#

CUMHURİYETİMİZİN
100. YILINA ARMAĞAN
Bu eserin tüm yayın hakları Ani Örenyeri Kazı Başkanlığı’na aittir.
Başkanlığın yazılı izni olmadan kısmen veya tamamen basılamaz,
çoğaltılamaz ve elektronik ortama taşınamaz.
Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.

Yayın Sahibi
Türkiye Cumhuriyeti Kars Valiliği
Kars İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü
Kars Müze Müdürlüğü
Ani Örenyeri Kazı Başkanlığı

Editör/Editor
Doç. Dr. Muhammet ARSLAN, Kafkas Üniversitesi/Kafkas University
Kazı Başkanı/Site Director

1. Baskı
Kars, 2023

Tasarım
Rana Medya
Vani Efendi İş Merkezi Kat.3 No.28
Yakutiye-ERZURUM

Baskı
Palet Yayınları
ISBN: 978-625-6775-18-3
İÇİNDEKİLER CONTENS

7 Takdim / Presentat on

9 Önsöz / Preface

11 YÜZEY ARAŞTIRMALARI IŞIĞINDA ANİ VE ÇEVRESİNİN DEMİR ÇAĞI

The Iron Age of An And ts Surround ngs n The L ght of Surveys
Prof. Dr. Akın BİNGÖL / D lek KARAGEÇİ / Burak TAŞDÜVENCİ

29 ÖRNEKLERİYLE ANİ’NİN BEZEMELİ NİŞLERİ

Ornamented N ches n An W th t’s Samples
Ayşe DURAN

49 ORTAÇAĞ KONUT MİMARİSİNDE ANİ ÖRNEĞİ

The Example of An n Med eval Res dentıal Arch tecture
Öğr. Gör. Bek r KARACABEY

73 ANİ BEZİRHANELERİ
An O l Press-M lls
Dr. Öğr. Üyes Burak Muhammet GÖKLER

101 BÜYÜK SELÇUKLULAR VE ANİ ŞEHRİ

The Great Seljuk Emp re and the C ty of An
Prof. Dr. C han PİYADEOĞLU

113 ANİ KAZISI HAÇKAR BULUNTULARI (2021-2022)

F nds of Khachkar n An Excavat on (2021-2022)
Dr. Öğr. Üyes Demet OKUYUCU
 ANİ
BEZİRHANELERİ
Ani Oil Press-Mills

Dr. Öğr. Üyesi

Burak Muhammet GÖKLER
 ANİ BEZİRHANELERİ
Ani Oil Press-Mills

Dr. Öğr. Üyes Burak Muhammet GÖKLER**

Özet
Kars’a 45 km mesafede, Ermen stan sınırında konumlanan Anadolu’nun kapısı An ; Ortaçağ’ın en
büyük ve kalabalık şeh rler n n başında gelmekted r. 1001 k l sel şeh r, 40 kapılı şeh r g b s mlerle
anılan ve bugün Unesco Dünya M rası l stes nde bulunan Ortaçağ dönem yerleş m , Anadolu’nun
Türklere açılan lk kapısı olması açısından önem teşk l etmekted r.
İlk Tunç Çağı’na kadar g den tar h geçm ş , Urartular dönem yle başlayan yerleş k hayatı ve İpek
Yolu üzer ndek konumuyla t caret n ve sosyal yaşantının merkez konumundadır. İpek Yolu’nda yer
almasıyla bölgedek t car faal yetler gel şm şt r. Bu gel ş m An ’y zeng n b r kent hal ne get rm şt r.
B rçok farklı t caret ürününü barındırmakla b rl kte dönem n en öneml temel malzemes olan bez r
yağının üret m de bölgen n vazgeç lmez ürünler arasındadır.
Keten başta olmak üzere ızgın, asp r, kantaron g b b tk lerden üret len yağlar, Bronz Çağı’na kadar
nd r ld ğ g b Neol t k dönem n ortalarından da başlatıldığı görüleb lmekted r. Elde ed len bu yağla-
rın b tk lerden çıkartılab lmes ç n geleneksel yöntemler terc h ed lm şt r. Bez rhane olarak adlandı-
rılan bu yapılar hem Anadolu dışında hem de Anadolu’da sıkça kullanılmıştır.

* Bu çalışma, Atatürk Ün vers tes B l msel Araştırmalar Proje Koord natörlüğü tarafından “SAB-2023-11488” proje koduyla destek-
lenm şt r.
** Arş. Gör. Dr. Atatürk Ün vers tes , Edeb yat Fakültes Sanat Tar h Bölümü, burak.gokler@ataun .edu.tr, Orc d: 0000-0002-5035-6756.
 76 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı
#B zeEmanet

