M.

Kadıoğlu

ANKYRA TİYATROSU: ÖN RAPOR

¸ Nalan Akyürek Vardar’ın

Anısına ¸

Zusammenfassung
Vorbericht über das Theater von Ankyra

Es handelt sich um den Vorbericht über die aktuellen Forschungen im 1982 entdeckten und bisher nicht
ausführlich publizierten Theater von Ankyra (Ankara), das im Rahmen eines Projektes zur Erforschung
des gesamten antiken Stadtareals von Ankyra und der Bearbeitung der bekannten Bauten neu untersucht
wird. Neben der typologischen Analyse des Grundrisses und der scaenae frons werden neue
Rekonstruktionsvorschläge für das Theater vorgestellt. Das höchstwahrscheinlich in augusteischer Zeit
errichtete Theater weist neben den römischen kleinasiatische Eigenschaften auf. Typisch kleinasiatisch ist
etwa der einen Halbkreis überschreitende Grundriss des auf dem natürlichen Hang des Hügels errichteten
Zuschauerraumes. Auch die durchlaufende und geradlinige Vorderwand des Bühnenhauses mit fünf Tü-
ren ist dem östlichen bzw. kleinasiatischen Typus von Theaterfassaden zuzuweisen.

İLK ARAŞTIRMALAR VE KAZILAR ronun yerini tespit etmiştir. Aynı yüzyılın

Antik Ankara (Ankyra) tiyatrosu, antik
kent planının çıkarılmasına yönelik sürdürülen
“Ankyra Kent Planı ve Yapıları” adlı araştır-
mada1, 2002 yılından itibaren bilimsel olarak
tekrar ele alınmıştır. Tiyatro’da yapılan yeni
ölçümlerle farklı bir rekonstrüksiyon önerisi
getirilmiş ve araştırmanın geçici sonuçlarına
aşağıda değinilmiştir.
XIX. yüzyılın ilk yarısında Anadolu’yu ge-
zen İngiliz gezgin W. J. Hamilton2 antik tiyat-
1
Bu araştırma, şahsım ve Dr. Kutalmış Görkay tarafın-
dan Anadolu Medeniyetleri Müzesi Müdürlüğü ve Anıt-
lar ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün 24.07.2002 tarih
ve 12184 sayılı izniyleriyle gerçekleştirilmiştir. Çalışma-
larımızda bizi destekleyen Müze Müdür Vekili Sayın
Hikmet Denizli’ye ve Sayın Vahap Kaya’ya teşekkür
ederiz. Ayrıca Tiyatro’nun ölçülmesinde büyük bir özve-
riyle çalışan Kemal Gülcan’a, Levent Özcan’a ve eşim
Nurcihan Kadıoğlu’na candan teşekkür ederim. Bu pro-
jeyi ortak yürüttüğüm meslektaşım Kutalmış Görkay’a
vermiş olduğu fikirlerden dolayı ayrıca teşekkürü bir
borç bilirim.
2
Hamilton 1842, 126; II 1843, 123.
ikinci yarısında, G. Perrot – E. Guillaume,
çevrede gördüğü blokların bir tiyatroya ait
olabileceğinden söz etmiştir.3 1982 yılında
bir temel kazısı sırasında tesadüfen kalıntı-
larına rastlanan tiyatro, 1982-1986 yılları
arasında Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-
Coğrafya Fakültesi, Klasik Arkeoloji Ana-
bilim Dalı öğretim üyelerinin bilimsel da-
nışmanlığı ve Anadolu Medeniyetleri Mü-
zesi uzmanlarının katılımı ile gerçekleştiri-
len kazılarla ortaya çıkarılmıştır4 (Res. 1.
2).
Tiyatro olarak tanımlanan yapı,
Augustus ve Roma Tapınağı’nın güney-
doğusunda, Ankara Kalesi’nin Bent Dere-
si’ne bakan kuzeybatı yamacında yer al-
maktadır5. Yaklaşık 50 x 43,5 m ölçülerin-
3
Perrot – Guillaume 1872, 156.
4
Kazılar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.
Bayburtluoğlu 1987, 9–23, Res.1–23.
5
Antik tiyatro 2263 ada 14 No’lu parsel’de Hisar
Parkı Caddesi ile Pınar Sokak arasında kalan eski
Berlin Oteli bitişiğinde yer almaktadır.

