ÇEVRE SAĞLIĞI

1
 TANIMLAR
2

ÇEVRE

Ekosistemler Biyosfer

İnsanı ve diğer canlı varlıkları doğrudan ya da

dolaylı olarak etkileyen fiziksel, kimyasal, biyolojik
ve toplumsal etmenlerin tümüdür.

4
 Çevre Sağlığı
3

 Kişi ve toplum sağlığını doğrudan veya dolaylı olarak

etkileyen fiziksel, kimyasal, biyolojik, sosyal ve
psikolojik etkenlerin saptanması ve kontrol altına
alınması uygulamalarına çevre sağlığı denir.
 SAĞLIK VE ÇEVRE İLİŞKİSİ
4

 Kişinin genetik yapısı, onun çevresel etmenlerden

nasıl etkileneceğini belirleyen en önemli
faktörlerdendir.
 Çevre, kişi üzerindeki dış etkenlerin bütünüdür.

17
 Çevre sağlığı uygulamalarının konuları
5

 Su ve toprak kirliliği
 Hava kirliliği
 Konut sağlığı
 Vektörlerle savaş
 Gıda sağlığı
 Atıklar
 ……
 Şekil-1 Beşeri Hastalık Ekolojisi Üçgeni
Habitat 6
(barınma, iklim, siyasi yapı vb.)

Populasyon faktörleri Davranış faktörleri

(cinsiyet, yaş, kalıtım vb.) (sağlıkla ilişkili inanç ve davranışları)

• Bu faktörler arasındaki üçlü ilişki aralarında gerçek bir

sınır olmadığını ve populasyonların sağlığının bütün bu
faktörlerin bir sonucu olduğunu önerir.

(Allender& Spradley 2001)

Çevre sağlığı sorunları
 ÇEVRESEL ETKENLERE BAĞLI OLARAK
ORTAYA ÇIKAN HASTALIKLAR
8

Sinir Sistemi
 Davranışsal ve nörotoksik etkisi bulunan 850
civarında toksik madde
 Pestisitler, halojenli endüstriyel kimyasallar,
alüminyum, arsenik, kurşun, civa gibi metaller ve
solventler
 Ataksi, psikomotor fonksiyon yetersizliği, kafa içi
basıncında artma, bellek zayıflaması, nistagmus,
parapleji, parkinson…
 Nörodavranışsal Hastalıklar
9

 Arsenik, kurşun, solventler, karbonmonoksit, karbon

disülfür, toluen…
 Görsel motor yetersizlik, duyusal gerileme, merkezi
sinir sistemi semptomları, akut intoksikasyon,
inkoordinasyon, ataksi ve psikomotor yavaşlık, mood
değişiklikleri, irritabilite…
 Deri Hastalıkları
10

 Değişik kimyasallar, nikel ve nikel tuzları, krom

tuzları, kobalt tuzları, organik civa bileşikleri,
ultraviyole ışınlar…
 Kontakt dermatit, akne, pigmentsel bozukluklar,
ürtiker, kanser, alerjik dermatit…
 Akciğer Hastalıkları
11

 Kükürt oksitler, nitrojen oksitler, sigara dumanı,

alerjen etmenler, kentsel hava kirliliği, iyonizan
radyasyon, asbest…
 Bronkokonstriksiyon, hava yolu zedelenmeleri,
akciğer kanseri, astım, kronik akciğer hastalığı…
 Kalp ve Dolaşım Sistemi
Hastalıkları
12

 Besin ve su ile alınan arsenik, çevre havasından

kadmiyum, karbonmonoksit, yiyeceklerle alınabilen
kobalt, kurşun, metilen klorür…
 Kardiyomyopati, periferal vasküler hastalık, koroner
arter hastalığı, myokard enfarktüsü, anjinaaritmi ve
ani ölümler…
 Sindirim Sistemi Hastalıkları
13

 Karsinojenler, korozif maddeler, organik bileşikler ve

inorganik bileşikler, asbest…
 Gastrointestinal sistem kanserleri, gastrik ve
duodenal ülserler, mide hiperplazisi, yemek borusu
ve mide nekrozu, mide ve bağırsakta mukoza
erozyonları…
 Karaciğer Hastalıkları
14

 Klorlu alifatikler, mantar toksinleri, fosfor,

miksotoksinler, poliklorine bifeniller, metilendiamin,
dinitrofenol, krom…
 Hepatik nekroz, kolestazis, angiosarkoma…
 Böbrek ve İdrar Yolu Hastalıkları
15