An ’de yapılan araştırmalar net ces nde şeh rde 44 bez rhane tesp t ed leb lm şt r. Tesp t ed len bu yapılardan gü-
nümüze sağlam ve şley ş açısından b lg vereb lecek örnekler n sayısı oldukça azdır. Bununla b rl kte kazısı yapılan
ve bölgedek en sağlam bez rhane olan Az z Pr’k tch K l ses ’n n kuzeybatısındak yapı, tar h açısından da en erken
örnek olarak karşımıza çıkmaktadır.
Anahtar Kel meler: An , Bez rhane, Kars, Keten, Yağ
Abstract
The c ty of An , on the border of Armen a, wh ch s the gateway to Anatol a and 45 km from Kars, was one of the
largest and most crowded c t es of the M ddle Ages. The med eval per od se lement, wh ch s known as the c ty w th
1001 churches and the c ty w th 40 gates, s on the UNESCO World Her tage l st today. It s also mportant n terms of
be ng the f rst gate of Anatol a to the Turks.
The c ty of An s the center of trade and soc al l fe w th ts h stor cal past go ng back to the Early Bronze Age, ts
se led l fe start ng w th the Urartu per od and ts locat on on the S lk Road. W th the c ty’s locat on on the S lk Road,
commerc al act v t es n the reg on have developed. Th s development made An a prosperous c ty. Although the tra-
de ncluded several d fferent trade products, l nseed o l, wh ch was the most mportant bas c mater al of the per od,
was among the nd spensable products of the reg on.
The h story of o ls produced from plants such as flax, espec ally flax, safflower and centaury can be traced back to
the Bronze Age, but t can somet mes be seen that they are dated to the m ddle of the Neol th c per od. Trad t onal
methods were used to extract these o ls from plants. These structures called o l press-m ll were frequently used both
outs de and n Anatol a.
As a result of the research act v t es carr ed out n An , 44 o l press-m lls could be dent f ed n the c ty. The number
of examples of these structures that have surv ved to the present day and that can prov de nformat on n terms of
funct on ng s very few. In add t on, the structure to the northwest of the Church of St. Pr’k tch, wh ch was excavated
and wh ch s the strongest o l press-m ll n the reg on, stands out as the earl est example n terms of h story.
Keywords: An , O l Press-M ll, Kars, L nen, O l
yGr ş
İnsanlık tar h n n en öneml üret m yerler nden b r s olan bez rhane k kel men n b rleşmes yle meydana get r l-
m şt r. “Bezr”, tohum manasında Arapça b r kel me olup ev veya yer anlamındak hane kel mes yle bütünleşm ş-
t r.
Bez r yağının üret m nde kullanılan b tk ler n başında keten (zeyrek) gelmekted r. Keten dışında ızgın (Eruca Cap-
padoc ca), belem r/mav kantaron (centaurea cyanus), asp r (carthamus t nctor us) b tk ler nden de yağ elde
ed lmekted r. Bu t p b tk ler n kullanımı ve yağ üret m Bronz Çağı’na nd rgend ğ g b Neol t k Dönem n ortala-
rından da başlatıldığı görülmekted r. Bununla b rl kte keten (zeyrek)’e a t en esk kalıntıların günümüzden yakla-
şık 9000 yıl önces ne kadar g ğ ve Batı Sur ye’de tesp t ed ld ğ ler sürülmekted r. Helbaek, keten n yet şt r lme-
s yle lg l tar h M.Ö. 5000’ne kadar götürmekte ve yer olarak Sur ye ve Irak yerleş mler ne şaret etmekted r. İlk
 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı 77
#B zeEmanet

rastlantı yerler n n dışında b tk n n Ant k Mısır’da, Mezopatamya Uygularlıkları’nda, Romalılar’da ve H t tler’de

kullanıldığı b l nmekted r.
B tk n n/yağın terc h ed lmes n n altında yatan temel husus se günlük yaşantının vazgeç lmez b r parçası olması
şekl nde yorumlanab l r. Özell kle keten tohumu yağı, aydınlatmada (lamba), yemeklerde, merhem olarak hay-
vanlarda, ömrünü ve yalıtımını uzatmak ç n ahşaplarda terc h ed lm şt r. Bununla b rl kte takas aracı, vücut
ve saç bakımı, dolgu malzemes ve savaşlarda alev alması ç n yakılan b r s lah olarak da kullanılmıştır. Ayrıca
araba tekerlekler n n yağlanmasında ve Ortaçağ hesap defterler ndek b lg ler doğrultusunda kâğıt yapımında
kullanıldığı da b l nmekted r. B rden fazla alanda fayda sağlayan keten n yağ çıkartma şlem de oldukça önem
teşk l etmekted r. Geleneksel yöntemlerle elde ed len yağın çıkartma şlem genell kle şu şek lde tanımlanmakta-
dır: “Üret m ç n gerekl b tk ler toplandıktan sonra şl ğe (bez rhaneye) get r l r. Toplanan b tk ler ateş görmeden
bez rhanen n fırınında kavrulur. Kavrulan b tk fırından çıkartılıp taş ev ne taşınır. Taş ev nde camız, eşek veya at
gücüyle döndürülen seten (kavut) taşı bulunur. Ez len b tk lere su eklenerek hamur hal ne get r l p zambık adı ve-
r len hasırdan örme sepetlere doldurulur. Bu zambıklar, preslemeye hazır durumdak hezenler n altına sırasıyla
d z l p üzer ne de takoz yerleşt r l r. Hezenler n bağlı olduğu ğ d reğ döndürülerek hezen zambıklara pres uygu-
lar ve yağlar yavaşça süzülür. Yağlar buradan alınarak küplere doldurulur, arta kalan b tk ler se gübre ve küspe
olarak kullanılır”. Bu şley ş standart olsa da s mler ve s stemler bez rhanen n gel şm şl k ve bölgesel durumuna
göre değ ş kl k göstereb lmekted r.
Anadolu’dak en öneml Ortaçağ
kentler nden b r s olan ve en er-
ken yerleş m n n İlk Tunç Çağı’na
kadar nd ğ , devlet bazlı lk yer-
leş m n se Urartular dönem yle
başladığı An ’n n t car ve sosyal
açıdan refah sev yes ne ulaştığı
k dönem söz konusudur. Bunlar-
dan b r nc s 961 yılında Bagratu-
n ler n III. Aşot dönem nde bölgey
merkez hal ne get rmes yle başla-
maktadır. İk nc s se şehr n Büyük
Selçuklu Devlet tarafından fethe-
d lmes (1064) ve daha sonra 1199
yılına kadar hüküm sürerek refah
Fotoğraf 1: Ani’den genel görünüm (B. Gökler)
sev yes n artıran Büyük Selçuklular
(1064-1199) dönem d r. An ’n n refah sev yes n n yüksek olmasındak öne çıkan etmen İpek Yolu güzergâhında yer
almasıdır k bu da bölgen n hem t caret n hem sosyal hayatını etk lem ş ve yönlend rm şt r (Fotoğraf : 1).
 78 CUMHURİYETİN
100. YILINDA ANİ
#B zeEmanet