1
 Ankyra Tiyatrosu: Ön Rapor
deki bu yapı, cavea, orkestra, proskenion ve
büyük olasılıkla iki katlı scaenae frons ile
birlikte sahne binasından oluşmakta idi.
1. CAVEA
Doğal bir tepe yamacına inşa edilmiş olan
cavea, olasılıkla iki bölümden (alt ve üst
cavea) oluşmaktaydı. Günümüze kadar sadece
alt cavea’nın alt yapısı koruna gelmiştir. Her
iki cavea’yı birbirlerinden ayıran diazomaya
ait olabilecek andezit bloklar, kuzey-doğu
parodos’un üst kısmında kısmen görülebil-
mektedir.
23° kuzeybatı yönünde inşa edilmiş olan
cavea, inşa yönüyle Anadolu’daki diğer 101
tiyatrodan sadece 10 tiyatro ile benzerlik gös-
terir (Antiocheia Epidaphnes, Alabanda,
Apollonia, Kremna, Kyzikos, Letoon,
Magnesia, Phaselis, Tlos ve Troia)6. Yamaca
yerleştirilmiş olan bu yapı, vadiden (Hatip
Çayı) gelecek olan hava sirkülasyonuna açık-
tır. Dolayısıyla bu yapının, hem topoğrafik
hem de klimatik açıdan Vitruvius’un tiyatro
inşası için öngördüğü kurallara7 uygun olduğu
söylenebilir.
Cavea’nın yarı çapı, kazı raporunda belir-
tildiği gibi ne yarım dairedir8 ne de H.P.
Isler’in Anadolu tiyatroları bahsinde belirttiği9
gibi yarım daireden küçüktür. Analemmata’ya
birleşen dilimlerin (cunei) belirli bir bölümü
Aspendos10, Nysa11 ve Perge12 tiyatrolarında
olduğu gibi her iki tarafta da parodos tonozları
üzerine inşa edilmiş olmalıdır. Dolayısıyla
cavea, yarım daireden daha büyük ‘D’ formlu
bir plana sahiptir (Çiz. 1, Plan)13.
6
Bu tiyatrolar için bkz. Isler 1994b, 354. 362. 369. 390.
406. 447. 470. 475. 515. 527.
7
Tiyatro inşa alanının seçimi üzerine bkz. Vitruvius, de
architectura, V 3, 1-8; V 6, 8,1: Mimarlık Üzerine On
Kitap, çev. S. Güven (1990).
8 leri, antik kentin bu zamana kadar bilinme-
Bayburtluoğlu 1987, 12.
9
Isler 1994b, 362.
10
Lanckoronski 1890, 103 vd. Lev. 21, 24.
11
Kadıoğlu 2002, 22 vd. Lev.1.
12
İnan ve diğ. 2000, 286 vd. Res.3.
13
Çizimleri tamamlayan eşim Nurcihan Kadıoğlu’na
teşekkür ederim.
2
Cavea beş merdiven sırası ile dört
cunei’ye (bölüme-dilime) ayrılmış olmalı-
dır14. Hem cavea’daki oturma sıraları hem
de bunların alt yapıları tamamen tahrip
olduğundan cavea’nın orijinal şekli hakkın-
da bilgilerimiz oldukça sınırlıdır. Büyük
olasılıkla caeva bir diazoma ile iki bölüme
ayrılmıştır. Alt cavea’da olasılıkla 10 ve üst
cavea’da ise 18, toplam 28 oturma sırası yer
almakta idi. Diazoma’nın, yerinde korun-
muş andezit blokların yardımıyla parodos
tonozları üzerinde inşa edilmiş olduğunu
söylemek mümkündür (Çiz. 1, 4; Res. 3, 4).
Diazoma’nın cavea gibi tamamen tahrip
olmuş olması her hangi bir ölçü verilmesini
mümkün kılmamaktadır.
Cavea’nın oturma sıraları, yer yer yerli
kayanın oyulması ile, yer yer de moloz taş-
harç dolgusu ile oluşturulan temel üzerine
andezit blokların yerleştirilmesiyle oluştu-
rulmuştur. Kazı çalışmaları sırasında tek bir
in situ oturma sırası bloğu bulunamamasına
rağmen biri kırık, diğeri sağlam olmak üze-
re 41 cm yüksekliğinde iki adet andezit
blok tespit edilebilmiştir15. Tiyatronun
oturma sıralarına ait bloklar, büyük ölçüde
Ankara surunda yapı malzemesi olarak
ikinci kez kullanılmıştır16. Üst profilleri
düzleştirilerek ya da olduğu gibi surda kul-
lanılan bu bloklar, surun batı duvarında
hala görülmektedir Sur duvarında devşirme
olarak kullanılan oturma sıralarına ait blok-
lar, hem profil hem de yüksekliklerine göre
iki gruba ayrılırlar. 41 cm yüksekliğinde ve
altta düz silme ile başlayıp içbükey profille
devam eden ve yine bir düz silme ile sonla-
nan oturma basamakları, söz konusu tiyat-
roya ait olmalıdır (Çiz. 2; Res. 5). İçbükey
profille başlayıp düz silme ile sonlanan
diğer blokların yükseklikleri ise 45-47 cm
arasında değişmektedir. Bu blokların profil-
14
Bayburtluoğlu 1987, 12 vd.
15
Bayburtluoğlu 1987, 12.
16
Bayburtluoğlu 1987, 12; Kökdemir 2003, 24 vd.
Res.6. Tablo 1; yapılan bu çalışmada dış ve iç surda
toplam 27 oturma sırası tespit edilmiştir.

yen stadyumuna17 ait olabilecek oturma basa-
maklarının profilleriyle aynı olmakla birlikte
yükseklikleri (41–43 cm) farklıdır (Çiz. 3;
Res. 6). Dolayısıyla söz konusu blokların,
kentin başka bir kamu binasına ait olabileceği
düşünülebilir.
Kazı raporlarına göre merdiven basamak
genişlikleri 55 cm, yükseklikleri ise 19–23 cm
arasında değişmektedir18. Kazılarda kireç ta-
şından üç adet aslan ayağı bulunmuş olmasına
rağmen, bu blokların bugün nerede oldukları
bilinmemektedir. Bu aslan ayakları, büyük
olasılıkla cavea’dan orkestraya inişi sağlayan
merdivenlerin yanlarında kullanılmış olmalı-
dır.
Anadolu tiyatroları ile karşılaştırıldığında
Ankyra tiyatrosu yaklaşık 45 m cavea çapıyla
Rhodiapolis19 tiyatrosu gibi (41,5 m), küçük
tiyatrolar grubuna girer. Anadolu’daki 95–105
m cavea çaplı tiyatrolar, yaklaşık 7.000 –
10.000 kişi kapasitelidir20. Dolayısıyla Ankyra
tiyatrosu için önerilen 10–15.000 kişilik otur-
ma kapasitesi (suggesting a seating capacity
of some 10–15.000, with four separate access
stairways)21 doğru olamaz.
Analemmata
Analemmata çok düzgün işlenmiş bosajlı
andezit bloklardan pseudo-izodomik22 tarzda
inşa edilmiştir. Kapı sövelerinde ve kemer
başlangıçlarında ise atkılı bir örgü sistemi
görülür. İç mekan duvarlarında ise yine bosajlı
olmak üzere tam pseudo-izodomik örgü siste-
mine uymayan bir örgü ile karşılaşılır. Ankyra
tiyatrosu, sahne binasında, analemma ve
parodos tonozlarında görülen özenli taş işçili-
ğiyle öne çıkmaktadır. Tiyatro dış cephelerinin
ve özellikle cavea’nın böyle özenli taş işçili-
17
18
Görkay 2004 (baskıda)
Bayburtluoğlu 1987, 12.
19
Isler 1994b, 491.
20
Kadıoğlu 2002, 27. Tablo.1.
21
Bennet 2003, 37.
22
Genel olarak krş. Vitruvius II, 8, 6 Res.5,2; Martin
1965, Res. 182; Orlandos 1968, 147 vd. 152. Res. 165,4;
Müller-Wiener 1988, 68. Res. 29,4; Ginouvès 1992, 33
vd. Lev. 16,9; Adam 1994, 110. Res.146.
M. Kadıoğlu
ğiyle vurgulanması Anadolu Hellenistik
Dönem tiyatroları için karakteristik bir
özelliktir23.
Parodoi
Analemma duvarı kuzeydoğuda ve gü-
neybatıda birer tonozlu girişle (Parodos)
bölünmüştür. Üstü kapalı olan bu geçitler
(parodoi), seyircilerin yapının dışından
(kuzey ve batı) orkestraya ve dolayısıyla
cavea’daki yerlerine geçmelerini sağlıyor-
du. Böyle üstü kapalı parodoslar, ilk kez
M.Ö. erken 2. yüzyılda Menderes
Magnesiası24 tiyatrosunda karşımıza çıkar.
Roma İmparatorluk Dönemi’nde, kesme taş
bloklarla inşa edilen üstü kapalı-tonozlu
girişlerin Anadolu-Roma tipli tiyatrolarda
da büyük ölçüde kullanıldığı görülmekte-
dir25. Benzer bir çözüm Nysa tiyatrosu gi-
rişlerinde de (Geç Hellenistik-Erken Roma
Dönemi) uygulanmıştır26. Hem analemma
duvarı hem de parodos tonozları kesme
andezit bloklarla inşa edilmiştir. Bu blokla-
rın birleştirilmesinde kırlangıçkuyruğu
kenetler kullanılmıştır.
Yapının dışından, yani kuzeybatıdan,
cavea’ya ulaşabilmek için, biri geçiş holü
diğeri ise parodos olmak üzere iki tonozlu
mekânı kullanmak gerekmektedir.
Cavea’nın kanatları, bu tonozlu geçişler
üzerinde de devam ederek analemma duva-
rına birleşiyor olmalıdır. Hem geçiş holü
tonozunun, hem de parodos tonozunun
cavea’nın eğimine uygun olarak orkestraya
doğru eğimli yapılmış olması (Res. 3, 4) bu
tonozların aynı zamanda oturma sıralarına
bir alt yapı oluşturmuş olduklarını göster-
mektedir (Çiz. 1, 4). Böylelikle cavea ile
sahne binası birleştirilmiştir. Anadolu’da bu
tür plana sahip benzer bir tiyatro yapısına
rastlanmamasına rağmen M.S. 3. yüzylın
ilk yarısına tarihlenen Kibyra
23
Isler 1999, 683.
24
Dörpfeld 1894, Lev.1 ve 3, 2.
25
Bernardi Ferrero 1974, 61 vd.; Isler 1999, 685.
26
Bernardi Ferrero 1970, 117. Res. 110 Lev. 21; Isler
1999, 685 vd.; Kadıoğlu 2002, 27 vd.
3
 Ankyra Tiyatrosu: Ön Rapor

