tJf(GotWv

. GM--ba.C{'al (
� r�� JAJ- m1o1e
Wo W( ce, -i<il9 4

VII. ORGANIZACJA LEKCJl

Podstawowa działalność nauczyciela,jakąjest prowadzenie lekcji wymaga

specyficznych umiejętności organizatorskich charakterystycznych tylko dla
prowadzenia zajęć kultury fizycznej. Dobre przygotowanie metodyczne lekcji
nie zapewni jeszcze jej powodzenia, jeżeli nie będzie opracowana w szczegółach
pod względem organizacyjnym. I wreszcie zła organizacja zajęć jest jedną z
głównych przyczyn wypadków, jakie mają miejsce na tych lekcjach. Z tego
powodu problem kultury organizacyjnej nauczyciela powinien być jednym z
poclstawowych elementów jego przygotowania.

ELEMENTY ORGANIZACJI LEKCJI

Należy wyróżnić kilka głównych elementów organizacyjnych, które w za­

sadniczy sposób wpływają na przebieg lekcji. \Vedlug L. Lachowicza 173] nale­
ży do nich zaliczyć:
a) manewrowanie grupą,
b) posługiwanie sic; sprzc;Lcm,
c) dobór ćwiczeń,
cl) postaw() nauczyciela,
e) miejsce ćwicze1\.

I. Ma n e w r o w a n ie g r upą
I<aide ćwiczenie (zadanie, problem) wykonywane je:;l przez uczn1ow w
określonej formie ustawienia, która powinna przyczynić się do optymalnego
wykorzystania przestrzeni i zapewnić uczniom bczpiccze1\stwo.
Wsród form ustawienia, możliwych do wykorzystania przez nauczyciela
znajdują siq: rz:1d, dwurząd, szereg, dwuszereg, szyk marszowy, kolumna
ćwiczebna czwórkowa, trójkowa, rozsyplrn, kolo, półkole itd.
Ustawienie grnpy w odpowiedniej formie może .być przeprowadzane przy
wykorzystaniu różnorodnych sposobów, prŻy czym nauczyciel dokonuje wybo·
ru w oparciu o znajomość możliwości organizacyjnych, spostrzegawczości i

126
orientacji uczniów. Decydujące znaczenie będzie, w tym względzie, posiadać
wiek ćwiczących.
Szybkiemu uporządkowaniu klasy i celowemu ustawieniu uczniów mogą
służyć, między innymi:
ścisłe formy porządkowe: odliczanie, zwroty w miejscu i w ruchu [1051,
gesty: ramię w górę, palec wskazujący wyprostowany - rząd
ramiona w górę, palce wskazujące wyprostowane - dwurząd
ramię w bok -szereg
ruch przygarniania - podejdźcie bliżej
ruch odpychania -wrócić na miejsce... itp.
formy zabawowo-naśladowcze (w kl. I):
kolejka (długa -krótka) - rząd
plotek (szeroki -wąski) -szereg
uliczka (szeroka -wąska)- dwurząd
las (gęsty -rzadki) - rozsypka
problemy
.,ustawcie siq tak, aby wszyscy byli w jednakowej odległości ocie mnie"
-kolo
,.ustawcie się tak, aby powstały dwie polowy sali" - szereg.
Bez wzglr,du na przyjęte rozwiązanie należy przestrzegać następujących
zasad, które pozwolą uniknąć dodatkowych zabiegów organizacyjnych, a zara­
zem zapewnią ćwiczącym bezpieczeństwo:
ustawiać grupq od razu we właściwym miejscu, korzystając z punktów
orientacyjnych znajdujących sic; na sali (linie, sprz,;t) lub celowo wy­
znaczanych;
rozmieścić uczniów od razu w laki spos61.J, ahy nic przeszknclzali sohie
nawzajem w Lrakci wykonywania ćwiczc1i (szczególnie zwrócić uwagi;
na zachowanie niezbędnych odległości między ćwiczl)cymi i właściwy
szyk, na przykład w czasie wykonywania rzutów sprzi;tem lekkoallcty­
cznym);
unikać ustawiania dzieci zawsze w tym samym miejscu;
zapoznnwać dzieci z właściwą terminologią dolycz,1c,1 form uslnwie1i.
Odpowiednio ustawionl\ f:(rupc; łatwo jest wprowadzić w ruch, polecaj:1c
głosem rozpocz<,cic ćwiczenia.
Znacznie trudniejszym zadaniem jest zako11czenie ćwiczenia, zwłasz­
cza w sytuacji, gdy dzieci operują przyborami, na których skoncentrowann jest
ich uwaga, lub gdy zajęcin odbywają siq w warunlrnch nic ::;przyjaj:\cych prze­
pływowi informr1cji (boisko, pływalnia, wykonywanie zada11 ruchowych wywo-
luj[\cych hałas... ).
Niezbędną czynności/\ zapewniającą skuteczne zatrzymanie grup ćwicz<1-
cych jest ustalenie sygnału przed rozpoczęciem ćwicze11. Nauczyciel może
stosować sygnały w,.rokowe, nn przykład: krążek w kolorze czerwonym, rami<,