An ’yle lg l çalışmalarda 17 ve 20 be-

z rhanen n varlığından bahsed lmek-
ted r. Bölgede gerçekleşt r len araz
araştırmasında bu sayının 44 olduğu
tesp t ed lm şt r (Har ta: 1). Şehr n g -
r ş kapısından (Aslanlı Kapı) Selçuklu
Çarşısı’na ve oradan Ebu’l Menûçehr
Cam ’ne kadar uzanan merkez yol
baz alınarak şeh rdek bez rhaneler
doğu ve batı kodlamasıyla k ye ayrıl-
mıştır. Şehr n doğusundak 15 ve batı-
sındak 29 bez rhaneden 3’ü f k r ver-
mes açısından önem arz etmekted r.
y Doğu 1 Nolu Bez rhane Harita 1: Ani’deki bezirhanelerin genel dağılımı (Google Earth)

Doğudak bez rhanelerden lk , 1999 yılındak kazılarla

gün yüzüne çıkartılan Az z Pr’k tch K l ses ’n n (1036) ku-
zeybatısındak bez rhaned r (Har ta: 2).
11. yüzyılda nşa ed ld ğ düşünülen bez rhane, kuzey-gü-
ney st kamet nde uzanmakta ve s metr k olmayan d k-
dörtgen b r plan şeması ortaya koymaktadır. Bez rha-
neye kuzeybatıdak 6.39 x 1.42 m ölçüler ndek uzun b r
kor dorla g r ş yapılmaktadır. Kor dorun hemen batısın-
da 5.72 m uzunluğunda ve 3.60 m gen şl ğ nde toprak
altında kalmış ve tam sınırları bell olmayan b r mekân
bulunmakta olup g r ş kor dorun güneybatısındadır.
G r ş kor dorundan sonra keten ve d ğer b tk ler n get r -
l p yağ çıkartma şlem n n gerçekleşt r ld ğ asıl mekân
Harita 2: Bezirhanenin Konumu
gelmekted r. 15.40 x 13.17 m ölçüler nde der nlemes ne
(Kültür ve Turizm Bakanlığı)
d kdörtgen plandak alanın güneybatısında kazı çalış-
malarıyla gün yüzüne çıkartılmış, zem n taş döşemel bölümün b tk n n kavrulduğu alan olduğu ler sürülmüş-
tür. Taş döşemel alanda b r fırının varlığı söz konusu olmasa da güney duvarın batısındak bölüm bu şlem ç n
en uygun yer olduğu düşünülmekted r.
 CUMHURİYETİN 79
100. YILINDA ANİ
#B zeEmanet

Mekânın ortasına konumlandırılan seten taşı, 3.34 m çapında olup dış çerçeves 9 yontulmuş taşın b rleşt r lme-
s yle oluşturulmuştur. İç kısım se merkez nde kare b r açıklık olan ve buraya ahşap d reğ n yerleşt r ld ğ da resel
taştan müteşekk ld r. Mekânın güney duvarının doğusunda bulunan ve 2-3 tonluk taşlar le oluşturulan n ş, ah-
şap k r ş n yerleşt r ld ğ bölümdür. K r ş buradan yaklaşık 12 m kuzeye kadar uzanmaktadır k burada presleme
yapmak ç n ağırlık taşı tesp t ed lm şt r. Ayrıca ağırlık taşının yanında da resel formda, ortası kare b ç mde del n-
m ş, dört yönünde se oluk şekl nde yontulmuş b r kuruluş le b rl kte presleme şlem nde kullanılan düzgün kesme
taşlarla karşılaşılmıştır. Dört yönü çe doğru yontulmuş olan taşın preslemede ve yağın süzülmes aşamasında
kullanıldığı açıktır.
Ana mekânın kuzey nde bulunan ve güneydoğudak b r kapı le g r len 9.92 x 4.40 m ölçüler ndek odanın bez rha-
nen n or j nal nde olduğu ve burasının yağların depolanması ç n kullanıldığı düşünülmekted r. Doğudak duvar
kalıntılarından tesp t ed len k oda se bez rhaney büyütmek amacıyla sonradan eklenm ş olmalıdır.
Bez rhanen n güney duvarındak ahşap k r şler n g rd ğ n ş ve bölümü, büyük kaba yonu taşlarla nşa ed lm ş-
ken d ğer kısımlar se araları moloz taş le dolgulanmış, dış yüzeyler düzelt lm ş taşlar le örülmüştür (Ç z m: 1-2)
(Fotoğraf: 2-11).