Bouleuterion’u27, plan bakımından Ankyra düzen, en azından parodoslarda ölçüsel

tiyatrosu ile yakın benzerlik gösterir.
Kuzeydoğu Analemma duvarındaki 2,10
m genişliğinde ve 2,68 m yüksekliğindeki
kemerli28 açıklık ile geçiş holüne ulaşılmakta-
dır. Kemerin sadece başlangıç blokları in situ
olarak koruna gelmiştir. Bu kapı açıklığının
kemerle birlikte toplam yüksekliği 3,73 m
olmalıdır. Bir tonoz ile kapatılmış olan 5 x 12
m ölçülerindeki bu geçiş holü, kuzeydoğudan
güneybatıya doğru eğimlidir. Tonozu oluştu-
ran blokların sadece ilk sırası kısmen korun-
muştur. Bu tonoz, sahne binası önünde yer
alan scaenae frons ve proskenion ile aynı hi-
zadadır. Dolayısıyla sahnede sergilenecek
oyunu ya da gösterileri buradan seyretmek
mümkün olsa da oyunun tadına varmak için bu
yerler tercih edilmemiş olsa gerekir.
Geçiş holünün güneydoğu duvarında 1,86
m genişliğinde ikinci bir kemerli kapı yer al-
maktadır. Kemer başlangıcına kadar 1,5 m
yüksekliğinde olan ve dokuz adet andezit ke-
mer bloğundan oluşturulan bu kemer sağlam
olarak günümüze kadar korunmuştur (toplam
yükseklik 2,90 m). Bu kapıdan geçtikten sonra
asıl parodosa ulaşılır. 2,40 m genişliğinde ve 9
m uzunluğundaki bu parodos, diğer tonozlar
gibi kesme andezit bloklardan yapılmış bir
tonozla kapatılmıştır. Bu tonozun bir kısmı
üzerinde de oturma sıraları devam ediyor ol-
malıdır. Hem geçiş holünün hem de bu
parodosun tabanı polygonal teknikte andezit
bloklarla döşenmiştir29.
Tiyatronun kuzeydoğusundaki bu uygu-
lama aynı şekilde simetrik olarak güneybatıda
da uygulanmış olmalıdır. Güneybatı tarafında-
ki geçiş holünün tamamı ve parodosun bir
kısmı henüz kazılmadığı için bu simetrik dü-
zeni kontrol etme olanağına şu an sahip deği-
liz. Fakat belirtmek gerekir ki bu simetrik
27
Bernardi Ferrero 1966, 27 vd. Lev. 9-11; Balty 1991,
519 vd. Res. 254; Isler 1994b, 435.
28
Kemer Terminolojisi için bkz. Höcker 1998, 1058-
1061.
29
Bayburtluoğlu 1987, 13 vd. Res.8.
olarak birbirini tutmamaktadır.
2. ORKESTRA
Yarım daireden daha büyük olan
cavea’sı ile Ankyra tiyatrosunun orkestra
çapı, yaklaşık 12,30 m dir. 1,22 m derinli-
ğinde ölçülebilen orkestrayı, kesme gri-
beyaz kireçtaşı bloklarla inşa edilmiş bir
duvar çevrelemektedir. Bu duvara ait çok
az sayıda kireçtaşı blok korunmuş olduğu
için bu duvarın bir korniş blok sırası ile
bitip bitmediğini söylemek mümkün değil-
dir. Kazılar sırasında da böyle bir korniş
bloğu tespit edilememiştir.
Orkestra tabanının iki farklı opus sectile
motifiyle döşenmiş olduğu görülmektedir.
Benzer örnekler, 1995 yılında ortaya çıkar-
tılan Ulus’daki Sümerbank binasının gü-
neydoğusunda Roma caddesine bitişik olan
dükkân tabanlarında da görülmektedir30.
Orkestranın güney ve güneydoğu tarafında
altıgen biçimli kireçtaşı plakalarla oluşturu-
lan bal peteği motifi, doğu ve kuzey doğu
tarafında ise düzgün sekizgenler kullanıl-
mıştır. Farklı motif gösteren panolar geniş
dikdörtgen pervazlarla birbirlerinden ayrıl-
mışlardır.
Proskenion duvarı ile orkestra döşeme-
sinin birleştiği yerde inkrustasyon olarak
duvar kaidesi (toichobat) ve proskenion
duvarı üzerinde kalın bir tuğla harç kalıntısı
hala görülebilmektedir. Bu harç proskenion
duvarının mermer plakalarla kaplandığını
göstermektedir. Ayrıca parodos çıkışları da
büyük kireçtaşı bloklarla kapatılmıştır.
Tiyatroda yapılan değişiklikler sırasın-
da orkestrayı derinleştirmek amacıyla bü-
yük olasılıkla ilk oturma sıraları da kaldı-
rılmış olmalıdır. Opus sectile döşeme daha
geç bir döneme (Erken Bizans) işaret ediyor
olsa da proskenion duvarının mermer pla-
kalarla kaplanmış olması ve orkestra duva-
rının düzgün kireç taşı bloklardan inşa
30
Kadıoğlu 1997, 351 vd.