 Akut böbrek yetmezliği yapan çevresel etmenler

1.Organik çözücüler
2.Ağır metaller
3.Pestisitler
4.Pigment nefropatisi yapanlar
4.1. Hemoglobinüri (Anilin, Arsin, Krezol, Naftalen,
Nitrobenzen, Fenol, Sodyum klorat, Toluen)
4.2. Myoglobinüri (Karbonmonoksit, Civa klorat)
5.Intertisyel nefrit (Kadmiyum, Kurşun, Radyasyon,
Aflatoksinler)
6.Glomerulanefrit (Silikon, Hidrokarbonlar)
7.Nefrotik sendrom (Civa, Hidrokarbonlar)
 Hematopoetik Sistem Hastalıkları
16

 Arsenik, kurşun, bakır, formaldehit, naftalen, anilin,

paradiklorobenzen, benzen ve alüminyum,
elektromanyetik radyasyon…
 Hemolitik anemi, aplastik anemi, lösemi…
 Tiroid Hastalıkları
17

 Kükürtlü organikler, polifenoller,

polihidroksifenoller ve fenol türevleri, pridinler,

fetalat esterleri ve metabolikürünleri, poliklorine ve
polibromine bifeniller, organoklorinlerin hemen
hepsi, polisiklik aromatik hidrokarbonlar ve
inorganik maddelerden aşırı iyot ve lityum…

 Guatrojenik veya antitiroid etki

 Bağışıklık Sistemi Hastalıkları
18

 Bazı metal, pestisit, halojenli aromatik hidrokarbon,

plastizerler ve plastik monomerleri, aromatik
hidrokarbonlar, aromatik aminler, hava kaynaklı
kirleticiler, fiziksel etmenler…
 İmmün sistem disfonksiyonu
 Kadın Üreme Sistemi Hastalıkları
19

 Anestetik gazlar, Karbon disülfür, Karbonmonoksit,

Formaldehit, Kurşun, Krom, civa
 Adet düzensizlikleri, fertilite gerilemesi ve erken
menapoz
 KANSERLER
20

Beslenme ve Kanser İlişkisi

 Aşırı sıcak yiyecek ve içecek tüketme,
 Nitrat ve nitrozamin gibi kanseri tetikleyici
kimyasal maddeler (salam, sosis, konserve et ve
balık gibi besinlerde koruyucu katkı maddesi),
 Tarımda kullanılan gübrelerdeki yüksek nitrat,
 İçme sularındaki nitrat,

71
 21

 Uzun süre oda sıcaklığında bekletilen çiğ ya da

pişmiş besinler (nitrat içeriği artar),
 Aşırı tuz tüketimi,
 Mangal vs. gibi kömür ateşinde tütsü,
 Yapısı değişmiş yağın kızartmalarda tekrar tekrar
kullanımı,
 Aflatoksin denen bir çeşit mantarın ürettiği zehir
türü,
 22

 Aşırı yağ tüketimi (özellikle doymuş yağlar),

 Yeterince posalı gıda tüketmeme,
 İçinde katkı maddeleri ve besin boyaları bulunan
gıdalar,
 A, B, C, E vitaminlerinden ve çinko-selenyum gibi
minerallerden eksik beslenme,
 Besinlerin aşırı şekilde saflaştırılması,

73
Çevremizdeki Kimyasal Kanserojenler
23

 Sigara,
 Egzoz dumanı,
 Asbest (özellikle çimento ve tekstil sanayinde)-
beyaz toprak,
 Arsenik (deri ve kumaş boyayanlarda, yapma
çiçek ve boyama kağıt üzerine uğraşanlarda),
 Benzen (boya, cila ve yapıştırıcı maddeler),
 Kadmiyum (maden ocakları, rafineriler, sanayi
artıkları, suni gübreler, bazı böcek ilaçları, motor
yağları, metal kaplamalar), 74
 24

 Krom (birçok ev eşyası, mimari süsleme parçaları,

otomobil ve bisiklet parçalarını koruma ve parlak
görünmesi istenen her eşya),
 Nikel (pillerde ve metal kaplamalar),
 Katran (asfalt yapımı ve çatı kaplama işleri),
 Vinil klorür (PVC plastikler),
 Evlerde kullanılan birtakım temizlik maddeleri.
 Fiziksel Kanser Yapıcı Maddeler
25

 Radyasyon
 Ultraviyole ışınları
 Elektrik ve manyetik alanlar
 Hepatit B ve Hepatit C

76
Çevre Sorunlarının Kaynakları
26

 20. yy başlangıcından itibaren giderek artan

teknoloji ve sanayinin hızla gelişmesi,
 Hızla artan dünya nüfusu ile birlikte devreye giren
altyapılar,
 Plansız sanayileşme, plansız ve sağlıksız kentleşme,
nükleer denemeler, bölgesel savaşlar, verimi
arttırmak amacıyla tarımda kimyasal maddelerin
bilinçsizce kullanılması,