Çizim 1: Bezirhanenin planı (A. Kahraman) Çizim 2: Bezirhanenin mevcut planı

 80 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı
#B zeEmanet

Fotoğraf 2: Bezirhanenin genel görünümü

Fotoğraf 3: Bezirhanenin genel görünümü

 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı 81
#B zeEmanet

Fotoğraf 4: Bezirhanenin giriş kapısı Fotoğraf 5: Fırınlanma işinin yapıldığı bölüm

(Beyhan Karamağaralı)

Fotoğraf 6: Bezirhanenin ortasındaki seten taşı Fotoğraf 7: Kirişin yerleştirildiği niş

Fotoğraf 8: Presleme işleminde kullanılan taş Fotoğraf 9: Presleme işleminde kullanılan taş
(Beyhan Karamağaralı)
 82 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı
#B zeEmanet

Fotoğraf 10: Presleme işleminde kullanılan taş Fotoğraf 11: Ağırlık taşı

y Doğu 2 Nolu Bez rhane

Şehr n doğusundak k nolu bez rhane, Selçuklu Büyük
Hamamı’nın kuzeydoğusunda yer almaktadır (Har ta: 3).
An ’n n büyük bez rhaneler nden b r s olan bu yapının da
11-12. yüzyıllarda nşa ed ld ğ düşünülmekted r.
Kuzey-güney st kamet nde der nlemes ne d kdörtgen
plan şeması serg leyen bez rhane, bugün büyük ölçüde
yıkılmış olup yaklaşık 14 m uzunluğundadır. N şler n bu-
lunduğu duvar kısmen ayaktadır.
G r ş n n güneyden olduğu düşünülen yapının ana ve de-
polama olmak üzere k mekândan meydana gelmekted r.
Tamamen toprak altında kalan ana bölümde seten taşı
y ne merkeze konumlandırılmıştır. Bununla b rl kte yıkı-
lan kalıntılarından herhang ağırlık ve preslemede kulla- Harita 3: Bezirhanenin konumu
nılan b r taş tesp t ed lemem şt r. (Kültür ve Turizm Bakanlığı)
Bez rhaneden günümüze ulaşan ve burasının b r bez r-
hane olarak kullanıldığını gösteren tek husus presleme şlem nde k r şler n b r ucunun yerleşt r ld ğ , çer s nde
n şler barındıran 9 m’l k duvardır. Kaba yonu taşlardan oluşturulan duvardak k n ş yan yana konumlandırıl-
mıştır k bu da bez rhanen n şlevsell ğ ne ve üret m yoğunluğuna şaret etmekted r (Fotoğraf: 12-15).
 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı 83
#B zeEmanet

Fotoğraf 12: Bezirhanenin genel görünümü

Fotoğraf 13: Presleme işleminde kullanılan çift niş

 84 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı
#B zeEmanet

Fotoğraf 14: Kuzey duvarı oluşturan taşlar ve nişler Fotoğraf 15: Nişten detay

y Doğu 3’Nolu Bez rhane

An ’n n doğusunda yer alan üçüncü bez rhane; T gran
Honetz K l ses ’n n batısında, Küçük Hamam’ın güneyba-
tısındak yamaç üzer nde yer almaktadır (Har ta: 4).
Bez rhanen n şlevsell ğ ve yakınındak k l se ve hama-
mın tar hler değerlend r ld ğ nde, 12-13. yüzyıllar arasın-
da nşa ed lm ş olması muhtemeld r.
Güneydoğu-güneybatı st kamet nde konumlandırılan
yapı büyük ölçüde harap durumda olup kalıntılarından
anlaşıldığı üzere en ne d kdörtgen b r plan ortaya koy-
maktadır. Yapının d ğer bez rhanelerde olduğu g b k
mekândan oluştuğu tahm n ed lmekted r.
Harita 4: Bezirhanenin konumu
İç mekânın güney ndek yaklaşık 6.50 m’l k duvar kalıntı- (Kültür ve Turizm Bakanlığı)
sının güney c het ndek düzgün şç l k ve tonoz başlangıcı,
bez rhanen n b r başka yapıya b t ş k olarak meydana get r ld ğ n göstermekted r. Mekânın güneybatısındak
12.80 m uzunluğunda duvar kalıntısı se harap vaz ye ek bu alanın bez rhane olduğuna şaret eden unsurdur.
Kaba ve kütlesel yonu taşlardan örülen bu duvarın güney ve kuzey ndek k n ş d kkat çekmekted r. 2 nolu bez r-
hanedek yan yana k l n ş tasarımı yer ne n şler n b r güneye, d ğer de kuzey uca açılmıştır. Presleme şlem nde
kullanılan bu k n ş, bez rhanen n üret m kapas tes ve büyüklüğünü göstermes açısından önem teşk l etmekte-
d r.
 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı 85
#B zeEmanet

Yapının ç mekânı toprak altında kaldığından dolayı fırınlama, b tk n n ez lmes ve preslenmes ç n gerekl öğele-
r n yer tesp t ed lemem şt r (Fotoğraf: 16-22).

