‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫زير نظر سجاد عليبيگي‬

‫)عضو هيئت علمي دانشگاه رازي(‬

‫اسفند ‪١٤٠٢‬‬
 ‫مركز معرفي فرهنگي‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫‪ :‬سجاد عليبيگي )عضو هيئت علمي دانشگاه رازي(‬ ‫زير نظر‬

‫‪ :‬فرشيد مصدقي اميني‬ ‫ويرايش‬
‫مسئول دبيرخانه دائمي گردهمايي‪ :‬فاطمه فرشي جﻼلي‬
‫‪ :‬محسن زينيوند‬ ‫طرح و اجرا‬
‫‪ :‬سيده سارا محمدي‬ ‫طراحي جلد‬
‫‪:‬‬ ‫چاپ و صحافي‬
‫‪ ١٠٠ :‬نسﺨه‬ ‫شمارگان‬
‫‪١٤٠٢ :‬‬ ‫چاپ اول‬
‫‪٩٧٨-٦٢٢-٨٢٠١-٣٦-٨ :‬‬ ‫شابك‬
‫‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‬ ‫ناشر‬
‫تمام حقوق براي ناشر محفوظ است‪.‬‬
‫‪ :‬تهران‪ ،‬خيابان امام خميني )ره(‪ ،‬ابتداي خيابان سيتير‪ ،‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‬ ‫آدرس‬
‫دورنگار‪٠٢١-٦٦٧٣٦٧٨٨ :‬‬ ‫تلفن‪٠٢١-٦٦٧٣٦٤٥٢-٦٠ :‬‬
‫فروشگاه اينترنتي كتاب‪www.richtbook.ir :‬‬ ‫رايانامه‪ccp@richt.ir :‬‬ ‫تارنما‪www.richt.ir :‬‬
 ‫ستاد برگزاري گردهمايي‬
‫رئيس پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪ :‬مصطفي دهپهلوان‬
‫معاون اداري‪ ،‬مالي و توسعه مديريت پژوهشگاه‪ :‬علي داوري‬
‫معاون پژوهشي‪ :‬ذاتاله نيكزاد‬
‫مدير امور پژوهشي‪ :‬خهبات درفشي‬
‫رئيس پژوهشكده باستانشناسي‪ :‬سجاد عليبيگي‬
‫معاون پژوهشي پژوهشكده باستانشناسي‪ :‬كوروش روستايي‬
‫معاون اجرايي پژوهشكده باستانشناسي‪ :‬عليرضا سرداري‬
‫مدير مركز معرفي فرهنگي‪ :‬ولي تيموري‬
‫مدير امور مالي‪ :‬رضا تاجيك‬
‫مدير امور پشتيباني‪ :‬مير صدراله ميربابايي‬
‫رئيس كل موزة ملي ايران‪ :‬جبرئيل نوكنده‬

‫دبير علمي گردهمايي‪ :‬سجاد عليبيگي‬

‫دبيران اجرايي گردهمايي‪ :‬ثريا افشاري‪ ،‬علي داوري‬
‫مسئول دبيرخانة دائمي گردهمايي‪ :‬فاطمه فرشي جﻼلي‬
‫مسئول برگزاري نمايشگاه‪ :‬معصومه مصلي‬

‫اعضاي كميتة علمي گردهمايي )بر اساس حروف الفبا(‬

‫محمد اسماعيل اسمعيليجلودار‪ ،‬عضو هيئت علمي گروه باستانشناسي دانشگاه تهران‬
‫جواد حسينزاده ساداتي‪ ،‬عضو هيئت علمي گروه باستانشناسي دانشگاه كاشان‬
‫عليرضا خسروزاده‪ ،‬عضو هيئت علمي گروه باستانشناسي دانشگاه شهركرد‬
‫ليﻼ خسروي‪ ،‬عضو هيئت علمي پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‬
‫مژگان خانمرادي‪ ،‬عضو هيئت علمي گروه باستانشناسي دانشگاه تهران‬
‫حجت دارابي‪ ،‬عضو هيئت علمي دانشگاه رازي‬
‫حسين داودي‪ ،‬آزمايشگاه بيو باستانشناسي‪ ،‬آزمايشگاه مركزي دانشگاه تهران‬
‫نوروز رجبي‪ ،‬پژوهشگر آزاد‬
‫كوروش روستايي‪ ،‬عضو هيئت علمي پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‬
‫شهرام زارع‪ ،‬پژوهشگر آزاد‬
‫عليرضا سرداري‪ ،‬عضو هيئت علمي پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‬
‫سيامك سرلك‪ ،‬باستانشناس پيشكسوت‬
‫روحاﷲ شيرازي‪ ،‬عضو هيئت علمي گروه باستانشناسي دانشگاه سيستان و بلوچستان‬
‫ابوالفضل عالي‪ ،‬اداره كل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايع دستي استان زنجان‪ ،‬مدير پايگاه جهاني سلطانيه‬
‫كاميار عبدي‪ ،‬عضو هيئت علمي گروه باستانشناسي دانشگاه شهيد بهشتي‬
‫محمدتقي عطايي‪ ،‬پژوهشگر آزاد‬
‫محمد قمري فتيده‪ ،‬عضو هيئت علمي گروه باستانشناسي دانشگاه مازندران‬
‫ميثم لباف خانيكي‪ ،‬عضو هيئت علمي گروه باستانشناسي دانشگاه تهران‬
‫كوروش محمدخاني‪ ،‬عضو هيئت علمي گروه باستانشناسي دانشگاه شهيد بهشتي‬
‫محمد مرتضايي‪ ،‬عضو هيئت علمي پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‬
‫فرشيد مصدقي اميني‪ ،‬عضو هيئت علمي پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‬
‫عباس مقدم‪ ،‬عضو هيئت علمي پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‬
‫علي موسوي‪ ،‬استاد دانشگاه كاليفرنيا‪ ،‬لسآنجلس‪ ،‬آمريكا‬
‫محمدرضا نعمتي‪ ،‬عضو هيئت علمي پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‬
‫جبرئيل نوكنده‪ ،‬عضو هيئت علمي پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪ ،‬رييس كل موزة ملي ايران‬
‫حامد وحدتينسب‪ ،‬عضو هيئت علمي گروه باستانشناسي دانشگاه تربيت مدرس‬
‫كميتة اجرايي گردهمايي )بر اساس حروف الفبا(‬
‫ثريا افشاري‬
‫حنان بحرانيپور‬
‫راضيه حسيني‬
‫علي داوري‬
‫محمدرضا ركني‬
‫حسن رمضاني‬
‫نينا رضايي‬
‫مسعود سليمي‬
‫نازي شهبازي‬
‫نيكي صديقي‬
‫آرش طوقدار حسيني‬
‫طوبي عبدي‬
‫امالبنين غفوري‬
‫فاطمه فرشي جﻼلي‬
‫محمد كريمپور‬
‫معصومه مصلي‬
‫سيده سارا محمدي‬
‫ميرصدراله ميربابايي‬
‫ميرحسين ممدوحي‬
‫منا معين غرا‬
‫محمد نيكشعار‬
‫رضا ناصري‬
‫زينب وليزاده‬
‫شقايق هورشيد‬
‫محمد شايان يوسفي‬
 ‫فهرست‬

‫مصطفي دهپهلوان؛ پيشگفتار | الف‬

‫سجاد عليبيگي؛ مقدمه | ج‬

‫فرشيد مصدقي اميني؛ گردهماييهاي ساﻻنة باستانشناسي ايران‪ :‬در ميانة دور و نزديك | ‪١‬‬

‫آتشفراز‪ ،‬علياصغر‬
‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و حريم اثر موسوم به دو گور دوپا‪ ،‬شهرستان باشت‪ ،‬كهگيلويه و بويراحمد | ‪١٢‬‬

‫اسمعيليجلودار‪ ،‬محمداسماعيل‪ ،‬عالي‪ ،‬ابوالفضل‪ ،‬حيدري‪ ،‬رضا و مهدي آذريان‬

‫گزارش مقدماتي كاوش باستانشناسي بندر باستاني سيراف و سواحل آن در خليج فارس | ‪١٥‬‬

‫اكبري‪ ،‬حسن و مجيد بديعي گورتي‬

‫آتشكدهاي از دو دوره‪ :‬گزارشي كوتاه از كاوش محوطة ‪ ١٠٧‬چمشير | ‪٢٤‬‬

‫اُميدفر‪ ،‬مهدي‬
‫گزارش مقدماتي گمانهزني چهار راه ورودي شهر شوش )محور غربي( | ‪٢٩‬‬

‫اميرحاجلو‪ ،‬سعيد‬
‫كاوش نجاتبخشي در محوطة ‪ ١٠٦‬حوضة سد چمشير شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهگيلويه و بويراحمد | ‪٣٥‬‬

‫اميرينژاد‪ ،‬محمدرضا‪ ،‬كاظميلويه‪ ،‬علي‪ ،‬اصﻼني راجعوني‪ ،‬آرش و فرزانه رحيمي‬

‫گزارش برنامة گمانهزني بهمنظور پاسخ به استعﻼم در روستاي شهران بخش رحمتآباد و بلوكات شهرستان رودبار | ‪٤١‬‬

‫بختياري‪ ،‬ذبيحاﷲ‬
‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپه خليل‪ ،‬شهرستان سرپلزهاب | ‪٤٧‬‬

‫بهرامي‪ ،‬محمد‬
‫گزارش مقدماتي فصل اول گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپة قﻼ زِكه‪ ،‬شهرستان خرمآباد‪ ،‬لرستان | ‪٥٤‬‬

‫بهراميان‪ ،‬سعيد‪ ،‬قنبري‪ ،‬بهنام‪ ،‬فتاحي‪ ،‬فرهاد‪ ،‬مصطفيپور‪ ،‬سامان‪ ،‬چراغي‪ ،‬مريم‪ ،‬شاهوردي‪ ،‬مهتاب‪ ،‬پيرخليلي‪ ،‬فاطمه و سميه عباسي‬
‫گزارش گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپه خانمِ دشتِ زهاب‪ ،‬شهرستان سرپل زهاب‪ ،‬استان كرمانشاه | ‪٦٠‬‬

‫پارسايي برازجاني‪ ،‬مهرداد‬

‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم محوطة باستاني بردو‪ ،‬استان بوشهر | ‪٦٦‬‬

‫پارسائيان‪ ،‬سعيد‪ ،‬روستايي‪ ،‬صادق و سيد منصور سيدسجادي‬

‫گزارش كوتاه كاوش كارگاه ‪ ٢٠‬شهرسوخته‪ ،‬فصل بيستم‪٧٢ | ١٤٠١ ،‬‬

‫جانجان‪ ،‬محسن‬
‫گزارش فصل دوم كاوش تپة نقارهچي نهاوند‪ ،‬استان همدان | ‪٧٨‬‬

‫جاهد‪ ،‬مهدي‪ ،‬قائديان‪ ،‬محمدحسن‪ ،‬ذوالفقاري‪ ،‬سارا‪ ،‬مجيدي‪ ،‬حامد و علي منصوري‬
‫شرح كوتاه كاوش نجاتبخشي محوطة ‪ ٦١‬سد چمشير‪ ،‬شهرستان گچساران | ‪٨٣‬‬
 ‫جعفري‪ ،‬محمدجواد و يوديت تومالسكي‬
‫گزارش كوتاه فصل دهم پژوهشهاي بينالمللي باستانشناسي در محوطة ريوي دشت سلمقان‪ ،‬خراسان شمالي | ‪٩٠‬‬

‫جعفريخان بهبين‪ ،‬مينا و نورالدين مهدي قائمپناه‬

‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم محوطة تپة كوشك درگز | ‪٩٦‬‬

‫چرمچيان‪ ،‬مجتبي‪ ،‬نظري‪ ،‬اميرعلي و مصطفي فﻼحزاده كليشمي‬

‫گزارش مقدماتي سومين فصل از پژوهشهاي باستانشناختي در محوطة كهنه ماسوله‪ ،‬گيﻼن | ‪١٠٢‬‬

‫چوبك‪ ،‬حميده‪ ،‬كبيري‪ ،‬كامبيز‪ ،‬قليپور الموتي‪ ،‬علي و حسين محمودي الموتي‬
‫كاوش بهمنظور ساماندهي دژ الموت | ‪١٠٩‬‬

‫چهري‪ ،‬محمداقبال‪ ،‬رحيمي‪ ،‬فتانه‪ ،‬قزلسفلي‪ ،‬سميه‪ ،‬منصوري نصفچي‪ ،‬علي‪ ،‬چهري‪ ،‬رامين و اسماعيل سليمي‬
‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپة بريس در شهرستان نمين‪ ،‬استان اردبيل | ‪١١٨‬‬

‫حبيبي‪ ،‬فضلاله‬
‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم و ﻻيهنگاري تل قلعه‪ ،‬مرودشت | ‪١٢٦‬‬

‫حشمدار راوري‪ ،‬امير‬

‫بررسيهاي باستانشناختي فراگير در كرانهها و جزاير درياي پارس و درياي مكران‪ ،‬فصل نخست‪ :‬بررسي باستانشناسي در شبكة ‪ ،39RN3-5‬استان بوشهر | ‪١٣٣‬‬

‫حصاري‪ ،‬مرتضي‪ ،‬اكبري‪ ،‬حسن‪ ،‬بديعي گورتي‪ ،‬مجيد‪ ،‬آقايي‪ ،‬بهروز و آزاده احمديپور‬
‫گزارش كوتاه كاوش محوطة ‪ ١١٣‬چمشير‪ ،‬گچساران | ‪١٣٩‬‬

‫حمزوي زرقاني‪ ،‬سامان و محسن زيدي‬

‫گزارش مقدماتي گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپة قاطرچي‪ ،‬قير و كارزين‪ ،‬استان فارس | ‪١٤٣‬‬

‫حمزوي زرقاني‪ ،‬سامان‪ ،‬صابري‪ ،‬مريم و سيروس برفي‬

‫گزارش كوتاه فصل نخست بررسي باستانشناختي بخش زيدآباد‪ ،‬شهرستان سيرجان‪ ،‬استان كرمان | ‪١٤٩‬‬

‫حيدري باباكمال‪ ،‬يداله‬

‫كاوش گسترده بهمنظور شناسايي آثار معماري محوطة ساساني‪-‬اسﻼمي خيابان شهدا و خيابان ساحلي‪ ،‬شهرستان قصرشيرين‪ ،‬استان كرمانشاه | ‪١٥٥‬‬

‫حيدري‪ ،‬رضا‬
‫كاوش نجاتبخشي محوطة شمارة ‪ ١٤‬محدودة سد چمشير‪ ،‬گچساران | ‪١٦١‬‬

‫حيدري‪ ،‬نوذر‬
‫گمانهزني در جبهة شمالي تپة الوند قزوين | ‪١٦٧‬‬

‫حيدري‪ ،‬نوذر‬
‫كاوش در محوطة كلندي تيس‪ ،‬چابهار‪ ،‬فصل نخست | ‪١٧٦‬‬

‫خديش‪ ،‬پوريا‬
‫ساختار اقامتگاه يك خانوادة كوچرو در قرون مياني اسﻼمي جنوبغرب ايران‪ :‬نتايج كاوش محوطة ‪ ٨٥‬در محدودة سد چمشير | ‪١٨٥‬‬

‫خزائي كوهپر‪ ،‬مصطفي‪ ،‬نيكزاد‪ ،‬ميثم‪ ،‬مسجدي خاك‪ ،‬پرستو و محمدرضا سلطاني‬
‫كاوش نجاتبخشي محوطة ‪ ٦٣‬سد چمشير | ‪١٩١‬‬

‫خسروي‪ ،‬شكوه‪ ،‬قنبري‪ ،‬بهنام‪ ،‬مصطفيپور‪ ،‬سامان‪ ،‬فتاحي‪ ،‬فرهاد‪ ،‬عليبيگي‪ ،‬سجاد‪ ،‬شاهوردي‪ ،‬مهتاب‪ ،‬پيرخليلي‪ ،‬فاطمه‪ ،‬عباسي‪ ،‬سميه و مريم چراغي‬
‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپة مايخان‪ ،‬سرپل زهاب‪ ،‬استان كرمانشاه | ‪١٩٦‬‬

‫دارابي‪ ،‬حجت‬
‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپه سراب‪ ،‬كرمانشاه | ‪٢٠٢‬‬

‫دانا‪ ،‬محسن و علياصغر محمودينسب‬

‫كاوش نجاتبخشي محوطة شمارة ‪ ٣٣‬سد چمشير | ‪٢٠٨‬‬

‫دهمرده پهلوان‪ ،‬مهدي‬

‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم محوطة مرگو )محوطة ‪ ١٤٦‬حوزة قلعهرستم شهرستان هامون( | ‪٢١٥‬‬
 ‫رجبي‪ ،‬نوروز‬
‫گزارش كوتاه برنامة ميداني گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و حريم تُل پيتُل )ليان(‪ ،‬بوشهر | ‪٢٢٠‬‬

‫رجبي‪ ،‬نوروز‬
‫گزارش كوتاه برنامة ميداني بررسي باستانشناسيِ حريم محوطة ليان؛ منطقة هليله و هزارمردان ـ شبهجزيرة بوشهر | ‪٢٢١‬‬

‫رحيمي‪ ،‬قاسم‬
‫گمانهزني باستانشناسي بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپة پرندك‪ ،‬شهرستان رباطكريم | ‪٢٣٣‬‬

‫رفيعي‪ ،‬هادي‪ ،‬سرلك‪ ،‬سيامك و سياوش سراقي‬

‫گمانهزني باستانشناختي بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم محوطة قليدرويش | ‪٢٤٠‬‬

‫رمضانپور‪ ،‬حسين‪ ،‬حريري‪ ،‬نعمت‪ ،‬عزيزي‪ ،‬فرامرز و سﻼله نوپور‬

‫گزارش فصل نخست كاوش باستانشناسي بهمنظور ﻻيهنگاري غار شوپري‪ ،‬رستمكﻼ‪ ،‬مازندران | ‪٢٤٧‬‬

‫زارع‪ ،‬شهرام‬
‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم محوطة كهنهقلعة ميرآباد امامقلي )ريگان‪ ،‬كرمان( | ‪٢٥٤‬‬

‫زارعي‪ ،‬سپهر‪ ،‬پاساﻻري‪ ،‬پيمان‪ ،‬كرد‪ ،‬محمدذاكر و سميه نظري‬

‫بررسي باستانشناسي در محدودهي سد كهير‪ ،‬سيستان و بلوچستان | ‪٢٥٩‬‬

‫زينيوند‪ ،‬محسن‪ ،‬شريفي‪ ،‬فرشته‪ ،‬پورميرزا‪ ،‬منوچهر‪ ،‬نديميپور‪ ،‬اكرم‪ ،‬زينعلي‪ ،‬سميه و حسين چراغي‬
‫بررسيهاي فراگيرِ باستانشناختي در كرانهها و جزاير درياي پارس و درياي مكران‪ :‬فصل نخست‪ ،‬مربع ‪ ،39RN1-22‬استان خوزستان | ‪٢٦٥‬‬

‫ساعدموچشي‪ ،‬امير‪ ،‬زماني دادانه‪ ،‬مرتضي و سيروان محمدي قصريان‬

‫بررسي باستانشناختي بخش حسينآباد شهرستان سنندج | ‪٢٧٢‬‬

‫سالك اكبري‪ ،‬محمدحسن‬

‫گزارش گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و حريم محوطة تپة جوقينِ وحيديه شهريار | ‪٢٧٩‬‬

‫سپيدنامه‪ ،‬حسين‬
‫فصل دوم كاوش ارگ تاريخي شهر دهدشت | ‪٢٨٤‬‬

‫سپيدنامه‪ ،‬حسين‬
‫كاوش نجاتبخشي محوطة ‪ ،٢٩‬حوضة سد چمشير‪ ،‬شهرستان گچساران | ‪٢٩٠‬‬

‫ستارنژاد‪ ،‬سعيد‪ ،‬پروين‪ ،‬صمد و علي مهري‬

‫گزارش مقدماتي كاوش باستانشناختي در محوطة ‪ ٧٤‬محدودة سد چمشير‪ ،‬شهرستان گچساران استان كهگيلويه و بويراحمد | ‪٢٩٦‬‬

‫سجادي‪ ،‬علي‬
‫كاوش نجاتبخشي محوطة ‪ ٧٥‬سد چمشير شهرستان گچساران )استان كهگيلويه و بويراحمد( | ‪٣٠١‬‬

‫سراقي‪ ،‬سياوش‬
‫بررسي و شناسايي باستانشناختي مسير طرح انتقال آب سد خرسان ‪ ٣‬به يزد و شهرهاي مسير‪ ،‬مسير شمارة ‪٣٠٧ | ٢‬‬

‫سرخوش‪ ،‬احمد‪ ،‬نظري‪ ،‬سامر‪ ،‬نورسي‪ ،‬حاميد‪ ،‬شعرباف‪ ،‬مرضيه‪ ،‬عسگرنژاد‪ ،‬سمانه و اسماعيل آقاجاني تالش‬
‫بررسي فراگير باستانشناختي در كرانهها و جزاير درياي پارس و سواحل مكران در شبكة منتخب ‪ ،39RN 1-23‬ديلم‪ ،‬استان بوشهر | ‪٣١١‬‬

‫سرداري‪ ،‬عليرضا‬
‫فصل دوم كاوش باستانشناسي در گورستان لهسواره در محدودة سد خرسان ‪٣١٧ | ٣‬‬

‫سرداري‪ ،‬علي و حسنعلي عرب‬

‫فصل پنجم كاوش باستانشناسي تپة پوستچي شيراز‪٣٢٤ | ١٤٠١ ،‬‬

‫سورتيجي‪ ،‬سامان‬
‫بررسي باستانشناسي زير آب در محدودة ايزدشهر | ‪٣٣٠‬‬

‫شبيري‪ ،‬اباذر و رضا نوروزي‬

‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم و خواناسازي بقاياي معماري دورة هخامنشي تل حكوان‪ ،‬كوار‪ ،‬فارس | ‪٣٣٥‬‬
 ‫شراهي‪ ،‬اسماعيل و احمد سهرابينيا‬
‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم قلعهتپة ميﻼجرد | ‪٣٤٢‬‬

‫شريفي‪ ،‬فرشته‪ ،‬زينيوند‪ ،‬محسن و محمد پروين‬

‫بررسي باستانشناسي بخش مركزيِ شهرستان سقز )دهستان سرا(‪ ،‬استان كردستان | ‪٣٤٨‬‬

‫شعباني‪ ،‬محمد‬
‫پروژة گمانهزني زمينهاي مجاور تپة مريانجِ شهرستان همدان | ‪٣٥٤‬‬

‫شيخ‪ ،‬محمد و روحاﷲ شيرازي‬

‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم نوروزتپة درگز | ‪٣٥٨‬‬

‫شيخي‪ ،‬جمال‬
‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم شهر تاريخي سيمره )دره شهر( | ‪٣٦٤‬‬

‫صارمي‪ ،‬عباس‬
‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپة دارايي شهرستان خرمآباد | ‪٣٧١‬‬

‫صدرايي‪ ،‬علي‪ ،‬گاراژيان‪ ،‬عمران‪ ،‬زعفرانلو‪ ،‬رقيه و محمدرضا سروش‬

‫بررسي و شناسايي محوطههاي پارينهسنگي كريدور شتران ـ پسكوه‪ ،‬استان خراسان جنوبي | ‪٣٧٥‬‬

‫صفري‪ ،‬مجتبي‪ ،‬كلواري جانكي‪ ،‬هدايت و حسن افشاري‬

‫گزارش كاوش نجاتبخشي محوطة ‪ ٠٨٩‬حوضة آبگير سد چمشير )شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهگيلويه و بويراحمد( | ‪٣٨٢‬‬

‫عابدي‪ ،‬اكبر‪ ،‬ابراهيمي‪ ،‬قادر‪ ،‬حيدري باباكمال‪ ،‬يداله و محمد امجدي‬

‫گزارش مقدماتي اولين فصل گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپه چمن ليﻼن‪ ،‬شمالغرب ايران | ‪٣٨٨‬‬

‫عابدي‪ ،‬اكبر‪ ،‬ابراهيمي‪ ،‬قادر‪ ،‬سالك اكبري‪ ،‬حسن‪ ،‬ناصري صومعه‪ ،‬حسين‪ ،‬امجدي‪ ،‬محمد و هﻼله بايزيدي‬
‫گزارش مقدماتي اولين فصل گمانهزني بهمنظور ﻻيهنگاري تپه چمن ليﻼن‪ ،‬شمالغرب ايران | ‪٣٩٥‬‬

‫عالي‪ ،‬ابوالفضل‪ ،‬اشتولنر‪ ،‬توماس و حامد ذيفر‬

‫فصل نخست گمانهزني باستانشناسي در زرينتپة زنجان | ‪٤٠٢‬‬

‫عباسنژاد سرستي‪ ،‬رحمت و حسين نعمتي لوجندي‬

‫كاوش ﻻيهنگاري محوطة نوسنگي باسفال تپة وليكي | ‪٤٠٧‬‬

‫عزيزي خرانقي‪ ،‬محمدحسين‬

‫سومين فصل كاوش باستانشناسي محوطة كلهكوب آيسك‪ ،‬استان خراسان جنوبي | ‪٤١٣‬‬

‫عسكري چاوردي‪ ،‬عليرضا و پيير فرانچسكو كاليري‬

‫فصل دوازدهم كاوشهاي باستانشناسي مشترك ايران ـ ايتاليا در تلآجري پارسه‪ ،‬فارس‪ ،‬از كاخ تا شهر | ‪٤١٩‬‬

‫عسگري‪ ،‬محمدرضا‬
‫گمانهزني بهمنظور اقدامات حفاظتي و مرمتي در مسجد جامع قزوين | ‪٤٢٥‬‬

‫عطايي‪ ،‬محمدتقي محمدرضا محمدي‬

‫گزارش كوتاه از كاوش در محوطة ‪ ١٣٢‬چمشير | ‪٤٢٦‬‬

‫عﻼييمقدم‪ ،‬جواد‪ ،‬حسنعليپور‪ ،‬حميد‪ ،‬ميري‪ ،‬مهدي و كتايون كيانپور‬

‫گزارش مختصري از اولين فصل كاوش باستانشناسي در تپة پيرزال سيستان | ‪٤٣١‬‬

‫عليئي‪ ،‬ميثم و اميررضا واثقعباسي‬

‫گزارش مقدماتي گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپة اَروك | ‪٤٣٧‬‬

‫فﻼح كياپي‪ ،‬محمد‬

‫مطالعة باستانشناختي بقاياي معماري مكشوفه از محوطة باستاني شمارة ‪ ٢٨‬چمشير | ‪٤٤١‬‬
 ‫قصيديان‪ ،‬الهام‬
‫كاوش و گمانهزني و تعيين عرصه و پيشنهاد حريم پناهگاه صخرهاي سُرهه )اسكولدر( شهرستان ساوجبﻼغ‪ ،‬استان البرز | ‪٤٤٨‬‬

‫كبيري‪ ،‬كامبيز‬
‫گمانهزني براي حفاظت و مرمت قلعة لمبسرِ الموت | ‪٤٥٥‬‬

‫كرمي‪ ،‬حميدرضا‪ ،‬زارعي كردشولي‪ ،‬فرهاد و رضا خسروانيان‬

‫فصل دوم كاوش باستانشناسي سد هخامنشي ديدگان | ‪٤٦٢‬‬

‫كياني‪ ،‬محمد‬
‫گزارش اولين فصل بررسي باستانشناسي بخش مركزي شهرستان بختگان )استان فارس( | ‪٤٦٧‬‬

‫گراوند‪ ،‬افراسياب و فاطمه ملكپور‬

‫گزارش مقدماتي ﻻيهنگاري تپة اهرنجانِ سلماس | ‪٤٧٣‬‬

‫گرگري‪ ،‬ليﻼ‬
‫كاوش نجاتبخشي محوطة ‪ ١٤٣‬سد چمشير‪ ،‬شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهگيلويه و بويراحمد | ‪٤٧٨‬‬

‫لباف خانيكي‪ ،‬ميثم و روكو رانته‬

‫فصل چهارم كاوش باستانشناسي محوطة ويرانشهر )شهرستان فاروج‪ ،‬استان خراسان شمالي( | ‪٤٨٤‬‬

‫لباف خانيكي‪ ،‬ميثم‬

‫فصل پنجم كاوش باستانشناسي در محوطة تاريخي بازة هور‪ ،‬آتشكدة قلعهدختر )روستاي رباط سفيد ـ شهرستان مشهد ـ استان خراسان رضوي( | ‪٤٩٠‬‬

‫لشگري‪ ،‬آرش و محسن جاوري‬

‫بررسي باستانشناسي مسير طرح انتقال آب سد خرسان‪ ٣‬به يزد و شهرهاي مسير )مسير ‪٤٩٧ | (١‬‬

‫مازيار‪ ،‬سپيده‪ ،‬حيدري‪ ،‬رضا و علي زلقي‬

‫گزارش مقدماتي تعيين عرصه و پيشنهاد حريم محوطة بالو‪ ،‬استان آذربايجانغربي‪ ،‬شهرستان اروميه | ‪٥٠١‬‬

‫محمدخاني‪ ،‬كورش‬
‫بررسي آركئوژئوفيزيك به روش مغناطيسسنجي در قلعة اولتان‪ ،‬پارس آباد‪ ،‬دشت مغان | ‪٥٠٦‬‬

‫محمدزاده‪ ،‬فضلاﷲ‬
‫گزارش مقدماتي بررسي باستانشناختي بخش ريز شهرستان جَم )استان بوشهر( | ‪٥١٣‬‬

‫محمدي‪ ،‬سيد روحاله و سعيد ستارنژاد‬

‫نويافتههايي از تدفين دوران ساساني و اوايل اسﻼم در دشت مغانِ استان اردبيل | ‪٥١٩‬‬

‫محمدي جونقاني‪ ،‬عباس و محمد صيادي‬

‫چكيدة بررسي و شناسايي باستانشناختي مسير لولة انتقال آب خرسان ‪ ٣‬به يزد و شهرهاي مسير )مسير شمارة ‪٥٢٥ | (٤‬‬

‫محمدي قصريان‪ ،‬سيروان و مرتضي زماني دادانه‬

‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپة آساوله‪ ،‬شهرستان سنندج | ‪٥٣٠‬‬

‫محمودينسب‪ ،‬علياصغر‪ ،‬فرجامي‪ ،‬محمد‪ ،‬رضواني مقدم‪ ،‬حسين‪ ،‬طالبي‪ ،‬علي‪ ،‬مرادزاده‪ ،‬كاظم و مرتضي شهپر‬
‫گزارش فصل چهارم كاوش باستانشناختي محوطة گبري مود شهرستان سربيشه | ‪٥٣٦‬‬

‫مرتضايي‪ ،‬محمد‪ ،‬شريفي هوﻻيي‪ ،‬عبدالمطلب و عرفان حسيني‬

‫بررسي و شناسايي ديوار تاريخي بخش چهاردانگة شهرستان ساري | ‪٥٤٢‬‬

‫مرتضوي‪ ،‬مهدي‪ ،‬گرگي‪ ،‬مرتضي‪ ،‬حدادينسب‪ ،‬سليمان‪ ،‬شيخ اكبريزاده‪ ،‬سميرا و فريبا موسيپورنگاري‬
‫گزارش مقدماتي فصل پنجم حفاري آموزشي در تپه داش )دشت(‪ ،‬منطقة سيستان | ‪٥٤٦‬‬

‫مصدقي اميني‪ ،‬فرشيد‬

‫كندوكاو باستانشناختي در محدودة شرقي محوطة باستاني چخماقتپة رباطكريم | ‪٥٥٢‬‬

‫منصوري‪ ،‬مجيد و كمال لطفينسب‬

‫بررسي باستانشناسي شهرستان جهرم )بخش مركزي( | ‪٥٦٢‬‬
 ‫مولودي آراني‪ ،‬علي‪ ،‬حشمدار راوري‪ ،‬امير و ابوالفضل اسدي‬
‫كاوش تعيين عرصه و حريم تپهقلعة خيرآباد ورامين | ‪٥٦٦‬‬

‫مهاجرينژاد‪ ،‬عبدالرضا‬
‫كاوش نجاتبخشي محوطة ‪ ٨٦‬سد چمشير | ‪٥٧٢‬‬

‫مهاجرينژاد‪ ،‬عبدالرضا و علي هژبري‬

‫خواناسازي محوطة ‪ ٠٧٧‬حوضة آبگير سد چمشير‪ ،‬گچساران ـ كهگيلويه و بويراحمد | ‪٥٧٧‬‬

‫مهرابي‪ ،‬رضا و سياوش سراقي‬

‫بررسي و شناسايي باستانشناختي شهرستان چهاربرج )استان آذربايجانغربي( | ‪٥٨٢‬‬

‫ميراسكندي‪ ،‬سيد محمود‬

‫گزارش نهايي بررسي نجاتبخشي مطالعات خط دوم سامانة انتقال آب به استان يزد‪ ،‬شمال فارس و شهرهاي جنوب اصفهان از سد خرسان ‪ ٣‬و بند انحرافي ماندگان | ‪٥٨٧‬‬

‫ناصري صومعه‪ ،‬حسين‪ ،‬كلواري جانكي‪ ،‬هدايت‪ ،‬ستارنژاد‪ ،‬سعيد‪ ،‬تازيك‪ ،‬عمار و محمد ياغيزائي‬
‫فصل دوم كاوش نجاتبخشي گورستان بﻼچاك‪ ،‬پيرانشهر‪ ،‬آذربايجانغربي | ‪٥٩٥‬‬

‫ناصري‪ ،‬رضا‪ ،‬محجوب‪ ،‬زينب‪ ،‬توكليمهر‪ ،‬داريوش‪ ،‬توكلي‪ ،‬علي‪ ،‬همايوني‪ ،‬امير‪ ،‬عقيلي‪ ،‬عقيل و مهسا نجفي‬
‫چهارمين فصل كاوش نجاتبخشي گورستان دهدومن )دهپايين(‪ ،‬سد خرسان ‪٦٠٢ | ٣‬‬

‫ناصري طهراني‪ ،‬محبوبه‬

‫گمانهزني جهت ﻻيهنگاري تپة مرادآباد ‪٦٠٩ | ٨‬‬

‫نعمتي‪ ،‬محمدرضا و محمد فﻼح كياپي‬

‫گزارش ﻻيهنگاري تپة زروآوند ‪ ،٢‬داودآباد‪ ،‬استان مركزي | ‪٦١٤‬‬

‫نعمتي‪ ،‬محمدرضا‪ ،‬فﻼح كياپي و الهام فرنام‬

‫گزارش فصل چهارم كاوش نجاتبخشي گورستان مرسينچال‪ ،‬استان سمنان | ‪٦٢١‬‬

‫نوروزي‪ ،‬عباس‬
‫گمانهزني بهمنظور پاسخگويي به استعﻼم اراضي بتن سيال واقع در روستاي كمشك‪ ،‬شهرستان بستك‪ ،‬هرمزگان | ‪٦٢٨‬‬

‫نوري شادمهاني‪ ،‬رضا‪ ،‬جاوري‪ ،‬محسن‪ ،‬سرلك‪ ،‬مصطفي و حميدرضا اكبريان‬

‫فصل هشتم كاوش باستانشناختي محوطة تاريخي فيضآباد نوشآباد | ‪٦٣٣‬‬

‫نوري شادمهاني‪ ،‬رضا‪ ،‬سرلك‪ ،‬مصطفي و عليرضا صادقزاده‬

‫ششمين فصل كاوش باستانشناختي فضاهاي دستكند شمارههاي ‪ ١‬و ‪ ٢‬نوشآباد | ‪٦٣٧‬‬

‫نوري شادمهاني‪ ،‬مولودي‪ ،‬علي و مصطفي سرلك‬

‫گمانهزني باستانشناسي در مسجد جامع نوشآباد | ‪٦٤٢‬‬

‫نوكنده‪ ،‬جبرئيل‪ ،‬حسينزاده ساداتي‪ ،‬جواد‪ ،‬مولودي آراني‪ ،‬علي‪ ،‬پوريان‪ ،‬اشكان‪ ،‬سهرابينيا‪ ،‬احمد‪ ،‬وﻻيتي‪ ،‬وستا‪ ،‬خانفيني‪ ،‬نرجس‪ ،‬ميرزايي‪ ،‬فاطمه‪ ،‬عسگري‪ ،‬سيميندخت‪،‬‬
‫اشرافي‪ ،‬كيانا‪ ،‬جعفرمفرد‪ ،‬الناز‪ ،‬باغبان‪ ،‬ارغوان و فاطمه محمدرضايي‬
‫كاوش فصل نخست از مرحلة سوم طرح بازنگري سيلك؛ ساماندهي بقاياي معماري دورة سوم در جنوب سكوي خشتي سيلك | ‪٦٤٧‬‬

‫نياكان‪ ،‬ليلي و عنايت نوريان‬

‫كاوش نجاتبخشي محوطة ‪ ٠٥‬سد چم شير‪ ،‬شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهگيلويه و بويراحمد | ‪٦٥٧‬‬

‫نيكزاد‪ ،‬ميثم‬
‫بررسي روشمند و گمانهزني در محدودة شركت تأمين ماسة ريختهگري فيروزكوه‪ ،‬استان تهران | ‪٦٦٤‬‬

‫وحدتي‪ ،‬علياكبر‬
‫گزارش مختصر مرحلة دوم گمانهزني بهمنظورتعيين عرصه و پيشنهاد حريم و ساماندهي تپة حيدران‪ ،‬جاجرم | ‪٦٧١‬‬

‫وحدتينسب‪ ،‬حامد‪ ،‬بريون‪ ،‬ژيل و ميﻼد هاشمي سروندي‬

‫فصل سوم كاوش در غار قلعهكُرد‪ ،‬آوج‪ ،‬استان قزوين | ‪٦٧٨‬‬

‫وﻻيتي‪ ،‬رحيم‬
‫گزارش مختصر فصل پنجم كاوش باستانشناسي قلعة اوجان | ‪٦٨٤‬‬
 ‫هژبري‪ ،‬علي‬
‫بازنگري عرصه و پيشنهاد حريم تپة دشت بهشت؛ محمدشهر‪ ،‬استان البرز | ‪٦٨٧‬‬

‫هژبري‪ ،‬علي‬
‫كاوش نجاتبخشي در محوطة ‪ ٠٩١‬حوضة آبگير سد چمشير‪ ،‬گچساران ـ كهگيلويه و بويراحمد | ‪٦٩٤‬‬

‫همايون‪ ،‬فهيمه‬
‫گمانهزني جهت تعيين عرصه و پيشنهاد حريم حفاظتي براي تپههاي باستاني رفيعآباد )نقش رستم( | ‪٧٠١‬‬

‫هورشيد‪ ،‬شقايق‬
‫بررسي باستانشناسي حوضة آبگير سد قشﻼقِ صحنه‪ ،‬كرمانشاه | ‪٧٠٧‬‬

‫يزداني‪ ،‬افشين و محمدحسن پاكنژاد‬

‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم حفاظتي »تل ميرجاشيري«‪ ،‬نورآباد ممسني | ‪٧١٢‬‬
 ‫پيشگفتار‬
‫پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري خرسند است كه بار ديگر‪ ،‬در بيستويكمين گردهمآيي ساﻻنة باستانشناسي كشور‪ ،‬ميزبان باستانشناسان گرامي از‬
‫سراسر ميهن است؛ همكاراني كه بهرغم دشواريهاي گوناگونِ ميداني و بودجهاي‪ ،‬مﺆمنانه‪ ،‬خاﻟﺼانه و متواضعانه در جستجوي ناگﻔتههاي اين سرزمين كهن‬
‫هستند‪ .‬تﻼش همة باستانشناساني كه حُب وطن دارند را ميستاييم و دستان آنها را صميمانه ميفشاريم‪.‬‬
‫مجموﻋهمقاﻻتِ پيشِ رو‪ ،‬حاوي چكيدهاي از نتايج اوﻟية انواع پژوهشهاي ميداني باستانشناسي است كه در سال ‪ ١٤٠١‬انجام شده است‪ .‬اين‬
‫پژوهشها از كاوشهاي پرسشمحور تا گمانهزني بهمنظور تعيين ﻋرصه و ﻻيهنگاري‪ ،‬و بررسيهاي باستانشناسي را شامل ميشود‪ .‬در اين بين‪ ،‬بخش ﻗابل‬
‫توجهي از پژوهشهاي ميداني‪ ،‬بهناگزير و به روالِ معهود سالهاي اخير‪ ،‬در زمينة فعاﻟيتهاي ميداني باستانشناسي نجاتبخشي انجام شده است‪ .‬هرچند‬
‫طبق آمار‪ ،‬طي سالهاي گذشته بهطور معمول دست كم بين ‪ ١٢٠‬تا ‪ ١٥٠‬برنامة ميداني باستانشناسي در كشور انجام شده‪ ،‬نميتوان از اين واﻗعيت روي‬
‫گرداند كه ميزان پژوهشهاي باستانشناسي كشور با توجه به غِناي آثار و نيروي متخﺼص جوانِ ميهنمان‪ ،‬ناچيز است‪ .‬هماكنون بخش بزرگي از بودجة‬
‫ساﻻنة پژوهشهاي باستانشناسي كشور از طريق ادارات كل استاني و نهادهاي مجري طرحهاي ﻋمراني تأمين ميشود‪ .‬ادارات كل استاني بيشتر بودجة‬
‫پژوهشي خود در زمينة باستانشناسي را بهضرورت صرف تعيين ﻋرصة محوطههاي درخطر و بررسي و شناسايي باستانشناسي ميكنند و بودجة حاصل از‬
‫ﻗرارداد با نهادهاي مجريِ طرحهاي ﻋمراني تماماً صرف پژوهشهاي ميداني نجاتبخشي ميشود‪.‬‬
‫پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري در سالهاي اخير كوشيده‪ ،‬تا آنجا كه تنگناهاي بودجهاي اجازه ميدهد‪ ،‬از پژوهشهاي پرسشمحور‬
‫پشتيباني كند‪ ،‬با اين حال نيك آگاهيم كه براي استخراج آگاهيهاي بنيادي از محوطهها و چشماندازهاي باستاني نيازمند سرمايهگذاري بيشتر در اين ﻗِسم‬
‫از پژوهشهاي باستانشناسي هستيم‪ .‬در زمينة تأمين بودجه براي انجام پژوهشهاي پرسشمحور‪ ،‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري در سال ‪١٤٠٢‬‬
‫اﻗدامات مﺆثري انجام داده كه اميدواريم نتيجة آنها بهزودي به بار نشيند‪.‬‬
‫يكي از موضوﻋاتي كه پژوهشگاه مُﺼِر به راهاندازي و حمايت از آن است‪ ،‬پژوهشهاي بلندمدت در محوطههاي كليدي كشور است‪ .‬آمار گوياي آن‬
‫است كه بجز معدود مواردي‪ ،‬بيشتر پژوهشهاي باستانشناسي پرسشمحور به يك يا دو فﺼل كار ميداني منحﺼر ميشود‪ ،‬درحاﻟيكه براي استخراج‬
‫آگاهيهاي جامع و بنيادي‪ ،‬ناگزير از كاوشهاي چندين ساﻟه در محوطههاي كليدي هستيم كه توان پاسخگويي به پرسشهاي مهم باستانشناسي ما را دارا‬
‫هستند‪ .‬برنامههاي بررسي و شناسايي باستانشناسي يكي ديگر از زمينههاي مهمي است كه آنگونه كه ميبايست به آن نپرداختهايم‪ .‬بهگواهي آمار‪ ،‬ساﻻنه‬
‫بهطور متوسط حدود ‪ ٣٠‬تا ‪ ٣٥‬برنامة بررسي و شناسايي در كشور انجام ميشود‪ ،‬كه نسبت به پهنههاي ناشناخته يا كمشناختة كشور بسيار اندك است‪ .‬تعلل‬
‫در شناسايي بهموﻗعِ محوطههاي ناشناخته و پايش آنها‪ ،‬منجر به از بين رفتن بخش ﻗابل توجهي از آگاهيهاي باستانشناختي كشور ميشود‪ .‬از سويي‪،‬‬
‫همكاري بيندستگاهي در وزارتخانة ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايع دستي و نهادهاي ﻋلمي و پژوهشي كشور ميتواند زمينههاي ﻻزم براي پرداختن‬
‫به پژوهشهاي مياندانشي در پهنة وسيع باستانشناسي‪ ،‬از بنيانهاي نظري تا ﻋلوم آزمايشگاهي‪ ،‬را فراهم سازد‪ .‬تشكيل شوراي پژوهشي و آموزشي استانها‬
‫و ترسيم مأموريتهاي پژوهشي و آموزشي در راستاي اهداف و منويات شوراي پژوهشي وزارتخانه ميتواند نقشي مﺆثري در سياستگذاري و پيشبرد‬
‫پروژههاي ﻋلمي ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايع دستي داشته باشند‪.‬‬
‫بهرغم چاﻟشهاي موجود‪ ،‬آنچه نهايت اهميت را براي پيشبرد باستانشناسي كشور دارد همافزايي و همدﻟي بين باستانشناسان كشور‪ ،‬از باستان‪-‬‬
‫شناسان شاغل در پژوهشگاه و ادارات كل استاني تا اساتيد دانشگاه و باستانشناسان آزاد و دانشجويان ﻋزيز است‪ .‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‬
‫اميدوار است با همگرايي فزاينده بين باستانشناسان كشور از يك سو و مهيا شدن تسهيﻼت ﻻزم براي پژوهشهاي باستانشناسي از سوي ديگر‪ ،‬در راستاي‬
‫بهبود و شكوفايي باستانشناسي ميهن گام بردارد‪.‬‬

‫مصطفي دهپهلوان‬
‫رييس پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‬
‫ب | گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫نيم قرن پيش كه ادارة كل باستانشناسي به مركز باستانشناسي ايران تغيير يافت‪ ،‬نه تنها از نظر ساختار اداري و مﺄموريت سازماني دچار تغيير و تحول شﺪ‪،‬‬
‫بلكه با حضور مﺪير تازهوارد آن لباسي تازه بر تن كرد و در قامت يك مركز پژوهشي ملي سربرآورد‪ .‬اوجگيري فعاليتهاي ميﺪاني باستانشناسي ايران در‬
‫دهة ‪ ١٣٥٠‬فرصتي براي باليﺪن مركز باستانشناسي بود‪ ،‬و اين فرصت با حضور فيروز باقرزاده‪ ،‬باستانشناس خوشفكر و كاردان‪ ،‬زمينة تربيت نسلي نو در‬
‫ميان پژوهشگران جوان اين سرزمين را فراهم آورد كه باستانشناسي ايران تا همين يك دهه پيش شاهﺪ حضور آنها در ميﺪان ﻋمل بود و جايگاه كنوني ما‬
‫مرهون تﻼشهاي خستگيناپذير آنهاست‪.‬‬
‫يكي از اقﺪامات دكتر باقرزاده مﺪير ﻻيق و تواناي مركز‪ ،‬برگزاري مﺠمﻊ تخصصي ساﻻنه در رابطه با كاوشها و پژوهشهاي باستانشناسي ايران‬
‫بود كه فرصتي فراهم مينمود تا باستانشناسان ايراني و خارجي در نشستي سه روزه به بيان نتايج و دستاوردهاي فعاليتهاي ميﺪاني خود بپردازنﺪ و بﺪين‬
‫شكل فرصتي براي طرح ديﺪگاهها و انتشار نتايج پژوهشهاي ميﺪاني پيش روي پژوهشگران قرار ميگرفت‪ .‬برونﺪاد چنين رويﺪاد مهمي كه به شكل چنﺪ‬
‫جلﺪ كتاب از سال ‪ ١٣٥٢‬تا ‪ ١٣٥٦‬منتشر شﺪه‪ ،‬نشاندهنﺪة نگاه سطﺢ »باﻻي« مركز و همچنين پژوهشگران آن روز به پژوهشهاي ﻋلمي است‪ .‬برگزاري‬
‫اين مﺠمﻊ كه زمينة مهمي براي انتشار نتايج فعاليتهاي ﻋلمي مركز باستانشناسي و پژوهشهاي حاصل از انعقاد تفاهمنامههاي »مركز« با ساير دانشگاه‪-‬‬
‫ها و موسسههاي ﻋلمي باستانشناسي دنيا بود‪ ،‬نشان ميدهﺪ كه باستانشناسان ايراني در تﻼش بودنﺪ تا حﺪ امكان خود را متفاوت از يك دهه پيش‪ ،‬كه‬
‫اغلب به ﻋنوان بازرس در هيئتهاي باستانشناسي خارجي حضور داشتنﺪ‪ ،‬به ﻋنوان يك باستانشناسِ مستقل و صاحب فكر معرفي كننﺪ‪ .‬از اين رو تﻼش‬
‫كردنﺪ تا به نحوي خود را به ﻋلم روز نزديك كرده و با گشودن درهاي پژوهش در كشور‪ ،‬گامهاي موثري در اين زمينه بردارنﺪ‪ .‬مقاﻻت ميانرشتهاي پنﺠاه‬
‫سال پيش همكاران مركز باستانشناسي ايران نشان ميدهﺪ كه باستانشناسي ايران گام در راهي تازه گذاشته بود‪ .‬جايگاه انتشار چنين مﺠموﻋهاي از ديﺪ‬
‫مﺪير مركز باستانشناسي ايران به حﺪي بود كه دكتر محمﺪ يوسف كياني‪ ،‬باستانشناس كاردان‪ ،‬دست به قلم و تواناي مركز باستانشناسي‪ ،‬به ﻋنوان‬
‫مسئول دبيرخانة دائمي اين مﺠمﻊ ساﻻنه منتسب شﺪه بود تا از انتشار وزين آن اطمينان داشته باشنﺪ‪ .‬با گذشت نيم قرن از آن روزگار انتشارات مرتبط با اين‬
‫گردهماييهاي ﻋلمي همچنان مورد استفاده و استناد پژوهشگران اهل قلم است‪.‬‬
‫به هر روي پنﺠاه سال از برگزاري نخستين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران با چنين شكل و ماهيتي ميگذرد‪ .‬اكنون كه در آستانة برگزاري‬
‫بيست و يكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران هستيم‪ ،‬ميتوان به ارزيابي جايگاه واقعي خود بپردازيم‪ .‬اين مهم جز با خودانتقادي و نگاه همهجانبه‬
‫فراهم نخواهﺪ شﺪ‪ .‬ﻋليرغم تﻼشهاي فراواني كه در راه اﻋتﻼي باستانشناسي ايران شﺪه و ميشود‪ ،‬بايﺪ اﻋتراف كرد كه و امكانات كنوني براي‬
‫پاسخگويي به حتي بخش ناچيزي از ضرورتهاي پژوهشي باستانشناسي كشور نيز كافي نيست‪ .‬تا زماني كه نهادي نيرومنﺪ‪ ،‬با بودجه و پشتيباني كافي و‬
‫مناسب در وزارتخانه براي انسﺠام اين ساختار وجود نﺪاشته باشﺪ‪ ،‬تﻼشهاي فردي و حركتهاي گاه و بيگاه محﺪود‪ ،‬مشكلي از باستانشناسي ما حل‬
‫نخواهﺪ كرد‪ .‬در مقابل‪ ،‬ميزان باورنكردني تخريب آثار و ناتواني ما از جلوگيري از چنين تخريباتي‪ ،‬آسيب جبرانناپذيري به آثار تاريخي‪-‬فرهنگي كشور و‬
‫هويت جمعي ما خواهﺪ زد‪ .‬اگر شرايط به شكل كنوني پيش برود‪ ،‬قطعاً بخشي از تاريخ و مﺪارك فرهنگي ما به دست تاراجگران آثار تاريخي بر باد خواهﺪ‬
‫رفت و در آينﺪه تنها بايﺪ از آنچه بر ميراث فرهنگي ما گذشته حسرت خورد‪ .‬آنگونه كه فهرست مقاﻻت منتشرشﺪه در اين مﺠلﺪ كه حاوي گزارش بيش از‬
‫‪ ١١٠‬فعاليت ميﺪاني است نشان ميدهﺪ‪ ،‬فعاليتهاي ميﺪاني باستانشناسي كه با مﺠوز پژوهشكﺪه باستانشناسيِ پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري به‬
‫مرحلة اجرا درآمﺪه تقريباً تماماً در راستاي پاسخگويي به استعﻼمها‪ ،‬حفريات اضطراري و كاوشهاي نﺠاتبخشي انﺠام ميشود‪ .‬نبود بودجة كافي و‬
‫متناسب با شمار آثار تاريخي و گسترة وسيﻊ ايرانزمين نشان ميدهﺪ كه ﻋمﻼً پژوهش جﺪي و ﻋميقي در حال انﺠام نيست و اميﺪ است با پيگيريهاي‬
‫رييس محترم پژوهشگاه و مساﻋﺪتهاي وزير محترم ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايﻊ دستي از چنين رخوت و ﻋزلتي برهيم‪.‬‬
‫مﺠموﻋة پيشرو كه از نظر مخاطبان ارجمنﺪ ميگذرد حاصل پژوهشهاي ميﺪاني است كه مﺠوز آنها در سال ‪ ١٤٠١‬صادر شﺪه است‪ .‬اين‬
‫گزارشهاي مقﺪماتي تنها نتايج اولية بخشي از اين پژوهشهاي ميﺪاني است و اميﺪ است نتايج مفصل آنها در آينﺪه توسط همكاران باستانشناس ما به‬
‫خوبي منتشر شود‪ .‬اين مﺠموﻋه از اين رو كه آگاهيهاي تازهاي بﻼفاصله پس از پايان كار ميﺪاني در اختيار ﻋﻼقمنﺪان قرار ميدهﺪ‪ ،‬مفيﺪ است‪ .‬از اين‬
‫ميان‪ ٣٠ ،‬گزارش انتخاب شﺪهانﺪ كه در تاريخ ‪ ١٤‬تا ‪ ١٦‬اسفنﺪماه ‪ ١٤٠٢‬در تاﻻر همايشهاي موزة ملي ايران به شكل حضوري ارائه خواهﺪ شﺪ‪ .‬پيشبيني‬
 ‫د | گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شﺪه است كه در سال ‪ ١٤٠٣‬سخنرانيهاي ارائهشﺪه در قالب »مﺠموﻋه مقالههاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران« منتشر شود تا‪ ،‬اين‬
‫همايش به رسالت اولية خود بازگردد‪.‬‬
‫در اينﺠا مايلم از تمامي همكاران گرامي در كميتههاي ﻋلمي و اجرايي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران قﺪرداني كنم‪ .‬نخست‬
‫شايسته است از حمايتهاي همهجانبة آقاي دكتر مصطفي دهپهلوان رييس محترم پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري صميمانه سپاسگزاري نمايم‪ .‬با‬
‫توجه به محﺪوديتهاي گوناگون‪ ،‬بﺪون همت و همراهي ايشان برگزاري اين همايش به شكل كنوني ممكن نبود‪.‬‬
‫از خانم دكتر فاطمه فرشي جﻼلي مسئول دبيرخانه دائمي گردهمايي ساﻻنه‪ ،‬خانم دكتر ثريا افشاري و آقاي دكتر ﻋلي داوري دبيران اجرايي‬
‫گردهمايي و خانم زينب وليزاده قرهآقاجي‪ ،‬براي تمام زحماتشان سپاسگزارم‪.‬‬
‫تﻼشهاي شبانهروزي خانم دكتر ثريا افشاري ستودني است؛ از ايشان براي تمامي زحماتي كه از آغاز تا پايان اين گردهمايي كشيﺪنﺪ‪ ،‬بسيار‬
‫متشكرم‪ .‬من مرهون تﻼشهاي آقاي دكتر كوروش روستايي همكار دانشمنﺪ و معاون محترم پژوهشي پژوهشكﺪه باستانشناسي هستم؛ نگاه ﻋلمي و‬
‫تيزبيني همهجانبة ايشان باﻋث شﺪ كه به هر روي موفق به برگزاري گردهمايي ساﻻنه در موﻋﺪ مقرر شويم‪ .‬همچنين‪ ،‬از آقاي دكتر ﻋليرضا سرداري همكار‬
‫ارجمنﺪم نيز براي پيگيريهاي خستگيناپذيرشان در برگزاري شايستة گردهمايي بسيار متشكرم‪.‬‬
‫آقاي دكتر فرشيﺪ مصﺪقي اميني براي مﺪت طوﻻني تا پاسي از شب براي ويرايش و يكدست كردن شكل و فرم مقالههاي كوتاه دريافتي در‬
‫پژوهشكﺪه ميمانﺪ و حتي روزهاي تعطيل نيز وقت ارزشمنﺪ خود را براي آمادهسازي مﺠموﻋة پيشرو گذاشته است‪ ،‬از ايشان نيز بسيار سپاسگزارم‪ .‬مايلم از‬
‫همكاريهاي آقاي حسن رمضاني‪ ،‬خانم دكتر حنان بحرانيپور‪ ،‬آقاي محمﺪرضا ركني‪ ،‬خانم طوبي ﻋبﺪي‪ ،‬خانم دكتر معصومه مصلي‪ ،‬آقاي ﻋلي زماني‪،‬‬
‫آقاي محمﺪ نيكشعار قوزلو و ساير ﻋزيزان در پژوهشكﺪة باستانشناسي تشكر و قﺪرداني كنم‪.‬‬
‫از آقايان نوروز رجبي و ﻋبﺪالمهﺪي همتپور‪ ،‬مشاوران ارجمنﺪ رييس محترم پژوهشگاه‪ ،‬براي همكاريهايشان سپاسگزارم‪ .‬خانم دكتر سيﺪه سارا‬
‫محمﺪي‪ ،‬كارشناس محترم پژوهشكﺪه ابنيه و بافتهاي تاريخي‪ ،‬در طراحي پوستر‪ ،‬بَ ِنر و كلية موارد مرتبط با طراحيهاي گردهمايي‪ ،‬ياريگر ما بودنﺪ كه از‬
‫ايشان متشكرم‪.‬‬
‫ﻻزم ميدانم مراتب تشكر صميمانة خود را از آقاي دكتر جبرئيل نوكنﺪه‪ ،‬رييس كل محترم موزة ملي ايران و همكارانشان خانمها نينا رضايي و‬
‫امالبنين غفوري و آقاي يوسف حسنزاده به ﻋمل آورم‪ .‬از حراست و نيروهاي يگان حفاظت موزة ملي ايران نيز براي همكاري در امور مختلف سپاسگزارم‪.‬‬
‫از دوست گرامي آقاي محسن زينيونﺪ‪ ،‬كه ﻋليرغم مشغلة كاري‪ ،‬آمادهسازي و صفحهآرايي مﺠلﺪ پيشرو را پذيرفت و تغييرات چنﺪين بارة ما را‬
‫انﺠام داد‪ ،‬بسيار سپاسگزارم‪.‬‬
‫از آقاي دكتر ﻋلي داوري‪ ،‬معاون محترم مالي و اداري پژوهشگاه و آقايان رضا تاجيك‪ ،‬ﻋباس قليپور‪ ،‬سيﺪ صﺪراﷲ ميربابايي‪ ،‬مﺪيران و‬
‫كارشناسان محترم مالي و پشتيباني پژوهشگاه براي تﻼش در برگزاري موفق اين گردهمايي قﺪرداني ميكنم‪.‬‬
‫با توجه به برنامة فشردة پژوهشكﺪة باستانشناسي و برگزاري چنﺪ رويﺪاد مهم‪ ،‬از جمله برگزاري همايش باستانشناسي سﺪ كانيسيب‪ ،‬حوضة زاب‬
‫كوچك‪ ،‬شمال غرب ايران و برگزاري كارگاه آموزشي تعيين ﻋرصه و پيشنهاد حريم محوطههاي باستاني در بهمن ماه‪ ،‬تيم ﻋلمي و اجرايي پژوهشكﺪة‬
‫باستانشناسي براي بيش از يك ماه تا شبهنگام در پژوهشكﺪة باستانشناسي ميمانﺪ و مشغول آمادهسازي امور مربوط به همايش بود‪ .‬ضمن آرزوي‬
‫سﻼمتي و موفقيت براي همة همكاران ارجمنﺪ‪ ،‬شايسته است كه ضمن سپاسگزاري ويژه‪ ،‬قﺪردان همة آنها باشم‪.‬‬

‫با احترام‬
‫سجاد عليبيگي‬
‫دبير ﻋلمي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬
 ‫گردهماييهاي ساﻻنة باستانشناسي ايران‪ :‬در ميانة دور و نزديك‬

‫اميني‪١‬‬ ‫فرشيد مصدقي‬

‫چكيده‬
‫ل« هر پديدهاي مقاطع زماﻧي دستكم سهگاﻧهاي را براي بررسيهاي‬
‫از ﻧﻈر گاهشناسي »بررسي خاستگاه«‪» ،‬ارزيابي روﻧد« و »مشاهدة حا ِ‬
‫موضوعي‪ ،‬تحليلهاي ﻧﻈري و تفسيرهاي كاربردي پيش روي ما ميگذارد‪» .‬دورة شكلگيري يا آغازين« — بسته به ﻧوع پديده — محﻤل‬
‫ﻻ طيفي از محركها‪ ،‬اﻧگيزهها‪ ،‬گيرشها‪ ،‬خواستها‪ ،‬مناسبات‪ ،‬ابتكارها و هدفها را‬
‫گردآمدن مجﻤوعهاي از شرايط و مؤلفههايي است كه معﻤو ً‬
‫بهطور ضﻤني يا عيني در خود دارد‪» .‬دورة واسط يا مياﻧه« بنابه وجود يا تشخيص پيوستگيها يا گسستگيهاي مشهود — اما ﻧه كامﻼً متوالي‬
‫ي شواه ِد‬
‫يا تﻤاماً منقطع ﻧسبت به گذشته — و بروز و فهم تفاوتهاي كﻤّي و كيفيِ محسوس در زمينه و بستر پديدة مورد بررسي يا شناساي ِ‬
‫»فترت و وقفه« يا »ركود و فاصله« از پيش و پس خود متﻤايز ميشود‪» .‬تدوام و اﻧتقال« يا »ايستايي و توقف« از يكسو و »تازگي و‬
‫ي« ولو ﻧاپخته‪ ،‬ﻧوساﻧي يا ارتعاشي از سوي ديگر بارزههاي عﻤدة »دورة مياﻧه« هستند‪ .‬بنابراين‪» ،‬دورة مياﻧه« خاصيتي دوگاﻧه و مركب از‬
‫ﻧوآور ِ‬
‫»ثبات و تغيير« و درونمايههايي آميخته از »قدي ِم برگذشته«‪» ،‬جدي ِد محققﻧشده« و »وقوع موقت يا گذرا« را با گرايشهايي تُند و كُند يا‬
‫ي دو سوي خود براي ما ميﻧﻤاياﻧد و شايد حامل تﻤايلهايي دال بر »سكون و ماﻧدگي« يا‬
‫پُررﻧگ و كمرﻧگ بهسوي هريك از قطبهاي اصل ِ‬
‫تحركات »آهسته و مﻼيم« ﻧيز باشد‪» .‬دورة جديد يا حال« برهة ظهور قطعي و تثبيت حتﻤي تغييرات رخ داده و از قوه به فعلدرآمدن‬
‫دگرگوﻧيهايي است كه ريشه و منشا آﻧها غالب ًا در خود دورة جديد ﻧبوده است‪ .‬با چنين پيشپرداختي و با يادآوري مضﻤونها و تحليلهاي‬
‫موضوعي ﻧگارﻧده در طليعة دو كتاب مجﻤوعه مقالههاي »ﻧوزدهﻤين« و »بيستﻤين« گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‪ ،‬در اين مجال‬
‫ي )ﻧزديك( اين گردهﻤاييها‬
‫بخش سوم اين سلسله واكاويها را به دورهاي اختصاص ميدهيم كه در فاصلة مرحلة آغاز )دور( و صحنة فعل ِ‬
‫تشخيصپذير و مسئلهمحور بوده و واجد ظرفيتهاي بازﻧگراﻧه و حامل برايندهاي تأثيرگذار بر »تحول در بينش«‪» ،‬تغيير در روش« و »گذرِ‬
‫سزاواراﻧه از سياق معيوب و روية پُراﻧتقاد امروزي« به ساحتي معقول‪ ،‬قابلدفاع و البته موجه و افتخارآميز براي »پژوهشكدة باستانشناسي« و‬
‫»پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري« است‪.‬‬
‫واژگان كليدي‪ :‬مجﻤع ساﻻﻧة كاوشها و پژوهشها‪ ،‬گردهﻤاييهاي ساﻻﻧة باستانشناسي‪ ،‬دورة مياﻧه‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي‪.‬‬

‫مﻘدمﻪ‬
‫برگزاري شش »مجﻤع ساﻻﻧة كاوشها و پژوهشهاي باستانشناسي در ايران« در فاصلة سالهاي ‪ ١٣٥١‬تا ‪١٣٥٦‬خ و اﻧتشار تفكيكي و‬
‫تركيبي چهار مجﻤوعه از مقالههاي تحويلي به »مجﻤع«هاي يكم تا چهارم و توقف ﻧاخواستة چنين روﻧدي بهدليل رويدادهاي اجتﻤاعي ـ‬
‫سياسي اواخر دهة پنجاه سدة چهارده خورشيدي مبين دورهاي است كه مجﻤوعهاي از »مولفههاي شكلدهنده«‪» ،‬مسئلهيابيهاي محرك و‬
‫اﻧگيزهبخش«‪» ،‬چارچوبها يا روششناسيهاي پيشبرﻧده« و »هدفگذاريهاي كوتاه و بلندمدت« را در خود دارد )مصدقي اميني ‪ ١٤٠٢‬الف‪:‬‬
‫‪٢٤‬ـ ‪.(١٨‬‬
‫از طرف ديگر‪ ،‬وضع موجود يا جاري »گردهﻤاييهاي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران« يا جايگزين »مجﻤعهاي ساﻻﻧه«‪ ،‬صحنهاي را‬
‫پيش رو ميگذارد كه دروندادها و بروندادهايش ﻧه با مباﻧي فكري بنيانگذاران »مجﻤع«ها و ﻧه با »عزم و طريق« و »غايت و آرمان« آﻧها‬
‫ت« معقول از دستاوردهاي »پژوهشگاه ميراث فرهنگي« و‬
‫منطبق است و ﻧه اصوﻻً سازگار و زيبندة »ﻧام و جايگاه« و »اﻧتﻈار و چشمداش ِ‬
‫»پژوهشكدة باستانشناسي« است )مصدقي اميني ‪ ١٤٠٢‬الف‪ ٢٤ :‬و ‪٢٥‬؛ ‪ ١٤٠٢‬ب(‪.‬‬

‫‪f.mosadeghi@richt.ir‬‬ ‫‪ .١‬عضو هيئت علﻤي پژوهشكدة باستانشناسيِ پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري؛‬
 ‫‪ | ٢‬گزارشهاي بيستويكﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫ساحت اﻧتقادآميز فعلي‪ ،‬سرآغازي از سال ‪ ١٣٩٣‬مقارن با برگزاري »دوازدهﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران« به اين سو‬
‫دارد‪ ،‬يعني بازهاي ده ساله با ده گردهﻤايي برگزارشده از »دوازدهﻤين« تا »بيستويكﻤين« و مكتوبهايي به جاماﻧده‪ ٢‬كه بهرغم »قطع و‬
‫حجم« و »قُطر و برگِ« چشﻤگير‪ ،‬وجه بارزشان كوتاهي مطالب‪ ،‬گزيدهبودن مدارك‪ ،‬كليشهايبودن ساختار و كاستي و ضعف در اراية اسناد‬
‫تصويري و ترسيﻤي است‪.‬‬
‫هرچند‪ ،‬ابتداي اين دورة متأخر با برﻧامهريزي از سر مسئوليتپذيري و الگوپردازي بهمنﻈور راهگشايي و تبيين محورهايي براي توسعة‬
‫ديد و ﻧويد افزايش سطح كيفي مقالهها و اﻧتشار آراستة آﻧها‪ ،‬ﻧسبت به گردهﻤايي يازدهم‪ ،‬هﻤراه بود )روستايي ‪ ،٣(١٣٩٣‬ادامة اين راه بهدليل‬
‫تغييرات پيدرپي مديريتي‪ ،‬بيتوجهي به اصول و ﻧقشة راهِ پيشگفته و پيروي صوري و گزينشي از آن‪ ،‬چيرگي اﻧگيزههاي كﻤّي بر اهداف‬
‫ي رفعتكليفي گردهﻤاييها بهتدريج‬
‫كيفي و در ﻧتيجه غريزيشدن كنشها و تﻤركز مسئوليتها بر امور صرف اجرايي و در واقع اكتفا به برگزار ِ‬
‫به وضعيت معيوب و پُراﻧتقاد فعلي منتهي شد‪ .‬بهطوري كه اكنون ﻧهتنها با مينيماليسﻤي‪ ٤‬منحط يا كﻤينهگرايي بسيار ﻧازلي در ساخت و‬
‫پرداخت مهمترين سند ساﻻﻧة مكتوب باستانشناسي ايران روبروايم‪ ،‬بلكه مدافعاﻧي از اصحاب پژوهشكدة باستانشناسي را ﻧيز پيش روي خود‬
‫ميبينم كه با اطﻼق اصطﻼح »گزارش عﻤلكرد« به كتاب گردهﻤاييهاي ساﻻﻧه )!(‪ ،‬دافع ﻧقدها و در واقع رافع مسئوليتهاي تاريخي‪ ،‬علﻤي و‬
‫ملي در قبال تخصص‪ ،‬دستگاه و جامعهاي هستند كه ﻧبايد تاوان هزينه براي كارها و آثار ضعيف‪ ،‬معيوب و كمبازده و تأثير را بپردازد يا متحﻤل‬
‫شود‪.‬‬
‫اينهﻤه در حالي است كه براي فرافكني و برونرفت تصنعي از اين ورطة خودساختة ديرپا و ظاهر ًا راهحليابيِ بناچار‪ ،‬زمزمههاي‬
‫برگزاري هر دو سال يكبار گردهﻤاييهاي ساﻻﻧة امروز به گوش ميرسد تا ﻻبد بار سنگيني كه اكنون در طي يكسال كاري بهزحﻤت بسيار و‬
‫ن دستاﻧدركار و مسئوﻻن دلسوز برداشته ميشود — بهرغم هﻤة آسيبشناسيهاي علﻤيِ موجود و ﻧيازمنديهاي مادي‬
‫با ازخودگذشتگي كسا ِ‬

‫‪ .٢‬تعداد كتابهاي در گردهﻤايي يادشده )دوازدهم تا بيستويكم(‪ ١٢ ،‬جلد است‪ ،‬چراكه ﻧوبتهاي شاﻧزدهم و هفدهم هركدام در دو مجلد و بقيه در يك جلد تدوين و‬
‫منتشر شدهاﻧد‪.‬‬
‫‪ .٣‬كوروش روستايي‪ ،‬ويراستارِ مقالههاي دوازدهﻤين گردهمآيي ساﻻﻧهي باستانشناسي ايران در ﻧوشتاري راهبردگراياﻧه در ابتداي كتاب گردهﻤايي دوازدهم به توضيح‬
‫واقعيتها و لزوم توجه به حقيقتهايي ميپردازد )روستايي ‪ (١٣٩٣‬كه بنابر آﻧها وضعيت ﻧزولي محتواي كتاب گردهﻤاييهاي ساﻻﻧه را ميتوان تغيير داد و به بهينهسازي‪-‬‬
‫هاي ﻧسبي دست يافت‪ .‬محورهاي مدﻧﻈر او به اختصار چنين است‪:‬‬
‫‪ .١‬استناد به پيشينة افتخارآميز گردهﻤاييهاي ساﻻﻧه )دورة اول در تقسيمبندي اين مقال يا مجﻤعهاي ششگاﻧة پيش از اﻧقﻼب اسﻼمي(‪،‬‬
‫‪ .٢‬يادآوري پيشدرآمد غيرمستقيم »مجﻤع«ها در قالب برگزاري »كنگرة بينالﻤللي هنر و باستانشناسي ايران«‪،‬‬
‫‪ .٣‬اذعان به گسستگي و بيﻧﻈﻤي »مجﻤع«ها پس از وقوع اﻧقﻼب اسﻼمي و از سال ‪ ١٣٧٣‬تا ‪) ١٣٩١‬گردهﻤاييهاي هفتم تا يازدهم(‪،‬‬
‫‪ .٤‬ترسيم واقعبيناﻧه اوضاع جاري در زمان گردهﻤايي دوازدهم‪،‬‬
‫‪ .٥‬هدفگذاريهاي اميدواركننده و مكﻤل )با برگزاري اﻧواع هﻤايشهاي موضوعي( در ساية ثبات مديريتي ـ كارشناسي‪،‬‬
‫‪ .٦‬اراية راهكار مستدل و ﻧوآوراﻧه براي برونرفت از رويكردِ چكيدهﻧويسي و ظرفيت ﻧازل و كمتأثيرش )هﻤچون گردهﻤايي يازدهم( با‬
‫تﻤسك به ﻧگارش و تدوين »مقالههاي كوتاه« بهدﻻيلي چون‪:‬‬
‫الف‪» .‬ارائة آگاهيهاي بيشتر از چكيدهمقاله«‪،‬‬
‫ب‪» .‬قابليت ارجاع علﻤي به مقالههاي كوتاه«‪،‬‬
‫پ‪» .‬زوديابشدن اطﻼعات كلي از پژوهشهاي ميداﻧي كه معﻤوﻻً اﻧتشار گزارش يا ﻧتايجشان سالها بهطول ميكشد«‪.‬‬
‫‪ .٧‬تهية »شيوهﻧامه« براي ابتكار جديد‪،‬‬
‫‪ .٨‬اشاره به بيتوجهيها و بياﻧﻈباطيهاي ﻧگارشي و تدوينيِ متعدد ﻧويسندگان به آﻧچه از آﻧان خواستهشده‪،‬‬
‫‪ .٩‬پذيرش مشكﻼت آمادهسازي كتاب گردهﻤايي دوازدهم و‬
‫‪ .١٠‬تأكيد بر توفيق ﻧسبي و اميد به ارتقاي كيفي هرچه بيشتر در سالهاي آينده‪.‬‬
‫با هﻤة اين زمينهها و پيشبينيهاي چارهساز در آن مقطع زماﻧي‪ ،‬سير بعدي گردهﻤاييها و محصول چاپي آﻧها ﻧشان داد كه بهجز افزايش شﻤار مقالهها و در واقع بازتاب‬
‫فراواﻧي پژوهشهاي ميداﻧي در يك سال كاري ‪ -‬آنهم‪ ،‬ﻧه هدفﻤند‪ ،‬مسئلهمحور يا ﻧﻈريهمبنا كه »اجرايي و مديريتي« و »استعﻼمي« يا به اصطﻼح معيوب » ﻧجات‪-‬‬
‫بخشي« ‪ -‬و تحويل عﻤوماً توصيفي و چهبسا تكراري برخي مطالب و حتي مدارك )درصورت ادامهداربودن يا چندفصليبودن يك پژوهش ميداﻧي( مواجهايم و از دست‪-‬‬
‫مايههاي اطﻼعاتي شاخص‪ ،‬راهبردگراياﻧه و هﻤواره مرجع براي »اثر« و »ﻧاشر« خبري ﻧيست تا چه رسد به امكان عرضة مقايسهاي و برابري با اﻧتشارات ساير ﻧهادهاي‬
‫پژوهشگاهي‪.‬‬
‫‪ .Minimalism .٤‬كﻤينهگرايي‪ ،‬خﻼصهﻧﻤايي‪ ،‬حذف زوائد و حفظ معناها و ارزشهاي اصلي‪ .‬مكتبي در هنرهاي تجسﻤي‪ ،‬موسيقي‪ ،‬ادبيات و ساير گوﻧههاي هنري و امروزه‬
‫غالبِ عرصههاي ﻧﻈري و َعﻤَلي زﻧدگي اﻧساﻧي كه درونمايهاش بر سادگي‪ ،‬دوري از پيچيدگيهاي تخصصي يا فلسفي يا شبه آﻧهاست‪ .‬با اينهﻤه‪ ،‬بهﻧﻈر ميرسد از ميني‪-‬‬
‫ماليسم و دال و مدلولهاي آن به ظرفيتهاي مفهومي‪ ،‬ساختاري و راهبردي گرهگشايي براي برداشتهاي ﻧﻈري‪ ،‬پردازشهاي َعﻤَلي و كاربريهاي فراتر از آﻧچه گفتيم‪،‬‬
‫در حوزههاي تخصصي ـ ترويجي و از جﻤله تدوين و ﻧشر مجﻤوعه مقالههاي گردهﻤاييهاي ساﻻﻧه‪ ،‬ميتوان دست يافت‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٣‬‬

‫و معنوي روزافزون در ابعاد كﻤّي و كيفي — با توقف بازدهيهاي هرساله‪ ،‬بهيكباره پس از دوسال بردارﻧد )!؟( و حدﻧصابي تاريخي برجاي‬
‫گزارﻧد )!؟(‪ .‬غافل از اينكه با اين كار ﻧهتنها ميخي ديگر بر تابوت روشﻤندي و سياستگذاريهاي اساسي »مجﻤعهاي ساﻻﻧه« )باقرزاده ‪:١٣٥٣‬‬
‫چ؛ ‪ :١٣٥٤‬ج؛ ‪ :١٣٥٥‬ب( و بايستگيهاي مُبرم گردهﻤاييهاي امروز كوبيده ميشود‪ ،‬بلكه آﻧچه هﻤچنان قرباﻧيشده و سترون باقي ميماﻧد‬
‫ن‬
‫ل »دريافت مقالة كامل« از پژوهشگران و قاعدة »بازتاب كيفي مطالب و اسناد«ي است كه براي تدارك ميداﻧي آﻧها — عﻼوهبر زما ِ‬
‫اص ِ‬
‫تكرارﻧاپذير — سرمايههاي اﻧساﻧي‪ ،‬مادي و معنوي كﻼﻧي هزينهشده‪ ،‬اما با اكتفاي گرداﻧندگانِ گردهﻤاييهاي ساﻻﻧه به رويكردي مينيمال‬
‫— آنهم در سطحي ضعيف و پُرايراد — بهجاي منبعي اصيل‪ ،‬پايه و هﻤواره مرجع‪ ،‬صرفاً مجﻤوعهاي خبرﻧامهاي بهجا ميماﻧد و بولتني قطور‬
‫و حجيم در كتابخاﻧه جاي ميگيرد‪.‬‬
‫بنابه آﻧچه دربارة ويژگيهاي دو مرحلة پيشين و پسين گردهﻤاييهاي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران بازگفتيم‪ ،‬بايد از برهة بينابيني ياد‬
‫كنيم كه در مقايسه با دورة آغاز )ششساله از ‪ ١٣٥١‬تا ‪١٣٥٦‬؛ با شش »مجﻤع ساﻻﻧه«( و دورة حاضر )دهساله از ‪ ١٣٩٣‬تا ‪١٤٠٢‬؛ با ده‬
‫»گردهﻤايي ساﻻﻧه«( مدت زماﻧي ‪ ٣٥‬ساله را در فاصلة ‪ ١٣٥٧‬تا ‪ ١٣٩٢‬با برگزاري ﻧاپيوستة پنج گردهﻤايي و ﻧشر متفاوت آثار مربوط شامل‬
‫ميشود‪ .‬اين پارة بلندمدت از سير زماﻧي گردهﻤاييهاي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران را با ويژگيهايي چون‪:‬‬
‫‪ .١‬چندگاﻧگيهاي مشهود به لحاظ زمان و جايگاه برگزاري‪،‬‬
‫‪ .٢‬ﻧاهﻤساﻧيهاي آشكار در شكلِ تدوين و اﻧتشار محتواي مجﻤوعه مقالهها‪،‬‬
‫‪ .٣‬ﻧبود يكپارچگي در اسلوب و پردازش كتاب گردهﻤاييها‪،‬‬
‫‪ .٤‬اﻧتشار صرف كتابچة چكيدهمقالههاي گردهﻤاييهاي هشتم و يازدهم و‬
‫‪ .٥‬عدم اﻧتشار مجﻤوعه مقالههاي گردهﻤايي دهم تاكنون‪،‬‬
‫ت بازة بلند زماﻧي خود و به استناد وجود تباينهاي ﻧﻈري و عَﻤَلي روشن با دورههاي پيش و پس‪ ،‬يا اصوﻻً ﻧبود اﻧگارههاي پيشران يا‬
‫در كلي ِ‬
‫ف طرحوارهها يا چارچوبها و ﻧداشتن تأثير پايدار‪ ،‬مقطعيبودن و راهبرديﻧبودن درازمدت خطمشيها‪،‬‬
‫الگوهاي اقدام طي دورة ‪ ٣٥‬ساله‪ ،‬ضع ِ‬
‫ﻧوسان هاي كﻤّي و كيفي در محصول خروجي‪ ،‬فقدان دستاورد ماﻧدگار يا ﻧاكامي در تدارك و عرضة ﻧتيجة ﻧهايي )كتاب گردهﻤايي( ميتوان‬
‫موضوع بررسي و ﻧقد در واحدي ﻧسبت ًا يكپارچه ذيل عنوان »دورة مياﻧه« قرار داد‪.‬‬

‫بينش و روش‬
‫ب »گردهﻤاييهاي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران« از ﻧﻈر »خاستگاه و مراحل سرآغاز«‪» ،‬ايست‪-‬‬
‫سير برگزاري و ﻧﻤود تاريخمند دستاورهاي مكتو ِ‬
‫ها و وقفههاي بهﻧاچار« و »هست و ﻧيستهاي موجود« به دورهها يا برهههايي تقسيمپذير است و بنابه هﻤين تشخيص با گزينش اسناد و‬
‫شواهد و تعيين حدود موضوعها و مدارك‪ ،‬طبقهبندي يافتهها و توضيح تفكيكي آﻧها و سپس تفسير موردي يا تركيبي دادهها مﻤكن خواهد بود‪.‬‬
‫با گذشت ﻧيمسده از برگزاري »ﻧخستين مجﻤع ساﻻﻧة كاوشها و پژوهشهاي باستانشناسي در ايران« در آبانماه ‪ ١٣٥١‬و ﻧﻈربه گذر‬
‫تناوبي و روﻧد تطوري اين پديده از مراحل گوﻧاگون زماﻧي‪ ،‬شرايط متفاوت اجتﻤاعي ـ سياسي و البته عبور جبري آن از ميان الگوهاي بينشي و‬
‫اداراكي قبضوبسطپذير متوليان ﻧاهﻤگوﻧش تاكنون‪ ،‬بهﻧﻈر ميرسد تقسيمبندي زماﻧي »ششساله براي دورة شكلگيري و اﻧسجام«‪ ،‬بازة‬
‫»سيوپنجساله براي عبور از ﻧوسانهاي كوتاه و بلند موسﻤي و اجرايي« و مدت »دهساله براي سابقه و قدمت وضع اﻧتقادآميز موجود« ديدگاه‬
‫واقعبيناﻧهاي را از آﻧچه رخ داده و زمينهها و اﻧگيزههايي را منﻈر بازﻧگريها و تحليلهاي چندسويه در پيش گذارد‪.‬‬
‫اين مقال با موضوع محوري سيوپنج سالِ بين دو برهة پيش و پس خود كه آن را »دورة مياﻧة گردهﻤاييهاي ساﻻﻧة باستانشناسي‬
‫ايران« ميخواﻧيم و بر پاية چهار بارزة مغفولماﻧدة استنادي ـ اطﻼعاتي در بررسيهاي بازﻧگراﻧه و تحليلهاي تفسيرمحور به گزينش مدارك‪،‬‬
‫شرح رويدادها و ﻧقد دستاوردهاي پنج گردهﻤايي »دورة مياﻧه« )ﻧوبتهاي هفتم تا يازدهم( پرداخته است‪ .‬چهار شاخصه يا مستند برگزيده در‬
‫اينجا عبارت است از‪:‬‬
‫‪ .١‬مضﻤونهاي مشهود بر جلد آثار منتشرشده طي »دورة مياﻧه«‪،‬‬
‫‪ .٢‬شناسنامة رسﻤي يا كتابخاﻧهاي آثار منتشرشده و صفحههاي هويتي هر دوره از گردهﻤاييهاي »دورة مياﻧه«‪،‬‬
‫‪ .٣‬فهرستهاي مطالب مندرج در ابتدا يا اﻧتهاي كتابهاي »دورة مياﻧه« و‬
‫ن »مقدمه« را گاه با برخي ﻧسبتهاي اداري ﻧاظر بر صاحب گفتار‬
‫‪ .٤‬ديباچههاي هركدام از آثار چاپشده كه معﻤوﻻً عنوا ِ‬
‫با خود دارﻧد‪.‬‬
 ‫‪ | ٤‬گزارشهاي بيستويكﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫در كنار اينهﻤه‪ ،‬شاهد آﻧچه از برخي منابع مرتبط با »گزارش و يادكرد«‪» ،‬بازﻧگري و ﻧقد« يا »سنجش و مقايسه« در مورد هريك از‬
‫گردهﻤاييهاي دورة مياﻧه ميتوان گرد آورد‪ ،‬ﻧيز هستيم‪ .‬فقدان بزرگ در اين ميان ﻧبود ﻧتيجه و اثري مدون و چاپشده از مجﻤوعه مقالههاي‬
‫»دهﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧه« است كه با اينحال اخبار‪ ،‬اطﻼعات و تفسير ﻻزم از موضوع مورد بحث را بنابه مشاهدهها آوردهايم‪.‬‬

‫دورة ميانة گردهماييهاي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫ن »تدارك و ترتيب«‪،‬‬
‫متوليان‪ ،‬دستاﻧدركاران و حاضران »ششﻤين مجﻤع ساﻻﻧة كاوشها و پژوهشهاي باستاﻧشناسي در ايران« چه در زما ِ‬
‫ت »اختتام و فرجام« هيچگاه تصور ﻧﻤيكردﻧد كه ﻧشست بعدي چنين گردهمآمدﻧي را با ﻧامي متفاوت‬
‫چه به گا ِه »برگزاري و اجرا« و چه به وق ِ‬
‫و در زماﻧي بس بعيد با فاصلهاي ‪ ١٧‬ساله در فضاي اجتﻤاعي ـ سياسي كامﻼً تغييريافتهاي برگزار كنند‪ .‬اما‪ ،‬چنين واقعيتي رخ داد و ﻧخستين‬
‫درس ﻧزديك و هﻤيشگي آن به مجريان اين بود كه برﻧامهريزيها و راهبردهاي خود را چنان كنند كه اﻧتشار مجﻤوعه مقالههاي دريافتي از‬
‫ي يا دستكم با كم‪-‬‬
‫پژوهشگران — مهمترين اثر بهجاماﻧده از »مجﻤع« يا جايگزينهاي وفادار به آن )گردهﻤاييها( — همزمان با برگزار ِ‬
‫ترين وقفه يا درﻧگي‪ ،‬ﻧسبت به برپايي مجﻤع‪ ،‬بهاﻧجام برسد‪ .‬اما‪ ،‬مباحثي چون »ﻧوع برگزاريها«ي بعدي — ولو با ﻧام تغييريافتة »مجﻤع« به‬
‫»گردهﻤايي« — از لحاظ‬
‫‪ .١‬ﻧاپيوستگيهاي ساﻻﻧه و بيثباتي در مكان برپايي‪،‬‬
‫‪ .٢‬دگرگوﻧيهاي متناوب در پردازش و ﻧشر مقالهها‪،‬‬
‫‪ .٣‬گزارشيشدن صرف ﻧوشتارها‪،‬‬
‫ﻻ روايي از مجﻤعها و اقتباسهاي گزينشي از اصول و معيارهاي گذشته‪،‬‬
‫‪ .٤‬يادكردهاي معﻤو ً‬
‫‪ .٥‬در كنار يكسوﻧگريهاي بدعتآميز به شكل و محتواي مجﻤعها ‪ /‬گردهﻤاييها تا پايان گردهمآيي يازدهم در سال ‪،١٣٩١‬‬
‫‪ .٦‬بهاﻧضﻤام آﻧچه فهرستوار در اﻧتهاي بخش مقدمه آورديم‪،‬‬
‫به شناسايي و تبيين مرحلهبنديشدة برههاي مياﻧجامد كه در مقايسه با اﻧسجام و پيوستگي »دورة شكلگيري و آغازين« )مجﻤعهاي پيش از‬
‫اﻧقﻼب اسﻼمي( و »دورة جديد يا متأخرِ« )گردهﻤاييهاي ساﻻﻧة مبتني بر اﻧتشار مقالههاي كوتاه(‪ ،‬بهدليل ماهيت بينابين‪» ،‬دورة مياﻧه« مي‪-‬‬
‫خواﻧيﻤش‪ .‬اين دوره از سال ‪ ١٣٥٧‬تا ‪ ١٣٩٢‬بازهاي ‪ ٣٥‬ساله را با ‪ ٥‬گردهﻤايي در مقاطع زماﻧي غالباً ﻧامنﻈم دربر ميگيرد‪ .‬هريك از اين‬
‫برگزاريها بهطور خاص و مجﻤوع آﻧها بهطور عام برداشتهايي را براي تبيين دورة مياﻧه و ويژگيهاي آن دربر دارﻧد‪.‬‬