77
 27

 Göçler ve düzensiz şehirleşme,

 Kişi başına kullanılan enerji, su, kağıt, kömür vb.
artışı,
 Ormanların tahribi, yangınlar ve erozyon, aşırı
otlatma ve doğal bitki örtüsünü tahribi,
 Konutlardaki ve işyerlerindeki ısınmadan
kaynaklanan hava kirliliği,
 Maden, kireç, taş ve kum ocakları,

78
 28

 Katı atıklar ve çöp,

 Sulak alanların ve göllerin kurutulması
 Arazilerin yanlış kullanımı,
 Kaçak avlanma,
 Televizyon, bilgisayar ve röntgen; tomografi vb;
tıbbi cihazların yaygınlaşması ile meydana gelen
radyasyon,
 Endüstriyel ve kentsel kaynaklı gürültü.
 Ev, işyeri ve toplumda çevre sağlığı
önlemleri
29

Primer önleme
 Otomobil, oyun alanı ekipmanı gibi ürünlerin güvenli
çevre dizaynı
 Düşme ve yangına karşı önlemlerle ilgili ev güvenliği
eğitimi,
 Evde ateşli silah bulundurmanın risklerinin
açıklanması
 Doğurgan çağındaki kadınlara çevresel hastalıklara
maruz kalmamaları eğitimi
 Ultraviyole ışınlarından kaçınma ve güneş
koruyucularını kullanma eğitimi
 30

 Daha az toksik etkisi olan malzemeler ve

kimyasallar gibi çevreye daha uygun ürünlerin
kullanımı ve kullanımının savunulması
 Emniyet kemeri, bisiklet kaskı, kulaklık gibi
koruyucu aletlerin kullanımını savunulması
 Hepatit B için riskli çalışanların aşılanması
 31

 İşyeri sağlığı ve güvenliği programlarının

geliştirilmesi
 Toksinler için maruz kalma standartlarının
gelişiminin desteklenmesi
 Güvenli su ve havanın savunulması
 Okullarda ve sağlık bakım alanlarında atıkların
azalması, geri dönüşümü ve etkili atık yönetimi
için programların desteklenmesi
 Sekonder önleme
32

 Evlerin, okulların, çalışma alanlarının ve

toplumun çevresel hastalıklar açısından
değerlendirilmesi

 Bireylerden rutin çevresel ve mesleki sağlık

öyküsü alma, danışmanlık, sevk etme

 6 ay- 5 yaş arasındaki çocukların kan kurşun

düzeylerini inceleme
 33

 Çalışanların kimyasal ve radyasyona maruz

kalma düzelerinin izlenmesi

 Akciğer hastalıkları, kanser ve işitme kaybı için

riskli çalışanların izlenmesi

 Evde, okulda ve çalışma alanlarındaki hastalık

ve yaralanmalar için insidans ve prevalansla
ilgili veri toplamaya katılım
 Tersiyer önleme
34

 Hava kirliliği yüksekse açık hava aktivitelerini

kısıtlama
 Toksik atık alanlarının temizlenmesi
 KOAH veya yaralanmaya bağlı hastalığı olan
bireylere çalışma alanında veya evlerinde uygun
hemşirelik bakımı sağlanması
 Ev sahiplerini kurşun azaltma olanaklarına
yönlendirme

(Maurer  Smith 2005).

ÇEVRE SAĞLIĞINDA HEMŞİRENİN
ROLLERİ
35

Gözlem

Eğitim

Savunuculuk

İşbirliği

Araştırma
Toplum sağlığı hemşiresinin çevre sağlığında
sorumlulukları
36

 Çevredeki potansiyel tehditlerden halkın sağlığını korumaya

yardım etme
 Çevrenin sağlığını koruma ve geliştirmeye yardım etme

 Bu amaca ulaşmak için hemşirelere yardımcı

olacak stratejiler belirlenmiştir

(Allender  Spradley 2000).

 Çevre sağlığında hemşireler için
stratejiler
37

 Olası çevre sağlığı tehditlerini öğrenme

 Bireylerin çevresini değerlendirme ve sağlık
sorunlarını belirleme
 Bireylerle ve diğer çalışanlarla işbirliğiyle plan
yapma
 Programların sürdürülmesine yardım etme
 38

 Var olan sağlık sorunlarında görev alma

 Bireyleri eğitmek ve koruyucu önlemler
kullanmasında onlara yardım etme
 Politika ve yasaların geliştirilmesini destekleyen
aktiviteler yapma
 Değerlendirme programlarına katılma
 Çevreyle ilgili araştırma bulgularını kullanma ve
araştırmalara katılma

(Allender  Spradley 2000).