Fotoğraf 16: Bezirhanenin genel görünümü

Fotoğraf 17: Bezirhanenin kuzeybatıdan görünümü Fotoğraf 18: Bezirhanenin güneybatıdan görünümü
 86 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı
#B zeEmanet

Fotoğraf 19: Bezirhanenin duvarına bitişik olan mimari kalıntı Fotoğraf 20: Bezirhanenin kuzeydoğudan görünümü

Fotoğraf 21: Bezirhanenin nişi Fotoğraf 22: Bezirhanenin diğer nişi ve kullanılan malzeme

y Batı 1’Nolu Bez rhane

An şehr n n batısında bulunan bez rhane Abugham-
rents/Polatoğlu K l ses ’n n (980-982) hemen kuzeydo-
ğusunda yer almaktadır (Har ta 5).
Yapının k l seye olan yakınlığı rdelend ğ nde X-XI. yüz-
yılda nşa ed lm ş olab leceğ n göstermekted r.
Doğu-batı st kamet nde uzanan bez rhane bugün bü-
yük ölçüde harap durumdadır. Toprak altında kalan,
sınırları ve d ğer m mar b r mler bell olmayan ya-
pıdan günümüze sadece batı yöndek taş kalıntıları Harita 5: Bezirhanenin Konumu (Kültür ve Turizm B.)
le b r n ş geleb lm şt r. Bu taş kalıntılarından b r se
ağırlık taşıdır (Fotoğraf 23-26).
 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı 87
#B zeEmanet

Fotoğraf 23: Bezirhanenin Genel Hava Görüntüsü Fotoğraf 24: Bezirhane ve Polatoğlu Kilisesi

Fotoğraf 25: Bezirhanenin Niş Kalıntısı Fotoğraf 26: Bezirhaneden Kalan Taş Parçalar
 88 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı
#B zeEmanet

y Batı 2’Nolu Bez rhane

Şehr n batı tarafındak bez rhane, Ebu’l Muamme-
ran Cam ’n n (XII. yy) hemen batısında yer almakta-
dır (Har ta 6).
An ’n n merkez noktasında, t caret n döndüğü Sel-
çuklu Çarşısı’nın, cam n n, kervansarayın ve k l se-
ler n yakınında bulunan yapının erken örneklerden
b r s olduğu bu sebeple X-XI. yüzyılda nşa ed ld ğ
düşünülmekted r.
Doğu-batı st kamet nde nşa ed len bez rhane der n-
lemes ne d kdörtgen planda olup ana mekân mevcut
kalıntılardan 17 m. uzunluğunda 13 m. gen şl ğ nde,
d ğer oda 13,58 m. gen şl ğ nde 11,50 m. uzunluğun-
dadır (Ç z m 3). Harita 6: Bezirhanenin Konumu (Kültür ve Turizm B.)
Mevcut kalıntılardan k mekândan oluşan bez rhane
g r ş n n batıdan olduğu düşünülmekted r. G r ş-
ten sonra doğrudan ana mekâna ulaşılmaktadır.
Mekânın ortasında bugün kısmen b r bölümü toprak
üzer nde kalan seten taşı görüleb lmekted r. Seten
taşının hemen ger s nde se presleme şlem n n ger-
çekleşt r lmes ç n s stem n kurulduğu n ş ve mekâ-
nı, doğudak odadan ayıran duvar bulunmaktadır.
Ana mekânın doğusundak depolama veya ahır ola-
rak kullanılan odayla arasındak bağlantı bugün
toprak altında kalan kuzey yönün doğusundak b r
kapı le sağlanmış olmalıdır. Bununla b rl kte odanın
büyüklüğü göz önüne alındığında farklı b r g r ş ka-
pısının olduğu da varsayılab l r k , d ğer örneklerle
karşılaştırıldığında n şler n arkasında b r oda söz
konusu değ ld r.
Çizim 3: Bezirhanenin Mevcut Plan Şeması
Bez rhanen n beden duvarları moloz ve yonu taşı mal-
zemeden örülmüştür (Fotoğraf 27-35).
 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı 89
#B zeEmanet

Fotoğraf 27: Bezirhanenin Genel Hava Görüntüsü

Fotoğraf 28: Bezirhanenin Batı-Doğu Yönde Görüntüsü Fotoğraf 29: Bezirhanenin Güney-Kuzey Yönde Görüntüsü
 90 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı
#B zeEmanet

Fotoğraf 30: Seten Taşı Fotoğraf 31: Seten Taşı

Fotoğraf 32: Doğu Duvar ve Niş Fotoğraf 33: Niş ve Duvar Örgüsü

Fotoğraf 34: Doğudaki Oda Fotoğraf 35: Doğudaki Oda

 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı 91
#B zeEmanet

y Batı 3’Nolu Bez rhane

An şehr n n batısındak 3 nolu bez rhane, Gürcü K l -
ses ’n n (XII-XIII. yy) hemen kuzey nde bulunmaktadır
(Har ta 7).
Bez rhanen n konumu, ç ft n şl kullanımı ve yanında-
k k l sen n tar h değerlend r ld ğ nde XII-XIII. yüzyıl-
larda nşa ed lm ş olması muhtemeld r.
Kuzey-Güney st kamet nde uzanan ve der nlemes ne
d kdörtgen planda olduğu düşünülen yapıdan günü-
müze sadece güney duvarından yaklaşık 7,5 metrel k
b r kalıntısı geleb lm şt r.
Güneyde, Gürcü K l ses ’n n duvarıyla b t ş k olan du- Harita 7: Bezirhanenin Konumu (Kültür ve Turizm B.)
varda açılan yan yana k n ş, buranın bez rhane ol-
duğunu göstermekle b rl kte 2. Nolu bez rhanen n b r tekrarı n tel ğ nded r.
N ş dışında, yapının d ğer bölümler n ve duvarlarının sınırları tamamen toprak altında kalmıştır (Fotoğraf 36-
39).