127
 Kolejny sposób tworzenia zespołów, to znaczy przez wybieranie (np. przez
4 uczniów) jest korzystny, bowiem daje uczniom możliwość decydowania 0
składzie grupy. ·wykorzystując na lekcji ten sposób należy równocześnie zapo­
biegać jego negatywnym skutkom wychowawczym, jakie mogą wyniknąć w
przypadku wyznaczania jako kapitanów zawsze tych samych osób, na przy­
kład najsprawniejszych.
Nic jest możliwe wyliczenie wszystkich istniejących sposobów tworzenia
form podziału uczniów. Każdy nauczyciel posiadający inwencję twórczą może
ich tworzyć nieskończenie wiele. \Vażne jest jednak, aby po dokonaniu podzia­
łu sprawdzić liczebność uczniów każdego zespołu (grupy, kompletu par... ) co
pozwoli ustrzec sic; przed zaburzeniem organizacji przebiegu ćwiczeń .
Ponieważ w jednej lekcji mogą i powinny być wprowadzane ćwiczenia
wymagające odmiennego rozmieszczenia przestrzennego uczniów, dlatego w
trakcie lekcji nauczyciel jest zmuszony przeprowadzać zmiany form usta­
wie11, a także„zmiany n1i_ejsc zespołów, nie wynikające z poruszania się w
trakcie wykąnywania ćwiczeń. Aby nie tracić cerincgo czasu lekcji, należy w
tym wzglc;dzie przestrzegać następujących zasad postępowania:
nie należy przed każdą zmianą ustawienia przeprowadzać zbiórek,
planować w lekcji wykorzystanie tak.ich form ustawień i form podziału,
które łatwo dają sic; przekształcać jedne w drugie,
w przypadku zmian miejsc zespołów (uczniów) podać kierunek, sposób
przejścia, miejsce docelowe i pozycję końcową,
wszystkie zmiany miejsc bc;dące zabiegiem organizacyjnym łączyć z
wykonywaniem prostych ćwicze1\ (bieg, podskoki, krok taneczny, i in.).

2. Po s I u g i w a 11 i e s i () s p r z ę t c m
Na posługiwanie sil) sprzc;tem składają się nastc;pujqce elementy [731:
przechowywanie sprzętu, przygotownnie sprzętu przed lekcją, rozdawanie, i
zhiciranic przyhori>w orn„ rozstawianie i usuwanie przyrządów.
Dostc;pność sprzc;tu, a w związku z tym możliwość jego sprawnego wyko­
rzystania w lekcji w dużej micrze uzależniona jest od sposobu przechowy­
wania. \V pomieszczeniu do tego celu przeznaczonym należy:
dla każdego rnclz:1ju sprz�tu wyznaczyć stale miejsce,
najczc;ścicj używane przybory i przyrzl\dY składać w m1cJscu łatwo
dostc;pnym,
w wyraźny sposób oddzielać sprzc;t sprawny od uszkodzonego,
uszkodzone przyrzl\dy usuwać z sali gimnastycznej i innych pomiesz­
czc11 dostępnych dla uczniów.
Przcslrzcg:rnic powyższych wskazaó znacznie zmniejsza czas niezb�dny
nauczycielowi na pt·zygotownnie spn;(ltu do lekcji, które powinno odbywać