Su Kirliliği ve Hemşirenin Rolü
39

 Ekolojik perspektif
 Hemşireler toplumda çalışırken, evde veya
şehirdeki içme suyunu muayene ederek yardım
edebilir.
 Hemşireler içilen suyun kalitesinden haberdar
olmalı ve potansiyel kirlenme risklerini göz
önünde bulundurarak herhangi bir problem
ortaya çıktığı zaman bunlarla ilgili nedensellik
bağı kurabilmelidir.
 Bireylere sorarak ve sudaki kalite değişiklerini
raporlayarak izlem sürecine katkı sağlar.

(Allender&Spradley, 2001)
 40

 Değişiklikler meydana geldiği zaman ilgili kamu

otoritesini uyarmalı ve test edilmesini
sağlamalıdır.
 Suyla ilgili olan artan hastalık insidansını uyarı
olarak alabilir.
 Su kalitesinin izlenmesi tamamıyla çevre sağlığı
yetkililerinin sorumluluğunda olmasına rağmen,
sağlık takımının işbirlikçi üyesi olan hemşireye
halka temiz su içirmeyi amaçlayan gerekli gözlemi
ve raporu sağlamak için görev yüklemektedir

(Allender&Spradley, 2001)
 Suyla Bulaşan Hastalıklara Karşı Alınması
Gereken Bireysel Önlemler
41

1. Kesinti sonrasında ilk gelen su mikrop içerme riski

en yüksek olandır. Bu suları içme amaçlı ve gıda
hazırlığında kullanmamak
2. Acil durumlarda bireysel su dezenfeksiyonu
3. Meyve ve sebzeler mikroplardan arındırılmalı (klor
solüsyonu).
 42

3. El temizliğine çok önem vermelidir. En etkilisi

su ve sabunla yıkamaktır.
4. Evlerde depolanan suların temizliğine dikkat
edilmelidir.
5. Apartman veya evlerdeki büyük su depolarının
temizliği ve bakımı, su kesintilerinin olduğu
dönemlerde her üç ayda bir, diğer zamanlarda
ise en geç yılda bir kez, yüksek miktarda klor
içeren su ve fırçayla yıkamak.
 Acil Durumlarda Bireysel Su
Dezenfeksiyonu
43

 Kaynatma: En pahalı yöntemdir. En az 3 dk.

 Klor Tabletleri: 30 dk sonra etkisi görülür.
 Kireç Kaymağı: Hesaplamalarda %25 aktif klor
bulunduğu varsayılır. 1 lt suyun içerisine silme 2 çorba
kaşığı (40 gr) kireç kaymağı atılır. Bu karışım 30 dk kadar
dinlendirilir. Üstte %1’lik ana çözelti oluşur. Işıktan
korunursa 15 gün kadar dayanabilir. 1 lt suyun içerisine 3
damla katılır. Eğer su bulanıksa süzüldükten sonra 6 damla
katılmalıdır. 30 dk geçmelidir.
 44

 Çamaşır Suyu: %5 çamaşır sularından 1 ölçü çamaşır

suyuna 4 ölçü, %10’luk çamaşır suyundan ise 1 ölçü çamaşır
suyuna 9 ölçü su katılarak ana çözelti hazırlanır. Genellikle
ışığı geçirmeyen vidalı kapaklı cam şişelere konularak 15 gün
süre ile kullanılır. İçilecek suyun içerisine 3 damla
damlatılarak 30 dk bekletilir. Meyve sebze yıkanacak suya 20
damla damlatılarak bu suya daldırılan meyve ve sebzeler 30
dk bekletilir.
 Kalsiyum Hipoklorit Granüller: Saf, katkısız kalsiyum
hipoklorit olmalıdır. 7.5 lt suya 5 ml (7gr) eklenir. Suyun
dezenfeksiyonu için bu klor çözeltisinden bir kısım, arıtılacak
sudan 100 kısım katılır. Klor kokusu fazlaysa kaptan kaba
boşaltılıp beklenirse fazla klor uçar.
 45

 Tentürdiyot: %2 iyot içerir. 20 0C’deki 1 lt

suyun içerisine 5-10 damla katıldıktan sonra
karışım 30 dk bekletilmelidir. Hamilelerde
dikkatli kullanılmalıdır.
 İyot Tabletleri: Üzerindeki açıklamada
belirtilen miktarda suya atılır. 30 dk
beklendikten sonra içilir. Hamilelerde dikkatli
kullanılmalıdır.
 Toprak Kirliliği ve Hemşirenin Rolü
46

 Endüstriyel atıkların toprağa gömülmesi kesinlikle

önlenmelidir.
 Bir takım kimyasal atıkların toprağa akıtılması da
engellenmelidir.
 İlaçlamaların ve diğer kimyasal madde
kullanımlarının bilgili kişilerce ve yetkili kurumların
önerisine göre yapılması gerekir.
 Atıklar ve hemşire
47

 Halk sağlığının iyileştirilmesi ve korunması

 Kaynakların yeniden kazanımının arttırılması ve atık
miktarının azaltılması
 Çevre kalitesinin korunması
 Kentte yaşayan insanlara uluslararası standartta bir hizmet
sunulması
 Zaman içinde değişecek kentsel ihtiyaçları karşılayacak
şekilde katı atık sistemlerinin devamlı planlanmasının
sağlanması ve bunu yapabilecek kurumsal yapının inşa
edilmesi,
 Mevcut sistemin işletme giderleri için finansman kaynağı ve
gelişmiş sistemler için yeni yatırım kaynaklarının
sağlanması.
 Atık Yönetimi ve hemşire
48

 Atık oluşumu,
 Kaynakta sınıflandırma, biriktirme, ayıklama ve
isleme
 Toplama,
 Transfer,
 Ayırma, isleme ve dönüştürme,
 Nihai bertaraf olmak üzere baslıca altı unsuru
ihtiva eder.
 Bu unsurların her biri bağımsız olarak ele
alınmalıdır.
 Tıbbi atık ve hemşire
49

 Ayrıştırma
 Toplama ve taşıma için gerekli araç ve aletler
 Atıkların miktarı
 Toplama sıklığı
 Geçici depolama sistemi
 Toplama araçlarının temizlenmesi ve dezenfeksiyonu
 Kaza halinde alınması gereken önlemler
 Görevli personeli ve onların eğitimlerini kapsar
 Halk sağlığında gıda ve çevre sağlığı
50
 Atık kontrolü,
 Sağlıklı su sağlanması,
 Sağlığa uygun ısınma ve hava kirliliğinin denetimi,
 Taşıtların sağlığa uygun olmalarının sağlanması,
 Gürültü denetimi” gibi başlıklar yer alırken;
 Etkili gıda denetimleri,
 Toplu beslenme yapılan yerlerin denetimi,
 Vektör kontrolü
 Bireylerin sosyal yaşamlarını iyileştirecek ve
kendilerini bu anlamda sağlıklı hissedecek
düzenlemeler bulunmaktadır.
 Hava kirliliği ve Hemşirelik
 Toplum sağlığı hemşiresi, araştırma toplum eğitimi ve
uygun lobi faaliyetleri aracılığıyla hava kalitesinde etkili
olabilir.
 Hemşireler kapalı alanlardaki kirleticileri bularak ve var
olan ve olabilecek olan tehlikelerle ilgili insanları
bilgilendirerek sağlığın geliştirilmesine katkıda
bulunmalıdır.
 Radon gazı konusunda danışmanlık
 52

 Birçok ev ürünleri ve bina malzemeleri problem

oluşturabilecek gaz yayar.
 Sigara ve puro içmek sigara içenler kadar
içmeyenlerin hastalıklarını da etkileyen kapalı
alan kirleticileridir.
 Hemşireler özellikle bebekler, yaşlılar, kronik
hastalar ve diğer savunmasız insanları ev
ortamının maruziyetlerinden korunması
konusunda topluma destek vermelidir.
 KONUT SAĞLIĞI
53

 KONUT: Ev, apartman gibi sürekli ve özel amaçla

yapılmış olup; insanların barındıkları yerlerdir.

 Konut, içinde oturanların dinlenme, beslenme,

eğlenme gibi temel gereksinimlerini
karşılayabilmeli,
onları fizik, biyolojik ve sosyal çevreden
kaynaklanan zararlardan koruyabilmelidir.
 Türkiye’de
54

 Büyük bir KONUT AÇIĞI

 Büyük kentlerdeki konutların büyük bir bölümü

GECEKONDU

 Kırsal bölgelerdeki konutlar sağlık için yeterli

koşullara sahip DEĞİL
 Bir konut tasarlanırken:
55

1. Konut içi trafik

2. Uygunluk, gereksinimler sağlama
3. Görünüm
4. Güvenlik
5. Gizlilik öğelerinin göz önüne alınması gerekir.
DSÖ Konut sağlığı nitelik ölçütleri
56
Bir konutun taşıması gereken özellikler
57

1. Temel 2. Temel
fizyolojik psikolojik
gereksinimlerin gereksinimlerin
sağlanması sağlanması

3. Bulaşıcı
4. Kazaların
hastalıklara
önlenmesi.
karşı korunma
Bir konutun sağlık standardının
düşüklüğünü gösteren özellikler
58

1. Kontamine su kaynağı
2. Su kaynağının ev dışında olması
3. Tuvalet başka konutlarla ortak kullanılıyorsa,
bina dışında ise
4. Tuvalet ortak ya da konutun dışında ise
5. Oda başına nüfus 1.5 kişinin üzerinde ise
 59