4

edilmiş olması, bu yapının geç dönemlerde
(M.S. 3. yüzyıldan itibaren) başka amaçlar için
kullanılmış olduğunu göstermektedir. Tiyatro-
larda yapılan benzer değişiklikler gladyatör
dövüşlerine, hayvan mücadelelerine ve su
oyunlarına işaret etmektedir. Genellikle tiyat-
rolardaki bu tür değişiklikler, Roma İmpara-
torluğu sınırları içerisinde amphitiyatronun az
yayılım bulduğu doğu yarısında gerçekleşmiş-
tir31. Anadolu’da Ephesos, Milet, Nysa, Perge
ve Side tiyatroları arena’ya dönüştürülen tiyat-
rolar için güzel örneklerdir.
3. PULPİTUM (Proskenion)
Yapının orijinal pulpitumu (proksenionu)
hakkında elimizde çok az bilgi bulunmaktadır.
Korunmuş olan pulpitum duvarı, çok daha geç
dönemde eski pulpitum yıkılarak yapılmış
olmalıdır. Bu değişiklik, büyük olasılıkla
cavea’nın su oyunları için bir kolymbetraya
(su havuzuna) dönüştürülmesi sırasında (M.S.
3. yüzyıl) yapılmış olmalıdır.
Harçlı tuğla örgü ile yapılan bu duvar, her
iki taraftan (kuzeydoğu ve güneybatı) dört
basamaklı birer merdivenle bölünmektedir. Bu
merdivenler, orkestradan pulpitum üzerine
geçişi sağlamaktaydılar. Merdivenler Ephesos,
Nysa ve bir çok Anadolu tiyatrosunda olduğu
gibi büyük olasılıkla Erken Bizans döneminde
inşa edilmiş olmalıdır.
Nişlerle süslenmiş olması gereken orijinal
pulpitum’un nasıl bir cepheye sahip olduğunu
söylemek şu an için mümkün değildir.
Pulpitum’dan hyposkeniona geçiş kapatılmış
olmasına rağmen hyposkenion içerisinde farklı
büyüklüklerde ve birbirleriyle pencere biçi-
mindeki açıklıklarla bağlantılı olan, dokuz
hücre görülebilmektedir.
Pulputim yüksekliği, orkestra taban seviye-
sinden kuzeydoğuda yer alan kireçtaşı
orthostadının üst kısmına kadar yaklaşık ola-
rak 122 cm dir. Aynı yüksekliğe, scaenae
frons podyumlarının oturduğu temelin üst
kısmından ölçüldüğünde de aşağı yukarı ula-
31
Isler 1994a, 123.
M. Kadıoğlu
şılmaktadır. Dolayısıyla pulpitum yüksekli-
ği 122 cm civarında olmalıdır.
Vitruvius, Roma tiyatrosu bahsinde,
pulpitum’un Yunan tiyatrolarında daha
derin olması gerektiğini ve pulpitum yük-
sekliğinin orkestrada oturanların sahnedeki
tüm oyuncuları izleyebilmeleri için de 5
ayaktan (1,47 m) daha yüksek olmaması
gerektiğini bildirmektedir32. Hellenistik
kökenli Anadolu tiyatroları proskenion
yükseklikleri, genelde 8 ile 10 Roma ayağı
(ca. 2,35 m – 2,94 m) arasında değişmekte-
dir33. Ankyra tiyatrosu 122 cm (ca. 4 ayak)
pulpitum yüksekliği ile Vitruvius’un ön-
gördüğü Roma tiyatrosu pulpitum (sahne)
yüksekliğine uyar ve böylelikle Aspendos
tiyatrosu gibi Anadolu Roma tiyatroları
içerisinde yerini alır. Pulpitum derinliği
sahne binası ön duvarına kadar scaenae
frons podyumları dahil 8,60 m dir. Scaenae
frons podyumları pulpitum üzerine yaklaşık
olarak 110 cm taşmaktadır.
Cavea’nın Tipolojisi
Ankyra tiyatrosu, çoğu Anadolu tiyat-
rosunda olduğu gibi Hellenistik bir tiyatro-
nun devamı değil, başlı başına yeni bir Ro-
ma Dönemi yapısı olarak belirtilmesine
rağmen34 tamamen Roma’ya özgü planda
da yapılmamıştır: Cavea’nın yarım daireyi
aşması ve doğal bir yamaca yaslanması,
Roma geleneğinden ayrılan yönleridir. Ay-
rıca scaenae frons’un Anadolu tipinde inşa
edilmiş olduğu da açıkça görülmektedir.
Ankyra tiyatrosu, Vitruvius’un Roma
tiyatrosu için ön gördüğü kurallardan sade-
ce pulpitum yüksekliği ile uyuşmaktadır.
Kanatları, geçiş holü ve parodos tonozları
üzerinde yükselen cavea’nın sahne binasıy-
la birleşerek bir bütün oluşturması da Roma
özelliği olarak sayılabilir.
32
Vitruvius, V, 6, 2.
33
Sahne yüksekliği için bkz. Bulle 1928, 299;
Fiechter 1914, 60. 90 vd.
34
Bayburtluoğlu 1987, 16; Güven 2001, 113.
5
 Ankyra Tiyatrosu: Ön Rapor

Bu özellikleriyle Ankyra tiyatrosu hem lirtilen Roma tiyatrosu şemasına uygunluk

Vitruvius’un belirttiği Roma Tiyatrosu35 hem gösterir44.
de Anadolu-Roma tiyatrosu özellikleri taşı-
Vitruvius’un ön gördüğü oranlara gö-
maktadır. Anadolu-Roma tiyatrosu için yarım
re45, sahne ön duvarının ortasından orkestra
daireden daha büyük bir cavea, yüksek bir
merkezine olan mesafenin, Yunan tiyatrosu
proskenion ve düz devam eden scaenae frons
için bir yarıçap, Roma tiyatrosu için yarım
(Anadolu tipi) karakteristik özelliklerdir36.
yarıçap olması gerekmektedir. Ankyra ti-
Sahne yüksekliği ile Ankyra tiyatrosu Anado-
yatrosunda bu mesafe 8,60 m’dir (yarıçap
lu-Roma tipi tiyatrolarından ayrılır. Anado-
6,15 m). Dolayısıyla Roma tiyatrosu için
lu’da Pergamon37, Aspendos, Olympos ve
önerilen yarıçapın yarısı 3,75 m olarak
Phaselis38 tiyatroları dışındaki çoğu Roma
hesaplandığında 8,60 m’lik mesafe önerilen
İmparatorluk dönemi tiyatroları, yarım daireyi
ölçünün yaklaşık 2,3 katı kadardır. Bu ku-
aşan cavea’larıyla (Koilon) Grek planını, do-
ral, Yunan tiyatrosu için uygulandığında
layısıyla Anadolu-Hellenistik geleneğini de-
ölçülen mesafe (8,60 m) bir yarıçaptan
vam ettirmişlerdir39.
(6,15 m) 2,45 m daha büyüktür. Bu yüzden
Ankyra tiyatrosunun, sahne binası ve or- Ankyra tiyatrosunun Vitruvius’un ne Yu-
kestra oranları bakımından Vitruvius’un ön nan ne de Roma tiyatrosu için ön gördüğü
gördüğü kurallara40 ne kadar uyduğu araştırıl- şemaya diğer birçok Anadolu tiyatrosunda
maya çalışılacaktır. Günümüze kadar yapılan olduğu gibi uyduğu kesinlikle söylenebilir.
tiyatro araştırmalarında çok az sayıda tiyatro
4. SAHNE BİNASI
yapısının Vitruvius’un ön gördüğü kurallara
uygun olduğu belirlenebilmiştir41: Bunlar ara- Cavea’ya kuzeybatıdan birleşen sahne
sında Grek tiyatrosu olarak Priene42, Knidos binası, 7,75 m genişliğinde ve 30 m uzun-
aşağı tiyatro, Kaunos, Iasos, Oinoanda, luğunda dikdörtgen planlı bir yapıdır. Sah-
Messene, Atina Dionysos tiyatrosu, ne binasının sadece alt katına ait (depo katı)
Demetrias, Delos ve Epidauros43 tiyatroları temel blokları günümüze kadar korunmuş-
sayılabilir. Vitruvius ile çağdaş olan sadece tur. Tiyatronun diğer bölümlerinde olduğu
Roma’daki Marcellus tiyatrosu ile Ostia tiyat- gibi sahne binası da çok düzgün işli büyük
rosu, Vitruvius’un ön gördüğü ve aşağıda be- andezit bloklarla inşa edilmiştir. Duvar
kalınlığı 115 – 160 cm arasında değişmek-
tedir.
35
Vitruvius VI 6, 1-9.
36
Isler 1999, 683 vd. Hyposkeniondan sahne binasının alt
37
Bernardi Ferrero 1970, 21-34. Taf.3-5; Isler 1994b, mekânına geçişi sağlayan sahne binası ön
396-400. duvarının ortasında bir adet açıklık (kapı)
38
Özbek 1993 56 vd. yer almaktadır. Sahne binasının bodrum
39
Isler 1994a, 121; 1994b 505; Isler 1999, 683; Corni
1994, 136 vd. katının tavanını daha doğrusu sahne binası
40
Yunan ve Roma tiyatroları için bkz.Vitruvius (V 6; V ilk katının tabanını, çok büyük bir olasılıkla
7), genel Literatür için bkz. Müller 1886, 15 vd; ahşap bir konstrüksiyon taşımaktaydı. Sah-
Dörpfeld – Reisch 1896, 158 vd. 385 vd.; Dörpfeld 1897, ne binasının kuzeybatı duvarında, birinci
439-462; Bethe 1898, 313-323; Fiechter 1914, 59 vd.;
Bulle 1928, 270 vd.; Fensterbusch 1934, 1384 vd.; Lepik
kat seviyesinde yer alan büyük dikdörtgen
1949, 7-12; Riemann 1952, 2-38; Bieber 1961, 126-128; ahşap hatıl yuvaları, bunu açıkça göster-
Frézouls 1982, 343 vd.; Bernardi Ferrero 1974, 76 vd.; mektedir.
Gros 1982, 659-695; Small 1983, 55-68; Isler 1989, 141-
153; Sear 1990, 249-258; Tossi 1994, 171 vd.; Sear
1994, 181-201. Res. 1-5; Gros 1996, 272 vd.
41
Isler 1989, 141 vd.; Sear 1994, 181 vd.
42 44
Gerkan 1921, 64; Isler 1989, 143. Isler 1989, 249 vd. Res.13-14.
43 45
Isler 1989, 143 vd. Res.4-12. Vitruvius V 6, 1.