129
 �i
,,,.-:
się przed jej rozpoczęciem. Realizacja tego zadania organizacyjnego powinna ·��
obejmować:
.·�..
•:-
zgromadzenie odpowiednieg'o pod względem stanu technicznego i ilości
sprzętu, a w przypadku takich zajęć jak: narciarstwo, wrotkarstwo i
inne,sprawdzenie stanu sprzętu na początku lekcji,
umieszczenie przyborów w miejscu uzależnionym od przewidywanego
sposobu ich rozdania uczniom,
rozmieszczenie przyrządów w pobliżu planowanego miejsca ich stoso.
wania.
Wymienione czynności przygotowawcze powinien wykonywać nauczyciel
wspólnie z uczniami. Z uwagi na fakt, że właściwe przygotowanie sprzętu do
zajęć wymaga znacznej ilości czasu, wydaje się celowe, aby w danym dniu
planować jego wykorzystanie na kilku lekcjach.
Przygotowanie sprzętu przed lekcją w odpowiednim miejscu w dużym
stopniu przyczynia się do sprawnego posługiwania się nim w czasie trwania
lekcji. Nie jest to jednak wystarczające dla zapewnienia ładu organizacyjnego.
Ważny jest także przyjęty sposób rozdaniu przyborów. Z organizacyjnego
punktu widzenia nic jest wskazane pozostawianie uczniom dowolności odnoś­
nie pobrania przyborów i ich zebrania po wykonaniu ćwiczenia. \Vprowadza to
niepotrzebny chaos, trudny do opanowania zwłaszcza przez początkującego
nauczyciela. W klasach liczebnie dużych, a obowiązkowo w klasach nauczania
początkowego należy zaplanować, w jaki sposób przybory zostaną rozdane.
Polecenie nauczyciela porząilkującc zachowanie uczniów powinno zawierać
informacjq, w jaki sposób sprzqt należy pobrać oraz jak zachować siq po tej
czynności. Na przykład: .,marsz pojedynczo dookoła sali, każdy bierze jedną
piłkę i kontynuuje marsz wylconując kozłowanie".
Ostatnia czqść polecenia spełnia zasadniczą rol (), bowiem nic dopuszcza do
niekontrolowanego przemieszczania si() uczniów, wykonywania ćwicze,i nicdo·
zwołonych, niezamierzonych kolizji itp. Z psychologicznego punktu widzenia
ważne jest,aby uczeń posiadając przybór otrzymał zarlnnie ruchowe wymnga.
jące operowania nim,a nic,jak si <; cz<;slo zdarzn, zaknz wykonywnnia ćwiczeń.
Jeżeli w lekcji planowane jest zastosowanie więcej niż jednego przyboru
wyst[lpi konieczność zmiany, która także powinna przebiegać w sposób zor·
!{anizowany. Najkorzystniejsze jest odkładanie zb ()dncgo przyboru w miejscu,
w którym wcześniej przygotowany został kolejny.
'!'rudnym do rozwiązania problemem organizacyjnym jest dla nauczyciela
stworzenie warunków do ćwicze,i na przyrz[ldach. Do powstawania „martwych
punktów" lekcji najcz<;ściej przyczynia się ro:cstawianic przyrz4dów. ,Jest to
bardzo niekorzystne nic tylko ze wzgl<idu na zmniejszenie czasu ćwiczo,i, lecz
także z uwagi na stosunek uczniów do lekcji. Im dłużej trwa wymieniona
czynność przygotowawcza, tym bardziej realny staje siq brak dyscypliny ucz·
niów, wynikający ze zniecierpliwienia lub znudzenia oczekiwaniem.

