EKOLOGIJA (oikos – dom i logos – nauka)

1.1 Ekologija i životna sredina

Ekologija je nauka koja proučava živi svet i neživu prirodu, interakciju organizama i
spoljašnje sredine, kako se organizmi menjaju ili prilagođavaju pod tim uticajem, ali i
interakcije između samih živih bića.
Podela ekologije u odnosu na živa bića:
 Ekologija mikroorganizama
 Ekologija gljiva
 Ekologija biljaka
 Ekologija životinja
 Ekologija čoveka
Podela u odnosu na životnu sredinu:
 Ekologija kopna
 Ekologija mora
 Ekologija slatkih voda
Podela u odnosu na nivo organizacije:
 Ekologija zajednica
 Ekologija ekosistema
 Populaciona ekologija
 Ekologija vrsta
Podela u odnosu na namenu:
 Osnovna ekologija
 Primenjena ekologija
Čarls Darvin - osnivač ekologije, objasnio mnoge ekološke zakonitosti i uočio povezanost
između živih bića
Ernest Hekel – uvodi termin ekologije u nauku

Sva živa bića imaju ZAJEDNIČKE OSOBINE: ORGANIZMI

1. REPRODUKCIJA
2. METABOLIZAM
3. OSETLJIVOST
4. POKRETLJIVOST BAKTERIJE ARHEE EUKARIOTI
5. PRILAGODLJIVOST
6. PROMENLJIVOST

POPULACIJA je skup jedinki iste vrste koje žive na istom prostoru u isto vreme,
međusobno se ukrštaju i daju plodno potomstvo.
BIOCENOZA (ŽIVOTNA ZAJEDNICA) su sva živa bića koja su prisutna zajedno u istom
staništu.
BIOTOP (STANIŠTE) je prostor koji se sastoji od nežive materije.
EKOSISTEM je biocenoza i biotop zajedno.
BIOMI su velika prostranstva na Zemlji koja imaju karakterističnu klimu i njoj svojstvenu
vegetaciju i životinjski svet.
BIOSFERA su svi biomi na svetu.
ŽIVOTNA SREDINA:
- naseljeni deo Zemljinog prostora u kojem je moguć opstanak živih bića
- može biti vodena i kopnena (vazdušna, zemljišna i podzemna)
- uslovi u vodenoj sredini mnogo su ujednačeniji nego na kopnu, gde dolazi do
kolebanja temperature, zračenja…

EKOLOŠKI FAKTORI obuhvataju uticaje nežive prirode (ABIOTIČKI – klima, reljef,

zemljište) i žive prirode (BIOTIČKI – odnosi ishrane, kompeticija, simbiotski odnosi).
EKOLOŠKA VALENCA je tolerancija na kolebanje određenih faktora, specifična za svaku
vrstu
Eurivalentni organizmi  ŠIROKA ekološka valenca
Stenovalentni organizmi  USKA ekološka valenca
Dejstvo ekoloških faktora može biti:
1. AKCIJE  neživa priroda na živo biće
2. REAKCIJE  živo biće na neživu prirodu
3. KOAKCIJE  živa bića međusobno (borba za žensku, predator – plen)

ADAPTACIJE I ŽIVOTNE FORME:

Adaptacije su karakteristične osobine koje omogućavaju opstanak jedinki a nastaju kao
odgovor organizma na dejstvo ekoloških faktora.
Regulatori su živa bića kod kojih se unutrašnja sredina ne menja sa promenom spoljašnje
sredine, jer oni imaju razvijene regulatorne mehanizme koji neutrališu promene i unutrašnja
sredna ostaje nepromenjena.
Konformisti su živa bića kod kojih se parametri unutrašnje sredine menjaju paralelno sa
promenama u spoljašnjoj sredini.
 Adaptacija na temperaturu – ektotermi nemaju stalnu telesnu temperaturu, kada je
toplo, izlaze da se sunčaju, a kada je hladno prelaze u stanje mirovanja
 Velike uši slonu omogućavaju odavanje toplote
 Adaptacije na hladnoću – debelo krzno ili perje, masne naslage
Aklimatizacija je proces prilagođavanja organizama na novo okruženje, najčešće usled
promene staništa ili ukoliko nastupe promene u spoljašnjoj sredini.
 Aklimatizacija ljudi na visinu – čoveku se na velikoj nadmorskoj visini povećava
dubina disanja, povećava se pritisak u plućnim arterijama, a organizam proizvodi veći
broj eritrocita za efikasniji transport kiseonika.
Životna forma predstavlja skup svih adaptivnih karakteristika koje poseduje data vrsta a
koje su nastale kao rezultat dugotrajnog prilagođavanja na uslove sredine. Ona NE ukazuje
na srodnost, već na način prilagođavanja.