6. Yatak odasında aşırı kalabalık söz konusu ise

7. Kişi başına uyuma alanı 3.7 m2 den azsa
8. İki ayrı çıkış kapısı yoksa
9. Odaların dörtte üçünde ısıtma olanağı yoksa
10. Elektrik yoksa
11. Penceresiz oda varsa
12. Bina ileri derecede harapsa
 ÇEVRE SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ
60

 Birincil, İkincil ve Üçüncül Korumada

Hemşirenin Sorumlulukları

(Maurer&Smith, 2005) 80
 Birincil Koruma
61

 Evde hemşireler fiziksel riskleri (astım

tetikleyicileri, kurşun, formaldehit, radon,
kimyasal depolama, güvensiz oyun alanları)
tanılayabilir, sağlığın geliştirilmesi yönünde eğitim
verebilir ve sağlığı geliştiren bir çevre ile
koordinasyonu sağlayabilir.
 Aileler toplum kaynaklarının kullanılması için
teşvik edilir ve ev halkı riskleri tespit edilebilir.

(Maurer&Smith, 2005) 81
 62

 Hemşireler, toplum üyeleri için rol model olabilir ve

alışkanlıkların değiştirilmesini savunabilir.
 Kullan at ürünler yerine yeniden kullanılabilir
ürünler…
 Sağlık bakım uygulamalarında kullanılan birçok
materyalin üretilmesini azaltmak için baskı…

(Maurer&Smith, 2005) 82
 63

 Toplumda ve global düzeyde politika değişiklikleri

(hava ve su kirliliğini azaltmada destekleyicidir).
 Hemşireler halk eğitimine katılabilir ve çevresel
riskler hakkındaki verilerin yorumlanmasında
toplum üyelerine yardım edebilir.

(Maurer&Smith, 2005) 83
 İkincil Koruma
64

 Hemşirenin kritik rollerinden biri çevrenin maruz

kaldığı semptom ve işaretleri gözlemlemek ve
çevresel riskleri bütün hastalar için tanılamaktır.
 Çevresel hastalık erken tanısı ve tedavisi.

(Maurer&Smith, 2005) 84
 65

 Hemşireler verilerin toplanmasının, analizinin,

açıklanmasının ve dağıtımının bütün aşamalarına
katılabilir.
 Hemşireler, bilimsel bulguların topluma
açıklanmasında ve gerektiğinde bireysel ve grup
eğitimlerinin sağlanmasında en iyi pozisyona
sahiptir

(Maurer&Smith, 2005) 85
 Üçüncül Koruma
66

 Yetersizliği en aza indirmeyi ve fonksiyonel

kapasiteyi en üst düzeye çıkarmayı hedeflemektedir.
 Tedavi stratejileri hastalığın neden olduğu
değişiklere uyum sağlamak için birey ve toplumlara
yardım etmek üzerine kuruludur.
 Halkla çevresel riskler hakkındaki risk iletişimi
hemşirenin rolünün bir parçasıdır.

(Maurer&Smith, 2005)
 67

 Hemşireler tüketici veya sağlıkla ilgili derneklerde

etkin olarak veya gazetelere okuyarak çevre ile ilgili
konularda bilgili sahibi olabilir.
 Çevresel sağlık konuları karmaşık bir yapıda
olduğundan ve birçok uzmanı kapsadığından, çoklu
disiplinli bir yaklaşım en etkili yoldur.

87
(Maurer&Smith, 2005)
 Vektör kontrolü ve hemşire

 Primer düzey: Üreme alanlarını yok etmek ve sanitasyon

koşullarını gerçekleştirmek.

 Sekonder düzey: Fare kapanı, zehir ve pestisit kullanılması.

 Üçüncül düzey: Şüpheli ısırık vakalarında aşılama

 Enerji, radyasyon ve hemşire

 Yenilenebilir enerji kaynaklarını tavsiye etme

 Fosil yakıtların kullanımının azaltılması
 Hava kirliliğinin önlenmesi
 Gereksiz enerji kullanımını azaltma.
 Geri dönüştürülebilir enerji kaynakları için teşvik
 Geri dönüşüm için işbirliği
 Toplum katılımını teşvik etme
 Radon ve Hemşire

 Açık havadaki radonun en önemli kaynağı yeryüzüdür.

Bitkiler, yeraltı suları ve okyanuslar diğer kaynaklar
arasında sayılabilir.
 Kapalı yerlerdeki radonun en önemli kaynakları
arasında yapı malzemeleri ve bina temelindeki su ve
toprak sayılabilir.
 Yükseklere çıkıldıkça radon miktarında logaritmik bir
düşüş gözlenir.
 NERELERDE BULUNUR?