Fotoğraf 36: Bezirhanenin Genel Hava Görüntüsü

 92 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı
#B zeEmanet

Fotoğraf 37:Bezirhane ve Gürcü Kilisesinin Duvar Kalıntısı

Fotoğraf 38: Bezirhanenin Kalıntısı Fotoğraf 39: Bezirhane Nişi

 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı 93
#B zeEmanet

D ğer Bez rhaneler

Şeh rdek d ğer bez rhaneler n heps harap vaz ye e olup b r çoğu sadece b r taş kalıntısı şekl nde günümüze ge-
l rken, bazılarında seten taşları, ağırlık taşları ve toprak altında kalmış n şler görünmekte olup değerlend rmeye
alınan bez rhaneler le b reb r benzerl k göstermekted r (Fotoğraf 40-42).

Fotoğraf 40: Ani’deki Diğer Bezirhane Kalıntılarından Örnekler I

Fotoğraf 41: Ani’deki Diğer Bezirhane Kalıntılarından Örnekler II

Fotoğraf 42: Ani’deki Diğer Bezirhane Kalıntılarından Örnekler III

 94 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı
#B zeEmanet

y Karşılaştırma ve Değerlend rme

Ortaçağ’ın en öneml yerleş m yerler nden b r s olan An , İpek Yolu üzer nde yer almasından dolayı hem yerleş m
yer açısından hem de t caret bakımından ehemm yet arz etmekted r. D n , t car ve s v l yapıların sayıca çok ol-
duğu bölge, ayrıca yoğun b r nüfusa ev sah pl ğ yapmıştır.
T caret n merkez konumundak An ’de hem günlük yaşantının hem de t caret n en değerl ürünü h ç şüphes z
bez r yağıdır. Tıbb yönünden başlayarak, aydınlatma, araçların, s lahların yağlanması, ateş ve yemekte kullanıl-
masına kadar b r çok alanda yağdan faydalanılmıştır k , bu sebeple şehr n en temel ht yaçlarından olmuştur. Bu
temel ht yacı karşılamak amacıyla da doğada yet şen veya yet şt r lmes mümkün olan başta keten olmak üzere
d ğer b tk lerden yağ üret m n n gerçekleşt r lmes ç n bez rhaneler nşa ed lm şt r.
Şehr n genel ne yayılan 44 bez rhanen n aynı tar hlerde nşa ed lm ş olması pek muhtemel görünmemekted r.
Şehr n nüfusuna, t caret get r s ne, m mar yapıların sayısına ve kullanım sıklığına b naen sayıları artırılmış ol-
malıdır.
An ’de bez rhaneler n lk n n hang s olduğu ve lk ne zaman nşa ed ld ğ n söylemek zordur. Bununla b rl kte M.S.
I-IV. yüzyıla tar hlend r len şeh rdek ateşgedeye sönmeyen ateş n sağlanması ç n bez r yağının kullanılmış ve
bez rhanen n nşa ed lm ş olması muhtemeld r. Bu sebeple bu tar hlere kadar nşa tar h nd rgeneb l r.
Değerlend r len doğudak ve batıdak altı bez rhanen n tar hlend r lmes nde se bulundukları konum, şlevsell k-
ler ve yanındak tar h yapılar göz önüne alınarak nşa yıllarının tesp t ed lmes yoluna g d lm şt r. Pr k tch K -
l se’n n yakınında bulunan, kazısı yapılan ve tam anlamıyla bez rhane hüv yet n serg leyen D1 bez rhanes , tek
presleme s steml ve konumu bakımından X yüzyıla tar hlend r leb l r k araştırmalarda da tar h bu şek lde fade
ed lmekted r. Ebu’l Muammeran Cam ’n n batısındak B2 bez rhanes hem cam ye hem t car dükkanlara yakın-
lığı ve tek presleme s stem X-XI. yüzyıla daha uygun görünmekted r. Bununla b rl kte D2 Bez rhanes yanyana
ç ft presleme s stem le gel şm şl ğ göstermes açısından tekl lere göre daha geç nşa ed lm ş olab leceğ ne şaret
etmekted r. B r d ğer örnek şehr n en güneydoğusunda bulunan 1215 tar hl Res ml K l se’n n yanındak D3 be-
z rhanes d r. Yakınında yapının tar h ve k ayrı uca yerleşt r lm ş presleme s stem bez rhaney d ğerler ne göre
daha geç tar he götürmekted r k , muhtemelen XII. veya XIII. yüzyılda nşa ed lm ş olmalıdır.
Bez rhaneler plan ve m mar açıdan rdelend ğ nde genell kle der nlemes ne d kdörtgen plandadır. Ana mekân
ve depolama alanı olmak üzere k odadan müteşekk l oldukları fade ed leb l r. Mekânlara g r şler n se presleme
şlem nde kullanılan n şler n karşı tarafında oldukları söyleneb l r.
G r ş kapılarından sonra ana mekânın ortasındak yegâne unsur seten taşlarıdır. Bez rhaneler n b r çoğunda top-
rak altında kalsa da şlem n gerçekleşt r lmes ç n vazgeç lmez husustur. B r d ğer ortak yön presleme şlem d r.
Bu şlem ç n k r ş n yerleşt r lmes gereken ve büyük yonu taşlarından oluşturulan n ş, An bez rhaneler n tesp t
ç n öneml d r. Bez rhanedek n şler; tek n ş, yan yana k n ş veya mekânın k ucuna yerleşt r lm ş k n ş şekl nde
karşımıza çıkmaktadır. Bu n ş tasarımı bez rhanen n büyüklüğüne ve üret m ne göre değ şmekte olup gel şm şl k
sev yes ne de katkı sunmaktadır
 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı 95
#B zeEmanet