Ekološka KONVERGENCIJA – genetički udaljeni organizmi imaju slične osobine jer žive
u sličnim uslovima
Primer : Kaktus i kaktusolike mlečike su sistemski udaljene ali su razvile slične adaptacije
(redukovano lišće u bodlje usled visokih temperatura).
Ekološka DIVERGENCIJA – srodni organizmi se razlikuju usled prilagođavanja različitim
uslovima
Primer: Veverica, dabar i slepo kuče su sve glodari, a imaju različite životne forme.
1.2 Klimatska pravila

1.3 Abiotički faktori

1. Faktori klime
a) Sunčevo zračenje
Na biljke:
- listovi biljaka asporbuju svetlost tokom fotosinteze (produkt je glukoza koja je
energija za sva živa bića)
- sagorevanje glukoze je proces ćelijskog disanja
- intenzivno zračenje može dovesti do destrukcije lista
- biljke svetlosti (heliofite) žive na otvorenom i veoma osetljivom prostoru (pustinje,
livade…) dok biljke senke (skiofite) žive na zasenčenim prostorima u gustim šumama
+ poluskiofite preferiraju intenzivnije osvetljenje ali uspevaju i u uslovima slabije
osvetljenosti
- dužina dana i noći utiče na prelazak biljke iz vegetativne u reproduktivnu fazu = ova
pojava, odgovor biljaka na trajanje dana i noći, je FOTOPERIODIZAM
Na životinje:
- razlikujemo dnevne i noćne životinje (aritmičke ne reaguju na promenu intenziteta
svetla), i kod njih se primećuje fotoperiodizam kao i vreme hibernacije, period
razmnožavanja…
- životinje su razvile zaštitne tvorevine poput dlake, perja i kutikule da ih zaštite od
prekomernog zračenja (neke kopaju tunele kako bi se sklonile)
- za čoveka: negativno – opekotine, pozitivno – vitamin D
2. Temperatura
Na životinje:
- telesna temperatura je stepen zagrejanosti organizma, ovde se ogleda i fiziološko
dejstvo temperature na organizme
- temperaturni optimum – temperaturni opseg na kom su fiziološki procesi
najintenzivniji
- EKTOTERMI (POIKILOTERMI) ili ti hladnokrvne životinje su organizmi koji ne
mogu da regulišu telesnu temperaturu (traže najpovoljnija mesta…) (gušteri)
- ENDOTERMI (HOMEOTERMI) ili ti toplokrvne životinje mogu regulisati telesnu
temperaturu (ne zavisi od spoljašnje temperature) (golubi)
- HETEROTERMI su životinje koje mogu da održavaju telesnu temperaturu ali ona
može da varira u širokom opsegu (medvedi)
- ima DISTRIBUTIVNO dejstvo, utiče na rasprostranjenost, i ulogu u RAZVIĆU
Na biljke:
- biljke su POIKILOTERMI, danju su toplije a noću hladnije
- biljke se rashlađuju transpiracijom i evaporacijom
- biljke kojima je potrebno puno toplote su TERMOFILNE a one kojima nije su
FRIGORIFILNE, a one između su MEZOTERMNE.
- utiče na tamnu stranu fotosinteze jer deluje na enzimsku aktivnost
- ima DISTRIBUTIVNO dejstvo, utiče na rasprostranjenost, i ulogu u RAZVIĆU
3. Vazdušna strujanja – vetrovi
Na biljke:
- pozitivna dejstva: vetrovi slabijeg intenziteta pospešuju proces transpiracije tako što
otklanjaju vodenu paru oko listova, omogućavajući rashlađivanje biljaka i lakšu
fotosintezu
- ima važnu ulogu u oprašivanju (*anemofilija je oprašivanje vetrom, *anemohorija je
rasejavanje semena vetrom)
- isparava suvišnu vodu iz zemljišta
- negativna dejstva: pri jakim vetrovima stome se zatvaraju, a procesi fotosinteze i
transpiracije se zaustavljaju
- mehanička oštećenja
- adaptacija biljaka na jake vetrove: patuljaste, polegle, u vidu jastuka ili zastave
(formativno dejstvo), krošnja se razvija suprotno od pravca duvanja vetra