6

Sahne binasının, düz devam eden ön duva-
rı, Anadolu geleneğinde kabul edildiği gibi 3
kapıyla değil46, 5 kapıyla pulpituma (sahneye)
açılmaktadır.
Vitruvius’a göre47 Roma tiyatrosuna ait
sahne binasının uzunluğu orkestra çapının iki
katı, derinliği ise aynı çapın çeyreği kadar
olmalıdır48. 12,30 m orkestra çaplı Ankyra
tiyatrosu Vitruvius’un öngörmüş olduğu kural-
lara uymamaktadır (7,75 m x 30 m).
Scaenae frons
Scaenae frons, sahne binasının önünde, al-
çak bir pulpitum üzerinde yükselen olasılıkla
iki katlı bir cephe mimarisine sahipti. Sahne
binasının ve dolayısıyla scaenae frons’un kaç
katlı olduğu kesin olarak tespit edilememesine
rağmen, cavea’nın yüksekliğinden dolayı en
az iki katlı olmalıdır. Kuzeydoğu parodos
önünde bulunan iki adet konsollu geison ve bir
kornişten başka scaenae fronsa ait mimari
parça korunmamıştır. 45 cm yüksekliğindeki
bu geisonlar büyük olasılıkla scaenae fronsun
1. katına ait olmalıdırlar.
Scaenae fronsun sadece üzerine oturduğu
temeli, korunmuş olmasına rağmen, Anadolu
scaenae frons tipine dâhil olduğunu söylemek
mümkündür.
Temel planına göre cepheler (scaenae
frons), iki ana gruba ayrılır. 1) Batı, 2) Doğu
tipi scaenae frons49. H. Hörmann, her iki tipin
İmparatorluğun doğusunda ve batısında karı-
şık olarak görülmesinden dolayı bu adlandır-
manın doğru olmayacağını belirtmiştir50. H.P.
Isler’in ortaya koyduğu sonuçlar Hörmann’ı
destekler niteliktedir. Isler’e göre de önceden
önerildiği gibi iki tip scaenae frons mevcuttur:
1) Roma İmparatorluk tipi (batı) 51 ve 2 ) Ana-
dolu tipi (doğu)52.
46
Bennett 2003, 37.
47
Vitruvius V 6, 1.
48
Müller 1886, 16; Isler 1989, 141.
49
Fiechter 1914, 112 vd.; Dombart 1922, 4 vd.
50
Hörmann 1923-24, 338.
51
Isler 1994a, 113-115.
52
Isler 1994a, 121 vd.; Isler 1999, 683 vdd.
M. Kadıoğlu
Batı yani Roma İmparatorluk tipi
scaenae fronslarda sahne binası ön duvarı,
dolayısıyla cephe, üç büyük nişle bölüm-
lendirilmiştir. Basra53 ve Khamissa54 tiyat-
rosu bu tip için güzel birer örnektir. Genel-
de Anadolu dışında görülen bu tip tiyatro-
larda, nişler öyle derindir ki, sahne binası
ön duvarı tamamen çözülmüş etkisi yara-
tır55.
Doğu yani Anadolu tipi scaenae
fronslar düzgün devam eden bir arka duvara
sahiptirler. Anadolu tipinin karakteristik
özelliği, scaenae frons arka duvarının 5
kapı ile bölünmüş olmasıdır. Ayrıca bu
tipte arka duvar, ancak kapılar ve küçük
nişlerle vurgulanmıştır. Aspendos tiyatrosu
scaenae fronsu56 bu tip için güzel bir örnek-
tir.
Buna göre Ankyra tiyatrosu scaenae
fronsu, düz devam eden ve 5 kapıyla bölü-
nen arka duvarıyla Anadolu tipi scaenae
frons grubuna girer. Büyük olasılıkla sahne
binası ön duvarında yer alan 5 kapı yanlar-
dan ortaya doğru genişlemekteydi ve bu
kapılar arasında scaenae frons podyumları
yükselmekteydi. Kazılar sırasında bulunan
heykeltıraşlık eserleri scaenae frons’un
zengin bir süslemeye sahip olduğunu gös-
termektedir.
5. TARİHLEME
İnci Bayburtluoğlu, hyposkenion’daki
bir hücrenin içerisinde bulunan kadın başı-
na dayanarak, Ankyra tiyatrosunu M.S. 1.
yüzyılın ikinci yarısına ya da 2. yüzyılın
başlarına tarihlemektedir57.
53
Fiechter 1914 95 vdd. Res.93; Dombart 1922 5.
Res.1.
54
Fiechter 1914 112 vd. Res. 81; Dombart 1922 4 vd.
Res.1
55
Fiechter 1914 112 vd.; Dombart 1922 4 vd.;
Weigand 1932, 163 vd.; Roma İmparatorluk tipi için
bkz. Isler 1994a, 113 vdd.
56
Fiechter 1914, 115; Dombart 1922, 4 vd.; Anadolu
tipi için bkz. Isler 1994a, 121 vd.
57
Bayburtluoğlu 1987, 16. Aynı tarihleme için bkz.
İdil 1993, 23.
7
 Ankyra Tiyatrosu: Ön Rapor
Hans Peter Isler, cavea’nın Roma İmpara-
torluk Döneminde, sahne binasının olasılıkla
da ikinci evrede yapılmış olduğunu bildirmek-
tedir58.
Stephan Mitchell, Tiyatro’nun muhtemelen
Augustus döneminde yapılmış olabileceğini
önermektedir59.
Suna Güven ise, tiyatro andezit blokları
üzerindeki kırlangıçkuyruğu kenet yuvalarına
ve diğer buluntulara dayanarak tiyatronun
Julius-Claudiuslar döneminde yapılmış oldu-
ğunu ileri sürmektedir60.
Çok düzgün işli andezit bloklardan inşa
edilen sahne binası ve parodoslar yapının er-
ken imparatorluk döneminde yapılmış olduğu-
nu göstermektedir. Hellenistik dönem tiyatro-
larının karakteristik özelliklerinden biri olan
çok itinalı dış cephe taş işçiliği bunu destekler
niteliktedir. Ayrıca M.Ö. 25 yılında Galatia
eyaletinin başkenti olan Ankyra, Roma İmpa-
ratorluğu’nun propaganda yapılarının uygula-
ma alanı olmuştur (Augustus ve Roma Tapı-
nağı61, Stadion62 vs.). Augustus, 2 Eylül M.Ö.
31 yılında Markus Antonius’a karşı Aktium’da
kazandığı zaferi simgeleyen Aktia63 oyunlarını
ilk kez zaferin yıldönümünde (M.Ö. 27)
Nikopolis kentinde düzenlettirmiştir. Atletik
oyunlar, müzik yarışmaları ve de at yarışların-
dan oluşan ve her dört yılda bir düzenlenen bu
oyunlar, M.S. 4. yüzyılın sonuna kadar İmpa-
ratorluğun birçok şehrinde olduğu gibi
Ankyra’da da kutlanmıştır64.
Ankyra’da olasılıkla Augustus Dönemi’nde
başlatılmış olan Aktia oyunları (Augusteia,
Augusteia Actia ya da Megala Augusteia
58
Isler 1994b 362.
59
Mitchell 1995, 105; Mitchell 1984/85, 98; Mitchell
1989/90, 129-130.
60
Güven 2001, 113.
61
Krencker –Schede 1936, 1 vd.; Hänlein 1981, 513;
Hänlein 1985, 15.
62
Görkay 2004, (muhtemelen M.S. 1. yy.)
63
Reisch 1893, 1213-1214; Decker 1996, 415;
Sontheimer 1979, 224; Rieks 1970, 96-116; Laemmer
1986/87, 27-38.
64
Bosch 1967, 168 vd. Nr. 130; 346 vd. Nr. 286.
8
Actia), ancak M.S. 3. yüzyıl kaynaklarında
anılmaktadır65. Ayrıca Ankara’da bulunan
bir yazıtta bu oyunların birincisinden bah-
sedilmektedir66. Augustus Dönemi’nde
Aktia (”Aktia), Hadrian Dönemi’nde Mis-
tik (MustikÒj) ve Caracalla Dönemi’nde
düzenlenen Pythik (PÚqia) oyunları,
Valerian Dönemi’nde birleştirilerek büyük
bir şenliğe (bayrama) dönüştürülmüştür. Bu
da kuşkusuz İmparator’un M.S. 255 yılında
kenti ziyareti sırasında olmuştur67.
Galatia Eyaleti’nin başkenti ve dolayı-
sıyla propaganda merkezi olarak kabul
edilen Ankyra’da bu oyunların oynanacağı
bir tiyatroya özellikle Augustus Döne-
mi’nde ihtiyaç duyulmuş olmalıdır. Tiyatro
da, diğer Augustus Dönemi yapıları gibi
aynı dönemde planlanmış ve yapımına baş-
lanılmış olabilir. Bu dönem tiyatrosu,
Stratonikeia68 (Eskihisar) ve Aphrodisias69
(Geyre) tiyatrolarında olduğu gibi bir
scaenae fronsa sahip olmuş olmalıdır fakat
bunu belgeleyecek mimari elemanların
sayısı oldukça sınırlıdır.
Roma İmparatorluk Dönemi’nde 1. yüz-
yıldan sonra İmparator Hadrian ile birlikte
diğer Anadolu kentlerinde olduğu gibi bir
parlak döneminin yaşandığı bilinmektedir70.
Bu sürecin Tiyatro’da ne gibi değişikliklere
yol açtığını henüz tespit etmek mümkün
olmamıştır. Kuzeydoğu parodos önünde ele
geçen konsollu geisonlar hem profil hem de
bezeme bakımında daha çok M.S. 2. yüzyı-
lın sonlarına tarihlenebilirler. Dolayısıyla
eğer bu iki konsollu geison scaenae fronsa
aitse scaenae frons’daki değişimin M.S. 2.
yüzyıl sonunda gerçekleşmiş olması muh-
temeldir.
65
Bosch 1967, 347 Nr. 286; Robert 1960, 367; Mit-
chell 1995, 111, 224.
66
Bosch 1967, 166 vd. Nr.130.
67
Bosch 1967, 347 Nr.286.
68
Mert 1998, 15 vdd.
69
Reynolds 1991, 15-25; Chaisemartin –Theodorescu 1991,
29 vd. Res. 2. 12; Chaisemartin – Theodorescu 1992, 181
vd.; Theodorescu 1996, 127 vd.; Chaisemartin 1998, 203 vd.
70
Erzen 1946, 54 vd.
 M. Kadıoğlu