130
 Do zmniejszenia tego negatywnego zjawiska może przyczynić się prze-
strzeganie następujących zasad postępowania [73, 128]:
wyznaczać właściwą ilość uczniów w zależności od rodzaju i ciężaru
przenoszonego sprzętu,
uczniów nic zaangażowanych do prac przygotowawczych zgromadzić w
jednym miejscu w pozycji siedzącej, lub zająć działaniem ruchowym
nie wymagającym przemieszczania się,
bezpośrednio pomagać uczniom, przede wszystkim klas młodszych,
do czynności pomocniczych wykorzystywać uczniów niećwiczących, na
przykład: grupa wykonuje zadanie ruchowe, a nauczyciel kieruje pracą
niećwiczących, przygotowujących warunki do realizacji kolejnych ćwi­
czeń.
W przypadku zastosowania w lekcji podziału na zespoły, sposoby rozsta­
wienia przyrządów mogą być następujące [73]:
.. nauczyciel objaśnia �posób zorganizowania każdej stacji, po czym rów­
nocześnie wszystkie zespoły przystępują do ustawienia sprzętu,
kolejno kaidy zespól przygotowuje miejsce ćwiczeń pod kierunkiem
nauczyciela, natomiast pozostałe zespoły oczekują w wyznaczonym
miejscu,
wszystkie zespoły ustawiają przyrządy równocześnie, według informa­
cji przygotowanej przez nauczyciela na kartkach (w formie opisowej
lub graficznej).
Każde z wymienionych rozwiązań organizacyjnych jest poprawne, jednak­
że wybór jednego z nich powinien być uzależniony od tego, jaki jest zespól
klasowy. Na przykład, w klasach 1-11 powinno si<; stosować drugie rozwią,.a­
nie, to znaczy prncc; ucznii,w hczpośrcdnio kicrowan[\ przez nauczyciela. Malo
swoje uzasadnienie w wysti;puj[\cym u łych dzieci braku umicjetności organi­
zacyjnych i myślenia abstrakcyjnego, w nicumicj<;lności przewidywania na­
stępstw swojego post<;powania, a takie w częstej dekoncentracji uwagi.
nez wzglr,du na przyji;ty sposób rozstawiania sprzr,tu nauczyciel powinien
przewidywać, :i.c uslawienic przyrz:\du, zwłaszcza alrakcyjnego, wywołuje u
uczniów ch<;ć jego nalychmiastowcgo wykorzys tania. Aby nic dopuścić do ta­
kich sytuacji należy określić każdemu zespołowi nic lylko jaki sprz1;l, jak:\
ilości[\ uczniów należy przenieść, w którym miejscu ·i w jaki sposiib go ustawić,
ale lakżc podać jak uczniowie maj,\ sic; z.ichnwnć po wykonaniu zadania (np.
,.ustawić sii; w szeregu w siadzie skrzyżnym przed materacem").
l(orzyslanie przez uczniów z przyborów i p1·zyrz[\dów na lekcji kultury
fizycznej jcsl ok:1zj:1 do realizacji określonych zada,\ wychowawczych. Nic jest
bez znaczenia, w jaki sposób używany jesL przybór, czy leż przenoszony przy­
rząd. Nauczyciel powinien zaznajamiać uczniów z poprawnym sposobem ope­
rowania sprzqtem, oraz egzekwować właściwe zachowanie uczniów, przyzwy­
czajając ich w ten sposób do dbałości o mienie społeczne.

131
 Właściwe posługiwanie się przez uczniów sprzętem posiada nie tylko walor
wychowawczy, ale także ściśle wiąże się z bezpieczeństwem zajęć.

3. Do b ó r ć w i c z e ń
Istotnym elementem organizacji lekcji rzutującym na jej przebieg jest
odpowiedni dobór ćwiczeń nie tylko metodyczny, to znaczy zgodny z zasadami
kształcenia i wychowania oraz z zasadami nauczania-uczenia się, ale także
dobór ćwiczeń właściwy pod względem organizacyjnym. Jego zewnętrznYm
przejawem jet to, że zadania ruchowe wynikają jedne :i drugich zapewniając
ciągłość ćwiczeń (płynny przebieg lekcji), a w konsekwencji należyte wykorzy­
stanie czasu lekcji.
W związku z powyższym należy:
wprowadz_ać takie ćwiczenia, aby maksymalnie wykorzystać ustawie­
nie uczniów, to znaczy nie zmieniać ustawienia dla wykonania jędnego,
czy dwóch ćwiczeń, '
wprowadać takie ćwiczenia, aby maksymalnie wykorzystać przybory i
przyrzqdy,
w miarę możliwości, każdą zmianę (ustawienia uczniów, zespołów,
sprzętu) łączyć z wykonaniem przez uczniów zadań ruchowych,
planować w lekcji wykorzystanie zadań ruchowych w takich formach
ustawienia, które można łatwo przekształcać, oraz w. formach prow;i.
dzenia lekcji, które zapewniają odpowiednią intensywność ćwiczeń,
w ćwiczeniach parami stosować takie zadania ruchowe, które angażują
obydwóch ćwiczących, na przykład, 1-ka odbija piłkę sposobem górnym
nad głową- 2-ka obiegnięcie partnera,
w grach ruchowych prostych dzielić uczniów na zespoły liczące maksy­
malnie osiem osób,
w licznych zespołach uczniów, zamiast wyścigów pojedynczych wpro­
wnclzać sztafety wahadłowe, wyścigi sł rumir,niem lub wyścigi szere­
g6w, a w zabawach powielać rolę (np. berków).