1.4 Voda i vlažnost

1. Voda
Na biljke i životinje:
- voda je osnovna gradivna komponenta svih živih bića
- voda je univerzalni rastvarač
- voda je reaktant u fotosintezi
- voda omogućava regulaciju telesne temperature biljaka i životinja
- vodom se izbacuju štetne materije iz organizma
- voda je životno stanište
2. Vlažnost
Na biljke:
- vegetacija povećava vlažnost vazduha, ali i vlažnost utiče na transpiraciju biljaka
- kada je vazduh suv i topao, biljke povećavaju transpiraciju, a time im je potrebno
velika količina vode
- velika vlažnost otežava transpiraciju i rashlađivanje biljke a i pospešuje širenje
patogenih gljiva na biljkama
- adaptacije na čuvanje vode: mahovine i papratnice potpuno zavise od promene
vlažnosti u spoljašnjoj sredini, ove biljke koriste vodu iz vazduha

Životne forme biljaka i životinja u odnosu na vodu:

Na biljke:
- Vodene biljke ili hidrofite su biljke koje žive u vodenoj sredini, one mogu biti
potpuno potopljene (submerzne) ili delimično potopljene (emerzne ili amfibijske), a
postoje i one čiji listovi plutaju po površini (flotantne).
 - Biljke koje žive u ekstremno sušnim uslovima su sukulenti (kaktusi i mlečike) i imaju
debela zelena stabla u kojima čuvaju vodu.

Na životinje:
- adaptacije insekata na vlažnost: debela hitinska kutikula i voštani sloj
- adaptacija gmizavaca na vlažnost: imaju debele rožnate slojeve kože i odlikuju se
odsustvom kožnih žlezda
- adaptacija ptica na vlažnost: imaju perje, nemaju kožne žlezde, koncentrovani izmet
- one životinje koje su adaptirane na veliku vlažnost imaju tanku i vlažnu kožu koja
omogućava intenzivnu razmenu gasova (kišna glista, puževi golaći…)

1.5 Edafski faktori – faktori zemljišta

Sastav zemljišta – zemljište se u jednom svom delu (pored mineralnih čestica) sastoji i od
organske materije što je 5% biljke i životinje
Poroznost zemljišta – (kako i koliko će se voda zadržavati)
Vlažnost zemljišta – biljkama ne pogoduje suvo zemljište a ni suviše vlažno, one koriste
vodu poreklom od padavina i podzemnu vodu
Temperatura zemljišta – utiče na aktivnost životinja, razviće biljaka, apsorpcionu moć
korena
Hemijski sastav zemljišta – važno za biljke

Vezano za životinje!
1.5.1 Orografski faktori – faktori reljefa
- utiče i na formiranje klime jedne oblasti
- 1. nadmorska visina 2. nagib terena 3. ekspozicija terena
- nagib i teren znantno menjaju uslove staništa u brdskim delovima, sunčevo zračenje
pada neravnomerno na različitim stranama planine pa se time zemljište neravnomerno
zagreva (južne padine se brže zagrevaju, voda sa njih brže isparava)
- nadmorska visina modifikuje klimu i zemljište, sa njenim porastom menja se vazdušni
pritisak, gustina i temperatura vazduha. Vazduh je na većoj visini razrađeniji, a češće
su i padavine i vetrovi
- VERTIKALNA ZONALNOST se uočava u vidu
vegetacije, najniži je pojas suptropskih šuma, zatim
listopadne šume, četinarske šume, tundre i na kraju
sneg i led.
- na većim visinama ravijaju se zeljaste biljke a na
visokim planinskim vrhovima ima malo vegetacije

1.6 Biotički faktori

Kompeticija (nadmetanje) između jedinki
- nadmetanje za ograničene resurse
- kompeticija može biti:
1. intraspecijska – nadmetanje između jedinki iste vrste
2. interspecijska – nadmetanje između jedinki različitih vrsta
- SIMBIOZA je zajednica dva organizma i najčešće se uspostavlja zbog koristi oba
organizma
Odnosi ishrane:
1. herbivorija – biljojedi se hrane biljkama
2. predatorstvo – jedne životinje se hrane drugim životinjama
3. parazitizam – organizmi žive na račun drugih organizama
4. poluparazitizam – jedan organizam deo svojih potreba ostvaruje preko domaćina, a
drugi samostalno
REINTRODUKCIJA je ponovno vraćanje vrste na teritoriju gde je nekada živela