Büyük olasılıkla M.S. 3. yüzyılda orkestra

bir kolymbetraya (su havuzuna) çevrilmiştir.
Hem pulpitum cephesi hem orkestra duvarı su
geçirmez malzeme ile kaplanmış hem de
parodos çıkışları büyük kireçtaşı bloklarla
kapatılarak su orkestrada tutulmaya çalışılmış-
tır. Bu dönemde orkestra tabanı büyük olası-
lıkla mermer plakalarla kaplanmıştır.
Tiyatrodaki yapılaşma faaliyetleri olasılıkla
Geç Roma-Erken Bizans Dönemine kadar
(M.S. 5./6. yy) devam etmiş olmalıdır.
Pulpitum cephesine her iki tarafta birer merdi-
ven yapılarak pulpitumdan orkestraya iniş
sağlanmış olmalıdır. Bu dönemde tiyatro, ti-
yatro amaçlı hizmet etmemiş olsa da, M.S. 6.
yüzyıla kadar kullanılmış olduğu düşünülebi-
lir. Ayrıca farklı formlu opus sectilelerle döşe-
nen orkestra tabanı bu dönem yapılaşmasına
işaret etmektedir.

Dr. Musa Kadıoğlu, Ankara Üniversitesi, Dil ve

Tarih-Coğrafya Fakültesi, Arkeoloji Bölümü
06100 Sıhhiye / ANKARA
e-mail: kadioglu@humanity.ankara.edu.tr

9
 Ankyra Tiyatrosu: Ön Rapor

Resim ve Çizimlerin Listesi

Resim 1. Tiyatronun kazılar sonrası kuzeybatı yönünden görünüşü.

Resim 2. Sahne binasına ait temel duvarları ve orkestra çukuru.
Resim 3 - 4. Tiyatronun kuzeydoğu tonozlu girişi.
Resim 5. Dış sur duvarının batı yüzünde devşirme olarak kullanılan tiyatroya ait oturma basa-
mak bloğu.
Resim 6. Dış sur duvarının batı yüzünde devşirme olarak kullanılan oturma basamak bloğu.

Çizim 1. Ankyra tiyatrosu geçici rekonstrüksiyonu (plan, cephe ve kesit).

Çizim 2. Dış sur duvarının batı yüzünde devşirme olarak kullanılan tiyatroya ait oturma basa-
mağı.
Çizim 3. Dış sur duvarının batı yüzünde devşirme olarak kullanılan oturma basamağı.
Çizim 4. Ankyra tiyatrosunun şematik modellemesi.

10
 M. Kadıoğlu

Kaynakça

Adam 1994 J.-P. Adam, Roman Building. Materials and Techniques (1994).
Balty 1991 J. Ch. Balty, Curia Ordinis, Recherches d`architecture et d`urbanisme antiques sur
les curies provinciales du monde romain (1991).
Bayburtluoğlu 1987 İ. Bayburtluoğlu, “Ankara Antik Tiyatrosu”, AMMY 1, 1986 (1987) 9-23.
Bennet 2003 J. Bennet, “Sic transit gloria Ancyrae: The remnants of Roman Ancyra”, Bilkent
University, The Department of Archaeology & History of Art, Newsletter 2, 2003,
36-41.
Bernardi Ferrero 1966 D. De Bernardi Ferrero, Teatri classici in Asia Minore 1. Cibyra – Selge –
Hierapolis (1966).
Bernardi Ferrero 1970 D. De Bernardi Ferrero, Teatri classici in Asia Minore 3. Città della Troade alla
Pamfilia (1970)
Bernardi Ferrero 1974 D. De Bernardi Ferrero, Teatri classici in Asia Minore 4. Deduzioni e proposte
(1974).
Bethe 1898 E. Bethe, “Das griechische Theater Vitruvs”, Hermes 33, 1898, 313-323.
Bieber 1961 M. Bieber, The History of the Greek and Roman Theaters (1961).
Bosch 1967 E. Bosch, Quellen zur Geschichte der Stadt Ankara im Altertum (1967)
Bulle 1928 H. Bulle, Untersuchungen an griechischen Theatern (1928).
Chaisemartin 1998 N. de Chaisemartin, “Mission Française d´ Aphrodisias. Aperçu sur les recherches en cours”,
Anatolia Antiqua 6, 1998, 203-225.
Chaisemartin – Theodorescu N. de Chaisemartin – D. Theodorescu, “La frons scaenae du Théâtre D´Aphrodisias: Aperçu
1992 sur les recherches en cours”, RA 1992, 181 vd.
Chaisemartin –Theodorescu N. de Chaisemartin – D. Theodorescu, “Recherches préliminaires sur la frons scaenae du
1991 théâtre”, Aphrodisias Papers 2 (1991) 29 vd.
Corni 1994 F. Corni, “Theatertypologie”, in: P. Ciancio Rosesetto – G. Pisani Sartorio (derl.),
Teatri greci e romani alle origini del linguaggio rappresentato 1 (1994) 134-136.
Decker 1996 W. Decker,”Aktia”, DNP 1, 1996, 415.
Dombart 1922 T. Dombart, Das palatinische Septizonium zu Rom (1922).
Dörpfeld – Reisch 1896 W. Dörpfeld – E. Reisch, Das griechische Theater (1896).
Dörpfeld 1894 W. Dörpfeld, “Ausgrabungen im Theater von Magnesia am Maiandros III. Das
Theatergebäude”, AM 19, 1894, 65-92.
Dörpfeld 1897 W. Dörpfeld, “Das griechische Theater Vitruvs”, AM 22, 1897, 439-462.
Erzen 1946 A. Erzen, İlkçağda Ankara (1946).
Fensterbusch 1934 C. Fensterbusch, “Theatron”, RE VA 2 (1934) 1384-1422.
Fiechter 1914 E. R. Fiechter, Die baugeschichtliche Entwicklung des antiken Theaters (1914).
Frézouls 1982 E. Frézouls, “Aspects de l´histoire architecturale du théâtre romain”, ANRW II 12.1,
1982, 343 vd.
Gerkan 1921 A. von Gerkan, Das Theater von Priene (1921).
Ginouvès 1992 R. Ginouvès, Dictionnaire Méthodique de l´Architecture Grecque et Romaine 2
(1992).
Görkay 2004 K. Görkay, “Ancyra's Unknown Stadium” (baskıda 2004).
Gros 1982 P. Gros, “Vitruve: l´architecture et sa théorie, à la lumière des études récentes”,
ANRW II 30.1, 1982, 659-695.
Gros 1996 P. Gros, L' architecture romaine: du début du IIIe siècle av. J.-C. à la fin du Haut-
Empire 1. Les monuments publics (1996).
Güven 2001 S. Güven, “Bir Roma Eyaletinin Evrim Sürecinde Galatia ve Ancyra”, in: Y. Yavuz
(derl.), Tarih İçinde Ankara II (2001) 109-122.

