Masywna wieża
od zachodu, oszkarpowana sylwetka, a także nie-
wielkie otwory okienne umieszczone w niszach
nadały założeniu charakter obronny”44. Elementy
obronności, jak wysoko umieszczane i raczej nie-
duże okna, solidne wrota wejściowe powtarzają
się w wielu kościołach ewangelickich na terenie
Polski, a wprowadzane były po napadach katolic-
kich na kościoły ewangelików.
Gospodarka i życie społeczne
Zwraca się uwagę na rolę drukarstwa w upo-
wszechnianiu poglądów reformacyjnych45. Dobra
koniunktura na zbyt książek i druków ulotnych,
jakie najczęściej miały treści polemiczne, stymulo-
wała powstawanie w Europie nowych oficyn typo-
graficznych, zakładów introligatorskich i księgarń.
Trend ten ominął tylko kraje, które dostały się pod
panowanie tureckie lub należały do wielkich książąt
moskiewskich (carów); tam drukarstwo i księgar-
stwo opóźniło się mniej więcej o trzy wieki. Jednak
wynalazek Gutenberga nie na wiele by się przydał,
gdyby książki musiały być drukowane na kosztow-
nym i trudnym do nabycia pergaminie, jak to było
z książkami rękopiśmiennymi. Produkcja papieru,
znana od XI w. w Hiszpanii (pozostającej pod pa-
nowaniem arabskim), rozpoczęła się we Włoszech
w 1268 r. (Fabriano), skąd stopniowo przyjmowały
ją kraje zaalpejskie. Zapotrzebowanie na drukowa-
ne Biblie (także w żywych językach europejskich),
na książki o treści religijnej i polemicznej nie
mogłoby zostać zaspokojone, gdyby rozwojowi
drukarstwa nie towarzyszył jednocześnie rozwój
papiernictwa. Także w państwie Jagiellonów zwie-
lokrotniła się liczba młynów papierniczych i pro-
dukcja papieru czerpanego46.
Ewangelik reformowany, wojewoda rawski
Anzelm Gostomski za namową przyjaciół opu-
blikował Gospodarstwo – pierwszy polski traktat
o całości zagadnień gospodarowania na roli: omó-
wił uprawę zbóż, roślin okopowych, sadownictwo
oraz hodowlę zwierząt. W pracy rolniczej podział
obowiązków między panem a chłopem tłumaczył
Gostomski zarządzeniem Bożym. Swoje powin-
ności ma chłop, swoje ma ekonom, swoje ma też
gospodarz – ziemianin, a religijną powinnością
każdego jest wypełnianie swoich zadań. Kara za
ich zaniedbanie jest zasłużona47.
Nauczanie szkolne zmieniło oblicze48. W Lejdzie
powstał nowy uniwersytet ewangelicki. U nas gim-
nazja ewangelickie w Gdańsku, Toruniu i Elblągu
wypuszczały absolwentów biegłych w łacinie
i retoryce, ale też kształciły w językach nowożyt-
nych i wiedzy praktycznej. Istniejące w Lesznie
gimnazjum pod kierownictwem biskupa Jana
Amosa Komeńskiego korzystało z nowatorskich
metod dydaktycznych czeskiego imigranta49,
a wcześniej Książki o wychowaniu dzieci (1558)
napisał superintendent wielkopolskich zborów
ewangelicko-augsburskich Erazm Gliczner.
Kodyfikację praw Leges seu statuta ac privilegia
Regni Poloniae (1553) zawdzięcza prawo polskie
ewangelikowi Jakubowi Przyłuskiemu.
Wśród historyków nie ma zgody w kwestii, jaką
datę przyjąć za koniec Reformacji. To oczywiste,
gdyż w każdym kraju Reformacja przebiegała
inaczej. W Rzeczypospolitej, która nas najbar-
dziej interesuje, można natomiast wskazać czas,
kiedy impet reformacyjny wyhamował po secesji
antytrynitarzy; świadczy o tym fragment listu
K. Trecego do H. Bullingera z marca 1565 r. Konfe-
deracja warszawska z 1573 r. gwarantująca wol-
ność wyznania „rozróżnionym w wierze” i sławiona
jako przykład wzajemnej tolerancji, jakiej gdzie
indziej w Europie próżno szukać, była zarazem ze
strony ewangelików wyrazem niewiary w przej-
ście na stronę Reformacji wszystkich obywateli,
ale była też przejściem na pozycję defensywną,
spowodowaną chęcią utrzymania stanu już osią-
gniętego. Stan posiadania przez ewangelików:
budynków kościelnych, szkół, wyznawców i praw
ulegał jednak stałej erozji. Doznała ona przyspie-
szenia w latach: „potopu”, rokoszu Lubomirskiego,
wojen tureckich oraz walk między koteriami ma-
gnackimi w Wielkim Księstwie Litewskim, gdy siła

46
H. Łowmiański, Papiernie wileńskie XVI wieku, „Ateneum Wileńskie” 2 (1924). Nb.: w Wilnie było (lecz nie jednocze-
śnie) aż 13 wytwórni papieru; pojedyncze sięgały daleko na wschód do Orszy, Witebska i Homla.
47
Nowe odczytanie poradnika Gostomskiego zaproponował R. Łazarz, Słowa chrześcijańskiego gospodarza. Uwa-
gi o lekturze Gospodarstwa Anzelma Gostomskiego, w: Protestancka kultura słowa, red. Z. Pasek, Kraków 2009,
s. 175–183.
48
I nie tylko ono. Zob. W. Kriegseisen, Ewangelicy reformowani jako czynnik w procesie modernizacji Rzeczypospolitej
szlacheckiej w drugiej połowie XVI wieku i w Warszawie epoki stanisławowskiej, „Rocznik Teologiczny” 1-2 (2009).
49
A. Fijałkowski, Tradycja i nowatorstwo w Orbis sensualium pictus Jana Amosa Komeńskiego, Warszawa 2012; J. Ko-
meński, Świat w obrazach, opr. A. Fijałkowski, Warszawa 2015.

199
10 500 lat Reformacji w Polsce

szła przed prawem. Przywrócenie ewangelikom

praw w 1768 r. pozwoliło niewielkiej już mniej-
szości zaznaczyć pozytywnie swą obecność w
życiu publicznym. Każdego roku dochodzi do
konwersji pewnej liczby innowierców do Kościo-
łów ewangelickich, w tym więc sensie Refor-
macja trwa nadal. Nie wolno też zapominać, że
powstające w XIX i XX w. wyznania ewangelikalne
przejęły na ogół teologię reformowaną, wyjąwszy
niektóre zagadnienia, jak np. chrzest. Postawa
życiowa ewangelików, motywowana świadomo-
ścią wyznaniową, jak na przykład o konieczności
ciągłego reformowania – poprawiania siebie,
swojego otoczenia i społeczeństwa oraz wreszcie
całej Europy, ba całego świata – oddziałuje przy-
kładem na jednostki i na społeczeństwa skądinąd
dalekie od Ewangelii i od Reformacji, nieświado-
me tego, że postawy i wartości, które przyjmują
mają umocowanie w Reformacji. Znaczy to, iż
Reformacja ze stanowiska kulturoznawstwa
i nauk o społeczeństwie nie jest epoką skończoną
ni zamkniętą. Reformacja pozostaje żywa, dopóki
żyją jej wyznawcy.