4. Po s t a w a n a u c z y c i ela
Wszystkie dotychczas omówione elementy organizacji lekcji kultury fizycz­
nej związane są z nauczycielskimi czynnościami przygotownwczymi i cz1;ścio­
wo zabezpieczającymi. Nic mniej istotne dla sprawnego przebiegu zaj<,ć jest
wykonywanie przez nauczyciela czynności informujących. Zarówno sposób,jnk
i warunki przekazu informacji decydują o możliwościach przyj()cia jej przez
uczniów.
W tym względzie nnlcży przestrzegać nast<;pujących wytycznych:
przekazywać informację w chwili skupionej uwagi wszystkich uczniów,

132
 ustawiać się wzgh;dcm grupy uczniów w taki sposób, aby wszyscy
widzieli i słyszeli nauczyciela,
w trakcie pokazu stosować ustawienie przodem, tyłem lub bokiem w
zależności od tego, z której strony widoczne są istotne momenty dane­
go ćwiczenia,
prowadząc ćwiczenia w ustawieniu przodem do grupy stosować pokaz
lustrzany,
prowadząc zajęcia w terenie otwartym stosować ustawienia uwzględ­
niające położenie słońca oraz kierunek wiatru,
używane słownictwo dostosować do wieku uczniów, równocześnie na­
uczając poprawnej terminologii,
objaśniać zadania w sposób zwięzły i nic przekazywać od razu zbyt
wielu informacji,
zwracać uwag() uczniom na niebezpieczne momenty danego ćwiczenia.

5. Mi e j s c e ć w i c z e ń
Każde miejsce zajęć posiada odmienny wpływ na organizacyjny przebieg
lekcji, z uwagi na takie cechy jak: wielkość i kształt, oś-.viellcnic, tcmpcralur()
oraz specyficzne właściwości podłoża 173].
Każdy uczeń powinien wiedzieć, na jakiej przestrzeni odbywać si<; będą
ćwiczenia, zwłaszcza w terenie otwartym. Ze względów zarówno organizacyj­
nych, jak i ze wzgl()dów bczpiccze11Stwa konieczne jest określenie przez na­
uczyciela granic poruszania si<; uczniów. Na przykład:
wytyczenie toru zjazdu na sankach z uwzgl()dnicniem pasa bczpicczc,i­
slawa, oddzielającego miejsce ćwicze1i od przeszkód, takich jak: knmie­
nic, gah;zie itp.,
oddzielenie na pływalni linią miejsca zajęć o gl<;bokości wody dostoso­
wanej do poziomu umicj1;tno:ki dzieci,
w grach terenowych, wyznaczenie terenu, 111.ależniaj:ic jego rodzaj od
zdolności oric:nlacyjnych uczniciw,
w ćwiczeniach z przemieszczani1:111 sic; przeprowadzanych nn boisku
szlrnlnym, określenie słowne (luh poprzeY. wylrnrzystnnie oznacznikciw)
miejsca docelowego uc:.:niów, aby nic dopuścić do ulraty koni.aktu z
f{rupą .. itp.
Ograniczona, nicwic:lka przestrze1i, np. sala ({imnastyczna, korytarz, sala
lekcyjna, zmnicj$za możliwości stosowania przez nauczyciela pewnych ćwi­
czeci na przykład gier ruchowych bieżnych (wyściiri), gier z pości iricm oraz
ćwiczcr\ o podobnym charnklcrze. \-Vplywa również na konieczność wykorzy­
stania określonych form ustawie,\ uczniów, na przykład, na korytarzu -
kolumn ćwiczebnych wydłużonych, w klasie - kolumn czwc\drnwych, kc\l
współśrodkowych itp.