1.7 Populacija
Osnovne odlike populacije:
1. veličina populacije - brojnost i gustina
2. prostorni raspored populacije
3. migratorna kretanja
4. usrasna i polna struktura
5. natalitet i moralitet
6. rastenje populacije
ZAJEDNIČKI GENOFOND je skup naslednih faktora kojima raspolaže jedna populacija
SOLITARNE JEDINKE najveći deo svog života provode same
1. Veličina populacije
BROJNOST – ukupna zastupljenost jedinki u populaciji
GUSTINA – koncentracija jedinki po jedinici prostora
2. Prostorni raspored populacije

AREAL AKTIVNOSTI je deo teritorije na kojoj jedinke žive i obavljaju svoje dnevno-
noćne aktivnosti
 3. Migratorna kretanja
- Kretanja iz jednog u drugi prostor, pri čemu može doći do privremenog ili potpunog
napuštanja staništa
- EMIGRACIJA je proces iseljavanja jedinki iz populacije, van granica biotopa i bez
povratka
- IMIGRACIJA je proces doseljavanja jedinki u lokalitet druge populacije
- MIGRACIJE su periodičan odlazak i povratak jedinki, nekad su sastavni deo životnog
ciklusa
- Značaj migracija: omogućavaju jedinkama da izbegnu nepoželjne uslove, mogu da
koriste dodatne resurse, utiču na odnose između predatora i plena
- NOMADSKO kretanje je kretanje životinja koje nemaju stalno mesto boravka,
stalno se kreću bez određenog pravca u potrazi za resursima (grbavi kit)
- PROTOK GENA menja učestalost alela u populaciji kada se jedinke kreću iz jedne
populacije u drugu
4. Natalitet i mortalitet
- NATALITET je broj rođenih jedinki u populaciji i faktor koji povećava brojnost
populacije
- U idealnim uslovima sredine natalitet bi dostigao neki maksimum, i to predstavlja
REPRODUKTIVNI POTENCIJAL VRSTE – FEKUNDITET (broj mogućih
potomaka koje može da produkuje ženka)
- FERTILITET je ekološki natalitet i ostvaruje se u realnim uslovima koji vladaju u
staništu
- MORTALITET je broj umrlih jedinki u populaciji
- Fiziološki mortalitet je kada jedinke umiru (u idealnim uslovima sredine) jedino
usled fiziološke starosti
- Ekološki ili realizovan mortalitet je onaj koji se dešava u realnim uslovima sredine
- MORBIDITET predstavlja prisustvo obolelih jedinki u populaciji

5. Uzrasna i polna struktura populacije

- Tri osnovne uzrasne kategorije:
1. prereproduktivna – jedinke su u fazi razvića, od oplođenog jajeta do adultnog
stadijuma
2. reproduktivna – čine je polno zrele jedinke
3. postreproduktivna – čine je jedinke koje su izgubile sposobnost reprodukcije
- Uzrasna struktura populacije predstavlja brojčani odnos mlađih i starijih jedinki, tj.
brojčani odnos starosnih kategorija
 6. Rastenje populacije
- promena brojnosti u određenom vremenu
- rast može biti i negativan, kada u nepovoljnim uslovima broj jedinki u populaciji
opada
- rast populacije zavisi i od odnosa nataliteta i mortaliteta

1.8 Modeli rasta populacije

STOPA RASTA POPULACIJE je neto porast ili pad brojnosti. Rezultat je nataliteta,
mortaliteta, emigracija i imigracija
BIOTIČKI POTENCIJAL – u neograničenim uslovima stopa rasta postaje maksimalna,
konstantna i predstavlja urođenu snagu populacije da raste
OSCILACIJE su pravilne promene brojnosti populacije koje se često javljaju kod različitih
vrsta životinja
FLUKTUACIJE su nepravilne promene brojnosti koje se javljaju često kod insekata
 Strategija životnog razvoja – r i K selekcija
- r-selektovane vrste su one koje imaju visoku stopu reprodukcije u uslovima koji su
periodično veoma povoljni, brzo se razmnožavaju, nije prisutna briga za potomstvo
- K-selektovane vrste adaptirane su na specifične uslove sredine, najuspešnije jedinke
imaće privilegiju da prežive i prenesu svoje gene, ovo su krupniji organizmi, sporije
rastu
2 tipa: