ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΟΧΗΣ

α) παλάτι (εξώθυρα που οδηγούσε σε ανοιχτή αυλή, οι πύλες, το

μεγάλο δώμα)
β) πολυτελή έπιπλα και σκεύη (κονταροθήκη, θρόνοι, σκαμνιά,
καθίσματα, χρυσά κανάτια, ασημένιες λεκάνες, κρατήρες)
γ) πολλοί υπηρέτες ( κελάρισσα, κήρυκας, τραπεζάρχης, παρακόρες)
δ) φιλοξενία
ε) διασκέδαση (παιχνίδι, φαγητό, ποτό, μουσική, τραγούδι)

Η ΑΘΗΝΑ – ΜΕΝΤΗΣ
Η Αθηνά φορά τα μαγικά της σανδάλια- παραμυθικό στοιχείο- και
παίρνει το δυνατό της κοντάρι. Θυμόμαστε ότι η Αθηνά είναι
πολεμική θεά αλλά και θεά της σοφίας. Η επίσκεψή της λοιπόν
στο παλάτι έχει και πνευματικό περιεχόμενο αφού σκοπός της
είναι να αντρειώσει τον Τηλέμαχο και να τον ετοιμάσει να
βοηθήσει τον πατέρα του να εξοντώσει τους μνηστήρες.
Παίρνει τη μορφή του Μέντη (=μεταμορφώνεται) , παλιού φίλου
του Οδυσσέα γιατί:
 Οι μνηστήρες δεν θα υποψιαστούν τίποτα αφού η επίσκεψη
ενός παλιού φίλου είναι φυσιολογική.
 Σαν φίλος του Οδυσσέα θα βρει την ευκαιρία να μιλήσει για
αυτόν με θαυμασμό βοηθώντας έτσι τον Τηλέμαχο να νιώσει
υπερήφανος για τον πατέρα του αλλά κυρίως για τον ίδιο του τον
εαυτό του, αφού είναι γιος του. Έτσι ενισχύει την αυτοπεποίθησή
του.
 Ο υποτιθέμενος Μέντης (=δηλαδή η μεταμορφωμένη Αθηνά)
βρίσκεται περίπου στην ίδια ηλικία με τον Οδυσσέα. Αυτό θα
κάνει τον Τηλέμαχο να τον/την αισθανθεί λίγο σαν πατέρα και να
δεχτεί τις συμβουλές του/της.

Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ

Η φιλοξενία για τους αρχαίους Έλληνες ήταν ιερός θεσμός ,
που προστατευόταν από τον Ξένιο Δία. Έτσι όλοι δέχονταν τους
ξένους και τους φρόντιζαν , τους παρείχαν ό,τι είχαν ανάγκη και
μόνο στο τέλος τους ρωτούσαν ποιοι ήταν. Αν κάποιος παραβίαζε
το τυπικό της φιλοξενίας τότε διέπραττε ύβρη προς τον Δία και
τιμωρούνταν από αυτόν.
ΤΟ ΤΥΠΙΚΟ ΤΗΣ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ
Σύμφωνα με το τυπικό της φιλοξενίας στην ομηρική κοινωνία, ο
ξενιστής (εκείνος δηλαδή που φιλοξενεί έναν ξένο, ο
οικοδεσπότης) υποχρεούται:
α. Να τον υποδεχτεί εγκάρδια (με προσφώνηση και χειραψία) και
να τον προσκαλέσει σε φιλοξενία. Αν ο ξένος έχει δόρυ, άλογα,
άρμα , να φροντίσει να τακτοποιηθούν.
β. Να του προσφέρει λουτρό (αφού τον λούσουν – συνήθως
κάποιες δούλες- , τον αλείφουν με λάδι και τον ντύνουν με
καθαρά ρούχα).
γ. Να τον φιλέψει (παραχωρώντας του κάθισμα σε θέση τιμητική,
φέρνοντάς του νερό να πλυθεί, τραπέζι για να φάει,
προσφέροντάς του εκλεκτή μερίδα φαγητού και πιοτό, σε
εξαιρετικές περιπτώσεις ο ξενιστής οργανώνει προς τιμήν του
ξένου του επίσημη υποδοχή με γιορτή ή ακόμη και αγώνες).
δ. Να τον ρωτήσει ποιος είναι , από πού έρχεται και τι θέλει,
μόνον αφού τον φιλέψει πρώτα.
ε. Αφού ακούσει το αίτημά του, να το ικανοποιήσει όπως μπορεί.
στ. Να προσφέρει στον ξένο διαμονή για όσες μέρες θέλει αυτός.
ζ. Να τον αποχαιρετήσει με δώρα που επισφραγίζουν τη φιλία
τους. Στην πρώτη ευκαιρία ο φιλοξενούμενος θα πρέπει να
ανταποδώσει τα δώρα με δώρα ίσης αξίας (= αντιχάρισμα)

ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΙΣΜΟΣ
α) Η Αθηνά δένει στα πόδια της σανδάλια και ταξιδεύει προς την
Ιθάκη (109)
β) Η Αθηνά κρατάει οπλισμό (κοντάρι) (112-114). Ο θυμός της
Αθηνάς (114).
γ) Η Αθηνά στέκεται έξω από την πόρτα του ανακτόρου της Ιθάκης
(115-117)
δ) Η Αθηνά τρώει και πίνει όπως όλοι οι άνθρωποι (139-140, 157-
161)

ΕΝΑΝΘΡΩΠΙΣΗ ονομάζουμε τη μεταμόρφωση ενός θεού σε

άνθρωπο. Στην ενότητά μας, η Αθηνά ενανθρωπίζεται (γίνεται
Μέντης)

ΠΡΟΙΚΟΝΟΜΙΑ (όταν μας προετοιμάζει για το τι θα γίνει)

α) Η Αθηνά αναχωρεί από τον Όλυμπο μαζί με το δόρυ της προικονομεί τη
μνηστηροφονία (112-113, 143)
β) Το όραμα του Τηλέμαχου προοικονομεί την επιστροφή του Οδυσσέα και
την τιμωρία των μνηστήρων (129-133)

γ) 143-145 : Η Αθηνά τοποθετεί το κοντάρι της στη θήκη που βρίσκονται

και τα κοντάρια του Οδυσσέα, προς το παρόν αχρησιμοποίητα. Δεν θα
μείνουν για πολύ αχρησιμοποίητα αφού γνωρίζουμε ότι ο Οδυσσέας θα
επιστρέψει.

δ) 140 και 152-153 : προοικονομείται η συζήτηση ανάμεσα σε

Αθηνά/Μέντη και Τηλέμαχο

ε) 172: Ο Φήμιος αποδέχεται το αίτημα των μνηστήρων να τραγουδήσει

χωρίς να το θέλει (από ανάγκη) και αυτό προοικονομεί τη σωτηρία του,
καθώς όταν ο Οδυσσέας πάρει την εκδίκησή του από όσους τον πρόδωσαν,
δε θα τον σκοτώσει

Η απαράδεκτη συμπεριφορά των μνηστήρων , που παραβιάζουν κάθε

έννοια δικαιοσύνης, μας προετοιμάζει για την τιμωρία τους. Μαζί με τους
μνηστήρες θα τιμωρηθούν και κάποιοι από το υπηρετικό προσωπικό.
Λέγεται στο κείμενο ότι πρόθυμα τους υπηρετούσαν άρα προοικονομείται
ότι θα τιμωρηθούν γι΄αυτή την επιλογή.

ΑΝΤΙΘΕΣΗ
α) Ο Τηλέμαχος κάθεται σεμνός, λυπημένος και ήσυχος, ενώ οι μνηστήρες
διασκεδάζουν απολαμβάνοντας με απληστία τα αγαθά του παλατιού. Η
αντίθεση αυτή μας κάνει να συμπαθήσουμε τον Τηλέμαχο και να
αντιπαθήσουμε τους μνηστήρες, προετοιμάζοντάς μας για την τιμωρία
τους.
β) Οι μνηστήρες αδιαφορούν για την παρουσία του ξένου στην αυλόθυρα
ενώ ο Τηλέμαχος τρέχει αμέσως να τον υποδεχτεί .
γ) Ο Τηλέμαχος με την Αθηνά – Μέντη κάθονται μόνοι τους παράμερα από
τους μνηστήρες και δειπνούν ήσυχα ενώ οι μνηστήρες κάνουν θόρυβο και
διασκεδάζουν επιδεικτικά.

Αφηγηματικές τεχνικές: Στην ενότητα αφήγηση και περιγραφή

συνυπάρχουν και εναλλάσσονται. Η αφήγηση είναι τριτοπρόσωπη και είναι
γεμάτη από περιγραφικά στοιχεία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι στίχοι
109-114 στους οποίους ενώ ο χρόνος κυλά ( η θεά φορά τα σανδάλια,
παίρνει στο χέρι το κοντάρι και φεύγει πετώντας από τον Όλυμπο στην
Ιθάκη) έχουμε δηλαδή αφήγηση υπάρχει περιγραφή (τα ωραία σανδάλια
θεσπέσια και χρυσά, άλκιμο κοντάρι ακονισμένο με χαλκό, βαρύ, θεόρατο
και στιβαρό)
Το διαλογικό στοιχείο είναι περιορισμένο και εμφανίζεται μόνο στους
στίχους 139-140 όπου ο αφηγητής δίνει τον λόγο στον Τηλέμαχο, ο
οποίος καλωσορίζει τον ξένο και τον προσκαλεί σε δείπνο. Τα λόγια του
αποδίδονται σε ευθύ λόγο και δίνεται ζωντάνια και δραματικότητα στη
σκηνή.
Η υποδοχή και η φιλοξενία της Αθηνάς καθώς και το φαγοπότι των
μνηστήρων δίνονται κυρίως με αφήγηση. Ο ποιητής χειρίζεται επιδέξια την
τέχνη της αφήγησης η οποία κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του
αναγνώστη-ακροατή. Οι σκηνές είναι θεαματικές, γεμάτες κίνηση και ήχους
με συνεχείς εναλλαγές προσώπων και σκηνικών χώρων.
Ο αφηγητής είναι παντογνώστης, γνωρίζει δηλαδή τις σκέψεις και τα
συναισθήματα των ηρώων ( μας μεταφέρει τις σκέψεις του Τηλέμαχου
στίχοι 128-132 και ερμηνεύει τις προθέσεις του όταν φέρνει το κάθισμά
του κοντά στον ξένο στίχοι 150-153). Δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητο
το επίθετο με το οποίο χαρακτηρίζει τους μνηστήρες στον στίχο 150
(ξιπασμένους) που αποτελεί σχόλιο του ποιητή.

Οικονομία του έργου

Η μετάβαση της Αθηνάς στην Ιθάκη προωθεί την εξέλιξη του μύθου, καθώς
υπηρετεί την υλοποίηση του δεύτερου σκέλους των αποφάσεων των θεών
για τον νόστο του Οδυσσέα.

Σκηνή: οι σκηνές δεν είναι εικόνες. Μια σκηνή μπορεί να περιλαμβάνει

πολλές εικόνες. Για να διακρίνουμε τις σκηνές λαμβάνουμε υπόψη α)την
αλλαγή τόπου β)την αλλαγή προσώπων γ)την αλλαγή τόπου και
προσώπων δ)την αλλαγή χρόνου.

ΕΙΚΟΝΕΣ
Mε τον όρο εικόνα, στη λογοτεχνία, εννοούμε την περιγραφή που προκαλεί
στον αναγνώστη ή στον ακροατή την εντύπωση ότι βλέπει μπροστά του
αυτό που περιγράφεται (π.χ., την υποδοχή της Aθηνάς-Mέντη από
τον Tηλέμαχο, 136-137). Eικόνες είναι κυρίως οπτικές, αυτές δηλαδή που
περνούν από τα μάτια μας, όταν διαβάζουμε ή ακούμε ένα λογοτεχνικό
κείμενο, εικόνες όμως λέμε κι αυτές που ερεθίζουν τις άλλες αισθήσεις μας
(την ακοή, την όσφρηση κτλ.), οπότε (αντίστοιχα) τις χαρακτηρίζουμε
ακουστικές, οσφρητικές κτλ.· για παράδειγμα, από τον στίχο 124 έχουμε
και ακουστική εικόνα.