133
 Kierunek wykonywania ćwiczeń i ustawienia grupy, a w niektórych przy.
padkach dobór zadań ruchowych powinny być uzależnione od nat<;żenia i
miejsca źródła oświetlenia. Na przykład:
w terenie otwartym, w przypadku słonecznej pogody wykonywanie
ćwiczeń, a także przekazywanie informacji powinno odbywać się w
ustawieniu g rupy i nauczyciela bokiem do slot'lca;
w pomieszczeniach niewystarczająco oświetlonych nie należy wprowa­
dzać do zajęć trudnych, niebezpiecznych ćwiczeń wymagających oceny
odległości (wysokości) itp.
Temperatura, to kolejna cecha miejsca ćwiczeń, którą powinien uwzględ­
niać nauczyciel na etapie planowania i realizacji zadań ruchowych.
Należy pamiętać, że im niższa temperatura tym wyraźniejszy wymóg
znacznej intensywności ćwiczeń. Zapewnić ją można poprzez odpowiedni dobór
i dozowanie ćwiczeń, oraz właściwą organizację lekcji, ukierunkowaną na
zmniejszenie „martwych punktów". Ponieważ w niektórych sytuacjach, planu­
jąc lekcję, nie można przewidzieć, w jakiej temperaturze zajęcia będą się
odbywały, dlatego niezbędne jest poclejmowanir. przr.z nnur.zvrirln czynności
alternatywnych podczas trwania lekcji, na przykład:
zamiast nauczania techniki danej konkurencji, doskonalić i utrwalać
wsześniej opanowane elementy lub prowadzić zajęcia o charktcrze
ogólnorozwojowym,
zrezygnować z wyścigów pojedynczych na korzyść wyśdgtiw szeregów,
zastąpić formę z podziałem na zespoły, formą z zadaniami dodatkowy­
mi, torem przeszkód itp.
W niesprzyjających warunkach można, a niekiedy należy skrńcić czas
ćwiczeń dla całej grupy lub poszczególnych osób, na przykład na lekcji pływa­
nia, zabaw na śniegu itp. Najniższe wartości Lempcratury dopuszczalne na
zajęciach kultury fizycznej określone Si\ przepisami.

Przr.wicluj11c dobc\r zada,, ruchowych oraz zwi11z1rnc z nimi czynności przy­

gotowawcze i zabczpieczaj11ce nauczyciel powinien także uwzględnić specyfi­
ką podłoża, na przykład:
w zajęciach prowadzonych na śniegu zlodowaciałym unikać zabaw
bieżnych i ćwiczeń równoważnych (z wyj11tkiem ślizgawki),
w sali gimnastycznej o śliskiej nawierzchni przeciwclzinlnć upadkom
uczniów (np. zdj!lcic obuwia), zwiększać odległości półmetka od ścian i
innych przeszkód, eliminować gry z pościgiem itp . ...,
po dużych wysiłkach w terenie otwnrtym nic zezwalać uczniom na
siadanie nn mokrych kamieniach, na ziemi...,
na plywnlni, uczniom niećwiczącym zapewnić obuwie nic przemakają­
ce (np. drewniaki)...,

134
 w przypadku niektórych zadań ruchowych, każdorazowo po wykona­
niu ćwiczenia należy powtórnie przygotować podłoże zapewniając w
ten sposób bezpieczeństwo uczniom (w skoku w dal - wyrównać
piasek i oczyścić belkę, na sali gimnastycznej sprawdzić, czy nie prze­
sunął się materac stanowiący zabezpieczenie w danym ćwiczeniu... )
itp.
Omówione w niniejszym podrozdziale elementy składowe organizacyjnego
przebiegu lekcji muszą być przez nauczyciel brane pod uwagę kompleksowo,
na etapie planowania i prowadzenia każdej lekcji.
Tylko takie postępowanie zapew11i uczniom bezpieczeństwo na zajęciach i
umożliwi realizację zadaó głównych stawianych przed daną jednostką lekcyj­
ną.

135