• Zemindeki çatlaklar
• Yapı bağlantı noktaları
• Duvar çatlakları
• Asma kat boşlukları
• Tesisat boru boşlukları
• Duvar arası boşlukları
• İçme suyu
 Radon Risklerinin Azaltılması İçin Alınması Gerekli
Tedbirler

• Yapı malzemelerinin radyoaktivite analizleri ve doz

değerlendirmeleri yapılarak, değerlendirme sonuçları
tavsiye edilen radyoaktivite düzeylerinin üzerinde olan
malzemeler bina yapımında kullanılmamalıdır.
• Binaların toprak ile temas eden yüzeyleri ve birleşim yerleri
sızıntıya imkan vermeyecek şekilde izole edilmelidir.
• Evlerin duvarlarında, su ve kanalizasyon borularının
geçtiği yerlerde bulunan çatlaklar, açıklıklar onarılmalı ve
kapatılmalıdır.
 Yerden ve duvarlardan bina içine sızan radon gazı
bina dışına kaçamazsa bina içindeki
konsantrasyonu artıracaktır. Bu nedenle, kapalı
ortamların havalandırılmasına özen
gösterilmelidir. Evlerde, kapı ve pencerelerde
izolasyon yapıldıysa havalandırma süresi
arttırılmalıdır. Havalandırmanın radon
konsantrasyonuna etkisi şekilde verilmektedir.
 Elektomanyetik Alan
 Çeşitli elektrikli ev aletleri
 Enerji nakil hatları ve trafo istasyonları
 Elektrikli trenler
 TV, bilgisayar ekranları
 İndüksiyon fırınları ve indüksiyon kaynak makineleri
 Radyo, TV ve telsiz verici istasyonlarının antenleri
 Radar sistemleri (Sürekli ve darbeli)
 Uydu iletişim sistemleri
 Tedavide kullanılan tıbbi elektriksel cihazlar
 Mikrodalga fırınları
 Sanayide büyük RF frekansında çalışan çeşitli sistemler
 GSM haberleşme sistemi

Baz istasyonlarının güvenlik sınırı olan 6.1 metre yakınına

hiçbir insanın yaklaşmayacağı biçimde kurulmaları
sağlanmalıdır.
ÇEVRE SAĞLIĞI VE TÜRKİYE
 Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), 2012 yılından
itibaren özel günlerde, günün önemine atfen özel
yayın çıkarmaya başlamıştır. Bu kapsamda, ilk
olarak 8 Mart 2012 tarihinde Dünya Kadınlar
Günü’ne özel “İstatistiklerle Kadın, 2011”, ikinci
olarak, 19 Mayıs Atatürk’ü Anma ve Gençlik ve Spor
Bayramı çerçevesinde 18 Mayıs 2012 tarihinde
“İstatistiklerle Gençlik, 2011” yayımlanmıştır.
 2010 yılında toplam sera gazı emisyonunda
artış gözlendi

 CO2 eşdeğeri olarak 2010 yılı toplam seragazı

emisyonunun 1990 yılına göre %115 artış göstererek
401,9 milyon ton olduğu tahmin edilmiştir.
 2010 yılı için kişi başı CO2 eşdeğer emisyonu 5,51
ton/kişi ve karbon yoğunluğu ise 0,36 kg CO2/GSYH
($) olarak hesaplanmıştır.
 2010 yılında su kaynaklarından 11,7 milyar
m3 su çekildi

 Belediye ve köylerde içme ve kullanma şebekesi ile

dağıtılmak ve imalat sanayi işyerleri, termik santraller,
organize sanayi bölgeleri ve maden işletmeleri tarafından
kullanılmak amacıyla 2010 yılında su kaynaklarından
11,7 milyar m3 su çekilmiştir. Çekilen suyun
 %42,2’si denizden,
 %20,6’sı barajlardan,
 %17,8’i kuyudan,
 %15,2’si kaynaktan,
 %4,2’si ise diğer su kaynaklarından çekilmiştir.
 Sektörel

 Sektörel olarak incelendiğinde su kaynaklarından

çekilen suyun
 %40,8’inin belediyeler,
 %36,4’ünün termik santraller,
 %12,8’inin imalat sanayi işyerleri,
 %8,6’sının köyler,
 %1’inin organize sanayi bölgeleri (OSB)
 ve %0,5’inin maden işletmeleri tarafından çekildiği
görülmüştür.
2010 yılında belediyelerde içme ve kullanma
suyu şebekesinden yararlanan nüfus Türkiye
nüfusunun %82’sini oluşturdu
 2010 yılında belediye nüfusunun %99’una içme ve
kullanma suyu şebekesi ile hizmet verildiği ve içme
kullanma suyu şebekesi ile hizmet verilen belediye
nüfusunun toplam nüfusun %82’sini oluşturduğu
belirlenmiştir.
2010 yılında nüfusun %45’inin içme ve
kullanma suyu arıtıldı
 2010 yılında nüfusun %45’ini oluşturan 32,9 milyon
kişi içme kullanma suyu arıtma hizmeti almıştır.
 2010 yılında atık suların %70’i denize deşarj
edildi