Bez rhaneler büyüklük ve ölçü bakımından üret m kapas tes ne göre farklılık göstereb lmekted r. Yapılan araştır-
malarda D1 Nolu bez rhane şehr n doğusundak en büyük yapısı olarak göster lse de, esasında hem ölçü bakımın-
dan hem de şlevsell k bakımından en büyüğü değ l, büyüklerden b r tanes d r. B r pres n kapas tes 256 kg.’dır.
Bu nedenle D2 ve D3 No’lu bez rhane şlevsell k ve presleme şlem bakımından daha gel şm şt r k , B2’n n de bu
sınıfta değerlend r lmes mümkündür.
An dışında Anadolu’da; Ardahan, Kars, B tl s, Erzurum, Erz ncan, D yarbakır, S vas, Kayser , Nevşeh r, N ğde, Ak-
saray, Konya, Antalya, Ankara, Esk şeh r, Kastamonu, S nop ve İstanbul olmak üzere pek çok bölgede bez rhane
le karşılaşılması mümkündür.
Bez rhaneler üret m açısından benzer
h zmet sunmaktadır. Fakat m mar ve
presleme şley ş bakımından farklılık-
lar ortaya çıkmaktadır. D ğer bölgeler-
de bulunan örnekler tar hsel olarak da
daha geç dönem olduğu ç n gel şm şl k
sev yeler nde de fark göstermekted r.
Nevşeh r’de bulunan ve oyularak nşa
ed len bez rhanelerde, b tk n n fırınlan-
ması, hayvanların konulduğu ahır, se-
ten taşı ve presleme şlem n n yapılması
ç n k r ş/hezen damındak ğ s stem ne
rastlanmaktadır. Burada k r ş n yerleş-
t r lmes ç n b r n ş n bulunmadığı, k -
r ş n baskısını yönlend recek asılı ağırlık
taşları veya makaranında yer almadığı
görülmekted r. Y vl b r mekan zma olan
“ ğe”, k r ş monte ed ld kten sonra ğ n-
san veya hayvan gücüyle çevr lmekte,
k r şte aşağı veya yukarı doğru hareket
ederek kap veya zambık çer s ndek b t-
k ye baskısını gerçekleşt rmekted r (Ç -
z m 4) (Fotoğraf 43-45).

Çizim 4: Nevşehir’deki Üç Nolu Bezirhane (Maraşlı)

 96 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı
#B zeEmanet

Fotoğraf 43: Seten Taşının Bulunduğu Oda Fotoğraf 44: Yağın Çıkarıldığı Kuyular Fotoğraf 45: İğ Direğinin
(Maraşlı) (Maraşlı) Olduğu Bölüm ve
Batman Taşı (Maraşlı)

Aksaray’da bulunan Atalar Bez rhanes se (1912)

Çizim 5: Bezirhanenin Planı (Ertuğ)
s stem ve n zam açısından belk de en y örnek-
ler arasındadır. B tk n n fırınlanması, ez lmes
ve preslenme şlemler sab r. Bez rhane nce-
lend ğ nde dört farklı odadan müteşekk l olduğu
görülmekted r. Harman damı, seten taşının yan
değ rmen taşının bulunduğu ve b tk n n ez ld ğ
yerd r. Burada ayrıca fırın, eleme alanı ve yağ so-
ğutma yer söz konusudur. Harman damının he-
men arkasında hayvanlar ç n ağır bulunurken,
ön tarafta presleme şlem ç n k bölümlü k r ş
damı vardır. Burada ğ s stem daha net görüleb l-
mekted r. Anadolu dışında An ’dek bez rhaneler
anımsatan en öneml yer se İran Bölges ’d r. Kay-
naklarda bölgede bez r yağının önem ne vurgu
yapılmakla b rl kte yağın nasıl şlend ğ ve çıkar-
tıldığı üzer nde de durulmaktadır. Bez rhanen n
şley ş ne a t ver len b r ç z mdek s stem n An le
benzerl ğ d kkat çekmekted r (Ç z m 5-6) (Fotoğ-
raf 46-47).
 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı 97
#B zeEmanet

Fotoğraf 46: Seten Taşı (Ertuğ) Fotoğraf 47: Kiriş Damı İğ Sistemi (Ertuğ)

Çizim 6: İran Bezirhane İşleyiş Sistemini Gösteren Sistem (Wulff’tan İşlenerek)