Augsburg – kościół św. Anny

(fot. Marek Bieńkuński)

200
201
11
Protestantyzm to jeden z trzech głównych nur-
tów chrześcijaństwa (oprócz prawosławia i ka-
tolicyzmu). Bierze swoją nazwę od sejmu Rzeszy
w Spirze w 1529 r., na którym stany ewangelickie
(6 księstw i 14 wolnych miast Rzeszy) oprotesto-
wały uchwalony zakaz szerzenia Reformacji. Na-
zwy „protestanci” początkowo używali katolicy, ale
z czasem zaczęto ją stosować powszechnie, bo-
wiem stała się neutralnym określeniem tych, któ-
rzy aprobowali zasady Reformacji XVI w., łącznie
z nurtem zainicjowanym przez Ulryka Zwingliego
i Jana Kalwina. W Niemczech zwolennicy Reforma-
cji nazywali siebie „ewangelikami”, a w Szwajcarii
używali nazwy „reformowani”.
W Polsce współczesnej do tradycji protestanc-
kiej należy ponad 90 Kościołów i związków wy-
znaniowych wpisanych do rejestru Kościołów
i innych związków wyznaniowych prowadzonego
przez Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Admini-
stracji albo znajdujących się w wykazie Kościołów
i związków wyznaniowych działających na pod-
stawie odrębnych ustaw1. Do nurtu ewangelickie-
go, prócz opisanych dokładniej w innych tekstach
Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczy-
pospolitej Polskiej i Ewangelicko-Reformowanego
w Rzeczypospolitej Polskiej, należy także Kościół
Ewangelicko-Metodystyczny w Rzeczypospolitej
Polskiej, który na ziemiach polskich jest obecny
od I wojny światowej. Pierwsi metodyści pojawili
się w Polsce po I wojnie światowej w wyniku akcji
pomocowych i misji prowadzonych przez przed-
stawicieli krajów zachodnich. Aby podkreślić swoją
więź doktrynalną z najstarszym nurtem Reformacji
(dopuszcza się tu praktykę chrztu dzieci), Kościół
1
Zamieszczony wśród dokumentów na stronie: https://mswia.gov.pl/pl/wyznania-i-mniejszosci/relacje-panstwa-z-
kosci/13964,Relacje-panstwa-z-Kosciolami-przydatne-informacje-dokumenty-i-akty-prawne.html
(dostęp 3.05.2017).
202
500 lat Reformacji w Polsce
ten w 1990 r. przyjął nazwę Kościół Ewangelic-
ko-Metodystyczny. W 2017 r. wpis do rejestru
uzyskał Ewangeliczny Kościół Metodystyczny
w Krakowie, który nawiązuje do nurtu wesley-
ańskiego (wyłonił się w Stanach Zjednoczonych
w XIX w.) i mocno podkreśla swój związek z du-
chowością świata ewangelikalnego. Z nurtów Re-
formacji XVI w. w Polsce obecny jest także Kościół
Anglikański, który zarejestrował się w 1996 r. i sku-
pia w większości obywateli Wielkiej Brytanii pracu-
jących w Polsce.
Najliczniejszą grupę Kościołów w Polsce współ-
czesnej stanowią te, które można określić jako
ewangeliczne lub ewangelikalne. To wspólnoty,
które wymagają od swoich wiernych przeżycia
nawrócenia w wieku dojrzałym (born againe Chri-
stianity). Nawrócenie to przyjęcie aktem wiary
zbawczej ofiary Chrystusa, jako aktu odkupieńcze-
go o osobistym charakterze. Najczęściej praktykują,
w przeciwieństwie do poprzedniej grupy, chrzest
dorosłych (choć nie zawsze). Już w XVI w. działali
na ziemiach polskich anabaptyści, Bracia Polscy
również praktykowali chrzest dorosłych, lecz te ra-
dykalne nurty chrześcijaństwa po wygnaniu arian
w 1658 r. zniknęły z terenów Rzeczypospolitej. Dzi-
siejsze wspólnoty praktykujące chrzest dorosłych
pojawiały się dopiero w 2 poł. XIX w. (baptyści,
a następnie ewangeliczni chrześcijanie).
W dwudziestoleciu międzywojennym działały
w Rzeczypospolitej różne organizacje, które nie
znalazły swojego instytucjonalnego przedłużenia
we współczesnej Polsce, jak np. mazurscy gro-
madkarze (wyemigrowali z Polski po 1970) czy
bracia morawscy – herrnhuci. Pierwsi wyznawcy
ewangelicznego protestantyzmu zamieszkiwali
zachodnie i wschodnie pogranicza ziem polskich.
Byli to początkowo Niemcy (baptyści, ruch zie-
lonoświątkowy), Białorusini lub Rosjanie (ruch
ewangelicznych chrześcijan), którzy albo powoli
się polonizowali, albo od których Polacy przejmo-
wali wyznanie.
We współczesnej Polsce chyba najbardziej roz-
poznawalnym Kościołem praktykującym chrzest
dorosłych jest Kościół Chrześcijan Baptystów
w Rzeczypospolitej Polskiej. Podobne credo re-
ligijne (kongregacyjny system i chrzest wiary)
mają także: Kościół Ewangelicznych Chrześcijan
w Rzeczypospolitej Polskiej, Ewangeliczny Związek
Braterski w RP, Kościół Ewangeliczny „Misja Łaski”,
który wyróżnia doktryna o eternal security (dosł.
wiecznym bezpieczeństwie) czy zachowawczy
i tradycyjny Biblijny Kościół Baptystyczny z Anina.
Wśród wspólnot kościelnych praktykujących
chrzest dorosłych możemy wyróżnić grupę Kościo-
łów Chrystusowych wywodzących się z tzw. Dru-
giego Przebudzenia Amerykańskiego, której twór-
cami byli m.in. dążący do zniesienia konfesyjnych
podziałów Aleksander i Thomas Campbellowie.
W Anglii pierwszej połowie XIX w. John Nelson
Darby i skupiony wokół niego krąg reformatorów
inicjują ruch o nazwie Plymouth Brethren (bracia
plymuccy), w Polsce znany w dwu postaciach –
jako ruch wolnych chrześcijan oraz jako darbyzm.
Pierwsi polscy członkowie tych ruchów pojawili się
z początkiem XX w.
Znaczny procent wspólnot ewangelicznych/
ewangelikalnych przynależy do dynamicznie roz-
wijającej się w XX w. duchowości zielonoświąt-
kowej, charyzmatycznej. Współcześnie ponad 30
z obecnych na liście MSWiA Kościołów wyznaje
zasady wiary takie, jak: chrzest w Duchu Świę-
tym (drugi po nawróceniu moment zwrotny
w życiu chrześcijanina) oraz realizuje praktykę
203
charyzmatów: jak uzdrawiania, prorokowania
czy dar języków (glosolalia).
Najliczniejszy z nich Kościół Zielonoświątkowy
powstał po rozpadzie w 1988 r. Zjednoczonego
Kościoła Ewangelicznego, składającego się z pię-
ciu różnych ugrupowań (gł. z nurtu zielonoświąt-
kowego i wolnych Kościołów drugiej Reformacji).
Dwa z nich należały do tradycji pentekostalnej
– Kościół Zielonoświątkowy i Kościół Chrześcijan
Wiary Ewangelicznej, trzy do innych nurtów ewan-
gelicznego protestantyzmu – Kościół Zborów
Chrystusowych (od 2011 r. funkcjonuje pod nazwą
Kościół Chrystusowy w Rzeczypospolitej Polskiej),
Kościół Wolnych Chrześcijan w Rzeczypospoli-
tej Polskiej i Kościół Ewangelicznych Chrześcijan
w Rzeczypospolitej Polskiej.
W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych
XX w. w Polsce miało miejsce tzw. „przebudzenie