11
 Ankyra Tiyatrosu: Ön Rapor

Hamilton 1842 W. J. Hamilton, Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia II (1842) 126;
Almancası: Reisen in Kleinasien, Pontus und Armenien II (1843).
Hänlein 1981 H. Hänlein, „Zur Datierung des Augustustemples in Ankara“, AA 1981, 513 vd.
Hänlein 1985 H. Hänlein, Veneratio Augusti. Eine Studie zu den Tempeln des ersten römischen
Kaisers (1985).
Höcker 1998 C. Höcker, “Gewölbe- und Bogenbau”, DNP 4, 1998, 1058-1061.
Hörmann 1923-24 H. Hörmann, Die römische Bühnenfront zu Ephesos, JdI 38-39, 1923-24, 338.
H. P. Isler, “Vitruvs Regeln und die erhaltenen Theaterbauten“, in: G. Geertman – J.
Isler 1989 J. De Jong (derl.), Munus non Ingratum. Proceedings of the International
Symposium on Vitruvius` De Architectura and the Hellenistic and Republican
Architecture (1989) 141-153.
H. P. Isler, “Die antike Theaterarchitektur”, in: P. Ciancio Rosesetto – G. Pisani
Isler 1994a Sartorio (derl.), Teatri greci e romani alle origini del linguaggio rappresentato 1
(1994) 123 vd.
Isler 1994b H. P. Isler, “Teatro romano”, in: P. Ciancio Rosesetto – G. Pisani Sartorio (derl.),
Teatri greci e romani alle origini del linguaggio rappresentato 3 (1994).
Isler 1999 H. P. Isler, “Bemerkungen zu kleinasiatischen Theatern des Hellenismus”, in: H.
Friesinger – F. Krinzinger, 100 Jahre Österreichische Forschungen in Ephesos.
Akten des Symposions des ÖAW, Wien 1995 (1999) 683 vd.
İdil 1993 V. İdil, Ankara. Tarihi Yerler ve Müzeler (1993).
İnan ve diğ. 2000 J. İnan – N. Atik – A. Öztürk – H. S. Alanyalı – G. Ateş, “Vorbericht über die
Untersuchungen an der Fassade des Theaters von Perge”, AA 2000, 285-340.
Kadıoğlu 1997 M. Kadıoğlu, “Ankyra - Ulus opus sectileleri”, TürkAD 31, 1997, 351 vd.
Kadıoğlu 2002 M. Kadıoğlu, Die scaenae frons des Theaters von Nysa am Mäander. Diss. in Freiburg
(2002) publ. im Internet: http://www.freidok.uni-freiburg.de/volltexte/531.
Kökdemir 2003 G. Kökdemir, “Ankara Kalesi Sur Duvarlarının İçerisinde Barındırdığı Ankara’nın
Klasik Dönemine İlişkin İpuçları”, İDOL 17, 2003, 24-30.
Krencker – Schede 1936 D. Krencker – M. Schede, Der Tempel in Ankara (1936).
Laemmer 1986/87 L. Laemmer, “Die Aktischen Spielen von Nikopolis”, Stadion 12/13, 1986/87, 27-
38.
Lanckoronski 1890 K. G. Lanckoronski, Städte Pamphyliens und Pisidiens 1 (1890).
Lepik 1949 W. Lepik, Mathematical Planning of Ancient Theaters (1949).
Martin 1965 R. Martin, Manuel d´architecture grecque. Matériaux et Techniques (1965).
İ. H. Mert, Untersuchungen zur hellenistischen und kaiserzeitlichen Bauornamentik von
Mert 1998 Stratonikeia. Diss. in Köln (1998) publ. im Internet: http://www.uni-koeln.de/phil-
fak/ai/projekt/mert.htm
Mitchell 1984/85 S. Mitchell, “Archaeological Reports”, JHS 1984/5, 98 vd.
Mitchell 1989/90 S. Mitchell, “Archaeological Reports”, JHS 1989/90, 129-130.
Mitchell 1995 S. Mitchell, Anatolia, Land, Men, and Gods in Asia Minor I: The Celts and the
Impact of Roman Rule (1995).
Müller 1886 A. Müller, Lehrbuch der griechischen Bühnenaltertümer (1886).
Müller-Wiener 1988 W. Müller-Wiener, Griechisches Bauwesen in der Antike (1988).
Orlandos 1968 A. K. Orlandos, Les matériaux de construction et la technique architecturale des
anciens Grecs 2 (1968).
H. Y. Özbek, “Die Bühnenhäuser der Theater in Lykien”, in: J. Borchhardt – G.
Özbek 1993 Dobesch (derl.), Akten des II. internationalen Lykien-Symposions Wien 1990, TAM
Ergbd. 18 (1993) 55-58.
Perrot – Guillaume 1872 G. Perrot – E. Guillaume, Exploration archéologique de la Galatia et du Pontus
(1872).
Reisch 1893 E. Reisch, “Aktia”, RE I, 1, 1893, 1213-1214.

12
 M. Kadıoğlu

Reynolds 1991 J. M. Reynolds, “Epigraphic evidence for the construction of the theatre: 1st c. B.C. to mid 3rd c.
A.D.”, Aphrodisias Papers 2 (1991) 15-25.
Rieks 1979 R. Rieks, “Sebaste und Aktia”, Hermes 1970, 96-116.
Riemann 1952 H. Riemann, “Vitruv und der griechische Tempel”, AA 67, 1952, 2-38.
Robert 1960 L. Robert, “Inscription agonistique d’Ancyre, Concours d’Ancyre”, Hellenica 11/12,
1960, 367 vd.
Sear 1990 F. Sear, “Vitruvius and Roman Theater Design”, AJA 94, 1990, 249-258.
Sear 1994 F. Sear, Vitruv und das römische Theater, in: P. Ciancio Rosesetto – G. Pisani
Sartorio (derl.), Teatri greci e romani alle origini del linguaggio rappresentato 1
(1994) 181-201.
Small 1983 D. Small, “Studies in Roman Theater Design”, AJA 87, 1983, 55-68.
Sontheimer 1979 W. Sontheimer, “Aktia”, DKP 1, 1979, 224.
Theodorescu 1996 D. Theodorescu, “La frons scaenae du Théâtre: innovations et particularités à l´époque de
Zoilos”, Aphrodisias Papers 3 (1996) 127-148.
Tossi 1994 G. Tossi, Il significato dei disegni planimetrici vitruviani relativi al teatro
antico, in: P. Gros (derl.), Le projet de Vitruve. Objet, destinataires et réception du
de Architectura, KB Rom 1993 (1994) 171 vd.
Weigand 1932 E. Weigand, Die kunstgeschichtliche Stellung der palmyrenischen Architektur, in:
Th. Wiegand (derl.), Palmyra. Ergebnisse der Expeditionen von 1902 und 1917
(1932).

13