 98 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı
#B zeEmanet

y Sonuç
An şehr n n genel ne yayılmış olan ve yüzey araştırması sonucunda tesp t ed len 44 bez rhaneden 6’sı değer-
lend rmeye alınmıştır. B rb r n n tekrarı n tel ğ nde olan ve farklı b r anlayış ortaya koymayan bez rhanelerden
günümüze en sağlıklı b r b ç mde ulaşmış D1 Nolu bez rhaneyle (1046) b rl kte k l presleme s stem ne sah p olan
bez rhaneler rdelenm ş, bu farklılıklar dışında d ğer bez rhanelerde ekstra b r anlayış tesp t ed lemem şt r.
Bez rhaneler n tar hlend rmeler n net olarak yapmak pek mümkün değ ld r. Sadece D1 Nolu yapı ç n kaynaklar-
da geçen 1046 tar h b l nmekted r. Ancak bu tar h bölge bez rhaneler n n başlangıcı ç n oldukça geçt r. Bölgen n
X. yüzyıldan t baren refah sev yes n n yükselmes , bez rhaneler n tar hler n daha ger ye götüreb lmekted r.
44 bez rhanen n tamamı yıkılmış ve toprak altında kalmış vaz ye ed r. Bez rhane olmasına şaret eden m mar
öğelerden yola çıkılarak sayı tesp t ed leb lm şt r. Tamamen toprak altında kalıp toprak üzer nde herhang bel rt -
s kalmayan bez rhaneler n olma ht mal de söz konusu olab l r, ancak ortaya konulan sayının ve preslemede 256
k lo yağın çıkartılab lme olasılığı göz önüne alındığında şeh rde yaklaşık 12 b n k lo yağ çıkartılab lmekted r. Şeh-
r n nüfusunu, kullanım alanları ve t caret düşünüldüğünde yağın, bölge ç n önem ve katkısı d kkate değerd r.
An bez rhaneler n n m mar ve süsleme açısından b r özell k ortaya koymamaktadır. B r t carethane olarak dü-
şünüldüğünde sadece şlevsell ğ ön plana çıkmaktadır.
Anadolu’dak bez rhane örnekler yle şlevsell k açısından benzer olsa da An ’dek ler n daha erken örnek olması
sebeb yle donanım açısından b raz zayıf kaldığı söyleneb l r. En yakın örnekler n n İran’da olması se bölgeler
arasındak etk leş m açıkça ortaya koymaktadır.
Sonuç olarak An ’dek bez rhaneler, şehr ayakta tutan en öneml üret m merkezler d r.
y Kaynakça
Arslan, Muhammet, Anadolu’da İlk Selçuklu M mar s An , Palet Yayınları, Konya 2021.
Baker, Br an P., Jenn fer A. Grant, “L nseed O l Prof le”, 2. (h ps://ecommons.cornell.edu/b tstream/hand-
le/1813/56131/l nseed-o l-MRP-NYSIPM.pdf?sequence=1) (Er ş m Tar h : 30.09.2022)
Baytop, Turhan, Türkçe B tk Adları Sözlüğü, Ankara 1994.
Ertuğ, Füsun, “L nseed O l and O l M lls n Central Turkey Flax/L num and Eruca, Important O l Plants of Anato-
l a”, Anatol an Stud es, Vol. 50, Ankara 2000, 171-185.
Güney, Emrullah, “Nevşeh r Köyler nde Bez r Yağı Üret m ”, Erc yes 205, 1995, 19-20.
Helbaek, H., “The Plant Husbandry of Hacılar”, J. Mellaart (ed), Excavat ons At Hacılar, Ed nburg 1970, 188-244.
h ps://whc.unesco.org/uploads/nom nat ons/1518.pdf, 2015, 37. (Er ş m Tar h : 30.09.2022).
 Cumhuriyetimizin 100. Yılına Armağan • Ani Kitabı 99
#B zeEmanet

h p://www.v rtualan .org/georg anchurch/ ndex.htm (Er ş m Tar h : 10.10.2022)

Karamağralı, Beyhan, “1999 Yılı An Kazıları”, IV. Ortaçağ ve Türk Dönem Kazıları ve Sanat Tar h Araştırmaları
Sempozyumu B ld r ler , Van 2000b, 317-324.
Karamağralı, B., “An ”, Eczacıbaşı Sanat Ans kloped s , C.1, İstanbul 1997, 102-103.
Mahe, Jean P erre, “O s Presses n An And n Eastern Anatol a XI. Century”, IV. Ortaçağ ve Türk Dönem Kazıları
ve Araştırmaları Sempozyumu B ld r ler , Van, 2000a, 147-153.
Maraşlı, Savaş, “Nevşeh r Kales Yamaç Yerleş m Alanında Bulunan Bez rhaneler”, Arkeoloj ve Sanat, 2018, 163-
174.
Özcan, Doğukan, “XVI. yüzyılda Çıldır Eyalet Büyük Ardahan Sancağı’nda Su Değ rmenler ve Bez rhaneler”, Ka-
raden z Uluslararası B l msel Derg , S.24, 2014, 71-87.
Sam , Şemsedd n, Osmanlıca-Türkçe Ans kloped k Lûgat, Kâmûs- Türkî, İstanbul 2011.
Sanem, Gürcan, “Bez r Yağı ve Bez rhane Kültürü, Kayser Bez rhaneler ve Germ r Örneğ ”, Şeh r Kültür Sanat,
S.22, Kayser 2018, 61-67.
S ncla r, Thomas Alan, Eastern Turkey: An Arch tectural and Archaeolog cal Survey, 1, London 1987.
Th erry, M chel-N cole, L’egl se sa nt grego re de t gran honenc a An . Par s, 1993.
Tozlu, S., Kılıç, Ü., “Erzurum Z raat Tar h nde Notlar: Zeyrek”, Karaden z Sosyal B l mler Derg s , 4, 2011, 101-115.
Üçer, Müjgan, “S vas Yöres nde Yerel B tk lerden Yapılan İlaçlar”, B tk lerle Tedav Sempozyumu (5-6 Haz ran
2010), 29-42. Merkezefend Geleneksel Tıp Derneğ , İstanbul 2011, 29-42.
Wulff, Hans E., The Trand t onal Crafts Of Pers a, USA, 1966, 295-297.
Yardımcıel, Ayhan, “Kars-An ’de Tesp t Ed len Savunma S stemler Üzer ne Öner ler”, Seleuc a ad Calycadnum,
S.6, 2016, 11-27.
Yüksel, Feth Ahmet, Arslan, Cel l, “Esk Ahlat Şehr nde Yerradarı (GPR) Yöntem le Ulu Cam ve Bez rhane’n n
Gömülü Yapı Kalıntılarının Görüntülenmes ”, Erc yes Akadem , 35 (2), 2021, 497-509.