kongregacyjne”. Liczne zbory występowały ze
swych macierzystych Kościołów i rejestrowały się
jako osobne podmioty prawne. Podstawą ustroju
kongregacyjnego jest wszak idea autonomii zbo-
rów. Przynajmniej kilkanaście z zarejestrowanych
dziś w Polsce społeczności to niewiele różniące się
od siebie doktrynalnie ewangeliczne zbory, takie
jak: Zbór Ewangeliczny „Agape” w Poznaniu (1990),
Zbór Ewangeliczny „Betel” w Warszawie (1994), czy
Wspólnota Chrześcijańska „Pojednanie” z Lublina
(1991). Są one w większości zrzeszone w Radzie
Zborów Ewangelicznych, którą organizował nestor
polskich środowisk ewangelikalnych – Kazimierz
Muranty.
Na przełomie XX i XXI w. szczególnie silny roz-
wój przeżywał ruch zielonoświątkowy. Prócz sta-
rych wspólnot wywodzących się jeszcze z okresu
przedwojennego, pojawiały się wówczas nowe,
nawiązujące do tzw. third wave (trzeciej fali pen-
tekostalizmu) i reprezentujące takie nurty, jak
prosperity gospel, przebudzenia z Toronto czy faith
11
movement. Szczególnie aktywnie pracują przed-
stawiciele tzw. Toronto blessing, czyli „błogosła-
wieństwo z Toronto”. To religijne przebudzenie,
którego idee i praktyki (m.in. tzw. padanie w Du-
chu) dostrzegamy w licznych wspólnotach, które
wywodzą się z katolickiego ruchu charyzmatycz-
nego (jak np. kielecki Kościół Chrześcijański „Wie-
czernik” (1996). Po konfliktach (często związanych
z zakwestionowaniem kultu Maryi) niektóre z nich
wychodzą z Kościoła i zakładają własne organiza-
cje eklezjalne, albo przyłączają się do jakiejś cha-
ryzmatycznej denominacji (najczęściej do Kościoła
Bożego w Chrystusie).
Twórcami nurtu tzw. Local Church (Kościołów
miejscowych) byli Wachman Nee i Witness Lee.
Przedstawiciele tego ruchu postulują, aby w każ-
dej miejscowości (stąd określenie miejscowy)
powinien być tylko jeden autonomiczny zbór.
„Nawróceni” chrześcijanie z danego miasta winni
utworzyć jedną społeczność według wzorca z li-
stów Apostoła Pawła. Pierwsza polska wspólnota
powstała w 1992 r. W 1994 r. zarejestrował się Ko-
ściół w Radomiu.
Nastawiona perfekcjonistycznie wspólno-
ta Braci Norweskich (Norway Brethern), nawróciła
u schyłku lat sześćdziesiątych XX w. jeden ze ślą-
skich zborów zielonoświątkowych. Został on jed-
nak zarejestrowany dopiero w roku 1990 pod na-
zwą Zbór Stanowczych Chrześcijan w Wiśle i w na-
zwie nawiązuje do najstarszego związku penteko-
stalnego na ziemiach polskich.
Upowszechnienie pod koniec XX w. nowych
mediów, szczególnie Internetu, zmieniło radykal-
nie formy ewangelizacji. Nowsze wspólnoty adre-
sujące swój przekaz do wykształconej młodzieży
miejskiej profilują go odmiennie. Nadają mu, wzo-
rem londyńskiego Kościoła Hillsong, staranną mu-
zyczną oprawę i nowoczesny wygląd.
204
500 lat Reformacji w Polsce
Wśród zarejestrowanych wspólnot protestanc-
kich obecne są także organizacje ponadkonfesyjne.
Organizacja ewangelikalna New Hope Ministries
w Polsce zarejestrowała się w 1992 r. jako Nowa
Nadzieja, a od 1995 r. działała jako Misja Pokoleń.
Ruch Chrześcijański Mt28 (dawniej Ruch Nowego
Życia) jest filią znanej międzynarodowej organiza-
cji Campus Crusade for Christ International. Podob-
ny charakter pracy mają Międzynarodowa Misja
„Centrum Służby Życia” – Life Centre Ministries, ze
Skoczowa czy Misja Pokoleń z Rząski. Różne Kościo-
ły tego nurtu protestantyzmu zrzesza Unia Ewan-
gelikalna w Rzeczypospolitej Polskiej z siedzibą we
Wrocławiu (zarejestrowana w 2004 r.).
Wspólnoty chrześcijańskie i grupy wywodzące
się z protestantyzmu
Pod koniec XIX w. pojawił się na ziemiach pol-
skich ruch adwentystyczny, który jest tą częścią
protestantyzmu, skupiającą się na problematyce
eschatologicznej i oczekującej rychłej paruzji Chry-
stusa. Najliczniejszą i najstarszą wspólnotą adwen-
tystyczną jest Kościół Adwentystów Dnia Siódme-
go w RP, ale w 1990 r. zarejestrowała się wspólno-
ta o nazwie: Adwentyści Dnia Siódmego – Ruch
Reformacyjny, który odrzuca obowiązkową służ-
by wojskową, oraz Kościół Reformowany Adwen-
tystów Dnia Siódmego w Polsce.
Badacze (ruch religijny założony przez Charle-
sa T. Russella na przełomie XIX i XX w.), a wśród
nich także Świadkowie Jehowy są antytrynita-
rzami tzn. nie podzielają wiary większości Ko-
ściołów chrześcijańskich w dogmat trynitarzy
sformułowany na Soborze w Nicei w 325 roku, co
sytuuje ich wśród pogranicza chrześcijaństwa lub
w innym ujęciu – wśród ruchów wywodzących się
z protestantyzmu. Oba te nurty reprezentowane
są w Polsce przez kilka Kościołów. Świadkowie
Jehowy są najliczniejszą wspólnotą religijną, któ- Należy także zaznaczyć, że wiele wspólnot pro-
ra uzyskała legalizację w wyniku przełomu 1989 r. testanckich działa poza wpisem do rejestru wyznań,
U progu wolnej Polski w 1991 r. liczba głosicieli na którym skupił się niniejszy niewielki przegląd.
przekroczyła 100 tys. (obecnie to przeszło 120 tys.). Nie oznacza to, że działają nielegalnie, bowiem
W okresie po 1989 r. zróżnicował się także Konstytucja RP z 1997 r. daje wszystkim obywate-
polski ruch unitariański. Wskrzeszenie antytryni- lom prawo do wyznawania swej religii niezależnie
tarnych idei religijnych miało miejsce tuż przed od stosunku prawnego, jaki łączy ich wspólnotę
wybuchem II wojny światowej za sprawą luterań- z władzami RP. Wiele z lokalnych wspólnot przyłącza
skiego duchownego ks. Karola Grycz-Śmiłowskie- się do jakiejś federacyjnej struktury eklezjalnej, któ-
go. Założył on w 1937 r. wspólnotę nawiązującą do ra jest im bliska pod względem religijności i wyzna-
myśli Braci Polskich, która w czasach PRL ewolu- nia wiary, oraz prowadzi pracę z dużą autonomią
owała w kierunku zielonoświątkowej duchowości względem władz (przykładem jednej z takich fede-
(Jednota Braci Polskich z Wrocławia). Nadal jednak racyjnych struktur jest Kościół Boży w Chrystusie).
w Polsce działają grupy nawiązujące do tradycji
ściśle unitariańskich.
W 1993 r. zarejestrowały się, aż dwie podob-
ne denominacje: Kościół „Maranatha” (rozwiązany
w 2001 r.) i Wspólnota Unitarian Uniwersalistów
w RP, które zaznaczmy działają niezależnie od Ko-
ścioła Unitariańskiego (zarejestrował się w 1997 r.),
będącego federacją kilku niewielkich grup unita-
riańskich.