 2010 yılında, belediye ve köylerin kanalizasyon

şebekelerinden, imalat sanayi işyerleri, termik
santraller, organize sanayi bölgeleri ve maden
işletmelerinden toplam 9,1 milyar m3 atıksu, alıcı
ortamlara deşarj edilmiştir.
 Alıcı ortamlara deşarj edilen atıksuyun
 %70,4’ü denize,
 %24,3’ü akarsuya,
 %5,2’si ise diğer alıcı ortamlara deşarj edilmiştir.
Toplam deşarj edilen atıksuyun %33’ü arıtılmıştır.
 Sektörlere göre değerlendirildiğinde, 2010 yılında
alıcı ortamlara deşarj edilen atıksuyun
 %45,8’inin termik santraller,
 %38,5’inin belediyeler,
 %11,4’ünün imalat sanayi işyerleri,
 %2,1’inin köyler,
 %1,8’inin OSB’ler
 ve %0,5’inin maden işletmeleri tarafından deşarj
edildiği belirlenmiştir.
2010 yılında belediye nüfusunun %12’sinin atık
suları toplanmadı
 2010 yılında kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen
belediye nüfusunun %88 olduğu ve belediyelerde
yaşayan nüfusun %12’sine atıksu toplama hizmeti
verilmediği belirlenmiştir.
2010 yılında nüfusun %52’sinin atık suları
arıtıldı
 2010 yılında Türkiye nüfusunun %52’sini oluşturan
38 milyon kişinin atıksularının arıtıldığı
belirlenmiştir.
 Sadece 438 belediyede atıksu arıtma hizmeti
verildiği görülmüştür.
 2010 yılında 3,39 milyon ton tehlikeli atık
oluştu

 2010 yılında imalat sanayi işyerleri, termik

santraller, organize sanayi bölgeleri, maden
işletmeleri ve sağlık kuruluşları tarafından 762,2
milyon ton atık yaratılmıştır. Bu miktarın 728,87
milyon tonunu madencilik sektöründen kaynaklanan
dekapaj malzemesi ve pasa atıkları oluşturmaktadır.
Toplam yaratılan atığın 3,39 milyon tonunun,
tehlikeli atık niteliğinde olduğu tespit edilmiştir.
2010 yılında 71 belediye atık toplamadı

 2010 yılında 2950 belediyeden, 2879’unun atık

toplama hizmeti verdiği, 71 belediyede ise atıkların
toplanmadığı belirlenmiştir. Türkiye nüfusunun
%83’ünü oluşturan yaklaşık 61 milyon kişi çöp
toplama hizmetinden faydalanmaktadır.
Belediye atıklarının %55’i düzenli depolama
veya kompost tesislerinde bertaraf edildi
 2010 yılında toplanan 25,28 milyon ton belediye
atığının, %43,5'i belediye çöplüklerine dökülürken,
%55,2’si düzenli depolama sahaları veya kompost
tesislerine götürülmüş, %1,3’ü ise diğer yöntemler ile
bertaraf edilmiştir. 2008 yılı ile karşılaştırıldığında
çöplüğe dökülen belediye atık miktarı %13,2
azalırken, atık bertaraf ve geri kazanım tesislerine
götürülen belediye atık miktarı %25,6 artmıştır.
2010 yılında 60 bin ton tıbbi atık toplandı
 2010 yılında sağlık kuruluşlarında diğer atıklardan
ayrı toplanan tıbbi atık miktarı 59966 ton’dur. Ayrı
toplanan tıbbi atığın, %20’si sterilize edilmeden,
%7’si sterilize edilerek belediye çöplüğünde, %43’ü
sterilize edilmeden, %21’i sterilize edilerek düzenli
depolama sahasında, %9’u ise yakma tesisinde
bertaraf edilmiştir
2010 yılı toplam çevresel harcamaları 12,2
milyar TL olarak gerçekleşti
 Toplam çevresel harcamalar, 2010 yılında 12,2
milyar TL olarak belirlenmiştir. Çevresel
harcamaların %84’ü kamu sektörü, %16’sı ise iş
sektörü tarafından gerçekleştirilmiştir. Toplam
çevresel harcamaların gayri safi yurtiçi hasıla
içindeki payı 2010 yılında %1,11’dir.