ΤΡΑΓΙΚΗ ΕΙΡΩΝΕΙΑ ονομάζουμε την τεχνική κατά την οποία εμείς (οι
αναγνώστες) γνωρίζουμε κάτι, που ο ήρωας αγνοεί. Στην ενότητά μας,
υπάρχει σε πολλά σημεία (από τον στίχο 118 και μετά), μιας και ο
Τηλέμαχος και οι μνηστήρες αγνοούν το ότι έχουν μπροστά τους την
Αθηνά, κάτι όμως που εμείς το γνωρίζουμε. Επίσης, αγνοούν την απόφαση
των θεών να επιστρέψει ο Οδυσσέας στην Ιθάκη.

ΤΥΠΙΚΑ ΕΠΙΘΕΤΑ ΚΑΙ ΤΥΠΙΚΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ

άλκιμο κοντάρι (112) : τυπικό επίθετο
πανίσχυρου Διός (113) : τυπικό επίθετο
αγέρωχους μνηστήρες (119-120, 162) : τυπικό επίθετο
πέταξαν τα λόγια του σαν τα πουλιά (138) : τυπική έκφραση
Αθηνά Παλλάδα (141) : τυπικό επίθετο
λάμποντας τα μάτια (141) : τυπική έκφραση
του καρτερόψυχου Οδυσσέα (145) : τυπικό επίθετο

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

α. στοιχεία υλικού πολιτισμού

 ενδυμασία: σαντάλια
 ανάκτορο: εξώθυρα-αυλόπορτα , το μεγάλο δώμα
 έπιπλα: τραπέζι για φαγητό , θήκη για τα δόρατα, θρόνος, σκαμνί
για τα πόδια
 οικιακά σκεύη : κρατήρες , λαγήνι, λεβέτι, κούπες χρυσές , πλεχτά
πανέρια
 χρηστικά αντικείμενα: τομάρια βοδιών, σφουγγάρια τρυπητά ,
ύφασμα μαλακό
 είδη διατροφής: ψωμί , κρέας , κρασί
 είδη οπλισμού: κοντάρι –δόρυ
 είδη ψυχαγωγίας: κιθάρα ,πεσσοί, χορός, τραγούδι
 υλικά : ξύλο , χαλκός, χρυσός

β. κοινωνική και πολιτική οργάνωση, θεσμοί κοινωνική

διαστρωμάτωση (κοινωνικές τάξεις):

 βασιλιάς –ευγενείς –δούλοι (από τη συμπεριφορά των μνηστήρων

φαίνεται ο ξεπεσμός του θεσμού της βασιλείας στην ομηρική εποχή .
Επίσης, η μεταχείριση των δούλων ήταν ανθρώπινη , θεωρούνταν μέλη της
οικογένειας αλλά κατώτερα και βέβαια ο κύριος τους είχε δικαίωμα ζωής
και θανάτου)

 συμπόσια

 φιλοξενία : ο θεσμός της πατροπαράδοτης ξενίας ήταν ιερός και

ακατάλυτος . Τους ξένους προστάτευε ο ίδιος ο Δίας ως θεός της
φιλοξενίας( Ξένιος Δίας). Η φιλοξενία ήταν λειτουργία θρησκευτική αλλά
και κοινωνική και ήταν αναγκαία σε κοινωνίες , όπου δεν υπήρχαν
καταλύματα και νόμοι για να προστατεύουν τους ταξιδιώτες και εμπόρους
και στις οποίες οι ανάγκες της πληροφόρησης καλύπτονταν από τις ειδήσεις
που έφερνε ο ξένος .

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ
1. Αθηνά/Μέντης : δυναμική, αποφασιστική, επιδέξια ως προς τον
χειρισμό του σχεδίου της
2. Τηλέμαχος : ευαίσθητος, μοναχικός, δειλός, σκεφτικός (127-128),
νοσταλγεί τον πατέρα του (129-132), ονειροπόλος (129-132), φιλόξενος
(134-161), ανυπομονεί να μάθει κάποια είδηση για τον πατέρα του (152-
153)
3. μνηστήρες : υπερόπτες και αλαζόνες (119, 162), ανόητοι και
φαντασμένοι, ενδιαφέρονται μόνο για το παιχνίδι, το φαγητό, το ποτό και
το τραγούδι (162-173), αφιλόξενοι (119-127), καθώς αδιαφορούν για τον
ξένο που στέκεται στο κατώφλι του παλατιού.