Sytuacja prawna
Po 1989 r. Sejm RP zmodyfikował lub uchwalił
kilka ustaw regulujących stosunki między Pań-
stwem Polskim a Kościołami protestanckimi2.
W państwie prawa wszystkie podmioty pra-
wa wyznaniowego powinny mieć te same prawa
i obowiązki względem władz państwowych. Jed-
nak tylko śluby zawierane w Kościołach mających
swoje ustawy wywierają skutki cywilno-prawne,
jak ma to miejsce w przypadku Kościoła rzymsko-
katolickiego (na podstawie konkordatu). Jawor – ewangelicko-augsburski Kościół Pokoju
(fot. Paweł Kaczorowski)

2
W 1994 r. z Kościołem Ewangelicko-Augsburskim w RP i Kościołem Ewangelicko-Reformowanym w RP, w 1995 r.
z Kościołem Ewangelicko-Metodystycznym w RP, Kościołem Adwentystów Dnia Siódmego w RP, Kościołem Chrze-
ścijan Baptystów w RP oraz w 1997 r. z Kościołem Zielonoświątkowym.

205
11 500 lat Reformacji w Polsce

PROTESTANTYZM I JEGO DZIEDZICTWO

(wykaz w układzie działowym na podstawie rejestru Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji
na dzień 29 III 2017 r.)
Daty w nawiasach oznaczają datę wpisu do rejestru Ministerstwa, brak daty i numeru oznacza, że dany
kościół ma własną ustawę. Znaki zapytania oznaczają niepewną klasyfikację, numer przed nazwą to nu-
mer stały pod którym dany kościół lub wspólnota wpisane są do rejestru. W nawiasach znalazły się także
informację o tradycji religijnej do której nawiązuje dany kościół czy związek religijny.
Kościoły Ewangelickie:
– Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa
– Kościół Ewangelicko-Reformowany w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa
– Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa
114 – Kościół Anglikański, Warszawa (1996)
Rodzina Kościołów ewangelicznych/ewangelikalnych:
– Kościół Chrześcijan Baptystów, Warszawa
27 – Kościół Ewangelicznych Chrześcijan, Warszawa (1990)
36 – Związek Wyznaniowy „Misja Łaski”, Kraków (1990)
83 – Kościół Miłosiernego Boga, Lublin (1994)
94 – Chrześcijańska Wspólnota Mennonitów, Toruń (1995 – to data rejestracji innej wspólnoty religij-
nej, bowiem pod tym numerem zarejestrował się Kościół Chrześcijański w Toruniu)
120 – Biblijny Kościół Baptystyczny, Warszawa (1996)
124 – Ursynowska Społeczność Ewangeliczna, Warszawa (1997)
146 – Związek Wyznaniowy „Polska Chrześcijańska Służba”, Warszawa (1998)
148 – Kościół Chrześcijański „Otwarte Drzwi”, Warszawa (1998)
154 – Kościół Ewangeliczny w Rzeczypospolitej Polskiej, Bydgoszcz (2003)
161 – Ewangeliczny Kościół Chrześcijański, Żory (2006)
183 – Kościół „Chrześcijańska Wspólnota Jordan”, Rumia (2016)
185 – Ewangeliczny Kościół Metodystyczny, Kraków (2017)
Kościoły ewangelikalne praktykujące (lub nie praktykujące) chrzest niemowląt:
76 – Kościół Dobrego Pasterza, Warszawa (1993)
162 – Kościół Prezbiteriański, Warszawa (2006)
163 – Kościół Armia Zbawienia w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa (2006)
Niezależne zbory ewangeliczne:
42 – Zbór w Wodzisławiu Śląskim, Wodzisław (1990), (Local Church)
43 – Zbór Ewangelicko-Baptystyczny w Katowicach, Katowice (1990), („Betel”)

206
 44 – Zbór Ewangeliczny „Syjon”, Dzięgielów, woj. górnośląskie (1990)
61 – Zbór Ewangeliczny „Agape” w Poznaniu, Poznań (1991)
62 – Wspólnota Chrześcijańska „Pojednanie”, Lublin (1991)
64 – Chrześcijańska Wspólnota „Jezus Panem”, Pabianice (1991)
86 – Zbór Ewangeliczny „Betel” w Warszawie, Warszawa (1994)
103 – „Misja na Wschód” we Wrocławiu, Wrocław (1995)
132 – Kościół Nowego Przymierza w Lublinie, Lublin (1997)

Kościoły Chrystusowe:
13 – Kościół Chrystusowy w Polsce, Sopot (1982)
24 – Kościół Chrystusowy w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa (1988)
101 – Warszawski Kościół Chrystusowy, Warszawa (1995)
169 – Zrzeszenie Kościołów Chrystusowych w Rzeczypospolitej Polskiej, Radom (2009)
Kościoły braterskie, bracia plymuccy (open brethren):
11 – Kościół Wolnych Chrześcijan, Katowice (1990)
23 – Ewangeliczny Związek Braterski w Rzeczypospolitej Polskiej, Szczecinek (1990)
39 – Zbór Chrześcijański w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa (1990)
70 – Zbór Wolnych Chrześcijan w Jaworznie, Jaworzno (1992)
129 – Polski Ewangeliczny Kościół Braterski w Tarnowskich Górach, Tarnowskie Góry (1997)
Darbyzm (exlusive brethren):
16 – Stowarzyszenie Zborów Chrześcijan w Rzeczypospolitej Polskiej, Orzesze (1990)
Rodzina Kościołów zielonoświątkowych:
7 – Jednota Braci Polskich, Wrocław (1990) (adwentyzm, antytrynitaryzm)
10 – Ewangeliczna Wspólnota Zielonoświątkowa, Bukowsko (1990)
18 – Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa, Legnica (1990)
25 – Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej w Rzeczypospolitej Polskiej, Kielce (1990)
– Kościół Zielonoświątkowy, Warszawa
28 – Kościół Boży w Chrystusie, Warszawa (1990)
40 – Centrum Biblijne „Jezus Jest Panem”, Warszawa (1990)
45 – Zbór Ewangelicznych Chrześcijan w Duchu Apostolskim, Ełk (1990)
46 – Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna, Bielsko-Biała (1990)
47 – Zbór Stanowczych Chrześcijan w Rzeczypospolitej Polskiej, Wisła (1990)
67 – Kościół Chrześcijański „Arka” w Poznaniu, Poznań (1992)
79 – Kościół Jezusa Chrystusa w Werbkowicach, Werbkowice (1993)
80 – Kościół „Chrystus dla Wszystkich” w Rzeczypospolitej Polskiej, Szczecin (1993)

207
11 500 lat Reformacji w Polsce

82 – Zbór Ewangelii Łaski, Katowice (1993)

93 – Chrześcijański Kościół Pełnej Ewangelii „Duch i Moc”, Łódź (1995) (Faith Movement, „ruch wiary”)
99 – Kościół Boży, Siedlce (1995)
102 – Wspólnota Chrześcijańska “Wrocław dla Jezusa”, Wrocławiu (1995)
105 – Kościół Boży w Polsce (dawniej Kościół Jezusa Chrystusa w Krakowie), Kraków (1996)
106 – Kościół Pentakostalny w Rzeczypospolitej Polskiej, Żory (1996)
107 – Kościół Chrześcijański „Wieczernik” (dawniej Wspólnota Chrześcijańska „Wieczernik”), Kielce (1996)
111 – Kościół Chrześcijański w Rypinie, Rypin (1996)
112 – Kościół Chrześcijański w Warszawie, Warszawa (1996) (Faith Movement, „ruch wiary”)
115 – Centrum Chrześcijańskie „Nowa Fala” (dawniej Kościół Chrześcijański „Nowe Przymierze”),
Gdynia (1996)
118 – Społeczność Chrześcijańska „Miejsce Odnowienia” (dawniej Kościół Jezusa Chrystusa w Lubli-
nie), (1996) (Faith Movement, „ruch wiary”)
119 – Centrum Chrześcijańskie Kanaan, Wrocław (1996)
122 – Chrześcijański Kościół „Maranatha” w Wiśle, Wisła (1997)
126 – Wolny Kościół „Dobra Nowina”, Pabianice (1997)
128 – Chrześcijańskie Centrum „Pan Jest Sztandarem” - Kościół w Tarnowie, Tarnów (1997) (Local
Church)
130 – Kościół Jezusa Chrystusa Wiary Chrześcijańskiej, Świdnik (1997)
134 – Kościół Jezusa Chrystusa „Syjon” w Rzeszowie, Rzeszów (1997)
136 – Kościół Chrześcijański „Jezus Żyje”, Kutno (1997)
137 – Dom Izraela Polania (dawniej Kościół Chrześcijański w Świdniku), Świdnik (1997)
142 – Centrum Chrześcijańskie „Miecz Ducha”, Kalisz (1998)
144 – Kościół Chrześcijański w Rybniku, Rybnik (1998)
156 – Kościół Chrześcijański „Słowo Wiary”, Gdynia (2003)
157 – Kościół Chwały, Warszawa (2003)
182 – Kościół Chrześcijański Zoe, Gdańsk (2016)
Kościoły Miejscowe (Local Church):
72 – Kościół Jezusa Chrystusa w Kamiennej Górze, Kamienna Góra (1992)
87 – Kościół w Radomiu, Radom (1994)
133 – Kościół Ekklesia w Warszawie, Warszawa (1997)
140 – Miejscowy Kościół w Lublinie, Lublin (1998)
145 – Lokalny Kościół w Kwidzynie, Kwidzyn (1998)
Ewangelikalne związki wyznaniowe nie mające charakteru kościelnego:
52 – Międzynarodowa Misja „Centrum Służby Życia”– Life Centre Ministries, Skoczów, (1991)
68 – Ruch Chrześcijański Mt28 (dawniej Ruch Nowego Życia), Warszawa (1992)

208
 71 – Misja Pokoleń, Rząska (1992)
88 – Wspólnota „Drzewo Oliwne”, Warszawa (1994)
160 – Unia Ewangelikalna w Rzeczypospolitej Polskiej, Wrocław (2004)
Kościół dla obcokrajowców:
151 – Warszawski Kościół Międzynarodowy, Warszawa (2000)
Adwentyzm:
– Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Warszawa
5 – Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego, Bielsko-Biała (1990)
48 – Adwentyści Dnia Siódmego Ruch Reformacyjny, Ruda Śląska (1990)
51 – Kościół Reformowany Adwentystów Dnia Siódmego w Polsce, Poznań (1990)
63 – Zbory Boże Chrześcijan Dnia Siódmego, Wodzisław Śląski (1991)
Unitarianizm:
78 – Kościół „Maranatha”, Warszawa (1993)
81 – Wspólnota Unitarian Uniwersalistów, Chorzów (1993)
123 – Kościół Unitariański, Warszawa (1997)

WSPÓLNOTY WYWODZĄCE SIĘ Z CHRZEŚCIJAŃSTWA I INNE:

Nurt wspólnot apostolskich:
14 – Kościół Nowoapostolski w Polsce, Gdynia (1990)
Ruch badacki:
1 – Świecki Ruch Misyjny „Epifania”, Nowy Dwór Mazowiecki (1990)
2 – Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego w Rzeczypospolitej Polskiej, Kraków (1990)
3 – Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego w Polsce, Bydgoszcz (1990)
19 – Związek Badaczy Biblii w Polsce, Wrocław (1990)
34 – Świadkowie Jehowy w Polsce, Nadarzyn k. Warszawy (1989)
Inne:
8 – Kościół Jezusa Chrystusa Świętych Dni Ostatnich w Polsce (Mormoni), Warszawa (1990)
31 – Uczniowie Ducha Świętego (Stowarzyszenie Panunistyczne), Warszawa (NRR) (1990)
38 – Stowarzyszenie Chrześcijańskiej Nauki – Związek Wyznaniowy, Warszawa (1990)
113 – Chrześcijański Kościół Dobra, Majdan, dawne woj. warszawskie (1996)
Brak danych:
127 – Kościół „Misja dla Polski”, Warszawa (1997)
139 – Chrześcijański Związek Wyznaniowy „Źródło”, Olsztyn (1997)
153 – Kościół Miłosierdzia Jezusowego, Toruń (2001)

209
11 500 lat Reformacji w Polsce

Warszawa – Wyższe Baptystyczne Seminarium Teologiczne (fot. Paweł Ciecieląg)

Warszawa – Kościół Adwentystów Dnia Siódmego Wojciechów – Wieża Ariańska, obecnie muzeum
(fot. Paweł Ciecieląg) (fot. Paweł Ciecieląg)

210
 CHRONOLOGIA NAJWAŻNIEJSZYCH WYDARZEŃ (1415–2017)

Panowanie króla Władysława II Jagiełło (1386–1434)

1415 Jan Hus uznany winnym herezji na soborze w Konstancji (1414–1418) i spalony na
stosie.
1420–1436 Wojny Husyckie w Czechach.
1434 Kompaktaty praskie: wprowadzenie do liturgii w języku narodowym, Komunii Świę-
tej pod dwiema postaciami, wybór arcybiskupa Pragi przez sejm.

Panowanie króla Kazimierza IV Jagiellończyka (1447–1492)

1453 Upadek Konstantynopola, śmierć ostatniego cesarza bizantyjskiego

Konstantyna XI.
1457 W Kunvaldzie, w Czechach powstaje Jednota Braci Czeskich – pierwsza w Europie
Zachodniej struktura kościelna niezależna od papiestwa.
1459 Bulla „Execrabilis”: prymat papieża nad soborem.
1492 I wyprawa Krzysztofa Kolumba – odkrycie Ameryki.

Panowanie króla Zygmunta I Starego (1506–1548)

1517 Ogłoszenie przez ks. dr. Marcina Lutra 95 tez, które wzywały do dyskusji na temat
pokuty i odpustów.
1518 Ulryk Zwingli mianowany kaznodzieją w głównej parafii Grossmünster w Zurychu.
Krytykował sprzedaż odpustów w mieście. Pochwalał ideę tłumaczenia Pisma Święte-
go na język ojczysty.
1520 Edykt toruński wydany przez króla Zygmunta Starego, ograniczający rozprzestrze-
nianie się idei reformacyjnych w Polsce.
1522 Pierwsze wydanie Nowego Testamentu w przekładzie Marcina Lutra.
1523 Ogłoszenie przez Zwingliego 67 tez z postulatami reform w Kościele, m.in. odrzu-
cenie przepisów o poście, zniesienie celibatu, odrzucenie kultu świętych, głoszenie
kazań wyłącznie w oparciu o Pismo Święte.
1525 W Wittenberdze wprowadzono nowy porządek kościelny, w tym m.in. język ojczy-
sty do nabożeństwa, kazanie w duchu odnowy Kościoła oraz usankcjonowano oficjal-
nie udzielanie sakramentu Komunii Świętej pod dwiema postaciami (chleba i wina).
Sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego. Ostatni Wielki Mistrz Albrecht Hochenzollern
złożył hołd lenny królowi polskiemu Zygmuntowi Staremu, został władcą – księciem
Prus i powstało pierwsze państwo luterańskie w Europie.

211
 500 lat Reformacji w Polsce

Dalszy ciąg reform w Zurychu: uznanie dwóch sakramentów – Chrztu i Wieczerzy

Pańskiej udzielanej pod dwiema postaciami, rezygnacja ze spowiedzi usznej i pro-
cesji. Podobne zasady reformacyjne przyjęły kantony: Bazylea, Szafuza, Berno i Sankt
Gallen.
1527 Reformacja w Szwecji: oparcie dla luteran.
1529 Kilkutygodniowa dysputa Ulryka Zwingliego i Marcina Lutra w Marburgu o możli-
wości ujednolicenia zasad reformowania Kościoła. Spośród 14 tematów zgodzili się
w 13. Odmienne pozostały poglądy obu Reformatorów w kwestii nauki o Wieczerzy
Pańskiej. Reformacja wittenberska i zuryska podążały odtąd swoimi drogami.
Podczas sejmu w Spirze książęta niemieccy popierający Lutra zaprotestowali prze-
ciwko nakazowi cesarskiemu wzywającemu do zerwania z Reformacją, od tego mo-
mentu zwolenników reform nazywano protestantami.
Marcin Luter napisał „Mały katechizm”, czyli krótki wykład podstawowych prawd
wiary dla każdego chrześcijanina.
1530 Na sejmie w Augsburgu Filip Melanchton przedstawił streszczenie nauki reforma-
cyjnej w formie wyznania wiary.
1531 Śmierć Ulryka Zwingliego w bitwie pod Kappel.
Publikacja Biblii w Zurychu. Było to pierwsze pełne wydanie Pisma Świętego w języku
niemieckim.
1532 Powstanie Kościoła waldensów.
1534 Publikacja Biblii Lutra (przekład Starego i Nowego Testamentu z języków oryginal-
nych). Akt supremacji w Anglii.
1536 Jan Kalwin opublikował w Bazylei pierwsze wydanie swojego najważniejszego dzie-
ła – „Institutio Religionis Christianae” (Nauka religii chrześcijańskiej).
Początki działalności Jana Kalwina w Genewie (od 1541 r.).
Sekularyzacja klasztorów w Anglii (do 1540 r.).
1543 Ks. Jan Łaski Młodszy (bratanek prymasa Polski, abp. Jana Łaskiego) został miano-
wany przez regentkę Annę Oldenburską superintendentem Fryzji Wschodniej.
1545 „Katechizm genewski” Kalwina.
1546 W Eisleben zmarł ks. dr Marcin Luter.

Panowanie króla Zygmunta II Augusta (1548–1572)

1549 „Consensus Tigurinus”, czyli „Ugoda Zuryska” pomiędzy Henrykiem Bullingerem

następcą Zwingliego w Zurychu i Janem Kalwinem w Genewie z udziałem repre-
zentantów z Berna i Bazylei. Odtąd mówi się o wspólnych ustaleniach Reformacji
Szwajcarskiej.

212
 500 lat Reformacji w Polsce

1550 Ks. Jan Łaski Młodszy zostaje mianowany przez króla Anglii Edwarda VI superinten-
dentem Zboru Cudzoziemców w Londynie.
Jakub Sylwiusz odprawił pierwsze nabożeństwo reformowane w Pińczowie.
1555  Unia ewangelików reformowanych i braci czeskich zawarta podczas Synodu
w Koźminku.
Na sejmie w Piotrkowie podjęto próbę utworzenia w Polsce Kościoła narodowego.
Pokój w Augsburgu – kończący wojny religijne w Niemczech, przyjęcie zasady
„cuius regio, eius religio” („czyja władza, tego religia”).
1556  Ks. Jan Łaski Młodszy wraca do Polski i włącza się aktywnie w działalność Jednoty
Reformowanej w Małopolsce, postulując rozpoczęcie prac nad przekładem Pisma
Świętego na język polski.
1559 Powstało „Wyznanie wiary zboru wileńskiego” Szymona Zacjusza dla Reformowanej
Jednoty Litewskiej.
1560 Śmierć Jana Łaskiego Młodszego.
1562 Sekularyzacja Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach, Mistrz Krajowy Gotthard
Kettler sklada hołd lenny Zygmuntowi II Augustowi i przechodzi na luteranizm.
1563 W środowisku reformowanym powstał pierwszy polski przekład Biblii z języka
hebrajskiego i greckiego, tzw. Biblia brzeska.
Powstanie „Katechizmu heidelberskiego”.
Zakończenie soboru trydenckiego. Reforma Kościoła katolickiego. Kontrreformacja.
1564 Jan Kalwin umiera w Genewie.
1566 Publikacja „Drugiej Konfesji Helweckiej”, która wkrótce została przełożona na język
polski przez Krzysztofa Trecego i jako „Konfesja Polska” została przyjęta w 1570 r.
w Sandomierzu.
1568 „Porządek kościelny” księcia cieszyńskiego Wacława Adama, opisujący funkcjono-
wanie Kościoła ewangelickiego w księstwie Cieszyńskim w zakresie administracji,
podstaw dogmatycznych i porządku nabożeństwa.
1570 Ugoda sandomierska będąca porozumieniem pomiędzy przedstawicielami Kościo-
łów ewangelickich w Polsce (luteranami, ewangelikami reformowanymi i braćmi
czeskimi).

Bezkrólewie (1572–1573)
1573 Konfederacja warszawska, gwarantująca pokój wyznaniowy wszystkim „różniącym
się w wierze”. Przywileje potwierdzone przez „Artykuły henrykowskie”.

213
 500 lat Reformacji w Polsce

Panowanie króla Stefana Batorego (1576–1586)

1580 Wydanie „Księgi Zgody”, zbioru ksiąg wyznaniowych Kościoła luterańskiego.

Panowanie króla Zygmunta III Wazy (1587–1632)

1595 Potwierdzenie Ugody sandomierskiej podczas synodu generalnego w Toruniu.
1598 Edykt nantejski: koniec wojen hugenockich we Francji (od 1562 r.).
1632 Wydanie w Gdańsku Biblii (tzw. Biblia gdańska). Została przetłumaczona na zlecenie
synodu reformowanego przez reformowanego duchownego Daniela Mikołajew-
skiego i wydrukowana w drukarni luteranina Andrzeja Hünefelda.

Panowanie króla Władysława IV Wazy (1632–1648)

1636 Wydanie przez ks. Jerzego Trzanowskiego (zwanego „słowiańskim Lutrem”) śpiew-
nika „Harfa świętych” („Cithara Sanctorum”).
1645 
 „Colloquium Charitativum” („Przyjazna rozmowa”). W Toruniu odbyła się dysputa
między protestantami a rzymskimi katolikami, której celem było przywrócenie jed-
ności i pokoju religijnego w Polsce.

Panowanie Jana II Kazimierza Wazy (1648–1668)

1648 Pokój westfalski, zakończenie wojny trzydziestoletniej, zgoda na wybudowanie Ko-

ściołów Pokoju.
1654 Odebranie ewangelikom wszystkich kościołów na Śląsku Cieszyńskim, nabożeń-
stwa od tego czasu odbywały się w lasach, w tzw. leśnych kościołach.
1655–1660 Potop szwedzki.
1658 Wypędzenie arian (braci polskich) z Polski
1668 Sejm Rzeczypospolitej zabronił, pod karą śmierci, występowania z Kościoła rzym-
skokatolickiego.

Panowanie króla Jana III Sobieskiego (1674–1696)

1675 Filip Jakub Spener opublikował „Pia desideria”, dzieło, które zawierało postulaty re-
formy Kościoła w duchu pietyzmu.
1678  „Amica complanatio” („Porozumienie przyjacielskie”) – porozumienie luteran i ewan-
gelików reformowanych zawarte w Lesznie, dotyczące wspólnego użytkowania ko-
ściołów i zwoływania wspólnych synodów.

214
 500 lat Reformacji w Polsce

Panowanie króla Stanisława Leszczyńskiego (1704–1709)

1704–1706 
Wojna domowa w Polsce (pomiędzy zwolennikami Stanisława Leszczyńskiego a zwo-
lennikami Augusta II).
1709 Budowa Kościoła Jezusowego w Cieszynie i 5 innych Kościołów Łaski.

Panowanie króla Augusta II Mocnego (1697–1706 i 1709–1733)

1721 Pokój nystadzki: koniec III wojny północnej (od 1700 r.).
1724 Sprawa toruńska, tzw. tumult toruński.

Panowanie króla Augusta III (1733–1763)

1763 Pokój w Paryżu i Hubertusburgu: koniec wojny siedmioletniej.

Panowanie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764–1795)

1768 Uchwalenie równouprawnienia dla niekatolików w Rzeczypospolitej.

1772 I Rozbiór Polski
1777 Przywilej króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na budowę kościoła projektu
Szymona Bogumiła Zuga w Warszawie – Św. Trójcy.
W Sielcu, podczas Synodu reformowanej Jednoty Małopolskiej i nowopowstałych
zborów reformowanych i luterańskiego w Warszawie, została zawarta Unia sielecka,
a także potwierdzono i odnowiono Ugodę sandomierską. Wprowadzono wspólny
konsystorz dla obu wyznań.
Powstała „Ordynacja kościelna Warszawskiej Gminy Ewangelicko-Reformowanej”.
1781 Patent tolerancyjny cesarza Józefa II, przywileje dla niekatolików w Cesarstwie
Austriackim.
1789 Rewolucja Francuska
1791 Uchwalenie Konstytucji 3 Maja
1793 II Rozbiór Polski
1795 III Rozbiór Polski

Okres zaborów (1795–1918)

1802–1803 Zakup Zelowa. Osiedlenie się braci czeskich.

1804 Kodeks Napoleoński (Code Civil) we Francji. Cesarz Napoleon I: I cesarstwo.

215
 500 lat Reformacji w Polsce

1807–1815 Księstwo Warszawskie.

1815 Bitwa pod Waterloo. Kongres wiedeński: nowy porządek w Europie.
1817 Unia luteran i reformowanych zarządzona w Prusach przez króla Fryderyka Wilhel-
ma II z okazji jubileuszu 300 lat Reformacji.
1828 Zgoda władzy carskiej na powstanie wspólnego dla reformowanych i luteran Gene-
ralnego Konsystorza Ewangelickiego.
1830–1831 Powstanie Listopadowe.
1832 Powstanie fundacji Gustav-Adolf-Werk (dzieła im. Gustawa Adolfa, króla Szwecji),
organizacji gromadzącej fundusze dla ewangelików w diasporze.
1833 Założenie przez ks. Theodora Fliednera pierwszego diakonatu żeńskiego w Niemczech.
Wkrótce pojawiły się też diakonaty na terenie dzisiejszej Polski, m.in. w Gdańsku, Wrocła-
wiu, Bytomiu, Miechowicach i Warszawie.
1848–1849 Wiosna Ludów.
1848 Zmiana ustawy o funkcjonowaniu Kościołów ewangelickich w Królestwie Polskim,
rozwiązanie Konsystorza Generalnego luteran i reformowanych.
1849 Nadanie ustaw obu Kościołom ewangelickim i powołanie odrębnych konsystorzy
dla każdego z wyznań.
1861 Ukazał się pierwszy numer „Zwiastuna Ewangelicznego”, pisma dla ewangelików
w języku polskim.
1863–1864 Powstanie Styczniowe.
1871 Rozwój ruchu gromadkarskiego na Mazurach jako odpowiedź na nasilającą się ger-
manizację.
1875 Powstał Alians Kościołów Reformowanych, początkowo jako unia północnoamery-
kańskich i anglosaskich Kościołów o tradycji prezbiteriańskiej. Pierwsze walne zgro-
madzenie odbyło się w Edynburgu w 1877 r.
1884 Powstały „Przepisy o zarządzie spraw Kościoła Ewangelicko-Reformowanego
w Królestwie Polskim”.
1906 Na Śląsku Cieszyńskim powstaje ruch przebudzeniowy zwany Społecznością Chrze-
ścijańską.
1917 Rewolucje w Rosji: lutowa i październikowa.

Odzyskanie przez Polskę niepodległości. Okres II Rzeczpospolitej. (1918–1939)

1918 Wraz z odzyskaniem niepodległości (11.11.1918), rozpoczął się proces scalania struk-
tur kościelnych po zaborach, powstały Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP i Ko-
ściół Ewangelicko-Reformowany w RP.
1919 Utworzenie ewangelickiego duszpasterstwa w Wojsku Polskim.

216
 500 lat Reformacji w Polsce

1920 Powstanie Wydziału Teologii Ewangelickiej na Uniwersytecie Warszawskim.

Wojna polsko- radziecka: „Cud nad Wisłą” w sierpniu 1920 r.
Plebiscyty: Mazury, Śląsk.
1921 Konstytucja Marcowa w Polsce.
1926 Ukazał się pierwszy numer „Jednoty”.
1929–1933 Wielki kryzys – światowy kryzys gospodarczy.
1936 Dekret prezydenta o stosunku państwa do Kościoła ewangelicko-augsburskiego
w Polsce.

Okres okupacji (1939–1945)

1939–1945 II wojna światowa: zniszczone kościoły, duchowni obu Kościołów ewangelickich
więzieni, skazywani na śmierć w obozach i łagrach, zakaz odprawiania nabożeństw
w języku polskim.
1940 Założenie w Taizé we Francji przez brata Rogera Schutza wspólnoty ekumenicznej.
Równolegle powstaje żeńska wspólnota ekumeniczna w Grandchamp (Szwajcaria).
1942 W więzieniu w Berlinie zginął działacz na rzecz polskości Kościoła ewangelicko-au-
gsburskiego ks. bp Juliusz Bursche, zwierzchnik Kościoła.
1943 Porozumienie (w warunkach konspiracji) o potrzebie powołania tymczasowej Rady
Ekumenicznej.
1944 Wyznanie Wiary Polskich Chrześcijan – Konfesja Polska.

Okres Polski Ludowej (1945–1989)

1945–1950 Odbudowa życia kościelnego w Polsce, liczne wysiedlenia ewangelików, problemy

z odzyskiwaniem kościołów i budynków parafialnych.
Powstanie w USA Reformowanego Synodu Ekumenicznego (późniejsza nazwa Re-
formowana Rada Ekumeniczna).
1946 W Warszawie ukonstytuowała się Chrześcijańska Rada Ekumeniczna (od 1958 r.
zwana Polską Radą Ekumeniczną).
1947 Publikacja dekretu o uregulowaniu położenia prawnego Kościoła Ewangelicko-Re-
formowanego w RP.
Powstanie Światowej Federacji Luterańskiej.
1954 Usunięcie z Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu Jagiellońskiego wydziałów
teologicznych. Z wydziału Teologii Ewangelickiej powstała Chrześcijańska Akademia
Teologiczna.
Pierwsze powojenne „Prawo wewnętrzne” Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP.

217
 500 lat Reformacji w Polsce

1957 Traktaty rzymskie: EWG.

1958 Pierwszy Tydzień Ewangelizacyjny w Dzięgielowie k. Cieszyna.
1961 Parafia św. Marcina w Warszawie jako pierwsza parafia rzymskokatolicka podjeła idee
Tygodnia Modlitw o Jedność Chrześcijan.
1962 II sobór watykański zwołany przez papieża Jana XXIII.
1967 Początek dialogu między Światową Federacją Luterańską a Kościołem rzymskokatolickim.
1970 Międzynarodowa Rada Kongregacjonalistyczna połączyła się z Aliansem Kościołów
Reformowanych tworząc Światowy Alians Kościołów Reformowanych.
„Odezwa na 400. Rocznicę Ugody Sandomierskiej”, potwierdzająca uzgodnienia
tego dokumentu.
1973 Konkordia leuenberska – umowa zawarta pomiędzy przedstawicielami Kościołów
luterańskich, reformowanych i ewangelicko-unijnych. Wzajemne uznanie wspólno-
ty ambony, ołtarza (Stołu Pańskiego) i ordynacji duchownych.
1975 Wydanie Biblii warszawskiej przez Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne
w Warszawie (obecnie Towarzystwo Biblijne w Polsce).
1980 Strajki. Powstanie Solidarności.
Postulat transmisji nabożeństw w Polskim Radiu i TVP.
1981 Stan wojenny w Polsce (do 1983 r.)
1989 Okrągły stół. Wybory 4 czerwca. Upadek Muru Berlińskiego.
Ustawa z dnia 17 maja „O gwarancjach wolności sumienia i wyznania”.

Okres III Rzeczpospolitej (od 1989 r.)

1991 Pierwsze całkowicie wolne wybory parlamentarne w Polsce po II wojnie światowej.

1992 Rozpoczął pracę Ośrodek Wydawniczy „Augustana”.
1994 Polski sejm uchwala ustawę „O stosunku państwa do Kościoła ewangelicko-augs-
burskiego” i „Ustawę o stosunku państwa do Kościoła ewangelicko-reformowanego”.
1995 Wznowienie działalności Ewangelickiego Duszpasterstwa Wojskowego.
1997 Powstało Centrum Misji i Ewangelizacji Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP.
1 lipca na mocy porozumienia pomiędzy PRE i TVP S.A. została powołana Redakcja
Ekumeniczna TVP2.
1999 Diakonia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP (Diakonia Polska) uzyskała
osobowość prawną. Od lipca 2006 r. Diakonia Polska jest organizacją pożytku pu-
blicznego (KRS 0000260697).
Podpisanie wspólnej deklaracji w sprawie nauki o usprawiedliwieniu przez przed-
stawicieli ŚFL oraz Kościoła rzymskokatolickiego. W roku 2006 przystąpiła do niej
Światowa Rada Metodystyczna. W 2017 r. do deklaracji dołączyła też Światowa
Wspólnota Kościołów Reformowanych.

218
 500 lat Reformacji w Polsce

1999 Polska członkiem NATO.

2000 6 Kościołów członkowskich Polskiej Rady Ekumenicznej oraz Kościół Rzymskokatolicki
w Polsce, podpisały deklarację o wzajemnym uznaniu sakramentu Chrztu Świętego.
2001 Publikacja ekumenicznego przekładu Nowego Testamentu na język polski staraniem
11 kościołów łącznie z Kościołem Rzymskokatolickim w Polsce.
2002 Ukazał się nowy Śpiewnik ewangelicki, z którego korzystają zarówno luteranie jak
i reformowani w Polsce.
2003 Powstała Diakonia Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP (od 2007 r. organi-
zacja pożytku publicznego).
2004 Polska członkiem Unii Europejskiej.
2005 Porozumienie o współpracy Diakonii Polskiej (Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
w RP) i Diakonii Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP.
2010 Połączenie Światowego Aliansu Kościołów Reformowanych z Reformowaną Radą
Ekumeniczną i przekształcenie w nową organizację – Światową Wspólnotę Kościo-
łów Reformowanych.
2012 Podpisano porozumienie o wzajemnym dopuszczaniu wiernych do czynnego ko-
rzystania z praw i obowiązków wynikających z udziału w życiu Kościoła Ewangelic-
ko-Augsburskiego i Kościoła Ewangelicko-Reformowanego.
2015 Kościoły zrzeszone w Polskiej Radzie Ekumenicznej oraz Konferencja Episkopatu
Polski Kościoła Rzymskokatolickiego podpisały apel o poszanowaniu niedzieli.
2016 Wspólne obrady Synodów Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego i Kościoła Ewange-
licko-Reformowanego z okazji Jubileuszu 500 lat Reformacji.
Wydanie Biblii Ekumenicznej przez Towarzystwo Biblijne w Polsce.
Przesłanie Kościołów w Polsce w sprawie uchodźców wydane przez Polską Radę
Ekumeniczną i Konferencję Episkopatu Polski.
2017 Obchody Jubileuszu 500 lat Reformacji w Polsce, Europie i na świecie.

Kalendarium opracowane na podstawie broszury „Historia 500 lat Reformacji” przygotowanej przez
ks. Jerzego Belowa i Łukasza Barańskiego oraz wydanej przez Wydawnictwo Augustana w Bielsku-Białej
oraz uzupełnione przez Ewę Jóźwiak, Arkadiusza Góralczyka i Pawła Ciecieląga.

219
Notki o autorach

Dariusz Bruncz – publicysta, wykładowca akademicki, redaktor naczelny internetowego ekumenicznego

serwisu informacyjnego ekumenizm.pl i współpracownik strony internetowej luter2017.pl.

Paweł Ciecieląg – socjolog (Akademia Teologii Katolickiej, obecnie Uniwersytet Kardynała Stefana Wy-
szyńskiego w Warszawie). Od 1997 r. pracuje w Głównym Urzędzie Statystycznym, obecnie jako konsul-
tant, prowadzi badania Kościołów i związków wyznaniowych w Polsce. Jest autorem lub współautorem
opracowań statystyczno-socjologicznych o tematyce wyznaniowej i badań religijności.

Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska – absolwentka teologii ewangelickiej w Chrześcijańskiej Akademii

Teologicznej (ChAT), rzecznik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, koordynatorka Biura ds. Kobiet
w Kościele i Społeczeństwie Światowej Federacji Luterańskiej na Europę Środkowo-Wschodnią.

Arkadiusz Góralczyk – politolog (Uniwersytet Warszawski) i socjolog (Uniwersytet Kardynała Stefana

Wyszyńskiego w Warszawie), doktor nauk humanistycznych, wykładowca akademicki. Pracownik eta-
towy Głównego Urzędu Statystycznego oraz Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Ciechanowie.
Przez osiem lat pracował na Wydziale Socjologii Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora
w Pułtusku jako pracownik naukowo-dydaktyczny. Autor publikacji dotyczących zagadnień z obszarów
społeczeństwa obywatelskiego, polityki społecznej, administracji publicznej, systemów decyzyjno-za-
rządczych w sektorze publicznym oraz roli czynników kulturowych w zarządzaniu.

Grzegorz Gudaszewski – socjolog (Akademia Teologii Katolickiej). Od 1994 r. pracuje w Głównym Urzę-
dzie Statystycznym, obecnie jako konsultant. Zajmuje się m.in. tematyką wyznań, narodowości i grup
etnicznych w Narodowym Spisie Powszechnym. W polu jego zainteresowań naukowo-badawczych leży
problematyka socjologii religii, w tym szeroko rozumianej religijności (m.in. badania praktyk niedziel-
nych, diecezjalne badania religijności). Jest autorem i współautorem licznych opracowań statystyczno-
socjologicznych z tej tematyki.

Ewa Jóźwiak – doktor teologii ewangelickiej, prezes Synodu Kościoła Ewangelicko-Reformowanego

w RP, redaktor naczelna „Jednoty”, działaczka ekumeniczna, członkini Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów.

Joanna Kluczyńska – absolwentka teologii ewangelickiej oraz pracy socjalnej w Chrześcijańskiej Aka-
demii Teologicznej (ChAT), doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki, starszy wykładowca
w Katedrze Prawa Oświatowego i Polityki Społecznej w ChAT.

Jarosław Kłaczkow – polski historyk, profesor nauk humanistycznych, nauczyciel akademicki Uniwer-
sytetu Mikołaja Kopernika (UMK) w Toruniu, członek Synodu Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP.
Rafał Andrzej Leszczyński – badacz literatury, językoznawca, profesor filologii zachodniosłowiańskiej,
współtłumacz Nowego Testamentu, członek Towarzystwa Polsko-Serbskołużyckiego, pracował na uni-
wersytetach w Łodzi, Warszawie i in. Zajmuje się m.in. literaturą reformacyjną XVI wieku.

Zbigniew Pasek – prof. dr hab. kulturoznawca i religioznawca, pracownik Katedry Kulturoznawstwa

i Filozofii na Wydziale Humanistycznym Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie (Pracownia Badań
Współczesnych Form Duchowości). Jego zainteresowania naukowe koncentrują się wokół nowych form
duchowości, współczesnego protestantyzmu i alternatywnych nurtów kultury.

Joanna Szczepankiewicz-Battek – dr hab. nauk o Ziemi, specjalistka w zakresie geografii historycznej,

politycznej i geografii religii, profesor w Instytucie Turystyki i Rekreacji Wyższej Szkoły Bankowej we Wro-
cławiu, przewodnik turystyczny po Wrocławiu, Dolnym Śląsku i Sudetach.

Jan Szturc – dr hab., pracownik naukowy i profesor Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Pań-
stwowy Instytut Badawczy. Zarazem publicysta regionalny i ewangelicki, autor kilku książek z histo-
rii protestantyzmu, aktywny członek Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, działacz społeczny,
m.in. członek Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Ewangelickiego.

Agnieszka Zielińska – adiunkt w Instytucie Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

w Toruniu. Pracuje w Zakładzie Historii Gospodarczej. Bada zagadnienia demograficzne i społeczno-
gospodarcze ziem pomorskich w XIX i na początku XX wieku.