‫شوش‪ :‬نخستين گردهمايي باستانشناسي ايران بعد از انﻘﻼب اسﻼمي‪١٣٧٣ ،‬؛‬

‫هفتمين نوبت در توالي تاريخي‬
‫با فروكشكردن تﻼطمهاي سالهاي آغازين اﻧقﻼب اسﻼمي و بهويژه درپي فاصلهاي پنجساله از پايان جنگ تحﻤيلي‪ ،‬ﻧخستين گردهﻤايي‬
‫باستانشناسي ايران )در پ ِ‬
‫س اﻧقﻼب اسﻼمي( — بدون قيد زماﻧي ﻧاظر بر ساﻻﻧهبودن يا اشاره و تأكيدي بر گاهاﻧهبودن — در شهر شوش در‬
‫استان خوزستان طي روزهاي ‪ ٢٥‬تا ‪ ٢٨‬فروردينماه ‪ ١٣٧٣‬برگزار شد‪ .‬هرچند اين گردهﻤايي پسوﻧد »ﻧخستين« را بهدليل زمامة اجتﻤاعي ‪-‬‬
‫سياسي دگرگونشده بر خود داشت‪ ،‬مجريان برگزاري »گردهﻤايي« و در صدر آﻧها شادروان سيد محﻤود موسوي بهطور ضﻤني و باتوجه به‬
‫مضﻤون مقالههاي دريافتي و ﻧوع تدوين و اﻧتشار آﻧها بر اراده و ﻧﻈر خود دربارة پيگيري مجﻤعهاي ششگاﻧة پيش از »اﻧقﻼب« و الگوبرداري‬
‫از آن براي ادامة راه خود )باوجود عدم رعايت ترتيب شﻤارشي يكپارچه ميان »مجﻤعهاي پيشين« و »گردهﻤاييهاي پسين«( و ﻧيز اميد به‬
‫برگزاري بهينه و پُربار دومين گردهﻤايي اذعان داشتند )موسوي ‪ ١٠ :١٣٧٦‬و ‪ .(١٢‬اين خواستة مبتني بر كهنالگوي مجﻤعها در بياﻧية پاياﻧي‬
‫»ﻧخستين گردهﻤايي« )بندهاي ‪ ٢‬و ‪ (١٦‬ﻧيز بازتابي روشن دارد )ميراث فرهنگي ‪.(١٨ :١٣٧٣‬‬
‫از جﻤله ويژگيهاي بارز »ﻧخستين گردهﻤايي باستانشناسي ايران پس از اﻧقﻼب اسﻼمي« )و در واقع گردهﻤايي »هفتم« در توالي‪-‬‬
‫شناسي اين ﻧشست تخصصي( در حوزة گردآوري مجﻤوعه مقالهها و اﻧتشار آﻧها بايد به موارد ذيل اشاره كرد‪:‬‬
‫‪ .١‬تنوع موضوعي مقالهها اعم از دستاوردهاي ميداﻧي‪ ،‬مباحث ﻧﻈري و توجه به علوم ميانرشتهاي )موسوي ‪ ٥ :١٣٧٦‬و ‪ (٦‬كه‬
‫از اين لحاظ ﻧيز بايد آن را در اﻧطباق كُلي با روش و محتواي مجﻤعهاي پيش از خود داﻧست‪.‬‬
‫‪ .٢‬اﻧتشار ‪ ٢٤‬مقالة كامل تحويلي از ‪ ٣٨‬سخنراﻧي ايرادشده در »گردهﻤايي« )موسوي ‪ ٦ ،٥ :١٣٧٦‬و ‪،(٩‬‬
‫‪ .٣‬دريافت مقالههايي از پژوهشگران ايراﻧي مقيم داخل و خارج از كشور )غيرحاضر در گردهﻤايي( و اﻧتخاب ‪ ١٤‬مورد از آﻧها‬
‫براي اﻧتشار در جلد دوم يادﻧامة گردهﻤايي شوش كه ظاهر ًآ تاكنون بهچاپ ﻧرسيده است )موسوي ‪ ٩ :١٣٧٦‬و ‪.(١٠‬‬
‫گزارشهاي بيستويكﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٥‬‬

‫‪ .٤‬تأخير سه ساله در اﻧتشار مجﻤوعه مقالههاي »گردهﻤايي« )برگزاري‪ ،١٣٧٣ :‬اﻧتشار ‪ (١٣٧٦‬بهرغم پيگيريهاي ﻧويسندگان از‬
‫يكسو و تﻼش ويراستار )و درواقع دبير علﻤي گردهﻤايي(‪ ،‬سيدمحﻤود موسوي )‪.(١٠ :١٣٧٦‬‬
‫‪ .٥‬اﻧتشار ويژهﻧامهاي بر محور »ﻧخستين گردهﻤايي باستانشناسي ايران پس از اﻧقﻼب اسﻼمي« در قالب شﻤارة دوازدهم‬
‫ﻧشرية ميراث فرهنگي در آذرماه ‪) ١٣٧٣‬هفتماه پس از برگزاري »گردهﻤايي«( با اطﻼعاتي جامع از افتتاحيه‪ ،‬گزارش دبير علﻤي‪ ،‬بياﻧية‬
‫ب »گردهﻤايي« و ﻧوشتارهاي گفتگومحور و مقالههايي دربارة باستانشناسي ايران‬
‫پاياﻧي‪ ،‬چكيدة سخنراﻧيها‪ ،‬ﻧﻤاي تﻤامصفحة ديواركو ِ‬
‫)ميراث فرهنگي ‪.(١٣٧٣‬‬
‫اما كاستي مشهود در مقايسه با گذشته را بايد در ﻧبود مقالههاي پژوهشگران خارجي و از اينرو كاهش تنوع و ﻧزول آمار كﻤّي پژوهشهاي‬
‫ﻧﻈري و ميداﻧي داﻧست‪ .‬از ميان هﻤة شواهد قابل بررسي و تفسير از رهگذر برگزاري »ﻧخستين گردهﻤايي« و اﻧتشار »ويژهﻧامه« و »يادﻧامة«‬
‫آن بايد به دو ﻧكتة مرتبط و تأثيرگذار بر گردهﻤاييهاي بعدي و متفاوت با مجﻤعهاي پيشين اشاره كرد‪ .‬ﻧكتة ﻧخست‪ ،‬تقسيمبندي صريح و‬
‫طبقهبنديشدة حوزههاي »علﻤي«‪» ،‬اجرايي« و »دبيرخاﻧهاي« گردهﻤايي ذيل سه عنوان »كﻤيتة علﻤي«‪» ،‬كﻤيتة اجرايي« و »دبيرخاﻧة‬
‫گردهﻤايي« است كه طبع ًا تعيين دبيراﻧي را براي دو واحد اول و مسئولي را براي واحد سوم و گزينش اعضا و كنشگراﻧي را در ذيل هركدامشان‬
‫به دﻧبال داشت‪ ٥.‬چنين تفكيك و فهرستبندي مشخصي را دستكم در ﻧﻤود مكتوب سه كتاب منتشرشده از گزارشهاي مجﻤعهاي دوم‪ ،‬سوم‬
‫سوم و چهارم ﻧﻤيبينيم و در عوض شاهد توضيح و اشارة باقرزاده به »دبيرخاﻧة مجﻤع« و برخي كسان دستاﻧدركارِ تنﻈيم‪ ،‬چاپ و آمادهسازي‬
‫مجﻤوعه مقالهها )منطبق با دبيرخاﻧة گردهﻤايي در سال ‪ (١٣٧٣‬هستيم )باقرزاده ‪» :١٣٥٣‬خ« و »ر«؛ ‪» :١٣٥٤‬ج«؛ ‪» :١٣٥٥‬ب ]ب ‪.(«[١‬‬
‫بنابراين و به استناد مقايسة ﻧوشتههاي ديباچهاي بر سه كتاب گزارشهاي »مجﻤعهاي پيش از اﻧقﻼب اسﻼمي« و اسناد موجود از‬
‫»ﻧخستين گردهﻤايي باستانشناسي ايران پس از اﻧقﻼب اسﻼمي« ميتوان دستكم متوجه تفاوت در ﻧگرشهاي گرداﻧندگي‪ ،‬تقويت‬
‫سارختارمنديهاي مديريتي‪ ،‬اهﻤيتدهي به ﻧقش و كاركرد كﻤيتههاي علﻤي و اجرايي با ﻧﻤودِ ﻧام مسئوﻻن و اعضاي هركدام و طبع ًا‬
‫ن ﻧوپديد با ﻧوسانهاي شكلي‪ ،‬گزارهاي‪،‬‬
‫مسئوليتشناسي در راهبردها و پيشامدها و پاسخگويي به مسائل و اﻧتﻈارها شد‪ .‬اين الگوسازي مدو ِ‬
‫آماري و مأموريتي سرمشق گردهﻤاييها بعدي شد كه تا به امروز ادامه دارد‪.‬‬
‫ي« ﻧخستين گردهﻤايي )يا هفتﻤين آن( كه با استناد به مؤلفههاي زماﻧي و مكاﻧي‪ ،‬سير كُلي‬
‫ﻧكتة دوم‪ ،‬تهيه و اﻧتشار »بياﻧية پاياﻧ ِ‬
‫ﻧشستها و زمينههاي موضوعي پژوهشها به جﻤعبندي آراء كارشناسي و تبيين راهبردهاي پيشنهادي در حوزههاي علﻤي‪ ،‬آموزشي‪ ،‬اجرايي‪،‬‬
‫حرفهاي‪ ،‬مديريتي و تعيين الويتهاي كاري و برﻧامهاي آتي باستانشناسي ايران پرداخته است )برﻧامة گردهﻤايي ‪١٠ :١٣٧٣‬؛ ميراث فرهنگي‬
‫‪ ١٧ :١٣٧٦‬و ‪ .(١٨‬با اينكه ويژگي يادشده در متن گزارشهاي منتشرشدة مجﻤعهاي دوم‪ ،‬سوم و چهارم ديده ﻧﻤيشود‪ ،‬در سير بعدي‬
‫گردهﻤاييها ﻧيز ﻧﻤود چاپي چنداﻧي از آن را ﻧﻤيبينيم‪ .‬با اينهﻤه‪ ،‬باتوجه به سابقة موجود‪ ،‬چارچوب و ظرفيت ساختاري »بياﻧية پاياﻧي« و‬
‫محتواي چهبسا مرجع و تأثيرگذار آن ميتوان — فارغ از ﻧگاه كليشهاي — در بهرهبرداريهاي امروزي به محﻤلهاي استنادي و الهامبخش‬
‫آن براي برﻧامهريزيها و تصﻤيمگيريهاي راهبردي اﻧديشيد‪.‬‬
‫اهﻤيت »ﻧخستين گردهﻤايي باستانشناسي ايران پس از اﻧقﻼب اسﻼمي در شوش« يا هفتﻤين ﻧوبت آن در تواليشناسيهاي كُلي اين‬
‫پديده از دايرة زمان و مكان برگزاري و از دستگاه و محفل ميراث فرهنگي و باستانشناسي فراتر رفت و ديدگاههايي را از باب قدرداﻧي‪ ،‬ﻧقد و‬
‫ب علي‬
‫پيشنهاد براﻧگيخت‪ .‬يكي از ﻧﻤوﻧههاي دلسوزاﻧه و موضوعمحور چنين واكنشهايي ﻧوشتار صريح‪ ،‬چندوجهي و مشوقاﻧة شادروان احﻤد ح ّ‬
‫موجاﻧي )‪ ،(١٣٧٣‬ويراستار مجلة باستانشناسي و تاريخ‪ ،‬باعنوان يادماﻧي و با مسﻤاي »شوق در شوش و اﻧتﻈارات« است‪ .‬بهﻧﻈر ميرسد براي‬
‫بهينهسازيهاي ساختاري و كيفي‪ ،‬دو متغير »شوق و اﻧتﻈار« بهترتيب ﻧياز هﻤيشگي برگزاركنندگان گردهﻤاييهاي ساﻻﻧه و توقع موجه‬
‫مخاطبان آن بايد باشد‪.‬‬

‫دومين گردهمايي باستانشناسي ايران )در پي انﻘﻼب اسﻼمي(‪١٣٧٦ ،‬؛‬

‫هشتمين نوبت در ترتيب كُلي‬
‫برخﻼف ﻧويد دادهشده در بند ‪ ١٦‬بياﻧية گردهﻤايي شوش مبني بر برگزاري ﻧشست ساﻻﻧة بعدي در بهار سال ‪ ١٣٧٤‬در استان هﻤدان‪ ،‬دومين‬
‫گردهﻤايي باستانشناسي ايران — بدون قيد زماﻧي »ساﻻﻧه« در عنوان گردهﻤايي و ﻧيز در ﻧام اثر بهجاماﻧده و در متن يادداشت »دبير« آن‬

‫‪ .٥‬اين ويژگي مستند در »ﻧخستين گردهﻤايي پس از اﻧقﻼب اسﻼمي« )گردهﻤايي هفتم( در صفحة اول »برﻧامة گردهﻤايي« و ﻧيز در صفحة داخل جلد ويژهﻧامة آن ﻧﻤودي‬
‫مشهود دارد )ميراث فرهنگي ‪١٣٧٣‬؛ برﻧامة گردهﻤايي ‪.(١٣٧٣‬‬
 ‫‪ | ٦‬گزارشهاي بيستويكﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫— )ﻧوبت هشتم در سلسله گردهﻤاييهاي ساﻻﻧه( سه سال بعد از گردهﻤايي شوش طي روزهاي ‪ ٢٧‬تا ‪ ٣٠‬آبانماه ‪ ١٣٧٦‬در تهران برگزار شد‬
‫)ملكزاده ‪١٣٧٦‬؛ ﻧوروززادة چگيني ‪ .(١٣٧٦‬برگزاركنندگان با دريافت بيش از ‪ ١٠٠‬خﻼصهمقاله و بيش از ‪ ١/٤‬اصل آﻧها مواجه شدﻧد‪ .‬اما‪ ،‬بهدليل‬
‫زمان محدود‪ ،‬امكان چاپ مجﻤوعة مقالههاي كامل را ﻧيافتند و به اﻧتشار ‪ ٩٥‬خﻼصة مقاله در كتابچهاي ‪ ٢١٦‬صفحهاي اكتفا كردﻧد )ﻧوروززادة‬
‫چگيني ‪ ٥ :١٣٧٦‬تا ‪ ٨‬و‪ .(١٠‬محتواي خﻼصههاي دريافتي تركيبي متنوع از پژوهشهاي عﻤدتاً ميداﻧي در كنار رويكردهاي ﻧﻈري و كتابخاﻧه‪-‬‬
‫اي بود‪ .‬با اينهﻤه‪ ،‬تاكنون جز كتابچة يادشده‪ ،‬سند مكتوب مفصلي از هشتﻤين گردهﻤايي باستانشناسي ايران منتشر ﻧشده است‪.‬‬
‫ﻧكتة ﻧاظر بر برگزاري گردهﻤايي دوم )‪/‬هشتم(‪ ،‬از ديد تحليلهاي ما دربارة سير ساختار و فرايند برﻧامهريزي گردهﻤاييهاي ساﻻﻧه‪،‬‬
‫درج ﻧام و مأموريت ستادي دستاﻧدركاران ذيل دو عنوان كُلي »اعضاي هيئت علﻤي« و »اعضاي هيئت اجرايي« گردهﻤايي است )ملكزاده‬
‫‪ .(١٢ :١٣٧٦‬ظاهراً در اين ﻧوبت‪ ،‬از برﻧامِ »كﻤيته«ها و »دبيرخاﻧه« بهطور متﻤايز خبري ﻧيست و اسامي و مسئوليتهاي امور علﻤي و اجرايي با‬
‫عنوانبندي پيشگفته‪ ،‬تعيين و بازتاب يافته است‪ .‬در اين ميان فقط در گروه »اعضاي هيئت اجرايي« عﻼوهبر ﻧام اعضا‪ ،‬شاهد زيرشاخههاي‬
‫مأموريتي آﻧها در مقابل ﻧام هر فرد يا گرو ِه دو ﻧفره هستيم‪ ٦.‬اين مأموريتها و در واقع اجزاي تشكيﻼتي »هيئت اجرايي« عبارت است از‪ :‬مدير‬
‫اجرايي‪ ،‬مسئوﻻن آگاهيﻧامه‪ ،‬ﻧﻤايشگاه‪ ،‬دبيرخاﻧه‪ ،‬اﻧتشارات‪ ،‬هﻤاهنگي‪ ،‬امور دفتري و ماشينﻧويسي‪ ،‬امور اداري‪ ،‬تكثير‪ ،‬امور ياراﻧهاي‪ ،‬امور مالي‬
‫و تداركات‪ ،‬ﻧقليه‪ ،‬مرمت )اشياء ﻧﻤايشگاهي(‪ ،‬ﻧور و صدا‪ ،‬خدمات‪ ،‬ﻧگهباﻧي و عكاس‪ .‬چنين ﻧﻤودار جزييﻧگراﻧهاي كه براي ﻧخستينبار در اثري‬
‫از گردهﻤاييهاي ساﻻﻧه به چاپ رسيده است‪ ،‬ضﻤن يادكرد كامل ﻧام كسانِ دستاﻧدركار )هﻤچون گردهﻤايي پيشين(‪ ،‬از مراتب و مسئوليت‪-‬‬
‫هايي درونساختاري هيئت اجرايي پردهبرداشته و ما را با رويكردهاي مديريتي‪ ،‬بايستگيهاي اجرايي و بخشي از راهبردهاي برگزاركنندگان در‬
‫حوزة ﻧيروهاي اﻧساﻧي و وظايف سازماﻧيِ گردهﻤايي آشنا ميكند‪.‬‬

‫نهمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران ‪ ،١٣٨٦‬تهران‪ :‬موزة ملي ايران؛‬

‫پيوندگاه تسلسل گذشتﻪ‪ ،‬حال و آيندة گردهماييهاي ساﻻنﻪ‬
‫س اﻧقﻼب اسﻼمي از‬
‫ي ﻧخست و دوم )اما غيرساﻻﻧه(‪ ،‬سراﻧجام گردهﻤاييهاي پيش و پ ِ‬
‫پس از دو گردهﻤايي مسﻤا به قيدهاي زماﻧي ـ ترتيب ِ‬
‫ﻧﻈر تواليشناسي موضوعي ـ كاركردي پيوﻧدي سلسلهوار بههم يافت و سومين گردهﻤايي پس از اﻧقﻼب اسﻼمي بدون قيد »سوم« و با اطﻼق‬
‫ﻧوبت »ﻧهم« )و تأكيد ضﻤني بر ساﻻﻧگي برگزاريهاي بعدي آن( طي روزهاي ‪ ١٨‬تا ‪ ٢١‬آذرماه ‪ ١٣٨٦‬در موزة ملي ايران باعنوان »ﻧهﻤين‬
‫ن ارتباط‪ ،‬بستگي و اﻧتساب »مجﻤعهاي پيش از اﻧقﻼب اسﻼمي« و‬
‫گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران« برگزار شد‪ .‬ﻧﻤايش ﻧﻤادي ِ‬
‫»گردهﻤاييهاي پس از اﻧقﻼب« با درج سلسلهوار تصوي ِر اعﻼنها يا ديواركوبهاي مجﻤعهاي پيشين و دو گردهﻤايي پسين )تا گردهﻤايي‬
‫ﻧهم( از چپ به راست بر ديواركوب گردهﻤايي ﻧهم بهخوبي عزم و هدف برگزاركنندگان را بدون هر شرح و بسطي به مخاطب القا ميكند )‬
‫گروهي از ﻧويسندگان ‪ ١٣٨٦‬ج ‪ ١‬و ‪ :٢‬روي جلد؛ زارع ‪ .(٦ :١٣٨٧‬شايد پافشاري بر چنين قصدي از علل رد طرح ديواركوب پيشنهادي استاد‬
‫قباد شيوا )زارع ‪ (٦ :١٣٨٧‬براي ﻧهﻤين گردهﻤايي بوده باشد‪ .‬بههر روي‪ ،‬فاصلة ده ساله ميان اين ﻧوبت گردهمآيي باستانشناسان با ﻧوبت قبل‬
‫مبين سالهايي است كه از رهگذر آﻧها ميتوان ظرفيتهاي ميداﻧي و ﻧﻈري بسياري را براي بازتاب فعاليتهاي عَﻤَلي و بازاﻧديشيهاي‬
‫راهبردي سراغ گرفت‪.‬‬
‫اراية بيش ‪ ٨٠‬مقالة علﻤي و اﻧتشار و توزيع همزمان دو مجلد از مقالههاي كامل با تﻤركز بر پژوهشهاي ميداﻧي سال ‪ ١٣٨٥‬از‬
‫دستاوردهاي برگزاري »ﻧهﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧه« بود )فاضلي ﻧشلي ‪ .(١١ :١٣٨٦‬ضﻤن اينكه در اين ﻧوبت شاهد بازگشت‪ ،‬اقبال و درج مقاله‪-‬‬
‫هاي غيرفارسي )هﻤچون ﻧﻤوﻧههاي موجود از مجﻤعهاي پيش از »اﻧقﻼب«( در كتاب مجﻤوعه مقالهها هستيم )گروهي از ﻧويسندگان ‪،١٣٨٦‬‬
‫ج ‪ 4, 5- 128 :١‬؛ ج ‪ .(5- 136 :٢‬از طرفي‪ ،‬فراواﻧي شﻤار مقالهها و تﻼش براي اﻧتشار متن كامل آﻧها از يكسو و تغييرات مديريتي كﻼن و خُرد‬
‫ي آن از‬
‫در سطح سازمان ميراث فرهنگي و اجزاي آن و حتي جابهجايي جغرافيايي اين دستگاه از تهران به شيراز و طبعاً پژوهشكدة باستانشناس ِ‬
‫سوي ديگر موجب شد تا وقفهاي چهار ساله ميان دو مجلد چاپشده و دو مجلد تكﻤيلي بعدي پديد آيد )گروهي از ﻧويسندگان ‪ .(١٣٩٠‬باوجود‬
‫ي مجﻤوعه مقالهها از ﻧﻈر صفحهآرايي و اﻧتشار تغيير محسوسي ﻧيافت و مقالههاي غيرفارسي ﻧيز هﻤچون دو مجلد ﻧخست در‬
‫اين‪ ،‬سبك تدوين ِ‬
‫اﻧتها يا سﻤت چپ مجلدهاي سوم و چهارم ﻧيز بهچاپ رسيد )گروهي از ﻧويسندگان ‪ ،١٣٩٠‬ج ‪5, 7- 95 :٣‬؛ ج ‪.(5, 7- 64 :٤‬‬

‫‪ .٦‬بهﻧﻈر ميرسد در مقايسه با مسئوليتهاي متنوع و متفاوت »هيئت اجرايي«‪ ،‬وظايف تركيبي يا مجﻤوعهاي »هيئت علﻤيِ گردهﻤايي« در حوزة بررسي مقالهها‪ ،‬تعيين‬
‫رفع ﻧقصها‪ ،‬گزينش و ترتيببندي آﻧها براي سخنراﻧي در روزهاي برگزاري و تعيين مقالههاي قابل اﻧتشار‪ ،‬تكليفي عام‪ ،‬معلوم و بدونﻧياز به شرح يا تقسيمبنديهاي‬
‫موردي بوده باشد‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٧‬‬

‫مجﻤوعِ مقالههاي بهچاپ رسيده در چهار جلد ﻧهاييِ »ﻧهﻤين گردهﻤايي« ‪ ٩٦‬عنوان‪ ،‬شامل ‪ ٧٨‬مقالة فارسي و ‪ ١٨‬مقالة غيرفارسي‬
‫است‪ .‬توزيع مقالههاي فارسي در جلدهاي يكم تا چهارم بهترتيب ‪ ١٦ ،١٩ ،٢٢‬و ‪ ٢١‬و مقالههاي اﻧگليسي در دو جلد ﻧخست هركدام ‪ ٦‬و دو‬
‫جلد بعدي هريك ‪ ٣‬عنوان است‪ .‬بارزة ديگر در اين مجﻤوعة چهار جلدي چاپ عكسهاي رﻧگي منتخب — براي اولينبار در سير اﻧتشار‬
‫مقالههاي گردهﻤاييهاي ساﻻﻧه — از مقالهها يا در واقع گزارشهاي ميداﻧي بهچاپ رسيده در هر جلد است‪ .‬با اينهﻤه‪ ،‬ديگر از مقالههاي‬
‫ﻧﻈري و كتابخاﻧهاي اثري ﻧيست و تﻤامي ‪ ٩٦‬مقالة منتشرشده به گزارش فعاليتها‪ ،‬معرفي يافتهها و عرضة ﻧتايج )غالب ًا اوليه يا مقدماتيِ(‬
‫تفحصهاي ميداﻧي اختصاص دارد‪ .‬بنابراين‪ ،‬گردهﻤايي ﻧهم را بايد سرآغا ِز پايان توجه به اﻧتشار مقالههاي ﻧﻈري‪ ،‬تفسيري‪ ،‬روششناختي‪،‬‬
‫پيشينهپژوهي‪ ،‬راهبردگراياﻧه و ميانرشتهاي تلقي كرد و از اقبال صرف متوليان به جنبهها و مضﻤونهاي گزارشي عﻤليات ميداﻧي سخن گفت‪.‬‬
‫اگرچه در ﻧﻈر ﻧخست دﻻيلي چون افزايش شﻤار و تنوع پژوهشهاي ميداﻧي بنابه ﻧيازمنديهاي ستادي و صفي دستگاه ميراث‬
‫فرهنگي‪ ،‬بايستگيهاي آموزشي ﻧهادهاي تعدديافتة داﻧشگاهي‪ ،‬فزوﻧي برﻧامههاي توسعه و تسريع روﻧدهاي استعﻼم و اﻧتشا ِر تفصيلي گزارش‬
‫آﻧها دﻻيلي براي چنين غلبة تﻤامعياري محسوب ميشود‪ ،‬بايد توجه داشت كه اوﻻً‪ ،‬مشابه چنين روﻧقي — ولو در مراتب و مقياسهايي‬
‫متفاوت — در دورة برگزاري »مجﻤع«ها ﻧيز وجود داشت‪ ،‬اما دستاﻧدركاران آﻧها هيچگاه — بنابه آثار منتشرشده — از رويكرد ضروري و‬
‫تأثيرگذار درج مقالههاي مكﻤل‪ ،‬اﻧتقادي و بازﻧگراﻧه دست ﻧشستند‪ .‬ضﻤن اينكه وقتي چندجلديشدن كتاب مجﻤوعه مقالهها بهعلت فراواﻧي و‬
‫تفصيل آﻧها امري بديهي است‪ ،‬وجود مقالههاي غيرگزارشيِ آسيبشناختي‪ ،‬اﻧتقادي‪ ،‬تفسيري‪ ،‬ميانرشتهاي يا مربوط به روششناسيهاي‬
‫پيشنهادي يا اﻧجامشدة پيشين )گردهﻤايي قبل( يا فعلي در خﻼل يا فصلي از كتاب يادشده ﻧهتنها جا را براي ﻧوشتارهاي غيرخود تنگ ﻧﻤيكند‪،‬‬
‫كه تغييري است رو به تنوع موضوعي و ارتقاي محتوايي مجﻤوعه مقالههاي هر گردهﻤايي‪ .‬ضﻤن اينكه با مرور و تورق مجلدهاي گردهﻤايي‬
‫ﻧهم ضرورت برﻧامهريزيهاي پيشينيتر براي آغاز بههنگام مراحل پردازش مقالهها و رفع ﻧقصهاي ﻧگارشي‪ ،‬ويرايشي‪ ،‬صفحهپردازاﻧه و پرهيز‬
‫ﻼ احساس ميشود‪.‬‬
‫از بروز وقفه در اﻧتشار مجلدها كام ً‬
‫چارچوب تشكيﻼتي گردهﻤايي ﻧهم ﻧسبت به دورههاي پيش از خود مبين تركيبي از شباهتها و تفاوتهاست‪ .‬از سوي ديگر‪ ،‬ميان دو‬
‫جلد ﻧخست و دو جلد بعدي ﻧيز حذفواضافههايي را از لحاظ يادكرد دستاﻧدركاران پيش روي خود ميبينيم‪ .‬در دو جلد ﻧخست بيآﻧكه از‬
‫»كﻤيتهها« يا »دبيرخاﻧهها«ي علﻤي و اجرايي خبري باشد‪ ،‬شاهد تقسيمبندي مجريان ذيل سه عنوان كُلي »دبير علﻤي«‪» ،‬دبير اجرايي« و‬
‫»شوراي علﻤي ﻧهﻤين گردهﻤايي« هستيم )گروهي از ﻧويسندگان ‪ ٥ :١٣٨٦‬و ‪ .(٦‬به ﻧﻈر ميرسد »شوراي علﻤي« عنواﻧي تازه و جايگزين براي‬
‫دبيرخاﻧة علﻤي شده بود‪ .‬هﻤچنين‪ ،‬ظاهر ًا دبير اجرايي در زيرمجﻤوعة خود واحدها يا بخشهايي را مركب از مسئوﻻن دبيرخاﻧه‪ ،‬تشريفات‪،‬‬
‫هيئت اجرايي‪ ،‬ﻧﻤايشگاه كتاب‪ ،‬ﻧﻤايشگاه اشياء‪ ،‬امين اموالِ ﻧﻤايشگاه اشياء‪ ،‬دبير تحريريه خبرﻧامه‪ ،‬مسئول فني ﻧﻤايشگاهها و امور بينالﻤلل‬
‫اداره يا سرپرستي ميكرد‪ .‬اينهﻤه در جلدهاي سوم و چهارم — باوجود ارتباط موضوعي و يكپارچگي محتوايي كتابهاي چهارگاﻧه — به‪-‬‬
‫يكباره رﻧگ باخته و در صفحة مربوط‪ ،‬با سه عنوان »رئيس شوراي كتاب«‪» ،‬دبير شورا« و »اعضاي شورا« مواجه ميشويم! )گروهي از‬
‫ﻧويسندگان ‪.(٥ :١٣٩٠‬‬
‫برگزاري ﻧهﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران بهواسطة واژگان و تركيبهاي مشهود در عنوان خود‪ ،‬چندوچون برگزاري‪،‬‬
‫كاستيهاي اجرايي‪ ،‬اطﻼعات بصري و تبليغاتي‪ ،‬بخشها يا برﻧامههاي جنبي و رويدادهاي حاشيهاي اﻧگيزههايي را براي داوري‪ ،‬ﻧقد‪ ،‬پيشنهاد و‬
‫مرور تاريخﻧگاراﻧة اسباب و اسناد براﻧگيخت )زارع ‪ (١٣٨٧‬و از اين لحاظ ﻧيز — هﻤچون اين مقاله — زمينة ﻧهشتي از بررسيها و برجاگذاري‬
‫مدارك متنپردازاﻧه در ﻻيهشناسي و گاهپژوهي اين پديدة ترويجي در سير باستانشناسي ايران شد‪.‬‬

‫دهمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران ‪ ،١٣٨٧‬بندرعباس؛‬

‫موفق در برگزاري‪ ،‬ناكام در انتشار مﻘالﻪها‬
‫سراﻧجام ﻧخستين تجربة موفق در برگزاري دو گردهﻤايي متوالي پس از اﻧقﻼب اسﻼمي‪ ،‬در سال ‪ ١٣٨٧‬فرارسيد‪ .‬پيوستگي ساﻻﻧة گردهﻤايي‪-‬‬
‫هاي ﻧهم )‪ (١٣٨٦‬و دهم )‪ (١٣٨٧‬معناي ساﻻﻧگي‪ ،‬تأثير برﻧامهريزي‪ ،‬پايبندي به هدفگذاري‪ ،‬ﻧتيجة اهتﻤام و برايند ثبات را به رخ كشيد‪ .‬اما‪،‬‬
‫ظاهراً دامنة توفيقها وسيع ﻧبود‪» .‬دهﻤين گردهﻤايي« از ‪ ٢٠‬تا ‪ ٢٣‬آذرماه ‪ ١٣٧٨‬در هتل هرمز بندرعباس برگزار شد‪ .‬ﻧكتة بديع در عنوان‬
‫رسﻤي اين گردهﻤايي و درجشده بر ديواركوبها و برﻧوشتههاي آن صفت افزودة »بينالﻤللي« پيش از قيد ساﻻﻧه بود‪» :‬دهﻤين گردهﻤايي‬
‫بينالﻤللي ساﻻﻧه باستانشناسي ايران«‪ .‬چنين اطﻼقي ﻧهتنها با عنوان و محتواي مجﻤعهاي پيش از اﻧقﻼب )كه حاوي مقالههاي غيرفارسي‬
 ‫‪ | ٨‬گزارشهاي بيستويكﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫ﻧيز بود( كه با ﻧص برﻧا ِم و درونمايههاي سه گردهﻤايي پيش از اين و بهويژه با چارچوب و محتواي مجﻤوعه مقالههاي فارسي و غيرفارسي‬
‫گردهﻤايي ﻧهم متفاوت و ﻧاسازگار ميﻧﻤود‪.‬‬
‫ي مشهود‬
‫ي بارزههاي دورة مياﻧه‪ ،‬گذشته از گوﻧاگوﻧيهاي خواسته و ﻧاخواسته يا متأثر از شرايط غيراراد ِ‬
‫بهﻧﻈر ميرسد در مرور گاهشناس ِ‬
‫در سير بررسيهايي كه تا اينجا شاهد بودهايم‪ ،‬بايد به مواردي از بيتوجهي به ويژگيهاي ثابت‪ ،‬سنتي يا الگوشده‪ ،‬بيمباﻻتي در تصﻤيمگيري‪-‬‬
‫ها‪ ،‬رويكردهاي گزينشيِ خلقالساعه‪ ،‬وضع يا تحﻤيل اصطﻼحهاي حشوآميز‪ ،‬زايد و ﻧاپايدار و غفلت از معيارها و اصولي كه — حتي در حد‬
‫»ﻧام و مصداق« يا »اسم و رسم« — حلقة ارتباط با گذشته‪ ،‬مﻼك تناسب با حال و ﻧشاﻧة تداوم در آينده است‪ ،‬اشاره كرد‪.‬‬
‫ي استاﻧي در خارج‬
‫بههر روي‪ ،‬برگزاري موفقيتآميز گردهﻤايي دهم در خارج از پايتخت و جايگاه سنتي آن‪ ،‬وجود گرايشهاي مديريت ِ‬
‫از مركز‪ ،‬زمينههاي پذيرش مادي از ميهﻤاﻧان و استقبال از دستاوردهاي پژوهشي متخصصان‪ ،‬تأمين امكاﻧات پشتيباﻧي و ظرفيتهاي ترويجي‪،‬‬
‫آموزشي و رساﻧهاي را در سطح كشور به اثبات رساﻧد‪ .‬با اينهﻤه‪ ،‬مهمترين ﻧارسايي و در واقع فقدان عيني و تاريخي گردهﻤايي دهم را تاكنون‬
‫بايد عدم اﻧتشار مجﻤوعه مقالههاي رسيده‪ ،‬باوجود ويرايشها و آمادهسازيهاي اوليه‪ ،‬داﻧست‪.‬‬

‫يازدهمين گردهمايي باستانشناسي ايران ‪ ،١٣٩١‬تهران‪ :‬موزة ملي ايران؛‬

‫پايان دورة ميانﻪ و انگيزهبخش دورة جديد‬
‫چهار سال پس از برگزاري »دهﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧه« ﻧوبت يازدهم آن طي روزهاي ‪ ٢٥‬تا ‪ ٢٨‬آذرماه ‪ ١٣٩١‬در تاﻻر هﻤايشهاي موزة ملي‬
‫برگزار شد‪ .‬اﻧتقال ﻧادرست و خسارتبار پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري و پژوهشكدة باستانشناسي به شيراز‪ ،‬تغيير متناوب مديران و‬
‫ﻧابساماﻧيهاي اداري و تشكيﻼتي و ﻧارضايتيهاي ﻧيروي اﻧساﻧي از چنين بﻼي دو سالهاي‪ ،‬عوامل هﻤواره مهم و تأثيرگذار بر بخشي از فترت و‬
‫رخوت پيش آمده‪ ،‬بودﻧد‪ .‬از طرفي‪ ،‬برخﻼف گردهﻤايي ﻧهم رويكرد برگزاركنندگان براي گردآوري و بازتاب پژوهشهاي اﻧجامشده طي‬
‫ل ميان دو گردهﻤايي دهم و يازدهم بر محور دريافت چكيدهمقاله و ﻧشر كتابچة آﻧها قرار گرفت‪ .‬بهدليل حجم اﻧبوه برﻧامهها و شﻤار‬
‫چهارسا ِ‬
‫فراوان تفحصها‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي ارسال يك چكيدهمقاله از كساﻧي را درخواست كرد كه چند برﻧامة پژوهشي را هدايت و اجرا كرده‬
‫بودﻧد‪ .‬بدينترتيب‪ ،‬مجﻤوع چكيدهمقالهها به ‪ ٣٨٠‬رسيد‪ ،‬از جﻤله حدود ‪» ١٢٠‬چكيدة« رسيده از اجراي گﻤاﻧهزﻧيهاي عرصهشناساﻧه‪ ،‬كه‬
‫تصﻤيم برگزاركنندگان را براي حذف اينگوﻧه برﻧامهها از چارچوب سخنراﻧيها درپي داشت )مقدم ‪ .(١٠ :١٣٩١‬فهرست چكيدهها‪ ،‬بر ثبت‬
‫دريافت ‪ ٣٦٨‬ﻧوشتار از پژوهشگران دﻻلت دارد‪ .‬از اين ميان طبق برﻧامة گردهﻤايي ‪ ٤٦‬سخنراﻧي ﻧاظر بر دستاوردهاي ميداﻧي و دو بحث‬
‫موضوعي راجع به مديريت پروژههاي بزرگ با تﻤركز بر »جيرفت« و »سيلك« — جﻤعاً ‪ ٤٨‬گفتار باستانشناساﻧه — طي چهار روز برگزاري‬
‫گردهﻤايي يازدهم ايراد شد )چكيده مقالههاي يازدهﻤين گردهمآيي ‪ ٢٥ :١٣٩١‬تا ‪ ٢٨‬و ‪ ٢٩‬تا ‪.(٥٠‬‬
‫دوگاﻧگي در يادكرد ابتكار و يادمان افتخارآميز فيروز باقرزاده در برگزاري مجﻤعهاي ساﻻﻧه و اﻧتشار مجﻤوعه مقالههاي آﻧها و اشاره به‬
‫ﻧﻤوﻧههاي موردي پس از اﻧقﻼب اسﻼمي تا پيش از گردهﻤايي يازدهم از يكطرف و ماهيتشناسي يكسويه‪ ،‬ﻧاقص و معيوب از گردهﻤاييها‬
‫با تصريح بر اينكه »اقتضاي گردهمآييهاي ساﻻﻧه فقط عرضة كارهاي ميداﻧي است«)!( و آﻧها را بايد ﻧوعي »گزارش به هﻤكار«)!( بهشﻤار‬
‫ﻼ مغاير با سبك و سياق‬
‫آورد )مقدم ‪ ٩ :١٣٩١‬و ‪ (١٠‬ﻧهتنها ﻧشان از خبطي فاحش در برداشت و تعبير از واقعيتها دارد‪ ،‬بلكه رو به بدعتي كام ً‬
‫باقرزاده در اراية تركيبي »مباحث ﻧﻈري و عﻤلي« و آميختگي »دستاوردهاي ميداﻧي و كتابخاﻧهاي« ميگذاردِ‪ .‬بهﻧحوي كه امروزه ساختار و‬
‫محتواي كتاب گردهﻤاييهاي ساﻻﻧه را فارغ از هرگوﻧه ﻧﻈر‪ ،‬ﻧقد‪ ،‬ارزيابي‪ ،‬بازبيني‪ ،‬مقايسه و پيشنهاد ميبينيم‪.‬‬
‫در حالي كه مؤلفههاي يادشده ﻧهتنها ﻧياز هﻤيشگي »چيستي و چگوﻧگي كندوكاوها«‪» ،‬كجايي و چرايي اكتشافها« و »چهگاهي و‬
‫ﻧتيجة« بازﻧﻤودهاي ﻧاظر بر اﻧواع تفحصهاي ميداﻧي است‪ ،‬بلكه تدوين تلفيقي مباحث ﻧﻈري و عﻤلي — بدونتوجه به ﻧسبت آماري ميان‪-‬‬
‫شان — در كتاب گردهﻤاييها چه از ﻧﻈر ارتقاي كيفي محتوا و سهولت دسترسيهاي مخاطب و چه از ﻧﻈر مشاهدهها و داوريهاي برون‪-‬‬
‫حرفهاي در ﻧزد متخصصان غيرباستانشناس و ميانرشتهداﻧان اسباب توجه‪ ،‬پرسش‪ ،‬پيگيري و مراودههاي علﻤي سودمند خواهد شد‪.‬‬
‫از ويژگيهاي يادكردﻧي در كتابچة چكيدهمقالههاي »يازدهﻤين گردهﻤايي« تهية جدول تفكيكي آمار اﻧواع پژوهشهاي ميداﻧيِ‬
‫باستانشناختي )شامل كاوش‪ ،‬بررسي‪ ،‬ﻻيهﻧگاري‪ ،‬تعيين عرصه و علوم ميانرشتهاي( در ‪ ٣١‬استان كشور و جﻤعبندي حسابي آﻧها در رديف‪-‬‬
‫هاي افقي هر استان و ستونهاي عﻤودي هركدام از پنج گوﻧه تفحص يادشده — البته بدون شرح يا زيرﻧويس ﻻزم براي جدول! — است‪.‬‬
‫هﻤچنين‪ ،‬طي ﻧﻤودارهايي پنجگاﻧه اطﻼعات عددي جدول پيشگفته ﻧﻤود هندسيِ دو بُعدي يافته و مقايسههاي بصري را تسهيل كرده است‬
‫)چكيده مقالههاي يازدهﻤين گردهمآيي ‪ ١٦ :١٣٩١‬و ‪ ١٧‬تا ‪ .(٢٢‬اين طراحي الگومند را — كه يادآور »ﻧﻤودار فعاليت گروههاي كاوش و‬
‫گزارشهاي بيستويكﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٩‬‬

‫بررسي در ايران« در سه كتاب بازماﻧده از »مجﻤعهاي ساﻻﻧه« است )باقرزاده ‪» :١٣٥٣‬ذ« و »ر«؛ ‪ ٥ :١٣٥٤‬ـ ‪١‬؛ ‪» :١٣٥٥‬د« ]د ‪ ٢ ،١‬و‪— ([٣‬‬
‫با تجسم اطﻼعات عددي بهشكل ﻧﻤودار ميلهاي بايد ﻧوآوري بيسابقهاي در سير كلي كتاب گردهﻤاييهاي ساﻻﻧه )از مجﻤعها ]يكم[ تا‬
‫گردهﻤايي يازدهم( تلقي كرد‪ .‬اما‪ ،‬آﻧچه به ﻧسبت طرحهاي ﻧﻤايشدادهشده مهم بهﻧﻈر ميآيد‪ ،‬لزوم درج ﻧوشتار توضيحي ـ تفسيري براي اين‬
‫جدولها و ﻧﻤودارهاست‪ .‬درواقع‪ ،‬حُسني كه در اينجا ظهور كرد با ﻧقصي كه به دﻧبالش گفتيم‪ ،‬تا به امروز در كتاب گردهﻤاييهاي ساﻻﻧه باقي‬
‫ماﻧده است!‬
‫از ﻧﻈر تشكيﻼتي در »گردهمآيي يازدهم« براي اولين بار شاهد عنوان »ستاد برگزاري گردهمآيي« هستيم و در ذيل آن تقسيمبندي‪-‬‬
‫ي« گردهﻤايي را ميبينيم‪» .‬هيئت علﻤي گردهﻤايي« مشتﻤل بر‬
‫هاي سلسلهمراتبي شامل »شورايعالي«‪» ،٧‬هيئت علﻤي« و »هيئت اجراي ِ‬
‫»دبير علﻤي«‪» ،‬كﻤيتة ارزيابي مقالهها« و »مسئوﻻن ﻧشستها« است‪» .‬هيئت اجرايي« ﻧيز زيرمجﻤوعهاي چهاربخشي از »مسئول دبيرخاﻧه«‪،‬‬
‫»اعضاي كﻤيتة اجرايي«‪» ،‬هﻤياران كﻤيتة اجرايي« و »كﻤيتة برگزاري ﻧﻤايشگاه اشياء« را در خود دارد‪.‬‬
‫پيشزمينههايي چون رويداد ﻧاگوار جابهجايي پژوهشگاه ميراث فرهنگي به شيراز‪ ،‬رهايي از اين مخﻤصة سرمايهبربادده مقارن سال‬
‫‪١٣٩١‬و بازگشت واحدهاي اداري و عﻤوم كاركنان به تهران‪ ،‬پايان وقفة چهارساله از آخرين گردهﻤايي باستانشناسي ايران در سال ‪ ١٣٨٧‬و‬
‫برگزاري »يازدهﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧه« استقبال از ﻧوبت يازدهم را افزون كرد‪ ،‬شوق توجه به اين رويداد علﻤي را دوچندان ﻧﻤود‪ ،‬ذوق ﻧگارش‬
‫دربارة سابقه‪ ،‬حال و تأثيرش را جاري ساخت و حتي بر اﻧگيزة وقايعﻧويسي و حاشيهﻧگاري درباب آن دامن زد )كابلي ‪١٣٩١‬؛ چگيني ‪١٣٩١‬؛‬
‫مﻼصالحي ‪١٣٩١‬؛ عبدي ‪١٣٩١‬؛ سرداري ‪.(١٣٩١‬‬

‫نتيجﻪ‬
‫بهطور كلي‪» ،‬دورة مياﻧة گردهﻤاييهاي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران«‪ ،‬برههاي است با وقفههاي اجرايي كوتاه و بلند‪ ،‬برگزاريهاي عﻤدتاً‬
‫ﻧاپيوسته‪ ،‬گوﻧاگوﻧيهاي بينشي و روششناختي متوليان‪ ،‬ﻧوسانهاي كﻤّي و كيفي به دور از قالب و محتواي به يادگارماﻧده از »مجﻤعهاي‬
‫ساﻻﻧه«‪ ،‬بيتناسبيهاي شكلي و مضﻤوﻧي در ميان آثار منتشرشده‪ ،‬چندگاﻧگيهاي رويكردي و راهبردي در بيشتر ﻧﻤوﻧههاي مورد بررسي در‬
‫اين مقاله و اصوﻻً ﻧبود ﻧقشه و قاعدهاي يكپارچه‪ ،‬فراگير‪ ،‬الهامبخش و مستﻤر كه ﻧشاﻧهاي از »اﻧسجام و پيوستگي« و »پايبندي و پويايي« از‬
‫پيش به پس باشد‪.‬‬
‫»دورة مياﻧه« چه در مقايسه با دورة پيش از خود و چه از لحاظ اﻧتﻈارهاي منطقي به پشتواﻧة برگزاري موفقيتآميز شش »مجﻤع‬
‫ن كارآزمودة حاضر‪ ،‬ﻧاظر يا فعال در دورة برگزاري‬
‫ساﻻﻧه« در پيش از اﻧقﻼب اسﻼمي و ﻧيز با آگاهي از وجود كارشناسان و دستاﻧدركارا ِ‬
‫»مجﻤع«ها بهويژه در ﻧوبتهاي يكم و دوم پس از »اﻧقﻼب« )هفتم و هشتم در سير كُلي( و اذعان بر استقبال‪ ،‬گرايش و الگوبرداري ﻧسل‬
‫جايگزين طي گردهﻤاييهاي ﻧهم تا يازدهم از دستاوردهاي بنيانگذاران مجﻤعها برآورﻧدة چشمداشتهاي مقعول‪ ،‬سنجيده و مطابق با سير رو‬
‫به رشد پژوهشهاي باستانشناسي ايران ﻧبوده است‪ .‬هرچند طرح دﻻيلي ماﻧند‪:‬‬
‫الف‪ .‬ﻧامساعدبودن يا بر وفق مرادﻧبودن شرايط محيطي‪ ،‬پيراموﻧي يا فرادستگاهي )مثل كمتأثيري در ﻧﻈام برﻧامهريزي و بودجهبندي‬
‫ساﻻﻧه يا ﻧبودن در الويت ﻧگرشهاي قاﻧونگذاري يا دوربودن از ديدگاههاي حﻤايتي ﻧﻈام دولتي(‪،‬‬
‫ب‪ .‬ضعف تشكيﻼتي و پشتيباﻧي يا اجراي خطمشيهاي تضعيفكننده يا آسيبرسان به بدﻧه‪ ،‬ساختار‪ ،‬منابع اﻧساﻧي و سرمايههاي مادي و‬
‫معنوي دستگاه ميراث فرهنگي و اجزاي آن )ماﻧند جابهجايي از تهران به شيراز(‬
‫از جﻤلة پاسخهاي معﻤول به ﻧاكارآمديهاست‪ ،‬خواﻧش مثالي و مرور قياسي ويژگيهاي مطرحشده از هريك از گردهﻤاييهاي پنجگاﻧه حاكي‬
‫از وجود ﻧقصها‪ ،‬معايب‪ ،‬مشكﻼت و بيتدبيريهايي است كه گاه ريشه و اساسشان را بايد در خود گرداﻧندگان گردهﻤاييها و مسئوﻻن‬
‫بﻼفصل آﻧها جست‪ .‬از اين ميان ميتوان به برخي موارد ﻧﻤوﻧه اشاره كرد‪:‬‬
‫‪ .١‬تأخير بيش از سهساله در اﻧتشار كتاب »ﻧخستين گردهﻤايي باستانشناسي ايران پس از اﻧقﻼب اسﻼمي در شوش« )گردهﻤايي هفتم(‬
‫كه به اذعان دبيرش »ديگر اميدي به چاپ آن ﻧبود و ‪ ...‬در اين سالها هﻤگان در اينﻤورد ﻧگارﻧده را مور]د[ سئوال قرار ميدادﻧد و پاسخ‬
‫قاﻧعكننده ﻧداشتم تا بدهم!« )موسوي ‪ .(١٠ :١٣٧٦‬مسلﻤاً‪ ،‬مسئوليت چنين تعويق و ديركردي ﻧه با دبيري فرهيخته‪ ،‬كارآشنا و پيگير )كه‬
‫پروﻧدة خدماتش را چه به وقت حضور و چه به گاه فقدان بايد مدافع ارزشها و تأثيرهايش داﻧست( كه با مراجع دروندستگاهي ميراث‬

‫‪ .٧‬با جلوهاي تشريفاتي و مركب از معاون رييس جﻤهور و رييس سازمان ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري‪ ،‬رييسكل موزة ملي ايران و رييس پژوهشگاه ميراث‬
‫فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري‪.‬‬
 ‫‪ | ١٠‬گزارشهاي بيستويكﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫فرهنگي و سازوكارهاي ديربازده آن بوده است‪ .‬چناﻧكه تﻼشهاي بعدي براي اﻧتشار ‪ ١٤‬مقالة بازماﻧده )موسوي ‪ (١٠ :١٣٧٦‬بهرغم ﻧويد‬
‫ي آن ظاهر ًا به جايي ﻧرسيده و تكليفي براي متوليان ميراث فرهنگي هﻤچنان بر زمينماﻧده است‪.‬‬
‫شادروان موسوي به زودهنگام ِ‬
‫‪ .٢‬عدم اﻧتشار مشروح مقالههاي »دومين گردهﻤايي« )ﻧوبت هشتم در سير كُلي( بهدليل ﻧبود امكان چاپ و ﻧياز به زمان كافي )ﻧوروززاده‬
‫چگيني ‪ (١٠ :١٣٧٦‬به وقت برگزاري گردهﻤايي‪ .‬به ﻧﻈر ميرسد از جﻤله دﻻيل چنين كاستي مشابهي با ﻧوبت قبل‪ ،‬هﻤان علت مديريتي‬
‫و پشتيباﻧي پيشگفته باشد كه ظاهر ًا بهخاطر اهﻤيت و جايگاهش در ادامه هم مجبور به يادآوري آن خواهيم بود‪.‬‬
‫‪ .٣‬تغيير و تبديلهاي پيشآمده در صفحة هويتي ﻧهﻤين گردهﻤايي باستانشناسي ايران ميان دو جلد ﻧخست از يكسو در سال ‪ ١٣٨٦‬و‬
‫دو جلد پاياﻧي از سوي ديگر در سال ‪ .١٣٩٠‬درواقع‪ ،‬آﻧچه از چارچوب تشكيﻼتي گردهﻤايي ﻧهم با مضﻤونهاي سهگاﻧة معرفي دبيران‬
‫»علﻤي«‪» ،‬اجرايي« و »اعضاي شوراي علﻤي« در جلدهاي اول و دوم كتاب مجﻤوعه مقالههاي گردهﻤايي ﻧهم سراغ داريم )گروهي از‬
‫ﻧويسندگان ‪ ،١٣٨٦‬ج ‪ ١‬و ‪ ٥ :٢‬و ‪ ،(٦‬در جلدهاي سوم و چهارم هﻤين اثر به معرفي »رييس«‪» ،‬دبير« و »اعضاي شورا«ي كتاب‬
‫پژوهشگاه ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري و ذكر شﻤاره و تاريخ مجوز ﻧشر كتاب اختصاص يافته است )گروهي از ﻧويسندگان‬
‫‪ ١٣٩٠‬ج ‪ ٣‬و ‪ !(٥ :٤‬اين در حالي است كه تﻤامي مقالههاي چاپشده مربوط به يك گردهﻤايي و دريافت بيش از ‪ ٨٠‬مقاله در هﻤان جلد‬
‫ﻧخست از سوي »دبير علﻤي« اعﻼم شده بود )فاضلي ﻧشلي ‪ ١٣٨٦‬ج ‪ ١‬و ‪ (١١ :٢‬و فاصلة چهارساله ميان اﻧتشار دو جلد ﻧخست و دو‬
‫جلدي پاياﻧي يك گردهﻤايي هيچ دليل و مبناي موجهي براي حذف صفحة هويتي گردهﻤايي ﻧهم دربر ﻧداشت‪.‬‬
‫‪ .٤‬دستكاري ﻧسنجيده در عنوان »دهﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧه« با تحﻤيل تركيب زايد »بينالﻤللي« پيش از قيد »ساﻻﻧه« و عدم اﻧتشار‬
‫مجﻤوعه مقالههاي اين گردهﻤايي تاكنون را بايد دو ايراد هﻤچنان برجا در آسيبشناسي ﻧوبتي ديگر از گردهﻤاييهاي »دورة مياﻧه«‬
‫برشﻤرد‪ .‬عنوان اولية »مجﻤع ساﻻﻧة كاوشها و پژوهشهاي باستاﻧشناسي در ايران« و برﻧامِ تغييريافتهاش در پس اﻧقﻼب اسﻼمي به‬
‫»گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران« بهواسطة واژگان و تركيبهايي چون »مجﻤع«‪» ،‬كاوشها و پژوهشهاي باستانشناسي« و‬
‫»ايران« در عنوان اوليه و سه واژة محوري »گردهمآمدن«‪» ،‬باستانشناسي« و »ايران« در عنوان جايگزينش‪ ،‬خود جامع هﻤة‬
‫پژوهشگران داخلي و خارجي متﻤركز بر موضوعِ تعيينشده در قلﻤرو جغرافيايي ـ فرهنگي منتخب است‪ .‬بنابراين‪» ،‬بينالﻤللي«خواﻧدن‬
‫»گردهﻤايي« بدعتي گزاف‪ ،‬اغراقي بيجا و اطﻼقي حشوآميز است‪.‬‬
‫‪ .٥‬هﻤچون گردهﻤايي هشتم ‪ ،‬تنها اثر منتشرشده از گردهﻤايي يازدهم ﻧيز كتابچة چكيدهمقالههايي است كه هنوز بهچاپ ﻧهايي ﻧرسيدهاﻧد‪.‬‬
‫ي هﻤچنان منتﻈر براي تكﻤيل اﻧتشار مقالهها )هفتم(‪ ،‬دو گردهﻤايي خﻼصهمقالهاي )هشتم و‬
‫در واقع‪» ،‬دورة مياﻧه« با يك گردهﻤاي ِ‬
‫يازدهم( و يك گردهﻤايي بدون اﻧتشار )دهم( گذشته از ضعفها و ايرادهايي كه بخشي از آﻧها در اين مقال آمد‪ ،‬دچار خﻼءهاي بارزي‬
‫است‪.‬‬
‫دستاوردهاي خُرد و كﻼن »دورة مياﻧة گردهﻤاييهاي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران« ماﻧع بازﻧگريهاي موضوعي‪ ،‬ابراز ﻧقدهاي موردي و آسيب‪-‬‬
‫شناسيهاي فرايندي ﻧيست‪ .‬چراكه با ﻧبود دستاوردهاي موجود بازهم براي زمينهها‪ ،‬دﻻيل و آثار چنين فقداﻧي امكان بازبينيهاي تشريحي و‬
‫تفسيري وجود داشت‪ .‬بنابراين‪ ،‬آﻧچه از طرح چنين مباحثي و از رهگذر بررسيهاي تاريخي ـ مقايسهاي بهجا ميماﻧد تعﻤيق واقعبينيها با‬
‫شناخت »دامنة توفيقها«‪» ،‬حدود خبط و خطاها« يا »گسترة سهو و لغزشها« بهمنﻈور اصﻼح رويكردها و راهبردها براي آيندهاي است كه‬
‫اﻧتﻈار تكرار اشتباهها را از ما ﻧدارد‪.‬‬

‫كتابنامﻪ‬
‫باقرزاده‪ ،‬فيروز‪» ،١٣٥٣ .‬توضيح درباره مجﻤوعه حاضر«‪ ،‬در گزارشهاي دومين مجﻤع ساﻻﻧة كاوشها و پژوهشهاي باستاﻧشناسي در ايران؛ ‪ ٧‬تا ‪ ١٠‬آبان ‪ ،١٣٥٢‬موزه‬
‫ايران باستان‪ ،‬زيرﻧﻈر فيروز باقرزاده‪ ،‬تهران‪ :‬مركز باستاﻧشناسي ايران‪» :‬چ« تا »ر«‪.‬‬

‫باقرزاده‪ ،‬فيروز‪» ،١٣٥٤ .‬يادداشت«‪ ،‬در گزارشهاي سومين مجﻤع ساﻻﻧة كاوشها و پژوهشهاي باستاﻧشناسي در ايران؛ ‪ ١٢‬تا ‪ ١٧‬آبان‪ ،١٣٥٣‬موزه ايران باستان‪ ،‬زيرﻧﻈر‬
‫فيروز باقرزاده‪ ،‬تهران‪ :‬مركز باستاﻧشناسي ايران‪» :‬ج«‪.‬‬

‫باقرزاده‪ ،‬فيروز‪» ،[١٣٥٥] ٢٥٣٥ .‬يادداشت درباره مجلد حاضر«‪ ،‬در گزارشهاي چهارمين مجﻤع ساﻻﻧة ساﻻﻧة كاوشها و پژوهشهاي باستاﻧشناسي در ايران؛ ‪ ١٢‬تا ‪١٧‬‬
‫آبان ‪ ،[١٣٥٥] ٢٥٣٥‬موزه ايران باستان‪ ،‬زيرﻧﻈر فيروز باقرزاده‪ ،‬تهران‪ :‬مركز باستاﻧشناسي ايران‪» :‬ب« تا »د« )مكرر(‪.‬‬

‫برﻧامة گردهﻤايي‪ ،١٣٧٣ .‬ﻧخستين گردهﻤايي باستانشناسي ايران پس از اﻧقﻼب اسﻼمي ـ شوش‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان ميراث فرهنگي كشور‪.‬‬

‫چكيدهمقالههاي يازدهﻤين گردهمآيي ساﻻﻧهي باستانشناسي ايران‪ ،١٣٩١ .‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪١١‬‬

‫روستايي‪ ،‬كوروش‪» ،١٣٩٣ .‬يادداشت ويراستار«‪ ،‬در مقالههاي كوتاه دوازدهﻤين گردهمآيي باستانشناسي ايران‪ ،‬ويراستار‪ :‬كوروش روستايي و مهران غﻼمي‪ ،‬تهران‪:‬‬
‫پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪١٨ :‬ـ ‪.١٧‬‬

‫زارع‪ ،‬شهرام‪ » ،١٣٨٧ .‬سخت خوب است و ليكن قدري بهتر از اين ‪) ...‬يادداشتي بر ﻧهﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران(«‪ ،‬باستانپژوهي؛ دو فصلنامة ايران‪-‬‬
‫شناسي‪ ،‬دورة جديد‪ ،‬س ‪ ،٢‬ش ‪٧ :٤‬ـ ‪.٣‬‬

‫سرداري‪ ،‬عليرضا‪» ،١٣٩١ .‬كاميار عبدي؛ ﻧوستالژي زماﻧة ما«‪ ،‬باستان پژوهي؛ دوفصلنامة ايرانشناسي‪ ،‬دورة جديد‪ ،‬س ‪ ،٦‬ش ‪ ١٣‬ـ ‪ ١٣ :١٢‬ـ ‪.١٢‬‬

‫عبدي‪ ،‬كاميار‪» ،١٣٩١ .‬خلقيات ما ايراﻧيان«‪ ،‬باستان پژوهي؛ دوفصلنامة ايرانشناسي‪ ،‬دورة جديد‪ ،‬س ‪ ،٦‬ش ‪ ١٣‬ـ ‪١٦ :١٢‬ـ ‪.١٣‬‬

‫فاضلي ﻧشلي‪ ،‬حسن‪» ،١٣٨٦ .‬مقدمه«‪ ،‬در گزارشهاي باستانشناسي؛ مجﻤوعه مقاﻻت ﻧهﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‪ ،‬ش ‪ ،٧‬ج ‪ ١‬و ‪ ،٢‬تاليف گروهي از‬
‫ﻧويسندگان‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي‪ ١٨ :‬ـ ‪.١١‬‬

‫كابلي‪ ،‬ميرعابدين‪» ،١٣٩١ .‬فرصتي براي باستان شناسانِ ديروز‪ ،‬امروز و فردا«‪ ،‬باستان پژوهي؛ دوفصلنامة ايرانشناسي‪ ،‬دورة جديد‪ ،‬س ‪ ،٦‬ش ‪ ١٣‬ـ ‪.٧ :١٢‬‬

‫گروهي از ﻧويسندگان )تأليف(‪» ،١٣٨٦ .‬مجﻤوعه مقاﻻت ﻧهﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران«‪ ،‬در گزارشهاي باستانشناسي‪ ،‬ش ‪ ،٧‬ج ‪ ١‬و ‪ ،٢‬تهران‪ :‬پژوهشگاه‬
‫ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي‬

‫گروهي از ﻧويسندگان )تأليف(‪» ،١٣٩٠ .‬مجﻤوعه مقاﻻت ﻧهﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران«‪ ،‬در گزارشهاي باستانشناسي‪ ،‬ش ‪ ،٧‬ج ‪ ٣‬و ‪ ،٤‬شيراز‪ :‬پژوهشگاه‬
‫ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي‪.‬‬

‫مصدقي اميني‪ ،‬فرشيد‪ ١٤٠٢ .‬الف‪» ،‬گردهﻤاييهاي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‪ :‬خيلي دور‪ ،‬خيلي ﻧزديك«‪ ،‬در مجﻤوعه مقالههاي كوتاه ﻧوزدهﻤين گردهﻤايي ساﻻﻧة‬
‫باستانشناسي ايران‪ ،‬بهكوشش‪ :‬فرشيد مصدقي اميني و محﻤد مرتضايي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪٣٠ :‬ـ ‪.١٧‬‬

‫مصدقي اميني‪ ،‬فرشيد‪ ١٤٠٢ .‬ب‪”» .‬بيستﻤين‟ گردهﻤايي باستانشناسي ايران و ادامة ”تكماده‟هاي ساﻻﻧه«‪ ،‬در مجﻤوعه مقالههاي كوتاه بيستﻤين گردهمآيي ساﻻﻧة‬
‫باستانشناسي ايران‪ ،‬بهكوشش‪ :‬فرشيد مصدقي اميني و فاطﻤه فرشي جﻼلي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪٢٨ :‬ـ ‪.٢٣‬‬

‫مقدم‪ ،‬عباس‪» .‬مقدمهي پژوهشكده باستانشناسي«‪ ،‬در چكيده مقالههاي يازدهﻤين گردهمآيي ساﻻﻧهي باستانشناسي ايران‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و‬
‫گردشگري‪١٥ :‬ـ ‪.٩‬‬

‫مﻼصالحي‪ ،‬حكﻤتاله‪» ،١٣٩١ .‬تورقي در يازدهﻤين گردهمآيي باستانشناسي ايران«‪ ،‬باستان پژوهي؛ دوفصلنامة ايرانشناسي‪ ،‬دورة جديد‪ ،‬س ‪ ،٦‬ش ‪ ١٣‬ـ ‪١١ :١٢‬ـ ‪.٨‬‬

‫ملكزاده‪ ،‬مهرداد‪) .‬ويراستار(‪ ،١٣٧٦ ،‬خﻼصه مقاﻻت دومين گردهﻤايي باستانشناسي ايران‪ ٢٧ ،‬تا ‪ ٣٠‬آبان ‪ ،١٣٧٦‬تهران‪ :‬سازمان ميراث فرهنگي كشور )پژوهشگاه(‪.‬‬

‫بعلي‪» ،١٣٧٣ .‬شوق در شوش و اﻧتﻈارات«‪ ،‬مجلة باستانشناسي و تاريخ‪ ،‬س ‪ ،٨‬ش ‪ ،١‬پياپي ‪.٢ :١٥‬‬
‫موجاﻧي‪ ،‬احﻤد ح ّ‬

‫موسوي‪ ،‬سيدمحﻤود‪» ،١٣٧٦ .‬مقدمه دبير ﻧخستين گردهﻤايي باستانشناسي ايران پس از اﻧقﻼب اسﻼمي ـ شوش«‪ ،‬در يادﻧامة گردهﻤايي باستانشناسي ايران ـ شوش‪ ،‬ج‬
‫‪ ،١‬تهران‪ :‬سازمان ميراث فرهنگي كشور )پژوهشگاه(‪١٢ :‬ـ ‪.٩‬‬

‫ميراث فرهنگي )ﻧشرية سازمان ميراث فرهنگي كشور(‪ ،١٣٧٣ .‬ويژهﻧامة ﻧخستين گردهمآيي باستانشناسي ايران پس از اﻧقﻼب اسﻼمي‪ ،‬ش ‪.١٢‬‬

‫ﻧوروززادة چگيني‪ ،‬ﻧاصر‪» ،١٣٧٦ .‬مقدمه«‪ ،‬در خﻼصه مقاﻻت دومين گردهﻤايي باستانشناسي ايران‪ ٢٧ ،‬تا ‪ ٣٠‬آبان ‪ ،١٣٧٦‬مهرداد ملكزاده )ويراستار(‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان‬
‫ميراث فرهنگي كشور )پژوهشگاه(‪١١ :‬ـ ‪.٩‬‬

‫ﻧوروززادة چگيني‪ ،‬ﻧاصر‪» ،١٣٩١ .‬روزهاي ماﻧدگار«‪ ،‬باستان پژوهي؛ دوفصلنامة ايرانشناسي‪ ،‬دورة جديد‪ ،‬س ‪ ،٦‬ش ‪ ١٣‬ـ ‪.٨ :١٢‬‬
 ‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و حريم اثر موسوم بﻪ دو ﮔور دوپﺎ‪ ،‬شهرستﺎن بﺎشت‪،‬‬
‫كهگيلويﻪ و بويراحﻤد‬

‫علياصغر آتشفراز‬

‫اثر تاريخي و ثبتي )شمارة ثبﺖ ‪ ،٢٩٨٥‬ﺑﻪتاريخ ‪ ٣‬ﺑﻬمﻦ ‪ (١٣٧٩‬دوگور دوپا در روستاي شوش واقع در ‪ ٧‬كيلومتري شﻬر ﺑاشﺖ اسﺖ )شكل ‪ .(١‬ﺑاشﺖ در ‪٤٥‬‬
‫كيلومتري شﻬرستان گچساران قرار گرفتﻪ اسﺖ‪ .‬محوطة دوگور دوپا عبارت اسﺖ از دو ستون سنگي سفيدرنگِ افراشتﻪ ﺑر فراز تپﻪاي ﺑﻪ ارتفاع ‪ ١٠‬متر و‬
‫مساحﺖ حدود ‪ ٢٠٠٠‬متر مرﺑع‪ .‬ستونﻫا ﺑﻪفاصلة ‪ ٥٠‬سانتيمتري از يكديگر واقع شدهاند‪ .‬ستون شرقي ‪ ٢‬متر و ستون غرﺑي حدود ‪ ١٩٠‬سانتيمتر ارتفاع دارد‪.‬‬
‫ايﻦ ستونﻫا از سنگ آﻫك شيريرنگ يكپارچﻪاي تراشيده شدهاند‪.‬‬
‫در مورد كارﺑري ايﻦ ستونﻫا نظر پذيرفتﻪشدهاي ارايﻪ نشده اسﺖ‪ .‬ﺑرخي آنﻬا را ميل استودان دانستﻪ و ﺑرخي آنﻬا را ﺑاقيمانده يك آتشكده از دورة‬
‫ساساني ذكر كردهاند كﻪ تنﻬا آتشدانﻫاي آن ﺑرجاي مانده اسﺖ‪ .‬از نظر ﺑرخي ديگر نيز ايﻦ اثر تاريخي مرﺑوط ﺑﻪ آتشدانﻫايي اسﺖ كﻪ ﺑراي نماياندن راه ﺑﻪ‬
‫كاروانيان مورد استفاده قرار گرفتﻪاند‪ .‬اﻫالي روستاي شوش ﺑر ايﻦ عقيدهاند كﻪ كارويژة ستونﻫا ايﻦ ﺑوده كﻪ راﻫنماي عبور قافلﻪﻫا ﺑراي دورنشدن از مسير‬
‫در تاريكي ﺑاشد‪ .‬آنﻬا ميگويند تا ‪ ٥٠‬سال پيش‪ ،‬ﺑا غروب آفتاب‪ ،‬ﻫر شب اﻫالي روستاي شوش ﺑﻪنوﺑﺖ در كنار ستونﻫا آتشي ﺑﻪ راه ميانداختند تا عشاير‪،‬‬
‫كاروانﻫا و ماشيﻦﻫاي سرگردان مسير خود را ﺑﻪ روستا پيدا كنند‪.‬‬
‫در ساليان اخير كشاورزان منطقﻪ زميﻦﻫاي اطراف ايﻦ اثر را ﺑراي توسعة ﺑاغات مركبات گسترش داده و ﺑﻪ نزديكي آنﻬا رساندهاند و فضاي اطراف‬
‫ﺑنا را دچار ناﻫنجاري منظري نمودهاند‪ .‬ﺑراي جلوگيري از ايﻦ رخداد و نيز خطر تخريب و حفاري قاچاق در اطراف ايﻦ ﺑنا‪ ،‬تعييﻦ عرصﻪ و حريم ﺑنا و‬
‫محﺼورنمودن اطراف آن در دستور كار قرار گرفﺖ‪ .‬عمليات تعييﻦ عرصﻪ و حريم ﺑا مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٤١١٧‬پژوﻫشگاه ميراث فرﻫنگي و گردشگري ﺑﻪتاريخ‬
‫‪ ١٤٠١/٨/١٧‬از تاريخ ‪ ١٤٠٢/٩/١‬تا ‪ ١٤٠٢/٩/٣٠‬ﺑﻪ انجام رسيد‪.‬‬
‫در ايﻦ ﺑرنامة ميداني ‪ ١١‬گمانﻪ ﺑﻪ اﺑعاد ‪ ١×١‬متر مورد كاوش قرار گرفﺖ و در ﻫيچيك از آنﻬا شواﻫد فرﻫنگي شناسايي نگرديد‪ .‬در واقع ﺑر سطح تپﻪاي كﻪ‬
‫ايﻦ ستونﻫا روي آن واقع شده‪ ،‬ﻫيچ يافتة فرﻫنگي ديده نميشود‪ .‬ايﻦ احتمال وجود دارد كﻪ از حدود يك سده پيش ايﻦ ستونﻫا از مكان ديگري ﺑﻪ اينجا‬
‫منتقل و ﺑﻪعنوان يادمان ﺑرپا شدهاند‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬

‫‪Farjamirad, M. 2015. “Do Gur-e Dopa: The Sasanian Twin Pillar Ossuaries at Shoush Village, Kohgiloyeh va Boyer Ahmad (Iran)”,‬‬
‫‪Iranica Antiqua, vol. L: 357-365.‬‬
‫گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران | ‪١٣‬‬

‫شكل ‪ .١‬محدودة عمومي ﺑنا و محوطة دوگور دوپاي شﻬرستان ﺑاشﺖ‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬دورنمايي از محوطﻪ و ﺑناي دوگور )‪.(Farjamirad 2015: Pl. 3‬‬

 ‫‪ | ١٤‬گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬ﺑرش و طراحي ستونﻫا )‪.(Farjamirad 2015: Pl. 4‬‬

‫شكل ‪ .٤‬نمائي نزديك از ستونﻫاي دوگور )‪.(Farjamirad 2015: Pl. 5‬‬

 ‫ﮔزارش مقدمﺎتي كﺎوش بﺎستﺎنشنﺎسي بندر بﺎستﺎﻧي سيراف و سواحل آن در خليج فﺎرس‬

‫محمداسماعيل اسمعيليجلودار‪،١‬‬
‫آذريان‪٤‬‬ ‫اﺑوالفضل عالي‪ ،٢‬رضا حيدري‪ ٣‬و مﻬدي‬

‫درآمد‬
‫يكي از ﺑنادر اصلي و مﻬم در تجارت و ﺑازرگاني خليج فارس كﻪ مدارك مكتوب و يافتﻪﻫاي ﺑاستانشناسي ﺑﻪدسﺖآمده از آن‪ ،‬قدمﺖ آن را ﺑﻪ دوران ساساني‬
‫تا قرون اولية اسﻼمي نشان ميدﻫد‪ ،‬ﺑندر ﺑاستاني سيراف اسﺖ‪ .‬مرحلة جديد كاوشﻫاي ﺑاستانشناختي سيراف پس از انجام فﺼل اول )‪ (١٣٨٥‬و دوم )‪(١٣٨٨‬‬
‫آن ﺑﻪسرپرستي نگارنده از تاريخ ‪ ١٤٠١/٣/٢‬تا ‪ ١٤٠١/٤/١٥‬ﺑا مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٨٥٨‬مورخ ‪١٤٠١/٢/٣١‬پژوﻫشگاه ميراث فرﻫنگي و گردشگري و پژوﻫشكدة‬
‫ﺑاستانشناسي پس از سيزده سال ﺑا تخﺼيص اعتبار ادارهكل ميراث فرﻫنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان ﺑوشﻬر انجام گرفﺖ‪.‬‬
‫آگاﻫي ما از ﺑاستانشناسي خليج فارس ﺑﻪويژه در دوران تاريخي و اسﻼمي ﺑسيار محدود اسﺖ‪ .‬رشد شتاﺑان مطالعات ﺑاستانشناسي خليج فارس در‬
‫سواحل جنوﺑي و استفاده از جاينام مجعول ﺑراي خليج فارس ضرورت توجﻪ و انجام مطالعات ﺑاستانشناختي را دوچندان مينمايد‪ .‬از طرفي‪ ،‬انجام كاوشﻫاي‬
‫ﺑاستانشناختي در محوطﻪﻫا و ﺑنادر جنوﺑي خليج فارس ﺑﻪويژه ﺑنادر دورة اسﻼمي آن ﻫم از نظر كيفي و ﻫم كمي در مقايسﻪ ﺑا ايران ﺑسيار ﺑيشتر اسﺖ‪ .‬از‬
‫سوي ديگر ﺑنادر ﺑاستاني خليج فارس تا پيش از شكلگيري مناطق نفتي و گازي خليج فارس دورة آرامي را داشتند‪ ،‬پس از شكلگيري و گسترش مناطق‬
‫صنعتي نفتي وگازي‪ ،‬موج تخريب آثار تاريخي در آنﻬا سرعتي شتاﺑان ﺑﻪ خود گرفتﻪ و ﺑخش ﺑزرگي از عرصة آن! در سايﻪ غفلﺖ سازمانﻫاي متولي مورد‬
‫ساخﺖوساز و ناﺑودي قرار گرفﺖ )نقشﻪ ‪ .(١‬مﻬمتريﻦ اﻫداف اجراي ايﻦ طرح عبارتند از‬
‫الف‪ .‬آگاﻫي از وضعيﺖ سيراف و قلعة آن در دورة ساساني در ادامة گمانة گاهنگاري سال ‪ ١٣٨٦‬ﺑا كاوش گسترده در آن‪،‬‬
‫ب‪ .‬شناخﺖ تجارت دريايي ايرانيان در خليج فارس از اواخر دورة ساساني تا صدر اسﻼم )قرن پنجم ق(‪،‬‬
‫ج‪ .‬دستياﺑي و تحليل شواﻫد ﺑاستانشناسي اﻫميﺖ ﺑندر سيراف در اواخر دورة ساساني و قرون اولية اسﻼمي )تا قرن پنجم ق( ﺑﻪعنوان ﺑندر مركزي و اصلي‬
‫در ﺑازرگاني دريايي‪،‬‬
‫د‪ .‬كاوش گسترده در محل ترانشة ‪ B‬ﺑراي دستياﺑي ﺑﻪ پﻼن ﺑخش شمالي قلعة ساساني كاوششده توسط وايﺖﻫاوس‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫ﺑندر سيراف در ﺑاريكﻪاي ﺑﻪطول ‪ ٤‬كيلومتر و عرض ‪ ٧٠٠‬متر‪ ،‬ﺑيﻦ دريا و كوه و در فاصلة ‪ ٢٥٠‬كيلومتري شرق ﺑندر ﺑوشﻬر‪ ،‬در ساحل خليج فارس‪ ،‬قرار دارد‪.‬‬
‫ارتفاع آن از سطح دريا ‪ ١٠‬متر اسﺖ‪ .‬ﺑندر سيراف از آغاز سده ‪١٩‬م‪ .‬مورد توجﻪ مأموريﻦ سياسي‪ ،‬پژوﻫندگان تاريخ و ﺑاستانشناسانخارجي و البتﻪ ايراني از‬
‫;‪Stiffe 1897‬‬ ‫قرون ‪ ١٩‬تا ﺑﻪ امروز ﺑوده اسﺖ )ويلسﻦ‪٦٢ :١٣٤٨‬؛ پزارد ‪١٣٣ :١٣٨٤‬ـ ‪١٢٩‬؛ ﺑختياري ‪٢٥٣٥‬؛ سرفراز ‪١٣٨٣‬؛ اسماعيلي ‪١٣٨٨‬؛ ‪١٣٩١‬؛ ‪١٣٩٥‬؛‬
‫‪Lorimer 1818; Stein 1937: 202-212; Whitehouse 1968; 1969; 1970; 1971; 1972; 1974; Whitcomb 2009; Priestman 2013: 152; Vanden‬‬
‫‪ .(Berghe 1961: 172‬اوليﻦ كاوش گسترده توسط ﻫيﺌﺖ مشترك ايراني و انگليسي در ﻫفﺖ فﺼل انجام و در كل ‪ ١٥‬ترانشﻪ ﺑا آثاري از ايران‪ ،‬ﻫند‪ ،‬افريقا‪،‬‬

‫‪jelodar@ut.ac.ir‬‬ ‫‪ .١‬دانشيار گروه ﺑاستانشناسي دانشكدة ادﺑيات و علوم انساني دانشگاه تﻬران؛‬
‫‪ .٢‬دكتري ﺑاستانشناسي از دانشگاه تﻬران و مدير پايگاه جﻬاني سلطانيﻪ‪.‬‬
‫‪ .٣‬كارشناسارشد ﺑاستانشناسي از دانشگاه تﻬران‪.‬‬
‫‪ .٤‬مدير پايگاه ميراث فرﻫنگي ﺑندرﺑاستاني سيراف‪.‬‬
 ‫‪ | ١٦‬گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‬

‫چيﻦ و ديگر نقاط جﻬان ﺑاستان از آن ﺑﻪدسﺖ آمد )‪ (Whitehouse 1968; 1969; 1970; 1971; 1972; 1974‬در سال ‪ ١٣٨٥‬فﺼل اول و پس از آن فﺼل دوم‬
‫كاوش در سال ‪ ١٣٨٨‬در سيراف توسط نگارنده انجام پذيرفﺖ )اسماعيلي جلودار ‪١٣٨٨‬؛ ‪ .(١٣٩٥‬فﺼل سوم ﺑا انجام كاوش در ترانشة ‪ C‬و الحاقي آن ﺑﻪ نام‬
‫‪ D‬در ادامة كاوش در فﺼل دوم كﻪ از حروف ﻻتيﻦ ‪ A‬و ‪ B‬استفاده شده ﺑود‪ ،‬انجام گرفﺖ‪ .‬ﻫمچنيﻦ كاوش در سونداژ ‪ ،A‬گمانة آزمايشي ‪ T.T. I‬و يكي از‬
‫گورﻫاي سنگي نزديك آن ﺑا نام گور شمارة ‪ I‬در ايﻦ فﺼل انجام شد‪.‬‬
‫ﺑعد از انجام ﺑررسي كامل مجموعﻪ كارگاﻫي و انتشارات كاوشگر ساﺑق وايﺖﻫاوس و ارزشمندي دادهﻫاي ﺑﻪدسﺖآمده از ايﻦ مجموعﻪ و در عيﻦ‬
‫حال تكميل اطﻼعات ساﺑقة زيستي و مﺼنوعاتي در ايﻦ ﺑستر و ﺑا نگاﻫي ﺑلندمدت ﺑراي نگﻬداري از مجموعة تاريخي مسجد جامع‪ ،‬تﺼميم گرفتﻪ شد تا‬
‫ترانشة ‪ C‬درﺑخش ﺑيروني و شمالي دژ ساساني و در محدودة ترانشة ‪ B‬فﺼل دوم در سال ‪ ١٣٨٦‬كﻪ نتايج درخشاني ﺑﻪﻫمراه داشﺖ‪ ،‬ﺑﻪصورت گسترده كاوش‬
‫گردد‪ .‬پس از خطكشي و نخكشي ترانشﻪ‪ ،‬ﺑا شكايﺖ مالكان زميﻦ يادشده انجام كاوش در ﺑخش داخلي دژ معرفيشده از سوي وايﺖﻫاوس ﺑا گاهنگاري‬
‫احتمالي دورة ساساني امكانپذير نشده و ﺑا ﺑررسي دوﺑاره‪ ،‬گوشة جنوبشرقي مسجد جامع و متﺼل ﺑﻪ ديوارة دژساساني انتخاب كرديد‪ .‬ﺑر اساس آنچﻪ‬
‫وايﺖﻫاوس نسبﺖ ﺑﻪ ﺑقاياي معماري دور احتمالي ساساني ارائﻪ نموده اسﺖ‪ ،‬ترانشة ‪ C‬و كارگاه فﺼل سوم كاوش در ﺑخش شرقي داخلي فضاي دژ در مجاورت‬
‫حﺼار و ديوار داخلي دژ قرارداشﺖ‪ .‬كاوش در ترانشة ‪ C‬موجب شناسايي ‪ ٤٦‬كانتكسﺖ و ‪ ١٥‬فيچر شده اسﺖ كﻪ در ارتباط ﺑا يكديگر قرار داشتند‪ .‬از ايﻦ ترانشﻪ‬
‫فضاﻫاي معماري و كارگاﻫي ﺑﻪﻫمراه مواد فرﻫنگي كﻪ از نظر گاهنگاري از قرن پنجم تا صدر اسﻼم را درﺑر ميگرفﺖ ﺑﻪﻫمراه مدارك تجارت دريايي ﺑﻪدسﺖ‬
‫آمد‪ .‬محدوديﺖ فضاي كاوش و امتداد آثار در ديوارة جنوﺑي ﺑاعث شد تا ايﻦ ترانشﻪ از ايﻦ ﺑخش گسترده و ترانشة الحاقي ‪ D‬در كنارش ﺑاز گردد‪ .‬كاوش در‬
‫ايﻦ ترانشﻪ ﻫم موجب شناسايي ‪ ٢٤‬كانتكسﺖ و ‪ ١٠‬فيچر شده كﻪ تحليل و تفسير آنﻬا از نظر شكلگيري و شاخﺼة ارتباط آنﻬا ﺑا يكديگر زمينة درك درسﺖ‬
‫از ﺑازسازي فرﻫنگي آنچﻪ در ايﻦ ﺑخش رخ داده اسﺖ را فراﻫم كرد‪ ،‬اما ﺑﻪجﻬﺖ محدوديﺖ زماني و مناﺑع مالي دستياﺑي ﺑﻪ خاك ﺑكر مقدور نشد و ادامة كاوش‬
‫ﺑﻪ فﺼل ﺑعد موكول گرديد‪.‬‬
‫يكي ديگر از ﺑخشﻫاي مﻬم سيراف ﺑاروي قلعة منسوب ﺑﻪ دورة ساساني اسﺖ‪ .‬ﺑخش شرقي ايﻦ قلعﻪ‪ ،‬در قسمﺖ داخلي ﺑاروي آن در نزديكي‬
‫محلي كﻪ ﺑارو ﺑﻪ ﺑرجﻫاي اشكيشكل گوشة شرقي منتﻬي ميشود چالﻪاي نيمﻪعميق مورد شناسايي قرار گرفﺖ‪ .‬در ايﻦ ﺑخش ظاﻫراً درختي قرار داشتﻪ كﻪ‬
‫ﺑا ﺑرداشتﻦ آن چالة نسبتاً ﺑزرگي در ايﻦ ﺑخش ﺑﻪوجود آمد‪ .‬ايﻦ چالﻪ ﺑﻪ عمق حدود ‪ ٨٠‬سانتيمتر در كنار ديوار ساساني قرارداشﺖ‪ .‬ﺑاتوجﻪ ﺑﻪ وضعيﺖ نامشخص‬
‫ساختار ديوار شرقي ـ غرﺑي‪ ،‬ﻫمچنيﻦ ﻻيﻪﻫاي ﺑخش شمالي ديوار ساساني كﻪ در واقع ﺑخش داخلي قلعﻪ را تشكيل ميداد‪ ،‬سوانداژي در محل چالﻪ ﺑا ﻫدف‬
‫ﺑررسي دقيقتر ساختار ديوار شرقي ـ قلعة ساساني از نظر رجچيني ديوار و چگونگي پيسازي‪ ،‬پيﺑردن ﺑﻪ وضعيﺖ ﺑخش داخلي قلعة ساساني و تسلسل‬
‫ﻻيﻪﻫاي تاريخي آن از منظر ﻻيﻪنگاري انتخاب و كاوش در آن انجام پذيرفﺖ‪ .‬اﺑعاد آن ‪ ٢٠٠×١٥٠‬سانتيمتر و ‪ ٤‬فيچر و ‪ ٦‬كانتكسﺖ در كاوشِ آن شناسايي‬
‫و در نﻬايﺖ در عمق ‪٢٢٠‬ـ سانتيمتري ﺑﻪجﻬﺖ وجود جريان آﺑي آشكارشده در آن‪ ،‬كاوش متوقف ماند‪ .‬مواد فرﻫنگي ﺑﻪدسﺖآمده از ايﻦ ﺑخش مرﺑوط ﺑﻪ‬
‫دوران اسﻼمي و اواخر ساساني اسﺖ‪ .‬ﻫمچنيﻦ ايﻦ ديوار روي ﺑستري از شﻦ ﺑادي ﺑدون پيريزي ﺑنايي ساختﻪ شده ﺑود‪ .‬نكتة جالب عايقكردن كف داخلي‬
‫متﺼل ﺑﻪ ديوار ﺑارو ﺑا قلوهسنگ و ساروج ﺑﻪشكلي مستحكم ﺑود‪ .‬ﺑا ﺑرداشتﻦ ﺑخشي از ايﻦ كف‪ ،‬جريان آﺑي شبيﻪ ﺑﻪ چشمﻪ آشكار شد‪ .‬ﺑﻪنظر‪ ،‬ساكنان قلعﻪ‬
‫ايﻦ كف سنگي عايقﺑنديشده را ﺑراي مقاﺑلﻪ ﺑا نفوذ آب ﺑﻪ ﺑخشﻫاي ﺑاﻻيي و جلوگيري از تخريب احتمالي آن‪ ،‬ساختﻪاند‪ .‬ﻫمچنيﻦ‪ ،‬گمانة شمارة ‪ I‬و يك‬
‫گور ﺑا نام گور شمارة ‪ I‬در ﺑخش دره لير ﺑﻪشكل آزمايشي ﺑراي شناخﺖ سازهﻫاي آﺑي و گورﻫاي مشاﺑﻪ دره ليركاوش گرديد‪.‬‬

‫يﺎفتﻪهﺎي فرهنگي‬
‫مﻬمتريﻦ يافتﻪﻫاي فرﻫنگي ﺑﻪدسﺖآمده از ايﻦ كاوش سفال‪ ،‬شيشﻪ‪ ،‬فلز‪ ،‬سنگ‪ ،‬قعات گچي و صدفي اسﺖ‪ .‬ﺑﻪدسﺖآمدن گونة سفالﻫاي شاخص تجارت‬
‫دريايي ايران ﺑا جﻬانﺑاستان )ﻫند‪ ،‬چيﻦ و افريقا( شامل گونة سفاليﻦ نوك اژدريشكل‪ ،‬سفال ﺑا لعاب فيروزهاي )سبزآﺑي(‪ ،‬سفال نوع سامرا ﺑا گاهنگاري دوران‬
‫ساساني تا صدراسﻼم از ترانشة ‪ C‬و ‪ D‬و نيز يك گونة چيني شامل سفال چانگشا ﺑا گاهنگاري صدر اسﻼم از نكات جالبتوجﻪ ايﻦ كاوش اسﺖ‪ .‬ﻫمچنيﻦ‪ ،‬ﺑر‬
‫اساس گاهنگاري تطبيقي انجامشده روي سفالﻫاي ﺑﻪدسﺖآمده از ايﻦ فﺼل پنج دورة زير قاﺑل ارائﻪ اسﺖ‪:‬‬
‫ـ دورة سفالي نخسﺖ )‪ ٤٠٠‬الي ‪ ٦٥٠‬ميﻼدي(‪،‬‬
‫ـ دورة سفالي دوم )‪ ٦٥٠‬الي ‪ ٧٥٠‬ميﻼدي(‪،‬‬
‫ـ دورة سفالي سوم )‪ ٧٥٠‬الي ‪ ٨٢٥‬ميﻼدي(‪،‬‬
‫ـ دورة سفالي چﻬارم )‪ ٨٢٥‬الي ‪ ٩٠٠‬ميﻼدي(‪،‬‬
‫ـ دورة سفالي پنجم )‪ ٩٠٠‬الي ‪ ١٠٢٥‬ميﻼدي(‪.‬‬
‫ﻫمچنيﻦ سفالﻫاي ﺑﻪدسﺖآمده از كاوش اخير ﺑر اساس نوع پوشش سطحي‪ ،‬ﺑﻪ سﻪ طبقة كلي سفالﻫاي لعابدار‪ ،‬سفالﻫاي ساده و سفال ﺑا پوشش گلي و‬
‫سپس‪ ،‬سفالﻫاي ﻫر طبقﻪ ﺑا درنظرگرفتﻦ سﻪ ويژگي شامل رنگ سطح ﺑيروني سفال‪ ،‬نوع و رنگ پوششﻫاي سطحي و نوع خميره ﺑﻪﻫمراه كيفيﺖ ﺑافﺖ و‬
‫گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران | ‪١٧‬‬

‫رنگ آن در گروهﻫاي كوچكتر دستﻪﺑندي شدند‪ .‬ﺑديﻦصورت ‪ ٣٣‬گونة سفالي در طي ايﻦ كاوش شناسايي شد كﻪ شامل سفالﻫاي لعابدار )گروه ‪ (١‬شامل‬
‫‪ ٩‬گونة مجزا اسﺖ‪ .‬سفالﻫاي ساده در ‪ ١٦‬گونﻪ شامل؛ طبقة سفالﻫاي نخودي )گروه ‪ ٢‬در ‪ ١١‬گونﻪ(‪ ،‬نخودي صورتي )گروه ‪ ٣‬يك گونﻪ(‪ ،‬قرمز )گروه ‪ ٤‬در‪٢‬‬
‫گونﻪ(‪ ،‬قﻬوهاي )گروه ‪ ٥‬در يكگونﻪ(و آشپزخانﻪاي )گروه ‪ ٧‬در ‪ ١‬گونﻪ( و سفال ﺑا پوششگلي )گروه ‪ ٦‬در ‪ ٨‬زيرگروه( تقسيمﺑندي شدند‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫مﻬمتريﻦ نتايج ﺑﻪدسﺖآمده از كاوش در دو ترانشﻪ‪ ،‬يك سونداژ‪ ،‬يك گمانة آزمايشي و يك گورسنگي در فﺼل سوم ﺑﻪشرح زير ميﺑاشد‪ .‬كاوش در ترانشة ‪C‬‬
‫و ‪ D‬ﻫرچند ﺑﻪطور كامل انجام نشد و ﺑﻪ خاك ﺑكر نرسيد‪ ،‬اما در طي آن شواﻫد سفالي ﺑا مطالعة تطبيقي از قرن ‪ ٥‬ميﻼدي )دورة ساساني( تا قرن يازدﻫم‬
‫ميﻼدي )صدراسﻼم( مشاﻫده شد‪ .‬شواﻫد معماري نشان از استقرار صدر اسﻼم ﺑا حداقل سﻪ اتاق داشﺖ‪ .‬گونﻪﻫاي سفال شاخص تجاري نيز از قبيل خمرة‬
‫نوك اژدريشكل و سفال ﺑا لعاب سبزآﺑي )فيروزهاي( و نيز سفال نوع سامرا از ايﻦ ترانشﻪ ﺑﻪﻫمراه شواﻫدي از سازهﻫاي حرارتي و توپي سفالي ﺑﻪدسﺖ آمد‪.‬‬
‫تداوم كاوش در دو جﻬﺖ افقي و عمودي منجرﺑﻪ شناخﺖ كامل ايﻦ فضاﻫا خواﻫدشد‪ .‬ﻫمچنيﻦ‪ ،‬سونداژ كاوششده كنار ﺑاروي قلعﻪ نشان از مﻬندسي دقيق‬
‫ساسانيان از وضعيﺖ مناﺑع آﺑي زيرزميني دارد كﻪ ﺑا ساخﺖ عايقي از جنس سنگ و ساروج ﻫمراه ﺑوده اسﺖ‪ .‬تداوم گورﻫاي تدفيني در ﺑخش شرقي دره لير و‬
‫نيز مﻬندسي دقيق تأميﻦ و توزيع آب حتي در ارتفاعات و مناطق صعبالعبور سيراف نيز ﺑخشي از شگفتيﻫاي سيرافيﻫا در سنﺖ شﻬرسازي آنﻬاسﺖ كﻪ‬
‫ضرورت انجام مطالعات دقيق و گسترده را دوچندان ميكند‪ .‬در آخر عدم توجﻪ ﺑﻪ سيراف و تخريب گستردة عرصة آن ﺑا ساخﺖوسازﻫاي ﺑيرويﻪ و سكوت‬
‫مسﺌوليﻦ شﻬري‪ ،‬انتظامي و قضايي و چراغ سبز آنﻬا ﺑﻪ ايﻦ تخريب از يكسو و عدم ﺑرخورد قاطع وزارت ميراث فرﻫنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي سرعﺖ‬
‫تخريبات را ﺑﻪ اندازهاي ﺑاﻻ ﺑرده اسﺖ كﻪ ﺑخش ﺑزرگي از عرصة آن جوﻻنگاه ساخﺖوساز ﺑﻪشكلي زشﺖ و ناموزون شده و ﺑيم آن ميرود ايرانياني كﻪ تا پيش‬
‫از ايﻦ ﺑا صفﺖﻫاي ﺑرجستﻪ ﻫنري و فرﻫنگي مشﻬور ﺑودهاند‪ ،‬تبديل ﺑﻪ مثالي جﻬاني در تخريب محوطﻪﻫاي ارزشمند تاريخي گردند!‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫اسمعيليجلودار‪ ،‬محمد اسماعيل‪ ،١٣٨٨ .‬گزارش فﺼل دوم كاوش ﺑاستانشناسي در ﺑندر ﺑاستاني سيراف‪ ،‬تﻬران‪ :‬كتاﺑخانﻪ و مركز اسناد پژوﻫشكده ﺑاستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫اسماعيلي جلودار‪ ،‬محمد اسماعيل‪ ،١٣٩٥ .‬پژوﻫشﻫاي ﺑاستانشناختي خليج فارس‪ ،‬ﺑندرﺑاستاني سيراف‪ ،‬تﻬران‪ :‬پژوﻫشگاه ميراث فرﻫنگي و گردشگري‪.‬‬

‫اسمعيلي جلودار‪ ،‬محمد اسماعيل‪» ،١٣٩١ .‬گستره سفالينﻪﻫاي شاخص تجاري صدر اسﻼم در خليج فارس و اقيانوس ﻫند )شرق افريقا‪ ،‬شبﻪ جزيره ﻫندوستان و سيﻼن(«‪،‬‬
‫در ويژهنامة اوليﻦ نشسﺖ تخﺼﺼي شيشﻪ و سفال‪ ،‬تﻬران‪ :‬ادارهكل ميراث فرﻫنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري استان تﻬران‪٤٧ :‬ـ ‪.١٣‬‬

‫ﺑختياري‪ ،‬حسيﻦ‪» ،٢٥٣٥ .‬كاوشﻫاي ﺑاستانشناسي در سيراف«‪ ،‬در گزارشﻫاي چﻬارميﻦ مجمع ساﻻنة كاوشﻫا و پژوﻫشﻫاي ﺑاستانشناسي در ايران‪ ١٢ ،‬تا ‪ ١٧‬آﺑانماه‬
‫‪ ،٢٥٣٤‬زير نظر فيروز ﺑاقرزاده‪ ،‬تﻬران‪ :‬مركز ﺑاستانشناسي ايران‪١٠٨ :‬ـ ‪.١٠٠‬‬

‫پزارد‪ ،‬موريس‪ ،١٣٨٤.‬ماموريﺖ در ﺑندر ﺑوشﻬر )گزارش حفاريﻫا و مطالعات ﺑاستانشناسي(‪ ،‬ترجمة سيد ضياء مﺼلح‪ ،‬توضيحات و تعليقات غﻼمحسيﻦ نظامي‪ ،‬ﺑوشﻬر‪ :‬شروع‪.‬‬

‫سرفراز‪ ،‬علياكبر‪ ،١٣٨٣ .‬گزارش ﺑررسي ﺑاستانشناسي شﻬرستان كنگان‪ ،‬تﻬران‪ :‬كتاﺑخانﻪ و مركز اسناد پژوﻫشكدة ﺑاستانشناسي )منتشرنشده(‪.‬‬

‫ويلسﻦ‪ ،‬سرآرنولد‪ ،١٣٤٨ .‬خليج فارس‪ ،‬ترجمة محمد سعيدي‪ ،‬تﻬران‪ :‬ﺑنگاه ترجمﻪ و نشر كتاب‪.‬‬

‫‪Lorimer. J.G. 1818, Gazetteer of the Persian Gulf, Armenia, And Asian Minor to Constantinople between the Year 1810-1816, London:‬‬
‫‪Pézard, M. 1914, “Mission à Bender-Bouchir” Documents Archéologiques et Èpigraphiques 15: 5, 99, 102 and pl. xiv.‬‬
‫‪Priestman, Seth M.N. 2013, A Quantitative Archaeological Analysis of Ceramic Exchange in the Persian Gulf and Western Indian‬‬
‫‪Ocean, AD c.400 - 1275, Durham theses, Durham University. Available at Durham E-Theses Online: http://etheses.dur.ac.uk/2745/‬‬

‫‪Stiffe Arthur W. 1897, “Ancient Trading Centers of the Persian Gulf, III; Pre-Mohammedians Settlements”, Geographical Journal 9: 309-‬‬
‫‪314.‬‬

‫‪Stein, M. A. 1937, Archaeological Reconnaissance’s in North Western India and south Eastern Iran, London: Macmillan.‬‬

‫‪Whitehouse, D. 1968, “Excavations at Sīrāf; first Interim Report”, Iran 6: 1-22.‬‬

‫‪Whitehouse, D. 1969, “Excavations at Sīrāf: Second Interim Report, Iran 7: 39- 62.‬‬

‫‪Whitehouse, D. 1970, “Excavations at Sīrāf: third interim Report”, Iran 8: 1-18.‬‬

‫‪Whitehouse, D. 1971, “Excavations at Sīrāf: Fourth Interim Report”, Iran 9: 1-18.‬‬

‫‪Whitehouse, D. 1972, “Excavations at Sīrāf: Fifth Interim Report”, Iran 10: 63-88.‬‬

‫‪Whitehouse, D. 1974, “Excavations at Sīrāf: Sixth Interim Report”, Iran 12: 1-30.‬‬
 ‫ | گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‬١٨

Whitehouse, D.1970, “Chinese Stoneware from Siraf: the Earliest Finds”, in Norman Hammond (ed.), South Asian Archaeology; Papers
from the First International Conference of South Asian Archaeology, Cambridge: University of Cambridge.

Whitehouse, D. 1983, “Maritime Trade in the Gulf: the 11th and 12th Centuries”, World Archaeology 14, (3): Islamic Archaeology: 328-
334.

Whitehouse, D., D. Whithcomb, and T. J. Wilkinson. 2009, Siraf; History, Topography and Environment, Oxford.

Whitcomb, D. S. 2009, “The High Valleys”, in Whitehouse, D., D. Whithcomb, and T. J. Wilkinson (eds.), Siraf; History, Topography
and Environment, Oxford: Oxbow Books: 77- 97.
Whitehouse, D. 2009, “Siraf; History, Topography And Environment” with contributions of Donald's Whitcomb and T. J. Wilkinson, Oxford:
Oxbow Books.
‫گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران | ‪١٩‬‬

‫شكل ‪ .١‬تﺼوير اعضاء و ﻫمكاران ﻫيﺌﺖ كاوش ﺑاستانشناسي ﺑندرﺑاستاني سيراف و سواحل آن‪ .‬ﺑﻪترتيب ايستاده از راسﺖ‪ :‬خانم مﻬرﺑاني‪ ،‬نجف حيدري‪ ،‬مﻬدي آذريان‪،‬‬
‫محمداسماعيل اسمعيلي جلودار‪ ،‬اﺑوالفضل عالي‪ ،‬علي رستمي‪ ،‬رضاحيدري‪ ،‬محدثﻪ سوختﻪسرايي‪ .‬پاييﻦ از راسﺖ ﺑﻪ چپ‪ :‬عبدالعلي مﺼلحيزاده‪ ،‬غﻼمحسيﻦ رضايي‪ ،‬محمدرضا‬
‫رضايي‪ ،‬پيوند احمدي‪ ،‬اسماعيل اكبري‪ ،‬محمد محمدي و محمدحسيﻦ محمدي‪ .‬غايبيﻦ‪ :‬دكتر نﺼرا‪ ...‬اﺑراﻫيمي‪ ،‬دكتر پوركرمان‪ ،‬دكتر محيالديﻦ جعفري‪ ،‬محمد اكبري‪ ،‬امير‬
‫شيركاني )پشتيباني وتداركات(‪ ،‬حيدر و حسﻦ حيدري )يگان حفاظﺖ(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬عكس ﻫوايي از نماي عمومي سيراف پيش از كاوش وايﺖﻫاوس )عكس از سازمان نقشﻪﺑرداري كشور(‪.‬‬
 ‫‪ | ٢٠‬گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬موقعيﺖ كارگاهﻫاي كاوش ﺑاستانشناسي در جنوب مسجد جامع سيراف )ترانشﻪﻫاي ‪ C‬و ‪ D‬و سونداژ ‪.(A‬‬

‫شكل ‪ .٤‬جانمايي موقعيﺖ ترانشﻪﻫاي ‪ C‬و ‪ D‬در جنوب مسجد جامع سيراف و سونداژ ‪ A‬در كنار ﺑاروي ساساني آن‪.‬‬
‫گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران | ‪٢١‬‬

‫شكل ‪ .٥‬موقعيﺖ ترانشة آزمايشي ‪ ،I‬دامنﻪﻫاي شمالي دره لير‪ ،‬ديد از شرق‪.‬‬

‫شكل ‪ .٦‬چيدمان قرارگيري سنگﻫاي لحد گور ﺑﻪﻫمراه لبة نگﻬدارندة آن ﺑﻪشكل مايل در گمانة گور شمارة يك دره لير‪.‬‬
 ‫‪ | ٢٢‬گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٧‬راسﺖ‪ :‬درب ظرف سنگي ﺑﻪدسﺖآمده از كانتكسﺖ ‪ ٧,٢ :٣٣٣‬چپ‪ :‬مجموعة سفالي از كانتكسﺖ ‪) ٣٣٥‬تﺼوير قطعﻪ سفال چانگشا در مركز تﺼوير(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٨‬سفال گونة سامرا و سفال ﺑا لعاب فيروزهاي از كانتكسﺖ ‪ ،٣٢٠‬ترانشة ‪.D‬‬
‫گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران | ‪٢٣‬‬

‫شكل ‪ .٩‬تﺼوير سفال نوكاژدريشكل از ترانشة ‪.D‬‬

‫شكل ‪ .١٠‬موقعيﺖ و پﻼن ترانشة ‪ C‬در ﺑخش چپ و امتداد آن در سمﺖ راسﺖ ﺑا عنوان ترانشة الحاقي ‪.D‬‬
 ‫آتشكدهاي از دو دوره‬
‫ﮔزارشي كوتﺎه از كﺎوش محوطة ‪ ١٠٧‬ﭼمشير‬

‫اكبري‪١‬‬ ‫حسﻦ‬
‫ﺑديعيگورتي‪٢‬‬ ‫مجيد‬

‫مقدمﻪ‬
‫در زمستان ‪ ،١٤٠١‬كاوشﻫاي نجاتﺑخشي حوضة آﺑگير سد چمشير ﺑﻪ كاوش چند محوطﻪ در استان كﻬگيلويﻪ و ﺑويراحمد شﻬرستان گچساران اختﺼاص‬
‫يافﺖ كﻪ محوطة شمارة ‪ ١٠٧‬سد چمشير يكي از محوطﻪﻫاي ذيل اسﺖ‪ .‬ﻫدف از كاوش محوطة مورد نظر مشخصنمودن ﺑقاياي معماري‪ ،‬كارﺑري ﻫريك از‬
‫فضاﻫا‪ ،‬گاهنگاري و دورهﻫاي سكونﺖ در محوطة فوق اسﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫميﻦ منظور ‪ ٢‬گمانﻪ در نقاط مختلف محوطﻪ حفر گرديد‪ .‬در ايﻦ گمانﻪﻫا ﺑاتوجﻪ ﺑﻪ معماري‬
‫مشﻬود سطحي در ايﻦ محوطﻪ يافتﻪﻫاي آن معماري قلوهسنگي و قطعات شكستﻪ سفال ﺑوده اسﺖ‪ .‬ﺑا درنظرگرفتﻦ محدوديﺖ زماني و مﻬمﺑودن محوطﻪ و‬
‫اﻫميﺖ دقﺖ كار تﺼميم گرفتﻪ شد تا مناسبتريﻦ شيوة كاوش و ثبﺖوضبط دادهﻫا ﺑراي آغاز كار انتخاب شود‪ ،‬ﺑر ﻫميﻦ اساس روش كاوش پيگردي و‬
‫كاوش گسترده ﺑا استفاده از شيوة لوكوس‪ ،‬جﻬﺖ كاوش عرضي و عمقي كارگاه و تطبيق دادهﻫا ﺑا ﻻيﻪﻫا و فضاﻫا ﺑﻪعنوان يك روش علمي مطمﺌﻦ و مقبول‬
‫در دستور كار قرار گرفﺖ‪ .‬ايﻦ محوطﻪ پيش از ايﻦ توسط فضلاﷲ حبيبي مورد گمانﻪزني آزمايشي قرار گرفتﻪ و دو گمانﻪ كوچك در آن كاوش شده ﺑود )حبيبي‬
‫‪٤٤ :١٣٩٥‬ـ ‪ .(٣٥‬ايﻦ كاوش ﺑﻪ شمارة مجوز ‪ ٤٠١٣٤٨٢١‬ﺑوده و از تاريخ ﺑيسﺖ آذرماه ‪ ١٤٠١‬تا ﺑيسﺖ و نﻪ ديماه ‪ ١٤٠١‬ﺑﻪ طول انجاميد‪.‬‬

‫موقعيت جغرافيﺎيي و مكﺎﻧي محوطة ‪ ١٠٧‬ﭼمشير‬

‫ايﻦ محوطﻪ )ﺑﻪ ‪ (UTM‬در موقعيﺖ جغرافيايي‪ 39 R 495519 3337949 :‬واقع شده اسﺖ و ارتفاع آن از سطح دريا حدود ‪ ٥٤٥‬متر اسﺖ‪ .‬ﻫمچنيﻦ‪ ،‬ايﻦ محوطﻪ‬
‫ﺑﻪشكل سﻪ تراس كامﻼً مشرف ﺑﻪ رودخانة زﻫره و در كرانة راسﺖ رودخانﻪ قرار دارد‪ .‬حدود دو ﻫكتار وسعﺖ پراكندگي سفال اسﺖ ولي نشانﻪﻫاي معماري در‬
‫آن حدود ‪ ٣٠٠٠‬مترمرﺑع اسﺖ‪ .‬شمال محوطﻪ كوه گچي اسﺖ كﻪ نشانﻪﻫايي از ﺑرداشﺖ سنگ گچ در آن مشاﻫده ميشود و در ﺑرخي نقاط ﺑﻪصورت انباشﺖشده‪،‬‬
‫قاﺑل مشاﻫده اسﺖ‪ .‬نام محلي محوطﻪ چممحمدزمان اسﺖ كﻪ در دﻫستان امامزاده جعفر از ﺑخش مركزي شﻬرستان گچساران قرار دارد‪ .‬انتﻬاي ﻫر سﻪ تراس‬
‫كﻪ محوطﻪ روي آن واقع شده از ضلع جنوﺑي ﺑﻪ رودخانﻪ محدود شده و ضلع شمالي نيز ﺑﻪ ارتفاعات منتﻬي ميشود‪ .‬غرب محوطﻪ ﺑﻪ پرتگاه و مآندر رودخانﻪ‬
‫منتﻬي شده و شرق آن ﺑﻪ دشﺖ كوچكي كﻪ در حالحاضر ﺑﻪصورت مرتع از آن استفاده ميشود‪ .‬زيسﺖمحيط غني آن ﺑاعث شده تا شكارچيان ﺑﻪ ايﻦ منطقﻪ‬
‫ﺑراي شكار پرندگان و چرندگان ﻫجوم آورند‪ .‬راه عبوري ﺑﻪ ايﻦ محوطﻪ از روستاي سراب ننيز و دشﺖ گل اسﺖ و فاصلة آن تا تاج سد ﻫوايي حدود ‪٧٩٠٠‬‬
‫متر در مسير شرق ـ جنوبشرق اسﺖ‪ .‬پوشش درختان پيرامون محوطﻪ شامل درختان كنار‪ ،‬اكاليپتوس و گز در كنارة رودخانﻪ اسﺖ‪ .‬سﻪ تراس از چنديﻦ تراس‬
‫ايﻦ ناحيﻪ آثار معماري در آن مشﻬود اسﺖ كﻪ تراس اول شواﻫدي از معماري سنگي و تراس مياني ﺑناي نيمﻪمخروﺑﻪ و تراس سوم نيز آثاري از قبور اسﻼمي‬
‫در آن كامﻼً مشﻬود اسﺖ‪ .‬ﺑراي شناخﺖ معماري و آثار ايﻦ محوطﻪ تﺼميم ﺑر احداث دو ترانشﻪ در تراس اول و تراس مياني گرفتﻪ شد كﻪ تراس اول ﺑﻪ نام‬
‫ترانشة يك احداث شد )شكل ‪.(١‬‬

‫‪ .١‬دانشجوي دورة دكتري ﺑاستانشناسي دانشگاه محقق اردﺑيلي‪.‬‬

‫‪ .٢‬دانشجوي دورة دكتري ﺑاستانشناسي دانشگاه محقق اردﺑيلي‪.‬‬
‫گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران | ‪٢٥‬‬

‫تراﻧشة ‪١‬‬
‫ايﻦ ترانشﻪ در تراس اول و نزديك ﺑﻪ ﺑناي سد احداث شد‪ .‬اضﻼع اﺑتدايي آن ‪ ١٠×١٠‬متر ﺑﻪ مساحﺖ ‪ ١٠٠‬متر مرﺑع ﺑود كﻪ ﺑعد از چند روز كاوش از طرف‬
‫شرق سﻪ متر ﺑﻪ آن اضافﻪ شد تا وضعيﺖ معماري مذﻫبي مشخصتر و نمايانتر شود‪ .‬در مجموع از ايﻦ ترانشﻪ ‪ ٦٥‬لوكوس پديدار شد كﻪ تقريباً ﻫمگي در‬
‫يك افق و ﺑﻪ شكل افقي ﻫستند و عميقتريﻦ نقطة ايﻦ ترانشﻪ حدود يك متر ميشود‪ .‬در ترانشة اول كﻪ حدود ‪ ١٣٠‬متر مرﺑع آن مورد كاوش قرار گرفﺖ‪،‬‬
‫مجموعة معماري پديدار شد كﻪ در نوع خود كمنظير ﺑود‪ .‬مجموعة مذﻫبي شامل آتشدان و سالﻦﻫاي طواف آن‪ ،‬مجموعة صنعتي كﻪ شامل دو كورة گچپزي‬
‫ﺑوده كﻪ توسط ديواري سنگچيﻦ از منطقة مذﻫبي جدا شده ﺑود و مجموعة مسكوني كﻪ مساحﺖ اندكي از آن در طي كاوش پديدار شد‪ .‬مجموعة مذﻫبي‬
‫شامل يك اتاق ﺑا طرح نيمﻪچليپايي كﻪ جﻬﺖ آن ﺑا كمي انحراف شمالي ـ جنوﺑي اسﺖ كﻪ انحراف آن كمي ﺑﻪ طرف شرق اسﺖ‪ .‬آتشدان مرﺑعشكل در وسط‬
‫ساختﻪ شده كﻪ تمام سطح آن را زغال درﺑر گرفتﻪ اسﺖ و ﻫر ضلع آن ‪ ٦٥‬سانتيمتر و ارتفاع ديوارة آن نيز ‪ ٩‬سانتيمتر ﺑود‪ .‬كف ايﻦ اتاق از اندود گچ پوشيده‬
‫شده كﻪ ﺑناﺑر شواﻫد در چنديﻦ دوره صورت گرفتﻪ اسﺖ‪ .‬دو ستون گچي در شرق آتشدان ساختﻪ شدهاند و قطعات سفالي اندكي در ايﻦ اتاق ﺑﻪدسﺖ آمد كﻪ‬
‫ﺑناﺑر ظاﻫر و نحوة ساخﺖ آنﻬا متعلق ﺑﻪ دورة ساساني ﺑودند‪ .‬ديوارﻫاي اصلي ﺑنا پﻬﻦ و در حدود ‪ ٦٠‬سانتيمتر عرض داشتﻪ و ديوارﻫاي سالﻦ ﺑاريك و حدود‬
‫‪ ٣٠‬سانتيمتر عرض داشتند‪ .‬حداكثر دو رديف سنگ از ديوار ﺑﻪدسﺖ آمد‪ .‬ﺑقاياي محوطة مذﻫبي محدود ﺑﻪ ﻫميﻦ اتاق نيمﻪچليپا ميشد و نيمة ديگر آن يا‬
‫ساختﻪ نشده و يا ويران شده و اثري از آن ﺑرجاي نمانده اسﺖ )شكل ‪ .(٢‬ورودي محوطة مذﻫبي در غرب مجموعﻪ مسكوني ساختﻪ شده ﺑود‪ .‬در جاييكﻪ‬
‫فرض كاوشگران در ادامة مجموعﻪ مذﻫبي ﺑود‪ ،‬ﻫيچ اثر مرﺑوط ﺑﻪدسﺖ نيامد و طرح چليپايي مجموعﻪ كامل نشد و شكل اصلي ﺑﻪصورت نيمﻪچليپا تمام شد‪.‬‬
‫ﺑقاياي دو كورة گچپزي نيز در ايﻦ ترانشﻪ ﺑﻪدسﺖ آمد كﻪ يكي از آنﻬا نسبتاً سالم و ديگر فقط ديوارة نيمدايره آن مانده ﺑود‪ .‬نمونة سالم قاﺑل ﺑازياﺑي ﺑود )شكل‬
‫‪ (٣‬و كوره و حتي محل انباشﺖ سنگگچ و گچ آسيابشدة آن كامﻼً مشخص ﺑود )فرحاني و ﻫمكاران ‪ .(١٤٠١‬در مجموعة صنعتي يافتﻪﻫايي كﻪ ﺑﻪدسﺖ آمد‬
‫شامل سفال و سنگﻫاي اﺑزار ﺑراي آسياب ﺑودند‪ .‬سفالﻫا مرﺑوط ﺑﻪ اوايل اسﻼم و دورة ساساني ﺑودند‪ .‬ديوار ﺑاريكي كورة اول را از ديوار آتشكده جدا ميكرد‬
‫و تفكيك ايﻦ دو مجموعﻪ در ايﻦ قسمﺖ كامﻼً مشخص ﺑود‪ .‬در ﺑخش شمالي ترانشﻪ نيز ﺑقاياي اندك ولي سالمي از معماري مسكوني مشخص ﺑود كﻪ‬
‫شامل قسمتي از اتاقﻫايي اسﺖ كﻪ كف آنﻬا سنگچيﻦ شده )شكل ‪ (٤‬و ﺑقاياي ﺑرخي مواد غذايي نيز از ايﻦ ﺑخش ﺑﻪدسﺖ آمد‪ ،‬ضمناً آثاري از اندود گچ ﺑر‬
‫ديوار ني نيز پديدار شد ولي فقط اثر ني روي گچ مشخص ﺑود‪ .‬در ﺑرخي نقاط از صخره طبيعي ﺑراي ساختﻦ گوشﻪاي از ديوار استفاده شده اسﺖ‪ .‬اتاقﻫاي‬
‫مسكوني نسبتاً از محوطة صنعتي و مذﻫبي كوچكتر ساختﻪ شدهاند‪ .‬آثاري از سنگ پاشنﻪدر نيز در دﻫانة ورودي اتاقﻫا كامﻼً مشخص و ﻫويدا ﺑود‪ .‬قطعات‬
‫سفالي ﺑيشتري در دو نقطة معماري مسكوني يافﺖ شد كﻪ مرﺑوط ﺑﻪ اوايل اسﻼم ﺑودند‪ .‬پديدارشدن دو مجموعة مذﻫبي و صنعتي در ناحيﻪاي كﻪ مردمان‬
‫آن ﺑﻪ شكل عشايري زندگي كرده و در حالحاضر نيز آن زيسﺖ را ادامﻪ ميدﻫند‪ ،‬در نوع خود ﺑسيار شايان توجﻪ ﺑود‪ .‬نمونﻪﻫايي جﻬﺖ تحليلﻫاي آزمايشات‬
‫ﺑاستانسنجي از ايﻦ نقطﻪ ﺑرداشﺖ شد تا در آينده ﺑﻪ نتايج ﺑﻬتري از ايﻦ نوع استقرار دسﺖ ياﺑيم‪ .‬از موضوعات جالبتوجﻪ يافتﻦ مداركي از دورة ساساني و‬
‫اوايل اسﻼم از ايﻦ نقطﻪ اسﺖ كﻪ ﺑا پاسخگرفتﻦ از نتايج گاهنگاري مطلق نيز ﺑا پرسشﻫاي خود پاسخ خواﻫيم داد‪ .‬در حالحاضر مشخص نيسﺖ كﻪ ساخﺖ‬
‫ايﻦ آتشكده در دورة اسﻼمي اتفاق افتاده و يا اواخر دورة ساساني‪ ،‬ولي مسلم اسﺖ كﻪ تاريخ آن ﺑﻪ قرون سوم ﻫجري قمري نميرسد )ﻫژﺑري و منتظرظﻬوري‬
‫‪ .(١٤٠١‬يافتﻪﻫاي ايﻦ ترانشﻪ محدود ﺑﻪ قطعات متعلقﺑﻪ ظروف سفالي و اﺑزرآﻻت سنگي مخﺼوص آسيابكردن سنگ گچ ﺑودند‪ .‬طيف سفالﻫا مرﺑوط ﺑﻪ‬
‫دورة ساساني و اوايل اسﻼم ﺑودند و از نمونﻪﻫاي پراكنده در تراس دوم و سوم در ايﻦ ترانشﻪ نمونﻪاي ﺑﻪدسﺖ نيامد‪.‬‬

‫تراﻧشة ‪٢‬‬
‫ايﻦ ترانشﻪ در ﺑرآمدگي ديگر محوطﻪ احداث شد‪ .‬ايﻦ ترانشﻪ ﺑراي مشخصكردن وضعيﺖ معماري يك ﺑناي منفرد ﺑود كﻪ جﻬﺖ آن شمالشرق ﺑﻪ جنوبغرب‬
‫ﺑود و يكي از اضﻼع آن را مي توان در مسير قبلﻪ دانسﺖ‪ .‬تمام ﺑنا از سنگ گچ و مﻼت گچ و خاك ساختﻪ شده اسﺖ‪ .‬فرض اول ايﻦ ﺑنا از لحاظ وضعيﺖ‬
‫ظاﻫري مقبره ﺑود و از ﺑرخي نقاط نيز شبيﻪ ﺑﻪ كليسا ساختﻪ شده ﺑود‪ .‬ترانشة دوم نيز ﺑا حدود ‪ ٩٨‬متر مرﺑع ﺑﻪمنظور روشﻦنمايي ﺑنا احداث شد و در ايﻦ ترانشﻪ‬
‫يك ﺑنا ﻫمراه ﺑا حياط آن كامﻼً پديدار شد‪ .‬در ظاﻫر ﺑنا مقبره نشان ميداد و احتمال كليسا ﺑودن نيز داشﺖ‪ ،‬ولي از داخل ايﻦ ﺑنا‪ ،‬آثاري از قبر ﺑﻪدسﺖ نيامد‬
‫)شكل ‪ ،(٥‬ﻫمچنيﻦ‪ ،‬نميتوانيم نظري در مورد كليسا ﺑودن آن نيز قطعي كنيم چون يك طرف ساختمان صليب ﺑﻪدسﺖ نيامد‪ .‬يافتﻪﻫاي درون ساختمان نيز‬
‫ﺑسيار اندك و فقط شش تكﻪ سفال كﻪ ﻫمگي مرﺑوط ﺑﻪ دورة مياني اسﻼم ﺑودند و دو قطعﻪ سنگ پاية نشيمﻦ ﺑود‪ ،‬ديگر ﻫيچ يافتﻪاي از ايﻦ ﺑنا ﺑﻪدسﺖ نيامد‪.‬‬
‫سفالﻫاي ساساني و اوايل اسﻼم كﻪ در ترانشﻪ اول و تراس اول قاﺑل مشاﻫده ﺑودند‪ ،‬در ايﻦ ترانشﻪ ﺑﻪدسﺖ نيامدند‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫ﺑاتوجﻪ ﺑﻪ اشارات و مقاﻻت مختلف درﺑارة آتشكدهﻫاي دوران اسﻼمي و ضعف پژوﻫش ﺑاستانشناسي اوايل اسﻼم در مورد آتشكدهﻫاي قرون اول تا پنجم‬
‫ق‪ ،‬ﺑرخي از ايﻦ مكانﻫا از ﺑيﻦ رفتﻪ و يا ﺑرخي از مكانﻫاي مذﻫبي زرتشتيان تغيير كارﺑري يافتﻪ اسﺖ‪ ،‬ﻫرچند ﺑعضي از ايﻦ آتشكدهﻫا نيز فعال ﺑودهاند كﻪ‬
‫ﺑا پرداخﺖ جزية زرتشتيان محل توانستند شعائر مذﻫبي خود را حفظ كنند‪ .‬يكي از ايﻦ مكانﻫاي مذﻫبي آتشكدة محوطة شمارة ‪ ١٠٧‬چمشير اسﺖ كﻪ احتماﻻً‬
 ‫‪ | ٢٦‬گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‬

‫در دو دورة ساساني و اوايل اسﻼم ﺑﻪ فعاليﺖ خود ادامﻪ داده اسﺖ‪ .‬كارگاه نيز ﺑﻪعنوان كورﻫاي ﺑراي پخﺖ گچ كﻪ فراوانتريﻦ مادة معدني ايﻦ ناحيﻪ اسﺖ و‬
‫ﺑيشتريﻦ كارﺑري را در معماري ساساني و اسﻼمي دارد‪ .‬مكان آن نزديك مناﺑع سنگ و ﻫمچنيﻦ نزديك سوخﺖ نيز ﻫسﺖ‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫حبيبي‪ ،‬فضلاﷲ‪ ،١٣٩٥ .‬گزارش گمانﻪزني محوطﻪ ‪ ،١٠٧‬گزارش ﺑرنامة مطالعات ﺑاستانشناسي سد چمشير‪ ،‬گچساران ـ استان كﻬگيلويﻪ و ﺑويراحمد )‪ ،(١٣٩٥‬جلد ‪ :٤‬نتايج‬
‫گمانﻪزني‪ ،‬تﻬران‪ :‬كتاﺑخانﻪ و مركز اسناد پژوﻫشكدة ﺑاستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫فرحاني‪ ،‬علي‪ ،‬زﻫرا اويسيكيخواه و سيده سارا محمدي‪» ،١٤٠١ .‬كارگاه پخﺖ گچ دورة ساساني‪ ،‬مكشوف از محوطة ﺑرزقوالﻪ لرستان«‪ ،‬پژوﻫشﻫاي ﺑاستانشناسي ايران‪ ،‬ش‬
‫‪٢٦٦ :٣٣‬ـ‪.٢٣٣‬‬

‫ﻫژﺑري‪ ،‬علي و مجيد منتظرظﻬوري‪» ،١٤٠١ .‬اشارهاي ﺑﻪ آتشكدهﻫاي وﻻيﺖ فارس در دوران اسﻼمي ﺑراساس تعدادي از متون تاريخي«‪ ،‬پژوﻫشنامة ايرانﺑاستان‪ ،‬ش ‪:٢‬‬
‫‪١٢٩‬ـ‪.١١٣‬‬
‫گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران | ‪٢٧‬‬

‫شكل ‪ .١‬نمايي از محوطة ‪ ١٠٧‬چمشير‪ ،‬ديد از شمالغرب‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نمايي از مجموعة مذﻫبي ترانشة ‪ .١‬ديد از شمال‪.‬‬

 ‫‪ | ٢٨‬گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬نمايي از كورة اول گچپزي‪ ،‬ديد از شمال‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬نمايي از مجموعة مسكوني‪ ،‬ديد از شمال‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬نمايي از ترانشة ‪ .٢‬ديد از جنوبشرق‪.‬‬

 ‫ﮔزارش مقدمﺎتي ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي ﭼهﺎر راه ورودي شهر شوش )محور غربي(‬

‫‪١‬‬
‫مﻬدي اميدفر‬

‫درآمد‬
‫شوش يكي از مﻬمتريﻦ محوطﻪﻫاي ﺑاستاني جنوبغرﺑي آسياسﺖ كﻪ در شمال دشﺖ خوزستان قرار دارد )شكل ‪ .(١‬ايﻦ محوطة منحﺼرﺑﻪفرد‪ ،‬از پشتﻪﻫاي‬
‫متعددي تشكيل شده اسﺖ كﻪ تپﻪﻫاي آكروپل‪ ،‬آپادانا‪ ،‬شﻬر شاﻫي و محدودة شﻬر صنعتگران‪ ،‬از مﻬمتريﻦ قسمﺖﻫاي آن ﺑﻪشمار ميرود‪ .‬ﺑر پاية نتايج‬
‫كاوشﻫاي ﺑاستانشناسان انگليسي و فرانسوي در شوش‪ ،‬استقرار جوامع انساني در ايﻦ محوطﻪ از نيمة دوم ﻫزارة پنجم پيشازميﻼد آغاز و تقريباً ﺑﻪطور‬
‫پيوستﻪ تا سدهﻫاي ميانة اسﻼمي ادامﻪ داشتﻪ اسﺖ‪ .‬ﺑا پايان حضور ﻫيﺌﺖ ﺑاستانشناسي فرانسوي و ﻫمزمان ﺑا انقﻼب اسﻼمي در ايران‪ ،‬پژوﻫشﻫاي‬
‫ﺑاستانشناسي در شوش ﺑا وقفﻪاي طوﻻني روﺑﻪرو شد‪ .‬از آن پس‪ ،‬كاوشﻫاي محدود انجامشده توسط ﻫيﺌﺖﻫاي ايراني در محوطة ﺑاستاني شوش‪ ،‬ﺑيشتر‬
‫ﺑا ماﻫيﺖ نجاتﺑخشي صورت گرفﺖ كﻪ گمانﻪزني در چﻬارراه ورودي شﻬر شوش )محور غرﺑي( نيز از آن جملﻪ ﺑﻪشمار ميرود )شكل ‪.(٢‬‬
‫يكي از پروژهﻫاي عمراني چالشﺑرانگيز شﻬر شوش در دﻫة گذشتﻪ‪ ،‬ﺑرچيدن سازة پل روگذر محور ترانزيﺖ اﻫواز ﺑﻪ انديمشك ﺑﻪمنظور ايجاد مسير‬
‫زيرگذر ﺑود‪ .‬ايﻦ پل‪ ،‬يكي از سازهﻫاي جديد در محدودة عرصة محوطة شوش ﺑﻪشمار ميآمد كﻪ ﺑرچيدن آن از سوي نﻬادﻫاي متولي‪ ،‬موجب سازگارشدن‬
‫شرايط ايﻦ محدوده ﺑا ضواﺑط مﺼوب عرصﻪ و حرايم محوطة ﺑاستاني شد‪ .‬ﺑاوجود ايﻦ‪ ،‬ﺑر اساس نتايج كاوشﻫاي اخير و ضواﺑط حاكم ﺑر عرصة محوطة‬
‫ﺑاستاني شوش‪ ،‬امكان احداث مسير زيرگذر در جادة اﻫواز ﺑﻪ انديمشك )محور شمالـ جنوب( در محل چﻬارراه ورودي شﻬر شوش‪ ،‬ﺑﻪدليل آسيبرساندن ﺑﻪ‬
‫يكپارچگي و ماﻫيﺖ ﺑاستاني ايﻦ ﺑخش از محوطﻪ وجود نداشﺖ‪.‬‬
‫از ايﻦرو‪ ،‬احداث زيرگذر محور اﻫواز ﺑﻪ انديمشك )شمالـ جنوب( در محدودة چﻬارراه ورودي شﻬر شوش ﺑا مخالفﺖ وزارت ميراث فرﻫنگي‪،‬‬
‫گردشگري و صنايعدستي روﺑﻪرو شد‪ .‬ايﻦ امر مسﺌوﻻن شﻬري را ﺑر آن داشﺖ ﺑﻪمنظور كاستﻦ از مشكﻼت ترافيكي و سامانﺑخشي ﺑﻪ آن محدوده‪ ،‬پروژة‬
‫ديگري را جايگزيﻦ كنند‪ .‬لذا‪ ،‬پيشنﻬاد ايجاد زيرگذر در محور شوش ﺑﻪ دزفول )شرقيـ غرﺑي(‪ ،‬واقع در حرايم محوطة ﺑاستاني شوش مطرح گرديد )شكل ‪.(٢‬‬
‫در ايﻦ راستا پس از صدور مجوز گمانﻪزني ﺑﻪ شمارة ‪ ٤٠٠٣٧٥١٨‬مورخ ‪ ١٤٠٠/١٢/١٨‬از سوي پژوﻫشگاه ميراث فرﻫنگي و گردشگري‪ ،‬ﺑﻪمنظور ﺑررسي‬
‫احتمال آشكارشدن ﺑقاياي فرﻫنگي‪ ،‬در دستور كار ﻫيﺌﺖ ﺑاستانشناسي پايگاه ميراث جﻬاني شوش قرار گرفﺖ‪ .‬گذشتﻪ از كاوش در وضعيﺖ آبوﻫوايي‬
‫نامناسب تاﺑستان‪ ،‬پروژه ﺑا چالشﻫاي جدي ديگري نيز روﺑﻪرو ﺑود كﻪ از آن ميان ميتوان ﺑﻪ ﺑرخورد ﺑا لولﻪﻫاي قطور انتقال آب ﺑراي آﺑياري فضاي سبز‪،‬‬
‫حوضﻫاي آﺑنما‪ ،‬جعبﻪﻫاي كنترل و كاﺑلﻫاي ﺑرق تيرﻫاي روشنايي و كاﺑلﻫاي فيبر نوري در محدودة گمانﻪزني اشاره كرد‪ .‬از ايﻦرو‪ ،‬ايﻦ فعاليﺖ ميداني‪،‬‬
‫ﺑﻪدليل ماﻫيﺖ محدودة مورد نظر و ﻫمچنيﻦ موانع پيش رو از تاريخ ‪ ١٤٠١/٤/٢٠‬آغاز و در تاريخ ‪ ١٤٠١/٧/١٥‬پايان يافﺖ‪.‬‬

‫پيشينة پژوهش بﺎستﺎنشنﺎسي‬

‫ﺑيشتر كاوشﻫاي صورتگرفتﻪ در يك سدة اخير در محوطة ﺑاستاني شوش‪ ،‬روي پشتﻪﻫاي آكروپل‪ ،‬آپادانا‪ ،‬شﻬر شاﻫي و لبة غرﺑي شﻬر صنعتگران متمركز‬
‫ﺑوده اسﺖ‪ .‬ويليام كنﺖ لفتوس )‪١٨٥٢‬ـ ‪١٨٥٠‬م‪ (.‬و مارسل و ژان ديوﻻفوا )‪١٨٨٦‬ـ ‪١٨٨٤‬م‪ (.‬از نخستيﻦ كاوشگراني ﺑودند كﻪ در شوش حضور يافتند‪ .‬آنﻬا‬
‫پيش از آغاز كاوشﻫاي گسترده در محوطة ﺑاستاني شوش تنﻬا ﺑﻪ ﺑرداشﺖ نقشة توپوگرافي از تپة شﻬر صنعتگران اكتفا نمودند‪.‬‬
‫روﻻند دومكنم )‪١٩٤٧‬ـ ‪١٩١٣‬م‪ (.‬اوليﻦ كاوشگري ﺑود كﻪ افزون ﺑر كاوش در ديگر ﺑخشﻫاي محوطة شوش‪ ،‬حاشيﻪﻫاي غرﺑي تپة شﻬر صنعتگران‬
‫را كاوش نمود‪ .‬پس از آن رومﻦ گيرشمﻦ )‪١٩٦٧‬ـ ‪١٩٤٨‬م‪ (.‬ﺑا آگاﻫي از نتايج كاوشﻫاي پيشيﻦ و ﻫمچنيﻦ ﺑﻪمنظور شناخﺖ ماﻫيﺖ ايﻦ ﺑخش از محوطة‬
‫شوش‪ ،‬در ﻫمان حوالي دسﺖﺑﻪ كاوشﻫايي زد كﻪ نتايج آن حفر ترانشة موسوم ﺑﻪ »دﻫكدة ﻫخامنشي« و »مسجد جامع« شوش ﺑود‪.‬‬

‫شوش؛ ‪mehdiomidfar@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬پايگاه ميراث جﻬاني‬

 ‫‪ | ٣٠‬گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‬

‫ژان پرو )‪١٩٧٩‬ـ ‪١٩٦٨‬م‪ (.‬ﺑا آگاﻫي از كمبود مدارك دوران اسﻼمي شوش‪ ،‬مونيك كروران و كلر ﻫاردي گيلبر را مسﺌول مطالعﻪ ﺑر ﻻيﻪﻫاي اسﻼمي‬
‫شوش نمود‪ .‬از ايﻦرو‪ ،‬ايﻦ دو ﺑا ﻫدف مطالعة ﻻيﻪﻫاي دوران اسﻼمي شوش اقدام ﺑﻪ ﺑازﺑيني و ادامة كاوش در ﺑخش شرقي تپة آپادانا‪ ،‬مسجد جامع شوش و‬
‫ﺑناي موسوم ﺑﻪ ساختمان شرقي واقع در شﻬر صنعتگران نمودند‪ .‬پس از خروج ﻫيﺌﺖﻫاي ﺑاستانشناسي فرانسوي از شوش فعاليﺖﻫاي پژوﻫشي ميداني در‬
‫شوش متوقف شد‪ .‬پس از يك وقفة طوﻻني‪ ،‬كاوشﻫايي ﺑا ماﻫيﺖ نجاتﺑخشي در راستاي توسعة شﻬري‪ ،‬در محدودة شرقي شﻬر صنعتگران انجام شد‪ .‬از‬
‫آن ميان ميتوان ﺑﻪ كاوش مسير خط لولﻪﻫاي انتقال فراوردهﻫاي نفتي در سال ‪ ١٣٨٣‬ﺑﻪسرپرستي آقاي عبدالرضا پيماني كارشناس ادارهكل ميراث فرﻫنگي‬
‫خوزستان اشاره داشﺖ‪ .‬پس از يك دﻫﻪ‪ ،‬در سال ‪ ١٣٩٦‬كاوشي در ﻫمان حوالي ﺑا ﻫدف مطالعة محدودة ايجاد زيرگذر محور اﻫواز ﺑﻪ انديمشك ﺑﻪسرپرستي‬
‫نگارنده صورت گرفﺖ )اميدفر ‪ .(١٣٩٧‬يك سال پس از آن در ﻫميﻦ راستا‪ ،‬در سال ‪ ١٣٩٧‬كاوش ديگري در ﻫميﻦ محور )اﻫواز ﺑﻪ انديمشك( ﺑﻪسرپرستي‬
‫آقاي نعمﺖاﷲ سراقي در محدودة چﻬارراه ورودي شﻬر شوش انجام شد )سراقي ‪ .(١٣٩٨‬ايﻦ كاوشﻫا ﺑا ماﻫيﺖ نجاتﺑخشي و در ﺑخش ‪ D‬عرصة محوطة‬
‫ميراث جﻬاني شوش صورت گرفتند‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫محدودة پيشنﻬادي سازة زيرگذر چﻬارراه ورودي شﻬر شوش‪ ،‬در مسير جادة شوش ﺑﻪ دزفول )غرﺑي ـ شرقي( قرار دارد‪ .‬ايﻦ محدوده كﻪ در حرائم محوطةﺑاستاني‬
‫شوش واقع شده‪ ،‬در شمالشرقي تپة شﻬر صنعتگران قرار دارد‪ .‬طول مسير ايﻦ پروژه حدود ‪ ٥٣٠‬متر و عرض آن ‪ ٢٣‬متر اسﺖ‪ .‬ﺑاتوجﻪ ﺑﻪ ماﻫيﺖ محدودة‬
‫مورد نظر و ﻫمچنيﻦ ﺑراي سﻬولﺖ در ﺑرنامﻪريزي گمانﻪزني‪ ،‬فضاي پروژه ﺑﻪ سﻪ ﺑخش شرقي‪ ،‬مياني و غرﺑي تقسيم شد‪.‬‬
‫ﺑخش شرقي درﺑرگيرندة قسمتي از مسير آسفالﺖ رفﺖوﺑرگشﺖِ شوش ﺑﻪ دزفول و ﻫمچنيﻦ دزفول ﺑﻪ اﻫواز اسﺖ‪ .‬گمانﻪزني در ايﻦ محدوده ﺑﻪدليل‬
‫ﺑار ترافيكي سنگيﻦ خودروﻫا ﺑا چالشﻫايي جدي روﺑﻪرو ﺑود‪ .‬ﺑخش مياني درﺑرگيرندة ميدان ورودي شﻬر‪ ،‬ﺑر سر راه جادة آسفالﺖ انديمشك ﺑﻪ اﻫواز )شمال‬
‫ـ جنوب( اسﺖ‪ .‬در زمان ساخﺖ پل روگذر در ايﻦ محل‪ ،‬ﺑستر زميﻦ ﺑا احداث پايﻪﻫاي ﺑتوني ﺑﻪ قطر ﺑيش از يك متر كامﻼً درﻫمريختﻪ و ﻻيﻪﻫاي نﻬشﺖﻫاي‬
‫ﺑاستاني ﺑﻪطور جدي دچار آسيب شدهاند‪ .‬ﺑخش غرﺑي درﺑرگيرنده نوار سبز مياني ﺑلوار امام خميني در ورودي شﻬر شوش ﺑود‪ .‬ﺑناﺑرايﻦ‪ ،‬گذشتﻪ از زمان نامناسب‬
‫كاوش در فﺼل تاﺑستان كﻪ موجب زمانﺑرشدن فرايند پروژه گرديد‪ ،‬ﺑﻪدليل چالشﻫاي يادشده در ﺑاﻻ‪ ،‬ﺑخشﻫاي شرقي و مياني در ايﻦ فﺼل‪ ،‬از دستور كار‬
‫گمانﻪزني خارج‪ ،‬و فعاليﺖ ميداني در ﺑخش غرﺑي آغاز شد‪.‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫در ايﻦ فﺼل‪ ،‬ﺑخش غرﺑي ايﻦ محدوده‪ ،‬از اﺑتداي ﺑلوار امام خميني‪ ،‬روﺑﻪروي محل سازمان ﻫﻼل احمر تا تقاطع خياﺑان مدرس‪ ،‬ﺑﻪطول ‪ ٣٨٠‬و عرض ‪ ١٣‬متر‬
‫مورد گمانﻪزني ﺑاستانشناختي قرار گرفﺖ )شكل ‪ .(٣‬در محدودة مورد نظر مجموع ‪ ٧‬گمانﻪ در اﺑعاد ‪ ٣×٣‬متر حفر شد‪ .‬در ﻫيچيك از گمانﻪﻫا ﺑقاياي معماري‬
‫يافﺖ نشد‪ .‬گمانﻪﻫاي ‪ ١‬تا ‪ ٤‬نتايج نسبتاً يكساني داشتند‪ .‬ايﻦ گمانﻪﻫا از سطح صفر تا عمق حدود ‪ ١‬متر انباشتي از آوار حاصل از تخلية نخالﻪ و زﺑالﻪ ﺑر سطح‬
‫دشﺖ‪ ،‬در تراز شﻬر صنعتگران و ﺑﻪمنظور ﺑسترسازي ﺑراي ايجاد مسيرﻫاي ورودي و خروجي شﻬر و ﻫمچنيﻦ فضاي سبز ورودي شﻬر مشاﻫده شد‪ .‬از عمق‬
‫‪ ١‬متر تا حدود ‪ ٢٧٠‬تا ‪ ٢٨٠‬سانتيمتر‪ ،‬عمده يافتﻪﻫاي فرﻫنگي را خردهﻫاي سفال غيرشاخص آﺑسوده )فرسوده( كﻪ نشان از فرسودگي ايﻦ ﺑستر فرﻫنگي ﺑود‪،‬‬
‫شكل ميداد )شكل ‪ .(٦‬از عمق حدود ‪ ٢٧٠‬تا ‪ ٢٨٠‬سانتيمتر گمانﻪﻫاي يادشده فاقد يافتة فرﻫنگي ﺑودند كﻪ ﺑﻪنظر نشان از خاك ﺑكر داشﺖ‪ .‬از ايﻦرو ﺑراي‬
‫اطمينان از خاك ﺑكر‪ ،‬پيشروي را تا عمق ‪ ٤‬متر ادامﻪ داديم‪ .‬ﻫدف از پيشروي تا ايﻦ عمق‪ ،‬پيﺑردن ﺑﻪ تراز واقعي خاك ﺑكر در ايﻦ محدوده نسبﺖ ﺑﻪ ساير‬
‫نقاط محوطة شﻬر صنعتگران و محيط پيراموني شﻬري ﺑود‪ .‬تنﻬا يافتﻪﻫاي فرﻫنگي شاخص ايﻦ فﺼل‪ ،‬از گمانة شمارة ‪ ٤‬ﺑﻪدسﺖ آمد‪ .‬ايﻦ يافتﻪﻫا شامل ‪٢‬‬
‫عدد سكﻪ و يك سرپيكان سﻪ لبة مفرغي ﺑود كﻪ در كنار سفالﻫاي غيرشاخص آﺑسوده )فرسوده( و در عمقﻫاي ‪ ١٩٨‬تا ‪ ٢٣٩‬يافﺖ شدند )شكل ‪.(٥‬‬
‫در ‪ ٣‬گمانة ديگر )‪ ٦، ٥‬و ‪ (٧‬تمام ﻻيﻪﻫاي ﺑرداشتﻪشده متشكل از انباشﺖﻫاي عمراني جديد ﺑود كﻪ ﺑراي زيرسازي مسيري آسفالﺖ ايجاد شده ﺑود‪.‬‬
‫در دﻫة ‪ ٩٠‬خورشيدي ﺑراي كنترل ترافيك در آن محدوده ﺑا حذف فضاي سبز‪ ،‬مسيري آسفالﺖ ايجاد شد كﻪ پس از حذف آن‪ ،‬مجدداً ﺑﻪ فضاي سبز ورودي‬
‫شﻬر تغيير كارﺑري داده شد‪ .‬پس از ﺑرداشﺖ انباشﺖﻫاي شﻬري‪ ،‬در عمق ‪ ٩٠‬سانتيمتري ﺑقاياي يكپارچة جوش كورة روﺑاز ذوب فلز مشاﻫده شد )شكل ‪.(٤‬‬
‫اگرچﻪ يافتة فرﻫنگي شاخﺼي در ارتباط ﺑا ايﻦ پديدار ﺑﻪدسﺖ نيامد كﻪ پيشنﻬاد تاريخ دقيقي ﺑراي آن را امكانپذير كند‪ ،‬اما ﺑاتوجﻪ ﺑﻪ نتايج كاوشﻫاي‬
‫سالﻫاي ‪ ١٣٩٦‬و ‪ ١٣٩٧‬در نزديكي ايﻦ محدوده‪ ،‬ميتوان ايﻦ كورة ذوب فلز را متعلق ﺑﻪ اواخر دوران تاريخي يا اوايل سدهﻫاي نخستيﻦ اسﻼمي دانسﺖ‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫ﺑر پاية نتايج فعاليﺖ ميداني در ايﻦ فﺼل‪ ،‬عمده يافتﻪﻫاي فرﻫنگي ﺑﻪدسﺖآمده از گمانﻪﻫاي ‪ ١‬تا ‪ ٤‬خردهسفالﻫاي غيرشاخص آﺑسوده )فرسوده( ﺑودند كﻪ‬
‫نشان از فرسودگي ﺑستر فرﻫنگي داشﺖ‪ .‬تنﻬا يافتﻪﻫاي شاخص ﺑﻪدسﺖآمده از يكي از ايﻦ ‪ ٤‬گمانﻪ )گمانة ‪ (٤‬شامل ‪ ٢‬عدد سكﻪ و يك سرپيكان سﻪ لبة‬
‫گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران | ‪٣١‬‬

‫مفرغي ﺑود كﻪ ﺑر اساس نقوش سكﻪﻫا ﺑﻪ دورة اليمائيد تاريخگذاري ميشوند‪ .‬ﻫمراه ايﻦ يافتﻪﻫا‪ ،‬خردهسفالﻫاي غيرشاخص آﺑسوده )فرسوده( ﺑﻪدسﺖ آمدند‬
‫)شكل ‪ .(٦‬ﻫيچ فيچري در ارتباط ﺑا ايﻦ يافتﻪﻫاي فرﻫنگي مشاﻫده نشد‪.‬‬
‫از سوي ديگر‪ ،‬مﻬمتريﻦ آثار ﺑﻪدسﺖآمده در ايﻦ فﺼل‪ ،‬ﺑقاياي يكپارچة جوش كوره در ‪ ٣‬گمانة انتﻬايي محدودة مورد نظر اسﺖ )گمانﻪﻫاي ‪ ٦، ٥‬و‬
‫‪ (٧‬كﻪ ﺑﻪنظر نشان از كورهﻫاي روﺑاز ذوب فلز دارد‪ .‬ﺑاتوجﻪ ﺑﻪ موقعيﺖ ايﻦ پديدار فرﻫنگي‪ ،‬ميتوان چنيﻦ نتيجﻪ گرفﺖ كﻪ نوار سبز ميان مسير آسفالﺖ ورودي‬
‫و خروجي شﻬر شوش روي ﺑخشي از محوطة ﺑاستاني شوش ايجاد شده اسﺖ‪ .‬اگرچﻪ ﻫيچ يافتة فرﻫنگي شاخﺼي در ارتباط ﺑا ايﻦ فيچر ﺑﻪدسﺖ نيامده كﻪ ﺑا‬
‫كمك آن ﺑتوان تاريخي را ﺑراي آن متﺼور شد‪ .‬اما ﺑر پاية نتايج كاوشﻫاي صورتگرفتﻪ در سالﻫاي اخير )اميدفر ‪١٣٩٧‬؛ سراقي ‪ (١٣٩٨‬و ﻫمچنيﻦ كورهﻫاي‬
‫پيراموني مشﻬود در سطح تپة شﻬر صنعتگران‪ ،‬ميتوان آن را ﺑﻪ اواخر دوران تاريخي يا اوايل سدهﻫاي نخستيﻦ اسﻼمي منتسب نمود‪ .‬چنيﻦ كورهﻫايي ﺑا‬
‫ماﻫيﺖ ذوب فلز در طي كاوشﻫاي گستردهاي كﻪ پيش از ايﻦ در شوش ﺑﻪانجام رسيده‪ ،‬شناسايي نشده اسﺖ )گيلبر ‪ .(١٣٧٦‬اگر ايﻦ كوره را ﺑراي سدهﻫاي‬
‫نخستيﻦ اسﻼمي تاريخگذاري كنيم‪ ،‬نبايد موجوديﺖ ضراﺑخانة شوش در دوران اسﻼمي )عباسي( را ناديده گرفﺖ‪ .‬شايد ﺑتوان ارتباط ايﻦ كارگاه را ﺑا محل‬
‫ضرب سكﻪ در شوش محتمل دانسﺖ‪ .‬البتﻪ شايستﻪ اسﺖ پيش از قاطعيﺖ ﺑخشيدن ﺑﻪ چنيﻦ موضوعي‪ ،‬ﺑا مطالعة نمونﻪﻫاي ايﻦ كارگاه صنعتي و سكﻪﻫاي‬
‫ضرب شوش‪ ،‬صحﺖسنجي ايﻦ موضوع را ﺑا دقﺖ و ﺑا كمك علوم ميانرشتﻪاي ﺑررسي نمود‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫اميدفر‪ ،‬مﻬدي‪» ،١٣٩٧ .‬گزارش مقدماتي پژوﻫش ميداني كاوش در شوش )ﺑﻬمﻦماه و اسفندماه ‪ ١٣٩٦‬خورشيدي(«‪ ،‬در گزارشﻫاي شانزدﻫميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة‬
‫ﺑاستانشناسي ايران )مجموعﻪ مقاﻻت كوتاه ‪ ،(١٣٩٦‬ﺑﻪكوشش‪ :‬روحالﻪ شيرازي‪ ،‬تﻬران‪ :‬پژوﻫشگاه ميراث فرﻫنگي و گردشگري‪٢٨ :‬ـ ‪.٢٣‬‬

‫سراقي‪ ،‬نعمﺖالﻪ‪» ،١٣٩٨ .‬كاوش در عرصﻪ زير گذر شوش«‪ ،‬در گزارشﻫاي ﻫفدﻫميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‪) ،‬مجموعﻪ مقاﻻت كوتاه ‪ ،(١٣٩٧‬ج ‪ ،١‬تﻬران‪:‬‬
‫پژوﻫشگاه ميراث فرﻫنگي و گردشگري‪٦٣٨ :‬ـ ‪.٦٢٩‬‬

‫گيلبر‪ ،‬كلر ﻫاردي‪ » ،١٣٧٦ .‬سﻬمي در تحليل ﺑافﺖ شﻬري شوش از قرن نﻬم ﺑﻪ ﺑعد«‪ ،‬در شوش و جنوبغرﺑي ايران؛ تاريخ و ﺑاستانشناسي )سير تكامل اجتماعي و فرﻫنگي‬
‫از ﻫزارة ﻫفتم قبلازميﻼد تا يورش مغول(‪ ،‬گزارش گردﻫمايي ﺑيﻦالمللي شوش و سمينار ﺑل ُو‪ ،‬زير نظر‪ :‬ژان پرو و ژنوييو دلفوس‪ ،‬ترجمة ﻫايده اقبال‪ ،‬تﻬران‪ :‬مركز نشر‬
‫دانشگاﻫي و انجمﻦ ايرانشناسي فرانسﻪ در ايران‪٢٧٧ :‬ـ ‪.٢٥٩‬‬
 ‫‪ | ٣٢‬گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيﺖ محوطة ﺑاستاني شوش در دشﺖ خوزستان‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬محدودة اجراي پروژه‪.‬‬

‫گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران | ‪٣٣‬‬

‫شكل ‪ .٣‬موقعيﺖ گمانﻪﻫاي حفرشده در ﺑخش غرﺑي محدودة چﻬارراه شوش )نوار سبز ورودي شﻬر شوش(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬ﺑقاياي يكپارچة جوشكورة ذوب فلز در گمانة شمارة ‪.٥‬‬

 ‫‪ | ٣٤‬گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬يافتﻪﻫاي ويژة ﺑﻪدسﺖآمده از گمانة شمارة ‪.٤‬‬

‫شكل ‪ .٦‬گزيده اي از سفالﻫاي گمانة شمارة ‪.٤‬‬

 ‫كﺎوش ﻧجﺎتبخشي در محوطة ‪ ١٠٦‬حوضة سد ﭼمشير شهرستﺎن ﮔچسﺎران‪،‬‬
‫استﺎن كهگيلويﻪ و بويراحﻤد‬

‫اميرحاجلو‪١‬‬ ‫سعيد‬

‫درآمد‬
‫توانمنديﻫاي زيسﺖمحيطيِ جنوب استان كﻬگيلويﻪ و ﺑويراحمد‪ ،‬ﺑﻪويژه پيرامون رود زﻫره و حوضة سد چمشير سبب شده شماري از استقرارﻫاي پيشازتاريخي‬
‫تا اسﻼمي در آن گسترش ياﺑد كﻪ ﺑرخي از آنﻬا در ﺑررسيﻫاي پيشيﻦ شناسايي شده )عطايي و زارع ‪١٣٩٧‬؛ عطايي ‪ (١٣٩٨‬و ﺑرخي از آنﻬا ﻫم كاوش شدهاند‪،‬‬
‫از جملﻪ كاوش در محوطة ‪ ،٩١‬محوطة ‪ ،٥٨‬محوطة ‪ ،٥٤‬محوطة ‪ ،٠١‬محوطة ‪ ،١٠‬محوطة ‪ ١٩‬و محوطة ‪.١٣٢‬‬
‫در محوطة ‪ ١٠٦‬نيز پيشتر گمانﻪاي كوچك ﺑﻪ اﺑعاد ‪ ١/٥×١/٥‬متر در پشتة شمارة ‪ ٢‬حفر شده و ﺑخشي از يك ديوار سنگچيﻦ و قطعات سفالِ‬
‫سدهﻫاي اوليﻪ تا مياني اسﻼمي ﺑﻪدسﺖ آمد‪ .‬ﺑناﺑرايﻦ‪ ،‬كاوش ﺑزرگمقياس در محوطة ‪ ١٠٦‬ﺑﻪمنظور نجاتﺑخشي محوطﻪ ﺑﻪدليل احداث سد چمشير روي رود‬
‫زﻫره در دستور كار پژوﻫشكدة ﺑاستانشناسي قرار گرفﺖ‪ .‬اما‪ ،‬افزونﺑر نجاتﺑخشي‪ ،‬مستندنگاري شواﻫد ﺑاستانشناختي و حفاظﺖ از آثارِ قاﺑلِ حفاظﺖ محوطﻪ‪،‬‬
‫ب‬
‫دو ﻫدف علمي نيز در ايﻦ طرح پيگيري شد‪ ،‬از جملﻪ »تبييﻦ ويژگيﻫاي فرﻫنگي‪ ،‬كارﺑريﻫا و گاهنگاري« و »تبييﻦ جايگاه محوطﻪ در سلسلﻪمرات ِ‬
‫استقرارﻫاي دوران ساساني و اسﻼمي در پيرامون رود زﻫره و الگوﻫاي معيشﺖ جوامع محلي«‪ .‬ﺑر ايﻦ اساس‪ ،‬كاوش نجاتﺑخشي در محوطة ‪ ١٠٦‬ذيل‬
‫تفاﻫمنامة »استفاده از فرصﺖ مطالعاتي جامعﻪ و صنعﺖ« ميان دانشگاه ترﺑيﺖ مدرس و پژوﻫشگاه ميراث فرﻫنگي و گردشگري ﺑﻪ تﺼويب رسيد‪ .‬ايﻦ طرح‬
‫ﺑا مجوز رييس وقﺖ پژوﻫشگاه ميراث فرﻫنگي و گردشگري ﺑا شمارة ‪ ٤٠١٣٧٨١‬مورخ ‪ ١٤٠١/٠٢/٢٦‬و ﺑا اعتبارات مطالعات ميداني در محدودة طرحﻫاي‬
‫عمراني ـ شركﺖ توسعﻪ مناﺑع آب و نيروي ايران اجرا شد‪ .‬فاز ميداني طرح در ‪ ١٤٠١/٠٣/٠٥‬آغاز شد و در تاريخ ‪ ١٤٠١/٠٤/٠٨‬پايان يافﺖ‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫مـحوطة ‪ ١٠٦‬در دﻫـستان امامزاده جـعفر در ﺑخـش مركزيِ شـﻬرستان گچساران‪ ،‬اسـتان كﻬگيلويﻪ و ﺑويراحمد واقع اسﺖ )شكل ‪ .(١‬طول شرقي محوطﻪ‬
‫‪ ،E 50.939670‬عرض شمالي آن ‪ N 30.169067‬و مـختﺼات ‪ UTM‬آن ﺑراﺑر ﺑا ‪ 39 R 494191.00 m E 3337521.00 m N‬اسﺖ‪ .‬نقطة مركزي محوطﻪ‪،‬‬
‫‪ ٥١٦‬متر از سطح آبﻫاي آزاد ارتفاع دارد‪ .‬محوطة ‪ ١٠٦‬در حوضة آﺑخوان امامزاده جعفر — از زيرحوضﻪﻫاي رود زﻫره — در محل يكي از پيچﻫاي رود‬
‫زﻫره ﺑﻪ نام »چم خانـقلي« شكل گرفتﻪ اسﺖ‪ .‬چم خانقلي‪ ،‬پﻬنﻪاي مسطح در درّه رود زﻫره و ساحل جنوﺑي آن اسﺖ كﻪ ﺑيشينة وسعﺖ قاﺑل سكونﺖِ آن حدود‬
‫‪ ٨٠‬ﻫكتار اسﺖ )شكل ‪.(١‬‬
‫ي‬
‫چشماندازِ حوضﻪ سد چمشير‪ ،‬نيمﻪكوﻫستاني ـ دشتي ﺑا كوهﻫاي كمارتفاع اسﺖ‪ .‬كوهﻫاي كاردريگون‪ ،‬خرپل و حوش در ‪ ٣‬و ‪ ٩‬و ‪ ١٠‬كيلومتر ِ‬
‫غرب‪ ،‬شمال و جنوبغرﺑيِ محوطﻪ ‪ ١٠٦‬قرار دارند‪ .‬ﻫمچنيﻦ‪ ،‬كوه كمارتفاعِ چمچرو يا دامﻦ عروس در ‪ ٢/٥‬كيلومتري جنوبغرﺑي محوطﻪ واقع اسﺖ‪ .‬ﺑاوجود‬
‫ايﻦ ارتفاعات‪ ،‬ايﻦ ناحيﻪ از نظر اقليمي جزو مناطق گرم و نيمﻪخشك ﺑا تاﺑستانﻫاي ﺑسيار گرم و زمستانﻫاي معتدل اسﺖ )خزايي و آوند ‪.(١٠٤ :١٤٠٠‬‬
‫از نظر ژئومورفولوژي و زميﻦشناسي‪ ،‬تيپ غالب آﺑخوان امامزاده جعفر‪ ،‬مخروطافكنﻪﻫاي سنگريزهدار اسﺖ )ﻫمان‪ .(١٠٥ :‬اما‪ ،‬نوع خاك در چم‬
‫خانقلي از نوع ‪ Alluvium‬اسﺖ كﻪ از آﺑرفﺖﻫاي رود زﻫره پديد آمده و ﺑستر مناسبي را ﺑراي كشاورزي فراﻫم كردهاسﺖ‪.‬‬
‫تا قبل از اكتشاف نفﺖ‪ ،‬اقتﺼاد معيشتي ﺑوميان منطقﻪ مبتني ﺑر دامداري و كشاورزي ديم و آﺑي ﺑود‪ .‬در ايﻦ ميان‪ ،‬دامپروري ﺑﻪ دو شيوة متحرك )توسط عشاير‬
‫كوچرو( و ساكﻦ‪ ،‬مﻬمتريﻦ ركﻦ اقتﺼاد معيشتي در گچساران محسوب ميشد )سعيدينيا و لعبﺖفرد ‪.(١٢٢ :١٣٩٥‬‬

‫‪ .١‬استاديار گروه ﺑاستانشناسي دانشگاه ترﺑيﺖ مدرس؛ ‪s.amirhajloo@modares.ac.ir‬‬

 ‫‪ | ٣٦‬گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‬

‫ﺑﻪدليل تسطيح ﺑخشﻫاي زيادي از محوطﻪ ﺑا ماشيﻦﻫاي كشاورزي‪ ،‬عرصﻪ دقيق آن مشخص نيسﺖ‪ .‬اما ﺑقاياي معماري قلوهسنگي در ﻫفﺖ پشتة‬
‫كمارتفاع نمايان اسﺖ )شكل ‪ .(١‬پراكندگي قطعات سفال و اشياء سنگي مانند ﻫاون‪ ،‬سنگ آسياب و پاشنﻪ در نيز ﺑر سطح پشتﻪﻫا و زميﻦﻫاي كشاورزي ديده‬
‫ميشود‪ .‬عنﺼر شاخص در صخرهﻫاي جنوب محوطﻪ ‪ ،١٠٦‬دو استودان اسﺖ كﻪ دﻫانة آنﻬا ﺑﻪ سوي شمالغرﺑي ﺑاز ميشود‪ .‬ايﻦ دو استودان در ﺑررسيﻫاي‬
‫عطايي و زارع در سال ‪ ١٣٩٧‬ﺑا شمارة ‪ ١٠٥‬ثبﺖ شدهاند‪.‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫در طرح كاوش نجاتﺑخشي محوطة ‪ ،١٠٦‬اﺑتدا پﻬنة حدود ‪ ٨٠‬ﻫكتاريِ چم خانقلي ﺑررسي شد و ﺑر پاية مواد فرﻫنگي سطحي و موقعيﺖِ ﻫفﺖ پشتة كمارتفاعِ‬
‫حاصل از آوارﻫاي معماري‪ ،‬محدودهاي ‪ ٤/٥‬ﻫكتاري ﺑﻪعنوان عرصة محوطﻪ تعييﻦ شد‪ .‬سپس‪ ،‬ﺑاتوجﻪ ﺑﻪ زمان‪ ،‬ﺑودجﻪ و نيروي انساني‪ ،‬پنج ترانشﻪ ﺑا نامﻫاي‬
‫‪ T1‬تا ‪ T5‬در محوطﻪ ايجاد شد )شكل ‪ .(٢‬چﻬار ترانشة ‪ T1‬تا ‪ T4‬ﺑر پشتة شمارة ‪) ١‬ﺑلندتريﻦ پشتﻪ( و ترانشة ‪ T5‬ﺑر پشتة ‪ ٢‬ايجاد شد‪ .‬اﺑعاد اولية ترانشﻪﻫا‪،‬‬
‫‪ ٥×٥‬متر ﺑود‪ .‬اما‪ ،‬پس از شناسايي شواﻫد معماري‪ ،‬سﻪ ترانشة الحاقي ﻫريك ﺑﻪ اﺑعاد ‪ ٥×١‬متر در امتداد ضلع شرقي ترانشﻪﻫاي ‪ T1‬و ‪ T4‬و ضلع غرﺑي ترانشة‬
‫‪ T5‬ايجاد شد تا درك ﺑﻬتري از پﻼن معماري حاصل شود‪ .‬ﺑناﺑرايﻦ‪ ،‬ﺑا احتساب مساحﺖ ﺑازوﻫاي ميان ترانشﻪﻫا‪ ،‬مجموعﻪ ساختارﻫاي معماري ﺑﻪ مساحﺖ‬
‫‪ ١٦٢‬مترمرﺑع شناسايي شد‪ .‬پاييﻦتريﻦ عمق كاوش در كارگاهﻫاي كاوش ﺑيﻦ ‪ ١٠٠‬تا ‪ ١٤٠‬سانتيمتر ﺑود‪.‬‬
‫‪T4‬‬ ‫روش كاوش و ثبﺖ يافتﻪﻫا »كانتكسﺖ« ﺑوده و شمارة كانتكسﺖﻫا در ترانشة ‪ T1‬از ‪ ،١٠٠١‬ترانشة ‪ T2‬از ‪ ،٢٠٠١‬ترانشة ‪ T3‬از ‪ ،٣٠٠١‬ترانشة‬
‫از ‪ ٤٠٠١‬و در ترانشة ‪ T5‬از ‪ ٥٠٠١‬آغاز شده اسﺖ‪ .‬در ثبﺖ قطعات سفال‪ ،‬كدي پنجﺑخشي شامل حروف اﺑتداي چمشير‪ ،‬شمارة محوطﻪ‪ ،‬شمارة ترانشﻪ‪،‬‬
‫كانتكسﺖ و شمارة سفال تعييﻦ شد‪.‬‬
‫كاوش در چﻬار ترانشة ﻫمجوار ‪ T1‬تا ‪ T4‬كﻪ ﺑا احتساب ﺑازوﻫاي ميان چﻬار ترانشﻪ‪ ،‬محدودهاي ‪ ١٣٢‬مترمرﺑعي را تشكيل ميداد‪ ،‬ﺑﻪ كشف ساختارﻫاي‬
‫قلوهسنگي ﺑا مﻼت گچ نيمكوب و درصد كمي آﻫك منجر شد )شكلﻫاي ‪ ٣‬و ‪ .(٤‬ﻫمچنيﻦ‪ ،‬در ترانشة ‪ T5‬كﻪ پس از افزودن ترانشة الحاقي‪ ،‬وسعﺖ آن ﺑﻪ‬
‫‪ ٣٠‬مترمرﺑع رسيد‪ ،‬دو ديوار سنگچيﻦ و يك كف گچي نمايان شد )شكل ‪.(٥‬‬

‫يﺎفتﻪهﺎ‬
‫ﺑر پاية تقدم و تأخر ساختارﻫاي كشفشده در ترانشﻪﻫاي ‪ T1‬تا ‪ ، T4‬عمق ساختارﻫا‪ ،‬شيوة ساخﺖوساز‪ ،‬اختﻼف پﻬناي ديوارﻫا‪ ،‬نوع مﺼالح و مواد فرﻫنگيِ‬
‫ﻫمسطح‪ ،‬دو دورة معماري در ايﻦ چﻬار ترانشﻪ شناسايي شد‪ .‬معماري دورة نخسﺖ‪ ،‬معماري خوشساخﺖ و ﺑاكيفيﺖِ قلوهسنگي ﺑا مﻼت گچ نيمكوب و اندود‬
‫گچ روي ديوارﻫاسﺖ )شكل ‪ .(٣‬ﺑﻪدليل تخريب و تسطيح محدودة پيرامون ترانشﻪﻫا توسط ماشيﻦﻫاي كشاورزي‪ ،‬امكان گسترشِ ﺑيشترِ ترانشﻪﻫا وجود‬
‫نداشﺖ‪ ،‬اما ﺑاتوجﻪ ﺑﻪ توپوگرافي پشتة ﺑاقيمانده‪ ،‬ﺑﻪنظر ميرسد ﺑيش از ‪ ٩٠‬درصد از پﻼن خواناسازي شدهاسﺖ‪ .‬پﻼن كلّي معماري دورة نخسﺖ‪ ،‬پﻼني‬
‫مستطيليشكل ﺑا اﺑعاد ﺑيروني ‪ ٧٢٠×١٠٠٠‬سانتيمتر و فضاي داخلي ‪ ٥٧٠×٨٥٠‬سانتيمتر اسﺖ كﻪ ‪ ٣٠‬درجﻪ نسبﺖ ﺑﻪ محور شرقي ــ غرﺑي انحراف دارد‪.‬‬
‫معماري دورة نخسﺖ ﺑﻪ دو فاز تقسيم ميشود‪ .‬فاز نخسﺖِ آن‪ ،‬شامل ديوارﻫايي ﺑا پﻬناي ‪ ٧٥‬سانتيمتر اسﺖ كﻪ در نماي ﺑيروني و داخلي آنﻬا‪ ،‬يك رديف‬
‫قلوهسنگِ تقريباً ﻫماندازه و ﺑزرگ چيده شده و فضاي خالي ميان ايﻦ دو رديف‪ ،‬ﺑا قلوهسنگﻫاي نامنظمتر و كوچكتر در تركيب ﺑا مﻼت پر شدهاسﺖ‪ .‬ايﻦ‬
‫شيوه‪ ،‬در ﺑناﻫاي ساساني زندان سليمان در نزديكي تخﺖ سليمان )فون دراوستﻦ و ناومان ‪ :١٣٨٦‬پﻼن ‪ ٦‬در پيوسﺖ( و آتشكده پلنگگرد اسﻼمآﺑاد غرب‬
‫)خسروي ‪ ،١٦٣ :١٣٩٣‬تﺼوير ‪ (٣‬نيز اجرا شدهاسﺖ‪ .‬اما‪ ،‬ﺑﻪنظر ميرسد در فاز دومِ معماريِ دورة اول‪ ،‬فضاي داخلي توسط ديواري ﺑا مﺼالح قلوهسنگ و مﻼت‬
‫گل ﺑﻪ دو ﺑخشِ شرقي و غرﺑي تقسيم شدهاسﺖ‪ .‬زيرا نحوة چينش سنگﻫاي ايﻦ ديوار ﺑا ديوارﻫاي ديگر تفاوت دارد و پﻬناي آن كمتر از ديوارﻫاي ديگر و‬
‫ﺑراﺑر ﺑا ‪ ٦٠‬سانتيمتر اسﺖ‪ .‬فضاي شرقي داراي كفسازي گچي و يك ورودي در ضلع جنوﺑي اسﺖ‪ ،‬در حاليكﻪ فضاي غرﺑي فاقد كفسازي گچي اسﺖ و‬
‫ورودي آن در ضلع شمالي قرار داشتﻪاسﺖ‪ .‬عنﺼر شاخص در فضاي غرﺑي‪ ،‬يك تورفتگي طاقنمامانند يا محرابمانند ﺑﻪ عرض ‪ ٨٠‬سانتيمتر و عمق ‪٨٠‬‬
‫سانتيمتر در ميانة ديوار غرﺑي اسﺖ كﻪ از كف تا ارتفاع ‪ ٦٥‬سانتيمتري ﺑاقي ماندهاسﺖ‪ .‬كاركرد فضاي غرﺑي و تورفتگي ديوار غرﺑيِ آن مبﻬم اسﺖ‪.‬‬
‫معماري دوره دوم‪ ،‬معماري قلوهسنگي ﺑا ويژگيﻫايي ﻫمچون دقﺖ پاييﻦ در چينش سنگﻫا‪ ،‬پﻬناي متغير ديوارﻫا‪ ،‬انحنا و انحراف در مسير ديوارﻫا‪،‬‬
‫مﻼت گل و عدم اندودكاري روي ديوارﻫا اسﺖ‪ .‬ايﻦ ساختارﻫا شامل پﻼن كلّي ذوزنقﻪاي ﺑا طول قاعدة ﺑزرگ ‪ ٨٢٠‬سانتيمتر‪ ،‬قاعدة كوچك ‪ ٧٦٠‬سانتيمتر‬
‫و ارتفاع ‪ ٧٢٠‬سانتيمتر اسﺖ كﻪ ﺑﻪ دو فضاي ﻫمجوارِ شرقي و غرﺑي تقسيم شدهاسﺖ )شكل ‪ .(٤‬ورودي فضاي شرقي از ضلع جنوﺑي و ورودي فضاي غرﺑي‬
‫از ضلع شمالي اسﺖ‪ .‬مساحﺖ فضاي غرﺑي ‪ ١٨‬مترمرﺑع و مساحﺖ فضاي شرقي ‪ ١٩/٢‬مترمرﺑع اسﺖ‪ .‬ديوارﻫاي معماري دوره دوم‪ ٦٠ ،‬سانتيمتر پﻬنا دارند و‬
‫ﺑﻪجز ديوار شرقي‪ ،‬سﻪ ديوار ديگر مستقيماً روي ديوارﻫاي ‪ ٧٥‬سانتيمتري دورة اول قرار گرفتﻪاند‪ .‬ﻫمچنيﻦ‪ ،‬يك ديوار قلوهسنگيِ ﺑيكيفيﺖ ﺑا مﻼت گل در‬
‫ﺑخش شمالي ترانشﻪﻫاي ‪ T1‬و ‪) T3‬ﺑيرون از پﻼن ذوزنقﻪاي( نمايان شد كﻪ در مسير خود داراي انحناسﺖ‪.‬‬
‫گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران | ‪٣٧‬‬

‫در ترانشة ‪ T5‬نيز دو ديوارِ عمود ﺑرﻫم ﺑا ‪ ٣٠‬درجﻪ انحراف نسبﺖ ﺑﻪ محورﻫاي اصلي‪ ،‬متشكل از قلوهسنگﻫاي نامنظم كوچك و ﺑزرگ و مﻼت‬
‫گل نمايان شد‪ .‬مسير ديوار شمالغرﺑي ـ جنوبشرقي كامﻼً مستقيم نيسﺖ و انحناي مﻼيمي دارد )شكل ‪ .(٥‬چينش سنگﻫا و فواصل ميان آنﻬا نيز نظم‬
‫مشخﺼي ندارد‪ .‬يك كف گچي نيز در ارتباط ﺑا ايﻦ دو ديوار نمايان شد‪.‬‬
‫سفالﻫاي ﺑدون لعاب شامل گونﻪﻫاي ساده‪ ،‬نقش كنده‪ ،‬نقش افزوده‪ ،‬استامپي‪ ،‬قالبزده ﺑا نقش خيارهاي و منقوش شبﻪ پيشازتاريخي اسﺖ‪ .‬در‬
‫ايﻦ ميان‪ ،‬نمونﻪﻫاي منقوش شبﻪ پيشازتاريخي فراوانتراند‪ .‬سفالﻫاي شبﻪ پيشازتاريخي در جنوبغرب ايران‪ ،‬كﻬگيلويﻪ و ﺑويراحمد و فارس‪ ،‬ﺑﻪ سدهﻫاي‬
‫پنجم تا ﻫشتم ﻫجري نسبﺖ داده شدهاند )ويتكمب ‪٨٦ :١٣٨٢‬؛ ‪ .(Sumner and Whitcomb 1999: 310‬سفالﻫاي لعابدار نيز شامل تكرنگ فيروزهاي‬
‫ساده‪ ،‬تكرنگ فيروزهاي ﺑا نقش افزوده‪ ،‬گونة لعاب گلي يا گﻼﺑﻪاي و لعاب پاشيده ﻫستند‪ .‬خميرة سفالﻫا رسي اسﺖ و اغلب چرخسازاند‪ .‬اما‪ ،‬نمونﻪﻫاي‬
‫دسﺖساز‪ ،‬فتيلﻪاي و يك نمونة قالبي نيز وجود دارد‪ .‬گاهنگاري مقايسﻪاي قطعات سفال‪ ،‬نشانگر دورهﻫاي ساساني‪ ،‬صدراسﻼم و سدهﻫاي مياني اسﻼمي اسﺖ‪.‬‬
‫اما‪ ،‬چﻬار نمونة احتماﻻً اشكاني نيز وجود دارد‪ .‬نمونﻪﻫاي سدهﻫاي مياني اسﻼمي ﺑيشتريﻦ فراواني را دارند )شكل ‪ .(٦‬يافتﻪﻫاي ويژه نيز شامل مﻬرة عقيق‪،‬‬
‫مﻬرة فريتي‪ ،‬قطعات شيشﻪ‪ ،‬شيء مفرغي مفتولي )احتماﻻً دستﻪ(‪ ،‬صدف تراشخورده و آويز سنگي اسﺖ‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫در ترانشﻪﻫاي ‪ T1‬تا ‪ ،T4‬ﺑاتوجﻪ ﺑﻪ ﻫمساني شيوة معماري دورة اول ﺑا نمونﻪﻫاي زندانسليمان و پلنگگرد و ﺑر پاية گاهنگاري نسبي سفالﻫا‪ ،‬نخستيﻦ دورة‬
‫معماري را ميتوان ﺑﻪ دورة ساساني نسبﺖ داد‪ .‬كيفيﺖ خوبِ معماري دورة ساساني در ايﻦ ترانشﻪﻫا از يك سو‪ ،‬وجود دو استودان در صخرهﻫاي جنوب محوطﻪ‬
‫از سوي ديگر‪ ،‬چشماندازِ خاص منطقﻪ )ﺑيشﻪزار و شكارگاﻫي ﺑودن آن( از ديگرسو‪ ،‬ايﻦ فرضيﻪ را پيش ميكشد كﻪ محوطة ‪ ١٠٦‬در دورة ساساني‪ ،‬محل‬
‫استقرار افرادي ﺑا منزلﺖ اجتماعي ﺑاﻻ ﺑوده و محوطﻪ ﺑﻪعنوان تفرجگاه )؟(‪ ،‬استقرار فﺼليِ زمستاني )؟( يا يك دسكره ساساني )؟( كاركرد داشتﻪاسﺖ‪.‬‬
‫دورة دوم معماري در ترانشﻪﻫاي ‪ T1‬تا ‪ ،T4‬معماري سنگي نامنظم و ﺑيكيفيتي اسﺖ كﻪ ﺑاتوجﻪ ﺑﻪ قرارگيري روي معماري ساساني و گاهنگاري‬
‫سفالﻫا‪ ،‬يك استقرار عشايري ﺑسيار كوچك صدر اسﻼم تا سدة پنجم ﻫجري و ﺑاتوجﻪ ﺑﻪ فراوانيِ سفالﻫاي شبﻪ پيشازتاريخي‪ ،‬يك استقرار نيمﻪيكجانشيني‬
‫يا موقﺖِ عشايري يا خوشنشيﻦ ﺑا جمعيﺖ ﺑيشتر در سدهﻫاي مياني اسﻼمي را نشان ميدﻫد‪.‬‬
‫ﺑاتوجﻪ ﺑﻪ كيفيﺖ ديوارﻫا در ترانشة ‪ T5‬و قياس آنﻬا ﺑا معماري عشايري در ترانشﻪﻫاي ‪ T1‬تا ‪ T4‬و فراوانيِ سفالﻫاي سدهﻫاي مياني اسﻼمي‪،‬‬
‫احتماﻻً معماري ترانشة ‪ T5‬نيز توسط رمﻪگرداناني ايجاد شدهاسﺖ كﻪ جمعيﺖ غالب منطقﻪ را در سدهﻫاي پنجم تا ﻫشتم ﻫجري تشكيل ميدادهاند‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫خزايي‪ ،‬مجيد و محمدتقي آوند‪» ،١٤٠٠ .‬ﺑررسي الگوي كشﺖ آﺑخوان امامزاده جعفر گچساران و تعييﻦ الگوي كشﺖ ﺑا ﺑﻬرهوري زياد«‪ ،‬مجلﻪ آﺑخوان و قنات ‪١١٨ :(١)٣‬ـ‬
‫‪.١٠٢‬‬

‫خسروي‪ ،‬شكوه‪» ،١٣٩٣ .‬فﺼل دوم پژوﻫشﻫاي ﺑاستانشناسي در محوطة پلنگگرد اسﻼمآﺑاد غرب‪ ،‬كرمانشاه‪ :‬گزارش گمانﻪزني ﺑﻪمنظور تعييﻦ عرصﻪ و پيشنﻬاد حريم‬
‫محوطﻪ«‪ ،‬در گزارشﻬاي چﻬاردﻫميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‪ ،‬ﺑﻪ كوشش حميده چوﺑك‪ ،‬تﻬران‪ :‬پژوﻫشگاه ميراث فرﻫنگي و گردشگري‪١٦٤ :‬ـ ‪.١٦١‬‬

‫سعيدينيا‪ ،‬حبيباﷲ و احمد لعبﺖفرد‪» ،١٣٩٥ .‬تأثير پيدايش نفﺖ ﺑر مناطق نفﺖخيز جنوب ايران‪ ،‬مطالعﻪ موردي گچساران )‪١٣٣٢-٥٧‬ش‪١٩٥٣-٧٩/‬م(«‪ ،‬تاريخ اسﻼم و‬
‫ايران‪١٤٩ :(١٢١) ٢٦ ،‬ـ ‪.١٢١‬‬

‫عطايي‪ ،‬محمدتقي‪ ،١٣٩٨ .‬گزارش مطالعات ﺑاستانشناسي سد چمشير‪ ،‬شﻬرستان گچساران‪ ،‬استان كﻬگيلويﻪ و ﺑويراحمد )فﺼل دوم(‪ ،‬تﻬران‪ :‬كتاﺑخانﻪ و مركز اسناد پژوﻫشكدة‬
‫ﺑاستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪،‬‬

‫عطايي‪ ،‬محمدتقي و شﻬرام زارع‪» ،١٣٩٧ .‬گزارش ﺑرنامﻪ مطالعات ﺑاستانشناسي سد چمشير؛ شﻬرستان گچساران‪ ،‬استان كﻬگيلويﻪ و ﺑويراحمد )فﺼل يكم‪ ،‬زمستان ‪،«(١٣٩٥‬‬
‫در گزارشﻫاي شانزدﻫميﻦ گردﻫمايي ساﻻنﻪ ﺑاستانشناسي ايران‪ ،‬ﺑﻪ كوشش روحالﻪ شيرازي‪ ،‬تﻬران‪ :‬پژوﻫشگاه ميراث فرﻫنگي و گردشگري‪٢٦٣ :‬ـ ‪.٢٦٠‬‬

‫فوندراوستﻦ‪ ،‬ﻫانس ﻫنينگ و رودلف ناومان‪ ،١٣٨٦ .‬تخﺖ سليمان‪ ،‬ترجمة فرامرز نجدسميعي‪ ،‬چ ‪ ،٣‬مجموعﻪ ميراث جﻬاني تخﺖسليمان‪.‬‬

‫ويتكمب‪ ،‬دونالد‪» ،١٣٨٢ .‬سفالﻫاي پيشازتاريخي دروغيﻦ از جنوب ايران«‪ ،‬ترجمة محسﻦ زيدي‪ ،‬ﺑاستانپژوﻫي ‪٩٥ :١١‬ـ‪.٨٤‬‬

‫‪Sumner, William, M. & Donald Whitcomb. 1999, "Islamic Settlement and Chronology in Fars: An Archaeological Perspective", Iranica‬‬
‫‪Antiqua, XXXIV: 309-324.‬‬
 ‫‪ | ٣٨‬گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيﺖ شﻬرستان گچساران و محوطة ‪ ١٠٦‬در جنوب استان كﻬگيلويﻪ و ﺑويراحمد؛ موقعيﺖ پشتﻪﻫاي ﺑرجايمانده در محوطﻪ‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬توپوگرافي محوطة ‪ ١٠٦‬و جانمايي ترانشﻪﻫا )مرﺑعﻫاي قرمز(‪.‬‬

‫گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران | ‪٣٩‬‬

‫شكل ‪ .٣‬ساختارﻫاي معماري دورة ساساني در ترانشﻪﻫاي ‪ T1‬تا ‪.T4‬‬

‫شكل ‪ .٤‬ساختارﻫاي معماري سدهﻫاي مياني اسﻼمي در ترانشﻪﻫاي ‪ T1‬تا ‪.T4‬‬

 ‫‪ | ٤٠‬گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬ساختارﻫاي معماري سدهﻫاي مياني اسﻼمي در ترانشة ‪.T5‬‬

‫شكل ‪ .٦‬قطعات سفال ترانشﻪﻫاي ‪ T1‬تا ‪.T5‬‬

 ‫ﮔزارش برﻧﺎمة ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور پﺎسخ بﻪ استعﻼم در روستﺎي شهران‬
‫بخش رحﻤتآبﺎد و بلوكﺎت شهرستﺎن رودبﺎر‬

‫اميرينژاد‪١‬‬
‫محمدرضا‬
‫ﺑا ﻫمكاري علي كاظميلويﻪ‪ ،‬آرش اصﻼني راجعوني و فرزانﻪ رحيمي‬

‫جغرافيﺎي شهرستﺎن رودبﺎر‬

‫ايﻦ شﻬرستان ﺑا مساحتي ﺑالغ ﺑر ‪ ٢٥٧٤‬كيلومتر مرﺑع از شمال ﺑﻪ شﻬرستانﻫاي رشﺖ و ﻻﻫيجان‪ ،‬از جنوب ﺑﻪ استانﻫاي تﻬران و قزويﻦ‪ ،‬از شرق ﺑﻪ شﻬرستان‬
‫رودسر و از غرب ﺑﻪ شﻬرستان شفﺖ و استان زنجان محدود ميشود‪ .‬ﺑراساس آخريﻦ تقسيمات كشوري‪ ،‬شﻬرستان رودﺑار در سال ‪ ١٣٨٥‬داراي ‪ ٤‬ﺑخش شامل‬
‫ﺑخشﻫاي مركزي‪ ،‬رحمﺖآﺑاد و ﺑلوكات‪ ،‬خورگام و عمارلو اسﺖ‪ .‬ايﻦ شﻬرستان داراي ‪ ٧‬شﻬر ﺑﻪ نامﻫاي توتكاﺑﻦ‪ ،‬رودﺑار‪ ،‬رستمآﺑاد‪ ،‬لوشان‪ ،‬منجيل‪ ،‬جيرنده و‬
‫ﺑرهسر ميﺑاشد‪ .‬سرزميﻦ رودﻫاي فراوان و پرآب از جملﻪ وجﻪتسميﻪﻫاي رودﺑار اسﺖ كﻪ ﺑا آبوﻫواي معتدل جنگلي سرد و پوشش گياﻫي متنوع ﺑﻪلحاظ اقليم‬
‫از ساير شﻬرستانﻫاي استان گيﻼن متفاوت ميﺑاشد‪ .‬ﺑاتوجﻪ ﺑﻪ مساحﺖ‪ ،‬جمعيﺖ شﻬرستان رودﺑار ﺑﻪ نسبﺖ از ساير شﻬرستانﻫاي گيﻼن كمتر ميﺑاشد‪.‬‬
‫ﻫماكنون جمعيﺖ شﻬرستان رودﺑار ‪ ٩٤/٧٢٠‬نفر ميﺑاشد كﻪ ﺑيشتر ﺑﻪ كشاورزي و دامداري پرداختﻪ يا در معادن‪ ،‬ﺑخش خدمات و ساير موارد اشتغال دارند‪.‬‬

‫پيشينة پژوهش در روستﺎي شهران و ﻧواحي اطراف آن‬

‫روستاي شﻬران كﻪ در ﺑخش رحمﺖآﺑاد و ﺑلوكات شﻬرستان رودﺑار واقع شده ﺑﻪدليل درﺑرداشتﻦ چند محوطة تاريخي و گورستانﻫاي عﺼر آﻫﻦ از اﻫميﺖ‬
‫ﺑسياري ﺑرخوردار اسﺖ‪ .‬پيشينة مطالعات ﺑاستانشناسي در ايﻦ روستا ﺑﻪ سالﻫاي قبل از انقﻼب ﺑازميگردد‪ .‬عبدالحسيﻦ شﻬيدزاده در تاريخ ‪١٣٤٨‬خ و پيش‬
‫از پيروزي انقﻼب اسﻼمي‪ ،‬كاوشﻫاي ﺑاستانشناسي كلورز‪ ،‬شﻬران و شمام‪ ،‬متعلق ﺑﻪ عﺼر آﻫﻦ و دوران پارتي را در قالب گزارش مقدماتي تشريح مي كند‬
‫)فﻼحيان ‪ .(١٧ :١٣٨٥‬روستاي حليمﻪجان رودﺑار نيز از ديگر محوطﻪﻫايي ﺑود كﻪ در سال ‪ ١٩٧٦‬ميﻼدي ﺑراﺑر ﺑا ‪١٣٥٥‬خ توسط شيﻦجي فوكايي مورد كاوش‬
‫قرار ميگيرد‪) .‬نگﻬبان ‪ .(٤٨٣ :١٣٧٦‬فوكايي در ادامة مطالعات خود در گيﻼن و شناخﺖ ارتباطات فرﻫنگي ايﻦ خطﻪ ﺑا كشور ژاپﻦ ﺑﻪ كاوش در محوطة ﺑاستاني‬
‫شاهپير‪ ،‬قورش‪ ،‬جنگل آشورمحمد‪ ،‬رودخانﺑر از تواﺑع روستاي حليمﻪجان‪ ،‬تپة اسطلخجان و محوطﻪﻫاي لمﻪزميﻦ و پاييﻦ محلة شﻬران مبادرت ميورزد‪ .‬ايﻦ‬
‫مطالعات ﺑاعث شناخﺖ تمدني مرﺑوط ﺑﻪ اواخر ﻫزارة دوم پيشازميﻼد تا دورهﻫاي اشكاني و ساساني و حتي قبور دورهﻫاي اسﻼمي شد‪ .‬نتايج ايﻦ تحقيقات‬
‫در ‪ ٢‬جلد ﺑا عنوان »حليمﻪجان« ﺑﻪ زﺑان انگليسي ﺑﻪ چاپ رسيده اسﺖ‪) .‬ﻫمرنگ ‪ .(٣٧ :١٣٨٥‬سال ‪ ١٣٥٦‬ﻫيﺌﺖ ژاپني ﺑﻪسرپرستي ناميو آگامي ﺑﻪمدت سﻪ‬
‫سال در ايﻦ روستا و نقاط پيراموني ﺑﻪ كاوش پرداختند‪ .‬نتيجة كاوش در محوطﻪﻫايي چون لمﻪزميﻦ‪ ،‬پاييﻦمحلﻪ و ساير ﺑخشﻫا ﺑﻪ كشف ﺑقاياي فرﻫنگي از‬
‫گورستانﻫاي مرﺑوط ﺑﻪ اواخر ﻫزارة اول قبلازميﻼد )عﺼر آﻫﻦ( تا دوران پارتي منجر شد‪ .‬طي سالﻫاي ﺑعد ﻫمزمان ﺑا پيروزي انقﻼب اسﻼمي ﻫيﺌتي‬
‫ﺑﻪسرپرستي محمود موسوي در شﻬران ﺑﻪ كاوش پرداخﺖ‪ .‬در اوايل دﻫة شﺼﺖ نيز ﻫيﺌتي ﺑﻪسرپرستي محمدرضا خلعتبري در شﻬران و محوطﻪﻫاي مجاور‬
‫آن چون آجرخانﻪ‪ ،‬لمﻪزميﻦ و پاييﻦمحلﻪ ﺑﻪ گمانﻪزني مبادرت ميورزد كﻪ در نتيجة ايﻦ پژوﻫشﻫا گورستانﻫايي از عﺼر آﻫﻦ تا دوران پارتي كشف گرديد‪.‬‬
‫از آخريﻦ فعاليﺖﻫاي ﺑاستانشناسي در سال ‪ ٩٣‬تعييﻦ حريم گورستانﻫاي شﻬران توسط ﺑاستانشناس فقيد ﺑﻬروز ﻫمرنگ ﺑوده اسﺖ كﻪ ﺑﻪدليل ارتحال‬
‫ناﺑﻪﻫنگام‪ ،‬انتشار گزارش‪ ،‬تعييﻦ حريم و اﺑﻼغ ضواﺑط محوطﻪ و گورستانﻫاي روستاي شﻬران ﺑﻪسرانجام نميرسد‪.‬‬

‫‪ .١‬سرپرسﺖ معاونﺖ ميراث فرﻫنگيِ ادارهكل ميراث فرﻫنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان گيﻼن‪.‬‬
 ‫‪ | ٤٢‬گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‬

‫هدف از ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي‬
‫وجود گورستانﻫا و محوطﻪﻫاي ﺑاستاني پراكنده در سطح روستاي شﻬران و مناطق پيراموني آن از جملﻪ لشوكش‪ ،‬پاييﻦمحلﻪ‪ ،‬وياومحلﻪ و تپة شﻬران غرﺑي‬
‫)كﻪ ﺑا شمارة ‪ ٢٣٠٤٧‬و ﺑﻪتاريخ ‪ ١٣٨٧/٥/٢‬در فﻬرسﺖ آثار ملي كشور ﺑﻪثبﺖ رسيده( صدور مجوز فعاليﺖﻫاي عمراني را ﺑا چالش جدي مواجﻪ نموده اسﺖ‪.‬‬
‫چﻪ اينكﻪ از يكسو وظيفة ذاتي ادارهكل ميراث فرﻫنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي‪ ،‬حفاظﺖ و صيانﺖ از مواريث ارزشمند فرﻫنگي اسﺖ و از ديگر سوي‬
‫حمايﺖ از سرمايﻪگذاران ﺑﻪخﺼوص در حوزة گردشگري نيز اجتنابناپذير ميﺑاشد‪ .‬اتخاذ تﺼميم و صدور مجوز آن ﻫنگام دشوارتر ميشود كﻪ آثار تاريخي‬
‫ثبتي‪ ،‬حريم مﺼوب نداشتﻪ و ضواﺑط آنﻬا نيز ﺑﻪ استان اﺑﻼغ نشده ﺑاشد‪.‬‬
‫شﻬران از جملﻪ روستاﻫاي شﻬرستان رودﺑار اسﺖ كﻪ ﻫرگونﻪ صدور مجوز فعاليﺖﻫاي عمراني تاﺑع شرايط مخﺼوص ﺑﻪ خود ميﺑاشد و در ﺑسياري‬
‫از موارد اخذ مجوز گمانﻪزني تنﻬا راه پاسخ گويي ﺑﻪ استعﻼمﻫاي دستگاهﻫاي مختلف اجرايي و اشخاص حقيقي و حقوقي ميﺑاشد‪ .‬ﺑا آنچﻪ ﺑيان گرديد و‬
‫ﺑﻪدليل عدم تعييﻦ حريم گورستانﻫا‪ ،‬اخذ مجوز و گمانﻪزني در حال حاضر تنﻬا راه ﺑرونرفﺖ از چالش پيش روي و جلوگيري از تضييع حقوق مالكان در عيﻦ‬
‫حراسﺖ از آثار تاريخي اسﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻫرحال ﺑا استناد ﺑﻪ استدﻻل پيش روي‪ ،‬صدور مجوزﻫاي ايجاد مجتمع گردشگري ماهنشيﻦ ﺑراي آقاي علينقي مﻬرورز و احداث گلخانﻪ ﺑراي آقاي‬
‫نادر پورشﻬراني نيز از ايﻦ قاعدة كلي مستثني نبوده اگرچﻪ كﻪ شرايط مكانﻫاي مورد تعرفة ﻫريك از نامبردگان متفاوت از يكديگر اسﺖ‪ ،‬ﺑﻪخﺼوص‬
‫حساسيﺖﻫا ﺑراي زميﻦ متعلق ﺑﻪ آقاي مﻬرورز ﺑسيار ﺑاﻻ ﺑوده‪ ،‬ﺑا نگاه كارشناسانة متفاوت‪ ،‬انجام پروژه چند سالي معطل مانده و لذا ﺑا پيگيريﻫاي مكرر‬
‫متقاضي و نظرات مساعد عزيزان )مقام عالي وزارتخانﻪ جناب آقاي مﻬندس ضرغامي‪ ،‬رييس محترم پژوﻫشگاه جناب آقاي دكتر اميري و مديركل محترم‬
‫ميراث فرﻫنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان گيﻼن جناب آقاي دكتر جﻬاني( نسبﺖ ﺑﻪ صدور مجوز گمانﻪزني ﺑﻪمنظور پاسخ ﺑﻪ استعﻼمﻫاي روستاي‬
‫شﻬران اﻫتمام ﻻزم صورت پذيرفﺖ‪.‬‬

‫الف‪ .‬ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي در ملك متعلق بﻪ آقﺎي علينقي مهرورز‬

‫پس از كشوقوسﻫاي فراوان چندسالﻪ‪ ،‬در راستاي حراسﺖ و صيانﺖ از آثار تاريخي — در عيﻦ احترام ﺑﻪ حق مالكيﺖ افراد — و دوري از ﻫرگونﻪ اجحاف‬
‫ﺑﻪ آقاي علينقي مﻬرورز سرمايﻪگذار محترم در مجموع ‪ ١٨‬ترانشة ‪ ٢×٢‬حفر گرديد تا ﺑﻪتقريب در خﺼوص چگونگي وجود آثار ﺑا عدم آن ﻫيچگونﻪ شك و‬
‫شبﻬﻪاي ﺑاقي نماند‪.‬‬

‫تراﻧشة شﻤﺎرة ‪(T.SH.1) ١‬‬

‫ايﻦ ترانشﻪ در اﺑعاد ‪ ٢/٥ ×٢‬متر از ﻻيﻪﻫاي سطحي‪ ،‬يك و دو تشكيل شده و ﺑﻪ عمق ‪ ١٠٥‬سانتيمتري ﺑدون ﻫيچگونﻪ آثار و شواﻫد تاريخي ـ فرﻫنگي ﺑﻪ‬
‫خاك ﺑكر ميرسد‪.‬‬

‫تراﻧشة شﻤﺎرة ‪(T.SH.2) ٢‬‬

‫ترانشة شمارة ‪ ٢‬ﺑﻪ اﺑعاد ‪ ٢×٢‬متر از سﻪ ﻻية سطحي‪ ،‬يك و دو تشكيل ميشود كﻪ از ايﻦ ميان ﻻيﻪﻫاي سطحي و يك فاقد ﻫرگونﻪ دادة فرﻫنگي ﺑوده‪ ،‬اما‬
‫ﻻية دو از عمق ‪ ٦٠‬سانتيمتري سطح زميﻦ شروع ميشود و ﺑا ادامة حفاري در عمق ‪١٣٥‬سانتيمتري موارد مشكوك و سنگﻫاي انباشتﻪشده ﺑاعث شد تا‬
‫ﺑراي اطمينان ﺑيشتر و ﺑﻪصورت پلكاني نسبﺖ ﺑﻪ ادامة حفاري اقدام ﻻزم صورت پذيرد‪ .‬ﺑا ﺑرداشتﻦ تودة سنگ‪ ،‬قسمتي از ﺑدنﻪ و لبة كوزهاي نمايان شد‬
‫)شكل ‪ .(٢‬اما‪ ،‬در نﻬايﺖ ﺑﻪدليل نداشتﻦ مجوز استخراج اشياء احتمالي و قرارگرفتﻦ مكان مورد نظر در محدوده و مرز مناﺑع طبيعي )ﺑﻪ استناد اظﻬارات مالك(‬
‫حفاري متوقف و ﺑا خاكﻫاي حفرشده نسبﺖ ﺑﻪ پوشاندن ترانشﻪ اقدام شد )شكل ‪.(٣‬‬

‫تراﻧشﻪهﺎي شﻤﺎرة ‪ ٣‬و ‪(T.SH.3.4) ٤‬‬

‫ايﻦ ترانشﻪﻫا ﺑا ﻻيﻪﻫاي سطحي و ‪ ١‬ﺑﻪ اﺑعاد ‪ ٢×٢‬متر فاقد ﻫرگونﻪ شواﻫد و مدارك ﺑاستاني ﺑوده اسﺖ‪.‬‬

‫تراﻧشة شﻤﺎرة ‪(T.SH.5) ٥‬‬

‫ﻻيﻪﻫاي سطحي و ‪ ١‬ايﻦ ترانشة دو در دو فاقد آثار و شواﻫد ﺑاستاني ﺑوده و ﻻية دو ايﻦ ترانشﻪ كﻪ از ‪ ١‬متري عمق زميﻦ شروع ميشود ﺑا خاك قﻬوهاي‬
‫روشﻦ )خاك كوﻫي( ‪ ٣٠‬سانتيمتر از ترانشﻪ را در ﺑرميگيرد و در عمق ‪ ١٣٠‬سانتيمتري ﺑدون ﻫرگونﻪ دادة ﺑاستانشناسي ﺑﻪ خاك ﺑكر منتﻬي ميشود‪ .‬ﻻزم‬
‫ﺑﻪ ذكر اسﺖ ﻫنگام حفاري روي ديوارة شمالي ترانشﻪ‪ ،‬موردي مشكوك ﺑﻪ گور مشاﻫده گرديد كﻪ ﺑا افزايش اﺑعاد ترانشﻪ ﺑﻪ ‪ ٢× ٢/٥‬متر‪ ،‬مكان مورد نظر‬
‫كاوش گرديد‪ ،‬اما نتايجي ﺑﻪدسﺖ نيامد )شكل ‪.(٤‬‬
‫گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران | ‪٤٣‬‬

‫تراﻧشﻪهﺎي شﻤﺎرة ‪ (T.SH.6) ٦‬الي ‪(17) ١٧‬‬

‫ترانشﻪﻫاي دو در دو متر شمارهﻫاي ‪ ٦‬لغايﺖ ‪ ١٧‬ﺑا ﻻيﻪﻫا و اعماق مختلف ﺑﻪ خاك ﺑكر رسيده كﻪ درﻫيچيك از آنﻬا آثار و شواﻫدي دال ﺑر ﺑاستانيﺑودن‬
‫مكان مورد نظر ﺑﻪدسﺖ نيامد‪.‬‬

‫تراﻧشة شﻤﺎرة ‪(T.SH.18) ١٨‬‬

‫پس از حفر ‪ ٣٠‬سانتيمتر از ﻻية سطحي زميﻦ‪ ،‬ﻻية ‪ ١‬ﺑا ‪ ٣٠‬سانتيمتر پيشروي در عمق ‪ ٧٠‬سانتيمتري پايان ميياﺑد‪ .‬ايﻦ گمانﻪ داراي خاك قﻬوهاي روشﻦ‬
‫ﻫمراه ﺑا آﻫك و تودهﻫاي سنگ )مشكوك ﺑﻪ سنگﻫاي گور( فاقد ﻫرگونﻪ دادة ﺑاستانشناسي اسﺖ‪ .‬ﻻية ‪ ٢‬ايﻦ ترانشﻪ نيز كﻪ در عمق ‪ ١٣٠‬سانتيمتري ﺑﻪ‬
‫خاك ﺑكر ميرسد‪ ،‬فاقد ﻫرگونﻪ دادة ﺑاستانشناسي ﺑوده اسﺖ )شكل ‪.(٥‬‬

‫تحليل دادههﺎ‬
‫ﺑاتوجﻪ ﺑﻪ حفر ‪ ١٨‬گمانة آزمايشي كﻪ )ﺑﻪتناسب( درﺑرگيرندة تمام سطح زميﻦ مورد تقاضا ﺑراي ايجاد واحدگردشگري توسط مالك محترم اسﺖ‪ ،‬نتايج ﺑﻪخوﺑي‬
‫نشان ميدﻫد كﻪ گمانﻪﻫا )جز گمانة شمارة ‪٢‬؛ حد مرز محدودة مناﺑع طبيعي و زميﻦ مورد استعﻼم( فاقد ﻫرگونﻪ دادة ﺑاستانشناسي اسﺖ‪ ،‬خاصﻪ آنكﻪ ﺑراي‬
‫اطمينان حاصلنمودن از موارد مشكوك — ادامة حفاري فراتر از خاك ﺑكر — نيز در دستور كار ﻫيﺌﺖ قرار گرفﺖ‪ .‬آنچﻪ مبرﻫﻦ اسﺖ گورستان لشوكش‬
‫)مستند ﺑﻪ اوليﻦ و نزديكتريﻦ دادهﻫاي ﺑاستانشناسي حاصل از حفاريﻫاي غيرمجاز( ﺑا فاصلة ‪ ٥٠‬متري در شمال مكان كاوش محدود و منحﺼرﺑﻪ منطقة‬
‫جنگلي ﺑوده‪ ،‬ﺑر اساس نتايج حاصل ازكاوشﻫا آنچنان ﺑﻪسمﺖ جنوب گسترش پيدا نكرده اسﺖ )شكل ‪.(٦‬‬

‫ب‪ .‬ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي در ملك متعلق بﻪ آقﺎي ﻧﺎدر پورشهراﻧي‬

‫درخواسﺖ آقاي نادر پورشﻬراني ﺑراي ايجاد واحد گلخانﻪ ﺑﻪ ادارهكل ميراث فرﻫنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان گيﻼن ارائﻪ‪ ،‬طي ﺑازديدﻫاي مشترك‬
‫كارشناسان‪ ،‬ﺑا محدودة مورد نظر ايشان )قسمﺖ شرقي زميﻦ‪ ،‬جنب محدودة جنگلي و مناﺑع طبيعي( ﺑﻪدليل وجود حفاريﻫاي پراكندة غيرمجاز )فاقد آثار(‬
‫موافقﺖ نگرديد‪ .‬اما‪ ،‬منتﻬياليﻪ غرﺑي زميﻦ جنب چند واحد مسكوني مشروط ﺑر اخذ مجوز و انجام گمانﻪزني ﺑﻪ ايشان پيشنﻬاد گرديد‪.‬‬
‫ترانشة حفرشده در زميﻦ متعلق ﺑﻪ نامبرده داراي ‪ ٤‬ﻻية سطحي‪ ،‬يك‪ ،‬دو و سﻪ ﺑوده كﻪ در نﻬايﺖ در عمق ‪ ١٣٠‬سانتيمتري ﺑﻪ خاك ﺑكر رسيده و فاقد‬
‫ﻫرگونﻪ مدارك و دادة ﺑاستانشناسي ﺑوده اسﺖ‪.‬‬

‫ﻧتﺎيج ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي‬
‫ﺑا ﺑررسيﻫاي سطحي زميﻦ و مناطق پيراموني ﻫيچگونﻪ آثار و شواﻫدي دال ﺑر ﺑاستانيﺑودن مكان مورد نظر مشاﻫده نگرديد‪ ،‬جز آنكﻪ چند مورد حفاري‬
‫پراكندة غيرمجاز )فاقد ﻫرگونﻪ آثار فرﻫنگي ـ تاريخي( در شرق ملك و داخل محدودة مناﺑع طبيعي ﺑﻪ وقوع پيوستﻪ اسﺖ‪ .‬عﻼوهﺑر آن در راستاي صيانﺖ از‬
‫مواريث ارزشمند فرﻫنگي احتمالي‪ ،‬تا آنجا كﻪ ميسر ميﺑود نسبﺖ ﺑﻪ تغيير مكان ايجاد گلخانﻪ اقدام و ﺑا حفر يك گمانة آزمايشي )مضاف ﺑر ﺑررسيﻫا و پايش‬
‫ميداني( مشخص گرديد زميﻦ مورد تعرفﻪ فاقد ﻫرگونﻪ آثار و مدارك ﺑاستاني اسﺖ‪.‬‬

‫سﭙﺎسگزاري‬
‫ﻻزم ميدانم از ﻫمراﻫي و مشاركﺖ مؤثر مالكان و اعضاي محترم ﻫيﺌﺖ‪ ،‬رييس محترم ادارة ميراث فرﻫنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي شﻬرستان رودﺑار‪،‬‬
‫فرمانده محترم يگان حفاظﺖ و جناب آقاي دكتر جﻬاني مديركل محترم ميراث فرﻫنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان گيﻼن تشكر نمايم‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫نگﻬبان‪ ،‬عزتالﻪ‪ ،١٣٧٦ .‬مروري ﺑر پنجاه سال ﺑاستانشناسي ايران‪ ،‬تﻬران‪ :‬سازمان ميراث فرﻫنگي كشور‪.‬‬

‫فﻼحيان‪ ،‬يوسف‪ ،١٣٨٥ .‬گزارش گمانﻪزني ﺑﻪمنظور تعييﻦ حريم محوطﻪ ﺑاستاني جمشيدآﺑاد‪ ،‬مركز اسناد ميراث فرﻫنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري استان گيﻼن‪.‬‬

‫ﻫمرنگ‪ ،‬ﺑﻬروز‪ ،١٣٨٥ .‬تمدن مارليك‪ ،‬فرﻫنگ ايليا‪.‬‬

 ‫‪ | ٤٤‬گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيﺖ جغرافيايي شﻬرستان رودﺑار نسبﺖ ﺑﻪ استان گيﻼن‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬ترانشة شمارة ‪ ٢‬و نمايي از سر كوزه سفالي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬نماي كلي از چگونگي حفر ترانشﻪﻫا و موقعيﺖ گمانة حفر شدة شمارة ‪ ٢‬در مرز مناﺑع طبيعي‪.‬‬
‫گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران | ‪٤٥‬‬

‫شكل ‪ .٤‬ترانشة شمارة ‪ ٥‬و مكان مشكوك ﺑﻪ خاك گور‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬ترانشة شمارة ‪ ١٨‬پس از پايان عمليات كاوش‪.‬‬

‫شكل ‪ .٦‬موقعيﺖ كلي و عمومي مكانﻫاي مورد استعﻼم و ساير مناطق در محدودة جغرافيايي مرتبط‪.‬‬
 ‫‪ | ٤٦‬گزارشﻫاي ﺑيسﺖويكميﻦ گردﻫمايي ساﻻنة ﺑاستانشناسي ايران‬

‫جدول ‪ :١‬مشخﺼات گمانﻪﻫاي ايجاد شده‬

‫عرصﻪ‬ ‫عﻤق كﺎوش )س‪ .‬م(‬ ‫اﻧدازه )س‪ .‬م(‬ ‫ش‪ .‬ﮔﻤﺎﻧﻪ‬
‫ـ‬ ‫‪١٠٥‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٥٠‬‬ ‫‪١‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٣٠‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪٢‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٤٥‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪٣‬‬
‫ـ‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪٤‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٣٠‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٥٠‬‬ ‫‪٥‬‬
‫ـ‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٥٠‬‬ ‫‪٦‬‬
‫ـ‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪٧‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٣٠‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪٨‬‬
‫ـ‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪٩‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٢٥‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪١٠‬‬
‫ـ‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪١١‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٣٠‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪١٢‬‬
‫ـ‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪١٣‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٢٠‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪١٤‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٤٠‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪١٥‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٢٥‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪١٦‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٢٥‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪١٧‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٣٠‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪١٨‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٣٠‬‬ ‫‪٢٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪١٩‬‬
 ‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم تپﻪ خليل‪ ،‬شهرستﺎن سرپلزهﺎب‬

‫‪١‬‬
‫ذبيحاله بختياري‬

‫درآمد‬
‫ﮔﻤاﻧهزﻧي بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم‪ ،‬از جﻤله اقدامات فني و پژوهشي است كه بسته به ميزان دقت و اهﻤيت آن ميتواﻧد تا حد زيادي در حفظ‬
‫اثر كارآمد بوده و از سوي ديگر اطﻼعات درخور توجهي از محوطة باستاﻧي در اختيار ﮔذارد‪ .‬شيوههاي اجرايي و ﻧحوة اﻧجام برﻧامة ميداﻧي ﮔﻤاﻧهزﻧي بهمنظور‬
‫تعيين عرصه و پيشنهاد حريم‪ ،‬از قاعدة ثابت و منفردي پيروي ﻧﻤيكند و باتوجه به شرايط و ويژﮔيهاي هر محوطه ميتواﻧد متفاوت از هم باشد‪ .‬به عبارتي‪،‬‬
‫ويژﮔيهاي جغرافيايي‪ ،‬مكاﻧي و بقاياي برجاماﻧده و ﻧهشتهاي فرهنگي و طبيعي هر اثر در ﻧحوة برخورد و تعريف روش پژوهش در اثر را معين ميسازد‪ .‬در‬
‫زمستان سال ‪ ١٣٩٤‬باتوجه به اجراي طرح توسعة كشاورزي در كوهپايههاي غربي زاﮔرس موسوم به »طرح ﮔرمسيري«‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي بررسيهايي‬
‫را در ﻧوار غربي كشور از ثﻼث باباجاﻧي در شﻤال تا موسيان در جنوب به اجرا رساﻧد كه طي آن سجاد عليبيگي به بررسي در دشتهاي زهاب‪ ،‬بشيوه ـ پاتاق‪،‬‬
‫قلعه شاهين در شهرستان سرپل زهاب پرداخت كه اين بررسي منجر به شناسائي ‪ ١٩٣‬محوطه از دورة پارينهسنگي تا دورة اسﻼمي متﺄخر ﮔرديد )عليبيگي‬
‫و هﻤكاران ‪١٣٩٥‬؛ فتاحي و عليبيگي ‪١٣٩٩‬؛ ‪ .(Alibaigi and Salimiyan 2020‬در ادامه و باتوجه به وضعيت در خطر محوطهها‪ ،‬طي تابستان ‪ ١٣٩٦‬چهار‬
‫محوطه شامل تپة ﻧوشيروان‪ ،‬كريم و مراد ويس ‪ ١‬و ‪ ٢‬در اولويت تعيين حريم قرار ﮔرفت‪ .‬در تابستان ‪ ١٤٠١‬و در راستاي طرح مذكور‪ ،‬مجدداً تعيين عرصه و‬
‫پيشنهاد حريم چهار محوطة ديگر در مسير اجراي طرح ﮔرمسيري‪ ،‬در دستور كار پژوهشكدة باستانشناسي قرار ﮔرفت‪.‬‬
‫تپه خليل از جﻤله محوطههايي است كه در محدودة شﻤالي دشت زهاب و در مسير طرح ﮔرمسيري واقع شده است‪ ،‬كه در مرداد و شهريورماه ‪١٤٠١‬‬
‫بهمدت ‪ ٣٠‬روز‪ ،‬طي مجوز شﻤارة ‪ ٤٠١٣٢١٠٣‬مورخ ‪ ،١٤٠١/٥/٥‬از سوي پژوهشگاه ميراث فرهنگي و ﮔردشگري و پژوهشكدة باستانشناسي‪ ،‬بهسرپرستي‬
‫ﻧگارﻧده مورد ﮔﻤاﻧهزﻧي قرار ﮔرفت‪ .‬ﮔزارش حاضر ﻧتيجة فعاليت ميداﻧي و مطالعاتي اين برﻧامه است‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف تپﻪ خليل‬

‫تپه خليل با موقعيت جغرافيايي ‪ X.574374.90‬و ‪ Y.3819242.77‬و ارتفاع ‪ El.535m‬از سطح آبهاي آزاد‪ ،‬پشتهاي كمحجم و كمارتفاع در بخش شﻤالغربي‬
‫دشت زهاب و در حد فاصل اراضي كشاورزي دو روستاي دستك عليا و زرينجوب است كه سطح آن در طي سالهاي متﻤادي به زير كشت رفته است‪ .‬تپه‬
‫در چشماﻧدازي صاف و هﻤوار با اراضي مرغوب كشاورزي واقع شده است‪ .‬هﻤچنين‪ ،‬چشماﻧدازي كه محوطه در آن قرار ﮔرفته‪ ،‬دشت حاصلخيزي است كه‬
‫پيرامون آن را ارتفاعات و ﻧاهﻤواريهاي ﻧهچندان مرتفع دربر ﮔرفته است‪ .‬در سال ‪ ١٣٩٧‬طرح اﻧتقال لوله )طرح ﮔرمسيري( در حاشيه و دامنة شﻤالي تپه‬
‫خليل اجرا شده و پشتة شﻤالغربي محوطه كه فاقد عوارض و برجستگي سطحي است را كامﻼ تخريب ﻧﻤوده است‪.‬‬
‫محوطة موسوم به تپه خليل شامل دو برجستگي شﻤاليغربي و جنوبشرقي است كه در فاصلة ‪ ٥٠‬متري از يكديگر واقع شدهاﻧد‪ .‬پشتة غربي در ‪٥٠‬‬
‫متري شﻤالغربي تپه خليل )تپة جنوبشرقي(‪ ،‬برجستگي كمارتفاعتري است )شكل ‪ ،(١‬كه متﺄسفاﻧه با اجراي طرح اﻧتقال آب و ساماﻧة آبياري تحت فشار‬
‫اراضي‪ ،‬ﻧيﻤة شرقي پشتة شﻤالغربي بهدليل حفر كاﻧال اﻧتقال آب در عرض و عﻤق ﮔسترده‪ ،‬كامﻼً از بين رفته )شكل ‪ (٢‬و در سطح و حاشية محل حفاري‬
‫حجم ﮔستردة قطعات سفال و ابزار و ادوات سنگي بهصورت پراكنده قابل مشاهده است‪ .‬قطعات سفالي بهدستآمده از سطح پشتة شﻤالغربي عﻤدتاً معرف‬
‫سنت سفالي عبيد جديد و اروك است‪.‬‬

‫‪Bakhtiyari.zabih1558@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬داﻧشجوي دكتري‪ ،‬داﻧشگاه بوعليسينا‪ ،‬هﻤدان؛‬

 ‫‪ | ٤٨‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫مطالعات پژوهشي ـ باستانشناختي برﻧامة ﮔﻤاﻧهزﻧي بهمنظور تعيين عرصه و حريم تپه خليل‪ ،‬به دو شيوة معﻤول ميداﻧي و كتابخاﻧهاي اﻧجام پذيرفت‪ .‬از سويي‬
‫ديگر‪ ،‬برداشت ﻧقشة توپوﮔرافي و بخشي از اراضي كشاورزي حاشية اثر و جاﻧﻤايي ﮔﻤاﻧهها بر سطح آن و تحليل ﻧهايي ﻧقشه‪ ،‬بخش عﻤدهاي از برﻧامة حاضر‬
‫را به خود اختصاص داد‪ .‬ثبت و ضبط دقيق اطﻼعات‪ ،‬طبقهبندي دادههاي باستانشناختي و كُدﮔذاري ﻻيههاي كاوششده در هر ﮔﻤاﻧه به روش لوكوس ـ‬
‫فيچر‪ ،‬روش اتخاذشده در طي مراحل كاوش ميداﻧي است‪ .‬باتوجه به محدوديت مكاﻧي و فضايي حوزة مورد ﮔﻤاﻧهزﻧي و باتوجه به اينكه محدودة كاري در‬
‫اراضي كشاورزي قرار ﮔرفته است‪ ،‬لذا ابعاد ﮔﻤاﻧهها ‪ ١/٥ ×١/٥‬متر و در برخي ﮔﻤاﻧهها ‪ ١/٢×١/٢‬متر در ﻧظر ﮔرفته شد تا كمترين مزاحﻤت‪ ،‬را براي كشاورزان‬
‫به وجود آورد‪ .‬با بررسي كامل سطحي اثر و در ﻧظر ﮔرفتن پراكنش مواد فرهنگي در سطح و هﻤچنين عوامل بازدارﻧدة محيطي ماﻧند وجود اراضي كشاورزي‬
‫و هﻤچنين با درﻧظر ﮔرفتن مسير اجراي طرح ﮔرمسيري‪ ،‬محل ﮔﻤاﻧهها مشخص ﮔرديد‪ .‬در پشتة شﻤالغربي بهدليل آنكه تپه تسطيح ﮔرديده و بخشي از‬
‫تﺄسيسات طرح ﮔرمسيري در عرصة اثر قرار ﮔرفته است‪ ،‬لذا محل ﮔﻤاﻧهها در حاشية مسير اجراي طرح و در مواردي در حاشية اراضي كشاورزي مشخص‬
‫شده است‪ .‬بهطور كلي با ايجاد ‪ ٢٠‬ﮔﻤاﻧه در حاشية اثر و به فاصلة معيني از عرصة ظاهري تپه‪ ،‬با مطالعة دقيق اﻧباشت و ﻧهشتها براساس جدول زير محدودة‬
‫عرصه و حريم پيشنهادي مشخص ﮔرديد )شكل ‪ ٣‬و ‪.(٤‬‬

‫يﺎفتﻪهﺎي فرهنگي‬
‫تپﻪ خليل‪ :‬سفالهاي جﻤعآوريشده از سطح تپه خليل ﻧسبت به پشتة شﻤالغربي از ﻧظر فرم و شاخصههاي ظاهري متفاوت است كه به اختصار در ادامه به‬
‫آن پرداخته شده است‪.‬‬
‫سفالهاي تپه خليل عﻤوماً قطعات سفال ساده شامل موارد زير است‪ .١ :‬سفالهاي چرخساز با مغز خﻤيرة بهرﻧگ قهوهاي‪ ،‬آجري و در موارد كﻤي ﻧخودي‪،‬‬
‫داراي مادة چسباﻧندة كاﻧي است‪ ،‬با پوشش ﮔلي غليظ در طيف قهوهاي روشن‪ ،‬آجري و ﻧخودي و سفال فاقد پوشش ﮔلي با پخت مناسب و تكنيك چرخساز‪.‬‬
‫‪ .٢‬سفالهاي دستساز با مغز خﻤيرة بهرﻧگ قهوهاي و آجري و در موارد كﻤي خاكستري‪ ،‬با مادة چسباﻧندة كاﻧي و در برخي قطعات كاﻧي و كاه خُردشده‪،‬‬
‫داراي پوشش ﮔلي در دو طيف ﮔلي غليظ و ﮔلي رقيق‪ .‬سطوح برخي قطعات به روش دست مرطوب پرداخت شده است‪ .‬اين دسته از سفالها داراي پخت‬
‫مناسب است و با دو روش چرخساز و دستساز ساخته شده است‪.‬‬
‫عناصر تزئيني‪ :‬سفالهاي تپه خليل‪ ،‬عﻤوماً شامل قطعات ساده و فاقد عناصر تزئيني است و موتيفهاي ﻧقشي محدود به ﻧقوش كنده بهصورت ﻧقوش طنابي‪،‬‬
‫مﺜلتهاي تكرارشوﻧده و ﻧقاط كندة تكرار شوﻧده است‪.‬‬
‫فرمها شامل‪ :‬خﻤرهها و كوزههاي دهاﻧهبسته و كاسههاي دهاﻧهباز با عﻤق كم است‪.‬‬
‫پشتة شﻤﺎلغربي‪ :‬ويژﮔيهاي سفالي پشتة شﻤالغربي به شرح زير است‪ .١ :‬سفال منقوش‪ :‬با مغز خﻤيرة بهرﻧگ ﻧخودي و در برخي قطعات قهوهاي روشن‪،‬‬
‫با مادة چسباﻧندة كاﻧي و كاه خُردشده‪ ،‬عﻤدتاً داراي دو ﻧوع پوشش ﮔِلي در سطح است‪ .‬در برخي قطعات سطوح سفال داراي پوشش ﮔلي غليظ در طيفي از‬
‫ﻧخودي و قهوهاي روشن است‪ .‬در مواردي سطح )پوشش ﮔلي غليظ(‪ ،‬مجدداً با پوشش ﮔلي رقيق در طيفي از قهوهاي تيره پوشاﻧده شده است‪ .‬بيشتر قطعات‬
‫داراي اثر پرداخت با دست مرطوب است‪ .‬فرآيند پخت در اين دسته از سفالها بهخوبي صورت ﮔرفته و اكﺜر سفالها بهصورت دستساز ساخته شده است‪.‬‬
‫سطح بيروﻧي و در برخي قطعات سطح داخلي سفال داراي عناصر ﻧقشي بهرﻧگ قهوهاي تيره‪ ،‬سياه و قرمز بر زمينة قهوهاي و ﻧخودي است‪ .‬سطوح و مغز‬
‫خﻤيرة برخي قطعات سفالي بهرﻧگ ﻧخودي سبز است‪ .‬موتيفهاي ﻧقشي شامل ﻧقوش هندسي بهصورت باﻧدهاي پهن افقي و عﻤودي‪ ،‬خطوط متقاطع‪ ،‬لوزي‬
‫و مﺜلثهاي مشبك‪ ،‬باﻧدهاي پهن روي لبه‪ ،‬زيگﻤاهاي تكرار شوﻧده‪ ،‬ﻧيمدايرههاي افقي تكرارشوﻧده در سطح زيرين داخل لبه‪ ،‬پوشش سياهرﻧگ برزمينة‬
‫ﻧخودي و ‪ ...‬است‪ .‬ﻻزم به ذكر است كه در اين دسته از سفالها قطعات سفالي كه در اثر حرارت ذوب شده و به اصطﻼح جوش شده است‪ ،‬ﻧيز وجود دارد‪.‬‬
‫‪ .٢‬سفالهاي چرخساز‪ :‬سفال با مغز خﻤيرة قهوهاي‪ ،‬آجري و در موارد كﻤي ﻧخودي‪ ،‬داراي مادة چسباﻧندة كاﻧي‪ .‬سطوح در دو دسته‪ ،‬سفال با پوشش ﮔلي‬
‫غليظ در طيف قهوهاي روشن‪ ،‬آجري و ﻧخودي و سفال فاقد پوشش ﮔلي است‪ .‬فرآيند پخت در اين دسته از سفالها بهخوبي صورت ﮔرفته و تﻤامي قطعات‬
‫با تكنيك چرخساز ساخته شده است‪ .‬بهﻧظر ميرسد اين دسته از سفالها تداوم سفالهاي موجود در سطح تپه خليل است‪.‬‬
‫‪ .٣‬سفال لبه واريخته‪ :‬با مغز خﻤيرة بهرﻧگ قهوهاي و آجري‪ ،‬با مادة چسباﻧندة كاﻧي و كاه خُردشده‪ ،‬عﻤدتاً فاقد پوشش و پرداخت در سطح است و داراي بافت‬
‫خشن و ﻧاهﻤوار است‪ .‬تﻤامي قطعات دستساز بوده و فرآيند پخت در آﻧها بهخوبي صورت ﮔرفته است‪.‬‬
‫براساس شكل و فرم قطعات سفالي‪ ،‬سفالهاي بهدستآمده از سطح پشتة غربي معرف دورة متقدمتر و باتوجه به ﮔوﻧههاي سفالي معرف سنت‬
‫سفالي دورة مسوسنگ جديد يا فرهنگ عبيد جديد و اروك است‪ .‬قطعات سفالي جﻤعآوريشده از سطح تپه خليل از ﻧظر بازة زماﻧي ﻧسبت به پشتة شﻤالغربي‬
‫متﺄخرتر بوده و بهﻧظر ميرسد معرف دورة اوايل عصر مفرغ است )شكل ‪.(٥‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٤٩‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫بيشتر قطعات سفالي پشتة شﻤالغربي معرف دو سنت سفالي فرهنگ عبيد جديد با سفالهاي ﻧخودي سبز منقوش و فرهنگ اروك با شاخصة سفالي كاسه‬
‫لبهواريخته و لولههاي آويزان است‪ .‬از ديگر يافتههاي حائز اهﻤيت در پشتة شﻤالغربي‪ ،‬وفور سفالهاي جوش است كه ميتواﻧد شواهدي از توليد سفال در‬
‫پشتة شﻤالغربي باشد‪ .‬بهطور كلي تپه خليل معرف دو برجستگي جنوبشرقي كه با عنوان تپه خليل شناخته ميشود و پشتة شﻤالغربي است‪ .‬جهت تعيين‬
‫وضعيت ﮔستردﮔي ﻻيههاي فرهنگي بهمنظور تعيين عرصة اثر‪ ،‬تعداد ‪ ٢٠‬ﮔﻤاﻧه در آخرين شيب دامنة تپه و محل الحاق و اتصال اراضي كشاورزي به تپه‬
‫مورد كاوش قرار ﮔرفت‪ .‬ﻻزم به ذكر است كه اجراي طرح اﻧتقال آب در حاشية شرقي هر دو برجستگي و تپهها تا حدودي شرايط ايجاد ﮔﻤاﻧهها را با دشواري‬
‫مواجه ﻧﻤود‪ .‬بهطور كلي جهت تعيين عرصه و حدود ﻻيههاي فرهنگي تعداد ‪ ١٠‬ﮔﻤاﻧه )از ﮔﻤاﻧة ‪ T.T.A‬تا ‪ ،(T.T.J‬در حاشيه و دامنة تپه خليل )پشتة‬
‫جنوبشرقي(‪ ،‬و تعداد ‪ ١٠‬ﮔﻤاﻧه )از ﮔﻤاﻧة ‪ T.T.K‬تا ‪ ،(T.T.T‬در دامنه و حاشية پشتة شﻤالغربي ايجاد ﮔرديد‪ .‬براساس ﻧتايج كاوش ﮔﻤاﻧههاي ايجادشده در‬
‫دامنة تپه خليل‪ ،‬تعداد دو ﮔﻤاﻧه )ﮔﻤاﻧة ‪ T.T.C‬و ﮔﻤاﻧة ‪ (T.T.E‬شواهد ضعيف و محدودي از بقاياي سفالي در بافتار ﻧهشت رسوبي را مشخص ﻧﻤودﻧد كه با‬
‫‪T.T.A‬‬ ‫احتياط هر دو ﮔﻤاﻧه در محدودة عرصة تپه خليل محسوب ميﻧﻤائيم‪ .‬اما‪ ،‬ﮔﻤاﻧههاي ‪, T.T.B , T.T.D , T.T.F , T.T.G , T.T.H , T.T.I ,‬‬
‫‪ ،T.T.J‬كه در فاصلهاي عقبتر ﻧسبت به دو ﮔﻤاﻧة مﺜبت ايجاد شدهاﻧد‪ ،‬تﻤاماً معرف ﻧهشت طبيعي است كه بافتار آن در تﻤام ﮔﻤاﻧهها ثابت و متداوم است‪.‬‬
‫بهطور خﻼصه اينﮔوﻧه ميتوان بيان ﻧﻤود كه بقايا‪ ،‬آثار و شواهد فرهنگي تپه خليل برسطح پشته يا برجستگي طبيعي شكل ﮔرفته كه تنها تا بخشي از سطح‬
‫شيب يالهاي تپه را پوشش داده است‪ .‬در حاشية پشتة شﻤالغربي تعداد ‪ ١٠‬ﮔﻤاﻧه )از ﮔﻤاﻧة ‪ T.T.K‬تا ‪ ،(T.T.T‬مورد كاوش قرار ﮔرفت‪ .‬وجود خطوط اﻧتقالي‬
‫آب در حاشية شﻤالي‪ ،‬شرقي و غربي پشتة شﻤالغربي‪ ،‬موجب آشفتگي و برهمريختگي ﻻيهها و بخش زيادي از محوطه شده است‪ .‬براساس وضعيت‬
‫زمينريختي و ﻧيز ﮔزارش شركت آب و ﻧيرو‪ ،‬حاشية شﻤالي و شرقي محوطه را بستر مسيل يا رودي خشك شده دربرﮔرفته كه توسعة كشاورزي موجب تغيير‬
‫سيﻤاي آن ﮔرديده است‪ .‬براساس ﻧتايج ﮔﻤاﻧههاي ‪ ،T.T.K , T.T.R , T.T.S , T.T.T‬كه در دامنة آخرين شيب شﻤالي و غربي محوطه ايجاد شد‪ ،‬محل‬
‫ايجاد اين ﮔﻤاﻧهها داراي ﻻيههاي فرهنگي با شاخصهي سفالي عبيد جديد و اروك است‪ .‬ديگر ﮔﻤاﻧههاي ايجادشده در حاشية پشتة شﻤالغربي )ﮔﻤاﻧههاي‬
‫‪ T.T.L‬تا ‪ ،(T.T.Q‬با ﻧتايج منفي‪ ،‬معرف ﻧهشتهاي طبيعي و بستر سنگهاي قلوهاي رودخاﻧهاي يا كف مسيل است‪ .‬بهطور كلي براساس ﻧتايج ﮔﻤاﻧههاي‬
‫ايجادشده در حاشية پشتة شﻤالغربي‪ ،‬هر دو پشتة جنوبشرقي و شﻤالغربي فاقد ارتباط و ﻻيههاي مشترك و متداوم بوده و طرح لولهﮔذاري توسعة كشاورزي‬
‫در محدودة عرصة شﻤالي و شرقي محوطه اجرا شده‪ ،‬بهﮔوﻧهاي كه اجراي اين طرح موجب تخريب و آشفتگي ﻧيﻤة شﻤالي و شرقي پشتة شﻤالغربي ﮔرديده‬
‫است )شكل ‪.(٦‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫عليبيگي‪ ،‬سجاد و شكوه خسروي‪ ،‬محسن حيدري دستنائي‪ ،‬فرهاد فتاحي‪ ،‬محﻤدجواد جعفري سومار‪ ،‬تورج صادقي‪ ،‬حﻤداﷲ شيخ حسيني‪ ،‬ﻧاصر امينيخواه‪ ،‬جبار سليﻤيان‪،‬‬
‫سﻤيّه زينلي‪» ،١٣٩٥ .‬بررسي در كوهپايههاي غربي زاﮔرس‪ :‬درمنطقة سرپلذهاب«‪ ،‬در مهرداد ملكزاده )ويراستار(‪ ،‬ﮔزارشهاي پاﻧزدهﻤين ﮔردهﻤائي ساﻻﻧة باستانشناسي‬
‫ايران‪١٧ ،‬ـ ‪ ١٥‬اسفند ‪ ،١٣٩٥‬تهران‪ :‬سازمان ميراث فرهنگي و ﮔردشگري‪٤٤٣ :‬ـ ‪.٤٣٦‬‬

‫فتاحي‪ ،‬فرهاد و سجاد عليبيگي‪» ،١٣٩٩ .‬زيستگاههاي هزارة چهارم و اوايل هزارة سوم پ‪.‬م‪ .‬كوهپايههاي غربي زاﮔرس مركزي در بستر جغرافيا؛ بررسي رابطة بستر محيطي‬
‫و عوامل جغرافيايي در شكلﮔيري محوطههاي اواخر دورة هلوسن مياﻧي منطقة سرپل ذهاب‪ ،‬كوارترﻧري ايران ‪ ١١٣ :(١) ٦‬ـ ‪.٨٥‬‬

‫‪Alibaigi S. and Salimian, A. 2020, “The Archaeological Landscape of the Neolithic Period in the Western Foothills of the Zagros‬‬
‫‪Mountains: New evidence from the Sar Pol-e Zahāb region, Iran-Iraq Borderland”, Iraq 82, DOI: 10.1017/irq 2020.7: 1-25.‬‬
 ‫‪ | ٥٠‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت تپه خليل و پشتة شﻤالغربي در دشت زهاب و اراضي كشاورزي روستاي زرينجوب‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬موقعيت پشتة شﻤالغربي و تپه خليل ﻧسبت به مسير لولهﮔذاري طرح ﮔرمسيري‪ ،‬ديد از غرب‪.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٥١‬‬

‫شكل ‪ .٣‬موقعيت ﮔﻤاﻧههاي حاشية تپه خليل و زمين حد فاصل با پشتة شﻤالغربي‪.‬‬

‫جدول ‪ .١‬مشخصات و ﻧتايج ﮔﻤاﻧههاي ايجادشده در محدودة عرصه و حريم تپه‬

‫خليل و پشتة غربي‪.‬‬
‫عرصﻪ‬ ‫عﻤق كﺎوش )س‪.‬م(‬ ‫اﻧدازه )س‪.‬م(‬ ‫ش‪ .‬ﮔﻤﺎﻧﻪ‬
‫‪-‬‬ ‫‪– 00.90m‬‬ ‫‪1.50×1.50m‬‬ ‫‪T.T. A‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-2.20m‬‬ ‫‪1.50×1.50m‬‬ ‫‪T.T. B‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪– 1.40m‬‬ ‫‪1.5×1.00m‬‬ ‫‪T.T.C‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-1.10m‬‬ ‫‪1.50×1.50m‬‬ ‫‪T.T. D‬‬
‫×‬ ‫‪– 1.40m‬‬ ‫‪1.50×1.50m‬‬ ‫‪T.T. E‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪– 1.20m‬‬ ‫‪1.50×1.50m‬‬ ‫‪T.T. F‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪– 1.10m‬‬ ‫‪1.50×1.20m‬‬ ‫‪T.T. G‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪– 1.10m‬‬ ‫‪1.50×1.20m‬‬ ‫‪T.T.H‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-1.20m‬‬ ‫‪1.50×1.20m‬‬ ‫‪T.T. I‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-1.00m‬‬ ‫‪1.50×1.20m‬‬ ‫‪T.T. J‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-1.20m‬‬ ‫‪1.50×1.20m‬‬ ‫‪T.T. K‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-1.00m‬‬ ‫‪1.50×1.20m‬‬ ‫‪T.T. L‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-1.00m‬‬ ‫‪1.50×1.20m‬‬ ‫‪T.T.M‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-00.90m‬‬ ‫‪1.50×1.20m‬‬ ‫‪T.T. N‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-1.00m‬‬ ‫‪1.50×1.20m‬‬ ‫‪T.T. O‬‬
‫‪-1.10m‬‬ ‫‪1.50×1.20m‬‬ ‫‪T.T. P‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-2.40m‬‬ ‫‪1.50×1.20m‬‬ ‫‪T.T. Q‬‬
‫×‬ ‫‪-2.00m‬‬ ‫‪1.50×1.50m‬‬ ‫‪T.T. R‬‬
‫×‬ ‫‪-00.90m‬‬ ‫‪1.50×1.20m‬‬ ‫‪T.T. S‬‬
‫×‬ ‫‪-00.50m‬‬ ‫‪1.50×1.20m‬‬ ‫‪T.T. T‬‬
 ‫‪ | ٥٢‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬جاﻧﻤايي خط عرصة تپه خليل و پشتة شﻤالغربي روي تصوير ماهوارهاي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬طراحي فني و تصوير ﻧﻤوﻧه سفالهاي شاخص ﮔﻤاﻧة ‪ ، T.T.T‬لوكوس ‪.١٠٢‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٥٣‬‬

‫شكل ‪ .٦‬ﻧقشة توپوﮔرافي و خطوط عرصه و حريم حفاظتي تپه خليل و پشتة شﻤالغربي‪.‬‬
 ‫ﮔزارش مقدمﺎتي فصل اول ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم تپة قﻼ زِكﻪ‪،‬‬
‫شهرستﺎن خرمآبﺎد‪ ،‬لرستﺎن‬

‫‪١‬‬
‫محﻤد بهرامي‬

‫درآمد‬
‫با ﮔشايش رشتة باستانشناسي داﻧشگاه لرستان در سال ‪ ١٣٩٤‬و پذيرش داﻧشجو در مقطع كارشناسي‪ ،‬ﻧيازبه اﻧجام كاوشهاي آموزشي ما را بر آن داشت تا‬
‫با ادارهكل ميراث فرهنگي لرستان و پژوهشگاه ميراث فرهنگي كشور زمينة برﮔزاري كﻼسهاي عﻤلي كاوش آموزشي داﻧشجويان را در تپة قﻼ زكه بهاﻧجام‬
‫برساﻧيم‪ .‬در ﮔام ﻧخست تقاهمﻧامهاي بين پژوهشگاه ميراث فرهنگي كشور و داﻧشگاه لرستان منعقد شد‪ .‬در ﻧخستين ﮔام با پيشنهاد ميراث فرهنگي لرستان‬
‫اجراي برﻧامة تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپة قﻼ زكه با استفاده از ﮔﻤاﻧهزﻧي بهمنظور حفاظت و جلوﮔيري از تخريب بيش از حد آن و با هدف اراية ضوابط‬
‫حفاظتي مربوطه در دستور كار ﮔروه باستانشناسي داﻧشگاه لرستان قرار ﮔرفت‪ .‬بر اساس تفاهمﻧامه هﻤكاري آموزشي و پژوهشي باستانشناسي ميان پژوهشگاه‬
‫ميراث فرهنگي كشور و داﻧشگاه لرستان به شﻤارة ‪ ٣٦٣٢٤‬مورخ ‪ ١٤٠٠/٠٨/١٩‬و صدور مجوز شﻤارة ‪ ٤٠١٣٣٠١٤‬مورخ ‪ ،١٤٠١/٠٦/٢٠‬كاوش ﮔﻤاﻧهزﻧي‬
‫بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپة قِﻼ زكه در تاريخ ‪ ١٤٠١/٦/٢٨‬تا ‪ ١٤٠١/٧/٨‬بهمدت ‪ ١٢‬روز با حضور داﻧشجويان كارشناسي ورودي ‪ ١٣٩٨‬داﻧشگاه‬
‫لرستان به اﻧجام رسيد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫اين اثر فرهنگي در دهستان دهپير شﻤالي بخش مركزي خرمآباد‪ ،‬در ‪ ١٠‬كيلومتري شﻤالشرق شهر خرمآباد‪ ،‬بر سر راه بيران شهر و در ضلع جنوبي روستاي‬
‫درة ساكي سفلي و در كنارة جنوبي راه آسفالت قرار دارد‪ .‬اين اثر در موقعيت جغرافيايي "‪ 48° 46' 67‬طول "‪ 33° 55' 15‬عرض جغرافيايي و ‪ ١٤٧٥‬متر ارتفاع‬
‫از سطح دريا قرار دارد‪ .‬اين منطقه شامل يك دشت مياﻧكوهي با خاك حاصلخيز و منابع آبي چشﻤة دائﻤي است كه از كوههاي اطراف دشت سرچشﻤه ميﮔيرد‪.‬‬
‫تپة قﻼ زكه در دامنة جنوبي ارتفاعات موسوم به سياهكوه و حاشية شﻤالي دشت دهپير شكل ﮔرفته و داراي ‪ ٢٠٠‬متر طول شﻤالي ـ جنوبي‪ ،‬عرض ‪ ١٢٠‬متر‬
‫شرقي ـ غربي و ارتفاع ‪ ٥‬متر از سطح زمينهاي اطراف است‪ .‬اين تپه در سال ‪ ١٣٨٨‬بهثبت آثار ملي رسيد )داوودي ‪ .(١٣٨٨‬در ساليان ﮔذشته با پيگيري‬
‫اهالي روستا بخش شﻤالي تپه تسطيح و براي ايجاد ﮔورستان در ﻧظر ﮔرفته شد كه در حال حاضر هم چندين ﮔور در آﻧجا قرار دارد كه هﻤين موجب صدمات‬
‫جبرانﻧاپذير به ﻻيههاي باستاﻧي محوطه و ويراﻧي آﻧها ﮔرديد )شكل ‪ ٢‬و ‪ .(٣‬اين روﻧد تخريب بهماﻧند تير خﻼصي بر پيكر ﻧحيف تپه بود كه در ساليان پيش‬
‫از آن بهدليل ايجاد كورههاي توليد آهك بخش زيادي از رأس تپه تخريب و آشفته شده بود )شكل ‪ .(٢‬اين روﻧد تخريب با خاكبرداري اهالي در بخش غربي‪،‬‬
‫بخشي از عرصة تپه را كامﻼً محو ﻧﻤوده بود‪.‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫تپة قﻼ زكه در ريزدشت مرغوب دهپير در شرق شهر خرمآباد شكل ﮔرفته است‪ .‬عرصة محوطه از سه جهت شرق‪ ،‬غرب و جنوب به زمينهاي كشاورزي‬
‫ميرسد و از جهت شﻤال راه آسفالت بين روستا از كنارة شﻤالي آن ﮔذر ميكند )شكل ‪ ٢‬و ‪ .(٣‬هﻤچنان كه در پيش ﮔفته شد تپة قﻼ زكه در ساليان ﮔذشته‬
‫بهمنظور ايجاد كورههاي آهكپزي در رأس تپه‪ ،‬تسطيح فضا براي ﮔورستان در بخش شﻤالي و خاكبرداري در بخش غربي مورد تعرض مالكان و اهالي روستا‬

‫‪ .١‬استاديار ﮔروه باستانشناسي داﻧشگاه لرستان؛ ‪Bahrami.moh@lu.ac.ir‬‬

‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٥٥‬‬

‫قرار ﮔرفته است كه خسارات جبرانﻧاپذيري به هويت اثر وارد ﻧﻤودهاﻧد )شكل ‪ ٢‬و ‪ .(٣‬از آنجايي كه هدف كاوش عﻼوهبر اﻧجام تعيين حريم تپه‪ ،‬آموزش‬
‫عﻤلي به داﻧشجويان بود كاوش در دو فصل تعريف شد كه در ادامه شرح عﻤليات فصل اول آورده ميشود‪ .‬در اين فصل از كاوش‪ ،‬ﮔﻤاﻧهزﻧي در جهات غرب‬
‫و جنوب اﻧجام ﮔرفت‪ .‬از اينرو بر اساس شيوة اﻧتخابي‪ ،‬ﻧخستين ﮔﻤاﻧهها در كنارة شﻤالغربي تپه و در بخش غربي فضايي كه براي احداث ﮔورستان تسطيح‬
‫شده بود‪ ،‬ايجاد شد و ادامة ﮔﻤاﻧهها در بخش غربي تپه در جهت جنوب با فاصلة منطقي اﻧتخاب و كاوش شدﻧد‪ .‬بهمنظور اطﻤينان از وضعيت واقعي عرصه در‬
‫جهات غرب و جنوب‪ ،‬ﮔﻤاﻧههاي شﻤارة ‪ ٠٧ ،٠٦ ،٠٥ ،٠٤ ،٠٣ ،٠٢ ،٠١‬و ‪ ٠٨‬با ابعاد ‪ ١/٥×١‬متر ايجاد شدﻧد كه در ﻧهايت وجود عرصه را در اين جهات‬
‫مشخص ﻧﻤودﻧد‪ .‬ﮔﻤاﻧة شﻤارة ‪ ٠١‬در كنارة شﻤالغربي تپه و در بخش غربي فضايي كه براي احداث ﮔورستان تسطيح شده بود‪ ،‬ايجاد شد كه در عﻤق ‪٦٥‬‬
‫ساﻧتيمتري با كاوش ‪ ٣‬لوكوس سطحي‪ ،‬آشفته و ﻻية برجاي فرهنگي‪ ،‬مشخص شد كه فضاي تسطيحشده در بخش شﻤالغربي تپه جزئي از بدﻧه و عرصة‬
‫تپه بوده و هنوز ﻻيههاي فرهنگي وجود دارﻧد‪ .‬در زمين كشاورزي غرب تپه ﮔﻤاﻧههاي ‪ ٠٢‬تا ‪ ٠٤‬با فواصل ‪٣٠‬ـ‪ ٢٠‬متر از هم كاوش شدﻧد كه وضعيت در اين‬
‫ﮔﻤاﻧه بهماﻧند هم بود‪ ،‬بهطوري كه پس از برداشتن ﻻيههاي سطحي و آشفته كه بعضاً داراي مواد فرهنگي ﻧيز بود با يك ﻻية آبرفتي به قطر متفاوت ‪٤٠‬ـ‪٢٠‬‬
‫ساﻧتيمتر برخورد شد كه مواد استخواﻧي ريز و تا حدودي سفال از دورههاي مختلف داشت كه شايد مربوط به ﮔذر جريان آب يا سيﻼب در ﮔذشته بوده است‪.‬‬
‫وضعيت اين سه ﮔﻤاﻧه در زير اين ﻻية آبرفتي و در عﻤق ‪ ./٨‬تا ‪ ./٩‬متري يكسان بود و با برخورد به ﻻيهاي بهرﻧگ قرمزﻧارﻧجي با داﻧههاي ريز آهكي و بافتي‬
‫فشرده و سخت‪ ،‬خاك بكر تشخيص داده شد‪ .‬بنابراين عرصة تپه در بخش غربي‪ ،‬هﻤان عرصة ظاهري در ﻧظر ﮔرفته شد‪ .‬موقعيت ﮔﻤاﻧههاي شﻤارة ‪ ٠٥‬و‬
‫‪ ٠٦‬در شيب اﻧتهايي جنوب تپه اﻧتخاب شدﻧد‪ .‬وضعيت اين ﮔﻤاﻧهها با سه ﮔﻤاﻧة غربي متفاوت بود‪ .‬در هر دو ﮔﻤاﻧه پس از برداشتهشدن ﻻيههاي سطحي و‬
‫آشفته با ﻻيههاي فرهنگي مربوط به دورة ﻧوسنگي برخورد شد كه شواهد فراواﻧي از دستابزارهاي ﮔوﻧاﮔون و شاخص اين دوره بهدست آمد‪ .‬بنابراين‪ ،‬كار‬
‫كاوش در اين دو ﮔﻤاﻧه در عﻤق ‪ ./٥‬و ‪ ./٨‬متري به پايان رسيد‪ .‬باتوجه به ﻧتايج حاصل از كاوش ﮔﻤاﻧههاي ‪ ٠٥‬و ‪ ،٠٦‬ﮔﻤاﻧة شﻤارة ‪ ٠٧‬در ضلع جنوبغربي‬
‫تپه به فاصلهاي حدود ‪ ٢٠‬متري از ﮔﻤاﻧههاي ‪ ٠٤‬و ‪ ٠٥‬ايجاد شد كه در عﻤق ‪ ٢/٢‬متري با رسيدن به خاك بكر و ﻧبود ﻻيههاي برجاي فرهنگي خارج از‬
‫عرصة تپه قرار داشت‪ .‬ﮔﻤاﻧة شﻤارة ‪ ٠٨‬ﻧيز بهمنظور سنجش عرصة واقعي تپه در ضلع جنوبي و در امتداد ﮔﻤاﻧة ‪ ٠٦‬بهسﻤت شرق در ميان زمينهاي كشاورزي‬
‫ايجاد شد كه در عﻤق ‪ ١/١‬متري و با برداشتهشدن ﻻيههاي رسوبي حاوي يافتههاي سفالي و ابزار سنگي ﻧاشي از ريزش خاك تپه‪ ،‬به خاك بكر رسيد‪ .‬در‬
‫اين ﮔﻤاﻧه باوجود يافتههاي فرهنگي مخلوط مسوسنگ و ﻧوسنگي ﻻية برجاي فرهنگي تشخيص داده ﻧشد‪ .‬بنابراين‪ ،‬ﮔﻤاﻧة شﻤارة ‪ ٠٨‬ﻧيز خارج از عرصه‬
‫قرار داشت )بهرامي ‪.(١٤٠١‬‬

‫يﺎفتﻪهﺎ‬
‫مهمترين يافتة فرهنگي كه از كاوش ﮔﻤاﻧهها بهدست آمد‪ ،‬سفال و ابزارسنگي بود‪ .‬بر اساس يافتههاي سفالي سطح محوطه‪ ،‬تپة قﻼ زكه داراي دورههاي‬
‫مسوسنگ قديم )فرهنگ باغ ﻧو(‪ ،‬مسوسنگ جديد )فرهنگ ﮔودين ‪ ،(VI‬مفرغ )فرهنگ ﮔودين ‪ ،(III‬اشكاﻧي‪ ،‬ساساﻧي و قرون مياﻧه اسﻼمي بهصورت‬
‫ضعيف بود‪ .‬بيشترين يافتهها به »فرهنگ باغ ﻧو« متعلق بودﻧد )شكل ‪ .(٥‬بر اساس ﻧتايج كاوش اﻧجامشده و شواهد سفالي سطح محوطه‪ ،‬بهﻧظر ميرسد‪،‬‬
‫اصل بدﻧة تپه مربوط به دورة ﻧوسنگي و مسوسنگ قديم )باغ ﻧو( بوده و باقي دورههايي كه سفال آﻧها ديده شده است بهاحتﻤال يك استقرار موقت و‬
‫كماهﻤيت بودهاﻧد‪ .‬دستابزارهاي سنگي متعلق به دورة ﻧوسنگي در ﮔﻤاﻧههاي شﻤارة ‪ ٠٥‬و ‪ ٠٦‬بهدست آمد كه شامل سنگمادرهاي استواﻧهاي و فشنگي با‬
‫تكنيك فشاري‪ ،‬تيغه‪ ،‬ريزتيغه‪ ،‬خراشنده‪ ،‬كنگرهدارها و دﻧداﻧهدارها از جنس سنگ چرت بودﻧد كه قابلمقايسه با صنايع سنگي معرفيشده از محوطههاي‬
‫شاخص زاﮔرس مركزي هﻤچون چياسبز شرقي )‪ (Darabi 2015‬و تپههاي معرفيشده از درة خرمآباد در اين دوره هستند )بهرامي و هﻤكاران ‪ .(١٣٩١‬عﻼوهبر‬
‫دستابزارهاي ساختهشده از سنگ چرت كه منابع آن در زيستبوم پيرامون محوطه وجود دارد‪ ،‬قطعاتي از تيغه و ريزتيغههاي توليدشده از سنگ ابسيدين هم‬
‫ديده شد كه منابع آن در منطقه وجود ﻧدارد و بر اساس آزمايشهاي منشﺄيابي كه صورت ﮔرفته اين ﻧوع سنگ از منطقة ﻧﻤرودداغ تركيه وجود دارد ) ‪Darabi‬‬
‫‪ .(and Glascock 2013‬اما بيشترين يافتة فرهنگي از تپة قﻼ زكه مربوط به سفالهاي فرهنگ باغ ﻧو بودﻧد‪ .‬اين سفالها معﻤوﻻً داراي پخت ﻧاكافي و مغز‬
‫سوخته است و كايلر ياﻧگ آﻧها را در دو ﮔروه )‪ IA‬و ‪ (IB‬معرفي ﻧﻤوده است‪ .‬سفالهاي ﮔوﻧة ‪ IA‬ياﻧگ از ﻧوع سفال با آميزة كاه و ﻧخودي است كه معﻤوﻻً‬
‫داراي ديوارهاي ضخيم هستند كه ياﻧگ آﻧها را با عنوان سفالهاي اوليه با آميزة كاه معرفي ﻧﻤوده است )‪ .(Young 1966: 230‬هﻤچنين‪ ،‬خاﻧم كلر ﮔاف از‬
‫اين سفالها با عنوان سفالهاي اوليه ياد ﻧﻤوده است )‪ .(Goff 1971: 134‬سفال ﮔوﻧة ‪ IB‬در سطح تپة سهيلبيگي ‪ ١‬داراي فراواﻧي بيشتر ﻧسبت به ﮔوﻧة‬
‫پيشﮔفته بوده و شامل سفال با آميزة كاه و ﻧخودي است كه داراي اشكال‪ ،‬فرمها و اﻧدازههاي متفاوتي هستند‪ .‬ﻧقوش اين سفالها عﻤوماً ﻧقوش متنوع هندسي‬
‫بوده )شكل ‪ ١ :٥‬و ‪ ٢‬و ‪ ٣‬و ‪ (٥‬كه در ﮔوﻧهاي ﻧادر داراي ﻧقش جاﻧوري است كه بهرﻧگ سياه و قهوهاي سطح بيروﻧي و در مواردي لبة داخلي ظروف را‬
‫رﻧگآميزي شده است‪ .‬ياﻧگ معتقد است كه اين ﻧوع سفال پديدهاي كامﻼً جديد و ﮔوﻧة سفالي منطقهاي است كه تخﻤين دورة زماﻧي آن مشكل است‬
‫)‪ .(Young 1966: 234‬احﻤد پرويز عقيده دارد كه بر اساس ﮔوﻧهشناسي سفالها‪ ،‬تپة سهيل بيگي ‪ ١‬در دورة روستاﻧشيني قديم همزمان با دورة ﻧوسنگي‬
‫متﺄخر تا مسسنگي آغازين شكل ﮔرفته است )پرويز ‪ .(١٣٨٧‬فراﻧك هول بر اساس آزمايشهاي كربن ‪ ١٤‬دورة استقرار آن را به حدود ‪ ٥٠٠٠‬پيشازميﻼد‬
 ‫‪ | ٥٦‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫تاريخﮔذاري كرده است )‪ .(Hole 2007‬سفالهاي متعلق به دورة مسوسنگ جديد كﻤياب و اﻧدكاﻧد و تنها روي تپه قابل مشاهده بودﻧد كه ﮔﻤان ميرود‪،‬‬
‫) ‪Young‬‬ ‫مربوط به استقراري كوچروي و موقت روي تپه در اين دوره بوده است )شكل ‪ (٩ :٥‬و قابلمقايسه با ﮔوﻧههاي معرفيشده از ﮔودين ‪ VI‬هستند‬
‫‪ .(1969‬عﻼوهبر اين‪ ،‬از تپة قﻼ زكه شواهد سفالي از دورههاي مفرغ )شكل ‪ ،(٨ :٥‬اشكاﻧي )شكل ‪ ،(٤ :٥‬ساساﻧي )شكل ‪ (٧ :٥‬و قرون مياﻧة اسﻼمي بهدست‬
‫آمد‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫كاوش ﮔﻤاﻧة شﻤارة ‪ ٠١‬ﻧشان داد كه بخش شﻤالي تپه كه بهمنظور احداث ﮔورستان تسطيح شده است‪ ،‬بخشي از بدﻧة تپه بوده و هنوز ﻻيههاي فرهنگي در‬
‫آن وجود دارد‪ .‬با كاوش ‪ ٨‬ﮔﻤاﻧه به ابعاد ‪ ١/٥×١‬متر در جهات غرب و جنوب تپة قﻼ زكه روشن شد كه از جهت غرب عرصة واقعي تپه هﻤان عرصة ظاهري‬
‫تپه است و ﮔسترش در اين جهت ﻧداشته است‪ .‬در جهت جنوب ﻧيز اين وضعيت قابل رويت بود و با يافتشدن ﻻيههاي فرهنگي دورة ﻧوسنگي از ﮔﻤاﻧههاي‬
‫شﻤارة ‪ ٠٥‬و ‪ ٠٦‬و عدم برخورد با ﻻيههاي برجاي فرهنگي در ﮔﻤاﻧههاي ‪ ٠٧‬و ‪ ٠٨‬ﮔسترش تپه در جهت جنوب ﻧيز اﻧدك بوده است‪ .‬پس از كاوش دو ﮔﻤاﻧة‬
‫‪ ٠٥‬و ‪ ٠٦‬روشن شد كه قديمترين دورة استقراري تپة قﻼ زكه متعلق به دورة ﻧوسنگي است كه بهاحتﻤال ﮔسترة آن در بخش جنوبي تپه قرار دارد و با ﻻيههاي‬
‫استقراري دورههاي پسينتر پوشيده شده است‪ .‬شايد كاوشهاي علﻤي اين تپه در آينده بتواﻧد چگوﻧگي اﻧتقال از ﻧوسنگي به مسوسنگ را در لرستان براي‬
‫جامعة علﻤي باستانشناسي روشن كند‪ .‬اميد است در فصول آينده‪ ،‬وضعيت ﮔسترة تپه و دورههاي فرهنگي آن براي جامعة باستانشناسي ايران هويدا ﮔردد‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫بهرامي‪ ،‬محﻤد و موسي سبزي‪ ،‬ميﺜم ﻧيكزاد‪» ،١٣٩١ .‬معرفي سه محوطه جديد ﻧوسنگي در پيشكوه لرستان«‪ ،‬مجله پژوهشهاي باستانشناسي مدرس‪ ،‬س ‪ .٣‬ش ‪ ٦‬و‪:٧‬‬
‫‪٤٣‬ـ ‪.٣٨‬‬

‫بهرامي‪ .‬محﻤد‪ ،١٤٠١ .‬ﮔزارش كاوش ﮔﻤاﻧهزﻧي بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپه قﻼ زكه شهرستان خرمآباد‪ ،‬لرستان‪ ،‬مركز اسناد ميراث فرهنگي استان لرستان‪،‬‬
‫)منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫پرويز‪ ،‬احﻤد‪ ،١٣٨٧ .‬ﮔزارش بررسي و شناسايي دهستان كرهﮔاه غربي شهرستان خرمآباد‪ ،‬مركز اسناد ميراث فرهنگي استان لرستان‪) ،‬منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫داوودي‪ ،‬داود‪ ،١٣٨٨ .‬پروﻧده ثبتي تپه قﻼ زكه‪ ،‬مركز اسناد ميراث فرهنگي لرستان‪) ،‬منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫‪Goff, C. 1971, “Luristan Before the Iron age”, Iran 9: 131-152.‬‬

‫‪Darabi, H., and Glascock, M., 2013, “Source of Obsidians Found at east Chia Sabz”, Journal of Archaeological Science 40: 3804-3809.‬‬

‫‪Darabi, H. 2015, An Introduction to the Neolithic Revolution of the Central Zagros, Iran, BAR International Series 2746, Oxford.‬‬

‫‪Hole, F. 2007, “Cycles of Settlement in the Khorramabad Valley in Luristan, Iran”, in Settlement and Society Essays Dedicated to Robert‬‬
‫‪Mccormick Adams, Elizabeth C. Stone (ed.), Cotsen Institute of Archaeology, University of California, Los Angeles and The Oriental‬‬
‫‪Institute of the University of Chicago: 63-82.‬‬

‫‪Young, T. C., 1969, Excavation at Godin Tepe, First Progress Report, Royal Ontario museum.‬‬

‫‪Young, T. C. 1966, “Survey in Western Iran 1961”, Journal of Near Eastern Studies, 25A.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٥٧‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت دشت دهپير و تپة قﻼ زكه در شﻤالشرق شهر خرمآباد‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬موقعيت تپه در جنوب روستاي درهساكيعليا‪ ،‬جاده و تخريبهاي سطح تپه كه در تصوير مشخص است‪.‬‬
 ‫‪ | ٥٨‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل‪ .٣‬موقعيت تپة قﻼ زكه و وضعيت پيرامون آن با آسيبهاي وارده به آن كه در تصوير ديده ميشود‪.‬‬

‫شكل‪ .٤‬وضعيت پاياﻧي ﮔﻤاﻧة شﻤارة ‪ ٠٧‬كه در بخش جنوبغربي تپه ايجاد شد و بيرون از عرصه واقع بود‪.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٥٩‬‬

‫شكل‪ .٥‬ﻧﻤوﻧه سفالهاي يافتشده از سطح تپه مربوط به دورههاي مسوسنگ قديم و جديد‪ ،‬مفرغ‪ ،‬اشكاﻧي و ساساﻧي‪.‬‬

‫شكل‪ .٦‬ﻧﻤوﻧة دستابزارهاي سنگي متعلق به دورة ﻧوسنگي ﮔﻤاﻧة شﻤارة ‪٠٦‬‬
 ‫ﮔزارش ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم تپﻪ خﺎﻧمِ دشتِ زهﺎب؛‬
‫شهرستﺎن سرپل زهﺎب‪ ،‬استﺎن كرمﺎﻧشﺎه‬

‫بهراميان‪١‬‬ ‫سعيد‬
‫بهنام قنبري‪ ،‬فرهاد فتاحي‪ ،‬سامان مصطفيپور‪ ،‬مريم چراغي‪ ،‬مهتاب شاهوردي‪ ،‬فاطﻤه پيرخليلي و سﻤيه عباسي‬

‫درآمد‬
‫در ساليان اخير بهواسطة اجراي طرحهاي عﻤراﻧي در بخشهاي مختلف كشور محوطهها و تپههاي باستاﻧي فراواﻧي هرساله در آستاﻧه تخريب قرار ميﮔيرﻧد‬
‫و حتي بسياري از اين محوطهها از بين ميروﻧد‪ .‬يكي از اين طرحهاي عﻤراﻧي پروژة موسوم به طرح ﮔرمسيري در ﻧيﻤة غربي كشور در محدودة شهرستانهاي‬
‫قصرشيرين و سرپلزهاب است كه به شكل بسيار ﮔسترده و در سطح وسيعي آب بخشهاي مرتفع شﻤاليتر را به دشتهاي پست قصرشيرين و دشت زهاب‬
‫منتقل ميكند و در اين راستا در كل دشت كاﻧالهاي عﻤيقي براي جاﮔذاري لولههاي اﻧتقال آب حفر شده است‪ .‬تپه خاﻧم روستاي تايشهاي در دشت زهاب‬
‫شهرستان سرپل زهاب‪ ،‬يكي از اين تپههاي قرارﮔرفته در محدودة اجراي طرح ﮔرمسيري است كه زمينهاي اطراف آن در تﻤام جهات به زمين كشاورزي‬
‫تبديل شده و محدودة تپه در تﻤام قسﻤتها مورد دخل و تصرف و تخريب قرار ﮔرفته و در راستاي پروژة ﮔرمسيري در تﻤام بخشهاي تپه لولههاي اﻧتقال‬
‫آب كار ﮔذاشته شده است‪ .‬بنابراين‪ ،‬برﻧامة ﮔﻤاﻧهزﻧي بهمنظور تعيين عرصة حقيقي و پيشنهاد حريم اين محوطه با هدف حفاظت و جلوﮔيري از تخريب بيش‬
‫از حد آن‪ ،‬اراية ضوابط حفاظتي مربوطه‪ ،‬مشخصﻧﻤودن دامنة ﮔسترش محوطه در جهات مختلف‪ ،‬محاسبة دقيق وسعت محوطه‪ ،‬مطالعه و طبقهبندي يافتههاي‬
‫فرهنگي حاصل از ﮔﻤاﻧهها و مطالعة ويژﮔيهاي محيطي و فرهنگي پيرامون اثر به شﻤارة مجوز ‪ ٤٠١٣٢١٠٢‬مورخ ‪ ١٤٠١/٥/٥‬در دستور كار قرار ﮔرفت و از‬
‫تاريخ ‪ ١٤٠١/٥/٢٠‬الي ‪ ١٤٠١/٦/٥‬و با ايجاد ‪ ٢١‬ﮔﻤاﻧه در دو كﻤربند به دور تپه به پايان رسيد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫تپه خاﻧم در طول جغرافيايي ‪ ٥٧١٥٥٣‬و عرض جغرافيايي ‪ ٣٨٣٠٣٧٦‬در ﮔوشة شﻤالغربي دشت زهاب شهرستان سرپل زهاب در فاصلة ‪ ٢٣٥‬متري از غرب‬
‫روستاي تايشهاي و در ميان اراضي كشاورزي غرب اين روستا‪ ،‬در فاصلة ‪ ٩٤٣‬متري از شﻤالشرق روستاي صالح كوچري قرار ﮔرفته است )شكل ‪ .(١‬از لحاظ‬
‫توپوﮔرافي‪ ،‬اين تپه برجستگي بزرﮔي به اﻧدازة ‪ ١٠٦×١٧٠‬متر است كه روي يك برجستگي طبيعي در امتداد شﻤال به جنوب و در مياﻧة دشتي صاف و هﻤوار‬
‫شكل ﮔرفته است‪ .‬اين تپه با شيب ﻧسبتاً كﻤي به زمينهاي كشاورزي محدود ميشود )شكل ‪ ،(٢‬هﻤين موضوع باعث شده تا سطح و دامنة آن كامﻼً شخم‬
‫خورده و هرساله به زير كشت برود‪.‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫در پروژة تعيين عرصه و حريم تپه خاﻧم دشت زهاب بنابه شكل ظاهري و بخشهاي باقيماﻧده از تپه و هﻤچنين باتوجه به پراكنش مواد فرهنگي و هﻤچنين‬
‫توپوﮔرافي مشهود‪ ،‬تعداد ‪ ٢١‬ﮔﻤاﻧه در دو كﻤربند دور و ﻧزديك ايجاد شد )شكل ‪ .(٣‬ﻧزديكترين ﮔﻤاﻧهها در فاصلة ‪ ٥٠‬تا ‪ ١٠٠‬متري از برجستگي باقيماﻧده‬
‫از تپه ايجاد شدﻧد و دورترين ﮔﻤاﻧهها در فاصلة بين ‪ ١٠٠‬تا ‪ ٢٠٠‬متري از اين بخش ايجاد و كاوش شدﻧد‪ .‬بر اساس ﻧوع و چگوﻧگي ﻻيهها و هدف اجراي‬
‫پروژه در هر ﮔﻤاﻧهاي با رسيدن به اولين سطح برجاي ﻻيههاي فرهنگي‪ ،‬كاوش در آن ﮔﻤاﻧه متوقف شده و بنابه ﻧياز ﮔﻤاﻧة بعدي در محلي دورتر ايجاد ميشد‬
‫تا حد و حدود ﮔسترة ﻻيههاي تپه بهدرستي شناسايي شود‪ .‬ﮔﻤاﻧههاي ‪ ١‬تا ‪ ٩‬در كﻤربند اول و در اﻧتهاي شيب دامنههاي تپه ايجاد شدﻧد و تﻤاماً در محدودة‬
‫عرصه قرار دارﻧد‪ .‬اين ﮔﻤاﻧهها در عﻤق كمتر از يك متر به سطوح ﻧهشتههاي برجا برخوردﻧد و حاوي مواد فرهنگي از قبيل سفال و بعضاً ادوات سنگي بودﻧد‬
‫)شكل ‪ ٤‬و ‪ .(٥‬در ﮔﻤاﻧههاي كﻤربند اول با رسيدن به اولين سطوح برجا يا ﻧهشته فرهنگي كاوش در ﮔﻤاﻧه متوقف شده و بنابه ضرورت و براي درك هرچه‬
‫بهتر محدودة عرصة ﮔﻤاﻧهاي در فاصلة دورتر ايجاد شد‪ .‬ﮔﻤاﻧههاي كﻤربند دوم كه در فاصلة دورتر از ﮔﻤاﻧههاي كﻤربند اول ايجاد شدﻧد‪ ،‬هﻤگي در ﻻيههاي‬
‫اﻧباشتي طبيعي ايجاد و كاوش شدﻧد و براي اطﻤينان‪ ،‬كاوش در اكﺜر آﻧها تا عﻤق بيش از ‪ ٢‬متر پيش رفت تا اطﻤينان حاصل شود هيچ شواهدي از وجود‬

‫‪Bahramiyan.Saeid@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬داﻧشجوي دكتري باستانشناسي‪ ،‬بخش شرقشناسي و مديتراﻧة داﻧشگاه ليون ‪ ،٢‬فراﻧسه؛‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٦١‬‬

‫ﻻية فرهنگي در فاصلة دورتر از ﮔﻤاﻧههاي كﻤربند اول وجود ﻧدارد‪ .‬اين ﮔﻤاﻧهها هﻤگي خارج از محدودة عرصه قرار دارﻧد‪ .‬بنابر اين وضعيت مشخص شد كه‬
‫استقرار شكلﮔرفته در تپه خاﻧم احتﻤاﻻً روي يك برجستگي طبيعي شكل ﮔرفته است‪ .‬در ﻧهايت و بر اساس تﻤام اطﻼعات بهدستآمده از كاوش در ‪ ٢١‬ﮔﻤاﻧة‬
‫ايجادشده در تپه خاﻧم ﮔسترة آثار و ﻻيههاي اين تپه تقريباً مشخص ﮔرديد‪ .‬باتوجه به ﻧتيجة كاوش در ﮔﻤاﻧههاي شﻤارة ‪ ١‬و ‪ ٩‬در فاصلة ﻧزديك رأس تپه‬
‫ميتوان ﮔفت اين تپه در زماﻧي كه سالم بوده وسعت بيشتري داشته است كه در ﻧتيجة تسطيح و خاكبرداري‪ ،‬بخشهاي فوقاﻧي آن از بين رفته است و در‬
‫حال حاضر تنها بخشي از تپه كه حاوي اطﻼعات و مواد دورههاي پيشازتاريخ تا تاريخي است باقي ماﻧده است‪.‬‬

‫يﺎفتﻪهﺎ‬
‫در پروژة تعيين عرصه و حريم تپه خاﻧم در ﮔﻤاﻧههاي كﻤربند اول شواهدي از ﻻيههاي برجاي فرهنگي شناسايي شد كه شامل ﻻيههاي خاكستر و ﻧهشتههاي‬
‫فرهنگي است كه بهدليل محدوديت سطح كاوش ماهيت آﻧها بهروشني مشخص ﻧشد‪ .‬در برخي از ﻻيهها سطوح حرارتديده و بافتهاي كلوخهايِ حرارتديده‬
‫وجود دارد‪ .‬از ﻧكتههاي شاخص كاوش در اين ﮔﻤاﻧهها وجود قطعات سفال است كه ﻧشان از استقرار در دورههاي مختلف دارﻧد‪ .‬در بين قطعات سفالي‬
‫بهدستآمده كه از ﻧظر شكل‪ ،‬فرم‪ ،‬پخت‪ ،‬آميزه و تكنيك با هم تفاوت دارﻧد‪ ،‬ميتوان سفالهاي دوران عبيد‪ ،‬اروك‪ ،‬اشكاﻧي و ساساﻧي را مشاهده ﻧﻤود‪ .‬اين‬
‫شواهد پيشتر ﻧيز طي بررسي دشت زهاب از اين محوطه شناسايي شدهاﻧد )عليبيگي ‪ .(١٣٩٤‬بنابراين‪ ،‬ميتوان ادعا كرد كه تپه خاﻧم براي مدت زمان طوﻻﻧي‬
‫و از پيشازتاريخ تا دوران تاريخي مورد استقرار جوامع اﻧساﻧي قرار ﮔرفته است‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫بر اساس اطﻼعات كلي حاصل از اين ﮔﻤاﻧهزﻧي مشخص ﮔرديد كه از شﻤال بخش باقيماﻧده از برجستگي تپه خاﻧم‪ ،‬ﮔسترة آثار تا محدودة ﮔﻤاﻧههاي ‪ ١‬و ‪٢‬‬
‫و ‪ ٩‬امتداد دارد‪ .‬در تﻤام اين ﮔﻤاﻧهها در عﻤق كمتر از يك متر شواهد ﻻية فرهنگي با فراواﻧي قطعات سفال مشخص شد‪ .‬در ﮔﻤاﻧههاي دورتر اين بخش‬
‫يعني ﮔﻤاﻧههاي شﻤارة ‪ ١٢ ،١١ ،١٠‬و ‪ ١٣‬هيچﮔوﻧه شواهدي از ﻻية فرهنگي وجود ﻧدارد و ﻻيههاي كاوششده هﻤگي از ﻧوع اﻧباشت طبيعي هستند‪ .‬از سﻤت‬
‫جنوب ﻧيز تا فاصلة حدود ‪ ١٠٠‬متري از رأس تپه و در ﮔﻤاﻧههاي شﻤارة ‪ ٥‬و ‪ ٦‬و ‪ ٧‬آثار ﻻيههاي برجاي فرهنگي در عﻤق ﻧزديك به سطح شناسايي شد و در‬
‫ﮔﻤاﻧة دورتر اين بخش يعني ﮔﻤاﻧة شﻤارة ‪ ١٩ ،١٨ ،١٧‬و ‪ ٢٠‬هيچﮔوﻧه شواهدي از ﻻية فرهنگي بهدست ﻧيامد‪ .‬از شرق تا فاصلة ‪ ١١٠‬متري از رأس تپه و در‬
‫ﮔﻤاﻧة ‪ ٨‬شواهد ﻻية برجاي فرهنگي وجود دارد و در ﮔﻤاﻧههاي دورتر اين بخش يعني ﮔﻤاﻧههاي ‪ ١٠‬و ‪ ٢١‬هيچﮔوﻧه شواهدي از ﻻية فرهنگي وجود ﻧدارد و‬
‫تﻤامي ﻻيههاي كاوششده از ﻧوع اﻧباشت طبيعي هستند‪ .‬از سﻤت غرب ﻧيز ﮔسترة ﻻيههاي فرهنگي و برجاي تپه خاﻧم تا محدودة ﮔﻤاﻧههاي ‪ ٣‬و ‪ ٤‬در فاصلة‬
‫‪ ١٢٠‬متري از رأس تپه امتداد دارد و در ﮔﻤاﻧههاي دورتر يعني ﮔﻤاﻧة ‪ ١٥‬و ‪ ١٦‬هيچ شواهدي از وجود ﻻية فرهنگي وجود ﻧدارد‪ .‬در ﻧهايت و بر اساس اطﻼعات‬
‫بهدستآمده از ﮔﻤاﻧههاي ايجادشده در تپه خاﻧم چنين برآورد ميشود اين تپه در زماﻧي كه هنوز مورد دخلوتصرفات معاصر قرار ﻧگرفته بود‪ ،‬حالتي بيضيشكل‬
‫در امتداد شرق به غرب داشته است‪ .‬بر اساس شرقيترين و غربيترين ﮔﻤاﻧههاي مﺜبت ميتوان طول تپه خاﻧم در جهت شرقي ـ غربي را حدود ‪ ٢٥٧‬متر‬
‫برآورد كرد‪ .‬بر هﻤين اساس عرض تپه خاﻧم از جنوبيترين ﮔﻤاﻧة مﺜبت تا شﻤاليترين آن‪ ،‬در جهت شﻤالي ـ جنوبي ‪ ١٦٠‬متر برآورد ميشود‪ .‬بر اين اساس‬
‫مساحت تپه خاﻧم در زماﻧي كه هنوز تخريبهاي معاصر اتفاق ﻧيفتاده چيزي در حدود ‪ ٤٠٠٠٠‬متر بوده است كه در حال حاضر بسياري از بخشهاي حاشيهاي‬
‫آن تسطيح و به زمين كشاورزي تبديل شده و در راستاي شﻤالي ـ جنوبي در ﻧتيجة اجراي طرح ﮔرمسيري و كارﮔذاري لولههاي اﻧتقال آب براي آبياري‬
‫قطرهاي كاﻧالهاي عﻤيق حفر شده و لوله اﻧتقال آب كار ﮔذاشته شده است‪ .‬اﮔر روﻧد تخريب اين تپه در ﻧتيجة فعاليتهاي كشاورزي متوقف ﻧشود‪ ،‬طي چند‬
‫سال آينده هﻤين اﻧدك بخشهاي باقيماﻧده از اين تپه ارزشﻤند از بين خواهد رفت‪.‬‬

‫سپﺎسگزاري‬
‫در پايان از جناب آقاي دكتر مصيب اميري رياست وقت پژوهشگاه ميراث فرهنگي و ﮔردشگري‪ ،‬جناب آقاي دكتر كوروش روستايي رياست وقت پژوهشكدة‬
‫باستانشناسي كشور كه ﻧقش اصلي در اﻧجام پروژة تعيين عرصه و حريم تپه خاﻧم را داشتند‪ ،‬جناب آقاي كيومرث اعظﻤي ﻧاظر محترم پروژه‪ ،‬جناب آقاي‬
‫دكتر سجاد عليبيگي به خاطر تﻤام راهنﻤاييهاي علﻤي و راهبردي و ﻧيز هﻤكاري صﻤيﻤاﻧهشان در خصوص اسكان و هﻤاهنگيهاي ﻻزم ﻧهايت تشكر و‬
‫قدرداﻧي را داريم‪ .‬هﻤچنين‪ ،‬از آقاي داوود رضايي ﮔلوشجردي‪ ،‬آقاي فرهاد مرادي و آقاي عباس باورسايي و تﻤام عزيزاﻧي كه در راستاي اﻧجام اين پروژه‬
‫مستقيم و غيرمستقيم ما را مورد لطف و بزرﮔواري خود قرار دادﻧد صﻤيﻤاﻧه سپاسگزاريم‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫عليبيگي‪ ،‬سجاد‪ ،١٣٩٤ ،‬بررسي باستانشناختي در منطقه سرپل زهاب‪ :‬ﮔزارش بررسي شبكههاي ‪ ٤‬ـ ‪ ١٠‬طرح ﮔرمسيري‪ ،‬ج ‪ ،٣‬تهران‪ :‬كتابخاﻧه و مركز اسناد پژوهشكدة‬
‫باستانشناسي‪) ،‬منتشرﻧشده(‪.‬‬
 ‫‪ | ٦٢‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت جغرافيايي تپه خاﻧم‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬تپه خاﻧم ديد از شﻤال )عكس از عباس باورسايي(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬ﮔﻤاﻧههاي ايجادشده پيرامون تپه خاﻧم‪.‬‬

‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٦٣‬‬

‫شكل ‪ .٤‬ﻧﻤوﻧه سفالهاي شاخص ﮔﻤاﻧة ‪.٣‬‬

‫شكل ‪ .٥‬كوبندة سنگي بهدستآمده از ﮔﻤاﻧة ‪.٣‬‬

 ‫‪ | ٦٤‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٦‬ﻧﻤاي پاياﻧي يكي از ﮔﻤاﻧههاي فاقد ﻧهشتة فرهنگي‪.‬‬

‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٦٥‬‬

‫جدول ‪ .١‬مشخصات ﮔﻤاﻧهها‪.‬‬

 ‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم محوطة بﺎستﺎﻧي بردو‪ ،‬استﺎن بوشهر‬

‫مهرداد پارسايي برازجاني‬

‫درآمد‬
‫محوطة باستاني بردو در حدود سياسي شهرستان دير از توابع استان بوشهر )شكل ‪ (١‬با ﻓاﺻﻠﻪاي اندك از خط ساحل در كنار خوري بزرگ و در حاشية جنوبي‬
‫شهر بردستان قرار داشتﻪ و بﻪعنوان يكي از شاخصترين محوطﻪهاي باستاني كرانﻪهاي شمالي خﻠيجﻓارس محسوب ميگردد‪ .‬اين محوطﻪ كﻪ در منابع‬
‫جغراﻓياي تاريخي سدههاي متأخر بﻪكرات مورد اشاره قرار گرﻓتﻪ‪ ،‬طي سالهاي اخير توسط باستانشناساني نظير عﻠياكبر سرﻓراز‪ ،‬حسين توﻓيقيان و‬
‫محمداسماعيل اسماعيﻠيجﻠودار مورد بازديد و بررسي اجمالي قرار گرﻓتﻪ است‪.‬‬
‫نگاشتﻪ حاضر گزارشي مختصر از ﻓرآيند و نتيجة پروژة »گمانﻪزني بﻪمنظور تعيين عرﺻﻪ و پيشنهاد حريم محوطة باستاني بردو« است كﻪ با اخذ‬
‫مجوز از پژوهشگاه ميراثﻓرهنگي كشور با شمارة ‪ ٤٠١٣١٣٢١‬مورخ ‪ ١٤٠١/٣/٢٩‬بﻪسرپرستي نگارنده‪ ،‬در راستاي تصويب و قانونمندسازي حدود عرﺻة و‬
‫تقويت ﻓرآيند حفاظت مؤثر ﻓيزيكي اين محوطة ارزشمند باستاني از تاريخ ‪ ١٤٠١/٤/١٠‬لغايت ‪ ١٤٠١/٥/٥‬بﻪ اجرا درآمد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطة بردو‬

‫آنچﻪ در حال حاضر از محوطة باستاني »بردو« باقي مانده‪ ،‬بقاياي معماري و انباشت تودههاي آواري پراكنده در گسترهاي بﻪوسعت ‪ ٢٧‬هكتار است كﻪ در‬
‫حدود جنوبي و جنوبشرقي شهر جديد بردستان و مابين جادة مواﺻﻼتي بندر دير تا حدود غربي شورهزارهاي كرانة غربي خور بزرگ بردستان در حدود ‪٢٢٠٠‬‬
‫متري از خط ساحﻠي بندر دير قرار دارد )شكل ‪ .(٢‬حدود محوطة از جانب غرب بﻪ جادة آسفالتي محدوده شده كﻪ با انشعاب از بزرگراه سيراف )محور مواﺻﻼتي‬
‫خورموج ـ كنگان ـ عسﻠويﻪ( و عبور از آباديهاي لمبﻪدان و بردستان بﻪ شهر بندري دير ميرسد‪ .‬جبهة شمالي آن نيز بﻪ حاشية جنوبي باﻓت مسكوني شهر‬
‫بردستان ختم ميشود‪ .‬از كنار حدود شرقي محوطة دو معبر خاكي نسبتاً موازي عبور كرده كﻪ حدود جنوبي شهر بردستان را بﻪ آستانة مصب خور وﺻل ميكند‬
‫و بﻪﺻورت خطي پيوستﻪ حدود تقريبي پراكندگي عوارض معماري محوطﻪ را از پهنة شورهزار حاشية غربي خور جدا ميكند‪ .‬وجﻪتسمية محوطة بردو را ميتوان‬
‫در ﻓرجام تﻠخ آن طي سدههاي متأخر جستجو كرد‪ :‬آنگاه كﻪ اهالي منطقﻪ اعم از ساكنان شهرهاي بردستان‪ ،‬بندر دير و ديگر آباديهاي كوچك و بزرگ‬
‫اطراف بﻪ اين محوطﻪ بﻪعنوان منشأ سنگهاي قابل استفاده در ساخت منازل مسكوني جديد خود نگريستﻪ و با كندوكاو تودههاي آوار و استخراج سنگهاي‬
‫ﻻشﻪ و پرداختشده از آن‪ ،‬عنوان »بردو« )گاه بﻪ ﻓتح ب و گاه بﻪ ضم آن‪ ،‬كﻪ البتﻪ ﻓتح آن ﺻحيح است( را كﻪ بﻪمعناي داراي سنگ يا ساختﻪشده از سنگ‬
‫است بﻪ آن نسبت دادند )شكل ‪.(٣‬‬
‫در توﺻيف ساختار ﻓيزيكي محوطة بردو بر اساس تراكم بقاياي باﻓت معماري و پراكندگي ديگر شواهد باستاني‪ ،‬ميتوان دو منظر كﻠي را بﻪ تصوير‬
‫كشيد‪ .‬بخش قابلتوجهي از وسعت محوطﻪ را مجموعﻪاي از پشتﻪهاي طبيعي بﻪهم پيوستﻪ شكل ميدهد كﻪ بﻪدليل اختﻼف ارتفاع با سطح شورهزارهاي‬
‫پيرامون خور‪ ،‬از طغيانهاي ﻓصﻠي آن و رطوبت ناﻓذ حاشية خور تا حدود زيادي در امان بوده و بستر طبيعي مناسبي براي ايجاد ﻓضاهاي معماري مسكوني‬
‫در نزديكي ساحل دريا است‪ .‬بر سطح اين بخش از محوطﻪ ساختارهاي نسبتاً متراكم معماري ايجادشده كﻪ در حال حاضر بﻪﺻورت تودههايي از آوار قابل‬
‫مشاهده است‪ .‬اندكي بيش از يك چهارم از وسعت محوطﻪ در حد جنوبي و جنوبغربي آن را گسترهاي هم سطح با شورهزارهاي اطراف دربر گرﻓتﻪ كﻪ‬
‫متأسفانﻪ بخشهايي از آن طي سالهاي گذشتﻪ بنابﻪ دﻻيﻠي نامعﻠوم تسطيح و در نهايت بﻪ همان ﺻورت رها شده است‪ .‬اين اقدام موجب پديدارشدن آثار و‬
‫بقاياي سازههايي بﻪظاهر ﺻنعتي نظير كورهها‪ ،‬توده هاي خاكستر و ديگر ضايعات مستخرج از آن در حدود مورد اشاره گرديد كﻪ احتمال طرح كاربري ﺻنعتي‬
‫را براي اين بخش از محوطﻪ ﻓراهم ميسازد‪ .‬طي سالهاي پس از انقﻼب اسﻼمي با قرارگرﻓتن شهر بردستان در مسير توسعﻪ‪ ،‬محوطة تاريخي بردو نيز از‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٧‬‬

‫ﻓرآيند لجامگسيختة ساختوساز شهري در اماننمانده و طي چند دهة گذشتﻪ بنابﻪ دﻻيل مختﻠف‪ ،‬بخشهاي وسيع و قابلتوجهي از آن بﻪكﻠي نابود شد‪.‬‬
‫احداث جادة مواﺻﻼتي بندر دير و ﻓرآيند و تعريض و توسعة آن طي چند دهة گذشتﻪ‪ ،‬احداث پايگاه برق شهري بردستان در خﻼل دهة ‪ ١٣٦٠‬و توسعة باﻓت‬
‫مسكوني شهر بﻪسمت جبهة شمالي محوطﻪ از مهمترين عوامل نقض حدود عرﺻﻪ و تخريب بخشهاي مهمي از آن طي چند دهة گذشتﻪ محسوب ميشود‪.‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫بﻪمنظور اجراي قاعدهمند پروژه‪ ،‬پس از پيمايش سطحي محوطﻪ و مشخصنمودن منتهياليﻪ حدود پراكندگي شواهد ﻓرهنگي قابل انتساب بﻪ آن‪ ،‬با استفاده‬
‫از دستگاه ‪ GPS‬مولتي ﻓركانسﻪ‪ ،‬نقشة توپوگراﻓيك عوارض سطحي محوطﻪ برداشت گرديد‪ .‬با استفاده از برداشتهاي ﺻورت گرﻓتﻪ و گرافهاي خروجي از‬
‫آن‪ ،‬با درنظرداشتن ساختار شكﻠي محوطة بردو و محدوديتهاي پيش رو بﻪويژه در جبهة غرب و شمالي محوطﻪ‪ ،‬تعداد ‪ ٢٠‬گمانة آزمايشي ‪ ١×١‬متر با رعايت‬
‫ﻓاﺻﻠة ‪ ٢٠‬متري از حد نهايي پراكنش آثار در پيرامون محوطﻪ بﻪعنوان حﻠقة محيطي نخست جانمايي شد‪ .‬اين گمانﻪها بﻪترتيب از حد شمالغربي محوطﻪ و‬
‫در جهت حركت عقربﻪهاي ساعت بﻪ كمك عددي سﻪ رقمي از ‪ ١٠١‬تا ‪ ١٢٠‬شناسﻪگذاري گرديد‪ .‬در شناسﻪگذاري گمانﻪها رقم ﺻدگان معرف شمارة رديف‬
‫يا حﻠقة گمانﻪها و دو رقم يكان و دهگان شمارة شناسة گمانﻪ است‪ .‬بﻪ اين ترتيب موقعيت هريك از گمانﻪها بﻪ كمك رقم شناسة آن مشخص شده و در‬
‫ﺻورت عدم حصول نتيجﻪ از هركدام گمانة جديد اندكي دورتر )حﻠقﻪهاي محيطي دوم و سوم( با دو رقم يكان و دهگان مشابﻪ اما رقم ﺻدگان درشتتر‬
‫شناسﻪگذاري گرديد‪ .‬در ﻓرآيند حفر گمانﻪها نيز ضمن توجﻪ بﻪ ساختار ﻻيﻪبندي زمين مشتمل بر ﻻيﻪهاي ﻓرهنگي يا نهشتهاي طبيعي در هر يك از‬
‫گمانﻪها‪ ،‬با تعيين برشهايي بﻪ ضخامت ‪ ٢٠‬سانتيمتر‪ ،‬ضمن امكان بررسي دقيقتر ساختار ﻻيﻪبندي زمين‪ ،‬امكان تفكيك‪ ،‬شناسﻪگذاري و بازنگري دقيقتر‬
‫ياﻓتﻪهاي احتمالي ميسر شد )شكل ‪.(٥‬‬
‫همانگونﻪ كﻪ در توﺻيف ساختار شكﻠي محوطة بردو مورد اشاره قرار گرﻓت‪ ،‬در جبهة غربي و شمالي محوطﻪ بﻪدليل توسعة باﻓت شهري طي چند‬
‫دهة گذشتﻪ و تعرض آن بﻪ حدود عرﺻة اثر كﻪ موجب از بينرﻓتن بخش قابل توجهي از حدود محوطة بردو در اين دو جبهﻪ گرديده بود‪ ،‬امكان تعيين حد‬
‫نهايي پراكندگي سطحي آثار و رعايت ﻓاﺻﻠة ‪ ٢٠‬متري از آن ميسر نبود‪ .‬از همين رو گمانﻪها در منتهياليﻪ ممكن جبهﻪهاي شمالي و غربي محوطﻪ جانمايي‬
‫شده و برخﻼف اﺻول و ضوابط معمول در تعيين حدود عرﺻة محوطﻪهاي باستاني‪ ،‬ﺻرف كشف و مشاهدة عوارض و ياﻓتﻪهاي باستاني در ميان باﻓت زمين‬
‫محوطﻪ مبنا قرار نگرﻓتﻪ و حفر گمانﻪها بﻪمنظور سنجش كموكيف ﻻيﻪها و تراكم باﻓت ﻓرهنگي اين بخش از محوطﻪ تا مشاهدة تودههاي خاك بكر‪ ،‬ادامﻪ‬
‫ياﻓت‪ .‬گمانﻪهاي ‪ TT. 119 ،TT. 118 ،TT. 117‬و ‪ TT. 120‬در جبهة غربي محوطﻪ و ترانشﻪهاي ‪ TT.104 ،TT. 103 ،TT. 102 ،TT. 101‬و ‪ TT. 105‬در‬
‫منتهياليﻪ جبهة شمالي محوطﻪ مشمول اين قاعده بودند‪ .‬اما‪ ،‬در خصوص ديگر گمانﻪهاي حفاريشده از جمﻠﻪ گمانﻪهاي ‪،TT. 108 ،TT. 107 ،TT. 106‬‬
‫‪ TT. 209 ،TT. 208 ،TT. 207 ،TT. 116 ،TT. 115 ،TT. 114 ،TT. 113 ،TT. 112 ،TT.111 ،TT. 110 ،TT. 109‬و ‪ ،TT. 308‬اﺻول و ضوابط معمول‬
‫در تعيين عرﺻة محوطﻪ بﻪشكل كامل اجرا گرديد‪ .‬در مجموع‪ ،‬تنها از گمانﻪهاي ‪ TT.108 ،TT. 107 ،TT.106 ،TT. 104 ،TT. 102 ،TT. 101‬و ‪TT.109‬‬
‫در حﻠقة محيطي نخست و از گمانة ‪ TT. 208‬عوارض برجاي معماري يا تودههاي آواري شامل قﻠوهسنگهاي بزرگ درآميختﻪ با قطعات مﻼت گچ بﻪدست‬
‫آمده و از گمانﻪهاي ‪ TT.103 ،TT. 119 ،TT. 118‬در حﻠقة محيطي نخست و گمانة ‪ TT. 208‬در حﻠقة محيطي دوم ياﻓتﻪهاي منقولي نظير قطعات سفال‬
‫بﻪﺻورت آشفتﻪ مشاهده گرديد )شكل ‪.(٤‬‬

‫يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫مجموع ياﻓتﻪهاي بﻪدستآمده از ﻓرآيند گمانﻪزني بﻪمنظور تعيين حدود عرﺻة محوطة بردو مشتمل بر عوارض معماري برجا در راستاي جهات ﻓرعي و‬
‫تودههاي آواري آشفتﻪ بﻪﺻورت قﻠوهسنگهاي درآميختﻪ با قطعات مﻼت گچ‪ ،‬بﻪ انضمام مجموعﻪاي از قطعات سفالي عمدتاً بدنﻪ و كف كﻪ بر اساس‬
‫مشخصات ساختاري قابل انتساب بﻪ دورة ساساني و سدههاي نخست دوران اسﻼمي تا سدة چهارم قمري است‪ .‬اين مجموعﻪ شامل قطعاتي با خميرة قرمز‬
‫و آجريرنگ با پوشش گﻠي تيره‪ ،‬خميرة نخودي با پوشش گﻠي نخودي و نقوش كندة هندسي‪ ،‬خميرة نخودي و قهوهاي روشن با لعاب ﻓيروزهاي و شيريرنگ‪،‬‬
‫خميرة سياه ﻓاقد پوشش با نقوش كندة هندسي و خميرة آجري با پوشش گﻠي قرمز و آجري است كﻪ قابل قياس با نمونﻪهاي شاخص بﻪدستآمده از‬
‫محوطﻪهاي كرانﻪهاي استان نظير بندر باستاني سيراف و محوطة باستاني بتانﻪ )شاهزاده قاسم( در چند كيﻠومتري محوطة بردو‪ ،‬نمونﻪهاي شاخص بﻪدستآمده‬
‫از مطالعات باستانشناسي انجامشده در دشت خوزستان و حدود استان ﻓارس است‪ .‬در پيمايش سطحي محوطﻪ عﻼوهبر قطعات پراكندة سفال كﻪ عمدتاً مشابﻪ‬
‫نمونﻪهاي بﻪدستآمده از گمانﻪهاي تعيين عرﺻﻪ بود‪ ،‬قطعات پراكنده تزئينات گچبري با نقوش هندسي و گياهي در ميان تودههاي آواري سطح محوطﻪ‬
‫مشاهده گرديد كﻪ قابل قياس با نمونﻪهاي شناختﻪشدة بﻪدستآمده از محوطﻪهاي باستاني سيراف و بتانﻪ و قابل انتساب بﻪ سدههاي نخست دوران اسﻼمي‬
‫بودند )شكل ‪.(٦‬‬

‫‪‬‬
 ‫‪ | ٦٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫جدول ‪ .١‬گمانﻪهاي حفرشده بﻪمنظور تعيين عرﺻة محوطة باستاني بردو‬

‫عرصﻪ‬ ‫عﻤق كﺎوش )س‪ .‬م(‬ ‫اﻧدازة ﮔﻤﺎﻧﻪ )س‪ .‬م(‬ ‫ش‪ .‬ﮔﻤﺎﻧﻪ‬

‫‪‬‬ ‫‪٧٦‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 101‬‬

‫‪‬‬ ‫‪٩٤‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 102‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٦٢‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 103‬‬
‫‪‬‬ ‫‪١٦‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 104‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٦٥‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 105‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٦٨‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 106‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٢٨‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 107‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٣٢‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 108‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٢٨‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 109‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٨٦‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 110‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٨٢‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 111‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٩٣‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 112‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٧٤‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 113‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٧٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 114‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٦٧‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 115‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٦٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 116‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٨٨‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 117‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٨٢‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 118‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٨٥‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 119‬‬
‫‪‬‬ ‫‪١٨‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 120‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٢٤‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 207‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٧٣‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 208‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٧٥‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 209‬‬
‫‪‬‬ ‫‪٨٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪TT. 307‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫محوطة باستاني بردو در جوار جبهة جنوبي شهر بردستان و در ﻓاﺻﻠﻪاي اندك از شهر بندر دير در استان بوشهر‪ ،‬يكي از شاخصترين محوطﻪهاي كرانﻪاي‬
‫خﻠيجﻓارس در گسترة سواحل شمالي اين خﻠيج است‪ .‬اگرچﻪ در قياس با ديگر محوطﻪهاي باستاني كرانﻪاي شاخص در گسترة مزبور نظير بندر تاريخي سيراف‪،‬‬
‫محوطة بتانﻪ )بندر باستاني نجيرم(‪ ،‬ليان در شبﻪجزيرة بوشهر و بندر باستاني مهروبان در حدود شمالي استان‪ ،‬محوطة بردو را نميتوان همسنگ و همتراز‬
‫آنان دانست‪ ،‬ليكن بﻪواسطة برخورداري از ويژگيهاي شاخصي نظير همجواري با خور عظيم بردستان‪ ،‬ﻓاﺻﻠة اندك از خط ساحل و قرارداشتن در نزديكي‬
‫محوطة باستاني بتانﻪ )بندر باستاني نجيرم(‪ ،‬محوطة باستاني بردو را بﻪ نمونﻪاي منحصربﻪﻓرد در حوزة جغراﻓيايي خﻠيجﻓارس تبديل نموده كﻪ بﻪاحتمال بﻪعنوان‬
‫پايگاهي لجستيكي در كنار بندر باستاني نجيرم شكل گرﻓتﻪ و با روند توسعﻪ و رونق بندر مذكور در سدههاي نخست دوران اسﻼمي دورههاي ﻓراز و ﻓرود خود‬
‫را پشت سر نهاده است‪ .‬بر اساس برآيند حاﺻل از پروژة گمانﻪزني بﻪمنظور تعيين عرﺻﻪ و حريم محوطة بردو‪ ،‬حدود كﻠي باقيمانده از عرﺻة محوطﻪ گسترهاي‬
‫بﻪ وسعت ‪ ٢٧‬هكتار تشكيل ميداد )شكل ‪ (٤‬كﻪ جبهﻪهاي شمالغربي‪ ،‬شمال‪ ،‬شمالشرقي و شرق خود در معرض توسعة باﻓت مسكوني شهر بردستان قرار‬
‫داشتﻪ طي دو دهة گذشتﻪ بخشهايي از آن آسيب ديده و از بين رﻓتﻪ است‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٩‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت محوطة باستاني بردو در حدود سياسي شهرستان دير‪ ،‬استان بوشهر‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬موقعيت مكاني محوطة باستاني بردو در كنار ساحل خﻠيجﻓارس‪ ،‬خور بردستان و شهرهاي بردستان و بندر دير‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬عوارض معماري مشهود محوطة باستاني بردو در تصوير ماهوارهاي )سال ‪ ٢٠١١‬م‪.(.‬‬

‫‪‬‬
 ‫‪ | ٧٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬نقشة توپوگراﻓي‪ ،‬موقعيت گمانﻪهاي تعيين عرﺻﻪ و حدود حريم پيشنهادي محوطة باستاني بردو‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬ﻓرآيند گمانﻪزني و عوارض معماري مكشوف در حين كاوش گمانة ‪.TT. 107‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٧١‬‬

‫شكل ‪ .٦‬نمونﻪ گچبري مشهود بر سطح محوطة باستاني بردو‪.‬‬

‫‪‬‬
 ‫ﮔزارش كوتﺎه كﺎوش كﺎرﮔﺎه ‪ ٢٠‬شهرسوﺧتﻪ‪ ،‬فصل بيستم‪١٤٠١ ،‬‬

‫‪٢‬‬
‫سعيد پارسائيان‪ ،١‬ﺻادق روستايي و سيد منصور سيدسجادي‬

‫درآمد‬
‫بيستمين ﻓصل كاوش و پژوهش در شهر سوختﻪ بر اساس مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٦٠٦٠‬مورخ ‪ ١٤٠١/١١/٢٤‬پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي از تاريخ ‪١٤٠١/١٢/١‬‬
‫در اين محوطﻪ آغاز شد و در تاريخ ‪ ١٤٠١/١٢/٢٨‬پايان ياﻓت‪ .‬بﻪعﻠت عدم تخصيص اعتبار ﻻزم‪ ،‬گروه باستانشناسي شهرسوختﻪ ﻓعاليتهاي ميداني خود را‬
‫بﻪ كاوش در ساختمان شمارة ‪ ٢٠‬محدود كرد و بﻪ ساماندهي و طبقﻪبندي اشياء سنگي مطالعاتي بﻪدستآمدة محفوظ در پايگاه پرداخت‪ .‬هدف از ادامة كاوش‬
‫در اين كارگاه شناخت معماري پيرامون بناي شمارة ‪ ،٢٠‬كاوششده در سالهاي ‪ ١٣٨٨‬و ‪ ١٤٠٠‬و ياﻓتن زواياي ديگر اين ساختمان و ارتباط معماريهاي‬
‫الحاقي با معماري هستة اﺻﻠي ساختمان مذكور بود‪ .‬كاوشهاي انجامشدة پيشين در اين كارگاه تنها سﻪ ﻻية باستاني را نشان داده است و ﻓصل جاري كاوش‬
‫در ﻻيﻪهاي شمارة ‪ ٢‬و ‪ ٣‬ادامﻪ پيدا كرد‪.‬‬

‫فعﺎليتﻫﺎي ميداﻧي‬
‫كارگاه شمارة ‪ ٢٠‬با مختصات جغراﻓيايي ‪ 41R 339677 3386621 UTM‬در شمالغربي بناي يادماني‪ ،‬شمالشرقي گورستان و شرق منطقة موسوم بﻪ ﺻنعتي‬
‫شهر سوختﻪ در ‪ ٥٦‬كيﻠومتري جادة زابل بﻪ زاهدان قرار دارد‪ .‬پژوهش در اين كارگاه‪ ،‬ادامة حفاريها در مربع ‪ K´NF‬بوده كﻪ در ﻓصل پيشين تنها موﻓق بﻪ‬
‫مرحﻠة پاكسازي و برداشت خاك در حد دو برش و پديداركردن ﻓضاي ‪ ٢٢‬شده بوديم و امسال كاوش در آنجا را در ابعاد ‪ ٥×٥‬مترمربع روي ﻓضاي ‪ ٢٢‬آغاز‬
‫كرديم‪.‬‬

‫شرح ﻻيﻪﻫﺎي حفﺎريشده‬

‫ﻻية دو‪ :‬اين ﻻيﻪ دربرگيرندة ﻻية زيرين كف ﻓضاي ‪ ٢٢‬كاوششده در ﻓصل ‪١٩‬ميباشد‪ .‬خشتهاي استفادهشده در آثار معماري اين دوره بﻪ اندازة ‪٤٥×٢٢×١١‬‬
‫سانتيمتر بوده و عرض ديوارها بين ‪ ٦٥‬تا ‪ ٤٥‬سانتيمتر متغير ميباشد‪ .‬بﻪنظر ميرسد اين بخش از معماري از معماري شاخص ساختمان بيست جدا ميشود‬
‫و روند شكلگيري جديدي از لحاظ سكونتي و ساختاري بﻪ خود مي گيرد‪ .‬ديوارهاي اين ﻻيﻪ چفتوبست نشده و ﻓاقد هرگونﻪ اندود ميباشد‪ .‬در واقع‪ ،‬ﻓضاهاي‬
‫‪٢٩، ٢٨ ،٢٧‬و ‪ ٣٠‬ﻻية دو ﻓضاهاي كوچكي هستند كﻪ از برداشت دو برش ﻓضاي ‪ ٢٢‬بﻪدست آمدهاند‪ ،‬با كفي تقريباً سالم از جنس خاك كوبيده و پا خورده‪.‬‬
‫عمق كفها از ‪١٥٠‬ـ تا‪١٦٠‬ـ متغير ميباشد‪ .‬كف ﻻية دو ﻓضاي ‪ ٢٩‬بسي ار مضطرب و ﻓرسوده بود كﻪ تنها رد و داغ آن روي ديوار باقي مانده و درعمق ‪١٥٥‬ـ‬
‫ميباشد‪ .‬در قسمت گوشة شمالشرقي كف ﻓضاي ‪ ٢٧‬تنور كوچكي با قطر دهانة ‪ ٢٢‬سانتيمتر قرار دارد‪ .‬همچنين‪ ،‬در سمت جنوب و شمال ﻓضاي ‪ ٢٨‬دو اثر‬
‫سوختگي حاﺻل از روشننمودن آتش موقت بﻪچشم ميخورد‪ .‬از شاخصهاي معماري اين ﻻيﻪ استفاده از چوبهاي تركﻪاي در ﻻبﻪﻻي مﻼت بين دوخشت‬
‫ميباشدكﻪ در برخي از رجهاي ديوار قابل مشاهده است‪ .‬مواد ﻓرهنگي ياﻓتشده در ﻻية دو‪ :‬شامل يك عدد خنجر مفرغي‪ ،‬مشتة سنگي كوچك‪ ،‬بخشي از‬
‫لبة هاون سنگي و پيكرك ناقص جانوري گاو و سفالهاي آن عموماً سفالهاي نخودي و آجري و مربوط بﻪ اواخر دورة سﻪ هستند و جز از آن سﻪ قطعﻪ‬
‫سفال پُﻠيكرم نيز بﻪدست آمده كﻪ يكي از آنها لبة خمرة بسيار بزرگي ميباشد‪ .‬در اين ﻻيﻪ يك عدد تنور دو اجاق موقت و يك خمرة ذخيرة آذوقﻪ كار شده‬
‫در كف مربوط بﻪ ﻓضاي ‪ ٢٢‬نيز بﻪدست آمد‪.‬‬
‫ﻻية سﻪ‪ :‬آثار اين ﻻيﻪ تنها در ﻓضاي ‪ ٢٩‬شمارة ‪ ٢٩‬پيدا شده و مربوط بﻪ استقرار قديمتر حاشية ساختمان شمارة ‪ ٢٠‬است‪ .‬چيدمان ديوارها از نوع متداول در‬
‫بناهاي شهرسوختﻪ و بدون اندود بودهاند‪ .‬در حال حاضر از ديوارهاي اين ساختار ‪ ٥‬رديف خشت باقي مانده و چيدمان خشتها در روي ديوار باقيمانده‬
‫بﻪﺻورت رجچين خشت طولي ـ عرضي ميباشد‪ .‬مواد ﻓرهنگي اين ﻻيﻪ شامل‪ :‬چند عدد قطعﻪ سفال چندرنگ‪ ،‬پيكركهاي گاو‪ ،‬دوك گﻠي‪ ،‬درپوش گﻠي‪،‬‬
‫گﻠولﻪهاي شمارشي‪ ،‬اثر مهر بانقوش هندسي و گياهي‪ ،‬پيكرك گوسفند‪ ،‬پيكرك زن‪ ،‬پيكرك مرد‪ ،‬تيغة سنگي‪ ،‬ﻓﻼخن‪ ،‬اثر حصير و سر پيكرك انساني كﻪ‬
‫ميتوان اين سر را باتوجﻪ بﻪ مشخصاتش همچون نمايش دو چشم كشيدة بادامي منقور‪ ،‬بيني تيغﻪايي و دهاني باز با لباني باريك اشاره كرد كﻪ بسيار شبيﻪ‬

‫‪1.‬‬ ‫‪saeid.parsaeian@gmail.com‬‬
‫‪2.‬‬ ‫‪m_sajjadi@hotmail.com‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٧٣‬‬

‫پيكركهاي سومري ميباشد‪ .‬سفالهاي اين ﻻيﻪ نيز عموماً آجري و نخودي ساده و منقوش با نقوش هندسي‪ ،‬گياهي و بز در ﻓرمهاي كاسﻪ‪ ،‬كاسﻪهاي‬
‫كمعمق لبﻪ بﻪبيرونبرگشتﻪ‪ ،‬ليوان گﻼبيشكل‪ ،‬خمرة كوچك و بزرگ مربوط بﻪ دورة سوم استقراري شهرسوختﻪ‪ .‬ﻓضاهاي موجود در اين ﻻيﻪها عبارتند از‬
‫شمارههاي ‪ ٢٩ ، ٢٨ ، ٢٧ ، ٢٢‬و ‪.٣٠‬‬
‫فضﺎي ‪ :٢٢‬سطح اين ﻓضا از خاك نرم و سست و كﻠوخﻪاي تشكيل شده است و در كنار دو ساختار چينﻪاي كامﻼً ﻓرسوده و حرارتديده آن يك خمرة سفال‬
‫محتوي مقاديري زغال و استخوان بﻪدست آمده است‪ .‬در عمق ‪ ١٣٤‬سانتيمتري آن تيغﻪاي يك خنجر مفرغي ديده شده است )شكل ‪ .(٢‬سفالهاي اين ﻓضا‬
‫نخودي‪ ،‬آجري و تعدادي خاكستري ميباشند نقشماية سفالهاي منقوش هندسي و گياهي است‪ .‬ﻓرم سفالها بيشتر كاسﻪهاي ساده و پيالﻪ ميباشد‪ .‬در‬
‫ﻻبﻪﻻي سفالها تعداد كمي ليوان گﻼبيشكل نيز بﻪدست آمده است‪.‬‬
‫فضﺎي ‪ :٢٧‬اين ﻓضا با جهتي شمالي ـ جنوبي در قسمت جنوبشرقي گمانﻪ قرار دارد كﻪ در عمق ‪١٥٠‬ـ بﻪ كف رسيد‪ .‬نوع خاك ﻓضا از جنس خاك نرم و‬
‫كﻠوخﻪاي همراه با قطعات سفال و مقاديري خاكستر پراكنده بود و كف آن از جنس خاك كوبيده و تقريباً سالم ميباشد‪ .‬از خصوﺻيات اين ﻓضا وجود تنوري‬
‫كوچك بوده كﻪ مقداري زغال و خاكستر داخل آن باقيمانده و سطح بيروني آن با خاك‪ ،‬حرارتديده پوشيده شده و اطراف آن بر اثر حرارتديدگي بﻪرنگ‬
‫قرمز روشن درآمده است‪ .‬سفالهاي اين ﻓضا از نوع كاسﻪ و خمرههاي كوچك همچنين تعدادي پيالﻪ ميباشد‪.‬‬
‫فضﺎي ‪ :٢٨‬اين ﻓضا در قسمت غربي ترانشﻪ و با جهتي شمالي ـ جنوبي قرار دارد‪ .‬خاك اين ﻓضا همانند ﻓضاهاي شمارة ‪ ٢٧‬و ‪ ٣٠‬از جنس خاك نرم و‬
‫كﻠوخة همراه با قطعات سفال شكستﻪ بوده كﻪ در ﻻبﻪﻻي آن مقاديري خاكستر و زغال بﻪدست آمد‪ .‬كف اين ﻓضا از جنس خاك نرم كوبيده و پا خرده در‬
‫عمق ‪١٦٠‬ـ و ﻓاقد مواد ﻓرهنگي شاخص بوده و سفالهاي آن در طيف نخودي و نارنجي همراه با چند عدد خردهسفال قرمزرنگ ميباشد نقوش اين دستﻪ از‬
‫سفالها نيز بيشتر هندسي و گياهي و شكل ظروف آن نيز اغﻠب كاسﻪ و پيالﻪ و تعدادي ليوان گﻼبيشكل و ظروف خمرهاي كوچگ بوده است‪ .‬ديوارهاي‬
‫اين ﻓضا نيز بﻪ مانند ﻓضاي شمارة ‪ ٢٧‬ﻓاقد چفت و بست و اندود ميباشد ) شكل ‪.(٣‬‬
‫فضﺎي ‪ :٢٩‬اين ﻓضا اتاقي بين ديوارهاي ‪ ٠٩٢ ،٠٩٦ ،٠٨٩‬و ‪ ) ٠٩٤‬شكل ‪ (٤‬و تركيبي است از دو ﻻية دو و سﻪ‪ .‬جنس خاك اين ﻓضا تركيبي از خاك نرم‬
‫بﻪ همراه مقاديري كﻠوخﻪ همراه با خردههاي چوب و حصير است‪ .‬آثار بﻪدستآمده در ﻻية شمارة ‪ ٢‬ﻓضاي ‪ ٢٩‬شامل يك عدد پيكرك گاو ناقص و يك تكﻪ‬
‫از لبة هاون سنگي و يك مشتة كوچك است و سفالهاي آن نيز بﻪمانند مابقي سفالهاي ﻓضاهاي ‪ ٢٨ ،٢٧‬و ‪ ٣٠‬از نوع كاسﻪهاي كوچك و بزرگ‪ ،‬پيالﻪ و‬
‫خمرههاي كوچك ميباشد‪ .‬رنگ سفالها بيشتر نخودي و نارنجي و تعداد كمي سفال خاكستري و قرمز نيز قابل مشاهده است‪ .‬ﻻية سﻪ اين مجموعﻪ در‬
‫عمق ‪٢٣٣‬ـ بﻪ كف ميرسد‪ .‬اين ﻻيﻪ دربرگيرندة مواد ﻓرهنگي شامل چند عدد قطعﻪسفال چندرنگ‪ ،‬پيكركهاي گاو‪ ،‬دوك گﻠي‪ ،‬درپوش گﻠي‪ ،‬گﻠولﻪهاي‬
‫شمارشي‪ ،‬اثر مُهر بانقوش هندسي و گياهي‪ ،‬پيكرك گوسفند‪ ،‬پيكرك زن‪ ،‬پيكرك مرد‪ ،‬تيغة سنگي‪ ،‬ﻓﻼخن‪ ،‬اثر حصير )شكل ‪ (٥‬و سر پيكرك انساني )شكل‬
‫‪ (٦‬كﻪ اين سر باتوجﻪ بﻪ مشخصاتش همچون نمايش دو چشم كشيده بادامي منقور‪ ،‬بيني تيغﻪايي و دهاني باز با لباني باريك اشاره كرد كﻪ بسيار شبيﻪ‬
‫پيكركهاي سومري ميباشد‪ .‬مواد ﻓرهنگي بﻪدستآمده در اين ﻓضا حكايت از اهميتداشتن اين اتاق و استفاده مداوم از آن بﻪعنوان محل زندگي دارد‪.‬‬
‫خشتهاي اين ﻓضا ابعاد معمول خشتهاي شهرسوختﻪ را دارد و از مشخصات آن استفاده از چوبهاي تركﻪاي نازك بﻪهمراه مﻼت در ﻻبﻪﻻي خشتهاست‬
‫كﻪ نشان از دقت در ساختار معماري اين اتاق و بااهميتبودن آن دارد‪ .‬سفالهاي ﻻية سﻪ بيشتر نخودي با نقشمايﻪ گياهي‪ ،‬هندسي و جانوري است كﻪ‬
‫دربرگيرندة بزهاي شانﻪاي ميباشد‪.‬‬
‫فضﺎي‪ :٣٠‬ﻓضاي ‪ ٣٠‬در مربع ‪ K´NF‬در جانب جنوبي كارگاه با جهت شرقي ـ غربي بﻪشكل مستطيل كﻪ در عمق ‪١٥٣‬ـ بﻪ كف رسيد‪ .‬نوع خاك اين ﻓضا‬
‫از جنس خاك نرم و كﻠوخﻪاي همراه با قطعات سفال پراكنده بود‪ ،‬كف اين ﻓضا از جنس خاك كوبيده و تقريباً سالم ميباشد‪ .‬اين ﻓضا مابين ﻓضاهاي ‪،٢٧‬‬
‫‪ ٢٩ ،٢٨‬و ‪ ٢٠‬قرار گرﻓتﻪ و باتوجﻪ بﻪ وسعت كوچكش انباري بﻪنظر ميآيد و ﻓاقد اثر ﻓرهنگي شاخص است و تنها داراي قطعات سفال معمول اواخر دورة سﻪ‪،‬‬
‫همانند خردهسفالهاي بﻪدستآمده در ﻓضاهاي ‪ ٢٨‬و ‪ ،٢٧‬ميباشد‪.‬‬
‫باتوجﻪ بﻪ اهميت ساختمان شمارة ‪ ٢٠‬و معماري منحصربﻪﻓرد آن و تك دورهايبودن اين بنا‪ ،‬بﻪنظر ميرسد معماري پيراموني اين بنا در ارتباط با‬
‫ساختار كﻠي ساختمان يادشده و تكميل نيازهاي ساختاري آن در دورة مورد استفاده قرارگرﻓتن بوده است‪ .‬باتوجﻪ بﻪ ساختار معماري بﻪدستآمده بﻪنظر ميرسد‬
‫ساختارهاي معماري در زماني بعدتر بﻪ ساختمان اﺻﻠي الحاق شده و كاربردي روزمرهتر و عاميانﻪتري ياﻓتﻪاند‪ .‬ساختارهاي ساده ديوارها و اندودنبودن اين‬
‫اتاقها و عدم وجود ياﻓتﻪهاي ﻓرهنگي مهم در اين ﻓضاها نشان از كماهميتبودن اين بخش از معماري نسبت بﻪ بدنة اﺻﻠي ساختمان دارد‪ .‬ديوارهاي‬
‫ساختارهاي بﻪدستآمده در اين ﻓصل كاوش با يكديگر چفت و بست ندارند‪ .‬خشتها ساختاري معمولي دارند و باتوجﻪ بﻪ تغيير شكلدادنشان حكايت از اين‬
‫دارد زماني كﻪ كامل خشك نشده بودند در معماري از آنها استفاده شده است‪.‬‬
‫تنها نكات بارز در اين كاوش استفاده از چوبهاي نازك در ﻻبﻪﻻي خشتهاي معماري همراه با مﻼت ميباشد و نكتة حائز اهميت ديگر كﻪ‬
‫بﻪعنوان يك احتمال ضعيف از آن ياد ميكنيم‪ ،‬استفاده از پديدهاي نوظهور است كﻪ تاكنون در ديگر نقاط معماري شهرسوختﻪ رويت نشده و بﻪعنوان يك‬
‫تزئين گلبري در ديوارة جنوبي ﻓضاي ‪ ٢٩‬است‪.‬‬

‫‪‬‬
 ‫‪ | ٧٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬آثار معماري ﻻية دوم كﻪ با رنگ ﻓيروزهاي نشان داده شده است‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬تيغة خنجر مفرغي ﻓضاي شمارة ‪.٢٢‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٧٥‬‬

‫شكل ‪ .٣‬ﻓضاي شمارة ‪ ٢٨‬ديد از جانب شمالغرب‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬ﻓضاي شمارة ‪.٢٩‬‬

‫‪‬‬
 ‫‪ | ٧٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬پراكندگي اشياء ﻻية سوم ﻓضاي ‪.٢٩‬‬

‫شكل ‪ .٦‬تصوير سر و جمجمة گﻠي انساني‪.‬‬

 ‫گزارش فصل دوم كاوش تپة نقارهچي نهاوند‪ ،‬استان همدان‬

‫جانجان‪١‬‬ ‫محسن‬

‫درآمد‬
‫پروژة فصل دوم كاوش تپة نقارهچي نهاوند با پيشنهاد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان همدان و با اخذ مجوز از پژوهشگاه ميراث‬
‫فرهنگي و گردشگري بهشمارة ‪ ٤٠١٣٢٩‬به تاريخ ‪ ١٤٠١/١/١٥‬از بازة زماني ‪ ١٤٠١/١/٢٥‬تا ‪ ١٤٠١/٣/٧‬بهمدت ‪ ٤٥‬روز انجام پذيرفت‪ .‬در سال ‪ ١٣٠٩‬قمري‪،‬‬
‫ناصرالدينشاه‪ ،‬سفر خود بهسوي عراق عجم و كردستان را شروع كرد‪ .‬دكتر فوريه پزشك مخصوص شاه و محمدحسنخان اعتمادالسلطنه‪ ،‬وزير انطباعات‬
‫همراه شاه بودند‪ .‬شاه خاطرات خود را در اين سفر به رشته تحرير درآورده است‪ .‬او در اين نوشتار اطﻼعات زياد و دقيقي از اوضاع سياسي‪ ،‬اجتماعي‪ ،‬طبيعي‬
‫و مردمشناسي و همچنين باستانشناسي ارائه كرده است‪ .‬اولين كاوش نه بهقصد بهدستآوردن گنج‪ ،‬بلكه بهخاطر آگاهي از آئين و رسوم مردم محل در حوزة‬
‫محﻼت‪ ،‬بهدستور ناصرالدينشاه انجام شد‪ .‬دومين كاوش كه در همين سفر بهانجام رسيد كاوش تپة نقارهچي در نهاوند بود‪.‬عزالدوله توصيف اين كندوكاو را‬
‫به محمدحسنخان اطﻼع ميدهد‪ .‬هنگام سفر شاه به نهاوند‪ ،‬موضوع تپة نقارهچي مجدد ًا مطرح ميشود و شاه دستور كاوش ميدهد‪ .‬ابعاد و اندازه تپه‪ ،‬مصالح‬
‫بهكاررفته در بنا و وضعيت داﻻن مكشوفه‪ ،‬وجود در سنگي و تابوتي كه فقط چند قطعه استخوان در آن قرار داشته و ابعاد و اندازة تابوت كه كامﻼً با تابوتهاي‬
‫كشفشدة دورة اشكاني مطابقت دارد )افراسيابپور ‪.(١٣٨١‬‬

‫موقعيت و توصيف منطقة نهاوند و تپة نقارهچي‬

‫نهاوند در طول جغرافيايي ‪ ٤٨‬درجه ‪ ٢٢‬دقيقه و عرض ‪ ٣٤‬درجه ‪ ١٢‬دقيقه و ارتفاع ‪ ١٦٧٧‬متر از سطح دريا واقع شده است‪ .‬اين شهر در دامنة بخشي از‬
‫كوههاي زاگرس قرار دارد كه سراسر منطقة جنوبي و جنوبغربي شهر را دربر گرفته است‪ .‬ناحية شرقي و شمال شهر را رشتة كوههايي فراگرفته است‪ .‬بين‬
‫رشتهكوههاي شمالي و جنوبي درة آبرفتي حاصلخيز گاماسياب قرار دارد كه شيب آن از طرف شمال و شمالشرقي بهطرف جنوب و جنوبغربي است‪ .‬شهر‬
‫نهاوند در درهاي به عرض تقريبي ‪ ٤‬الي ‪ ١٢‬كيلومتر بين رشتهكوههاي شمالي و جنوبي واقع شده است )سازمان جغرافيايي كشور ‪) (٤٦٠:١٣٥٥‬شكل ‪ .(١‬تپة‬
‫نقارهچي پشتة كمحجمِ منفردي در ميان اراضي كشاورزي و باغات حاشية جنوبغربي شهر نهاوند است كه در طول سالهاي متمادي دخل و تصرفات‬
‫صورتگرفته در آن موجب تغييرات ريختي وضعيت توپوگرافي آن گرديده است‪.‬‬
‫در حال حاضر اين اثر با سطح مقطع بيضيشكل و جهت گسترش طولي شمالغربي ـ جنوبشرقي وسعتي حدود ‪ ١٢٦٤ / ٩٨٥‬متر مربع‪ ،‬را دربر‬
‫گرفته است‪ .‬محور طولي تپه در جهت شمالغربي ـ جنوبشرقي در گستردهترين قسمت طولي حدود ‪ ٤٣ / ٦٧‬متر و عرضي با محور شرقي ـ غربي حدود‬
‫‪ ٣٣ / ٣٩‬متر را شامل ميشود‪ .‬ارتفاع تپه در بلندترين نقطه نسبت به سطح اراضي دامنه حدود ‪ ٥‬متر است‪ .‬وضعيت توپوگرافي سطح و رأس تپه بهدليل‬
‫دخلوتصرفات صورتگرفته و خاكبرداريهاي انجامشده برهمريخته و تغيير يافته است‪ ،‬بهگونهاي كه در حال حاضر شيب سطح تپه از جنوبشرق به‬
‫شمالغرب و غرب است و يال نيمة غربي از ارتفاع كمتري نسبت به يال ديگر جهات برخوردار است )شكل‪ .(٢‬بهطور كُلي يالهاي تپه با شيب نسبتاً تند به‬
‫اراضي حاشيهاي ميپيوندد‪ .‬گودالهاي حفاري غيرمجاز‪ ،‬ايجاد ترانشة كاوش در ميانة سطح و يال غربي تپه‪ ،‬در طي عمليات كاوش فصل نخست به سال‬
‫‪) ١٣٩٨‬بهسرپرستي مهدي رهبر(‪ ،‬دخلوتصرفات صورتگرفته در تپه است كه در حال حاضر آثار و شواهد آن بهخوبي قابل مشاهده است )شكل‪ .(٣‬حجم‬
‫گستردهاي از دامنه‪ ،‬يال و سطح ضلع شرقي تپه در طول سالهاي متمادي مورد خاكبرداري قرار گرفته است‪ .‬در حال حاضر تمامي طول دامنة غربي تپه را‬

‫‪Mohsenjanjan27@yahoo.com‬‬ ‫‪ .١‬دانشجوي مقطع دكتري باستانشناسي دانشگاه محقق اردبيلي؛‬

 ‫‪ | ٧٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫كانال يا جُوي آب دربرگرفته است‪ .‬در زمان كاوش سطح تپه را پوشش گياهي خودرُو دربرگرفته بود‪ .‬در حال حاضر حاشية دامنة شرقي و جنوبي تپه به اراضي‬
‫كشاورزي و حاشيه و دامنة شمالي و غربي به باغات ميوه محدود شده است‪ .‬براساس بررسيهاي سطحي در سطح و حاشية تپة نقارهچي مواد فرهنگي‪،‬‬
‫خصوصاً قطعات سفالي بهدست نيامد‪ .‬بهطور كلي برمبناي گزارشات برجايمانده از دورة قاجار‪ ،‬سطح و دامنة تپة نقارهچي توسط كشاورزان منطقه مورد‬
‫خاكبرداري قرار گرفته است‪ .‬از آنرو كه در زمان قاجار و پهلوي بخشي از اراضي كشاورزي منطقه به زير كشت خشخاش ميرفته است‪ .‬لذا خاك حاصل از‬
‫كندن تپه‪ ،‬جهت غنيسازي و رشوهدهي به اراضي كشاورزي مورد استفاده قرار گرفته است‪ .‬براساس گزارش محمدحسنخان اعتمادالسلطنه و دكتر فوريه‪ ،‬به‬
‫سال ‪ ١٢٩٨‬قمري‪ ،‬تپة نقارهچي در همان زمان به همين نام معروف بوده و شناخته ميشده است‪ .‬در خصوص وجهتسمية اين اثر هيچگونه اطﻼعات مكتوبي‬
‫بهدست نيامد و دليل و تاريخچة نامگذاري آن مشخص نيست‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫در فصل اول كاوش تپة نقارهچي به سال ‪ ،١٣٩٨‬كه بهسرپرستي مهدي رهبر انجام پذيرفت‪ ،‬در ميانة ضلع غربي تپه و سطح شيب يال غربي‪ ،‬ترانشهاي به‬
‫ابعاد ‪ ١٠×١٠‬متر ايجاد و پس از كاوش حجمي به ارتفاع حدود يك متر در آن‪ ،‬ابعاد ترانشه در فضاي مركزي به ‪ ١٠×٤‬متر محدود گرديده و كاوش در آن‬
‫تداوم يافته است‪ .‬در پايان عمليات كاوش فصل اول‪ ،‬تمامي سطح و فضاي ترانشه‪ ،‬بوسيلة انباشتهاي حاصل از كاوش مجدد ًا پُر شده است‪ .‬باتوجه به اين‬
‫كه در فصل نخست كاوش بخش بسيار محدودي از ساختار معماري در تپة نقارهچي مشخص شده است‪ ،‬لذا در فصل دوم كاوش )فصل حاضر(‪ ،‬مجدداً ترانشة‬
‫ايجادشده در فصل اول مورد بازخواني قرار گرفت و كاوش در آن تداوم يافت )رهبر ‪.(٤٠ :١٣٩٨‬‬
‫در اين فصل از كاوش ترانشهاي در ابعاد ‪ ١٠×١٠‬متر در ميانة نيمة غربي تپه ايجاد و در ابتدا در مركز ترانشه فضايي محدود به ابعاد ‪ ١٠×٤‬متر )همان‬
‫ترانشة فصل نخست(‪ ،‬مورد كاوش قرار گرفت‪ .‬در اين فصل فضاي درنظرگرفتهشده در راستاي طولي شرقي ـ غربي بهطور كامل كاوش گرديد و ساختار‬
‫معماري پديدارشده كاملة مشخص گرديد )شكلهاي ‪ ٤‬و ‪ .(٥‬پس از خواناسازي فضاي راهرو و فضاي مركزي آرامگاه‪ ،‬ابعاد ترانشه در گوشة جنوبشرقي‬
‫افزايش يافته و كاوش گرديد‪ .‬ترانشة اصلي در ابعاد ‪ ١٠×١٠‬متر در ميانة ضلع غربي تپه‪ ،‬روي نقشة توپوگرافي‪ ،‬در شبكة مربعات ‪ H.2 , H.3‬و بخش الحاقي‬
‫يا گسترش يافته در مربع ‪ I.3‬قرار گرفته است و در ادامة كاوش جهت خواناسازي ضلع شمالي فضاي راهرو‪ ،‬در نيمة شمالغربي ترانشة ‪ ،H.2‬ترانشهاي ديگر‬
‫به ابعاد ‪ ٦×٤‬متر در راستاي طولي شرقي ـ غربي‪ ،‬ايجاد گرديد كه از نظر موقعيت مكاني بهطور كامل در مربع ‪ H.2‬واقع شده است )شكل‪.(٦‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫براساس گزارشي كه از دكتر فوريه پزشك مخصوص ناصرالدينشاه و محمدحسنخان اعتمادالسلطنه‪ ،‬وزير انطباعات وقت برجاي مانده است‪ ،‬باتوجه به‬
‫توصيف دقيق و ترسيم ويژگيهاي ساختاري اثر‪ ،‬همچنين بهدرستي بر دورة زماني اثر نيز اشاره شده است‪ .‬از ضروريات مطالعة دورههاي فرهنگي در مطالعات‬
‫باستانشناختي‪ ،‬وجود آثار‪ ،‬شواهد و يافتههاي فرهنگي است كه كميت آن تا حدود زيادي بر دقت نتايج تﺄثيرگذار است‪ .‬از دورة فرهنگي سلوكي باتوجه بهمدت‬
‫زمان محدود حكومت يونانيها بر ايران آثار و شواهد محدودي برجاي مانده است‪ .‬همچنين‪ ،‬باتوجه به اين كه سلوكيان بيگانگاني بودند كه با اعمال زور و‬
‫هجوم خصمانة حاكميت بر ايران را در دست گرفتند‪ ،‬لذا از پيشينة فرهنگي در اين سرزمين برخوردار نبودند‪ .‬از اين منظر يافتن آثار و شواهد معرف فرهنگ‬
‫سلوكي ارزشمند و حائز اهميت است‪.‬‬
‫تپة نقارهچي يكي از معدود آثار معرف دورة سلوكي است كه كاوش باستانشناختي آن ميتواند در شناخت شيوههاي معماري و فرهنگ سلوكي موثر‬
‫باشد‪ .‬در نتيجة كاوش فصل دوم تپة نقارهچي ساختار منظم معماري‪ ،‬معرف بنايي منفرد مشخص شد‪ .‬از اين اثر نه يافتة فرهنگي قابلتوجهي )بهمنظور تعيين‬
‫گاهنگاري(‪ ،‬بهدست آمد و نه سند تاريخي مكتوبي در دست است‪ .‬بهنظر ميرسد جهت تعيين دورة زماني تپة نقارهچي بايد به شيوة تدفين و عناصر و‬
‫ويژگيهاي معماري استناد نمود و با مقايسة اثر با نمونههاي مشابه تا حدودي به تحليل زماني آن پرداخت‪.‬‬
‫از ديگر مشكﻼت مطالعات باستانشناختي تپة نقارهچي‪ ،‬غارتهاي صورتگرفته در دورههاي گذشته است كه اشياء )احتمالي(‪ ،‬همراه با تدفين را‬
‫خارج نموده و از بين بردهاند‪ .‬لذا‪ ،‬بهطور كلي هيچگونه شيء يا بقاياي فرهنگي جهت تاريخگذاري از تپة نقارهچي بهدست نيامد‪ .‬براساس متون تاريخي و‬
‫يافتههاي باستانشناختي در دوران تاريخي‪ ،‬نزديكترين آثاري كه بتوان تپة نقارهچي را با آنها مقايسه نمود‪ ،‬نوعي سنت يا آئين تدفيني در دورة هلني و‬
‫سلوكي است كه البته تاكنون در ميان مرزهاي جغرافيايي و سياسي ايران كشف و شناخته نشده است‪ .‬به همين منظور در خارج از مرزهاي ايران اگر بتوان‬
‫شواهد و مستنداتي مشابه با تپة نقارهچي را جستجو نمود‪ ،‬شرق آناتولي و مناطق شرقي فرهنگ هلني‪ ،‬نزديكترين حوزة جغرافيايي است كه تاكنون آثاري‬
‫مشابه با تپة نقارهچي در آن شناسايي و كاوش شده است‪.‬‬
‫مطالعات صورتگرفته نشان ميدهد كه سنت تدفين با روش ايجاد گور تپهها )تومولوس(‪ ،‬از هزارة سوم قبلازميﻼد رايج بوده كه در دورة پس از‬
‫هخامنشي و هلني در مناطق تحت نفوذ فرهنگ هلني بهشكلي غنيتر و پُرتكلف تداوم مييابد‪ .‬اين نكته كه در ايجاد تومولوسها بر بلندي‪ ،‬وسعت و نيز قرار‬
‫گرفتن آنها در مجاورت آبراههها تاكيد دارد‪ ،‬مبحثي ظريف است كه در ايجاد تپة نقارهچي نيز رعايت شده است‪ .‬ايجاد تپهاي بلند )احتماﻻً بيش از ‪ ١٠‬متر‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٧٩‬‬

‫ارتفاع‪ ،‬در مجاورت رودخانة گامسياب(‪ ،‬از جمله ويژگيهاي مكاني تپة نقارهچي است‪ .‬قطر تومولوسها از حدود ‪ ٢٥‬متر تا ‪ ٦٥‬متر متغير است‪ .‬اگرچه اكثر آنها‬
‫بين ‪ ٣٠‬تا ‪ ٤٠‬متر قطر دارند‪ ،‬در بسياري از موارد‪ ،‬بهويژه در ترواد و ليديا‪ ،‬آنها در دستههاي خانوادگي قرار ميگرفتند و هر تومولوس از فراز سايرين قابل‬
‫مشاهده بود‪ .‬بايد توجه نمود كه تپة نقارهچي‪ ،‬پشتهاي منفرد در ميانة دشتي مسطح است كه از دوردست قابل روئيت ميباشد‪ .‬چنانچه تپة نقارهچي را در منظر‬
‫تاريخي و طبيعي آن بررسي نماييم‪ ،‬اين اثر از نظر ساختاري داراي تمامي ويژگيهاي تومولوسهاي سنت يوناني )هلني(‪ ،‬است‪.‬‬
‫نكتة ديگري كه در بررسي تومولوسها به آن توجه ميشود ميزان ثروت موجود در تومولوسها و سازههاي مقبره و هداياي مرتبط با آن است‪.‬‬
‫احداث يك بنا منحصراً جهت تدفين يك فرد و نيز اختصاص و تهية تابوت سنگي تراشخورده بيانگر اهميت جايگاه اجتماعي و سياسي فرد متوفي است كه‬
‫او را در رديف سرداران‪ ،‬جنگاوران و حتي شاه قرار ميدهد‪ .‬همانطور كه در گزارشهاي مربوط به بررسي تومولوسها آمده است‪ ،‬تومولوسهاي دورة ايراني‬
‫در امتداد رودخانة گرانيكوس نيز نمادي از وضعيت سياسي ـ فرهنگي منطقه بودند‪ .‬اما‪ ،‬ساخت آنها به جاي ويژگيهاي مدني‪ ،‬بهدليل رقابت اشرافي انجام‬
‫شد و سازندگان بيشتر بر اندازه‪ ،‬تعداد و موقعيت استراتژيك تمركز كردند تا انجمنهاي افسانهاي در اين منطقه بهكارگيري مواد و مصالح خاص مانند آجر‪،‬‬
‫خشت و سنگ‪ ،‬ايجاد بنايي با پﻼن مشابه و نزديك به بناهاي آرامگاهي هلني و يوناني ـ رومي‪ ،‬مكانگزيني خاص در مركز دشت و نزديك به رودخانة بزرگ‬
‫و دائمي‪ ،‬تماماً ويژگيهايي است كه تپة نقارهچي را در رديف آثار با شاخصة هلني و يوناني قرار ميدهد‪ .‬تداوم كاوش در تپة نقارهچي ميتواند شواهد و‬
‫اطﻼعات بيشتري جهت روشنترشدن بازة زماني و تفكرات فرهنگي و سياسي پديدآورندگان اين اثر در اختيار قرار دهد‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫افراسيابپور‪ ،‬علياكبر‪ ،١٣٨١ .‬جغرافياي تاريخي نهاوند‪ ،‬قم‪ :‬انتشارات زهير‪.‬‬

‫سازمان جغرافيايي كشور‪ ،[١٣٥٥] ٢٥٣٥ .‬فرهنگ جغرافيايي ايران)آباديها(‪ ،‬استان پنجم كردستان‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان جغرافيايي كشور‪.‬‬

‫رهبر‪ ،‬مهدي‪ ،١٣٩٨ .‬گزارش فصل اول كاوش تپه نقارهچي‪ ،‬همدان‪ :‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان همدان‪.‬‬
 ‫‪ | ٨٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬تصوير هوايي از موقعيت شهرستان نهاوند‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬تصوير هوايي از موقعيت تپة نقارهچي‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٨١‬‬

‫شكل ‪ .٣‬ترانشة كاوششده درفصل نخست‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬فضاهاي معماري كشفشده در فصل دوم كاوش تپة نقارهچي‪.‬‬

 ‫‪ | ٨٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬فضاهاي معماري كشفشده در فصل دوم كاوش تپة نقارهچي‪.‬‬

‫‪ .٦‬تصوير هوايي از پايان فصل دوم كاوش تپة نقارهچي‪.‬‬

 ‫شرح كوتاه كاوش نجاتبخشي محوطة ‪ ٦١‬سد چﻢشير‪ ،‬شهرستان گچساران‬

‫جاهد‪١‬‬ ‫مهدي‬
‫منصوري‪٥‬‬ ‫محمدحسن قائديان‪ ،٢‬سارا ذوالفقاري‪ ،٣‬حامد مجيدي‪ ،٤‬علي‬

‫درآمد‬
‫شايد بتوان سادهترين تعريف براي باستانشناسي نجاتبخشي را آنچه دانست كه توسط رنفرو و بان )‪ (Renfrew & Bahn 2012‬مطرح شده است‪ ،‬بر اساس‬
‫تعريف ايشان باستانشناسي نجات به آن دسته از فعاليتهاي باستانشناختي گفته ميشود كه پيش از انجام پروژههايي نظير راهسازي‪ ،‬پروژههاي آبي و توسعة‬
‫شهري محوطههاي باستانشناسي را شناسايي و ثبت و كاوش ميكنند‪ .‬اهميت كاوشهاي نجاتبخشي باعث شد تا معيارها‪ ،‬قوانين و روشهايي بهعنوان‬
‫استاندارد اين نوع از كاوشها وضع شود )‪ ،(Schauman-lonnqvist 2007‬با گسترش پروژههاي عمراني در ايران نيز اهميت چنين كاوشهايي در دستور كار‬
‫قرار گرفت و كاوش محوطة ‪ ٦١‬مجموعه سد چمشير‪ ،‬از همين دست بهشمار ميرود كه با مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٤٧٨٦‬در تاريخ ‪ ١٤٠١/٩/١٦‬آغاز و در تاريخ‬
‫‪ ١٤٠١/١٠/٢٠‬به پايان رسيد‪ .‬پيشينة پژوهشي كاوش محوطة ‪ ٦١‬به بررسيهاي انجامشده توسط عطايي‪ ،‬زارع و گمانهزني مسعودنيا در محوطه بازميگردد‬
‫)عطايي ‪١٣٩٨‬؛ مسعودنيا ‪.(١٣٩٨‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫محوطة ‪ ٦١‬با وسعتي ‪ ٣٥٠‬متري در موقعيت جغرافيايي ‪ UTM: 39 R 491488, 3335939‬در استان كهكيلويه و بويراحمد‪ ،‬شهرستان گچساران‪ ،‬بخش مركزي‬
‫روي دو برجستگي كوچك شمالي و جنوبي در پاي كوهي موسوم به چمرو قرار داشت‪ ،‬ساحل جنوبي رودخانة زهره در شمال محوطه ديده ميشد و محوطه‬
‫دربردارنده فضاهايي معماري بود كه بخشي از آنها روي زمين قابل رؤيت بودند )شكل ‪.(١‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫ابتدا باﻻترين سطوح دو برجستگي جنوبي و شمالي انتخاب و نقشة ميزانمنحني محوطه ترسيم گرديد‪ .‬بخش جنوبي پﻼن آشكار و بخش شمالي‪ ،‬پﻼني‬
‫مخدوش بر سطح زمين را نشان ميدادند‪ .‬در قسمت جنوبي ترانشهاي به ابعاد ‪ ١٠×١٠‬متر جايگذاري و سپس تمامي جزئيات معماري‪ ،‬آوار‪ ،‬نهشتهاي‬
‫طبيعي خاك در واحدهاي مجزا ثبت گرديد‪ .‬اين امر به گشودهشدن ‪ ٣‬ترانشة ديگر و كاوش كامل چهار ترانشه گشودهشده ‪ B ،B1 ،A‬و ‪ C‬منجر شد كه‬
‫هركدام در جزئيات خود بهصورت دقيق ثبت و ضبط شدند كه در نهايت معماري محوطه متشكل از يك اتاق جنوبي و دو اتاق شمالي )غربي و شرقي( و يك‬
‫اتاق غربي بههمراه حياط مياني و يك ايوان شمالي و جنوبي در حياط مياني و سازهاي شبيه پله در شمالشرقي بنا آشكار شد )شكل ‪.(٢‬‬

‫اتاق جنوبي‬
‫اين اتاق ابعاد كلي ‪ ٥٧٥ ×٦٧٥‬سانتيمتر داشت‪ .‬ارتفاع ديوار باقيمانده از آن در باﻻترين قسمت نسبت به سطح اصلي بنا ‪ ٥٩‬سانتيمتر بود‪ .‬مصالح عمدة‬
‫بهكاررفته بهصورت سنگهاي طبيعي منطقه و مﻼت گل مشاهده ميشد‪ .‬اتاق دو ورودي شمالي و جنوبي داشت كه تقريباً روبهروي هم قرارگرفته و هنگام‬

‫‪Jahed.Mahdi@ut.ac.ir‬‬ ‫‪ .١‬دانشآموختة دكتري باستانشناسي؛‬

‫‪ .٢‬دانشآموختة كارشناسيارشد باستانشناسي‪.‬‬
‫‪ .٣‬دانشآموختة دكتري باستانشناسي‪.‬‬
‫‪ .٤‬دانشآموختة كارشناسيارشد باستانشناسي‪.‬‬
‫‪ .٥‬دانشآموختة كارشناسيارشد باستانشناسي‪.‬‬
 ‫‪ | ٨٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫ترك محوطه مسدود شده بودند‪ .‬ورودي جنوبي با ابعاد ‪ ٦٠×١٣٠‬سانتيمتر‪ ،‬دو سكوي شمالي و جنوبي در دو سمت خود داشت‪ .‬سكوي جنوبي از سمت شرق‬
‫و غرب به دو ديوار پيشآمده ختم ميشد كه حالتي مانند درگاه به اين فضا ميداد و دركل اين بخش مدخل جنوبي بنا نيز بهشمار ميرفت‪ .‬سكوي جنوبي‬
‫ابعاد ‪ ١٤٠×٢٠٠‬سانتيمتر و ارتفاع ‪ ٢٠‬سانتي داشت و با سنگهاي رسوبي و آب شسته رودخانهاي و همان مﻼت گل ساخته شده بود‪ .‬سكوي شمالي به ابعاد‬
‫‪ ٧٠×٤٨٠‬سانتيمتر شرقي ـ غربي و ‪ ٧٠×٢٦٠‬شمالي جنوبي و ارتفاع ‪ ٣٤‬سانتيمتر درون اتاق قرار داشت و بهصورت سرتاسري در پاي ديوار جنوبي و غربي‬
‫اتاق كشيدگي داشت‪ .‬در ساخت اين سكو نيز از مصالح سنگهاي رسوبي و گل استفاده شده بود )شكل ‪٣‬ـ شمارههاي ‪ ٣‬و ‪ .(٥‬ورودي شمالي با ابعاد ‪٦٠×١٥٠‬‬
‫سانتيمتر به حياط مياني مجموعه گشوده ميشد و با دو سكو‪ /‬ايوان پلهمانند به كف حياط ميرسيد‪ ،‬براي اين ورودي از سنگي رسوبي بهعنوان آستانه در‬
‫استفاده شده بود )شكل ‪٣‬ـ شمارههاي ‪ ٤‬و ‪.(٦‬‬

‫ايوان جنوبي حياطِ مياني‬

‫ي حياط مياني را شكل ميدادند كه با همان مصالح سنگ رسوبي و مﻼت گل ساختهشده و‬
‫دو سكوي اشارهشده پيشين در شمال اتاقِ جنوبي‪ ،‬ايوان جنوب ِ‬
‫نقش متصلكننده اتاق جنوبي به حياط مياني را داشتند‪ .‬بايد اشاره كرد در قسمت غربي اتاق جنوبي آثاري از ساخت يك ديوار جداكننده بنا مشاهده ميشد‬
‫كه در همان ابتداي احداث از آن صرفنظر شده بود )شكل ‪٣‬ـ شمارههاي ‪ ٤‬و ‪.(٢‬‬

‫حياط مياني‬
‫حياط مياني بنا كه از سمت جنوب به ايوان جنوبي و اتاق جنوبي و از سمت شمال به ايوان شمالي و اتاقهاي شمالغربي و شمالشرقي و غربي ختم ميشد‪،‬‬
‫ابعاد ‪ ٩٣٠×٧٥٠‬سانتيمتر داشته و فضاي بزرگي از محوطه را به خود اختصاص داده بود كه تمامي خاك پُر شده طي گذر زمان به ارتفاع بيشتر از ‪ ١‬متر از‬
‫آن كاوش شد‪ .‬از سمت شرق ديواري سرتاسري از جنوبيترين قسمت مجموعه تا ديوار جنوبي اتاق شمالغربي اين فضا را از فضاي بيرون مجموعه ساختماني‬
‫جدا ساخته بود‪ .‬اهميت ديوار شرقي در اين نكته است كه نشان ميدهد دو بخش جنوبي و شمالي مجموعة ساختماني بهوسيله اين حياط مياني به يكديگر‬
‫متصل بوده و در كل يك مجموعة ساختماني را شكل ميدادند )شكل ‪٣‬ـ شمارة ‪.(٧‬‬

‫ايوان شمالي‬
‫ايوان شمالي به ابعاد ‪ ٢٠٠ × ٧٧٥‬سانتيمتر با ارتفاع ‪ ٦٠‬سانتيمتر از كف حياط مياني با سنگهاي گرد و محدب رودخانهاي و محيط اطراف‪ ،‬پوشانده شده‬
‫بود‪ .‬اين ايوان كه با دو پلة ساختهشده از سنگهاي رسوبي به حياط مياني ميرسيد‪ ،‬بهنظر ميرسد براي از بينبردن ارتفاع و انحناي كف حياط مياني كه‬
‫بستر طبيعي تپه بوده و مابين دو برجستگي شمالي و جنوبي محوطه وجود داشته‪ ،‬ايجاد شده و راه دسترسي به سه اتاق شمالغربي‪ ،‬شمالشرقي و غربي‬
‫ساختمان محوطة ‪ ٦١‬را مهيا ميكرده است )شكل ‪٣‬ـ شمارة ‪.(١٢‬‬

‫پلكان شمال شرقي‬

‫پلكان شمالشرقي به ابعاد ‪ ٣٢٥ × ١٤٢٠‬سانتيمتر و ارتفاع ‪ ٩٥‬سانتيمتر در حقيقت ادامة طبيعي شيب شرقي برجستگي شمالي محوطه بهحساب ميآمد كه‬
‫براي ساختن حالت پلكاني آن تﻼش انجامگرفته بود‪ .‬اين قسمت را شايد بتوان راهي براي عبور احشام درنظر گرفت اما از طرفي هيچ اثري از بقاياي نگهداري‬
‫آنها در محوطه بهدست نيامد‪ ،‬علت ايجاد اين پله بهوضوح وجود شيب طبيعي تپه است اما كاربري آن در حد ظن و گمان ماند )شكل ‪٣‬ـ شمارة ‪.(٨‬‬

‫اتاق شمال شرقي‬

‫اتاق شمالشرقي به ابعاد ‪ ٢٧٥ × ٧٢٥‬سانتيمتر با مصالح عمومي سنگ و مﻼت گل با كفي كه بستر طبيعي تپه بوده و كمي كوبيده شده بود از سمت جنوب‬
‫با يك ورودي به ايوان شمالي ساختمان راه داشت و از سمت شمال با ديواري سرتاسري از محيط بيرون جدا و در سمت شرق به قسمت موسوم به پلكان‬
‫شرقي و در سمت غرب خود با ديواري جداكننده از اتاق شمالغربي جدا شده بود )شكل ‪٣‬ـ شمارة ‪.(٩‬‬

‫اتاق شمالغربي‬
‫اتاق شمالغربي نيز با ابعاد ‪ ٢٧٥ × ٦٠٠‬سانتيمتر و كفي داشت كه همان بستر طبيعي بهصورت كوبيده شده بود‪ ،‬اين اتاق با يك ورودي به ايوان شمالي‬
‫حياط مياني ميرسيد‪ .‬از سمت شرق با ديواري جداكننده از اتاق شمالشرقي و با ديواري سرتاسري كه از شرقيترين قسمت مجموعه در قسمت موسوم به‬
‫پلكان شروع شده و تا انتهاي همين اتاق ادامه داشته از فضاي شمالي بيرون ساختمان جدا شده بود‪ .‬اتاق همچنين با ديواري جداكننده از سمت جنوب خود‬
‫با اتاق غربي تقسيمبندي داشت و از قسمت غرب نيز با ديواري سرتاسري و مشترك با اتاق غربي از فضاي بيروني محوطه جدا شده بود )شكل ‪٣‬ـ شمارة‬
‫‪.(١٠‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٨٥‬‬

‫اتاق غربي‬
‫اين اتاق به ابعاد ‪ ٢٤٥ × ٤٣٥‬با كف طبيعي محوطه بهصورت كوبيدهشده در قسمت غربي محوطه قرار گرفته بود‪ ،‬با يك ورودي در سمت شرق خود به ايوان‬
‫شمالي حياط مركزي مي رسيد و از سمت شمال با ديواري جداكننده از اتاق شمال غربي و از سمت جنوب با ديواري از مصالح عمومي محوطه از بيرون فضا‬
‫جدا شده بود‪ ،‬از سمت غرب نيز داراي ورودي بوده و سكويي كه به بيرون فضا منتهي ميشد به بيرون از فضاي داخلي ساختمان دسترسي داشت‪ .‬اين سكو‬
‫نيز از سنگهاي محدب و گرد رودخانهاي بههمراه سنگهاي رسوبي موجود در محوطه و اطراف آن ساخته شده بود و ابعاد ‪ ٧٢ × ١٨٠‬سانتيمتر و ارتفاع ‪١٥‬‬
‫سانتيمتر داشت )شكل ـ شمارة ‪.(١١‬‬

‫توصيف يافتهها‬
‫يافتههاي بهدستآمده از كُل مجموعه قطعات سفالي و يك ظرف تقريباً كامل سفالي بهشكل تغار را دربر ميگرفت‪ .‬سفالهاي بهدستآمده را سواي ديگر‬
‫مشخصات آنها ميتوان در گروههاي عمومي لبه‪ ،‬كف و بدنه‪ ،‬دسته و ظرف كامل طبقهبندي كرد‪ .‬بر اساس شكل لبههاي بهدستآمده نيز ميتوان لبههايي‬
‫كه شكل كلي از تصوير ظرف سالم را ارائه ميدادند به دو گروه دهانهباز و دهانهبسته تقسيم كرد‪ ،‬ظروف دهانهباز شامل تغار و كاسه و ظروف دهانهبسته‬
‫دربردارنده شكل كُلي تُنگ با بدنة محدب ميشدند‪ .‬رنگ غالب سفالهاي بهدستآمده در طيف قرمز قرار داشته و ديگر مشخصات آنها بسيار نزديك به‬
‫يكديگر بود‪ .‬سفالهاي بهدستآمده در مجموع با نمونههاي كه از ديگر محوطههايي كه در حال كاوش همزمان بودند مشابهت كمتري داشته و نمونههايي‬
‫كه پيشتر در منطقه به نام سفال دروغين خوانده شدهاند در ميان قطعات وجود نداشت‪ ،‬سفالهاي بهدستآمده بهصورت مقدماتي قابلمقايسه با نمونههايي‬
‫بود كه پيشتر در محوطههاي مختلف در طيفي از دوران ساساني تا اسﻼمي معرفي شده بودند )شكل ‪.(٤‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫كاوش محوطة ‪ ٦١‬سد چمشير بهصورت گسترده و ثبت و ضبط دقيق انجام شد و حاصل كار در اين كاوش آشكارسازي كامل بنا بود‪ ،‬متﺄسفانه هيچ نوع‬
‫پديداري كه بتوان از آن نمونههاي قطعي براي انجام آزمايش برداشت وجود نداشت‪ ،‬از طرفي در كف محوطه نيز هيچ اثري از بقاياي مواد آلي يا گياهي يا‬
‫امثال آنها و همچنين وسايلي مانند ميخهاي چوبي يا فلزي يا الوار يا بقاياي پشم و فضوﻻت حيواني مشاهده نشد‪ ،‬در كنار آنها همچنين هيچ اثري از بقاياي‬
‫مواد فرهنگي كه به زندگي روزمره اشاره داشته باشد مانند دست آس‪ ،‬هاون‪ ،‬سنگساب و ظروف پخت پز و حتي اثري از وجود اجاق و ملحقات آن نيز ديده‬
‫نشد‪ .‬ازاينرو‪ ،‬تعيين كاربري اتاقها دشوار بهنظر ميرسيد‪ .‬ساختمان محوطة ‪ ٦١‬با حجم عظيمي از سنگ و گل ساخته شده كه اين امر نيازمند وجود نيروي‬
‫كار فراوان و زماني مناسب براي اين مسئله است‪ .‬در صورت وجود زندگي نيمهكوچنشيني در منطقه انجام چنين اقداماتي جهت زندگي فصلي ميتوانست‬
‫بيشتر مورد نظر قرار بگيرد‪ .‬كما اينكه تعميم شرايط امروزي كوچنشينان به قرنهاي دورتر بدون وجود شواهد كافي دشوار مينمايد‪ ،‬ازاينرو نگارندگان به‬
‫تعلق اين بنا به عشاير ديده ترديد دارند‪.‬‬

‫سپاسگزاري‬
‫نگارندگان از تمامي مسئوﻻن محترم وقت و حاضر پژوهشگاه و پژوهشكدة باستانشناسي ميراث فرهنگي صنايعدستي و گردشگري‪ ،‬همچنين تمامي كساني‬
‫كه در امر كاوش‪ ،‬گزارشنويسي و ديگر امور ياريرسان بودهاند قدرداني مينمايند‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫عطايي‪ ،‬محمدتقي‪ ،١٣٩٨ .‬گزارش مطالعات باستانشناسي سد چمشير شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهكيلويه و بوير احمد‪ ،‬فصل دوم فروردين ‪ ،١٣٩٨‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز‬
‫اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫مسعودينيا‪ ،‬ذبيحاﷲ‪» ،١٣٩٨ .‬گزارش گمانهزني محوطه ‪) ٦١‬محدوده آبگير سد چمشير‪ ،‬شهرستان گچساران(«‪ ،‬در گزارش مطالعات باستانشناسي سد چمشير شهرستان‬
‫گچساران‪ ،‬استان كهكيلويه و بوير احمد‪ ،‬فصل دوم فروردين ‪ ،١٣٩٨‬بهكوشش‪ :‬محمدتقي عطايي‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫‪Renfrew, C. & Bahn, P. 2012, Archaeology: Theories, Methods and Practice, London: Thames and Hudson.‬‬

‫‪Schauman-Lonnqvist, Marianne. 2007. “Rescue Archaeology in Finland – Goals and Practices”, in Katalin Bozóki-Ernyey (ed.),‬‬
‫‪European Preventive Archaeology; Papers of the EPAC Meeting, Vilnius, Budapest: National Office of Cultural Heritage, Hungary, Council of‬‬
‫‪Europe: 50-56.‬‬
 ‫‪ | ٨٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬جانمايي محوطة ‪ ٦١‬مجموعة سد چمشير در جغرافيا و بستر اصلي آن‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٨٧‬‬

‫شكل ‪ .٢‬پﻼن و برشهاي كُلي محوطة ‪ ٦١‬مجموعة سد چمشير در پايان كاوش‪.‬‬

 ‫‪ | ٨٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬جزئيات معماريِ كاوششده در محوطة ‪ ٦١‬مجموعة سد چمشير‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٨٩‬‬

‫شكل ‪ .٤‬نمودار طبقهبندي و شكلهاي سفاليِ كاوششده از محوطة ‪ ٦١‬مجموعة سد چمشير‪.‬‬

 ‫گزارش كوتاه فصل دهﻢ پژوهشهاي بينالمللي باستانشناسي در محوطة ريوي‬
‫دشت سملقان‪ ،‬خراسان شمالي‬

‫‪٢‬‬
‫محمدجواد جعفري‪ ،١‬يوديت تومالسكي‬

‫درآمد‬
‫در پاييز سال ‪ ١٤٠١‬فصل دهم كاوش مشترك هيئت ايرانيـ آلماني محوطة تاريخي ريوي به انجام رسيد‪ .‬فصل هشتم و نهم اين كاوشها در ساية محدوديت‬
‫هاي ويروس كرونا و بدون حضور همكاران آلماني بهانجام رسيد و فصل دهم نيز بهدليل شرايط سياسي كشور بدون حضور گروه آلماني اما با حمايت و‬
‫همكاري ايشان انجام شد‪ .‬باتوجه به شرايط محوطة ريوي كه همواره مورد تهديد كورههاي آجرپزي قراردارد‪ ،‬در روند فصل دهم نيز همچون فصول گذشته‬
‫عﻼوهبر مطالعات باستانشناسي‪ ،‬به فعاليتهاي مرمتي و ساماندهي محوطه هم پرداخته شد‪ .‬ساماندهي مسيرهاي گردش سايت‪ ،‬مرمت بقاياي معماري‬
‫ساختمان خزانه و ساختمان تاﻻر ستوندار و تجهيز امكانات كارگاهي از جمله فعاليتهايي بود كه در روند كاوش فصل دهم و از محل اعتبارات كاوش بهانجام‬
‫رسيد‪ .‬كاوشهاي باستانشناسي اين فصل در تكميل برنامههاي پژوهشي سالهاي گذشته و با هدف بررسي فرضيات در بخش شمالي‪ ،‬مركزي و جنوبي‬
‫محوطة ريوي با مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٣٧٥٨‬مورخ ‪ ١٤٠١/٧/٢٦‬پژوهشگاه محترم ميراث فرهنگي كشور و با حمايت پژوهشكدة باستانشناسي از تاريخ‬
‫‪ ١٤٠١/٧/٣٠‬تا ‪ ١٤٠١/٩/١٦‬بهانجام رسيد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫محوطة ريوي در شمالشرق دشت كوچك سملقان و محصور در رشته كوههاي البرز شرقي و در حوضة آبريز رودخانة اترك مياني در استان خراسان شمالي‬
‫واقع شده است )شكل ‪ .(١‬رودخانة سملقان با جهت غرب به شرق در ميان اين دشت جاري است و محوطة ريوي در ‪ ٢٠٠‬متري شمال اين رودخانه قرار دارد‪.‬‬
‫اين رودخانه در مسير خود به جلگة مانه و در نهايت به رودخانة اترك ميپيوندد‪ .‬محوطة امروزي ريوي از چهار تپه ‪ C ،B ،A‬و ‪ D‬تشكيل شده است‪ .‬اين‬
‫تپههاي چهارگانه در راستاي شمالي ـ جنوبي و با فاصلة ‪ ٣٠٠‬تا ‪ ٦٠٠‬متر از يكديگر قرار دارند‪ .‬تپة ريويِ ‪ A‬در بخش جنوبي محوطه واقع شده و حدود ‪٥٨١٨‬‬
‫متر مربع مساحت و ‪ ٨‬متر بلندا دارد‪ .‬تپة ريويِ ب در بخش شمالي محوطه و در فاصلة ‪ ٦٠٠‬متري تپة ريوي ‪ A‬قرار دارد‪ .‬مساحت تپة ريوي ‪ B‬حدود ‪٣٣٤٦‬‬
‫متر مربع و بلنداي آن از سطح زمين هاي اطراف ‪ ٥‬متر است‪ .‬تپة ريويِ ‪ C‬با ‪ ٤٠٠٠‬متر مساحت و ‪ ٢‬متر بلندا در مركز محوطه و در ميان دو تپة ديگر قرار‬
‫گرفته است‪ .‬متﺄسفانه از تپة ريوي ‪ D‬تنها يك چهارم به ارتفاع ‪ ٤‬متر باقي مانده و ساير بخشهاي آن توسط كوره آجرپزي تخريب شده است‪ .‬طبق بررسي‬
‫تصاوير هوايي‪ ،‬پيش از سال ‪ ١٣٥٧‬يك تپة ديگر در مركز محوطة ريوي وجود داشته كه وسعت آن از تمامي تپههاي ذكرشده بيشتر بوده‪ ،‬اما متﺄسفانه در‬
‫ابتداي دهة ‪ ٦٠‬شمسي با استقرار دو كورة آجرپزي در مركز محوطه‪ ،‬اين تپه نيز كامﻼً تخريب شده است )شكل‪.(٢‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫در روند فصل دهم كاوشهاي باستانشناسي محوطة تاريخي ريوي‪ ،‬خوشبختانه محدوديتهاي كرونايي كمتر شد و شرايط مناسبي براي انجام كار ميداني‬
‫فراهم شد‪ .‬اما بهدليل غايببودن گروه آلماني‪ ،‬حجم فعاليتها كمتر از حد پيشبيني و محدود به كاوش در چهار نقطه از سايت گرديد‪ .‬نقطة اول بر سطح تپة‬
‫ريوي ‪ A‬و در ادامة كاوش سال قبل در ترانشة ‪ J17‬قرار داشت‪ .‬نقطة دوم در ‪ ٥٠‬متري شرق تپة ريوي ‪ A‬قرار داشت كه در سالهاي گذشته مورد بررسي‬

‫محوطة تاريخي ريوي؛ ‪j.jafari@ut.ac.ir‬‬ ‫‪ .١‬مدير پايگاه ملي ميراث فرهنگي‬

‫‪Judith.thomalsky@dainst.de‬‬ ‫‪ .٢‬رئيس موسسة باستانشناسي آلمان در ايران؛‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٩١‬‬

‫ژئوفيزيك قرارگرفته بود‪ .‬اين محدوده در شبكة ‪ K16‬قرار داشت و در روند كاوش فصل گذشته دو ترانشة ‪ K16-1‬و ‪ K16-2‬در آن ايجاد گرديد‪ .‬يافتههاي‬
‫اين دو ترانشه‪ ،‬شامل تعدادي گور و بقاياي معماري خشتي و تعداد زيادي پيت با توالي گاهنگاري دوران آهن ‪ ٣‬تا به دوران اشكاني بود‪ .‬لذا در فصل دهم نيز‬
‫در مجاورت اين ترانشهها‪ ،‬دو ترانشة ديگر با نامهاي ‪ K16-3‬و ‪ K16-4‬ايجاد و كاوش شد كه هدف از انجام آن‪ ،‬شناخت گستردگي و تراكم گورها و بقاياي‬
‫معماري خشتي بود )شكل ‪ .(٣‬سومين نقطهاي كه در فصل دهم مورد مطالعه و كاوش قرار گرفت تپة ريوي ‪ D‬يا ساختمان خشتي خزانه بود‪ .‬بهدليل‬
‫فراهمنبودن شرايط حفاظتي در سال گذشته ترانشهاي در تپة ريوي ‪ D‬كاوش نشد‪ .‬اما‪ ،‬در فصل دهم اين شرايط فراهم شد و در سه نقطة اين ساختمان‬
‫ترانشههايي جهت شناخت پﻼن و مطالعه مواد باستانشناسي روي كف ايجاد گرديد‪.‬‬
‫ترانشة اول با نام ‪ G12-2-2‬در مجاورت نماي بيروني ساختمان و در محل نورگيرهاي پيكانيشكل ايجاد شد‪ .‬ترانشة دوم در فضاي داخلي يكي از‬
‫اتاقهاي ساختمان با نام ‪ G12-2-3‬ايجاد شد تا شناختي از وضعيت معماري داخلي و مواد نهشتشده بر كف حاصل شود‪ .‬ترانشة سوم در برش جنوبي تپة‬
‫ريوي ‪ D‬ايجاد شد‪ .‬اين محل پيشتر در اثر فعاليت كورههاي آجرپزي تخريب شده بود و بخشهايي از يك اتاق و در ورودي در آن نمايان شده بود )شكل‬
‫‪ .(٤‬نقطة چهارم در سطح تپة ريوي ‪ B‬و در شمال محوطه قرار داشت‪ .‬تپة ريوي ‪ B‬پيشتر در روند كاوش سال ‪ ١٣٩٣‬مورد مطالعة ﻻيهنگاري قرار گرفته بود‬
‫و بقايايي دو دژ از دوران اشكاني و ساساني در آن يافت شده بود‪ .‬در فصل دهم بخشي از ديوارة شرقي اين تپه با هدف شناخت بيشتر وضعيت معماري اين‬
‫دو دژ مورد مطالعه قرار گرفت‪ .‬فعاليت در اين ترانشه كه ‪ O3-2‬نام داشت صرفاً محدود به خواناسازي ديوارة عمودي تپه بود كه پيشتر در اثر خاكبرداري‬
‫غيرمجاز تخريب شده بود )شكل ‪.(٥‬‬

‫يافتهها‬
‫دستاورد مطالعة ترانشة ‪ O3-2‬در ابعاد ‪ ١٢×٨‬متر‪ ،‬آشكارشدن بخشهاي از ساختارهاي خشتي در سه سطح متفاوت بود‪ .‬ساختار سطحي)‪ (SU003‬با ابعاد‬
‫خشتي ‪ ٢٠×٤٠×٩‬و ‪ ٤٠×٤٠×٩‬سانتيمتري بود‪ .‬ابعاد خشتها در ساختار مياني )‪ ٤٨×٤٨×١٢ (SU002‬و ‪ ٢٥×٤٨×١٢‬سانتيمتر و سطح زيرين )‪ (SU064‬كه‬
‫در كاوش ﻻيهنگاري شناسايي نشده بود داراي خشتهايي با ابعاد ‪ ٤٠×٤٠×١٢‬سانتيمتر بود‪ .‬معماري فاز سوم مربوط به اولين مرحلة معماري در تپة ‪ B‬بود‬
‫كه بر سطح خاك بكر قرار داشت و خردهسفالهاي اندكي از آن بهدست آمد‪ .‬دستاورد كاوش در تپة ريوي ‪ A‬در روند فصل دهم يك ترانشه به ابعاد ‪ ٥×٤‬متر‬
‫در بخش شمالي ترانشة ‪ J17-3‬بود كه ترانشة ‪ J17-4‬نام گرفت‪ .‬هدف از ايجاد اين ترانشه شناخت وضعيت هندسي دژ دوران آهن ‪ ٣‬و پﻼن داخلي آن بود‪.‬‬
‫دستاورد كاوش اين ترانشه آشكارشدن ادامة باروي چينهاي بهصورت مدور و كشف يك اتاق ديگر مربوط به فضاهاي داخلي دژ بود‪ .‬در اين ترانشه كاوش تا‬
‫سطح كف اتاق ادامه پيدا نكرد و بهدليل شرايط حفاظتي تنها به شناخت پﻼن اكتفا شد‪.‬‬
‫ترانشة ‪ K16-3‬در ضلع شرقي ترانشة ‪ K16-1‬و ترانشة ‪ K16-4‬در ضلع جنوبي آن ايجاد شد و هدف شناخت گستردة گورستان عصر آهن‪ ،‬ميزان‬
‫تراكم گورها‪ ،‬شناخت ارتباط سازههاي معماري با گورستان و ماهيت اين بقاياي معماري بود‪ .‬دستاورد كاوش اين دو ترانشه كشف يك گور‪ ،‬تعداد زيادي پيت‪،‬‬
‫بقاياي معماري و حجم زيادي از خردهسفال با گاهنگاري آهن متﺄخر تا دوران اشكاني بود و فرض وجود يك گورستان گسترده ضعيفتر شد‪ .‬در فصل دهم‬
‫سه نقطه در تپة ريوي ‪ D‬كه ساختمان خشتي خزانه در آن قرار داشت كاوش و مطالعه شد‪ .‬دستاورد كاوش و مطالعة ترانشة ‪ G12-2-2‬كشف ‪ ٢٧‬گل مهر با‬
‫نقوش هندسي‪ ،‬حيواني و انساني و آشكارشدن نماي كامل ‪ ٥‬نورگير پيكانيشكل بود )شكل ‪ .(٦‬ترانشة ‪ G12-3-2‬در محل ترانشة سال هشتم كاوش )‪G12-‬‬
‫‪ (3‬و در محلي ايجاد شد كه يك اتاق مستطيلشكل كشف شده بود‪ .‬هدف از ايجاد اين ترانشه مطالعة فضاي داخلي و نهشتهاي يكي از اتاقهاي بزرگ‬
‫ساختمان خزانه بود‪ .‬دستاورد كاوش اين ترانشه كشف ‪ ١٧‬قطعه اثر مُهر گلي با نقوش مختلف انساني‪ ،‬گياهي‪ ،‬حيوان و هندسي و كشف بقاياي معماري مربوط‬
‫به دو تاقچه‪ ،‬دو درب ورودي‪ ،‬دو چاهك انباشته از آوار در كف و بقاياي يك سازة گلي در گوشة شمالغربي اتاق بود‪ .‬ابعاد نهايي اين اتاق ‪ ٩‬متر طول در‬
‫جهت شرقي ـ غربي و ‪ ٢/٢٠‬متر عرض در جهت شمالي ـ جنوبي بود‪.‬‬
‫ترانشة ‪ G12-7‬با هدف برداشت آوار متراكم ضلع جنوبشرقي تپة ‪ D‬و خواناسازي ديوار خشتي اين ضلع ايجاد شد كه طول شرقي ـ غربي آن ‪٥‬‬
‫متر و عرض شمالي ـ جنوبي آن در بيشترين قسمت در ضلع شرقي يك متر و در كمترين قسمت در ضلع غربي حدود ‪ ٢٠‬سانتيمتر است‪ .‬باتوجه به شناخت‬
‫كلي كه از پﻼن حاصل شده بود در محل اين ترانشه يك اتاق مستطيلشكل قرار داشت كه بيش از نيمي از آن توسط كورههاي آجرپزي تخريب شده بود و‬
‫تنها گوشة شمالشرقي اتاق باقي مانده بود كه در روند كاوش اين ترانشه مطالعه شد و دستاورد كاوش آن آشكارشدن گوشة شمالشرقي اتاق و يك درب‬
‫ورودي تاقيشكل به ابعاد ‪ ١/٨٠‬متر ارتفاع و ‪ ٩٠‬سانتيمتر عرض بود‪ .‬در اين ترانشه نيز چهار اثر مُهر گلي كشف شد‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫برنامة مطالعاتي فصل دهم كاوشهاي باستانشناسي محوطة تاريخي ريوي بر بنيان مطالعات پيشين و پرسشهاي مهم استوار بود‪ .‬نتيجة پژوهشهاي‬
‫گذشته در شمال محوطة ريوي كشف يك گورستان در ﻻيههاي خاك بكر از ميانة هزارة دوم پيشازميﻼد و كشف ﻻيهها و بقاياي معماري استقراري از‬
‫دوران تاريخي بر سطح اين گورستان را دربر داشت‪ .‬پرسشي كه در اين خصوص وجود داشت ماهيت بقاياي معماري تپة ريوي ‪ B‬و چگونگي بقاياي استقراري‬
 ‫‪ | ٩٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫پيش از دوران اشكاني در اين بخش از محوطه بود‪ .‬نتايج بهدستآمده از مطالعة بخش شمالي محوطه گوياي سه مرحلة استقراري در تپة ريوي ‪ B‬بود‪ .‬مرحلة‬
‫سطحي مربوط به بقاياي يك دژ از دوران ساساني بود كه روي ساختارهاي تخريب شده يك دژ ديگر ساخته شده بود‪.‬‬
‫از معماري مرحلة سوم يك ديوار با جهت شمالي ـ جنوبي و دو تنور ايجادشده در خاك بكر كشف شد كه اين بقايا بههمراه خردهسفالهاي متفاوت‪،‬‬
‫بقاياي استقراري پيش از دوران اشكاني يا اوايل اين دوران را تﺄييد ميكرد‪ .‬سفالهاي خاكستري داغدار‪ ،‬نخودي منقوش‪ ،‬قهوهاي داغدار و سياه داغدار از‬
‫جمله گونههاي سفالي شناساييشده در مرحلة سوم بود كه ميتوان دوراني از ميانة هزارة اول پ‪.‬م تا اوايل دوران اشكاني را براي آن پيشنهاد نمود‪ .‬در جنوب‬
‫محوطة نتايج كمي متفاوت بود‪ .‬در ترانشههايي كه در فضاهاي مختلف ساختمان خزانه ايجاد شد شواهد بسيار جالبي از جزئيات معماري و اثر مهرهاي گلي‬
‫يافت شد‪ .‬در ميان اثر مهرها چهار نمونه نقش انساني جالب كشف شد كه شباهت به اثر مهرهاي دوران سلوكي و اوايل دوران اشكاني دارند‪ .‬اما‪ ،‬مطالعة‬
‫تكميلي و شناخت كامل آنها نياز به زمان بيشتري دارد كه در انتشارات آينده به آن خواهيم پرداخت )شكل ‪ .(٧‬باتوجه به پﻼن ساختمان خزانه و مواد‬
‫باستانشناسي كه تاكنون بهدست آمده‪ ،‬فرضيه كاربري خزانه همچنان براي اين بنا پابرجاست و بهنظر ميرسد اين بنا در ارتباط با يك بناي حكومتي و يا‬
‫مذهبي مهم در مجاورت خود بوده است‪.‬‬
‫در تصاوير هوايي كه سال ‪ ١٣٣٥‬از محوطة ريوي تهيه شده است شواهد وجود يك تپة بزرگ با دو سكو؟ در مجاورت غربي تپة ريوي ‪) D‬بناي‬
‫خزانه( وجود دارد كه متﺄسفانه در اثر فعاليت كورههاي آجرپزي ناپديد شده است )شكل ‪ ٢‬تپة ريوي ‪ .(F‬در مجموع چهار فصل مطالعه در ترانشة ‪ ، J.17‬هم‬
‫توالي استقراري بخش جنوبي محوطه مطالعه و مستندنگاري شد و هم بقاياي معماري از دو دژ مطالعه شد‪ .‬دژ عصر آهني ريوي روي ﻻيههاي ضعيف دورة‬
‫انبوه خردهسفال خاكستريرنگ شاخص عصر آهن ‪ ٢‬منطقه بود‪ .‬ترانشههاي ‪K16‬‬ ‫پيشين قرار داشت كه فاقد بقاياي معماري بود و شاخصة باستانشناسي آن‬
‫فرض وجود گورستان در محدودة شرقي تپة ريوي ‪ A‬را تﺄييد نمود اما گورها در ترازهاي مختلف ارتفاعي بهدست آمدند و مربوط به يك دورة زماني نبودند‪.‬‬
‫گورهاي تحتاني بهنظر ﻻيههاي استقراري عصر آهن ‪ (Rivi V-2) ٢‬را بريده بودند و گورهاي سطحي بر ويرانههاي معماري عصر آهن ‪ (Rivi V-3) ٣‬قرار‬
‫داشتند‪.‬‬
‫در فصل دهم و در ترانشههاي ‪ K16-3‬و ‪ K16-4‬تنها يك گور كشف شد و اين گور نيز در ميان بقاياي معماري دوران آهن ‪ ٣‬حفر شده بود‪ .‬بنابراين‪،‬‬
‫بهنظر ميرسد بخش شرقي تپة ريوي ‪ A‬نه يك گورستان بلكه استقرارگاهي با توالي گاهنگاري از ابتداي هزارة اول پ‪.‬م تا دوران اشكاني بوده است و هر‬
‫زماني كه استقرار در اين محدوده براي مدتي متروك بوده است‪ ،‬تدفينهايي نيز بهصورت پراكنده در آن انجام شده است‪ .‬اشكال مختلف خردهسفالهاي‬
‫بهدستآمده از گمانههاي ‪ K16-3-4 ،J.17-4 ،O.3-2, G12‬با گونههاي سفالي تورنگ ‪ (Deshayes 1974) IV,V‬و نرگستپه )عطايي و عباسي ‪١٣٨٧‬؛‬
‫عباسي ‪ (١٣٩٠‬در دشت گرگان قابل مقايسه است و باتوجه به اثر مُهرهاي كشفشده از ساختمان خزانه و گونههاي سفالي سياه داغدار در بخش شمالي‬
‫محوطه بهنظر ميرسد پس از سقوط هخامنشيان و پيش از ظهور اشكانيان در محوطة تاريخي ريوي توالي استقراري ادامه داشته و شواهدي از نفوذ فرهنگ‬
‫مقدوني ـ سلوكي را نيز ميتوان در ريوي يافت‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫عطايي‪ ،‬محمدتقي و قربانعلي عباسي‪» ،١٣٨٧ .‬نرگس تپه و نشانه هايي از دورة ماد و هخامنشي در گرگان«‪ ،‬مجلة باستان شناسي و تاريخ‪ ،‬س ‪ ،٢٢‬پياپي ‪ ٥٥ :٤٤‬ـ‪.٤٢‬‬

‫‪Deshayes, J.1974, “La XIe Campagne de Fouille à Turéng Téṕe (17 juillet-7 septembre1975)”, Paléorient 2 (2): 491-494.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٩٣‬‬

‫شكل ‪ .١‬نقشة موقعيت محوطة ريوي در دشت سملقان و شمالشرق ايران‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬تصوير ماهوارهاي از محوطة تاريخي ريوي كه وضعيت سالم سايت را در سال ‪ ١٩٦٤‬نشان ميدهد‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬تصوير هوايي تپة ريوي ‪ A‬و موقعيت ترانشههاي فصل دهم‪.‬‬
 ‫‪ | ٩٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬تصوير هوايي تپة ريوي ‪ D‬كه بناي خشتي خزانه در آن كشف شد‪ ،‬ديد از شرق‪.‬‬

‫شكل‪ .٥‬تصوير نهايي از ترانشة ‪ O.3-2‬در پايان كاوش‪ ،‬ديد از جنوب‪.‬‬

‫شكل ‪ .٦‬تصوير دو نورگير پيكانيشكل كه در ترانشة ‪ G12-2-2‬كشف شدند‪ ،‬ديد از شمال‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٩٥‬‬

‫شكل‪ .٧‬تصوير چهار عدد از گل مُهرهاي بهدستآمده از ترانشة ‪ G12-2-2‬كه نقوش انساني دارند‪.‬‬
 ‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريﻢ محوطة تپة كوشك درگز‬

‫‪١‬‬
‫مينا جعفريخان بهبين‬
‫قائمپناه‪٢‬‬ ‫نورالدين مهدي‬

‫درآمد‬
‫هدف از اجراي برنامة گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپة كوشك‪ ،‬باتوجه به راهنماي اجرايي تعيين حريم و بندهاي ‪١٠٢‬ـ ‪ ٩٩‬آن كه تعيين‬
‫حريم را از ضروريات اصلي برقراري محافظت كارآمد از اثر پيشنهادي ميخواند‪ ،‬دقيقاً برهمين مبنا بوده و از اين طريق در پي دستيافتن به محافظت تپه و‬
‫رفع مشكﻼت آن ميباشد‪ .‬بههمين جهت طرح پيشنهادي برنامه در قالب ذكرشده با مجوز پژوهشكدة باستانشناسي به شمارة ‪ ٤٠١٣٥٩٦٥‬از تاريخ‬
‫‪ ١٤٠١/١١/٢٨‬آغاز و در تاريخ ‪ ١٤٠١/١٢/٢٧‬برابر با بازة زماني تعيينشده توسط پژوهشكدة مذكور اجرا گرديد‪ .‬درخصوص پژوهشهاي پيشين بايد گفت كه‬
‫تاكنون هيچگونه پژوهش باستانشناختي چه با هدف تعيين عرصه و حريم و چه پژوهشهايي با هدف ﻻيهنگاري‪ ،‬تاريخگذاري و يا هرگونه گمانهزني و كاوش‬
‫انجام نگرفتهاست‪.‬‬

‫موقعيت دشت درگز و تپة كوشك‬

‫دشت درگز در ميان ناهمواريهاي نسبتاً بلند شمال خراسان كه امتداد چينخوردگيهاي مهم البرز در شمال فﻼت ايران محسوب ميشوند‪ ،‬قرارگرفته است‪.‬‬
‫ناهمواريهاي مورد نظر بخشي از ارتفاعات تركمن ـ خراسان در ايران هستند كه در حدود ‪ ٥٥٠٠٠‬هزار كيلومتر مربع يعني حدود ‪ ٣/٣‬درصد مساحت كل‬
‫كشور را فراگرفتهاند‪ .‬اين ناحيه بين ʹ‪ ٣٥̊ ٣٠‬تا ʹ‪ ٣٥̊ ١٥‬و ʹ‪ ٥٤̊ ٠٠‬تا ʹ‪ ٦١̊ ١٣‬عرض شمالي و طول شرقي در حاشية شماليترين منطقة خراسان و فﻼت ايران‬
‫واقع شده و از رشته كوههاي طولي و نزديك به هم هزارمسجد و كپهداغ در شمال و بينالود و شاهجهان در جنوب تشكيل شدهاند كه بهوسيله رودخانة اترك‬
‫و دشت مشهد تفكيك ميشوند )ملكشهميرزادي ‪ .(٩ :١٣٧٤‬بين دو دشت سرخس در جنوبشرق و گرگان در شمالغرب ارتفاعات تركمن ـ خراسان‪،‬‬
‫دشتهاي ميانكوهي ديگري از جمله دشت درگز واقع شدهاند )گاراژيان ‪.(١٥ :١٣٧٧‬‬
‫بهصورت طبيعي درههاي ميانكوهي جنوب كپهداغ حدود ‪ ١٠٠٠‬متر باﻻتر از دشتهاي پست شمال كپهداغ هستند‪ ،‬در همين نواحي تراكم استقرارهاي‬
‫مهم باستاني آسيايميانه )حاشية صحراي قره قوم( ديده ميشوند )‪ .(Hiebert & Dyson 2002: 114‬دشت درگز نيز از ميانة رشتهكوه هزارمسجد در امتداد‬
‫كپهداغ تا شهر امرزي لطفآباد كشيده شدهاست و تشكيل يك واحد جداگانه را ميدهد كه رودخانههاي محلي درونگر و زنگﻼنلو آبهاي دامنههاي شمالي‬
‫هزارمسجد را در اين قسمت زهكشي كرده ]و پس[ از آبياري بيشتر روستاهاي اين منطقه از مرز ايران ]و تركمنستان[ ميگذرند )پاپلي يزدي ‪.(٤٠ :١٣٧١‬‬
‫اين دشت بهواسطه قرارگيري در حصار طبيعي ارتفاعات كپهداغ‪ ،‬هزار مسجد و اﷲاكبر در غرب و شمال و همچنين زرينكوه در جنوب و شرق تاحدود بسياري‬
‫از عوامل نامساعد اقليمي بيابان قرهقوم مصون مانده است‪ .‬بنابراين روشن است شرايط بهينة اقليمي براي شكلگيري و تداوم روند استقرار از ديرباز تاكنون‬
‫پيوسته فراهم بوده است )شكل ‪.(١‬‬

‫تپة كوشك‬
‫تپة كوشك در بخش جنوبي شهر درگز در ميان خانههاي مسكوني كوچة كوشك فريدوني يا خيابان مدرس ـ كوچة كوشك قرار گرفته و در فهرست آثار‬
‫ملي بهثبت رسيده است‪ .‬تپة كوشك از يك برجستگي دايرهايشكل و منظم با قطر حدوداً ‪ ٤٥‬متر تشكيل شده است‪ ،‬با اين وجود‪ ،‬باتوجه به پراكنش مواد‬

‫‪Minajafari7995@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬مدرس گروه باستانشناسي دانشگاه تربت حيدريه؛‬

‫‪ .٢‬مدرس گروه باستانشناسي دانشگاه تربت حيدريه‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٩٧‬‬

‫فرهنگي از جمله سفالينههاي تاريخي در فاصلهاي تا حدود صد متري محوطه‪ ،‬انگارة گسترة وسيعتر محوطه بيشازپيش تقويت ميگردد‪ .‬سفالينههايي كه‬
‫ميتوان ديرينگي نسبي آنرا همزمان با دوران تاريخي )اشكاني و ساساني( دانست )قائمپناه ‪ .(٢١٨ :١٤٠٠‬باتوجه به شيوة شكلگيري تپههاي پيشازتاريخ‬
‫دشت درگز كه عمدتاً از الگوي نهشتگذاري عمودي پيروي ميكنند‪ ،‬بهجاي گسترش افقي‪ ،‬محوطهاي كوچك از لحاظ مساحت تلقي ميشود‪ .‬سطح تپه‬
‫بهصورت عمدي در مقطعي از زمان احتماﻻً دوران قاجار بهصورت منظم تسطيح شده است )همان( و حدود ‪ ٥/٥‬متر از زمينهاي مسكوني شهري پيراموني‬
‫مرتفعتر است‪ .‬پيرامون تپة كوشك را زمينهاي مسكوني شهري فراگرفته كه از غرب به كوچة كوشك و از شمال‪ ،‬جنوب و شرق با ساختمانهاي مسكوني‬
‫محدود شده است‪ .‬در ضلع جنوب و تا حدودي شمال حدود ‪ ٧٠‬تا ‪ ٥٠‬متر فاصله تا اين ساختمانهاي مسكوني بهصورت زمين خالي وجود دارد‪ .‬اين اراضي‬
‫نيز مطابق با طرح تفصيلي ‪ ١٣٩٠‬شهر درگز داراي كاربري مسكوني است‪ .‬دربارة وجهتسمية اين تپه‪ ،‬اهالي محلي معتقدند كوشكي از دورة قاجار روي تپه‬
‫وجود داشته است )شكل ‪(٢‬‬

‫شرح عمليات ميداني و گمانهها‬

‫محدودة كار در تپة كوشك بهدليل موقعيت مكاني آن و قرارگرفتن در بافت شهري و همچنين ساختوسازهاي انجامشده طي ساليان‪ ،‬فضاي اندك و محدودي‬
‫را براي گمانهزني در اختيار تيم قرار داد و از اين جهت تعداد گمانههاي ايجادشده اندك ميباشد‪ .‬براي ثبت و ضبط ﻻيههاي باستاني‪ ،‬يافتهها و چگونگي‬
‫ارتباط ميان ﻻيهها و يافتهها از روش ﻻيه ـ فيچر استفاده شد‪ .‬مواد فرهنگي بهدستآمده باتوجه به ﻻيهاي كه از آن بهدست ميآمد شمارهگذاري و شناسنامه‬
‫آن تهيه ميگرديد‪.‬‬
‫براي تعيين عرصه و حريم تپة كوشك‪ ،‬باﻻجبار دو گمانه با ابعاد كوچكتر از ساير گمانهها ‪ ١/٥ ×١‬متر بهدليل عدم وجود فضاي كافي‪ ،‬سه گمانه‬
‫به ابعاد ‪ ١/٥×١/٥‬متر و يك گمانة بزرگتر ‪ ٢×٢‬متر بهجهت درك بهتر نهشتگذاري اطراف تپه حفر گرديد‪ .‬گمانهها در جهات اصلي و فرعي و در جهت‬
‫موافق گردش ساعت به فاصلة ‪ ٣٥‬متري از مركز تپه باز شدند‪ .‬نامگذاري گمانهها بهصورت تركيب حروف انگليسي و شماره و ترتيب آنها نيز مطابق با جهات‬
‫گمانهها انجام شد‪ .‬مثﻼً‪ TT. 1 ،‬نخستين گمانة بازشده و محل قرارگيري آن نيز در جهت شمال تپه است و آخرين گمانه نيز با شمارة ‪ TT. 6‬در جهت غرب‬
‫تپه قرار گرفت‪ .‬در دو جهت جنوبغربي بهجهت برخورد با پيادهرو و سپس خيابان و شمالغربي بهدليل نبودن فضاي كافي امكان بازكردن گمانه وجود نداشت‬
‫)شكل ‪.(٣‬‬
‫پس از تسطيح و پاكسازي محل گمانهها‪ ،‬كار كاوش آغاز و تعداد ‪ ٦‬گمانه همانطور كه پيشتر ذكر شد حفر گرديد‪ .‬باتوجه به اينكه در هيچيك‬
‫از گمانهها به ﻻية باستاني برجا برخورد نشد كار گمانهزني در حلقة اول متوقف شد و صرفاً بهمنظور بهدستآوردن اطﻼعات از نحوة نهشتگذاري كار كاوش‬
‫تا رسيدن به خاك بكر در هر ‪ ٦‬گمانه ادامه يافت‪ .‬گمانههاي ‪ ، TT. 1, TT. 2, TT. 3 TT. 5, TT. 6‬بهاستثناي گمانة ‪ ٥ ،TT. 4‬ﻻية فرهنگي مشابه‪ ،‬شامل‬
‫ﻻية يك و دوم حاوي نخالههاي ساختماني و زبالههايي با طول عمر باﻻ مانند پارچه‪ ،‬پﻼستيك‪ ،‬ﻻستيك سوخته و قطعات سفالي‪ ،‬ﻻية سوم بدون اثري از‬
‫فعاليتهاي فرهنگي معاصر با خاكي نرم و متخلخل بوده و تﺄثير ريشههاي گياهي در تخريب بافت ﻻية هر ‪ ٥‬گمانة ذكرشده قابل مشاهده است‪ .‬مواد فرهنگي‬
‫اين ﻻيه اندك و غير برجا بودند و شامل قطعات سفالي است‪ .‬ﻻية چهارم با بافتي ريزدانه و رنگ قهوهايتيره مايل به سياه است و ميزان دادههاي فرهنگي‬
‫اين ﻻيه نيز عﻼوهبر غير برجا بودن‪ ،‬نسبت به ﻻية قبل روند كاهشي را در پيش گرفته و در نهايت ﻻية پنجم به بافتي شامل ماسه درشت و گراويه برخورد‬
‫شد كه فاقد هرگونه مواد فرهنگي بوده و بهعنوان خاك بكر درنظر گرفتهشد‪ .‬در گمانة ‪ ،TT. 4‬ﻻية اول شامل نخالههاي درشت ساختماني و مقدار اندكي از‬
‫قطعات سفالي‪ ،‬ﻻية دوم نيز زبالههاي با طول عمر باﻻ شامل پﻼستيك‪ ،‬پارچه و ‪ ...‬و بافتي سخت و متراكم را داراست و رنگ خاك نيز قهوهاي ميباشد‪.‬‬
‫ﻻية سوم اين گمانه حاوي ﻻيهاي رسوبي و متراكم و نخوديرنگ است و مواد فرهنگي شامل قطعات سفالي از آن بهدست آمد و باتوجه به رسوبيبودن ﻻيه‬
‫بهعنوان غيربرجا ثبت شدند‪ .‬در ﻻية چهارم اثري از فعاليتهاي فرهنگي معاصر بهچشم نميخورد‪ ،‬بافتي بهرنگ نخودي سخت و متراكم و دادههاي فرهنگي‬
‫صرفاً به قطعات سفالي محدود ميشود‪ .‬ﻻية پنجم متشكل از خاكي بهرنگ قهوهايتيره مايل به سياه و نرم و ريزدانه است‪ ،‬برخﻼف ساير گمانهها كه در ﻻية‬
‫مشابه روند كاهشي دادههاي فرهنگي را شاهد بوديم‪ ،‬در اين گمانه و ﻻية دادههاي فرهنگي به بيشترين ميزان خود رسيد و بازهم صرفاً محدود به قطعات‬
‫سفالي بود و در نهايت ﻻية ششم با جنس ماسه درشت و گراويه و فاقد هرگونه مواد فرهنگي بهعنوان خاك بكر ثبت شد‪.‬‬

‫يافتهها‬
‫در طي كاوش‪ ،‬تنها دادة فرهنگي صرفاً قطعات سفالي را شامل ميشد كه در تمامي گمانهها غيربرجا بودند‪ .‬پس از ثبت و ضبط و طراحي فني و مقايسة‬
‫تطبيقي سفالينههاي شاخص با محوطههايي همچون بنديان درگز‪ ،‬كهندژ نيشابور و مرو‪ ،‬عﻼوهبر تعيين فرم سفالينهها به تاريخگذاري نسبي آنها نيز مبادرت‬
‫گرديد‪ .‬با انجام مقايسههاي تطبيقي انجامشده نتيجة حاصله بيانگر اين نكته است كه استقرار اصلي تپة كوشك درگز مربوط به دورة اشكاني ـ ساساني بوده‬
‫اما طبق دادههاي سفالي كه شامل تعداد معدودي از سفالهاي قرون ميانة اسﻼمي است‪ ،‬سابقة استقرارهاي كوچك نيز در سدههاي بعدي قابل مشاهدهاست‪.‬‬
 ‫‪ | ٩٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫بهطوركلي سفالهاي بهدستآمده را از نظر طيف رنگي ميتوان در دو دستة كلي نخودي و قرمز و از منظر كيفيت ساخت سه طبقة ظريف‪ ،‬متوسط و خشن‬
‫طبقهبندي كرد‪ .‬فرمهاي شاخص پرتكرار نيز شامل كاسهها‪ ،‬كوزهها و خمرههاي ذخيرهاي است )شكل ‪ ٤‬و ‪.(٥‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫باتوجه به بررسي نهشتگذاري ﻻيهها‪ ،‬تمامي گمانهها ترتيب و توالي يكساني را نشان ميدهند و در ميانگين عمق ‪ ٢٩٠‬سانتيمتر با نهشتگذاري طبيعي‬
‫محتوي شن و ماسه و گراويه به خاك بكر منتهي ميشوند كه نشاندهندة بستر يكسان نهشتگذاري در پيرامون تپه است‪ .‬ﻻزم به ذكر است نظربه حصول‬
‫اطمينان از بكري خاك و عدم وجود هرگونه ﻻية فرهنگي خاكبرداري در خاك بكر بين ‪ ٣٠‬تا ‪ ١٠٠‬سانتيمتر تداوم يافت‪ .‬باتوجه به تراكم‪ ،‬نوع و شكل مواد‬
‫فرهنگي و شيوة نهشتگذاري در هيچكدام از گمانهها ﻻية فرهنگي برجا شناسايي نشد و تمامي ﻻيهها بهصورت مضطرب نهشت شدهاند‪ .‬مواد فرهنگي‬
‫بهدستآمده صرفاً شامل سفالينههاست كه بر اساس مقايسة تطبيقي با محوطههاي تاريخي آسياي ميانه و شمالشرق فﻼت ايران )خراسان( نشاندهندة اين‬
‫موضوع است كه استقرار اصلي تپة كوشك متعلق به بازة زماني اشكاني ـ ساساني است‪ .‬اگرچه باتوجه به معدود سفالينههاي بهدستآمده استقراري كوتاه در‬
‫قرون ميانة اسﻼمي براي تپة كوشك قابل تصور است‪.‬‬
‫باتوجه به عدم شناسايي ﻻيههاي فرهنگي برجا در فاصلة ‪ ٣٥‬متري از مركز تپه و ‪ ١٥‬تا ‪ ١٠‬متري از قاعدة تپه‪ ،‬بهنظر ميرسد در تپة كوشك بهجهت‬
‫قرارگيري در ميانة دشت و اشراف به محيط پيراموني صرفاً با يك سازة با كاربري ويژه )ساخلو‪ ،‬برج ديدباني و نگهباني يا يك مركز ساختماني فئودالي( روبهرو‬
‫هستيم‪ .‬بنابراين‪ ،‬احتمال تداوم و گسترش ﻻيههاي فرهنگي پس از محل گمانهها بسيار پايين است‪.‬‬

‫پيشنهاد عرصه و حريﻢ تپة كوشك‬

‫با عنايت به نتيجة حاصلشده از بررسي شواهد و دادههاي سفالي و احتمال تكسازهبودن تپة كوشك‪ ،‬فاصلة ‪ ١٥‬تا ‪ ١٠‬متري از قاعدة تپه )محل گمانهها(‬
‫بهعنوان عرصه پيشنهاد ميشود‪ .‬همچنين باتوجه به محدوديتهاي فضايي موجود و بافت شهري ايجاد حريم با فاصلة دستكم ‪ ١٠‬متري از محل گمانهها‬
‫پيشنهاد ميشود‪ .‬با عنايت به تراكم ساختمانهاي پيراموني و لزوم اشراف محيطي و منظري نسبت به تپه بديهي است ارتفاع ساختمانهاي پيرامون آن نيز‬
‫تا حد امكان محدود گردد و حداكثر ‪ ٧‬متر ارتفاع براي ساختمانهاي پس از حريم پيشنهاد ميشود )شكل ‪.(٦‬‬

‫كتابنامه‬
‫پاپلي يزدي‪ ،‬محمد حسين‪ ،١٣٧١ .‬كوچنشيني در شمال خراسان‪ ،‬ترجمة اصغر كريمي‪ ،‬مشهد‪ :‬آستان قدس رضوي‪.‬‬

‫قائمپناه‪ ،‬نورالدين مهدي‪ ،١٤٠٠ .‬بررسي و تحليل باستانشناختي استقرارهاي دوره ساساني دشت درگز )با استناد به ﻻيههاي ساساني محوطههاي مرو‪ ،‬كهندژ نيشابور و‬
‫بنديان درگز(‪ ،‬رسالة دكتري‪ ،‬تهران‪ :‬دانشگاه تربيت مدرس‪ ،‬دانشكده علوم انساني‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫گاراژيان‪ ،‬عمران‪ ،١٣٧٧ .‬بررسي باستانشناختي محلهاي پيشازتاريخي حاشيهي رودخانهي درونگر واقع در شمالشرق استان خراسان‪ ،‬پاياننامه كارشناسيارشد‪ ،‬دانشگاه‬
‫تربيت مدرس‪ ،‬دانشكده علوم انساني‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫ملكشهميرزادي‪ ،‬صادق‪» ،١٣٧٤ .‬گاهنگاري پيشازتاريخ فﻼت مركزي ايران‪ :‬دوران نوسنگي تا آغاز شهرنشيني«‪ ،‬مجله باستانشناسي و تاريخ‪ ،‬ش ‪ ،٢‬پياپي ‪١٨ :١٨‬ـ ‪.٢‬‬

‫‪Hiebert, Fredrik T. and Robert H. Dyson Jr. 2002, “Prehistoric Nishapur and the frontier between Central Asia and Iran”, Iranica‬‬
‫‪Antiqua, vol. XXXVII 37: 113-149.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٩٩‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت دشت درگز بهعنوان يكي از ‪ ٣‬درگاه طبيعي بين آسياي مركزي و فﻼت ايران )قائمپناه ‪.(٤٧ :١٤٠٠‬‬

‫شكل ‪ .٢‬تپة كوشك ديد از شرق‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬موقعيت گمانههاي كاوششده‪.‬‬

 ‫‪ | ١٠٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬نمونه سفالهاي شاخص بهدستآمده از تپة كوشك‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬نمونه سفالهاي شاخص بهدستآمده از تپة كوشك‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٠١‬‬

‫شكل ‪ .٦‬محدودة عرصه و حريم پيشنهادي‪.‬‬

‫جدول ‪ .١‬گمانههاي كاوششده در تپة كوشك‪.‬‬

‫عرصه‬ ‫عمق كاوش‬ ‫اندازه )س‪ .‬م(‬ ‫ش ‪.‬گمانه‬

‫×‬ ‫‪285cm‬ـ‬ ‫‪150×150‬‬ ‫‪TT. 1‬‬

‫×‬ ‫‪300cm‬ـ‬ ‫‪150×100‬‬ ‫‪TT. 2‬‬

‫×‬ ‫‪295cm‬ـ‬ ‫‪200×200‬‬ ‫‪TT. 3‬‬

‫×‬ ‫‪275cm‬ـ‬ ‫‪150×150‬‬ ‫‪TT. 4‬‬

‫×‬ ‫‪325cm‬ـ‬ ‫‪150×100‬‬ ‫‪TT. 5‬‬

‫×‬ ‫‪190cm‬ـ‬ ‫‪150×100‬‬ ‫‪TT. 6‬‬

 ‫گزارش مقدماتي سومين فصل از پژوهشهاي باستانشناختي در محوطة كهنه ماسوله‪ ،‬گيﻼن‬

‫مجتبي چرمچيان‪ ،١‬اميرعلي نظري و مصطفي فﻼحزاده كليشمي‬

‫درآمد‬
‫يكي از محوطههاي باستاني شناساييشده در اطراف شهر تاريخي ماسوله‪ ،‬محوطة باستاني كهنه ماسوله است كه پيش از اين نيز طي دو فصل در سالهاي‬
‫‪ ١٣٧٤‬توسط علي اصغر مقري )‪ (١٣٧٤‬و ‪ ١٣٩١‬توسط بهروز همرنگ )‪ (١٣٩٢‬مورد كاوش و گمانهزني قرار گرفته بود‪ .‬سومين فصل از پژوهشهاي ميداني‬
‫در اين محوطه نيز بنا بر مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣١١٣٣‬مورخ ‪ ١٤٠١/٣/١٨‬صادره از سوي پژوهشگاه ميراث فرهنگي كشور از تاريخ ‪ ١٤٠١/٤/٢٨‬آغاز شد و تا‬
‫تاريخ ‪ ١٤٠١/٦/٣‬با هدف كسب هرچه بيشتر آگاهيها پيرامون فرهنگ و اقتصاد معيشتي در اين محوطه‪ ،‬تكميل پروندة ثبت شهر تاريخي ماسوله در فهرست‬
‫ميراث جهاني و آغاز پروژة احداث سايت موزة كهنه ماسوله‪ ،‬به انجام رسيد‪.‬‬

‫موقعيت محوطه‬
‫شهر تاريخي ماسوله از توابع بخش سردار جنگل شهرستان فومن‪ ،‬در جنوبغرب استان گيﻼن و در فاصلة ‪ ٣٦‬كيلومتري شهر فومن واقع است‪ .‬محوطة‬
‫باستاني كهنه ماسوله در ارتفاع تقريبي ‪ ١٨٥٠‬تا ‪ ١٨٧٠‬متري از سطح آبهاي آزاد‪ ،‬در فاصلة حدود ‪ ١٠‬كيلومتري شمالغرب شهر ماسوله و در ارتفاعات‬
‫ماسولهداغ واقع است )شكل ‪ .( ١‬اين محوطه باستاني بر سر راه مهم مواصﻼتي گيﻼن به خلخال و طارم واقع شده كه اين ويژگي‪ ،‬اهميت اقتصادي و‬
‫استراتژيك آن را در طول اعصار گذشته‪ ،‬دوچندان كرده است‪ .‬شوربختانه در فاصلة سالهاي ‪ ١٣٥٨‬و ‪ ١٣٥٩‬و در جريان تعريض جادة مذكور‪ ،‬بخشي از‬
‫محوطه دچار آسيب شده و بسياري از آثار معماري موجود در آن به وسيلة ماشينآﻻت راهسازي از بين رفته است و همين امر موجب شده تا امروزه در حدود‬
‫دو هكتار از گسترة محوطه‪ ،‬باقي مانده و در دسترس باشد‪ .‬شيب اراضي در اين قسمت از منطقه‪ ،‬شمالي ـ جنوبي بوده و تپة برآمدة اين محوطه بهسمت‬
‫شرق‪ ،‬غرب و جنوب داراي شيب ممتدي است كه به خطالقعر درههاي اطراف منتهي ميگردد )شكل ‪ .(٢‬در اطراف محوطه نيز چشمههاي آب شيرين متعدد‬
‫و چراگاههاي سرسبزي ديده ميشود و در بيشتر ايام سال‪ ،‬در محوطه شاهد وزش بادهاي نسبتاً شديد و حركت مه هستيم‪.‬‬

‫شرح كاوش‬
‫در سومين فصل از پژوهشهاي ميداني در اين محوطه‪ ٤ ،‬كارگاه مورد كاوش قرار گرفت كه در ادامه به توصيف آنها پرداخته خواهد شد‪.‬‬
‫الف( كارگاه ‪Tr. 0101‬‬
‫اين كارگاه در ابعاد ‪ ٨×٥‬متر و با جهت امتداد شمالي ـ جنوبي‪ ،‬در بخشهاي مياني محوطه ايجاد شد‪ .‬سطح كارگاه‪ ،‬داراي شيبي در جهت غرب به شرق است‬
‫و در عميقترين بخش خاكبرداري شده‪ ،‬تا عمق ‪١٨٢‬ـ سانتيمتري از نقطة ثابت اندازهگيري مورد كاوش قرار گرفت‪ .‬كاوش در آن از ربع جنوبغربي كارگاه‬
‫آغاز شد‪ ،‬سپس بهسمت شرق و شمال گسترش يافت و نهشتهاي مشاهده شده در آن شامل ‪ ٣‬ﻻيه است‪.‬‬
‫ب( كارگاه ‪Tr. 0102‬‬
‫اين كارگاه در ابعاد ‪١٠×٧‬متر و با جهت امتداد شمالي ـ جنوبي‪ ،‬در بخشهاي مياني محوطه ايجاد شده و كارگاه ‪ Tr. 0101‬در مجاورت ضلع شرقي آن واقع‬
‫است‪ .‬سطح كارگاه‪ ،‬داراي شيبي در جهت جنوبغربي به شمالشرقي است و در عميقترين بخش خاكبرداري شده تا عمق ‪١٣٧‬ـ سانتيمتري از نقطة ثابت‬

‫‪mojtaba.charmchian@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬دانشجوي دكتري تخصصي باستانشناسي دانشگاه مازندران؛‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٠٣‬‬

‫اندازهگيري مورد كاوش قرار گرفت‪ .‬كاوش در آن از ربع شمالشرقي كارگاه آغاز شد و سپس بهسمت غرب و شمال گسترش يافت و نهشتهاي مشاهدهشده‬
‫در آن شامل ‪ ٤‬ﻻيه است‪.‬‬
‫پ( كارگاه ‪Tr. 0103‬‬
‫اين كارگاه در ابعاد ‪ ١٠×٧‬متر و با جهت امتداد شمالي ـ جنوبي در شرق محوطه ايجاده شده است‪ .‬سطح كارگاه‪ ،‬داراي شيبي در جهت غرب به شرق است و‬
‫در عميقترين بخشها تا عمق ‪١٦٩‬ـ سانتيمتري از نقطة ثابت اندازهگيري مورد كاوش قرار گرفت‪ .‬كاوش در آن از مجاورت گوشة شمالغربي آغاز شد و‬
‫نهشتهاي مشاهده شده در آن شامل ‪ ٣‬ﻻيه است‪.‬‬
‫ت( كارگاه ‪Tr0104‬‬
‫اين كارگاه در ابعاد ‪ ٦/٥×٦‬متر و با جهت امتداد شمالي ـ جنوبي در بخشهاي مياني محوطه ايجاد شد‪ ،‬بهطوري كه كارگاه ‪ Tr. 0102‬در مجاورت ضلع‬
‫جنوبي آن واقع است‪ .‬سطح كارگاه كه داراي شيبي در جهت غرب به شرق بوده‪ ،‬تا عمق ‪١٤٥‬ـ سانتيمتري مورد كاوش قرار گرفت‪ .‬كاوش در آن از مجاورت‬
‫ضلع جنوبي آغاز شد و ‪ ٣‬ﻻيه نهشت در آن مورد شناسايي قرار گرفت )شكل ‪.(٣‬‬

‫يافتهها‬
‫با پايان كاوش در كارگاه ‪ ،Tr. 0101‬مشخص شد كه با فضايي فاقد آثار معماري در حد فاصل دو بلوك ساختماني مواجهيم و شايد بتوان از آن بهعنوان چيزي‬
‫بهمانند يك شارع عام ياد كرد‪ .‬بقاياي قطعه سنگهاي آواري مكشوفه در مجاورت اضﻼع شرقي و غربي اين كارگاه حكايت از وجود آثار ساختمانهايي در‬
‫طرفين اين فضا دارد كه البته يكي از آنها در كارگاه ‪ Tr. 0102‬مورد كاوش و شناسايي قرار گرفت و ديگر اثر معماري كه در شرق اين كارگاه واقع است‪ ،‬در‬
‫فصول آينده ميتواند مورد كاوش قرار گيرد‪ .‬مشاهدات صورت گرفته در جريان كاوش در اين كارگاه‪ ،‬نشان ميدهد كه كه پي ديوار بناهاي موجود در اين‬
‫محوطه‪ ،‬مستقيماً روي بستر صخرهاي طبيعي كه بهصورت سنگپوشه )‪ (Regolith‬است و محوطه روي آن شكل گرفته‪ ،‬قرار داده شده است‪ .‬در جريان‬
‫كاوش در اين كارگاه‪ ١٤٦ ،‬قطعه سفال از انواع سفالينههاي لعابدار و بدونلعاب مورد شناسايي قرار گرفت كه پژوهشهاي مقدماتي‪ ،‬نشان از تعلق آنها به‬
‫بازة زماني حدود قرن پنجم تا هفتم ق‪ .‬است‪.‬‬
‫كاوش در امتداد ضلع شرقي كارگاه ‪ Tr. 0102‬با پيگردي ديواري كه شواهد آن در سطح قابل مشاهده بود‪ ،‬ادامه يافت‪ .‬با ادامة پيگردي ديوارها‪،‬‬
‫فضايي مستطيلشكل با ابعاد ‪ ٦٢٠×٣٦٠‬سانتيمتر با جهت امتداد شماليـ جنوبي شناسايي شد كه بهنظر ميرسيد‪ ،‬بقايايي از يك ساختار نامشخص نيز در‬
‫بخش مياني آن قرار دارد‪ .‬با جداسازي سنگهاي آواري در بخش مياني اتاق‪ ،‬شواهدي از يك كورة ذوب سنگ آهن خام بههمراه مقاديري سرباره و‬
‫كلوخههاي آهن اسنفجي‪ ،‬بقاياي فراوان خاكستر و ذغال چوب بههمراه آثار حرارت ديدگي مداوم‪ ،‬همچنين تعدادي دستساختههاي آهني از جمله ميخهاي‬
‫آهني در اندازهها و كاربريهاي متفاوت مورد شناسايي قرار گرفت كه نشان از كارگاهيبودن كاربري اين اتاق است‪ .‬بهنظر ميرسد كه كورة ذوب آهن‬
‫شناساييشده در اين كارگاه‪ ،‬از نوع كورههاي روباز است‪ .‬اين كوره بهشكل يك مستطيل نامنظم با جهت امتداد شماليـ جنوبي است كه داراي ‪ ٥٦٠‬سانتيمتر‬
‫طول و بين ‪ ٢٢٠‬تا ‪ ٣٠٥‬سانتيمتر عرض بوده و ضخامت ديوارههاي آن بين ‪ ٤٠‬تا ‪ ١٠٠‬سانتيمتر است )شكل ‪ .(٤‬نمونههايي جهت انجام آزمايشات سنسنجي‬
‫مطلق به روش گرماتابي از داخل اين سازة حرارتي‪ ،‬جمعآوري شد كه نتايج آن تا لحظهي تنظيم اين نوشتار‪ ،‬آمادهسازي نشده است‪ .‬تعداد ‪ ١٤١‬قطعه سفال‬
‫از انواع بدونلعاب و لعاب دار از اين كارگاه مورد شناسايي قرار گرفت‪ ،‬كه بررسي اوليه حاكي از تعلق آنها به بازة زماني اواسط قرون پنجم تا هشتم ق‪ .‬است‪.‬‬
‫با كاوش در كارگاه ‪ ، Tr. 0103‬بقاياي ساختماني مستطيلشكل با ديوارهاي ساخته شده از ﻻشهسنگ مورد شناسايي قرار گرفت‪ .‬ديوارهاي شرقي‬
‫اين بنا داراي ‪ ٧/٣٥‬متر طول و بين ‪ ٥٠‬تا ‪ ٨٠‬سانتيمتر ضخامت است كه دو تا سه رج از پي آنها باقي مانده است‪ .‬بر اساس شواهد موجود‪ ،‬در مجاورت‬
‫شمالي اين بنا نيز فضاي معماري ديگري به آن الحاق ميشود كه بخشي از ديوارها شرقي و غربي آن در داخل ترانشة شناسايي شده و ديوار جنوبي آن را‬
‫ديوار شمال فضاي معماري اين كارگاه تشكيل ميدهد‪ .‬نيمة شمالي اين فضا داراي كفي از گل كوبيده است و سه فاز استقراري در آن مورد شناسايي قرار‬
‫گرفت‪ .‬اين ساختمان داراي دو درگاه در ديوارهاي شرقي و جنوبي است‪ .‬در جنوب درگاه ديوار شرقي‪ ،‬شواهدي از يك آبراه مورد شناسايي قرار گرفت كه‬
‫مسير آن در داخل بستر صخرهاي حفر شده و از زير ديوار شرقي بنا عبور كرده و به جهت شرق امتداد مييابد‪ .‬از جالبترين يافتههاي اين فصل از كاوشها‬
‫بايد به شناسايي نحوة استحكامبخشي پي بناهاي مكشوفه در محوطة كهنه ماسوله اشاره نمود كه نحوة اجراي پيشرفتهتر و تكميل شدة آن را حتي امروزه‬
‫نيز ميتوان در ساخت بناهاي موجود در ماسولة كنوني مشاهده نمود‪ .‬بدينمعني كه كاوشهاي جاري در اين كارگاه نشان ميدهد كه در كهنه ماسوله‪ ،‬پي‬
‫بناها را با ايجاد شكاف يا شياري در داخل بستر طبيعي صخرهاي — كه محوطه روي آن شكل گرفته است — جاي ميدادند تا ديوارها از استحكام بهمراتب‬
‫بيشتري برخوردار گردند‪ .‬استفاده از همين شيوه بود كه در معماري بناهاي موجود در ماسولة كنوني به حد اعﻼء خود رسيده و باتوجه به وضعيت ژئومورفولوژيك‬
‫محل شكلگيري بافت شهر‪ ،‬كل ديوارهاي باربر بناها را با تراشدادن بخشي از بستر صخرهاي كوه‪ ،‬در آن جاي ميدادند‪ .‬به اين شكاف كوه ديوار كه در‬
‫واقع يك ديوار باربرِ سنگي است )كوديوار( گفته ميشود كه با تكيهدادن بر بدنة كوه‪ ،‬تا حد بسياري بر استحكام بناها ميافزايد )مبرهن شفيعي ‪ (٣٠ :١٣٨٦‬و‬
 ‫‪ | ١٠٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫اين نشان ميدهد كه دستيابي به شيوههاي بعضاً هوشمندانه در اجراي سازههاي معماري بافت شهر تاريخي ماسوله‪ ،‬حاصل كسب تجربهاي چندصد ساله‬
‫توسط اقوام ساكن در اين منطقه بوده است )شكل ‪ .(٥‬در جريان كاوش در اين كارگاه‪ ،‬تعداد ‪ ٤٠٩‬قطعه سفال از انواع لعابدار و بدونلعاب مورد شناسايي قرار‬
‫گرفت كه مشاهدات اوليه‪ ،‬نشان از تعلق آن به بازة زماني قرن پنجم تا هشتم ق‪ .‬است‪.‬‬
‫با كاوش در كارگاه ‪ ،Tr. 0104‬ديگر بخشهاي فضايي كه به ضلع شمالي فضاي كارگاهي مكشوفه در ترانشة ‪ Tr. 0102‬الحاق شده بود‪ ،‬مورد‬
‫شناسايي قرار گرفت‪ .‬در اين فضا‪ ،‬دو فاز استقراري است مورد شناسايي قرار گرفت و آن را ميتوان‪ ،‬فضايي مسكونيـ كارگاهي در نظر گرفت‪ .‬در جريان‬
‫كاوش در اين كارگاه نيز‪ ٣٣٩ ،‬قطعه سفال از انواع سفالينههاي لعابدار و بدونلعاب مورد شناسايي قرار گرفت كه بررسي اوليه نشان ميدهد به بازة زماني‬
‫قرون پنجم تا هشتم ق‪ .‬تعلق دارد‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫اين فصل از كاوشها با هدف شناسايي هرچه بيشتر اوضاع فرهنگي و شيوههاي معيشتي در اين منطقه‪ ،‬به انجام رسيد‪ .‬بيشترين حجم دادههاي سفالي‬
‫بهدستآمده از اين كاوشها‪ ،‬رونق استقرار در اين محل را همزمان با اواخر دوران سلجوقي تا پايان دوران ايلخاني )اواخر قرن ششم تا اواسط قرن هشتم‬
‫هجري( نشان ميدهد‪ .‬هرچند مقدار اندكي از سفالينههاي اواخر قرن پنجم تا اواسط قرن ششم هجري نيز در اين پژوهش ميداني مورد شناسايي قرار گرفت‪.‬‬
‫بر اين اساس‪ ،‬بهنظر مي رسد كه استقرار در اين روستا از اواخر قرن پنجم هجري )دوران سلجوقي( تا اواسط قرن هشتم هجري )پايان دوران ايلخاني( بهطور‬
‫مستمر و بيوقفه ادامه داشت )شكل ‪ .(٦‬مشاهدات ما نشان ميدهد كه بافت روستاي كهنه ماسوله‪ ،‬از بلوكهاي ساختماني به هم پيوسته و متصل كه دوبهدو‬
‫به هم راه پيدا ميكردند‪ ،‬تشكيل يافته است‪ .‬بر اساس ابعاد ساختمانهايي كه در اين كاوشها مورد شناسايي قرار گرفت‪ ،‬بهنظر ميرسد كه اين محوطه در‬
‫روزگار رونق خود داراي حدود ‪ ٢٥٠‬واحد ساختماني فعال كارگاهي ـ مسكوني و جمعيتي در حدود ‪ ٨٠٠‬نفر بوده كه باتوجه به شرايط جوي حاكم بر منطقه‪،‬‬
‫حداكثر به مدت ‪ ٨‬ماه از سال را در اينجا به فعاليت توليدي يعني ذوب سنگ آهن و ساخت ادوات آهني ميپرداختند‪ .‬ﻻزم به ذكر است كه‪ ،‬پيش از اين چند‬
‫معدن سنگ آهن در منطقه شناسايي شده كه دورتادور اين محوطه قرار دارند و براي رسيدن از همة آنها تا كهنه ماسوله‪ ،‬بايد تقريباً مسافت يكساني را پيمود‪.‬‬
‫همين شيوة اقتصاد معيشتي‪ ،‬تا سدة اخير نيز در شهر تاريخي ماسوله دنبال ميشد و شوربختانه در نيم قرن اخير‪ ،‬رو به افول و نابودي گذاشته است‪ .‬باتوجه‬
‫به برنامهريزيهاي انجامشده در جهت تبديل اين محوطة باستاني به يك سايت موزه‪ ،‬انتظار ميرود تا امكاناتي فراهم شود كه كاوشهاي مستمر و هدفمندي‬
‫در اين محوطهي باستاني داشته باشيم و اين كارگاهها در همة جهات گسترش يابد تا آگاهيهاي افزونتري پيرامون فرهنگ منطقه در قرون مياني دوران‬
‫اسﻼمي و شيوههاي رايج اقتصاد معيشتي جامعة ساكن در اين محوطه را كسب نماييم‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫مبرهن شفيعي‪ ،‬نيكروز‪ ،١٣٨٦ .‬كفابازار ماسوله و چگونگي نجات آن‪ ،‬در ماسوله‪ ،‬پايگاه ميراث فرهنگي و گردشگري شهر تاريخي ماسوله‪ ،‬رشت‪ :‬نشر فرهنگ ايليا‪٤٢ :‬ـ ‪.٢٧‬‬

‫مقري‪ ،‬علياصغر‪ ،١٣٧٤ .‬گزارش بررسي و گمانهزني در كهنه ماسوله‪ ،‬رشت‪ :‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي استان گيﻼن )منتشرنشده(‪.‬‬

‫همرنگ‪ ،‬بهروز‪ ،١٣٩٢ .‬دومين فصل از پژوهشهاي ميداني در محوطهي باستاني كهنه ماسوله‪ ،‬رشت‪ :‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي استان گيﻼن )منتشرنشده(‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٠٥‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت جغرافيايي محوطة كهنه ماسوله در شهرستان فومن استان گيﻼن‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬وضعيت زمينسيماي محوطة كهنه ماسوله و احداث جادهاي كه بخشي از محوطه را تخريب نموده است‪.‬‬
 ‫‪ | ١٠٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬موقعيت كارگاههاي كاوش در فصل سوم‪.‬‬

‫‪ .٤‬وضعيت يافتههاي معماري حاصل از كاوش در كارگاه ‪Tr. 0102‬‬ ‫شكل‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٠٧‬‬

‫ي يكي از ديوارهاي سنگي‬

‫شكل ‪ .٥‬باﻻ‪ :‬نمونهاي از ديوارهاي باربرِ سنگي )كوديوار( در بناهاي در حال ساخت امروزي در شهر تاريخي ماسوله؛ پايين‪ :‬استحكامبخشي پ ِ‬
‫شناساييشده در كارگاه ‪) Tr. 0103‬ديد از شمال(‪.‬‬
 ‫‪ | ١٠٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٦‬نمونههايي از انواع سفالينههاي بدون لعاب و لعابدار شناساييشده در كاوشهاي فصل سوم‪.‬‬
 ‫كاوش بهمنظور ساماندهي دژ الموت‬

‫چوبك‪١‬‬ ‫حميده‬
‫با همكاري كامبيز كبيري‪ ،‬علي قليپور الموتي‪ ،‬حسين محمودي الموتي و پايگاه ملي ميراث فرهنگي الموت‬

‫به ياد نوشينروان استاد گرامي خانم فاطمه )ژيﻼ( كريمي‪،‬‬

‫نخستين كاوشگر ايراني دژ الموت‬

‫درآمد‬
‫كاوشهاي دژ الموت در چارچوب فعاليت پايگاه الموت با راهبرد باستانشناسي روشمند ملي‪ ،‬باپرسشهاي باستانشناسي‪ ،‬با با رويكرد شناخت باستانشناسانه‬
‫و تاريخي‪ ،‬تحليل دربارة چگونگي فضاهاي معماري‪ ،‬شناخت ﻻيهها و دورههاي زيستي قلعه‪ ،‬خواناسازي و حفاظت و مرمت بقاياي معماري و ساماندهي انجام‬
‫ميشود‪ .‬تكميل دادهها در بخشهاي پيشين كاوششده و بخشهاي ناشناخته براي تحليل معماري و دورهها بهمنظور چاپ و انتشار نتايج كاوش بهويژه در‬
‫بخش موﻻسرا و يافتن پاسخ به پرسشها و تبيين فرضيهها‪ ،‬مشخصشدن فضاهاي معماري و دسترسيها‪ ،‬فراهمكردن شرايط براي حفاظت ومرمت آثار‬
‫است‪.‬‬

‫پيشينة پژوهشي‬
‫سفر خانم فريا استارك به منطقه و بازديد از روستا و قلعة الموت و معرفي قلعة الموت دركتاب سفر به لرستان و الموت‪.‬‬
‫كاوشهاي ايوانف دانشمند انگليسي روسيتبار )‪١٩٧٠‬ـ ‪ (١٨٨٦‬در سال ‪ ١٣١٦‬خ‪ .‬او در الموت بررسي و كاوش كرد و كتاب الموت و لمبسر را نوشت‪ .‬پس از‬
‫وي‪ ،‬پيتر ويلي در سالهاي ‪١٣٤٠‬ـ ‪ ١٩٦٠) ١٣٣٨‬ميﻼدي(‪ ،‬از انگلستان‪ ،‬در دژهاي منطقة الموت‪ ،‬كاوش كرد و كتاب قلعة حشاشين و قلعة عقابها را نوشت‪.‬‬
‫دكتر منوچهر ستوده‪ ،‬با بررسي دژهاي البرز‪ ،‬اين منطقه را شناسائي و معرفي كرد‪ ،‬كتاب »قﻼع اسماعيليه در رشته كوههاي البرز« را دربارة قلعة الموت نوشت‪.‬‬
‫نخستين فصل كاوش سركار خانم فاطمه كريمي در سال ‪ ١٣٧٨‬بهمدت ‪ ٢٠‬روز كه در ﻻيههاي فوقاني قلعه باﻻ مربوط به دورة صفوي كاوش كرد‪ .‬در ادامه‪،‬‬
‫چهارده فصل كاوش بهسرپرستي حميده چوبك‪ ،‬مدير پايگاه الموت‪ ،‬از سال ‪ ١٣٨٠‬بيش از ‪ ٤٠٠٠‬مترمربع در بخشهاي گوناگون دژ كاوش شده است‪.‬‬
‫كاوش ‪ ١٤٠١‬بهدنبال اجراي مصوبات سفر رييسجمهور به قزوين در راستاي حفاظت‪ ،‬مرمت و ساماندهي سايت موزة الموت با مجوز شمارة ‪٤٠١٣١٦٥٧‬‬
‫مورخ ‪ ١٤٠١/٤/١٤‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪ ،‬پس از تجهيز و آمادهسازي كارگاههاي كاوش انجام شده است‪.‬‬

‫شرايط كاوش‬
‫موقعيت دشوار و خطرناك كاوش در لبة پرتگاه و در ارتفاعها نياز به تجهيز كارگاه با حفاظ لولة داربست وحفاظ توري بوده است‪ .‬اين حفاظها مانع عكسبرداري‬
‫مناسب بوده است‪ ،‬همچنين حضور گردشگران درمسير كاوش از مشكﻼت كاوش دژ الموت است‪ .‬اجراي اين فصل از كاوشها بهمنظور پژوهش فضاهاي‬
‫معماري موﻻسرا ودسترسي دژ الموت‪ ،‬ايجاد راه دسترسي گردشگران به ورودي موﻻسرا )مسجد و گنبدخانه( است‪ .‬كاوش از تاريخ ‪ ١٤٠٢/٤/١٤‬آغاز و تا‬
‫تاريخ ‪ ١٤٠١/٦/٤‬ادامه يافت‪.‬‬

‫‪ .١‬سرپرست كاوش دژ الموت؛ ‪h_choubak@yahoo.com‬‬

 ‫‪ | ١١٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫اعضاي هيﺌت كاوش‪ .‬سرپرست‪ :‬حميده چوبك‪ ،‬معاون هيات‪ :‬كامبيز كبيري‪ ،‬مديريت پشتيباني‪ :‬سعيدصفاري‪ ،‬باستانشناسان‪ :‬كامبيز كبيري‪ ،‬حسين محمودي‬
‫الموتي‪ ،‬علي قليپور الموتي‪ ،‬مستندساز و طراح‪ :‬الهام اريس‪ ،‬برداشت و تهية نقشه يافتههاي معماري‪ :‬مهردادميرشاهي‪ ،‬بخش فني اجراي داربست وحفاظ و‬
‫آمادهسازي كارگاههاي كاوش‪ :‬اصغر آقائي و مجيد نوري املشي‪ .‬پيمانكار مرمت وبازسازي‪ :‬استاد جمشيد رحيمي مهربان‪ ،‬امور اداري ‪ :‬محمد رضائي خدمات‪:‬‬
‫علي رمضاني‪.‬‬

‫كارگاههاي كاوش )شكل‪(١‬‬

‫كارگاههاي كاوش )‪ K16‬و ‪ (K15‬گذرگاه دسترسي به قلعه باﻻ‪ :‬سرپرست كارگاه كاوش حسين محمودي الموتي‪.‬‬
‫كارگاههاي كاوش )‪ (J13 ،K13 ،K14‬ورودي موﻻسرا‪ :‬سرپرست كارگاه كاوش علي قليپور الموتي‪.‬‬
‫كارگاههاي كاوش ‪ I15‬سراچة جنوبي موﻻسرا‪ :‬سرپرست كارگاه كاوش كامبيز كبيري‬
‫كاوشهاي باستانشناختي اين فصل از دژ الموت‪ ،‬در راستاي آشكارسازي و ترسيم دادهها‪ ،‬بقاياي معماري و يافتههاي فرهنگي‪ ،‬شناسايي دوران استقراري‬
‫دژ‪ ،‬تكميل كاوشهاي قبلي و نيز روشنشدن ارتباط فضاهاي معماري كاوشهاي سالهاي پيش و بهمنظور دستيابي به آثار بهجامانده از دوران اسماعيليه با‬
‫اولويت پيگردي سازهها در اين بخش بهمنظور نمايانشدن درگاه اصلي قلعه باﻻ )درگاه موﻻسرا( از دورة اسماعيليه و نحوة ارتباط دروازه اصلي با سازههاي‬
‫پيرامون آن و مرمت سازههاي بهدستآمده از كاوش صورت پذيرفت‪.‬‬
‫برداشتن آوار بهمنظور مشخصكردن مهمترين بناي شاخص )موﻻسرا( و آزادسازي و حفاظت و امنيت سازههاي بهدستآمده از كاوش مربوط به‬
‫دورههاي پيشين انجام ميگيرد‪.‬كه اين مهم با برداشتن بخشي از سازههاي بهدستآمده از كاوشهاي دورة متﺄخر آغاز شد‪ ،‬كه در كنوانسيون جهاني ميراث‬
‫هم بدان اشاره شده است كه در صورت وجود آثار درخور توجه در ﻻية زيرين ميتوان ﻻيههاي باﻻيي را پس از مستندسازي‪ ،‬بهمنظور شناخت هرچه بهتر‬
‫سازهها و ﻻيههاي زيرين برداشت نمود و اين برداشت با رويكرد حفاظت و ساماندهي و امنيت گردشگران انجام شد‪ ،‬كه بخش بيشتر آن مرمت و بازسازي‬
‫بوده و همچنين بهمنظور كمكردن فشار زياد وارده بر سردر موﻻسرا‪ ،‬حجم آوار برداشت شد‪ .‬ايجاد مسيري جهت تردد گردشگران در فضاي موﻻسرا تا‬
‫گردشگران بتوانند آثار بهدستآمده از تزيينات پُركار آجري و نحوة ارتباط فضايي با آن از نزديك آشنا شوند‪.‬‬

‫دادههاي و يافتهها كاوش دژ الموت ‪١٤٠١‬‬

‫گذرگاه دسترسي به قلعه باﻻ‪) :‬شكل ‪ (٢‬دربخش كاوش درگذرگاه قلعه پائين به قلعه باﻻ در جلوي ديوار باروي شرقي قلعه باﻻ‬ ‫كارگاههاي كاوش ‪K15 ،K16‬‬

‫روي مسير دستكند صخره دورة اسماعيليه چندين دورة كفسازي و احداث شيب پله مشخص شد كه دردورههاي پسين صفوي ساخته شده بودند‪ .‬ديوارة‬
‫سنگچين بخش جنوبي اين گذرگاه چند مرحلة ساختوساز داشته كه نسبت به استحكامبخشي و مرمت آن اقدام شد‪ .‬بهعلت عدم تمديد كاوش‪ ،‬راه دسترسي‬
‫و پلههاي دورة اسماعيليه پيدا نشد و ارتباط برجهاي بارو با ديوارة بارو نيزمشخص نشد‪ .‬باتوجه به موارد شرحدادهشده نياز به كاوش و مطالعه در اين بخش‬
‫در سالهاي آينده است‪.‬‬

‫كارگاههاي كاوش ‪ J13 ،K13 ،K14‬ورودي موﻻسرا‪) :‬شكلهاي ‪ ٣‬و ‪ (٤‬كارگاه در بخش جنوبشرقي قلعه باﻻ و در پشت برج و باروي شرقي است‪ .‬موﻻسرا‬
‫)چوبك ‪ (١٣٩٤‬فضاي معماري كه بهعنوان يكي از مهمترين يافتههاي باستانشناسي در يك دهة اخير ميتوان از آن نام برد‪ .‬اين محل در واقع يك گنبدخانه‬
‫با معماري همانند به گنبدخانههاي دورة سلجوقي و با تزيينات ُپركار آجري‪ ،‬كاشي وگچبري است‪ .‬معماري دژ الموت آميزهاي از معماري فاطميان مصر‪،‬‬
‫عباسي بغداد‪ ،‬معماري بيزانسي سوريه و معماري ايراني بوده است‪.‬‬
‫با بهدستآمدن قطعهاي از آجركاري تزييني با طرح كليدي يا مارپيچي بهكار رفته در بناي موﻻسرا كه شباهت زيادي به تزيينات مسجد سلطان‬
‫حسن قاهره مصر مربوط به سدة هشتم هجري دارد و از اين طرح با نام طرح كليدي معكوس‪ ،‬مارپيچي يا ‪ Meander‬ياد ميشود و همانندي با آرايههاي‬
‫سنگي مسجد ابنطولون قاهره دارد بخشي از اين تزيينات درگاه موﻻسرا تحت تاثير آرايههاي معماري مصر است‪ .‬همچنين سازههاي سنگي پاكتراش‬
‫خاكستري روشن سبزفام در برجهاي هشتگوش سنگي دروازه‪ ،‬ديوارة گذرگاه به شيوة معماري بناهاي همزمان در سوريه و مصر است‪.‬‬

‫كارگاههاي كاوش ‪ I16 ،I15‬سراچة جنوبي موﻻسرا‪ :‬كاوش پشت ديوار باروي جنوبي‪) :‬شكل ‪ (٥‬كاوش در يكي از سراچههاي پشت ديوار سرتاسري جنوب‬
‫شاهنشين قلعه باﻻ معروف به موﻻسرا )در سرودة حمداﷲ مستوفي(‪ ،‬مشرف به درة جنوبي و رو به روستاي گازرخان بود‪ .‬كه در پشت باروي جنوبي دژ باﻻ‬
‫قرارد دارد‪ ،‬باوجود آنكه كاوشهاي باستانشناختي اين بخش از قلعة الموت با هدف مرمت اين ديوارة باروي درخطر ريزش بود كه پس از عمليات كاوش‬
‫انجام شود‪ ،‬اما بهعلت كمبود زمان وعدم تمديد كاوش به اهداف از پيش تعيينشده نائل نگرديد‪ ،‬كه از جمله ميتوان به عدم شناسايي كف صخرهاي سراچة‬
‫مورد كاوش )جنب موﻻسرا( و رهاكردن حداقل ‪ ٢‬متر آوار در داخل آن اشاره نمود‪ .‬تنها يافتة اين بخش شناسايي دو مخزن آب چهارگوش همراه با كشف‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١١١‬‬

‫مقاديري اندك از دادههاي فرهنگي است‪ .‬در كاوش بهغير از دادههاي منقول فرهنگي‪ ،‬تنها سازة شناساييشده در اين بخش از قلعه الموت‪ ،‬دو مخزن آب در‬
‫امتداد يكديگر است كه سطوح هر يك در سه نوبت با مﻼت آهك و در يك مورد در تركيب با خاكستر‪ ،‬اندود گرديده است‪ .‬دو مخزن آب مجاور يكديگر‬
‫)‪١٠٠‬ـ( كه باتوجه به قرائن از جمله يك گلخن كوچك كاربري جز استحمام نداشته‪ ،‬از ساختههاي دورة سادات علوي مربوط به سدة نهم ق يا دورة صفوي‬
‫است‪.‬‬

‫جمﻊبندي و نتيجهگيري‬
‫تبيين و تحليل يافتههاي معماري در اين مكان كاري است بس دشوار و حساس زيرا دژ الموت همواره بهعنوان مقر فرمانروايي و مكان نظامي ـ دفاعي و يا‬
‫زندان مطرح بوده است‪ .‬سازهها در هر دوره بدون توجه به ساختارهاي قبلي و يا بهدﻻيل ديگر ساخته شده و ﻻيههاي معماري با آشفتگيهاي فراواني روبهرو‬
‫هستند‪ .‬در نزديك به دو سده دورة اسماعيليه تغييرات معماري بسياري داشته‪ ،‬معماري كاخ دژ الموت آميزهاي از شيوة معماري و آرايههاي ايراني دورة‬
‫سلجوقي‪ ،‬سدة ‪ ٥‬ـ ‪ ٧‬ق‪ ،‬معماري عباسي بغداد‪ ،‬معماري فاطمي مصر‪ ،‬معماري بيزانسي سوريه است كه در زير ﻻيههاي دورة صفوي قرار گرفته است و‬
‫شناخت و دستيابي به طرح جامع و ساختار كلي دژ الموت دردورة اسماعيليه را دشوار كرده است ‪.‬‬

‫حفاظت و مرمت‪ :‬كاوشهاي باستانشناسي دژ الموت حفاظتمحور و با رويكرد مرمت وحفاظت دژالموت جهت حفظ اصالت‪ ،‬بهكارگيري مصالح اصلي‬
‫ديوارها كه ازآوار كاوشها بهدست ميآيد )آناستيلوز( وهيچگونه دورريزي وجود ندارد‪ .‬كاربرد مﻼت گچ نيمكوب هماهنگ با مﻼت اصلي و بازسازي جهت‬
‫حفاظت و خواناسازي است )شكل ‪ .(٦‬در اين فصل كاوش بخش ديوار باروي دژ در غرب دروازة قلعه پائين‪ ،‬ديوار شيب پله ورودي قلعه باﻻ‪ ،‬همچنين پايههاي‬
‫سنگي درگاه موﻻسرا توسط پيمانكار مرمت استاد جمشيد رحيمي مهربان از قزوين‪ ،‬مرمت وبازسازي شد‪ .‬طراحي‪ ،‬اجرا و نصب تابلوي درگاه موﻻسر براساس‬
‫سرودة حمداﷲ مستوفي دركتاب ظفرنامه‪ ،‬طراحي خانم الهام اريس اجراي نصب همكاران پايگاه آقايان قليپور‪ ،‬محمودي‪ ،‬آقائي‪ ،‬نوري املشي و استاد جمشيد‬
‫رحيمي مهربان انجام شد‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫چوبك‪ ،‬حميده‪» ،١٣٩٤ .‬الملكللّه )تختگاه الموت(« در مفاخر ميراث فرهنگي ايران‪ :‬جشننامه دكتر صادق ملك شهميرزادي‪ ،‬بهكوشش‪ :‬مرتضي حصاري‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه‬
‫ميراث فرهنگي و گردشگري‪٢٧٤ :‬ـ ‪.٢٦٢‬‬
 ‫‪ | ١١٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬كارگاههاي كاوش دژ الموت ‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬كارگاههاي كاوش )‪ .(15K ،16K‬گذرگاه دسترسي از قلعه پائين به قلعه باﻻ و ديوار حفاظ گذرگاه دسترسي به قلعه باﻻ‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١١٣‬‬

‫شكل ‪ .٣‬كارگاههاي كاوش‪13K ،14K ،13J :‬؛ درگاه ورودي موﻻسرا در قلعه باﻻ‪ ،‬آرايههاي موزائيكي سنگي مسجد ابن‪-‬‬
‫طولون مصر‪ ،‬آرايههاي آجركاري به شيوة معماري فاطميون‪.‬‬
 ‫‪ | ١١٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬ستونهاي سنگي دروازة ورودي موﻻسرا‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١١٥‬‬

‫شكل ‪ .٥‬كارگاههاي كاوش‪ 16I ،15I :‬در سراچة جنوبي موﻻسرا؛ ديوارة باروي جنوبغربي و فضاهاي پشت موﻻسرا‪،‬‬
‫مجموعة حوضچههاي دورة صفوي‪ ،‬بشقاب بالعاب پاشيده و نقش كنده در گﻼبه )‪.(Sgraffito‬‬
 ‫‪ | ١١٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ ٦‬الف‪ .‬مرمت و بازسازي‪ :‬بازسازي باروي قلعه پائين‪ ،‬مرمت ديوار حفاظ راه دسترسي به قلعه باﻻ‪ ،‬مرمت سكوهاي‬
‫سنگي درگاه موﻻسرا و نصب تابلوي موﻻسرا‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١١٧‬‬

‫شكل ‪ ٦‬ب‪ .‬نصب تابلوي موﻻسرا‪.‬‬

 ‫گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپة بريس در شهرستان نمين‪ ،‬استان اردبيل‬

‫سليمي‪٣‬‬ ‫محمداقبال چهري‪ ،١‬فتانه رحيمي‪ ،‬سميه قزلسفلي‪ ،‬علي منصوري نصفچي‪ ،‬رامين چهري‪ ٢‬و اسماعيل‬

‫درآمد‬
‫استان اردبيل باوجود آثار ارزشمند‪ ،‬در ادبيات باستانشناسي كمترشناختهشده و گاهنگاري پيشازتاريخ و حتي دوران تاريخي آن بر اساس كاوشهاي حوزة‬
‫درياچه اروميه شكل گرفته است‪ .‬يكي از مهمترين محوطههاي باستاني شهرستان نمين در استان اردبيل‪ ،‬تپة باستاني بريس است كه به حجم قابلتوجهي از‬
‫نهشتهاي فرهنگي آن آسيب رسيده است‪ .‬قرارگيري در بافت مركزي روستا‪ ،‬رشد روزافزون منازل مسكوني‪ ،‬خاكبرداري و تخريب بخش زيادي از عرصة‬
‫تپه در روستاي بريس‪ ،‬ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان اردبيل را بر آن داشت تا هيئتي را بهسرپرستي نگارندة مسئول جهت‬
‫مشخصنمودن محدودة عرصة و حريم تپة بريس بهمنظور حفظ اثر اعزام دارد‪ .‬تنها اطﻼعات در دست از تپة بريس متعلق به پرونده ثبتي آن است كه محوطه‬
‫در مورخ ‪ ١٣٨١/١٢/١٧‬به شمارة ‪ ٧٨١٩‬با آثاري از عصر آهن و دورة اسﻼمي ثبت شده است )قنبرزاده ‪ .(١٣٨١‬بر اساس اين گزارش‪ ،‬تپة بريس با ارتفاع ‪٧‬‬
‫متر نسبت به سطح زمينهاي اطراف بهعنوان بزرگترين و مهمترين محوطة شهرستان نمين معرفي شده است‪ .‬به همين منظور با اخذ مجوزي به شمارة‬
‫‪ ٤٠١٣٢٨٣٥‬در تاريخ ‪ ١٤٠١/٦/١٢‬از پژوهشكدة باستانشناسي‪ ،‬فعاليت ميداني محوطه در ‪ ٢٢‬شهريورماه ‪ ١٤٠١‬آغاز شد و تا ‪ ١٤٠١/٧/٣‬ادامه يافت‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫يكي از شاخصترين محوطههاي بخش ويلكيچ در شهرستان نمين‪ ،‬تپة بريس در مركز روستايي با همين نام است‪ .‬شهرستان نمين در شرق استان اردبيل و‬
‫شرقيترين بخش فﻼت آذربايجان واقع شده است‪ .‬اين شهرستان با جمعيتي نزديك به يكصد هزار نفر‪ ،‬به سه بخش مركزي‪ ،‬عنبران و ويلكيج تقسيم‬
‫ميشود‪ .‬بخش ويلكيج به مركزيت شهر آبي بيگلو تقريباً نيمة جنوبي شهرستان نمين را دربر ميگيرد و جادة اصلي اردبيل ـ آستارا را ميتوان مرز بين بخش‬
‫مركزي و بخش ويلكيج دانست )جهانگيري و همكاران ‪) (٤ :١٣٩١‬شكل ‪ .(١‬تپة بريس در مركز بافت مسكوني روستاي بريس در ‪ ٦‬كيلومتري شرق شهر‬
‫كوچك آبيبيگلو و ‪ ١٥‬كيلومتري شهر نمين قرار دارد‪ .‬تپة بريس به ارتفاع ‪ ٧‬متر نسبت به سطح زمينهاي اطراف در عرض جغرافيايي ”‪ 38˚15’ 14‬و طول‬
‫جغرافيايي ”‪ 48˚36’ 31‬و ارتفاع بلندترين نقطة آن ‪ ١٣٧٨‬متر از سطح دريا است )شكل ‪ .(٢‬پس از مطالعة عكسهاي هوايي‪ ،‬انجام گمانهزني و نقشهبرداري‬
‫در تپة بريس مشخص شد كه عرصة اين محوطه تقريباً مدور ‪ ٢١٦ /٠٥‬متر در جهت شمالي ـ جنوبي و ‪ ١٨٧ /٩٠‬متر در جهت شرقي ـ غربي است‪ .‬رسوبات‬
‫محوطه از نوع رسوبات آواري است و بافت غالب تپه از خاك رس‪ ،‬كود و شنريزه تشكيل شده است‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫بهمنظور جزيينگري و باﻻبردن دقت و تمركز در تعيين عرصه محوطه بريس‪ ،‬ابتدا محدودة اطراف اثر به چهار بخش‪ ،‬براساس جهات جغرافيايي تقسيمبندي‬
‫شد‪ .‬فرايند گمانهزني از محور غرب و با گردش در جهت خﻼف عقربههاي ساعت آغاز شد‪ .‬براي نامگذاري گمانهها ابتدا از واژة ‪ T‬مخفف كلمة )‪ (Trench‬به‬
‫معناي گمانه )ترانشه( و سپس از نام اعداد براي مشخصنمودن دقيق گمانهها استفاده شد‪ .‬در اين گمانهزني با روش كاتالوگي‪ ،‬براساس ﻻيهنگاري رسوبات‬
‫) ‪Reitz and‬‬ ‫ميباشد و باتوجه به تغيير نهشتها و عمق آنها‪ ،‬ما شاهد تغيير در نوع دانهبندي‪ ،‬بافت‪ ،‬ميزان ناخالصي و استحكام و رنگ رسوبات هستيم‬
‫‪ .(Shackley 2012: 127-132‬مضاف براينكه همة مواد فرهنگي كه بيشتر قطعات سفالي بودند‪ ،‬باتوجه به گمانه و كاتالوگ مربوطه جمعآوري‪ ،‬مستندنگاري‬

‫تهران؛ ‪eghbal1262@yahoo.com‬‬ ‫‪ .١‬گروه تاريخ و باستانشناسي‪ ،‬واحد تهران مركزي‪ ،‬دانشگاه آزاد اسﻼمي‪،‬‬
‫‪ .٢‬دانشجوي دكتراي باستانشناسي دانشگاه تربيت مدرس؛ ‪raminarcheologist@yahoo.com‬‬
‫‪ .٣‬دانشآموختة كارشناسيارشد باستانشناسي دانشگاه تهران؛ ‪Salimi.esmaeil@yahoo.com‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١١٩‬‬

‫و در صورت وجود نمونههاي شاخص‪ ،‬عكاسي و طراحي شدند‪ .‬در مجموع ‪ ٢١‬گمانه در اطراف تپه با ابعاد )‪ ١×١‬متر‪١/٥ × ١/٥ ،‬متر و ‪ ١ × ١/٥‬متر( با عمقي‬
‫ن بقايا و نهشتهاي فرهنگي در محدودة‬
‫بين ‪ ٥٠‬تا ‪ ١٧٥‬سانتيمتر ايجاد شد كه از اين تعداد‪ ،‬با ‪ ١٠‬گمانه محدودة عرصه بهدست آمد و ‪ ١١‬گمانه نيز بدو ِ‬
‫حريم قرار گرفت كه بر طبق آن حريم حفاظتي تپه مشخص گرديد )شكل ‪ .(٣‬جهت شروع گمانهزني نيز از مركز ضلع غربي تپه آغاز شد و برخﻼف جهت‬
‫عقربههاي ساعت در اضﻼع ديگر تپه‪ ،‬كار گمانهزني تا گوشة شمالغربي تپه ادامه يافت‪ .‬دليل انتخاب شروع گمانهزني از مركز ضلع غربي تپه نيز بدين دليل‬
‫بود كه نخست در اين محدوده ساختمانسازي وجود نداشت و دوم؛ ارتفاع آن پايينتر از ضلعهاي ديگر دامنة تپه بود و لذا دستيابي به خاك بكر تپه در اين‬
‫محدوده با عمق كمتري امكانپذير بود‪ .‬حاصل اين فعاليت ميداني شامل ‪ ٢١‬گمانة كاوش شده بود كه گمانههاي ‪ T01‬و ‪ T021‬در ضلع غربي‪ ،‬گمانههاي‬
‫‪ T019‬و ‪ T013‬در ضلع شمالي‪ ،‬گمانة ‪ T011‬و ‪ T012‬در ضلع شرقي و گمانههاي ‪ T09 ،T07 ،T06 ،T05‬در ضلع جنوبي محوطه‪ ،‬حاوي نهشت و آثار برجاي‬
‫‪ T03 ،T02‬و ‪T020‬‬ ‫فرهنگي بودند و لذا در محدودة عرصه واقع شده و خط عرصه را در كنار اين گمانهها در نظر گرفتيم‪ .‬مابقي گمانهها شامل‪ :‬گمانههاي‬
‫در ضلع غربي‪ ،‬گمانههاي ‪ T017 ،T016‬و ‪ T018‬در شمال محوطه‪ ،‬گمانههاي ‪ T08 ،T04‬و ‪ T010‬در جنوب محوطه و گمانههاي ‪ T014‬و ‪ T015‬در شرق‬
‫محوطه فاقد هرگونه نهشت يا آثار فرهنگي برجاي بودند و لذا اين گمانهها در محدودة حريم واقع شده و خط حريم بر اساس آنها ترسيم شده است )شكل‬
‫‪ .(٤‬بيشترين تعداد گمانهها در ضلع جنوبي تپة بريس با ‪ ٧‬گمانه زده شد كه بهخاطر نوسان و تغيير خط عرصه در اين محدوده بوده است‪ .‬جزئيات ابعاد و‬
‫عمق هر يك از گمانهها در جدول شمارة ‪ ١‬ذكر شده است )جدول ‪ .(١‬باتوجه به انجام كاوش در اين گمانهها ميتوان گفت كه محدودة عرصه محوطه در‬
‫تمامي جهات مورد تخريب و ساختوساز قرار گرفته است‪ ،‬اما گستردگي عرصة محوطه در اضﻼع شمالي‪ ،‬شرقي و بخشي از جنوب تا جنوبشرقي بيشتر‬
‫بوده و در اضﻼع غربي و جنوبغربي گسترش كمتري داشته است‪ .‬در واقع‪ ،‬جادة مركزي روستا در بخش شرقي و شمالي تپه را ميتوان خط جداكنندة عرصة‬
‫محوطه در اين بخش از محوطه دانست‪ .‬همچنين‪ ،‬گمانههاي كاوششده در محوطه نشان داد كه بيشترين ميزان يافتههاي فرهنگي عصر مفرغ )كورا ارس(‬
‫در اضﻼع غربي و جنوبي بوده است‪ ،‬درحاليكه گمانههاي اضﻼع شمالي و شرقي داراي بيشترين ميزان قطعات سفال اسﻼمي ميانه بود‪.‬‬

‫يافتهها‬
‫يافتههاي فرهنگي گمانههاي تپة بريس عمدتاً شامل قطعات سفال بودند‪ .‬گروه زيادي از آنها به سفالهاي دستساز خاكستري و قهوهاي از عصر مفرغ قديم‬
‫)كورا ارس( تعلق داشت )شكل ‪ .(٥‬سپس سفال چرخساز ساده از دوران تاريخي )عصر آهن ‪ ،٣‬اشكاني و ساساني( و بهخصوص سفالهاي لعابدار ساده و‬
‫منقوش اسﻼمي ميانه )سلجوقي ـ ايلخاني( با تكنيك اسگرافياتو و نقاشي زير لعاب ديده ميشد‪ .‬عﻼوهبر پيكركهاي سفالي )گاو(‪ ،‬توكنهاي سفالي و‬
‫استخواني نيز در بين يافتههاي برخي گمانهها وجود داشت كه بيانگر وجود نظام مبادﻻتي يا حسابرسي در دورة پيشازتاريخي )عصر مفرغ قديم( محوطه بوده‬
‫است‪.‬‬
‫بر اساس گمانههاي كاوششده بهنظر ميرسد كه مركز محوطه و عمدة ارتفاع ﻻيههاي فرهنگي آن متعلق به عصر مفرغ قديم )كورا ارس يا‬
‫يانيق( است‪ .‬شواهد دورههاي تاريخي عصر آهن‪ ٣‬و دورة اشكاني ـ ساساني بسيار محدود است‪ .‬اما‪ ،‬در دوران اسﻼمي ميانه شواهد سكونتي قوي وجود دارد‬
‫و عمدتاً در اطراف تپه مركزي ديده ميشود‪ .‬يك گمانه در ضلع شمالي تپه روي يك فيچر معماري بهشكل تنور قرار داشت كه متعلق به دورة ميانة اسﻼمي‬
‫بود )شكل ‪ .(٦‬به اين محوطه آسيبهاي زيادي بهخاطر قرارگيري در مركز بافت روستا و تخريبهاي انساني وارد شده است و در بخش برشخوردة تپه‬
‫بهوضوح آثار معماري چون ديوارهاي خشتي و چينهاي و كف خانهها قابل تشخيص است‪ .‬همچنين‪ ،‬در بررسي سطح و دامنة تپه يك پيكرك مسبك انساني‬
‫كوچك )تعويذ يا آييني( از جنس سنگ صابون احتماﻻً از عصر مفرغ قديم بهدست آمده كه سطح آن با دواير تودرتو يا حلزوني شكل تزيين شده بود‪ .‬همچنين‪،‬‬
‫يك دستنبد مفرغي و ظروف كوچك گلي كه در كف يك ظرف سفالي بزرگ چيده شده بهدست آمد‪ .‬اين اشياء با حضور ناظرطرح در ادارهكل ميراث فرهنگي‪،‬‬
‫صنايعدستي و گردشگري استان اردبيل تحويل امين اموال آن اداره داده شده است‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫پس از مطالعة عكسهاي هوايي‪ ،‬انجام گمانهزني )‪ ٢١‬گمانه( در اطراف محوطه و نقشهبرداري در تپة بريس مشخص شد كه عرصة اين محوطه تقريباً مدور‬
‫‪ ٢١٦,٠٥‬متر در جهت شماليـ جنوبي و ‪ ١٨٧,٩٠‬متر در جهت شرقي ـ غربي است‪ .‬متﺄسفانه بخشي از اين عرصه بهدليل قرارگيري در بافت مركزي روستا‪،‬‬
‫ساختمانسازي و خاكبرداري از بين رفته است‪ .‬لذا حفظ وضعيت موجود محوطه بايستي در اولويت قرار گيرد‪ .‬بهخاطر همين آسيبها در بخش برشخوردة‬
‫تپه بهوضوح آثار معماري چون ديوارهاي خشتي و چينهاي و كف خانهها قابل تشخيص است‪ .‬بر اساس گمانههاي كاوش شده به نظر ميرسد كه مركز‬
‫محوطه و عمدة ارتفاع ﻻيههاي فرهنگي آن متعلق به عصر مفرغ )كورا ارس يا همان يانيق( است‪ .‬باتوجه به اينكه عمق نهشتهاي فرهنگي تپة بريس در‬
‫همين دورة كورا ارس به ‪ ٧‬متر ميرسد‪ ،‬در صورت كاوش ﻻيهنگاري از دامنة برشخوردة محوطه‪ ،‬ميتوان تسلسل فرهنگي دورههاي مختلف كورا ارس را‬
‫در آن بهدست آورد‪ .‬بهنظر ميرسد كه اوج فرهنگ كوا ارس در تپة بريس بيشتر در همان دورههاي كورا ارس ‪ II‬و ‪ III‬است‪ .‬همچنين‪ ،‬در برخي گمانهها‬
‫قطعات محدودي از سفالهاي مشابه به عصر آهن )عصر آهن ‪ (٣‬و سپس سفال چرخساز ساده از دوران تاريخي )اشكاني و ساساني( شناسايي شد كه جزئيات‬
 ‫‪ | ١٢٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫آنها در گزارش گمانهها آمده است‪ .‬سپس در دوران اسﻼمي ميانه )سلجوقي ـ ايلخاني( شواهد سكونتي قوي وجود دارد كه عمدتاً در اطراف تپه مركزي ديده‬
‫ميشود‪ .‬يكي از گمانههاي ضلع شمالي تپه )‪ (T019‬روي تنوري قرار داشت كه متعلق به دورة ميانة اسﻼمي بود‪ .‬سفالهاي اين دوران بهشكل سفالهاي‬
‫لعابدار ساده و منقوش با تكنيكهاي اسگرافياتو‪ ،‬نقاشي زير لعاب‪ ،‬نقش دو رنگ زير لعاب و نقاشي روي لعاب بود‪.‬‬

‫سپاسگزاري‬
‫نگارندگان از ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان اردبيل بهويژه جناب آقاي رضا غفاري و روحاﷲ محمدي كه زمينة اين كار را فراهم‬
‫نمودند و همچنين از پژوهشكدة باستانشناسي و بهويژه جناب آقاي رمضاني كه مجوز كار را صادر كردند كمال تشكر و قدرداني را داريم‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫جهانگيري‪ ،‬علي واحمد حاجعليزاده‪ ،‬احمد‪ ،‬مسعود حيدروند‪» ،١٣٩١ .‬وضعيت كنوني و موانع پيش روي مديريت روستايي ايران )مطالعه موردي‪ :‬بخش ويلكيج شهرستان‬
‫نمين(«‪ ،‬همايش ملي توسعه روستايي‪ ،‬دانشگاه گيﻼن‪ ،‬رشت‪٩ :‬ـ‪.١‬‬

‫قنبرزاده‪ ،‬غفار‪ ،١٣٨١ .‬پرونده ثبتي تپه بريس‪ ،‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري استان اردبيل )منتشرنشده(‪.‬‬

‫‪Reitz, E, J. and Shackley, M. 2012. Environmental Archaeology. Springer Science & Business Media.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٢١‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت جغرافيايي استان اردبيل روي نقشة ايران و شهرستان نمين در استان اردبيل‪.‬‬
 ‫‪ | ١٢٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٢‬نقشة توپوگرافي محوطه بههمراه موقعيت گمانهها با خطوط و قوانين عرصه و حريم‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬عكس از گمانه ‪ T. 013‬پس از كاوش با شمارهگذاري كانتسكتهاي موجود در آن‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٢٣‬‬

‫شكل ‪ .٤‬عكس و طرح سفالهاي كوراارسي ‪ T. 05‬در محوطة بريس‪.‬‬

 ‫‪ | ١٢٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬عكسهايي از تنور يافتشده در گمانة ‪ T.019‬بههمراه هواكش و تزيينات ديوارة تنور‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٢٥‬‬

‫جدول ‪ .١‬مشخصات ابعاد و عمق گمانههاي كاوششده در تپة بريس‪.‬‬

‫عرصه‬ ‫عمق كاوش)س‪.‬م(‬ ‫اندازه )س‪.‬م(‬ ‫ش‪ .‬گمانه‬

‫×‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T01‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪١٠٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T02‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪٦٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪TO3‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T04‬‬

‫×‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T05‬‬

‫×‬ ‫‪٥٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T06‬‬

‫×‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T07‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪١٠٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T08‬‬

‫×‬ ‫‪٩٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T09‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T010‬‬

‫×‬ ‫‪٩٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪T011‬‬

‫×‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T012‬‬

‫×‬ ‫‪١٧٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T013‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪١٦٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T014‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪١٦٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T015‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪١٧٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T016‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪٨٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T017‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪١٣٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T018‬‬

‫×‬ ‫‪٤٠‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T019‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪١٦٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T020‬‬

‫×‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T021‬‬

 ‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم و ﻻيﻪﻧگﺎري تُل قلعﻪ‪ ،‬مرودشت‬

‫‪١‬‬
‫ﻓﻀﻞاله حبيبي‬

‫درآمد‬
‫برنامة گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم و ﻻيهنگاري تﻞ قلعه شهرستان مرودشت با شمارة مجوز ‪ ٤٠٠٢٢٦٧٨‬در تاريخ ‪ ١٤٠٠/١٢/٢٥‬از طرف‬
‫پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي كشور صادر شد‪ .‬اين پروژه از تاريخ ‪ ١٤٠٠/١٢/٢٥‬تا تاريخ ‪ ١٤٠١/٢/٥‬بهمدت ‪ ٤٠‬روز انجام گرﻓت‪ .‬اهداف اين برنامة پژوهشي را‪،‬‬
‫شناخت توالي گاهنگاري )مطلق و نسبي( محوطة باستاني تﻞ قلعه‪ ،‬شناخت استراتژي امرارمعاش طي دورههاي پيشازتاريخي در تﻞ نامبرده و تعيين عرصه و‬
‫پيشنهاد حريم آن را دربر ميگرﻓت‪ .‬اولينبار لويي واندنبرگ در تﻞ قلعه گمانهزني كرد‪ .‬يك بار در سال ‪ ١٩٥٢‬و بار ديگر در سال ‪ ١٩٥٥‬م‪ .‬آنها بخشي از‬
‫پروژة ميداني گسترده و پيشگام او جهت پايهگذاري توالي پيشازتاريخ منطقة تختجمشيد در استان ﻓارس بودند )‪.(Haerinck and Overlaet 2003: 193‬‬
‫ويليام سامنر نيز در اين محوطه در سال ‪ ١٩٧٠‬نمونهبرداري انجام داد‪ .‬همچنين‪ ،‬ليندا جاكوبز در سال ‪ ١٩٧٦‬اين محوطه را با تمركز بر دوران شغا ـ تيموران‬
‫مورد بررسي قرار داد‪ .‬نهايتاً در سال ‪ ١٤٠١‬نگارنده اقدام به بررسي روشمند تﻞ قلعه نمود‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫محوطة باستاني تﻞ قلعه در مرودشت با مختصات جغراﻓيايي ‪ N 29.972237‬و ‪ E 52.968736‬بوده و در ارتفاع ‪ ١٦٤٧‬متري از سطح دريا واقع شده است‪.‬‬
‫اين محوطه در پنج كيلومتري شرق شهر استخر و نزديك روستاي حسنآباد سنجرلو از اراضي بخش سيدان شهرستان مرودشت در استان ﻓارس قرار دارد‪.‬‬
‫تﻞ قلعه از پنج برجستگي كوچكتر با هم تشكيﻞ شده كه در بين زمينهاي كشاورزي قرار دارد )شكﻞ‪ .(١‬در پژوهشهاي باستانشناسي لويي واندنبرگ اين‬
‫تﭙهها با اعداد ‪ ١‬تا ‪ ٥‬بهترتيب از شمال به جنوب و از بزرگتر تا كوچكتر نامگذاري شده است )‪.(Haerinck and Overlaet 2003‬‬
‫وسعت امروزي اين محوطه حدود پنج هكتار بوده كه ارتفاع آن از سطح زمينهاي اطراف ‪ ٩/٥‬متر‪ ،‬و در ﻓاصلة هفتاد متري رودخانة سيوند )پلوار(‬
‫واقع شده است )شكﻞ ‪ .(١‬رودخانة پيشگفته مهمترين عارضة زيستمحيطي در كنار تﻞ قلعه بهشمار ميرود‪ .‬گفتني است كه بررسي ژئومورﻓولوژي بخشي‬
‫از حوضه آبريز پلوار مجموعهاي از ﻻيههاي آبرﻓتي را نشان ميدهد )‪ .(Rigot 2010: 57‬قابﻞتوجهترين شكﻞ تراس ‪ ١٧‬متر ضخامت دارد‪ .‬اين سازند عمدتاً‬
‫از گﻞ و ﻻي در طول هولوسن اوليه و مياني تشكيﻞ شده بود‪.‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫تﻞ قلعه در كنار رودخانة پلوار )سيوند( يكي از مهمترين محوطههاي پيشازتاريخ منطقة شمالشرقي دشت مرودشت بهشمار ميرود‪ .‬در اين محوطه طي‬
‫پژوهشهاي مختلف باستانشناسي گذشته شواهدي از دوران نوسنگي تا دوران اسﻼمي شناسايي شده است‪ .‬شناخت ما از محوطة باستاني تﻞ قلعه تا قبﻞ از‬
‫اين پروژه محدود به گمانهزنيهاي واندنبرگ و براساس بررسيهاي سطحي بود‪ .‬بنابراين‪ ،‬انجام ﻻيهنگاري جهت شناخت وضعيت توالي استقرار اين محوطه‬
‫در دستور كار قرار گرﻓت‪ .‬اما‪ ،‬از طرﻓي محوطة باستاني تﻞ قلعه امروزه در بين مزارع كشاورزي قرار گرﻓته كه هرساله توسط كشاورزان مورد تجاوز و تعرض‬
‫قرار ميگيرد‪ .‬همچنين‪ ،‬در سالهاي گذشته چندين بخش از اين محوطة باستاني مورد حفارهاي غيرمجاز قرار گرﻓته است‪ .‬بنابراين‪ ،‬جهت حفاﻇت بهتر از اين‬
‫محوطه نيازمند برنامة تعيين عرصه و پيشنهاد حريم هستيم‪ .‬ابتدا در طول اين برنامة پژوهشي كار گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم محوطة‬
‫تﻞ قلعه با ايجاد گمانههاي مختلف انجام گرﻓت و سﭙس كار ﻻيهنگاري انجام پذيرﻓت‪.‬‬

‫تختجمشيد؛ ‪f1985habibi@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬پايگاه ميراث جهاني‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٢٧‬‬

‫الف‪ .‬ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم‬

‫گمانة آزمايشي ‪) Test Trench‬مخفف كلمه‪ T.T‬عددي(‪ :‬نامگذاري گمانهها در محوطه بدينترتيب است‪ .‬صورت عددي كه براي مشخصكردن شمارة‬
‫گمانهها بهكار رﻓته است شمارهاي است كه بهترتيب ايجاد و كاوش هر گمانه تعيين ميشود‪ .‬تمامي گمانهها باتوجه به جهات اصلي در جهت شمال جغراﻓيايي‬
‫ايجاد شدهاند‪ .‬در كاوش گمانهها به اين صورت عمﻞ ميشد كه اگر در گمانهاي به آثار معماري برجا يا ﻻيههاي مشخص باستاني برخورد ميشد‪ ،‬كاوش در‬
‫آن گمانه متوقف و در ﻓاصلة دورتر آن گمانة جديدي ايجاد ميشد تا عرصه و حريم محوطه بهدرستي شناخته شود‪.‬‬
‫براي نامگذاري آثار برجاي معماري و ﻻيههاي مختلف شناساييشده در هر گمانه از روش كانتكست استفاده شد‪ .‬در اين روش هر ﻻيه متفاوت اعم‬
‫از نهشت يا انباشت با يك شمارة كانتكست مجزا ثبت ميشد و اطﻼعات مربوط به آنها ثبت و ضبط ميشود‪ .‬براي شمارهگذاري ياﻓتهها و مواد ﻓرهنگي‬
‫بهدستآمده از هر گمانه‪ ،‬شمارة ثبت ياﻓتهها و مواد ﻓرهنگي‪ ،‬باتوجه به شمارة همان گمانهاي كه بهدست ميآمدند‪ ،‬ثبت ميشدند‪ .‬عدد ثبت ياﻓتهها شامﻞ‬
‫يك عدد سه شمارة ثبت اولين شئ ياﻓت ‪ ٦‬رقمي يا چهار رقمي است كه رقم صدگان آن تابع شمارة گمانه است‪.‬‬
‫از آنجا كه كاوش در محوطه از نوع گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و حريم بود‪ ،‬لذا مهمترين هدف كاوش بهدستآوردن بيشترين اطﻼعات ممكن‬
‫در چهارچوب زماني مشخص شده بود‪ .‬بنابراين‪ ،‬سعي گرديد تا با ايجاد گمانه در نقاط مختلف از محوطه شناخت بيشتري نسبت به آثار محوطه بهدست آيد‪.‬‬
‫باتوجه به شناخت محوطة تﻞ قلعه براساس بررسي روشمند سال گذشته در اطراف محوطه ‪ ١٢‬گمانه تعيين عرصه در جهت عقربههاي ساعت به‬
‫ابعاد ‪ ١×١‬متر ايجاد گرديد )شكﻞ‪ .( ٢‬اطراف محوطة تﻞ قلعه تماماً زير كشت محصوﻻت كشاورزي اعم از گندم و جو بود‪ .‬در اين راستا‪ ،‬ابتدا ‪ ٧‬گمانه در دامنة‬
‫محوطه يعني جايي كه محوطه به زمينهاي كشاورزي ختم ميشود‪ ،‬حفر گرديد و بهجز گمانة ‪ ١‬تمام اين گمانهها به ﻻية برجا برخورد گرديد‪ .‬گمانههاي ‪٨‬‬
‫تا ‪ ١٢‬با ﻓاصلهاي از گمانههاي گروه اول در جايي كه زمينهاي كشاورزي اجازة ايجاد گمانه و عمليات كاوش را ميداد‪ ،‬حفر گرديد كه هيچگونه نهشت‬
‫ﻓرهنگي در آنها مشاهده نشد‪ .‬گمانهها بين ‪ ٦٠‬سانتيمتر تا ‪ ٣‬متر مورد كاوش قرار گرﻓتند‪ .‬بيشتر گمانهها شامﻞ يك ﻻية سطحي به ضخامت ‪ ٢٥‬سانتيمتر‬
‫شامﻞ خاك سست سطحي همراه با رنگ قهوهاي حاوي ريشة گياه است‪.‬‬

‫ب‪ .‬كﺎوش ﻻيﻪﻧگﺎري‬

‫باتوجه به ياﻓتههاي بررسي روشمند باستانشناسي تﻞ قلعه و نيز اهداف پروژة بررسي ﻓرآيند تغييرات ﻓرهنگي در هزارة سوم ق‪ .‬م‪ ،.‬تﭙة ‪ ٢‬در بخش جنوبي‬
‫محوطه جهت انجام ﻻيهنگاري انتخاب گرديد‪ .‬بر اين اساس‪ ،‬در رأس اين تﭙه يك ترانشة ﻻيهنگاري با نام ترانشة شمارة ‪ ١‬در ابعاد ‪ ٣ × ٣‬متر ايجاد گرديد‪،‬‬
‫كه در اين گمانه ‪ ٣‬كانتكست شناسايي شد و نهايتاً كار كاوش در اين ترانشه در عمق ‪ ٣٥‬سانتيمتري بهدليﻞ برخورد با انبوهي از خشت متوقف گرديد‪.‬‬
‫بهطوري كه يك ﻻيه از خشت تمام سطح ترانشه را دربر ميگرﻓت‪ .‬گفتني است كه سفال اين گمانه از نوع سفالهاي شاخص هخامنشي بهرنگ قرمز آجري‬
‫است )شكﻞ‪.(٣‬‬
‫باتوجه به اينكه عمليات ﻻيهنگاري در ترانشة ‪ ١‬به يك سطح معماري خشتي برخورد گرديد‪ ،‬جهت شناخت توالي ﻻيههاي سكونتي محوطة تﻞ‬
‫قلعه ترانشة شمارة ‪ ٢‬در برجستگي جنوبي محوطة موردنظر ايجاد شد‪ .‬در ترانشة ﻻيهنگاري شمارة ‪ ١‬كه به ابعاد ‪ ٣ × ٣‬متر ايجاد گرديد‪ ،‬در همان ﻻيههاي‬
‫سطحي شواهدي از بناي خشتي با سفالهاي دورة هخامنشي برخورد گرديد كه باتوجه به اهداف اين كاوش‪ ،‬كار در اين ترانشه در عمق ‪ ٣٥‬سانتيمتري‬
‫متوقف گرديد‪.‬‬
‫گمانة ﻻيهنگاري شمارة ‪ ٢‬با ﻓاصلة ‪ ١٥‬متر از ترانشة يك در قسمت شيب )جنوبيتر( تﭙه به ابعاد ‪ ٣×٢‬متر در راستاي جنوبي ـ شمالي با هدف‬
‫شناخت توالي ﻓرهنگي محوطه ايجاد گرديد )شكﻞ‪ .(٤‬در اين ترانشه ‪ ٣٩‬كانتكست شناسايي گرديد‪ .‬كه ﻓاز استقراري از دورة بانش و كفتري‪ ،‬قلعه و شغا‬
‫تيموران را دربر ميگرﻓت‪ .‬در اين ترانشه آثار چندين ساج جهت پخت نان شناسايي گرديد‪ .‬در كانتسكت ‪ ٢٠٣٤‬يك خمرة بزرگ به ارتفاع ‪ ٩٠‬سانتيمتر در‬
‫وسط ترانشه كشف شد كه مربوط به هزارة سوم ق‪ .‬م‪ .‬و قابﻞ مقايسه با نمونه خمرههاي مكشوﻓه محوطة جليان ﻓسا است )شكﻞ‪ .(٤‬در كانتسكت ‪ ٢٠٣٧‬در‬
‫گوشة شرقي ديوارة ترانشه به يك خمرة تدﻓين كه انساني به حالت چمباتمه در آن گذاشته شده بود برخورد گرديد كه بهلحاظ تاريخگذاري باتوجه به نمونة‬
‫سفالي در اين ﻓاز )سفال لبهواريخته( مربوط به دوران آغازعيﻼمي )بانش ميانه( است )شكﻞ‪.(٥‬‬

‫شرح يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫طي عمليات گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم شواهد باستانشناختي از هزارة پنجم و تا هزارة دوم ق‪ .‬م‪) .‬ﻓرهنگهايي با نام محلي باكون‬
‫الف‪ ،‬لﭙويي‪ ،‬بانش‪ ،‬كفتري‪ ،‬قلعه‪ ،‬شغا ـ تيموران( شناسايي گرديد‪ ،‬كه در پايان اين پروژه محدودهاي بهوسعت ‪ ٥/٥‬هكتاري براي عرصه اين محوطه مشخص‬
‫گرديد‪.‬‬
‫در ادامة كاوش باستانشناسي بهمنظور ﻻيهنگاري تﻞ قلعه ترانشة شمارة ‪ ٢‬به ابعاد ‪ ٣×٢‬متر در راستاي جنوبي ـ شمالي در دامنة تﭙه )تﭙة شمارة ‪٢‬‬
‫بر اساس نامگذاري لويي واندنبرگ( ايجاد گرديد‪ .‬در اين ترانشه ﻻيههاي سكونتي از هزارة دوم ق‪ .‬م‪) .‬ﻓرهنگهاي شغا ـ تيموران و قلعه( و همچنين ﻻيههايي‬
 ‫‪ | ١٢٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫سكونتي از هزارة سوم ق‪ .‬م‪) .‬ﻓرهنگهاي كفتري ـ بانش( شناسايي گرديد‪ .‬ياﻓتههاي باستاني در اين ترانشه قطعات سفال‪ ،‬ابزار سنگي‪ ،‬جوش كوره سفالي‪،‬‬
‫استخوانهاي جانوري‪ ،‬تدﻓين خمرهاي‪ ،‬خمرة سفالي بزرگ‪ ،‬استخوان انساني‪ ،‬سردوكهاي سفالي و قطعات كوچك ﻓلزي‪ ،‬ياﻓتههاي گياهي )شامﻞ دانههاي‬
‫غﻼت‪ ،‬و ميوه بهخصوص انگور( است‪ .‬كاوش بهمنظور ﻻيهنگاري در محوطة تﻞ قلعه در نهايت با رسيدن به خاك بكر در عمق ‪ ٦٢٠‬سانتيمتري به پايان‬
‫رسيد‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫با پايان برنامة گمانهزني در اطراف محوطة تﻞ قلعه مشخص گرديد كه محوطة تﻞ قلعه در بخش جنوبي و شرقي داراي گستردگي بيشتري نسبت به امروز‬
‫بوده كه امروز با پيشروي كشاورزي بخشهايي از جنوب و شرق محوطه تسطيح و به زير كشت محصوﻻت كشاورزي رﻓته است‪ .‬همچنين‪ ،‬گمانهزنيها‬
‫نشانگر اين است كه محوطة تﻞ قلعه روي يك بستر ناهمواري حاصﻞ از آبرﻓتهاي رودخانة پلوار ايجاد گرديده است‪ .‬اوج گسترة اين محوطه حدود پنج و‬
‫نيم هكتار را دربر ميگيرد‪ .‬كاوش ﻻيهنگاري در محوطة تﻞ قلعه در تﭙة جنوبي ‪ ٢‬حكايت از آن دارد كه اولين استقرار در اين بخش در دورة آغازعيﻼمي )دورة‬
‫بانش ميانه( شكﻞ گرﻓته و بعد از استقرار بهطور پيوسته تا دورة هخامنشي در اين بخش ادامه پيدا ميكند كه استقرار اصلي اين بخش مربوط به هزارة سوم‬
‫ق‪.‬م )ﻓرهنگهاي بانش و كفتري( ميباشد‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬

‫‪Rigot, Jean-Baptist. 2010, “Dynamics of the Poulvar River and morphological historyof the Tang-i Bulaghi plain (Fars, Iran) during‬‬
‫‪the Holocene. First results”, Géomorphologie: relief, processus, environnement 1: 57-72.‬‬

‫‪Haerinck, E. and B. Overlaet. 2003, “Soundings at Tall-i Qaleh (Hasanabad), Fars Province, Iran”, in N. F. Miller and K. Abdi (eds.),‬‬
‫‪Yeki Bud, Yeki Nabud; Essays on the archaeology of Iran in honor of William M. Sumner, Cotsen Institute of Archaeology at UCLA, Los‬‬
‫‪Angeles, CA: 193- 200.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٢٩‬‬

‫شكﻞ ‪ ١‬الف‪ .‬موقعيت محوطة باستاني تﻞ قلعه مرودشت‪.‬‬

‫شكﻞ ‪ ١‬ب‪ .‬وضعيت محوطة باستاني تﻞ قلعه مرودشت و پيرامون آن‪.‬‬

 ‫‪ | ١٣٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ ٢‬الف‪ .‬نقشة تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تﻞ قلعه‪.‬‬

‫شكﻞ ‪ ٢‬ب‪ .‬عكس هوايي از محوطه و خطوط عرصه و حريم‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٣١‬‬

‫شكﻞ ‪ .٣‬ترانشة ﻻيهنگاري شمارة ‪.١‬‬

‫شكﻞ ‪ .٤‬ترانشة ﻻيهنگاري شمارة ‪ ٢‬و خمرة سفالي مكشوﻓه‪.‬‬

 ‫‪ | ١٣٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ .٥‬تدﻓين خمرهاي تﻞ قلعه‪.‬‬

‫جدول ‪ :١‬مشخصات گمانههاي ايجاد شده‬

‫عرصﻪ‬ ‫عﻤق كﺎوش )س‪ .‬م(‬ ‫اﻧدازه )س‪ .‬م(‬ ‫ش‪ .‬ﮔﻤﺎﻧﻪ‬
‫ـ‬ ‫‪١٨٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.1‬‬
‫*‬ ‫‪١٧٣‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.2‬‬
‫*‬ ‫‪٢١٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.3‬‬
‫*‬ ‫‪١٦٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.4‬‬
‫*‬ ‫‪٢٣٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.5‬‬
‫*‬ ‫‪٦٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.6‬‬

‫*‬ ‫‪٣٠٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.7‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٣٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.8‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٢٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.9‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٩٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.10‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٣٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.11‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.12‬‬

 ‫بررسيﻫﺎي فراﮔير بﺎستﺎنشنﺎختي در كراﻧﻪﻫﺎ و جزاير دريﺎي پﺎرس و دريﺎي مكران‪،‬‬
‫فﺼل ﻧﺨﺴت‪ :‬بررسي بﺎستﺎنشنﺎسي در شبكة ‪ ،39RN3-5‬استﺎن بوشهر‬

‫‪١‬‬
‫امير حشمدار راوري‬

‫درآمد‬
‫درياي پارس پهنة آبي وسيعي است كه در ميان سرزمين ايران در شمال و شبهجزيرة عربستان در جنوب قرار دارد‪ .‬كشور ما بيشترين خط ساحلي را در كرانه‬
‫درياي پارس داراست و با احتساب كرانههاي درياي مكران‪ ،‬سواحﻞ گستردهاي را در جنوب خود جاي داده است‪ .‬طبعاً چنين پهنة آبي عظيمي كه تنها راه‬
‫ارتباط ايران با آبهاي آزاد بهشمار ميرود همواره در طول تاريخ جاذبههاي ﻓراواني براي جوامع انساني داشته است‪ .‬با اينحال مقايسة بررسيها و كاوشهاي‬
‫انجامشده در سواحﻞ درياي پارس نشان ميدهد كه مطالعات باستانشناسي صورت گرﻓته و در نتيجه دانستههاي باستانشناختي ما دربارة وضعيت ﻓرهنگي‬
‫كرانههاي شمالي درياي پارس به نسبت كرانههاي جنوبي آن بسيار اندك است‪ .‬ازاينرو‪ ،‬انجام مطالعات باستانشناسي در سواحﻞ درياي پارس اهميت بسيار‬
‫ويژهاي در مطالعات باستانشناسي ايران دارد‪ .‬در اين راستا برنامة بررسي و شناسايي در شبكة ‪ ،39RN3-5‬استان بوشهر از تاريخ ‪ ١٧‬بهمنماه تا ‪ ٣٠‬اسفندماه‬
‫‪ ١٤٠١‬و بر اساس مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٥٨٢٦‬پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري و در چارچوب برنامة »بررسيهاي ﻓراگير باستانشناختي در كرانهها و‬
‫جزاير درياي پارس و درياي مكران« با مديريت دكتر عباس مقدم انجام شد‪ .‬از مهمترين اهداف بررسي حاضر ميتوان به شناسايي و مستندنگاري آثار ﻓرهنگي‬
‫ـ تاريخي و محوطههاي باستاني در راستاي تكميﻞ نقشة باستانشناسي كشور‪ ،‬گردآوري اطﻼعات ﻻزم جهت برنامهريزي درزمينة حفاﻇت از آثار تاريخي و‬
‫انجام مطالعات باستانشناسي گستردهتر در آينده‪ ،‬مطالعه و بررسي دورههاي استقراري‪ ،‬تحوﻻت الگوي استقرار و عوامﻞ مﺆثر بر آن در ادوار مختلف تاريخي‪،‬‬
‫بررسي نحوة تعامﻞ جوامع انساني با محيط و بهرهبرداري از منابع طبيعي در طول زمان و بررسي ارتباط با نواحي مجاور در ادوار مختلف تاريخي اشاره كرد‪.‬‬
‫اگرچه بخشهايي از اين محدوده در گذشته در قالب برنامههاي جداگانه بررسي شده است )ابراهيمي ‪١٣٨٨‬؛ بازيار ‪١٣٧٩‬؛ توﻓيقيان ‪١٣٨٤‬؛ ‪ ١٣٨٨‬و ‪،(١٤٠٢‬‬
‫اما اين محدوده هيچگاه بهصورت پيوسته و در قالب طرحي منسجم براي شناخت و بررسي سواحﻞ درياي پارس موردبررسي قرار نگرﻓته بود‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محدودة بررسي‬

‫بررسي حاضر در شبكهاي با ابعاد ‪ ٥٠×٥٠‬كيلومتر انجام شد‪ .‬تقريباً نيمة جنوبغربي اين شبكه شامﻞ آبهاي درياي پارس ميشود و نيمة شمالشرقي آن‬
‫بخشي از كرانههاي درياي پارس‪ ،‬شامﻞ قسمتهايي از شهرستانهاي ديلم و گناوه در استان بوشهر را در برميگيرد )شكﻞ ‪ .(١‬اين محدوده از جنوب بندر‬
‫ديلم تا غرب بندر گناوه امتداد دارد‪ .‬محدوده بررسي در حوضه آبريز درياي پارس‪-‬درياي عمان و زير حوضه حله واقع است و آبراهههاي دائمي و ﻓصلي‬
‫بسياري كه همگي داراي آب شور هستند از ارتفاعات شرق و شمالشرق آن بهسمت درياي پارس جريان دارد‪ .‬مهمترين اين جريانهاي آبي رودخانة ﻓصلي‬
‫بويرات و سرشاخههاي متعدد آن است كه با مسير پرپيچوخم به درياي پارس منتهي ميشود‪ .‬با اينحال و عليرغم شوري آبهاي سطحي‪ ،‬باتوجه به شيب‬
‫مناسب زمين و وسعت نسبتاً زياد دشت و همچنين بارندگي ساﻻنه حدود ‪ ٢٠٠‬تا ‪ ٢٥٠‬ميليمتر‪ ،‬كشت ديم در سرتاسر اين ناحيه با وسعت زياد انجام ميشود‪.‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫انتخاب روش بررسي ميتواند باتوجه به عوامﻞ گوناگوني مانند اهداف پژوهش‪ ،‬ميزان شناخت ما از وضعيت ﻓرهنگي منطقة مورد پژوهش‪ ،‬ويژگيهاي‬
‫جغراﻓيايي و اقليمي و وسعت محدودة بررسي متفاوت باشد‪ .‬در محدودة منتخب عواملي مانند كمي انتشارات در زمينة مطالعات و بررسيهاي پيشين‪ ،‬گسترش‬

‫‪ .١‬دانشآموختة دكتري باستانشناسي دوران تاريخي‪ ،‬دانشگاه تربيت مدرس‪.‬‬

 ‫‪ | ١٣٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫اﻓقي استقرارها و در نتيجه تعدد محوطههاي مسطح و هموار‪ ،‬حجم باﻻي نهشتگذاري و وسعت باﻻي ديمزارها ازجمله مواردي بود كه بر انتخاب روش‬
‫بررسي تﺄثيرگذار بود‪ .‬شناسايي بسياري از اين محوطههاي مسطح كه صرﻓاً شامﻞ پراكنش سطحي مواد ﻓرهنگي در پيرامون چالههاي حفاري غيرمجازاند‪،‬‬
‫تنها از طريق بررسي دقيق تصاوير ماهوارهاي‪ ،‬پيمايش ﻓشرده و بهرهگيري از اطﻼعات مردم محلي امكانپذير بود‪ .‬باتوجه به وسعت ديمزارها دسترسي به‬
‫مناطق مختلف با دشواري انجام ميشد و نيازمند طي مساﻓتهاي طوﻻني بهصورت پياده بود‪ .‬پيش از آغاز بررسي ميداني تصاوير ماهوارهاي »‪ «Corona‬و‬
‫»‪ «Google Earth‬و »‪ ،«Bing Maps‬نقشههاي رقومي با مقياس ‪ ١ :٢٥٠٠٠‬و همچنين عكسهاي هوايي تهيهشده توسط سازمان نقشهبرداري كشور بررسي‬
‫شد‪ .‬در قدم بعدي نقشههاي رقومي ‪ ١ :٢٥٠٠٠‬در سيستم اطﻼعات جغراﻓيايي )‪ (GIS‬مورد بررسي و تحليﻞ قرار گرﻓتند‪ .‬درنهايت‪ ،‬پس از پايان بررسي ميداني‬
‫يك پايگاه دادهها در سيستم اطﻼعات جغراﻓيايي ايجاد و تمامي مشخصات محوطهها در اين پايگاه وارد شد‪ .‬اين كار عﻼوهبر اينكه جمعبندي و ساماندهي‬
‫اطﻼعات موجود را تسهيﻞ كرد‪ ،‬امكان بازيابي سريع اطﻼعات مربوط به هر محوطه و تحليﻞ دادهها را نيز ﻓراهم ساخت‪.‬‬
‫درمجموع در اين بررسي تعداد ‪ ٥٢‬اثر شناسايي و مستندنگاري شد‪ .‬آثار شناساييشده ازنظر گاهنگاري به دوران تاريخي و اسﻼمي قابﻞ‬
‫تاريخگذارياند‪ .‬از ميان محوطههاي دوران تاريخي از ‪ ١‬محوطه آثار متعلق به دورة عيﻼم و از ‪ ٨‬محوطه آثار دورة ساساني شناسايي شد‪ .‬اگرچه تعداد‬
‫محوطههاي شناساييشده از دوران تاريخي نسبتاً اندك است‪ ،‬اما محوطههاي شناساييشده از اين دوران وسعت قابﻞتوجهي دارند‪ .‬بهنظر ميرسد كه محدودة‬
‫منتخب در حدﻓاصﻞ دورة عيﻼم تا دورة ساساني مورد توجه جوامع انساني نبوده و يا آثار اين دوره به دﻻيﻞ مختلف مانند نهشتگذاري يا توسعة كشاورزي‬
‫بهدست ما نرسيده است‪ .‬شواهد دوران اسﻼمي از ‪ ٣٦‬اثر شناسايي شد كه از اين ميان ‪ ٧‬محوطه داراي تداوم زماني از دورة ساساني هستند و ‪ ٢٩‬اثر تنها‬
‫شواهد دوران اسﻼمي را در خود جاي دادهاند‪ .‬اكثر آثار دوران اسﻼمي را ميتوان به سدههاي نخستين تا سدة ششم هجري تاريخگذاري كرد‪ .‬همچنين شواهد‬
‫قابﻞ اتكايي براي تاريخگذاري ‪ ١٤‬اثر شامﻞ ‪ ٥‬مجموعة تﺄمين آب‪ ١ ،‬معدن سنگ‪ ٢ ،‬كوره و ‪ ٦‬محوطه ياﻓت نشد‪.‬‬
‫آثار شناساييشده از نظر گونهشناسي شامﻞ مجموعههاي تﺄمين و ذخيرة آب )شكﻞ ‪ ٢‬و ‪ ٣‬و ‪ ،(٤‬كورهها و محوطههاي صنعتي )شكﻞ ‪ ،(٥‬معدن‬
‫سنگ‪ ،‬گورستانها‪ ،‬قلعهها و برجها‪ ،‬زيارتگاهها‪ ،‬استقرارها و محوطههاي وسيع چند پشتهاي‪ ،‬محوطههاي كوچك و مسطح با پراكنش سطحي مواد ﻓرهنگي‬
‫ميشوند‪.‬‬

‫يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫اگرچه سفال بههمراه قطعات شكستة موسوم به »كوپال« ﻓراوانترين ياﻓته سطحي در محوطهها بود‪ ،‬اما در سطح بسياري از محوطهها ميتوان شواهد مرتبط‬
‫با ﻓعاليت صنعتي مانند جوشكوره‪ ،‬سفال‪ ،‬آجر و كوپالهاي حرارتديده‪ ،‬جوش شيشه و شيشههاي دﻓرمهشده و همچنين قطعات سرباره ذوب ﻓلزات را با‬
‫تراكم اندكتر مشاهده كرد‪ .‬همچنين در سطح بسياري از محوطهها ميتوان دستآسهاي سنگي را مشاهده كرد‪ .‬عﻼوهبر اين يك سكه مسي زنگزده از‬
‫دوران اسﻼمي‪ ،‬دو پيكرك شكسته بههمراه چند قطعه آهكبري و يك كتيبة نقرشده از سطح يك سفال از سطح محوطهها برداشت شد‪ .‬با اينحال سفال‬
‫شاخصترين ياﻓتة ما براي تاريخگذاري محوطهها بود‪ .‬تشخيص‪ ،‬تفكيك و تاريخگذاري دقيق سفالهاي دورههاي اشكاني‪ ،‬ساساني و سدههاي نخستين‬
‫دوران اسﻼمي چندان آسان نبود‪ .‬از سويي تعداد قطعات شاخص شناساييشده از اين دورهها در بررسي اندك بود و از طرف ديگر برخي از گونههاي سفالين‬
‫در بازههاي زماني گستردهاي در دورههاي اشكاني‪ ،‬ساساني و صدر اسﻼم استفاده ميشدهاند‪ .‬با اينحال‪ ،‬گونههاي سفالين شاخصي از اين مرحله بهدست آمد‬
‫كه به تاريخگذاري محوطههاي اين دوره كمك ميكند‪ .‬از اين ميان ميتوان به سفالهاي لعاب قليايي‪ ،‬خمرههاي اژدري‪ ،‬سفالهاي منقوش شبه‬
‫پيشازتاريخي‪ ،‬سفالهاي با لعاب پاشيده و اسگراﻓياتو‪ ،‬سفالهاي داراي لعاب شيري يا سفيد مات‪ ،‬سفالهاي آبي و سفيد‪ ،‬سفالهاي بدون لعاب داراي لبة‬
‫ناوداني و سفالهاي ﻻنهزنبوري اشاره كرد‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫در نتيجة بررسي انجامشده در شبكة ‪ 39RN3-5‬تعداد ‪ ٥٢‬اثر و محوطه شامﻞ محوطههاي بزرگ چندپشتهاي‪ ،‬ساختارهاي انتقال و ذخيره آب‪ ،‬شهرها‪ ،‬كورهها‪،‬‬
‫قلعه‪ ،‬قبرستان‪ ،‬محوطههاي مسطح شناسايي و مستندنگاري شد‪ .‬شواهد موجود‪ ،‬خصوصاً وجود محوطههاي بسيار بزرگ چندپشتهاي كه احتماﻻً شهرهاي‬
‫وسيعي از اواخر دوران تاريخي و اوايﻞ دوران اسﻼمي بودهاند و همچنين بقاياي ﻓعاليتهاي صنعتي گسترده نشان از اهميت محدودة منتخب در مطالعات‬
‫باستانشناسي كرانههاي درياي پارس دارد‪ .‬در بررسي حاضر عﻼوهبر محوطههاي استقراري و صنعتي وسيع‪ ،‬شواهد قابﻞتوجهي از مجموعههاي مرتبط با‬
‫مديريت آب شامﻞ چاهها‪ ،‬آبراههاي دستكند و بندها شناسايي شد كه كمك شاياني به درك نحوة تعامﻞ با محيط و شكﻞگيري استقرارهاي وسيع در محيطي‬
‫با خاك و آبهاي سطحي شور ميكند‪ .‬با اينحال آثار و محوطههاي شناساييشده در معرض تهديد و تخريب قرار دارند‪ .‬مهمترين عامﻞ تهديد و تخريب‬
‫اين محوطهها توسعة بيحدومرز زمينهاي كشاورزي و ساختوسازهاي شهري و روستايي است‪ .‬بنابراين‪ ،‬بهنظر ميرسد كه برنامهريزي براي حفاﻇت و‬
‫حراست از اين محوطهها خصوصاً با كمك و مشاركت اجتماعات و ساكنان محلي در كنار تداوم پژوهشهاي باستانشناسي اولويت باﻻيي در برنامهريزيهاي‬
‫آتي درزمينة ميراث ﻓرهنگي در اين ناحيه دارد‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٣٥‬‬

‫سپﺎسگزاري‬
‫ﻻزم است تا از جناب آقاي دكتر عباس مقدم مدير محترم پروژة »بررسيهاي ﻓراگير باستانشناختي در كرانهها و جزاير درياي پارس و درياي مكران« و‬
‫همچنين سركار خانم دكتر ليﻼ خسروي‪ ،‬رييس محترم پژوهشكدة باستانشناسي پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري و همكاران اين پژوهشكده و جناب‬
‫آقاي دكتر ابراهيمي‪ ،‬معاون ميراث ﻓرهنگي ادارهكﻞ ميراث ﻓرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان بوشهر سﭙاسگزاري كنم‪ .‬انجام اين بررسي بدون تﻼش‬
‫طاقتﻓرساي اعﻀاي هيﺌت‪ ،‬خانم الهه نوريان‪ ،‬آقايان علي برهاني‪ ،‬مصطفي داشاد‪ ،‬سوران مصطفيپور‪ ،‬علي مولودي و خانمها سيميندخت عسگري‪ ،‬زينب‬
‫وليزاده و سارا محبوبي ميسر نبود‪ .‬از تﻼش ايشان سﭙاسگزارم‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫ابراهيمي‪ ،‬نصراﷲ‪ ،١٣٨٨ .‬بررسي باستانشناختي شهرستان گناوه‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫بازيار‪ ،‬علي‪ ،١٣٧٩ .‬بررسي و شناسايي شهرستان گناوه و ديلم بخش ريگ‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫توﻓيقيان‪ ،‬حسين‪ ،١٣٨٤ .‬بررسي و شناسايي باستانشناسي بوشهر‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي )منتشرنشده(‪.‬‬

‫توﻓيقيان‪ ،‬حسين‪ .١٣٨٨ .‬برنامه بررسي و شناسايي بنادر باستاني استان بوشهر‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي )منتشرنشده(‪.‬‬

‫توﻓيقيان‪ ،‬حسن‪ .١٤٠٢ .‬ديلم‪ ،‬ديار تجارت درياي خليج ﻓارس از منظر باستانشناسي‪ ،‬تهران‪ :‬پيشين پژوه‪.‬‬
 ‫‪ | ١٣٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ .١‬موقعيت شبكة منتخب بررسي‪.‬‬

‫شكﻞ ‪ .٢‬دورنماي مجموعة تﺄمين آب موسوم به چاهكوييد‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٣٧‬‬

‫شكﻞ ‪ .٣‬بند ذخيرة آب در روستاي چاهك‪.‬‬

‫شكﻞ ‪ .٤‬آبانبار موسوم به مازهانبار در روستاي والفجر‪.‬‬

 ‫‪ | ١٣٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ .٥‬بقاياي يك كوره در محوطة شاهقاسم گاوزرد‪.‬‬

 ‫ﮔزارش كوتﺎه كﺎوش محوطة ‪ ١١٣‬ﭼمشير‪ ،‬ﮔچﺴﺎران‬

‫‪١‬‬
‫مرتﻀي حصاري‬
‫‪٥‬‬
‫حسن اكبري‪ ،٢‬مجيد بديعي گورتي‪ ،٣‬بهروز آقايي و آزاده احمديپور‬
‫‪٤‬‬

‫ﭼكيده‬
‫در زمستان ‪ ١٤٠١‬كاوشهاي نجاتبخشي حوضة آبگير سد چمشير‪ ،‬گچساران‪ ،‬استان كهگيلويه و بويراحمد آغاز گرديد‪ .‬محوطة شمارة ‪ ١١٣‬سد چمشير با‬
‫تراز ‪ ٥٤٩‬متري از سطح آبهاي آزاد‪ ،‬براساس مجوز صادرشده توسط پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري توسط نگارندگان مورد كاوش محدود قرار‬
‫گرﻓت‪ .‬هدف از كاوش محوطة مورد نظر در اين زمان‪ ،‬كسب حداكثر اطﻼعات مانند مشخصنمودن بقاياي معماري‪ ،‬كاربري هريك از ﻓﻀاها‪ ،‬گاهنگاري و‬
‫دورههاي سكونت‪ ،‬پيش از آبگيري سد چمشير بود‪ .‬باتوجه به محدوديت زماني‪ ،‬پشتيباني و بزرگي محوطه‪ ٢ ،‬كارگاه اصلي و يك گمانه در نقاط مختلف‬
‫محوطه باز شد‪ .‬ياﻓتههاي ﻓرهنگي نشان از استقرار در دورههاي ايﻼم قديم و مياني دارد‪.‬‬

‫موقعيت جغرافيﺎيي و مكﺎﻧي محوطة ‪ ١١٣‬ﭼمشير‬

‫موقعيت مختصات جغراﻓيايي محوطة ‪ ٣٠ ١٠ ٢٩٧ ،١١٣‬عرض شمالي و ‪ ٥٠ ٥٧ ٥٥‬طول شرقي است‪ .‬ارتفاع محوطه از سطح دريا حدود ‪ ٥٤٩‬متر است‪ .‬اين‬
‫محوطه بهشكﻞ يك سكو كه از تمام دشت قابﻞديدن و نمايان است‪ .‬حدود دو هكتار وسعت پراكندگي سفال است ولي نشانههاي معماري در آن حدود ‪٥٠٠٠‬‬
‫مترمربع است‪ .‬نام محلي محوطه چم محمدزمان است كه در دهستان امامزاده جعفر از بخش مركزي شهرستان گچساران قرار دارد‪ .‬ضلع جنوبي به تراسي‬
‫منتهيشده كه آنهم با ﻓاصله با كرانة راست رودخانه محدود ميشود‪ .‬ضلع شمالي نيز به ارتفاعات منتهي ميشود‪ .‬غرب محوطه به ارتفاعات كمارتفاعي‬
‫متصﻞ شده و شرق آن به دشت كوچكي كه در حالحاضر بهصورت مرتع از آن استفاده ميشود و حدود دو كيلومتر طول آن است )شكﻞ ‪.(١‬‬

‫پيشينﻪ و روش كﺎوش‬

‫در سال ‪١٣٩١‬خ‪ ،‬آقاي نعمتاﷲ سراقي كار بررسي محوطههاي سد چمشير را انجام داد )سراقي ‪ .(١٣٩١‬در سال ‪١٣٩٥‬خ‪ ،‬آقاي محمدتقي عطايي و شهرام‬
‫زارع كاوش و گمانهزني روي محوطههايي را در سد چمشير آغاز كردند )عطايي و زارع ‪ .(١٣٩٧‬با درنظرگرﻓتن محدوديت زماني و مهمبودن محوطه و اهميت‬
‫دقت كار تصميم گرﻓته شد تا مناسبترين شيوة كاوش و ثبت و ضبط دادهها براي آغاز كار انتخاب شود‪ ،‬بر همين اساس روش كاوش پيگردي و كاوش‬
‫گسترده با استفاده از شيوة لوكوس‪ ،‬جهت كاوش عرضي و عمقي كارگاه و تطبيق دادهها با ﻻيهها و ﻓﻀاها بهعنوان يك روش علمي مطمﺌن و مقبول در‬
‫دستور كار قرار گرﻓت‪ .‬انتخاب محﻞ كارگاهها باتوجه به بقاياي معماري مشهود در سطح محوطه بود‪ .‬قبﻞ از انجام كاوش ابتدا سطح محوطه مورد بررسي‬
‫قرار گرﻓت‪ ،‬سﭙس براساس مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٤٦٣٣‬به تاريخ ‪ ١٤٠١/٩/١٣‬پژوهشگاه ميراثﻓرهنگي و گردشگري در ﻓصﻞ سوم كاوشهاي حوضة آبگير سد‬
‫چمشير كاوش گرديد‪.‬‬

‫ميراث ﻓرهنگي و گردشگري؛ ‪m.hessari@richt.ir‬‬ ‫‪ .١‬دانشيار پژوهشگاه‬

‫‪ .٢‬دانشجوي دكتري باستانشناسي دانشگاه محقق اردبيلي‪.‬‬
‫‪ .٣‬دانشجوي دكتري باستانشناسي دانشگاه محقق اردبيلي‪.‬‬
‫‪ .٤‬دكتري باستانشناسي دانشگاه هنر اصفهان‪.‬‬
‫‪ .٥‬دكتري باستانشناسي دانشگاه آزاد اسﻼمي و احد تهران مركز‪.‬‬
 ‫‪ | ١٤٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫كليﺎت كﺎوش ميداﻧي‬

‫در اين محوطه ابتدا اقدام به احداث دو كارگاه شد‪ ،‬يكي در جنوب محوطه به ابعاد ‪ ٥‬متر در ‪ ٥‬متر‪ ،‬جاييكه آثار معماري در آن مشهود بود )شكﻞ ‪ .(٢‬دومين‬
‫كارگاه در شرق محوطه قرار دارد‪ ،‬جاييكه پيش از اين برشي توسط ماشينهاي راهسازي ايجاد شده بود و مكان مناسبي بهمنظور ﻻيهنگاري اين محوطه بود‪.‬‬
‫اين كارگاه نيز به عرض دو متر ايجاد شد كه هرچه پايينتر ميرﻓت طول آن بيشتر ميشد )شكﻞ ‪ .(٣‬مرحلة اول معماري هر دو كارگاه همان ابتدايكاوش‬
‫پديدار شد و ياﻓتههاي آن نشاندهندة دورة ايﻼم ميانه بود‪ .‬بﻼﻓاصله بعد از مرحلة اول معماري‪ ،‬مرحلة دوم معماري هويدا شد‪ ،‬ﻇاهراً در اين زمان محوطه‬
‫توسط زلزلة مهيبي از بين رﻓته و خط زلزله در هر دو كارگاه كامﻼً مشهود بود‪ .‬ﻓاصلة دو مرحلة معماري در هر دو كارگاه از لحاظ ﻻيهنگاري بسيار اندك‬
‫است‪ .‬با ﻓاصلة نسبتاً زيادي مرحلة سوم معماري نمايان شد‪ ،‬معماري با ديواري ضخيم به عرض يك متر كه از قلوهسنگهاي بزرگ رودخانهاي كه تقريباً‬
‫هماندازه هستند با مﻼت گچ و خاك ساخته شده است‪ .‬اين معماري نيز در هر دو كارگاه نمود دارد‪ .‬در كارگاه ﻻيهنگاري در همين مرحلة معماري پارهديواري‬
‫نمايان شد كه از خشت ساخته شده بود‪ .‬خشت آجري رنگ محكمي كه در نوع خود جالب توجه است و اين خشت معروف به يكسوكوژ يا پﻼنوكانوكس است‬
‫)شكﻞ ‪ (٤‬كه مشخصة خشتهاي معماري ايﻼم قديم در خوزستان است‪ .‬همراه با اين نوع خشت سفالهاي دورة ايﻼم قديم نيز ياﻓت شدند و همراه با سفال‬
‫چند قطعه كوچك از اثرات مهري كه نقوش مبهمي در آنها مشهود است‪ ،‬بهدست آمد مرحلة چهارم معماري نيز در زير معماري عظيم سنگي مرحلة سوم‬
‫كشف شد كه شامﻞ معماري با آجر است كه اندودي ضخيم و محكم روي ديوار كشيده شده است‪ .‬هر دو ترانشه تا اين مرحلة معماري يكسان هستند و از‬
‫اين مرحله به پايين كه در حدود سه متري عمق تﭙه است‪ ،‬آثاري از معماري مرحلة پنجم معماري پديدار شد كه شامﻞ ديوارهاي نسبتاً باريك كه با خشت‬
‫ساخته شدهاند و طبق شواهد و ياﻓته هاي سفالي اين معماري نيز مربوط به دورة ايﻼم قديم است‪ .‬در اين كاوش مطالعات جانوري باستان و قومباستانشناسي‬
‫نيز انجام گرديد‪ .‬نتايج مقدماتي پژوهش جانوري باستاني نشان از گونههاي جانوري مربوط به گوسفندسانان )گوسفند و بز(‪ ،‬گاو‪ ،‬گوشتخوار كوچك و جونده‬
‫)موش( هستند‪.‬‬

‫جﻤﻊبندي مقدمﺎتي‬
‫بايستي بيان كرد‪ ،‬ادامة كاوش در اين محوطه بهواسطة عجله در آبگيري و برخﻼف وعده دادهشده‪ ،‬انجام نگرﻓت‪ .‬در يك نگاه كلي محوطة ‪ ١١٣‬باتوجه به‬
‫مطالعات باستانشناسي و ميانرشتهاي توالي ﻓرهنگهاي ايﻼم مياني و ايﻼم قديم را در خود جاي داده است‪ .‬آثار معماري و نيز بهويژه باتوجه به وجود بقاياي‬
‫موش خانگي‪ ،‬بيانگر استقرار دائمي در اين محوطه ميتواند باشد‪ .‬باتوجه به نوع سفالهاي و شباهت آن به خوزستان‪ ،‬محوطة ايﻼمي بيشتر داراي سبك‬
‫خوزستان است كه ادامة كاوش ميتواند جنبههاي ديگر زيستي‪ ،‬هنري و استقراري دورههاي ايﻼم در محوطه را آشكار نمايد‪ .‬اميد است‪ ،‬نمونههاي مطالعاتي‬
‫ميانرشتهاي مانند كربن ‪ ،١٤‬بهمنظور ساليابي مطلق انجام گردد تا اطﻼعات دقيق گاهنگاري مطالعات دورة ايﻼم در اختيار پژوهشگران قرار گيرد‪.‬‬

‫سپﺎسگزاري‬
‫انجام كاوش باستانشناسي محوطة ‪ ،١١٣‬مرهون ياري و مساعدت اﻓراد زيادي است‪ .‬لذا برخود ﻻزم ميدانم كه از تمام كساني كه به هر نحوي مرا در انجام‬
‫اين پروژه كمك نمودند‪ ،‬تشكر نمايم‪:‬‬
‫جناب آقاي دكتر مصيب اميري رياست محترم وقت پژوهشگاه ميراثﻓرهنگي و گردشگري‪ ،‬سركار خانم دكتر ليﻼ خسروي‪ ،‬رييس محترم وقت پژوهشكدة‬
‫باستانشناسي و در زمان ارائه مقاله كوتاه آقاي دكتر سجاد عليبيگي‪ ،‬رييس محترم پژوهشكدة باستانشناسي؛ جناب آقاي دكتر حسين عزيزي بهخاطر‬
‫حمايتهاي بيدريغ و مديريت دقيق ايشان در چمشير‪ ،‬جناب آقاي رضا تاجيك‪ ،‬مدير محترم مالي پژوهشگاه‪ ،‬جناب آقاي دكتر محمدرضا نعمتي‪ ،‬مسﺌول‬
‫محترم طرحهاي نجات خشي‪ ،‬جناب آقاي علي زماني‪ ،‬كارپرداز محترم پژوهشكدة باستانشناسي‪ ،‬جناب آقايان دكتر ﻓرزاد ماﻓي‪ ،‬مشاور محترم آبنيرو‪ ،‬جناب‬
‫آقايان مهندس محمدرضا ﻓاضﻞ‪ ،‬داورپناه‪ ،‬معاونين محترم اجرايي سد‪ ،‬رحيمپور‪ ،‬حقوقي سد چمشير‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫سراقي‪ ،‬نعمت‪ ،١٣٩١ .‬بررسي باستانشناسي سد چمشير‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫عطايي‪ ،‬محمدتقي و شهرام زارع‪» ،١٣٩٧ .‬گزارش برنامة مطالعات باستانشناسي سد چمشير؛ شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهگيلويه و بويراحمد )ﻓصﻞ يكم زمستان ‪،«(١٣٩٥‬‬
‫در گزارشهاي شانزدهمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران )مجموعه مقاﻻت كوتاه ‪ ،(١٣٩٥‬بهكوشش‪ :‬روحاﷲ شيرازي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري‪:‬‬
‫‪٢٦٣‬ـ ‪.٢٥٩‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٤١‬‬

‫شكﻞ ‪ .١‬عكس هوايي محوطة ‪.١١٣‬‬

‫شكﻞ ‪ .٢‬كارگاه گسترده‪.‬‬

 ‫‪ | ١٤٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ .٣‬كارگاه ﻻيهنگاري‪.‬‬

‫تصوير ‪ .٤‬خشت پﻼنوكانوكس‪ ،‬كارگاه ﻻيهنگاري‪.‬‬

 ‫ﮔزارش مقدمﺎتي ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم تپة قﺎطرﭼي‪،‬‬
‫قير و كﺎرزين‪ ،‬استﺎن فﺎرس‬

‫زرقاني‪١‬‬ ‫سامان حمزوي‬

‫زيدي‪٢‬‬ ‫محسن‬

‫درآمد‬
‫مطالعة دوران گذار از ﻓراپارينهسنگي به آغاز نوسنگي از اهميت بسياري در تاريخ تحول انسان برخوردار است‪ .‬زيرا به تغيير از شيوة گردآوري غذا به توليد غذا‬
‫ميپردازد‪ .‬بيشتر تحقيقات باستانشناسي در مورد اين دورة گذار در امتداد كوهﭙايههاي هﻼل حاصلخيزي در لوانت‪ ،‬جنوب آناتولي‪ ،‬شمال ميانرودان‪ ،‬كوه‬
‫هاي زاگرس در شمال عراق و اخيراً در قسمت غربي كوههاي زاگرس ايران انجام گرﻓته است‪ ،‬و مناطق پيراموني آن كمتر مورد توجه قرار گرﻓته است‪ .‬رشته‬
‫كوههاي زاگرس جنوبي در استان ﻓارس يكي از اين نواحي پيراموني است‪ .‬در رشته كوههاي زاگرس غارها و پناهگاههاي صخرهاي بسياري از دوران ﻓراپارينه‬
‫سنگي و سكونتگاههاي اواخر دورة نوسنگي كشف و بررسي شده است‪ .‬با اين حال‪ ،‬گذار بين پايان ﻓراپارينهسنگي و آغاز نوسنگي با سفال بهويژه در بخش‬
‫جنوبي رشتهكوههاي زاگرس بهعنوان يك وقفة قابﻞتوجه باقي مانده است‪.‬‬
‫براي تعريف شيوة زندگي و اقتصاد معيشتي در دورة آغاز نوسنگي به اطﻼعات بيشتري در رشته كوههاي زاگرس خصوصاً در مركز و جنوب استان‬
‫ﻓارس نياز داريم‪ .‬به همين دليﻞ تﭙة قاطرچي مورد توجه ما قرار گرﻓت و براي گمانهزني انتخاب گرديد‪ .‬هدف ﻓصﻞ نخست گمانهزني در تﻞ قاطرچي‪ ،‬تعيين‬
‫عرصه و پيشنهاد حريم بود كه با مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٣٣٤٦‬مورخ ‪ ١٤٠١/٧/٢‬پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي از تاريخ سوم مهرماه تا ‪ ٢٤‬مهرماه ‪ ١٤٠٠‬خورشيدي‬
‫انجام گرﻓت‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫تﭙة قاطرچي محوطهاي است تقريباً دايرهايشكﻞ كه باتوجه به عرصة ﻇاهري آن‪ ،‬حدود يك هكتار وسعت دارد‪ .‬رأس تﭙه حدود ‪ ٤‬متر از زمينهاي كشاورزي‬
‫اطراف خود ارتفاع دارد‪ .‬ارتفاع اين محوطه از سطح آبهاي آزاد ‪ ٦٨٠‬متر است‪ .‬اين تﭙه در ‪ ١٤٠٠‬متري جنوب روستاي عليآباد و جادة قير و كارزين به جهرم‬
‫و در ‪ ٩٥٠‬متري شمالشرقي رودخانة قرهآقاج قرار گرﻓته است )شكﻞهاي ‪١‬و ‪ .(٢‬پيرامون محوطه را زمينهاي كشاورزي احاطه كرده است‪ .‬در بلندترين‬
‫بخش اين محوطه يك گودال نسبتاً بزرگ حفاري غيرمجاز به عمق يك متر قرار دارد و بهوسيله يك جادة خاكي دسترسي محلي و كانال زهكشي آب در‬
‫بخش شرقي و پيشروي زمينهاي كشاورزي از همه جهتها مورد آسيب جدي قرار گرﻓته است‪ .‬در سطح محوطه و در محدودة عرصة ﻇاهري آن‪ ،‬مقدار‬
‫كمي سفالهاي دوران تاريخي‪ ،‬اسﻼمي و همچنين دست ابزارهاي سنگي ياﻓت ميشود‪ .‬در گذشته چشمههاي متعددي در منطقه و اطراف محوطه وجود‬
‫داشته است كه بهدليﻞ تغييرات اقليمي و ايجاد سد سلمان ﻓارسي همگي خشك شدهاند‪ .‬تنها منبع آبي موجود‪ ،‬رودخانة قرهآغاج است كه مقدار آب اين رودخانه‬
‫نيز نسبت به گذشته بسيار كم شده است‪ .‬تﭙة قاطرچي نخستينبار در سال ‪ ١٩٣٦‬ميﻼدي توسط اشتاين شناسايي شد )‪ .(Stein 1936‬وي اين محوطه را در‬
‫سال ‪ ١٩٣٣‬در بررسي خود در راه جهرم مورد بازديد قرار داد‪ .‬پس از وي سامنر به اين محوطه اشاره نمود )‪ .(Sumner 1977‬در پاييز سال ‪ ١٣٩٨‬خورشيدي‬
‫بررسي بهمنظور تكميﻞ نقشة باستانشناسي كشور در منطقة قير و كارزين منجربه بازياﻓتن اين محوطة كليدي گرديد )‪.(Zeidi et al. Forthcoming‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫پيش از انجام عمليات ميداني برنامة تعيين عرصه‪ ،‬نخست به بررسي تصاوير ماهوارهاي گوگﻞ ارث و همچنين عكس هوايي منطقه مربوط به سال ‪١٣٤٦‬‬
‫پرداخته شد‪ .‬اين كار به ما كمك كرد تا عرصة ﻇاهري محوطه و دخﻞ و تصرﻓات انجامشده در آن را بهتر مورد بررسي قرار دهيم‪ .‬همچنين‪ ،‬بررسي سطحي‬

‫آلمان؛ ‪saman.hamzavi-zarghani@uni-tuebingen.de‬‬ ‫‪ .١‬گروه پيشازتاريخ و بومشناسي كواترنر‪ ،‬دانشگاه توبينگن‬

‫‪ .٢‬گروه پيشازتاريخ و بومشناسي كواترنر و مركز پژوهشهاي تحول انسان و ديرين اقليم زنكنبرگ‪ ،‬دانشگاه توبينگن آلمان؛ ‪mohsen.zeidi@ifu.uni-tuebingen.de‬‬
 ‫‪ | ١٤٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫محوطه و اطراف آن جهت درك بهتر الگوي پراكنش ياﻓتههاي سطحي انجام گرﻓت‪ .‬تنها برشهاي موجود در محوطه‪ ،‬گودال حفاري غيرمجاز در رأس تﭙه‬
‫و كانال زهكشي كه در شرق محوطه حفاري شده‪ ،‬بود‪ .‬با بررسي ديوارههاي گودال حفاري غيرمجاز در رأس تﭙه‪ ،‬بقاياي ﻻيههاي ﻓرهنگي همراه با‬
‫خردهسفالهاي متﺄخر در آن مشاهده گرديد‪ .‬در گودال زهكش نيز بعﻀاً خردهسفال و يا بهندرت تراشههاي سنگي قابﻞ ياﻓت بود‪ .‬ديوارههاي اين زهكش‬
‫بهدليﻞ جريان آب بهشدت ﻓرسايش داشت و هيچگونه ﻻية ﻓرهنگي در آن قابﻞ مشاهده نبود‪ .‬با درنظرگرﻓتن تمامي مشاهدات و موارد ذكرشده‪ ،‬توپوگراﻓي و‬
‫همچنين وضعيت كنوني محوطه كه بهشدت از تمام جهات زير كشت ذرت بود‪ ،‬تعداد و ﻓاصله و تركيببندي گمانهها در نظر گرﻓته شد‪ .‬براي مثال‪ ،‬در برخي‬
‫موارد گمانهها نزديك به يكديگر هستند ولي در برخي موارد ﻓاصلة آنها نسبت به يكديگر بيشتر است‪ .‬بايد در نظر داشت كه تعداد و اندازه گمانههاي‬
‫ايجادشده تا حدود زيادي تحت تﺄثير وجود زمينهاي زير كشت ﻓشرده و گسترده ذرت در اطراف محوطه بود‪ .‬در برخي موارد نيز مداخله مالكان زمينهاي‬
‫زير كشت براي عدم آسيب به محصوﻻت كشت شده آنها و همچنين براي جلوگيري از ايجاد درگيري‪ ،‬از ايجاد گمانه در برخي از بخشها صرفنظر شد‪.‬‬
‫همچنين‪ ،‬ارتفاع زياد و ﻓشردگي ذرتهاي زير كشت در پيرامون محوطه موجب ميشد تا با ﻓاصلهگرﻓتن از عرصة ﻇاهري‪ ،‬اندازهگيري‪ ،‬سيستم ثبت و ضبط‬
‫و ديد ما دچار مشكﻞ جدي شود‪.‬‬

‫يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫پيش از شروع گمانهزني ابتدا نقشة توپوگراﻓي محوطه تا آنجايي كه عوارض و موانع موجود اجازه ميداد‪ ،‬برداشت شد‪ .‬پس از تكميﻞ عمليات نقشهبرداري و‬
‫شبكهبندي محوطه به مربعهاي يك در يك متر‪ ،‬ابتدا بهصورت كلي محﻞ ايجاد گمانهها در اطراف محوطه مشخص شد‪ .‬در طي برنامه گمانهزني محوطه‬
‫تﻼش شد تا موقعيت عرصة واقعي تﭙه تا حد امكان مشخص گردد و از تخريب بيشتر آن جلوگيري به عمﻞ آيد‪ .‬تعداد ‪ ١٠‬گمانة آزمايشي بهترتيب در چهار‬
‫محور اصلي شمالي‪ ،‬جنوبي‪ ،‬شرقي و غربي محوطه و از سمت خارج بهطرف عرصة ﻇاهري ايجاد شد كه باتوجه به دادههاي بهدستآمده از اين گمانهها‪،‬‬
‫عرصة واقعي و همچنين حريم تﭙه پيشنهاد شده است‪ .‬در گمانههاي شمارة ‪ ،٧ ،٦ ،٤ ،١‬و ‪ ٩‬به هيچ ﻻية ﻓرهنگي برخورد نشد‪ .‬در مابقي گمانهها و بهويژه‬
‫گمانههايي كه به خط عرصة ﻇاهري نزديكتر بودند ﻻيههاي ﻓرهنگي و بقاياي ﻓرهنگي بهدست آمد )شكﻞ ‪ .(٣‬در طي گمانهزني تﻼش شد تا كمترين‬
‫آسيب به نهشتهاي ﻓرهنگي وارد شود و به محض برخورد به ﻻية برجا‪ ،‬كار گمانهزني متوقف ميشد‪ .‬برخي از گمانهها نيز مانند شمارة ‪ ٣‬در محور شمالي و‬
‫شمارة ‪ ٨‬در محور جنوبي محوطه‪ ،‬بهدليﻞ درك بهتر از ماهيت واقعي نهشتهاي ﻓرهنگي در لبة خط عرصة ﻇاهري و تا حدي بر عرصة ﻇاهري ايجاد شدند‪.‬‬
‫عميقترين گمانه‪ ،‬گمانة شمارة ‪ ٣‬بود‪ .‬براي دستيابي به ماهيت واقعي نهشتهاي ﻓرهنگي در محوطه و با هماهنگي پژوهشكدة باستانشناسي‪ ،‬اين‬
‫گمانه تا خاك بكر كاوش گرديد‪ .‬خاك سطحي اين گمانه از ابتدا بسيار سخت بود ولي همراه با بقاياي ﻓرهنگي همچون سفال و خردهاستخوان بود‪ .‬در اين‬
‫گمانه بهطور كلي به ‪ ٤‬ﻻية ﻓرهنگي تا خاك بكر برخورد گرديد‪ .‬خاك اين گمانه در سطوح باﻻ بهصورت رُسي سخت و بهرنگ قهوهاي كمرنگ‪ ،‬و سطح‬
‫زيرين بهرنگ قهوهاي تيره و رُسي نرمتر است و به چهار دورة ﻓرهنگي اسﻼمي‪ ،‬ساساني‪ ،‬نوسنگي باسفال و نوسنگي بدونسفال تقسيم ميشود‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫با نگاهي به وضعيت گذشته و امروز منطقة قير و كارزين همچون ديگر بخشهاي استان ﻓارس‪ ،‬گسترش شهرنشيني‪ ،‬ايجاد كارخانه و تﺄسيسات‪ ،‬جادهكشي‬
‫و بهويژه توسعة بخش كشاورزي‪ ،‬موجب تخريب گسترده چشمانداز طبيعي و ميراث ﻓرهنگي در اين منطقه شده است‪ .‬اگر نگاهي به عكسهاي هوايي و‬
‫ماهوارهاي كه بين سالهاي ‪ ١٣٣٩‬تا ‪ ١٣٥١‬گرﻓتهشده و همچنين عكسهاي هوايي سال ‪ ١٣٤٦‬بيندازيم‪ ،‬حجم و ميزان اين تخريب را بهخوبي درك خواهيم‬
‫كرد‪ .‬شوربختانه بسياري از محوطههاي باستاني موجود در منطقه به دﻻيﻞ پيشگفته به كلي از بين رﻓته يا دچار آسيب بسيار جدي شدهاند‪ .‬براي مثال‪ ،‬تنها‬
‫در پيرامون تﻞ قاطرچي و در محدودة بسيار كوچكي‪ ،‬حداقﻞ چهار تﭙة باستاني كه در عكس هوايي سال ‪ ١٣٤٦‬بهخوبي قابﻞ مشاهده هستند‪ ،‬تسطيح شده و‬
‫از بين رﻓته اند‪ .‬دليﻞ اصلي اين تخريب‪ ،‬عدم توجه مسﺌوﻻن زيربط و ناآگاهي مردم محلي از وجود چنين ميراث با ارزشي است كه بهخاطر طمع و توسعة‬
‫زمينهاي كشاورزي براي هميشه از بين رﻓتهاند‪ .‬البته هنوز چندين محوطة باستاني در اين محدوده وجود دارند كه بهشدت مورد حفاريهاي قاچاق قرار گرﻓته‬
‫و در خطر نابودي هستند‪ .‬تﻞ قاطرچي نيز از جمله اين محوطههاست كه تا پيش از انجام گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه در آن بهشدت در معرض تخريب‬
‫كامﻞ قرار داشت چراكه طبق گفتة اﻓراد محلي و مالكان زمينهاي اطراف محوطه‪ ،‬قرار بر اين بوده كه اين تﭙة باستاني نيز در اسرع وقت همانند ديگر‬
‫محوطههاي تخريبشده در طي چند دهة گذشته‪ ،‬تسطيح شود و به زمين كشاورزي تبديﻞ شود‪.‬‬
‫پس از پايان گمانهزني و باتوجه به دادهها و اطﻼعات بهدستآمده از آن‪ ،‬جمعآوري اطﻼعات سطحي از محوطه و همچنين بررسي عكسهاي‬
‫هوايي و ماهوارهاي موجود از محوطه در گذشته‪ ،‬بهنظر ميرسد كه هرچند عرصة ﻇاهري تﻞ قاطرچي )شكﻞ ‪ (٤‬تا حدودي دچار آسيب و تخريب شده‪ ،‬ولي‬
‫نهشتهاي ﻓرهنگي زيرينِ مربوط به عرصة واقعي محوطه به مقدار زيادي حفظ شدهاند و عرصة واقعي محوطه تقريباً برابر با عرصة ﻇاهري آن است‪ ،‬هرچند‬
‫كه در بخش شمالي و شرقي‪ ،‬عرصة واقعي كمي گستردهتر است‪ .‬با اين وجود و براي اطمينان بيشتر‪ ،‬خط عرصة واقعي دورتادور محوطه طوري ترسيم شده‬
‫كه بيشترين حد را دربر گيرد )شكﻞ‪ .(٥‬خط حريم پيشنهادي نيز بهنحوي ارايه شده كه آسيب به محوطه را به حداقﻞ رسانده و از تخريب آن در آينده‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٤٥‬‬

‫جلوگيري كند )شكﻞ ‪ .(٦‬بنابراين‪ ،‬هرگونه ساختوساز‪ ،‬حفر چاه آب و يا تخريب ديگري در محدودة حريم پيشنهادي بايد همراه با پيگيري حقوقي و قانوني‬
‫همراه باشد‪ .‬نكتة ديگري كه بايد به آن اشاره كنيم اين است كه باتوجه به عكسهاي قديمي و تصويرهاي ماهوارهاي منطقه‪ ،‬بقاياي چشمهاي قديمي كه در‬
‫شرق محوطه وجود داشته را ميتوان بهعنوان حد نهايي عرصة واقعي محوطه در نظر گرﻓت‪ .‬عدم وجود نهشتهاي ﻓرهنگي در گمانة شمارة ‪ ٤‬كه در بستر‬
‫بقاياي آبراهة ايجادشده توسط اين چشمه كه امروزه بهصورت كانال زهكش ديده ميشود نيز بيانگر همين موضوع است‪ .‬همين امر به ما كمك كرده تا با‬
‫اطمينان بيشتري خط حريم را بهروشني ﻓراسوي اين محدوده قرار دهيم‪.‬‬

‫سپﺎسگزاري‬
‫از آقاي دكتر مصيب اميري‪ ،‬رياست محترم پژوهشگاه سازمان ميراث ﻓرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي‪ ،‬دكتر كوروش روستايي سرپرست وقت پژوهشكدة‬
‫باستانشناسي و همكاران ايشان آقاي حسن رمﻀاني و همچنين سركار خانم محمدي جهت صدور مجوزهاي ﻻزم سﭙاسگزاريم‪ .‬همچنين‪ ،‬از آقاي سيد مﺆيد‬
‫محسننژاد‪ ،‬مديركﻞ محترم سازمان ميراث ﻓرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان ﻓارس و همكاران ايشان‪ ،‬آقاي دكتر رضا نوروزي و كوروش علمداري‬
‫جهت همكاري در انجام پروژه متشكريم‪ .‬از آقاي ايوب ﻇريفي‪ ،‬ﻓرماندار محترم شهرستان قير و كارزين‪ ،‬و همكاران ايشان آقاي مهدي رضايي‪ ،‬و حسن آزاد‬
‫ﻓكر موصلو براي همكاري و هماهنگي هاي اداري ﻻزم در شهرستان بسيار سﭙاسگزاريم‪ .‬از آقاي محمد جعفر ابراهيمي قيري‪ ،‬مدير محترم اداره ميراث‬
‫ﻓرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي شهر قير و همكار ايشان آقاي محسن عباسي براي كمك و همكاريهاي بيدريغ متشكريم‪ .‬از آقاي مهندس امين پويا‪،‬‬
‫رياست محترم ادارة مخابرات شهرستان قير و كارزين جهت تﺄمين اسكان هيﺌت بسيار سﭙاسگزاريم‪ .‬در پايان ﻻزم است كه از آقاي ادريس روشندل‪ ،‬دهيار‬
‫محترم روستاي عليآباد و همكارن ايشان جهت همكاري و هماهنگيهاي ﻻزم در محﻞ قدرداني كنيم‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬

‫‪Stein, S. A. 1936, ‟An Archaeological Tour in the Ancient Persis”, Iraq 3: 111-225.‬‬

‫‪Sumner, W. M. 1977. ‟Early Settlements in Fars Province, Iran”, in L. D. Levine & T. C. Young (Eds.), Mountains and lowlands: essays‬‬
‫‪in the archaeology of greater Mesopotamia, Malibu: Undena: 291-305..‬‬

‫‪Zeidi, M., Hamzavi Zarghani, S., & Barfi, C. (Forthcoming), ‟Tepe Qaterchi: a New Aceramic Neolithic Site in Fars Province,‬‬
‫‪Southern Zagros Mountains, Iran”, Neo-Lithics 22.‬‬
 ‫‪ | ١٤٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ .١‬نقشة توپوگراﻓي منطقه و موقعيت قرارگيري تﭙة قاطرچي‪.‬‬

‫شكﻞ ‪ .٢‬تﭙة قاطرچي )ديد از جنوبغرب(‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٤٧‬‬

‫شكﻞ ‪ .٣‬گمانة شمارة ‪ ٣‬در شمال محوطه )ديد از شرق(‪.‬‬

‫شكﻞ ‪ .٤‬نقشة توپوگراﻓي محوطه‪ ،‬موقعيت گمانههاي تعيين عرصه و محدودة عرصة ﻇاهري‪.‬‬
 ‫‪ | ١٤٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ .٥‬نقشة توپوگراﻓي محوطه‪ ،‬موقعيت گمانههاي تعيين عرصه و محدودة پيشنهادي عرصة واقعي‪.‬‬

‫شكﻞ ‪ .٦‬تصوير ماهوارهاي محوطه‪ ،‬موقعيت گمانههاي تعيين عرصه و محدودة پيشنهادي حريم‪.‬‬
 ‫ﮔزارش كوتﺎه فﺼل ﻧﺨﺴت بررسي بﺎستﺎنشنﺎختي بﺨش زيدآبﺎد‪،‬‬
‫شهرستﺎن سيرجﺎن‪ ،‬استﺎن كرمﺎن‬

‫برﻓي‪٣‬‬ ‫سامان حمزوي زرقاني‪ ،١‬مريم صابري‪ ٢‬و سيروس‬

‫درآمد‬
‫برنامة بررسي و شناسايي بخش زيدآباد شهرستان سيرجان در راستاي تكميﻞ نقشة باستانشناسي كشور با حمايت ادارهكﻞ ميراث ﻓرهنگي‪ ،‬گردشگري و‬
‫صنايعدستي استان كرمان و با مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٣٩٥‬مورخ ‪ ١٤٠١/٢/٤‬پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري از تاريخ ‪ ١٤٠١/٢/١٤‬تا ‪ ١٤٠١/٢/٣١‬انجام‬
‫شد‪ .‬در طي بررسي‪ ٥٤ ،‬اثر و محوطه از دورههاي مختلف باستاني شناسايي شد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف منطقﻪ‬

‫شهرستان سيرجان در جنوبغربي استان كرمان قرار دارد كه از غرب و جنوب با دو استان ﻓارس و هرمزگان هممرز است‪ .‬اين شهرستان به پنج بخش‬
‫مركزي‪ ،‬زيدآباد‪ ،‬پاريز‪ ،‬گلستان و بلورد تقسيم ميشود‪ .‬آبوهواي آن گرم و خشك بوده و داراي تابستانهاي گرم و زمستانهاي بسيار سرد و گاهي همراه با‬
‫برف بوده و از آنرو كه تحت تﺄثير هواي مرطوب اقيانوس هند است در ﻓصﻞ بهار بارندگيهاي شديد را به خود ميبيند‪ .‬زمينريخت دشت زيدآباد هموار بوده‬
‫و از رسوبات متﺄخر دورة كواترنري پوشيده شده است و با شيب اندكي بهسمت غرب و درياچة نمك كه به كفة نمك سيرجان شهرت دارد‪ ،‬محدود ميشود‪.‬‬
‫شهر زيدآباد‪ ٤‬مركز بخش زيدآباد است و به دو بخش دهستان زيدآباد و محمودآبادسيد تقسيم ميشود‪ .‬بخش زيدآباد از مناطق مهم كشت پسته در استان‬
‫كرمان است كه حدود ‪ ٩٠‬درصد اراضي آن تحت كشت است )زينالديني و ابراهيمي ‪.(١٣٩٦‬‬
‫شهر زيدآباد و روستاي محمودآبادسيد مهمترين مراكز جمعيتي قديمي در بخش زيدآباد هستند از اينرو‪ ،‬بيشترين آثار معماري بخش زيدآباد كه‬
‫معموﻻً به قرون متﺄخر اسﻼمي و بهويژه دورة قاجار تعلق دارد‪ ،‬در اين دو منطقه متمركز است‪ .‬در منطقة مورد بررسي رودخانة دائمي يا ﻓصلي وجود ندارد و‬
‫مسيﻞها منتهي به كفة نمك سيرجان آب سيﻼبها را به اين درياچة نمك هدايت ميكنند‪ .‬تا پيش از حفر چاههاي عميق‪ ،‬قناتها نقش حياتي در ايجاد‬
‫سكونتگاهها در دشت زيدآباد داشتند‪ .‬بهعبارت ديگر‪ ،‬استقرار در دشت زيدآباد بهشدت به سيستم قنات وابسته بوده است‪ .‬در سفرنامهها و نوشتههاي‬
‫جغراﻓيدانان اسﻼمي بهندرت نامي از سيرجان و آباديهاي اطراﻓش مانند زيدآباد آمده است‪ .‬لشكركشي عباسميرزا براي سركوب شورش در يزد و كرمان‬
‫ﻓرصتي دست داد تا يك گروهبان انگليسي به نام ريچارد گيبونز از سيرجان بازديد كند‪ .‬گرچه در نوشتههاي گيبونز از منطقة سيرجان در بين سالهاي ‪١٢٠٨‬‬
‫تا ‪١٢١١‬خورشيدي‪ ،‬نخستين توصيفات از برخي آثار تاريخي منطقه توصيف ميشود‪ ،‬اما استفاده از واژه »ويرانه« براي بيشتر آباديهاي سر راهش نشان از‬
‫آن است كه اين منطقه در آن سالها آباد نبوده است )گيبونز ‪.(١٣٩٥‬‬
‫تا پيش از بررسي باستانشناختي بخش زيدآباد شهرستان سيرجان‪ ،‬مطالعات باستانشناختي روشمندي در منطقه صورت نگرﻓته بود‪ .‬اندك پژوهش‬
‫انجامشده در شهرستان سيرجان بهشكﻞ كاوش در محوطة سيرجان قديم )ويليامسون ‪١٣٥١‬؛ حاتمي ‪١٣٧٢‬؛ ‪ ،(Morgan & Leatherby 1987‬كاوش و‬
‫گمانهزني در محوطة قلعهسنگ )اميرجاجيلو و صديقيان ‪ (١٣٩٤‬و بررسيهاي موردي بوده كه بيشتر روي شهر سيرجان و دو محوطة اشارهشده در بخش‬
‫مركزي شهرستان سيرجان انجام گرﻓته است )ورجاوند ‪١٣٥١‬؛ اﻓﻀلي و همكاران ‪١٣٩٩‬؛ ناصري طهراني ‪.(١٣٩٦‬‬

‫توبينگن آلمان؛ ‪saman.hamzavi-zarghani@uni-tuebingen.de‬‬

‫‪ .١‬گروه پيشازتاريخ و بومشناسي كواترنر‪ ،‬دانشگاه‬
‫‪ .٢‬پژوهشگر آزاد؛ ‪saberimary3@gmail.com‬‬
‫‪ .٣‬پايگاه پژوهشي شهر تاريخي بيشاپور؛ ‪cyrusbarfi@gmail.com‬‬
‫‪ .٤‬شهر زيدآباد در ‪ ٢٠‬كيلومتري سيرجان قرار گرﻓته است كه در تاريخ ‪ ١٣٧٥/١٢/٢٢‬طبق تصويبنامة شمارة ‪ ١٧٣٤٣/١٢٦٠٥٥‬كميسيون سياسي دﻓاعي هيﺌت دولت و‬
‫مجوز وزارت كشور در تقسيمات كشوري از دهستان به شهر تبديﻞ شده است‪.‬‬
 ‫‪ | ١٥٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫گام نخست در بررسي باستانشناختي و شناسايي آثار در بخش زيدآباد شهرستان سيرجان‪ ،‬مطالعة تصاوير ماهوارهاي با استفاده از نرماﻓزار گوگﻞ ارث ) ‪Google‬‬
‫‪ (Earth‬بود كه با دادههاي بهدستآمده از تصاوير هوايي دهة ‪ ١٣٤٠‬خورشيدي و نقشههاي قديمي به مقياس يك پنجاههزارم منطقه كه توسط ارتش در‬
‫دورة پهلوي دوم تهيه شده بودند‪ ،‬تطبيق داده شد‪ .‬گام دوم‪ ،‬مطالعه و جستجوي منابع پژوهشي در منطقة مورد مطالعه مانند سفرنامهها‪ ،‬كتابهاي جغراﻓياي‬
‫تاريخي و گزارشها و مقاﻻت باستانشناختي انجامشده در منطقه بود‪ .‬مرحلة پاياني‪ ،‬بررسي ميداني بود كه در اين مرحله با استفاده از دادههاي بهدستآمده‬
‫از مطالعات تصاوير ماهوارهاي‪ ،‬نقشهها و بهرهبردن از اﻓراد آگاه و بومي مطلع‪ ،‬به دو صورت پيمايشي و با استفاده از خودرو انجام گرﻓت‪ .‬اطﻼعات تكميلي‬
‫مانند عكاسي از محوطهها و جزييات آن‪ ،‬ترسيم كروكي و پﻼن محوطهها نيزدر چارچوب بانك اطﻼعاتي )ژئوديتابيس( درخواستي واحد نقشة باستانشناسي‬
‫پژوهشكدة باستانشناسي تحت نرم اﻓزار آرك جيآياس تكميﻞ شده است )شكﻞ ‪.(١‬‬

‫آثﺎر و يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫در بررسي و شناسايي بخش زيدآباد‪ ٥٤ ،‬محوطه و اثر شناسايي شد )شكﻞ ‪ .(٢‬محوطة استقراري پيشازتاريخي در بررسي‪ ،‬شناسايي نشد و ﻓقط چند قطعه‬
‫دستابزار سنگي در يك محوطة باز كنار يك آبگير ﻓصلي در شمال دشت زيدآباد تنها آثار بهدستآمده از دورة پيشازتاريخي منطقه است‪ .‬سكونتگاهها در‬
‫دشت زيدآباد بهشدت به سيستم آب قنات وابسته است‪ .‬از اينرو‪ ،‬تقريباً نيمي از آثار بهدستآمده‪ ،‬شامﻞ قناتها يا محوطههاي در ارتباط با قنات است‪ .‬آبهايي‬
‫كه از دامنة جنوبي كوهها بَندِ مَمزَر‪ ،‬ﻻشكار و قﻼت سرازير ميشوند در مخروطاﻓكنههاي نزديك شهر هماشهر و روستاي كُرّان در بخش پاريز ﻓرو نشسته و‬
‫به سفرة آب زيرزميني نفوذ ميكند‪ .‬به اينترتيب مخروطاﻓكنههاي اشارهشده بهترين مكان براي ايجاد مادرچاههاي رشتهقناتهايي بودند كه آب را به زيدآباد‬
‫و آباديهاي اطراف آن ميرساندند‪ .‬همة رشتهقناتها بين ارتفاعات اشارهشده بخش پاريز تا كفه نمك سيرجان در محور شمالشرقي به جنوبغربي كشيده‬
‫شده است )شكﻞ ‪ .(٣‬بخش تره كار قناتها تا روستاهاي جعفرآباد‪ ،‬مﻼحاجي و حسينآباد هنرخواه امتداد دارد‪ .‬در طي بررسي‪ ،‬بيشتر رشتهقناتها از بين رﻓته‬
‫بودند و براي حفاﻇت بيشتر و همچنين از نظر جلوگيري از سقوط دام و انسان به درون قنات‪ ،‬دهانة ميﻞ چاهها مسدود شده بود‪ .‬بيشتر اين قناتها به چهار‬
‫دليﻞ از بين رﻓتهاند‪ .‬نخستين دليﻞ از كار اﻓتادن قناتها‪ ،‬عدم ﻻيروبي و مرمتهاي ساﻻنه و مداوم بوده است‪ .‬تعداد زياد محوطههاي كارگاهي كه تراكم‬
‫بسيار زيادي از حلقههاي سفالي يا دُس بر سطح آنها مشاهده شد‪ ،‬نشان از تعميرات مداوم اين رشتهقناتها دارد‪ .‬دليﻞ دوم‪ ،‬احداث چاههاي عميق بود كه‬
‫نهتنها باعﺚ شده تا از تعميرات و ﻻيروبي رشتههاي قنات بينياز شوند‪ ،‬بلكه باعﺚ گرديده تا سطح آب سفرههاي زيرزميني پايين رﻓته و عمﻼً تعداد زيادي‬
‫از قناتها خشك شوند )‪ .(Mirabbasi and Eslamian 2010‬سومين دليﻞ‪ ،‬برداشت بيشازحد از منابع آبي زيرزميني بوده كه باعﺚ ﻓرو نشست زمين شده‬
‫است )‪ (Ziaie et al. 2012‬و همين عامﻞ باعﺚ شكستن رشتههاي قنات و مسدودشدن آنها شده است‪ .‬آخرين دليﻞ را ميتوان ايجاد و گسترش باغهاي پسته‬
‫دانست‪ ،‬كه در از بين رﻓتن بسياري از محوطههاي تاريخي نقش مهمي داشته است‪ .‬در بررسي باستانشناختي بخش زيدآباد بهجز تعدادي محوطة تاريخي‬
‫كه مربوط به قرون متﺄخر اسﻼمي بود‪ ،‬آثاري از جمله قلعه ـ آبادي‪ ،‬خانههاي تاريخي‪ ،‬آبانبار‪ ،‬يخچال و گورستان قديمي نيز شناسايي شد‪ .‬در بين محوطههاي‬
‫شناساييشده‪ ،‬محوطههايي وجود داشت كه بهدليﻞ ﻓرسايش طبيعي و تخريب انساني ارتفاع اندكي داشته و تقريباً مسطح شدهاند‪ ،‬اين محوطهها در ارتباط با‬
‫قناتها هستند و تيم بررسي آنها را محوطة كارگاهي مرمت قنات نامگذاري كرده است‪ .‬محوطة نصرتآباد از تنوع سفالي باﻻيي برخوردار است و بر اساس‬
‫مطالعة سفالها بهنظر ميرسد اين محوطه حداقﻞ از قرن چهارم يا پنجم هجري مسكون و آباد بوده است )شكﻞ ‪ .(٤‬تخريب شديد اين محوطه باعﺚ شده تا‬
‫عرصة آن مشخص نشود و براي اطمينان از استقرارهاي كهنتر از قرون اوليه اسﻼمي و احتماﻻً تاريخي‪ ،‬نياز به كاوش روشمند اين محوطه است‪ .‬از آثار‬
‫معماري مهم شناساييشده در بررسي ميتوان به خانة تاريخي حاجدرويش واقع در شهر زيدآباد اشاره كرد‪ .‬بهنظر ميرسد تاريخ ساخت اين خانه باتوجه به‬
‫كتيبة مرمت انجامشده در خانه كه سال ‪ ١٢٧٤‬قمري را نشان ميدهد‪ ،‬بايد بسيار پيشتر از دورة ناصرالدينشاه باشد )شكﻞ ‪ .(٥‬اين خانه كه امروزه تنها ‪٣٢٥٠‬‬
‫مترمربع از مساحت آن باقي مانده است‪ ،‬داراي دو ايوان يا شاهنشين است كه در ايوان شرقي يك بادگير ايجاد شده و اين دو ايوان با اتاقهاي جانبي در دو‬
‫ضلع روبهروي يكديگر ساخته شدهاند‪ .‬در دو ضلع شمالي و جنوبي هركدام سه اتاق قرار دارد كه اتاقها توسط راهرو از هم جدا شده است‪ .‬يك بناي تاريخي‬
‫ديگر در شهر زيدآباد وجود دارد كه در زمان بررسي در حال مرمت بود و به قلعة حاجدرويش شهرت دارد‪ .‬اين بنا در ﻓاصلة ‪ ٢٥٠‬متري جنوب خانة حاجدرويش‬
‫قرار گرﻓته است‪ .‬بناي قلعة حاجدرويش ‪ ٣٩٠٠‬مترمربع مساحت دارد‪ .‬از ديگر آثار شاخص شناساييشده در بررسي زيدآباد يخچال محمودآباد سادات و ديوار‬
‫سايهانداز آن است كه در غرب روستاي محمودآبادسيد قرار دارد و از بناهايي است كه اخيراً به همت دهياري و زير نظر ادارهكﻞ ميراث كرمان مرمت شده‬
‫است )شكﻞ ‪.(٦‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫اگرچه بقاياي قلعهها و خانههاي تاريخي مانند خانه تاريخي حاجدرويش‪ ،‬قلعة حاجدرويش‪ ،‬قلعة محمودآبادسيد‪ ،‬يخچال و آبانبارها و محوطهاي مانند محوطة‬
‫نصرتآباد شاهدي براي آباداني در دشت زيدآباد در قرون مياني و متﺄخر اسﻼمي هستند‪ ،‬ولي باتوجه به بررسي منطقه و مطالعة عكسهاي هوايي متعلق به‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٥١‬‬

‫دهة ‪ ٤٠‬خورشيدي‪ ،‬سكونت بهدليﻞ كمبود آب محدود بوده و رشتهقناتهاي احداثشده تنها آب اهالي كمجمعيت منطقه و زمينهاي كشاورزي را تﺄمين‬
‫ميكردهاند‪ .‬بهنظر ميرسد تعدادي از محوطههاي تاريخي نيز در جريان احداث و گسترش باغهاي پسته از بين رﻓتهاند‪ .‬شواهد برخي از اين محوطهها بهصورت‬
‫مواد ﻓرهنگي بيشتر سفال در ميان باغهاي پسته ديده ميشود‪ .‬قناتها نيز از اين سرنوشت مستثنا نبوده و تعداد زيادي از آنها در گسترش باغهاي پسته از‬
‫بين رﻓته است‪ .‬رشد روزاﻓزون بهرهبرداري از آبهاي زيرسطحي باعﺚ شده تا هرساله سطح آب سفرههاي زيرزميني كاهش قابﻞتوجه داشته باشد‪ ،‬بهشكلي‬
‫كه همزمان با كاهش سطح آب شيرين‪ ،‬سطح آب شور از طرف كفة نمك سيرجان نفوذ كرده و جايگزين آن ميشود‪ .‬در كنارخشكساليهاي مكرر‪ ،‬تبخير‬
‫شديد نيز باعﺚ تغيير خصوصيات ﻓيزيكي‪ ،‬شيميايي و مورﻓولوژيكي خاكها بهويژه شورشدن آنها گرديده است )آباده و همكاران ‪ .(١٣٨٥‬در كﻞ‪ ،‬دشت زيدآباد‬
‫بهدليﻞ وابستگي به سيستم قنات در گذشته و وجود كفة نمك سيرجان در بخش شرقي‪ ،‬پتانسيﻞ استقراري محدودي داشته است‪ .‬دادههاي بهدستآمده از‬
‫بررسي و همچنين توصيفات منطقة سيرجان توسط ريچارد گيبونز در دورة پادشاهي ﻓتحعليشاه اين نتيجهگيري را تﺄييد ميكند‪.‬‬

‫سپﺎسگزاري‬
‫از آقايان ﻓريدون ﻓعالي‪ ،‬رضا رياحيان‪ ،‬نبياﷲ جعفرزاده‪ ،‬و حسن رمﻀاني بهخاطر همكاري در روند اخذ مجوز و همچنين پشتيباني هيﺌت بررسي‪ ،‬سﭙاسگزاريم‪.‬‬
‫همچنين از خانم سميرا جعفري براي همكاري در انجام بررسي ميداني و تهيه گزارش‪ ،‬قدرداني ميكنيم‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫اﻓﻀلي‪ ،‬زينب و مژگان خانمرادي‪ ،‬حسن كريميان‪» ،١٣٩٩ .‬گونهشناسي و گاهنگاري سﻼدنهاي بدستآمده از بررسي باستانشناختي دشت سيرجان«‪ ،‬مجلة پژوهشهاي‬
‫باستانشناسي ايران‪ ،‬د ‪ ،١١‬ش ‪١٩٦ :٢٨‬ـ ‪.١٧٣‬‬

‫امير حاجيلو‪ ،‬سعيد‪ ،١٣٩٤ .‬گزارش كاوش پيگردي و خواناسازي شواهد معماري قلعهسنگ شهر قديم سيرجان‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد آرشيو پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي‬
‫و گردشگري‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫آباده‪ ،‬محمود و مجيد اونق‪ ،‬ابوالفﻀﻞ مساعدي‪ ،‬علي زينالديني‪» ،١٣٨٥ .‬بررسي اثر اﻓت سطح ايستابي در شوري آب زيرزميني منطقه زيد آباد سيرجان«‪ ،‬علوم كشاورزي و‬
‫منابع طبيعي‪ ،‬د ‪ ،١٣‬ش ‪٢٧ :٢‬ـ ‪.١٨‬‬

‫حاتمي‪ ،‬ابوالقاسم‪ ،١٣٧٢ .‬بررسي‪ ،‬گمانهزني و تعيين حريم سيرجان قديم‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد سازمان ميراث ﻓرهنگي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫زينالديني‪ ،‬علي و ﻓاطمه ابراهيمي‪» ،١٣٩٦ .‬تاثير كشت پسته بر خصوصيات و تحول خاكها در منطقه زيدآباد سيرجان‪ ،‬استان كرمان«‪ ،‬در پانزدهمين كنگره ملي علوم‬
‫خاك ايران‪ ،‬دانشگاه صنعتي اصفهان‪.‬‬

‫گيبونز‪ ،‬ريچارد‪ ،١٣٩٥ .‬سفرنامهي ريچارد گيبونز )سركوب شاهزادگان و خوانين ياغي(‪ ،‬ترجمه اميد شريفي‪ ،‬تهران‪ :‬ايرانشناسي‪.‬‬

‫ناصري طهراني‪ ،‬محبوبه‪ ،١٣٩٦ .‬بررسي باستانشناسي مسير خط انتقال آب خليج ﻓارس به سيرجان و رﻓسنجان‪ ،‬سايت وزارت ميراث ﻓرهنگي گردشگري و صنايعدستي‪.‬‬

‫ورجاوند‪ ،‬پرويز‪» ،١٣٥١ .‬قلعهسنگ سيرجان و آتشدان سنگي آن«‪ ،‬مجله بررسيهاي تاريخي‪ ،‬د ‪ ،٧‬ش ‪١٣٢ :٣‬ـ ‪.١٠٣‬‬

‫ويليامسون‪ ،‬آندريو‪» ،١٣٥١ .‬تجارت در خليج ﻓارس در دوره ساسانيان و در قرن ا ّول و دوم هجري«‪ ،‬باستانشناسي و هنر ايران‪ ،‬ش ‪ ٩‬و ‪١٥١ :١٠‬ـ ‪.١٤٢‬‬

‫‪Morgan, P., and Leatherby, J., 1987, “Excavated Ceramics from Sirjan”, in James Allan and Caroline Roberts (eds.), Syria and Iran, Tree‬‬
‫‪Studies in Medieval Ceramics, Oxford Studies in Islamic Art IV, Oxford: Oxford University Press: 23-172.‬‬
‫‪Ziaie, A. and K. Kumarci, A. Ghanizadeh, 2012, “Subsidence Hazard Map in Sirjan Well Field”, Research Journal of Environmental Sciences‬‬
‫‪6 (4): 146-155.‬‬
‫‪Mirabbasi, R. and S. S. Eslamian, 2010, “Delineation of Groundwater Quality Concerning Applicability of Pressure Irrigation System‬‬
‫‪in Sirjan Watershed, Iran”, International Conference on Management of Soil and Groundwater Salinization in Arid Regions, Sultan Qaboos‬‬
‫‪University, Muscat, Oman, DOI: 10.13140/2.1.2980.3528‬‬
 ‫‪ | ١٥٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ .١‬عكس هوايي منطقة بررسي و محوطههاي شناساييشده‪.‬‬

‫شكﻞ ‪ .٢‬محدودة شبكهبنديشدة منطقة بررسي و موقعيت محوطههاي شناساييشده )تهيه در نرماﻓزار‬
‫جيآياس(‪.‬‬

‫شكﻞ ‪ .٣‬تصوير ماهوارهاي از بخش زيدآباد كه مسير قناتها در آن با خط قرمز مشخص شده است‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٥٣‬‬

‫شكﻞ ‪ .٤‬گزيدهاي از سفالهاي گردآوريشده از محوطة نصرتآباد‪.‬‬

 ‫‪ | ١٥٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ . ٥‬نماي خانة تاريخي حاجدرويش در شهر زيدآباد‪ ،‬ديد از غرب‪.‬‬

‫شكﻞ ‪ .٦‬نماي عمومي از بناي تاريخي يخچال روستاي محمودآباد سيد‪ ،‬ديد از شمال‪.‬‬
 ‫كﺎوش ﮔﺴترده بﻪمنظور شنﺎسﺎيي آثﺎر معﻤﺎري محوطة سﺎسﺎﻧي ـ اسﻼمي خيﺎبﺎن شهدا و خيﺎبﺎن سﺎحلي‪،‬‬
‫شهرستﺎن قﺼرشيرين‪ ،‬استﺎن كرمﺎﻧشﺎه‬

‫باباكمال‪١‬‬ ‫يداله حيدري‬

‫درآمد‬
‫گمانهزني ﻓصﻞ اول كاوش در باﻓت تاريخي شهر قصرشيرين در اسفندماه ‪ ١٣٩٩‬و ﻓروردينماه ‪ ١٤٠٠‬منجربه شناسايي آثار معماري پراكنده در محدودة حدود‬
‫‪ ٢‬هكتاري ضلع جنوبي شهر شد‪ .‬اگرچه شواهد ياﻓتشده از ‪ ١٤‬گمانة آزمايشي ﻓصﻞ اول‪ ،‬حاكي از آثار ﻓرهنگي در محدودة خيابان شهدا و خيابان ساحلي‬
‫قصرشيرين داشت‪ ،‬با اينحال بهعلت مساحت اندك كاوش‪ ،‬تعيين ماهيت و كاربري بقاياي معماري ياﻓتشده امكانپذير نبود‪ .‬بنابراين‪ ،‬لزوم انجام كاوش‬
‫گسترده بهمنظور شناسايي ماهيت دقيقتر ياﻓتههاي معماري ضروري بهنظر ميرسيد‪ .‬در اين راستا و با مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٢٥٢٤‬به تاريخ ‪١٤٠١/٥/٢٦‬‬
‫پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري كاوش ﻓصﻞ دوم باﻓت تاريخي شهر قصرشيرين بهمدت ‪ ٤٥‬روز در ‪ ٤‬ترانشه انجام شد )شكﻞ ‪.(١‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫موقعيت جغراﻓيايي و استراتژيكي قصرشيرين موجب شده تا در ادوار مختلف تاريخي به آن توجه ويژهاي شود‪ .‬قصرشيرين با وسعت ‪ ١٩٣٥‬كيلومتر مربع‪ ،‬در‬
‫غرب استان كرمانشاه و در نزديكي مرز عراق واقع شده است‪ .‬قرارگيري بر سر راه مهمي كه در دورة ماد‪ ،‬بابﻞ را به هگمتانه‪ ،‬در دورة هخامنشي بيستون را‬
‫به بابﻞ‪ ،‬در دورة سلوكي سلوكيه را به رگا )ري(‪ ،‬در دورة اشكاني اكباتان را به تيسفون و در دورة ساساني كرمانشاه را به تيسفون متصﻞ ميكرده )واندنبرگ‪،‬‬
‫‪ (٩٧ :١٣٧٩‬بر اهميت ويژة اين منطقه دﻻلت دارد‪ .‬قصرشيرين بهعلت قرارگيري در مسير جادة ابريشم در طول تاريخ رونق اقتصادي ﻓراواني داشته است‬
‫)كﻼيس ‪١٢٨ :١٣٦٦‬ـ ‪ .(١٠٥‬اهميت قصرشيرين در دورة ساساني‪ ،‬با توجهي كه خسروپرويز به اين منطقه داشته مشخص ميشود‪ .‬خسروپرويز با احداث‬
‫مجموعه بناهاي كاخ‪ ،‬قلعه‪ ،‬بناهاي مذهبي و سيستم آبرساني به آبادي منطقه اقدام نمود‪ .‬مهمترين بناهاي شناختهشدة ساساني قصرشيرين‪ ،‬عمارت خسرو‬
‫)حاجي قلعهسي(‪ ،‬چارقاپي‪ ،‬بانقلعه و نهر شاهگدار است‪ .‬بهعبارتي خسروپرويز با رونق قصرشيرين به نام همسر مسيحياش‪ ،‬به آن شهرت و اعتبار ﻓراواني‬
‫بخشيد )زرينكوب ‪ .(١٠٠ :١٣٨٥‬در زمان حمله هراكلس به ايران در سال ‪ ٦٢٨‬م‪ .‬قصرشيرين آسيب جدي ديد و بعد از شكست ساسانيان از اعراب به حال‬
‫خود رها شد‪ .‬در دوران اسﻼمي و در قرن سوم ق‪ .‬به بعد نخستين اشارهها به اين منطقه توسط يعقوبي )‪ (١٣٧ :١٣٨١‬ميشود‪ .‬سﭙس ذكر نام آن در نگاشتههاي‬
‫ابنرسته )‪ ،(١٩٣ :١٣٦٥‬ابودلف )‪ ،(٧٨ :١٣٥٤‬ابنحوقﻞ )‪ (٥٥ :١٣٤٥‬و قزويني )‪٢٣٢ :١٣٧١‬ـ‪ (٢٣٠‬مشهود است‪ .‬با اين حال در قرون متﺄخر اسﻼمي پيترو‬
‫دﻻواله )‪٨ :١٣٧٠‬ـ‪ (٦‬در سال ‪١٦٥٩‬م‪ .‬از ويرانههاي قصرشيرين ديدن ميكند‪ .‬پس از او ريچ )‪ ،(Rich 1836: 504‬بايندر )‪ (٣٨٣ :١٣٧٠‬و اليويه )‪(٢٧ :١٣٧١‬‬
‫به توصيف قصرشيرين پرداختهاند‪ .‬نخستين كاوشهاي باستانشناسي پس از جنگ تحميلي در چارقاپي و در سال ‪١٣٧١‬خ‪ .‬توسط ناصر نوروزاده چگيني انجام‬
‫و پس از آن توسط يوسف مرداي در سالهاي ‪١٣٨٤‬تا ‪ ١٣٩٧‬در ‪ ٥‬ﻓصﻞ ادامة كاوشها در منطقه پيگيري شد‪ .‬تمامي كاوشها‪ ،‬بررسيها و مطالعات يادشده‪،‬‬
‫روي بناهاي اصلي و شناختهشدة قصرشيرين )منسوب به اواخر ساساني و اوايﻞ اسﻼم( متمركز بوده است‪ .‬ﻓصﻞ اول كاوش بهمنظور تعيين عرصه و حريم‬
‫محوطة محدودة خيابان ساحلي و شهدا قصرشيرين توسط نگارنده‪ ،‬نخستين تﻼش در جهت شناسايي محدودة پراكنش آثار در محلي جدا از آثار ﻓرهنگي‬
‫شناختهشده در شهر قصرشيرين بوده است‪ .‬ﻓصﻞ دوم با انجام عمليات كاوش گسترده با هدف شناسايي ماهيت و كاركرد دقيقتر آثار معماري شناساييشده‬
‫و ارتباط آنها با ساير آثار معماري موجود در شهر قصرشيرين انجام شده است‪.‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫از آنجايي كه در ﻓصﻞ اول گمانهزني محوطة ساحلي قصرشيرين از مجموع ‪ ١٤‬گمانة آزمايشي‪ ٩ ،‬گمانة حاوي آثار معماري پراكنده و نامنظم بودند‪ ،‬در ﻓصﻞ‬
‫دوم ترانشههاي گسترده در محﻞِ گمانههاي آزمايشي با بيشترين و بهترين ياﻓتههاي معماري ايجاد شدند‪ .‬در اين راستا طي ﻓصﻞ دوم چهار ترانشه به ابعاد‬

‫تبريز؛ ‪Y.heydari@tabriziau.ac.ir‬‬ ‫‪ .١‬عﻀو هيﺌت علمي گروه باستانشناسي دانشگاه هنر اسﻼمي‬
 ‫‪ | ١٥٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫‪ ٧×٧‬متر )‪ Tr.I) ٥×٤ ،(Tr.IV‬و ‪ (Tr.II‬و ‪ ٤×٤‬متر )‪ (Tr.III‬با هدف شناسايي بقاياي معماري و تعيين كاربري آنها ايجاد شد‪ .‬ترانشة ‪ ١‬در محﻞ ترانشة‬
‫گمانهزني شمارة ‪ (T.TII) ٢‬با آجرهايي به ابعاد ‪ ٤٠×٤٠‬سانتيمتر متعلق به سازة معماري بسيار محكم ايجاد گرديد‪ .‬ترانشة ‪ ٢‬در محﻞ گمانة آزمايشي ‪٦‬‬
‫)‪ (T.TVI‬روبروي كاروانسراي شاهعباسي حاوي بقاياي آجري و سنگچين با مﻼت گچ ايجاد شد‪ .‬همين وضعيت در ترانشة ‪ ٣‬در محﻞ ترانشة گمانهزني‪٣‬‬
‫)‪ (T.TIII‬ديده ميشود‪ .‬اين ترانشه روي بقاياي ديواري محكم و آجري ايجاد شد‪ .‬ترانشة ‪ IV‬در محﻞ و مجاور ترانشة گمانهزني شمارة ‪ (T.TXII) ١٢‬با‬
‫هدف پيگيري بقاياي معماري واقع در ضلع شرقي محوطه ايجاد شد‪ .‬نكتة قابﻞتوجه ايجاد ترانشههاي ‪ I‬و ‪ II‬در ضلع غربي محوطة خيابان ساحلي‪ ،‬ترانشة‬
‫‪ III‬در مركز و ترانشة ‪ IV‬در ضلع شرقي محوطه است‪.‬‬

‫يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫مهمترين ياﻓتههاي ترانشة ‪ (Tr.I) ١‬سازة معماري با آجرهايي به ابعاد ‪ ٤٠×٤٠‬سانتيمتر و مﻼت گچ بسيار سفت و محكم به ابعاد ‪ ١٢٠×١١٢‬سانتيمتر بود‬
‫كه تﻼش بسياري براي برداشت مصالح آجري آن جهت استفاده مجدد در ديوارهاي اطراف آن شده بود‪ .‬در مجاور سازة ترانشة يك آثار پُرشدگي با استفاده‬
‫از قلوهسنگهاي گِرد و يا شكسته مشهود بود كه بهنظر ميرسد در دورههاي بعدي پُر شده باشد‪ .‬روي همين سازه آثار كف سيمانشدهاي مربوط به چند دهة‬
‫اخير بهدست آمد‪ .‬اين كف با ديوارهاي آجري اطراف احاطه شده است‪ .‬اگرچه در ابتدا تصور ميشد كه آجرهاي نسبتاً بزرگ ‪ ٤٠×٤٠‬سانتيمتر بهكاررﻓته در‬
‫سازه و همينطور خود سازه مربوط به دوراني قبﻞ از دوران معاصر )دورة ساساني( بوده‪ ،‬اما با مطالعة نمونههاي ياﻓتشده و مقايسة آن با ساير نمونههاي‬
‫)شكﻞ ‪ .(٢‬ياﻓتههاي مهم ترانشة ‪Tr. ) ٢‬‬ ‫بهدستآمده از ساير ترانشهها‪ ،‬انتساب نمونهها به قرون متﺄخر اسﻼمي )دورة صفوي به بعد( منطقي بهنظر ميرسد‬
‫‪ (II‬بقاياي ديوارهاي آجري با آجرهايي در ابعاد متفاوت ‪ ١٠×٢٠ ،٩×١٥ ،١٠×١٦ ،١٠×١٧ ،١٠×٣٩ ،١٠×٤٠ ،١١×٢٦ ،١٠×٣٠ ،٢٠×٢٠‬بوده كه بهمانند بقاياي‬
‫معماري ترانشة ‪ ١‬از آجرهاي قديمتر جهت ساخت ديوارهاي جديد بهره گرﻓته شده است‪ .‬عﻼوهبر آن آثار قلوهسنگ با مﻼت گچ ﻓﻀاهاي شمارة دو و سه‬
‫بههمراه قطعات شكستة آجر بهمانند سه ترانشة ديگر‪ ،‬حاكي از همزماني نزديك آثار ترانشهها با هم بوده است‪ ،‬اگرچه هريك كاربري متفاوتي نسبت به‬
‫ديگري داشتهاند‪ .‬پراكنش شكستههاي آجري يادشده در ميان تمامي ترانشهها از وجود ساخت آجرهاي بزرگ در ابعاد ‪ ٤٠×٤٠‬سانتيمتر در دوران اسﻼمي‬
‫بهويژه قرون متﺄخر ياد ميكند كه هم در آثار معماري برجا و هم در ميان آوار معماري شواهد آن بهوﻓور بهدست آمده است )شكﻞ ‪ .(٣‬اصليترين ياﻓتة ترانشة‬
‫‪ ٣‬بقاياي ديواري بلند و بسيار مستحكم به ارتفاع حدود ‪ ٤‬متر و عرض ‪ ٦٠‬سانتيمتر بوده كه سطح انتهايي آن روي خاك بكر )‪ ٤٠٢‬سانتيمتر( است‪ .‬كاركرد‬
‫اين ديوار بهنظر ميرسد در ارتباط با سازههاي تداﻓعي تعريف شود‪ .‬ساختار اين ديوار دقيقاً مشابه ساختار ديوار ترانشة يك با قطعات شكستة آجر و مﻼت گچ‬
‫بوده است‪ .‬ياﻓتههاي سفالي بهدستآمده از لوكوسهاي مجاور ديوار آجري يادشده‪ ،‬عموماً مربوط به قرون متﺄخر اسﻼمي بوده كه در ميان آنها نمونههاي‬
‫قالبزده مربوط به قرون مياني مشهود است )شكﻞ ‪ .(٤‬ياﻓتههاي قابﻞتوجهي از كف خشتي مربوط به اواخر قاجار يا دورة پهلوي از ترانشة ‪ ٤‬بهدست آمد‬
‫)شكﻞ ‪ .(٥‬ابعاد خشتهاي بهكاررﻓته در كف مربوط به منزل مسكوني و ‪ ٢٠×٢٠‬سانتيمتر است‪ .‬با اين حال نكتة جالبتوجه در مورد ترانشة چهار وجود‬
‫قطعات خشتهاي بزرگ در ابعاد ‪ ٤٠×٤٠‬در ميان انباشتهاي نخالهاي باﻻي كف خشتﻓرش است‪ .‬نمايانشدن بقاياي خشتهاي يادشده در ميان هر چهار‬
‫ترانشة كاوش‪ ،‬بيانگر استفاده از مصالح ادوار قديمتر در ساخت و سازهاي جديد بوده كه بهنظر ميرسد بهوﻓور از اين مصالح در دورة قاجار و پهلوي استفاده‬
‫ميشده است‪ .‬وجود چاه آب واقع در ضلع غربي‪ ،‬آثار جاي تيرك؟ و يا شايد مرتبط با آتش )شومينه؟( در مركز ترانشه‪ ،‬هاونهاي دستيِ سنگي و نيز باﻓت‬
‫يكدست منسجم و متراكم آجري‪ ٢٠×٢٠‬سانتيمتري آن در تمامي ابعاد ‪ ٧×٧‬متر ترانشه‪ ،‬حاكي از استفاده منازل مسكوني در سدة اخير در ضلع شرقي‬
‫محوطه است‪ .‬وجود آوارهايي از قلوهسنگ و نيز آجر در مجاور باﻓت معماري ياﻓتشده‪ ،‬انتساب آنرا به سدة اخير بيشتر ميكند‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫نتايج كاوش محوطة محدودة خيابان ساحلي و خيابان شهداء قصرشيرين نشان ميدهد كه تداوم زندگي پس از دوران ساساني در شهر قصرشيرين همچنان‬
‫رواج داشته كه اين امر بهويژه در قرون متﺄخر اسﻼمي يعني از دورة صفوي به بعد توسعه بيشتري داشته است‪ .‬شواهد معماري بهدستآمده از چهار ترانشة‬
‫كاوششده بر اين امر دﻻلت داشته و عموماً بقايايي از قرون متﺄخر اسﻼمي به نمايش ميگذارند‪ .‬نكتة قابﻞتوجه در مورد ياﻓتههاي معماري يادشده ﻓقدان‬
‫يكﭙارچگي و انسجام آنهاست كه بر وجود يك بنا با كاربري مشخص و يك محوطه با محدودة معين دﻻلت ندارد‪ .‬اگر با دقت به كاربري ياﻓتههاي معماري‬
‫ترانشههاي چهارگانه دقت شود‪ ،‬ترانشة يك سازهاي احتماﻻً عامالمنفعه )احتماﻻً مرتبط با آسياب؟( بوده كه طي چند سدة اخير ساخته و بهرهبرداري ميشده‬
‫است‪ .‬ترانشة دو شواهدي پراكنده از منازل مسكوني و يا حجرههايي مرتبط با كاروانسرا كه همزمان با ساخت آن و يا بعد از آن ايجاد شده را نمايش ميدهد‪.‬‬
‫ترانشة سه بخشي از يك ديوار احتماﻻً تداﻓعي را نشان ميدهد كه حدود ‪ ٤‬متر از آن باقي مانده است‪ ،‬و ترانشة چهار شواهدي از كف آجر ﻓرش مربوط به‬
‫خانههاي دورة پهلوي را به نمايش ميگذارد‪ .‬همين وضعيت نيز در آثار معماري مكشوﻓه از گمانههاي تعيين عرصه و حريم مشهود بود‪ .‬عدم انسجام و‬
‫يكﭙارچگي در شواهد معماري ياﻓتشده و ساختوساز متوالي و مكرر روي اين بناها طي چند سده و حتي چند دهة اخير‪ ،‬پيوستگي آثار معماري را كامﻼً بههم‬
‫ريخته است‪ .‬اين ساختوسازها در همه محدودة باﻓت تاريخي مشهود است‪ .‬بهعنوان مثال‪ ،‬بقاياي كف سيماني و يا ديوار بتني در ترانشة يك و دو گفتة ﻓوق‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٥٧‬‬

‫را تصديق ميكند‪ .‬نكتة جالبتوجه ديگر عجله در ساخت تمامي آثار معماري ياﻓتشده است‪ ،‬به گونهاي كه بهندرت آجر با ابعاد سالم در ساخت ديوارها‬
‫استفاده شده است‪ .‬اين نكته شتاب در ساخت بناهاي مسكوني و شايد عامالمنفعه را در سدههاي اخير نشان ميدهد كه احتماﻻً بهدليﻞ رونق شهر بهويژه در‬
‫زمان سفر به عتبات عاليات در ايام محرم بهمانند امروزه بوده باشد و عمران و آباداني نسبي شهر را در پي داشته است‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫ابن حوقﻞ‪ ،‬ابوالقاسم محمد‪ ،١٣٤٥ .‬صـورهاﻻرض‪ ،‬ترجمـه جعفـر شـعار‪ ،‬تهران‪ :‬انتشـارات بنيـاد ﻓرهنگ ايـران‪.‬‬

‫ابـن رسـته‪ ،‬احمـد بـن عمـر‪ ،١٣٦٥ .‬اﻻعﻼقالنفيسه‪ ،‬ترجمه حسين قرهچانلو‪ ،‬تهران‪ :‬اميركبير‪.‬‬

‫ابودلـف‪ ،‬مسـعربن المهلهـﻞ‪ ،١٣٥٤ .‬سـفرنامه ابودلف در ايـران با تعليقـات و تحقيقات والديمير مينورسـكي‪ ،‬ترجمه سـيد ابوالفﻀﻞ طباطبايـي‪ ،‬تهران‪ :‬زوار‪.‬‬

‫اليويـه‪ ،‬جـي‪ .‬بـي‪ ،١٣٧١ .‬سـفرنامه اليويـه‪ :‬تاريـخ اجتماعـي ـ اقتصـادي ايـران در عصر قاجار‪ ،‬ترجمـه محمـد طاهـر ميرزايـف‪ ،‬تصحيـح غـﻼمرضـا ورهـرام‪ ،‬اطﻼعات‪.‬‬

‫بايندر‪ ،‬هنري‪ ،١٣٧٠ .‬كردستان‪ ،‬بينالنهرين و ايران‪ ،‬ترجمه كرامتاله اﻓسر‪ ،‬تهران‪ :‬ﻓرهنگسراي يساولي‪.‬‬

‫دﻻواله‪ ،‬پيترو‪ ،١٣٧١ .‬سفرنامه‪ ،‬ترجمه شعاعالدين شفا‪ ،‬تهران‪ :‬علمي و ﻓرهنگي‪.‬‬

‫زرينكوب‪ ،‬عبدالحسين و روزبه زرينكوب‪ ،١٣٨٥ .‬تاريخ ايران باستان )‪ :(٤‬تاريخ سياسي ساسانيان‪ ،‬تهران‪ :‬سمت‪.‬‬

‫قزويني‪ ،‬زكريان بن محمد‪ ،١٣٧١ .‬آثار البﻼد و اخبارالعباد‪ ،‬ترجمه جهانگير ميرزا قاجار‪ ،‬تهران‪ :‬اميركبير‪.‬‬

‫كﻼيس‪ ،‬ولفرام‪» ،١٣٦٦ .‬قﻼع«‪ ،‬ترجمه عليرضا ميهني‪ ،‬در مجموعه معماري ايران در دوره اسﻼمي‪ ،‬بهكوشش محمد يوسف كياني‪ ،‬تهران‪ :‬جهاد دانشگاهي‪.‬‬

‫واندنبـرگ‪ ،‬لويـي‪ ،١٣٧٩ ،‬باسـتانشناسـي ايـران باسـتان‪ ،‬ترجمـه عيسـي بهنـام‪ ،‬چ ‪ ،٢‬تهـران‪ :‬دانشـگاه تهـران‪.‬‬

‫يعقوبي‪ ،‬ابن واضح احمد بن يعقوب‪ ،١٣٨١ ،‬البلدان‪ ،‬ترجمه ابراهيم آيتي‪ ،‬تهران‪ :‬علمي و ﻓرهنگي‪.‬‬

‫‪Rich, J. C. 1836, Narrative of a Residence in Koordistan, Vol. II., London.‬‬

 ‫‪ | ١٥٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ‪ .١‬موقعيت ترانشههاي ايجادشده در تصوير هوايي محدودة محوطة خيابان ساحلي قصرشيرين‪.‬‬

‫شكﻞ ‪ .٢‬وضعيت نهايي ترانشة ‪ ١‬و لوكوسهاي آن پس از اتمام كاوش‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٥٩‬‬

‫شكﻞ ‪ .٣‬وضعيت نهايي ترانشة ‪ ٢‬و لوكوسهاي آن پس از اتمام كاوش‬

 ‫‪ | ١٦٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ .٤‬وضعيت نهايي ترانشة ‪ ٣‬و لوكوسهاي آن پس از اتمام كاوش‪.‬‬

‫شكﻞ ‪ .٥‬وضعيت نهايي ترانشة ‪ ٤‬و لوكوسهاي آن پس از اتمام كاوش‪.‬‬

 ‫كﺎوش ﻧجﺎتبﺨشي محوطة شﻤﺎرة ‪ ١٤‬محدودة سد ﭼمشير‪ ،‬ﮔچﺴﺎران‬

‫حيدري‪١‬‬ ‫رضا‬

‫درآمد‬
‫استان كهگيلويه و بويراحمد داراي دو موقعيت اقليمي عمده است‪ :‬بخش شمالي با اقليمي سردسير و بخش جنوبي كه دربرگيرندة شهرستان گچساران است‬
‫داراي اقليم گرمسيري است‪ .‬مهمترين عامﻞ طبيعي و شكﻞدهنده به چشمانداز ﻓرهنگي منطقه‪ ،‬رودخانة زهره است كه از منطقة سﭙيدان و ممسني سرچشمه‬
‫ميگيرد و به خليج ﻓارس ميريزد‪ .‬دسترسي به منابع آبي سطحي‪ ،‬مراتع و ﻓرسايش حاصﻞ از جريان آب‪ ،‬محيط پيراموني را بهعنوان يك كريدور ارتباطي‬
‫جنوبشرقي ـ شمالغربي شكﻞ داده كه مناسب معيشت عمدة منطقه يعني كوچروي و دامداري است و نخستين بار بررسي باستانشناسي منطقه شواهد‬
‫استقرارهاي تاريخي گستردهاي را آشكار نمود‪ .‬بعدها طرح بازنگري در مطالعات پيشين در محدودة حوضه آبريز رودخانة زهره )چمشير( به اجرا گذاشته شده‬
‫است كه در برخي محوطههاي كليدي شناساييشده گمانهزني انجام شده است‪ ،‬از جمله در محوطة ‪ ١٤‬توسط آقاي جعفري ترانشهاي به ابعاد ‪ ٢×٣‬متري كار‬
‫شده است )جعفري ‪ .(١٣٩٥‬در ﻓاصلة ‪ ١٠٠‬متري شمالغربي‪ ،‬محوطة شمارة ‪ ١٠‬كاوش شده است كه ياﻓتههاي آن گاهنگاري پيشنهادي پساهخامنشي را‬
‫نشان ميدهد )عزيزي ‪ .(١٣٩٩‬كاوش در محوطة ‪ ١٤‬با مجوز پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري و پژوهشكدة باستانشناسي به شمارة ‪ ٤٠١٣٤٧٩٠‬از‬
‫تاريخ ‪ ١٤٠١/٩/٢٠‬آغاز و با هدف كاوش نجاتبخشي و مستندنگاري‪ ،‬توصيف و تحليﻞ باﻓت و ياﻓتههاي ﻓرهنگي و ارائه مشخصات معماري محوطة ‪ ١٤‬تا‬
‫تاريخ ‪ ١٤٠١/١٠/١٩‬ادامه ياﻓته است‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫محوطة شمارة ‪ ١٤‬در محدودة حوضه آبگير سدچمشير در دهستان امامزاده جعفر شهرستان گچساران واقع شده است )شكﻞ ‪ .(١‬داراي مختصات جغراﻓيايي‪:‬‬
‫زون ‪ ٣٩‬با مقدار شرقي ‪ ٤٩٠٠٠١‬و شمالي ‪ ٣٣٣٥٩٩٠‬است و در ﻓاصلة ‪ ٥٠‬متري شمال جادة گچساران به ميشان و ‪ ٤‬كيلومتري سد چمشير قرار دارد‪ .‬رودخانة‬
‫زهره در جهات شرقي و شمالي ‪ ٧٠٠‬متر با محوطه ﻓاصله دارد و در عين حال با رود ﻓصلي دَروِه در جهات شرقي و جنوبي ‪ ١٣٠‬متر ﻓاصله دارد‪ .‬محوطة ‪١٤‬‬
‫در دامنة شمال‪ /‬شرقي پشتهاي طبيعي به ارتفاع تقريبي ‪ ١٥‬متر واقع شده است و در بخشهاي شمالي‪ ،‬جنوبي و شرقي محصور به زمينهاي كشت ديم جو‬
‫و گندم ميشود كه در سالهاي اخير مورد بهرهبرداري قرار گرﻓتهاند‪ .‬امروزه و در ﻓصﻞ پاييز تمامي سطح محوطه پوشيده از گياهان علفي كوتاه خودرو و‬
‫همچنين گياهان پراكنده بَهمن و بوتههاي خار است و مرتع مناسبي را براي پرورش دام كوچروهاي منطقه ايجاد كرده است‪ .‬باتوجه به گستردگي بقاياي‬
‫معماري درازاي ‪ ٥٠‬متر و پهناي ‪ ٣٥‬متر را ميتوان بهعنوان بخش مركزي محوطة ‪ ١٤‬تعريف نمود‪ .‬بررسي سطحي محوطه استفاده از ﻻشه و تختهسنگها‬
‫را براي ايجاد معماري نشان ميدهد كه شامﻞ ﻓﻀاهايي در بخش جنوبشرقي‪ ،‬بقايايي نامنظم از ديوارها در شمال و همچنين ﻓﻀايي در بخش مرتعتر دامنه‬
‫در بخش جنوبغربي بوده است‪.‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫كاوش باستانشناختي و مستندنگاري نهشتهاي ﻓرهنگي به روش كانتكست ـ ﻓيچر صورت گرﻓته است‪ .‬در مجموع تعداد ‪ ٤‬ترانشه در سطح محوطه به‬
‫گونهاي ايجاد شده است كه در نهايت نشاندهندة پﻼن معماري ﻓﻀاي منسجم محوطه باشد )شكﻞ ‪ .(٢‬ترانشة ‪ ١‬به ابعاد ‪ ٣×٢‬متر پيشتر براي شناخت‬
‫كيفيت معماري و ضخامت نهشتهاي ﻓرهنگي تا عمق ‪٤٢‬ـ از نقطة ثابت كاوش شده است )جعفري ‪ .(١٣٩٥‬ترانشة ‪ ٢‬در جنوب‪ /‬جنوبشرقي محوطه با‬
‫هدف خواناسازي معماري در ابعاد ‪ ٧×١٥‬متر ايجاد شد‪ .‬در اين ترانشه ‪ ١٠‬كانتكست و ‪ ١١‬ﻓيچر ثبت شدهاند‪ .‬كانتكست سطحي ترانشه‪ ،‬مشتركاً براي همة‬
‫ترانشهها قابﻞ تعميم است‪ .‬شامﻞ نهشتهايي حاصﻞ از ﻓرسايش طبيعي و مصنوعي است كه سرتاسر محوطه را دربر گرﻓته است‪ .‬باﻓت اين كانتكست شامﻞ‬

‫‪ .١‬دانشآموختة كارشناسيارشد‪ ،‬گروه باستانشناسي دانشگاه تهران‪.‬‬

 ‫‪ | ١٦٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫ذرات سيلت و رس با دانهبندي گرانولي با رنگ قهوهاي روشن‪ ،‬بولدرها و قلوهسنگها‪ ،‬گياهان كوتاه خودرو و ريشههاي گياهي و ﻓﻀوﻻت جانوري )مربوط‬
‫به دام( است‪ .‬خصوصيات ﻓيزيكي اين باﻓت نشاندهندة عدم شكﻞپذيري باﻓت است و باتوجه به باﻓت سست و نرم ميزان تخلخﻞ آن باﻻ و داراي رطوبت‬
‫باﻻيي است‪ .‬نتيجة كاوش در اين ترانشه آشكارشدن ﻓﻀاي معماري )ﻓﻀاي ‪ (A‬در ابعاد ‪ ٣×٨‬متر در راستاي شرقي ـ غربي است )شكﻞ ‪ .(٣‬براي رﻓع مشكﻞ‬
‫شيب در بخش شرقي نخست ﻓﻀاهاي معماري ايجاد و سﭙس مسطحكردن كف صورت گرﻓته است‪ .‬ديوارسازي بدون ايجاد پي و با تختهسنگهاي هندسي‬
‫با يك لبة راست و مﻼت گﻞ ايجاد شده است‪ .‬مهمترين عارضه در اين ترانشه‪ ،‬سازة حرارتي است كه درون ﻓﻀاي ‪ A‬مماس با ديوار جنوبشرقي ايجاد شده‬
‫است و شواهد خاك و سنگهاي حرارتديدهاي كه به ﻓرم اجاق كار شده مشهود است و بر اساس نقطة ثابت اندازهگيري )گوشة شمالغربي ترانشه( داراي‬
‫عمق ‪١١٠‬ـ سانتيمتر بوده است‪ .‬همچنين‪ ،‬ياﻓتههايي مانند سﭙيد مهره )صدف آبشور( و بخشي از شيء مفرغي بهدست آمده است )شكﻞ ‪.(٤‬‬
‫ادامة معماري در بخش شمال و شمالغربي در ترانشة ‪ ٣‬به ابعاد ‪ ٩×١٥‬آشكار شد كه دربردارنده ‪ ١٠‬كانتكست و ‪ ٨‬ﻓيچر است‪ .‬آشكارشدن ﻓﻀاهاي‬
‫معماري ‪ B‬در بخش جنوبي ترانشه )با ابعاد ‪ ٧×١٠‬متر(‪) C ،‬با ابعاد ‪ ٣×٢‬متر( و ‪ D‬در شمالغرب ترانشه )با ابعاد ‪ ٣×٢‬متر( از نتايج اين ترانشه است و خاك‬
‫بكر در بخش غربي در عمق ‪١٧٠‬ـ سانتيمتري و در بخش شرقي با ادامة كاوش در كانتكست ‪ ٣٠٣‬در عمق ‪٢١٠‬ـ سانتيمتر ثبت شده است‪ .‬ترانشة ‪ ٤‬در‬
‫شمال و شمالغربي ترانشه پيشين در ابعاد ‪ ٩×١٠‬متري بهمنظور كامﻞكردن ﻓﻀاهاي ‪ C‬و ‪ D‬ايجاد شده است و در نهايت منجربه خواناسازي ﻓﻀاي معماري‬
‫‪) E‬با ابعاد ‪ ٣×٥‬متر( در راستاي شمالشرقي ـ جنوبغربي شد و در جنوبغربي متصﻞ به اين ﻓﻀا‪ ،‬بخشي از ﻓﻀاي معماري ‪) F‬با ابعاد ‪ ٧×٣‬متر( نمايان شده‬
‫است‪ .‬در ادامة كاوشها در ترانشة ‪ ٥‬به ابعاد ‪ ١١×٧‬متر در بخش جنوبغربي و مرتفعتر محوطه‪ ،‬ﻓﻀاي ‪ F‬كامﻼً آشكار ميشود كه ﻓرم ‪ L‬شكﻞ دارد و باتوجه‬
‫به شيب تند اين بخش‪ ،‬وضعيت تخريب ديوارها در جهت شيب كامﻼً مشهود است‪ .‬باتوجه به ارتفاع باقيمانده ديوارها كه عموماً شامﻞ يك رج سنگچين‬
‫بدون پي است‪ ،‬شواهدي مشخص از ورودي براي هركدام از ﻓﻀاها بهدست نيامده است‪.‬‬

‫يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫ياﻓتههاي سفالي‪ :‬مجموعة سفالي كانتكست ‪ ٢٠٠٣‬ترانشة ‪ ٢‬قابﻞتوجه است‪ .‬دو قطعه لبه )شكﻞ ‪ :٥‬شمارة ‪ ٢‬و ‪ (٣‬با ﻓرسايش يا آبسودگي بسيار شديد سطح‬
‫داخلي و بيروني همراه هستند‪ .‬شاموت بهكاررﻓته شامﻞ مواد كاني درشت و ريز سفيد )آهك( است و پوشش گلي احتمالي از بينرﻓته و خميرهاي بهرنگ‬
‫نارنجي دارند و به ﻓرم كوزة دهانگشاد كه در دورة ميانه و متﺄخر ساساني رايج بوده است و قابﻞ مقايسه با نمونههاي بهدستآمده از دورة ساساني مرو‬
‫)‪ (Puschnigg 2006: Fig. R108:181‬و همچنين با نمونههاي قلعهيزگرد )‪ ،(Keall and Keall 1981: fig.12, no 34‬محوطة نرگستﭙه )لباف و همكاران‬
‫‪ :١٤٠٠‬شكﻞ ‪ ،١٠‬شمارة ‪ (٤‬و همچنين با ياﻓتههاي دشت رامهرمز دورة پارتي ـ ساساني قابﻞ مقايسه هستند )‪ .(Alizadeh 2014: Plate 164, fig. A‬نمونة‬
‫شمارة يك )شكﻞ ‪ (٥‬لبه‪ ،‬خميرهاي بهرنگ قهوهاي داراي شاموت مواد كاني با دانهبنديريز و درشت بهرنگ قهوهايتيره و مواد گياهي در زير لبة دو ﻓرورﻓتگي‬
‫موازي دورتادور بدنه ايجاد شده است و با ياﻓتههاي دشت رامهرمز دورة ساساني مطابقت دارد )‪ .(Alizadeh 2014: Plate 74, fig D‬نمونة شمارة چهار‬
‫)شكﻞ‪ (٥‬شامﻞ لبة كوزهاي با خميرة قهوهايتيره و پوشش گلي رقيق قرمز ـ قهوهاي داراي شاموت مواد كاني بهرنگهاي قهوهاي و سفيد است كه با‬
‫ياﻓتههاي پارتي ـ ساساني دشت رامهرمز از جهت ﻓرم و ساختار قابﻞ مقايسه است )‪.(Alizadeh 2014: Plate 145, fig C‬‬
‫مجموعهاي از ياﻓتههاي سفالي بهعنوان ﻇروف خاكستري كوچك‪ ٢‬ياد ميشوند )شكﻞ ‪ :٦‬مجموعة ‪ ١‬و ‪ .(٢‬بهطور كلي سفالهاي اين مجموعه‬
‫داراي رنگ خميرة خاكستري ـ سياه هستند و در برخي نمونهها در بدنه و سطح ميتوان رنگ ضعيفي از قرمز مشاهده كرد و داراي شاموت كاني با دانهبندي‬
‫ريز و درشت با رنگهاي سفيد‪ ،‬خاكستري و بهصورت محدود قهوهاي پرداخت شدهاند‪ .‬از نقاط قابﻞتوجه اين گونة سفالي‪ ،‬بكارگيري حرارت زياد براي پخت‬
‫و متراكم و سختبودن بدنه است‪ .‬سطح بيروني اين گونه همانند سطوح ﻓلزي صاف و يكدست است‪ .‬پريسمن اشاره ميكند وجود دانههاي سفيد )آهك( در‬
‫اين گونة سفالي بيشتر از گونة كلينكي مشاهده ميشود )‪ (Priestman 2005: 175‬و كنت اين گونه را باتوجه به نمونههاي ايران از سيراف و شرق شبهجزيرة‬
‫عربي مربوط به اواخر دورة ساساني و اوايﻞ دوران اسﻼمي تاريخگذاري نموده است )‪.(Kennet 2002: 157‬‬
‫يك قطعه بدنه از ترانشة ‪ ٢‬بهدست آمده است كه از گونة سفالي خاكستري متمايز است )شكﻞ ‪ :٦‬مجموعة ‪ (٣‬كه در حرارت زياد پخته شده و خميره‬
‫بهرنگ نخودي ـ خاكستري روشن و سطوح داخلي و بيروني در طيف رنگي خاكستريتيره و سياه است‪ .‬بخشهايي از سطح بيروني قطعه رسوباتي بهرنگ‬
‫خاكستري روشن دارد‪ .‬پوشش گلي سطح داخلي و بيروني بدنه مشهود است كه بر اثر حرارت زياد زبر و ناهموار و تاولمانند شده است كه با ياﻓتههاي محوطة‬
‫قلعة گلرخ در پسكرانههاي خليج ﻓارس قابﻞ مقايسه است )غﻼمي و همكاران ‪ .(١٧٢ :١٤٠١‬اين گونة سفالي كه به كلينكي دورة ساساني شناخته ميشود‬
‫دانههاي سفيد )آهكي( كمتري نسبت به ‪ SMAG‬در خميرة خود دارد )‪ .(Priestman 2005: 174‬كنت اين گونة سفالي را در كانتكستهاي ساساني در‬
‫بينالنهرين‪ ،‬محوطههاي ساساني بوشهر و همچنين در خاط بررسي و مطالعه نموده است و تاريخ قرن ‪ ٥‬ميﻼدي را براي اين گونه ارائه داده است ) ‪Kennet‬‬
‫‪.(2002: 158‬‬

‫‪2.‬‬ ‫‪Small Gray Vessels (SMAG).‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٦٣‬‬

‫نمونة شكﻞ ‪ ٦‬باتوجه به وجود يك قطعه در مجموعة مطالعه‪ ،‬ماهيت آن دشوار است‪ .‬در كﻞ بدنة اين گونه ضخامت بيشتر از ‪ ٤‬ميليمتر دارد و‬
‫پوشش گلي رقيق در طيفهاي رنگ قرمز دارد )‪ .(Kennet 2002: 158‬نمونة اين مجموعه شامﻞ يك قطعه بدنه با خميرة نخوديتيره و خاكستري با پوشش‬
‫گلي رقيق خاكستري كه در سطح بيروني قطعه طرح نامشخصي )هندسي( نقش شده است‪ .‬ياﻓتههاي مشابه در محوطه قلعة گلرخ بهعنوان ﻇروف سياه و‬
‫قرمز داغدار صيقلي بهدست آمده است )غﻼمي و همكاران ‪ .(١٧٢ :١٤٠١‬اگر وضعيت كنوني قطعه ناشي از شرايط و مدت زمان قرارگيري در كورة سفالپزي‬
‫باشد‪ ،‬ميتوان بهعنوان ﻇرف بدنة نارنجي منقوش معرﻓي نمود كه كنت قرن ‪ ٤‬ميﻼدي را براي اين نمونهها پيشنهاد ميدهد )‪ .(Kennet 2002: 159‬پريسمن‬
‫تاريخ قرون ‪ ٣‬الي ‪ ٦‬ميﻼدي را پيشنهاد ميدهد )‪.(Priestman 2005: 225‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫در بررسيهاي سطحي بخش مهمي از ﻓﻀاهاي معماري بهويژه در بخش شرقي‪ /‬جنوبشرقي قابﻞ مشاهده بوده كه بعد از كاوش باستانشناختي مشخص‬
‫شد قديمترين بخش محوطة ‪ ١٤‬است‪ .‬باتوجه به ويژگيهاي توپوگراﻓي‪ ،‬ساختار معماري و ياﻓتههاي ﻓرهنگي در سه ﻓاز معماري توسعه و گسترش ياﻓته‬
‫است‪ .‬باوجود كمبود ياﻓتههاي سفالي شاخص و با عنايت به مطالعة گونهشناسي و بررسي تطبيقي مجموعه ياﻓتههاي ﻓرهنگي محوطه با محوطههاي همجوار‪،‬‬
‫محوطة شمارة ‪ ١٤‬در حاشية جنوبي رودخانة زهره بهعنوان يك استقرار كوچنشيني از دورة ميانة ساساني شكﻞ ياﻓته و تا قرون ميانة اسﻼمي مورد استفاده‬
‫بوده است‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫جعفري‪ ،‬محمدجواد‪» ،١٣٩٥ .‬گزارش گمانهزني محوطة ‪ ،«١٤‬در گزارش برنامه مطالعات باستانشناسي سد چمشير )شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهگيلويه و بويراحمد(؛ ﻓصﻞ‬
‫يكم‪ ،‬جلد چهارم‪ :‬نتايج گمانهزني‪ ،‬سرپرست‪ :‬محمدتقي عطائي‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪ ،‬تهران‪ ١٩١ :‬ـ ‪.١٨٥‬‬

‫عزيزي‪ ،‬اكبر‪» ،١٣٩٩ .‬كاوش نجاتبخشي محوطه ‪ ١٠‬در محدود ]ة[ سد چَمشير«‪ ،‬در مجموعه مقاﻻت كوتاه هجدهمين گردهمايي ساﻻنه باستانشناسي ايران‪ ،‬گردآورنده‪:‬‬
‫روحاله شيرازي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري‪٥٧٠ :‬ـ ‪.٥٦٥‬‬

‫غﻼمي‪ ،‬خديجه و يعقوب محمديﻓر‪ ،‬عليرضا عسكري چاوردي‪» ،١٤٠١ .‬بررسي روشمند محوطة قلعه ُگلرخ در دشت پسكرانه اي عﻼمرودشت«‪ ،‬پژوهشهاي باستانشناسي‬
‫ايران‪ ،‬د ‪ ،١٢‬ش ‪١٨٨ : ٣٢‬ـ ‪.١٦٣‬‬

‫لباف خانيكي‪ ،‬ميثم و محمد ﻓرجامي‪ ،‬احمد حيدري‪» ،١٤٠٠ .‬سبكهاي بومي و منطقهاي در سفالهاي اشكاني ـ ساساني شرق ايران با تكيه بر نوياﻓتههاي سفالين شهرستان‬
‫نهبندان )استان خراسان جنوبي(«‪ ،‬مطالعات باستانشناسي‪ ،‬د ‪ ،١٣‬ش ‪٣١٤ : ٣‬ـ ‪.٢٨٧‬‬

‫‪Alizadeh, A. 2014, Ancient Settlement Systems and Cultures in the Ram Hormuz Plain, Southwestern Iran; Excavations at Tall-e Geser and Regional‬‬
‫‪Survey of the Ram Hormuz Area, Oriental Institute publication, volume 140, Chicago: University of Chicago.‬‬

‫‪Priestman, Seth M. N. 2005, Settlement and Ceramics in Southern Iran: An analysis of the Sasanian & Islamic periods in the Williamson collection,‬‬
‫‪M. A. Thesis, Department of Archaeology University 0f Durham, E-Theses Online: http://etheses.dur.ac.uk/2745/‬‬

‫‪Keall, E. J. and M. J. Keall. 1981, “The Qal‘eh-I Yazddigird Pottery, A Statistical Approach” Iran 19: 33-80.‬‬

‫‪Kennet, D.‚ 2002, “Sasanian Pottery in Southern Iran and Eastern Arabia”, Iran 40: 153-162.‬‬

‫‪Puschning, G. 2006, Ceramic of the Merv Oasis Recycling the City, California: Routledge Press.‬‬
 ‫‪ | ١٦٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ .١‬موقعيت محوطة ‪ ١٤‬و سد چمشير در جنوبغرب ايران‪.‬‬

‫شكﻞ‪ .٢‬موقعيت ترانشهها در محوطة شمارة ‪ ،١٤‬ديد قائم‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٦٥‬‬

‫شكﻞ‪ .٣‬ﻓازهاي معماري و ﻓﻀاهاي مختلف در محوطة شمارة ‪ ،١٤‬ديد قائم‪.‬‬

‫شكﻞ ‪ .٤‬ياﻓتة سﭙيدمهره )باﻻ( و شيء مفرغي )پايين( از ترانشة ‪ ،٢‬محوطة شمارة ‪.١٤‬‬
 ‫‪ | ١٦٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ .٥‬مجموعه ياﻓتههاي سفالي شاخص ترانشة ‪ ،٢‬كانتكست ‪ ،٢٠٠٣‬محوطة شمارة ‪.١٤‬‬

‫شكﻞ ‪ .٦‬مجموعه ياﻓتههاي سفالي شاخص‪ ،‬ترانشههاي ‪ ٢‬و ‪ ،٣‬محوطة شمارة ‪.١٤‬‬
 ‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي در جبهة شﻤﺎلي تپة الوﻧد قزوين‬
‫‪١‬‬
‫نوذر حيدري‬

‫درآمد‬
‫هر ساله طرحهاي عمراني بسيار زيادي در كشور‪ ،‬در مقياسهاي خُرد و كﻼن در سطوح منطقهاي و ملي‪ ،‬توسط اشخاص حقيقي و حقوقي مختلف اجرا‬
‫مي شوند كه انجام آنها نيازمند استعﻼم از ميراث ﻓرهنگي و بررسي محدوده توسط كارشناسان باستانشناس است‪ ،‬تا ادارات استاني ميراث ﻓرهنگي در صورت‬
‫وجود آثار‪ ،‬اقدامات و برنامههاي متناسب و ﻻزم را در دستور كار خود قرار داده و ضمن كمك حداكثري به توسعه و حﻞ مشكﻼت مردم‪ ،‬حاﻓظ آثار تاريخي و‬
‫ميراث ﻓرهنگي كشور نيز باشد‪ .‬تﭙة الوند كه در گوشة جنوبغربي شهر الوند‪ ،‬مركز شهرستان البرز‪ ،‬در استان قزوين واقع شده و در تاريخ ‪ ١٣٧٩/١٢/٢٥‬با‬
‫شمارة ‪ ٣٥٥١‬در ﻓهرست آثار ملي كشور بهثبت رسيده‪ ،‬يكي از اين آثار است كه متﺄسفانه بخش بزرگي از آن توسط شهرداري الوند و با مماشات مديران اسبق‬
‫ميراث ﻓرهنگي استان‪ ،‬به پارك تبديﻞ شده )پارك نياكان( و ساير بخشهاي از آن نيز در ساختوسازهاي پيراموني كه توسط مردم و نهادهاي دولتي )مدرسه‪،‬‬
‫ورزشگاه و ‪ (...‬صورت گرﻓته‪ ،‬از بين رﻓته و دﻓن شده است‪ .‬باتوجه به قرارداشتن منزل مسكوني و حياط قديمي ورثة مرحوم شعبان ابراهيمپور در جبهه شمالي‬
‫اين محوطه و نياز به بازسازي آن و عليرغم اينكه در گذشته انشعابات آب‪ ،‬برق و گاز به آن واگذار شده بود‪ ،‬هنگام بازسازي اين خانه نياز به مجوز ميراث‬
‫ﻓرهنگي داشتند كه اين برنامه در همين راستا انجام گرﻓته است‪ .‬انجام اين برنامه توسط نگارنده به پيشنهاد ادارهكﻞ ميراث ﻓرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي‬
‫قزوين و مواﻓقت پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري و پژوهشكدة باستانشناسي با مجوز شمارة ‪ ،٤٠١٣٢٦٨٠‬مورخ ‪ ١٤٠١/٦/٦‬در نيمة دوم شهريورماه‬
‫‪ ١٤٠١‬به انجام رسيده است‪ .‬اين اثر درسال ‪ ١٣٦٩‬توسط آقاي هوشنگ ثبوتي مورد بررسي و گمانهزني قرار گرﻓته است )ثبوتي ‪.(١٣٦٩‬‬

‫موقعيت و كليﺎت اثر‬

‫تﭙة الوند در جنوبغربي شهر الوند مركز شهرستان البرز در استان قزوين و ‪ ٨‬كيلومتري جنوبشرقي شهر قزوين واقع شده است‪ .‬جادة مواصﻼتي قزوين ـ‬
‫بوئين زهرا‪ ،‬در ‪ ٣‬كيلومتري غرب اين اثر قرار گرﻓته است‪ .‬باتوجه به تفكيك اراضي شهري و قرارداشتن اين اثر در ميان آنها‪ ،‬امروزه عرصة اين محوطه‬
‫متﺄسفانه به پارك عمومي تبديﻞ شده و به نام »پارك نياكان« شناخته ميشود )شكﻞ ‪ .(١‬تﭙة الوند امروزه بهواسطه ساختوساز پيرامون آن حدود و حريم‬
‫مشخصي ندارد‪ .‬باتوجه به تصاوير ماهوارهاي‪ ،‬تا سال ‪ ١٣٨٠‬اين اثر تقريباً دستنخورده باقي مانده بود و ﻓقط پيرامون آن خيابانكشي شده و اراضي آن جهت‬
‫ساختوساز تفكيك شده بود‪ .‬بر مبناي شواهد و اين تصاوير ماهوارهاي‪ ،‬بخشهاي داراي برجستگي )بلندي( اين تﭙه داراي ابعادي به طول و عرض حدودي‬
‫‪ ٢٢٠×١٨٠‬متر بوده كه بلندترين نقطة آن حدود ‪ ٥‬متر از سطح زمينهاي اطراف ارتفاع دارد‪ .‬بخشهايي از اين تﭙه هنوز در بخشهاي مختلف پارك قابﻞ‬
‫مشاهده است )شكﻞ ‪ .(٢‬باتوجه به شواهد موجود‪ ،‬بيش از ‪ ٩٠‬درصد تﭙه را اجزاء‪ ،‬تﺄسيسات و بخشهاي مختلف پارك‪ ،‬مانند باجههاي نگهباني و سرويسهاي‬
‫بهداشتي و ‪ . . .‬پوشانده است )شكﻞ ‪ .(٣‬باتوجه به تغييرات صورت گرﻓته و گذشت زمان‪ ،‬پراكندگي بسيار كمي از سفال در بخشهاي حاشيهاي تﭙه بهچشم‬
‫ميخورد كه قابﻞتوجه نيست‪ .‬پراكندگي سفال در گذشته بيش تر بوده است‪ .‬حريم اين اثر نيز تماماً در باﻓت شهري قرار گرﻓته و امروزه توسط منازل مسكوني‪،‬‬
‫مدرسه‪ ،‬ادارات دولتي و خيابان و كوچه اشغال شده است‪ .‬تﭙة الوند )پارك نياكان(‪ ،‬امروزه از سمت شمال به منازل مسكوني‪ ،‬شمالشرقي به خيابانهاي شهيد‬
‫محبي‪ ،‬آسياب و سالن ورزشي بعثت )بانوان(‪ ،‬از سمت شمالغرب به خيابان رسول‪ ،‬از سمت جنوبشرقي به خيابان شهيد محبي و از سمت جنوبغربي به‬
‫خيابان رسالت محدود ميشود‪ .‬مختصات نقطة مركزي اثر و زمين محﻞ گمانهها )زمين ابراهيمپور( به شرح زير است‪:‬‬

‫جدول ‪ .١‬مختصات چهارگوشة زمين شعانﭙور و مركز تﭙة الوند‪.‬‬

‫‪UTM: 39 S 414809 E‬‬ ‫‪4003984 N‬‬ ‫مختصات مكاني)‪ (UTM‬نقطة مركزي تﭙة الوند‬
‫مختصات مكاني)‪ (UTM‬چهار گوشة زمين شعبانپور‬
‫‪NW‬‬ ‫‪39 S 414880 E‬‬ ‫‪4004086 N‬‬ ‫‪NE‬‬ ‫‪39 S 414899 E‬‬ ‫‪4004070 N‬‬
‫‪SW‬‬ ‫‪39 S 414866 E‬‬ ‫‪4004070 N‬‬ ‫‪SE‬‬ ‫‪39 S 414890 E‬‬ ‫‪4004054 N‬‬

‫مستقﻞ؛ ‪Noza.h@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬پژوهشگر‬

 ‫‪ | ١٦٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫زميني كه متعلق به ورثة مرحوم شعبان ابراهيمپور ميباشد در شمال محوطه واقع شده است‪ .‬اين زمين در محدودهاي به مساحت حدود ‪ ٥٥٠‬متر‬
‫مربع در ابعاد ‪ ٢٨×٢٤×٢٢×١٧‬متر است و بهشكﻞ يك مستطيﻞ نامنظم است‪ .‬بقاياي يك خانة كوچك مسكوني و سه درخت در حياط آن وجود دارد و امرزوه‬
‫از آن بهعنوان انبار دپوي ضايعات توسط بخش خصوصي مورد استفاده قرار ميگيرد‪ .‬اين پﻼك ثبتي داراي انشعابات آب‪ ،‬برق و گاز شهري نيز ميباشد‪.‬‬
‫دورتادور اين زمين با ديوار كاهگلي قديمي و در برخي نقاط آن با بلوكهاي سيماني حصارچيني شده و ديوار بيروني آن سيمانكاري شده است )شكﻞ ‪.(٤‬‬

‫جدول ‪ :٢‬مشخصات گمانههاي ايجاد شده‪.‬‬

‫عرصﻪ‬ ‫عﻤق ﻧهﺎيي )س‪ .‬م(‬ ‫ابعﺎد )س‪ .‬م(‬ ‫ش‪ .‬ﮔﻤﺎﻧﻪ‬

‫*‬ ‫‪٢٦٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪AV- 01‬‬

‫*‬ ‫‪٢٤٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪AV- 02‬‬

‫*‬ ‫‪٢٧٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪AV- 03‬‬

‫*‬ ‫‪٢٣٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪AV- 04‬‬

‫*‬ ‫‪٢٢٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪AV- 05‬‬

‫*‬ ‫‪٢٤٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪AV- 06‬‬

‫*‬ ‫‪٢١٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪AV- 07‬‬

‫*‬ ‫‪٢٥٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪AV- 08‬‬

‫شرح ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي‬
‫مجموعاً تعدا ‪ ٨‬گمانه در سه رديف در محور شرقي ـ غربي حياط به ﻓواصﻞ ‪ ٣‬تا ‪ ٥‬متر از همديگر جانمايي و حفر شدند‪ .‬گمانهها با پيشوند حروف انگليسي‬
‫‪ AV‬برگرﻓته از نوشتار انگليسي تﭙة الوند )‪ (Alvand‬و ترتيب شماره از ‪ 01‬نامگذاري شدند‪ .‬باتوجه به محدوديت ﻓﻀا )حدود ‪ ٤٠٠‬متر مربع حياط آزاد(‪ ،‬تعداد‬
‫سه گمانه در زير ديوار جنوبي بنا با ﻓاصلة ‪ ٣‬تا ‪ ٤‬متر از همديگر جانمايي و حفر شدند‪ .‬رديف دوم گمانهها )به تعداد ‪ ٣‬گمانه( به ﻓاصلة ‪ ٣‬متر از باﻻتر از حلقة‬
‫نخست در جهت شرقي ـ غربي و در خط ميانة حياط حفر شدند‪ .‬در رديف سوم و آخر تعداد دو گمانه حفر شد كه يكي از آنها در مركز حياط و ديگري در‬
‫گوشة شمالشرقي حفر شدند و تمام سطح حياط پوشش داده شد‪ .‬تعداد ‪ ٥‬گمانه از آنها )گمانههاي شمارة ‪ (٨، ٧ ،٣ ،٢ ،١‬داراي آثار غيرمنقول)رگههاي‬
‫خاكستر( و آثار منقول از جمله سفال‪ ،‬استخوان حيوانات حﻼل گوشت )بز و گوسفند و ‪ (...‬بودند و گمانههاي )‪ (٦ ،٥ ،٤‬نيز ﻓاقد هرگونه ياﻓتة ﻓرهنگي بودند‪.‬‬
‫ديوارة گمانهها بهصورت عمودي و متريك عكاسي شده و ﻻيهنگاري روي تصاوير واقعي صورت گرﻓته است‪ .‬هر ﻻيه بهطور كامﻞ و از روي تصاوير توصيف‬
‫شده است‪ .‬عميقترين نقطة حفرشده در گمانهها )گمانة ‪ ٢٧٠ ،(٣‬سانتيمتر و كمعمقترين آنها )گمانة ‪ ٢١٠ ،(٧‬سانتيمتر است )شكﻞ ‪.(٥‬‬

‫يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫قطعات شكستة سفال و استخوان جانوري تنها دادههاي منقول بهدستآمده از گمانههاي حفرشده هستند كه در ﻻيههاي سطحي و نزديك به سطح گمانهها‬
‫بهدست آمدند‪ .‬هيچ شواهدي از ياﻓتههاي غيرمنقول از جمله بقاياي برجاي معماري‪ ،‬اجاق‪ ،‬تنور و ‪ ....‬بهدست نيامد‪ .‬سفالهاي بهدستآمده از گمانهها از‬
‫گونههاي لعابدار و بدونلعاب هستند‪ .‬گونة لعابدار داراي لعابهايي بهرنگهاي آبي‪ ،‬ﻓيروزهاي‪ ،‬نارنجي و سفيد )شيري( هستند كه در دستههاي ساده و‬
‫منقوش به نقوش هندسي و گياهي بهرنگ سياه روي لعاب وجود دارند‪ .‬گونة بدونلعاب نيز در دستههاي نخودي و قرمز با تزئينات بدونرنگ )كنده ـ ﻓرورﻓته(‬
‫در اشكال هندسي شامﻞ خطوط ساده دور ﻇرف و خطوط موازي چندگانه مواج ديده ميشوند و همگي آنها در يك مطالعة كلي به دورة اسﻼمي‪ ،‬سدههاي‬
‫ميانه )هفتم تا نهم( قابﻞ ارجاع هستند و مطالعة جزئيتر آنها در مقالهاي جداگانه ارائه خواهد شد )شكﻞ ‪.(٦‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫با كمال تعجب و تﺄسف! تمامي محدودة عرصه و حريم تﭙة الوند امروزه در معرض ساختوساز قرار گرﻓته و ﻓاقد هرگونه عرصه و حريم آزادي ميباشد‪ .‬عرصة‬
‫اصلي و مشهود اثر در دو دهة گذشته توسط شهرداري الوند به پارك عمومي تبديﻞ شده و بقاياي آثار معماري هنوز در برخي نقاط برشخوردة آن ديده‬
‫ميشود‪ .‬پيرامون پارك نيز توسط اشخاص حقيقي و حقوقي در گذشته مورد ساختوساز قرار گرﻓته و امروزه بخشي از شهر محسوب ميشود‪ .‬خانة قديمي و‬
‫حياط آقاي شعانپور نيز از اين قاعده مستثني نيست‪ .‬در گمانهزني صورت گرﻓته در حياط اين زمين البته هيچ اثر غيرمنقولي مانند ساختارهاي معماري‪ ،‬اجاق‪،‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٦٩‬‬

‫تنور‪ ،‬گور‪ ،‬و ‪ ....‬بهدست نيامد اما در گمانههاي ‪ ٣،٢،١‬و ‪ ،٧‬قطعات شكستة سفال و استخوان حيوانات حﻼل گوشت )بز و گوسفند و ‪ (...‬و نيز آثار و رگههاي‬
‫خاكستر بهدست آمد‪ .‬اگرچه احداث پارك‪ ،‬آسيبهاي جبرانناپذيري را بر بخشهايي از اين اثر بهويژه در بخشهايي كه تﺄسيساتي مانند سرويس بهداشتي‬
‫عمومي يا تﺄسيسات ساختماني ديگر احداث شده‪ ،‬وارد ساخته است‪ .‬با اين وجود هنوز هم اين اميد وجود دارد كه با برچيدن پارك و متعلقات آن و درختان‬
‫كاشتهشده و انجام كاوشهاي باستانشناختي‪ ،‬آثار قابﻞتوجه منقول و غيرمنقولي را بهدست آورده و با تبديﻞ اين مكان به يك سايت موزة باستانشناختي‪،‬‬
‫بهرهبرداري ﻓرهنگي بيشتري از آن نمود و در عين حال نسبت به حفظ آن كوشيد‪ .‬شكي نيست كه بخشهاي زيادي از اين اثر نيز در گوبرداريهاي صورت‬
‫گرﻓته بهمنظور ساختمانسازيهاي پيرامون براي هميشه از بين رﻓته است‪.‬‬

‫سپﺎسگزاري‬
‫نگارنده ﻻزم ميداند از مديركﻞ محترم ميراث ﻓرهنگي قزوين‪ ،‬جناب آقاي مهندس عليرضا خزائلي‪ ،‬مسﺌول بخش باستانشناسي جناب آقاي محمد رضا‬
‫عسكري‪ ،‬ناﻇر محترم برنامه سركار خانم ﻓريبا محمدي و همچنين از خانواده محترم مرحوم شعبان ابراهيمپور‪ ،‬همسر محترم و ﻓرزندشان محمد ابراهيمپور‪،‬‬
‫جهت ايجاد تسهيﻼت كار‪ ،‬صميمانه قدرداني نمايد‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫ثبوتي‪ ،‬هوشنگ‪ ،١٣٦٩ .‬گزارش گمانهزني در تﭙه الوند‪ ،‬مركز اسناد ادارهكﻞ ميراث ﻓرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري قزوين‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬
 ‫‪ | ١٧٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ .١‬موقعيت شهرهاي الوند و قزوين‪ ،‬موقعيت تﭙة الوند در شهر الوند و موقعيت زمين شعبانپور در تﭙة الوند و پارك نياكان‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٧١‬‬

‫شكﻞ ‪ .٢‬تصاوير ماهوارهاي تﭙة الوند و روند تخريب آن‪.‬‬

 ‫‪ | ١٧٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ .٣‬نماهايي از گذشته و امروز تﭙة الوند‪ ،‬پيش و پس از تخريب‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٧٣‬‬

‫شكﻞ ‪ .٤‬موقعيت زمين شعبانپور و گمانههاي حفرشده‪.‬‬

 ‫‪ | ١٧٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ .٥‬موقعيت و جزئيات گمانة ‪ AV-03‬بهعنوان نمونه‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٧٥‬‬

‫شكﻞ ‪ .٦‬برش ﻻيهنگاري و ياﻓتههاي گمانة ‪ AV-03‬بهعنوان نمونه‪.‬‬

 ‫كﺎوش در محوطﻪ كَلَندي تيس‪ ،‬ﭼﺎبهﺎر‪ ،‬فﺼل ﻧﺨﺴت‬

‫حيدري‪١‬‬ ‫نوذر‬

‫درآمد‬
‫محوطة كلندي )‪ (Kalandi‬يكي از چندين اثر باستاني واقع شده در روستا و بندر تاريخي تيس است كه در بخش مركزي شهرستان چابهار و در محدودة‬
‫سرزميني منطقة آزاد تجاري‪ ،‬صنعتي چابهار واقع شده است‪ .‬اين محوطه كه تاكنون بهثبت ملي هم نرسيده در اثر ساختوسازهاي بيرويه در يك دهة اخير‪،‬‬
‫بهشدت آسيب ديده و بخشهايي از آن‪ ،‬بالغ بر ‪ ٪٧٠‬از بين رﻓته يا زير منازل مسكوني دﻓن شده است‪ .‬اين اثر براي نخستينبار در سال ‪١٩٣٧‬در نقشة‬
‫توپوگرﻓي كه اشتاين از روستا و بندر تيس تهيه كرد‪ ،‬معرﻓي و جانمايي شده است )‪..(Stein 1937: 82‬اين اثر همچنين در برنامة تعين حريم محوطههاي‬
‫تاريخي تيس بهسرپرستي مجتبي سعادتيان‪ ،‬تحت عنوان واحد‪)١٢‬با نام محوطة كلندي( معرﻓي شده است )سعادتيان ‪ .(٢٣٠ :١٣٩٧‬بندر تيس از پيشينة تاريخي‬
‫كهني برخوردار است‪ .‬عليرغم اينكه تاكنون بهلحاظ پژوهشهاي باستانشناختي هيچ كار جدي در آن صورت نگرﻓته‪ ،‬با اين وجود پيشينة آن در منابع‬
‫»تيس«‬ ‫مكتوب‪ ،‬به پيشازاسﻼم و سدههاي نخستين ميﻼدي بازميگردد‪ .‬نام اين بندر در متون تاريخي با امﻼهاي مختلفي ثبت شده است‪» :‬تيز«‪» ،‬طيس« و‬
‫رايجترين امﻼهاي نام آن است‪ .‬بر پاية برخي مشابهتهاي ﻇاهري در متون كﻼسيك يوناني و تطبيق موقعيت جغراﻓيايي‪ ،‬برخي پيشنهاد دادهاند كه قدمت‬
‫اين نام ممكن است تا زمان هخامنشي هم به عقب بازگردد‪ .‬غير از اين منابع‪ ،‬كهنترين سند تاريخي كه به نام اين بندر )تيز( اشاره كرده‪ ،‬كتاب صورهاﻻرض‪،‬‬
‫تﺄليف محمد بن موسي خوارزمي )‪١٨٤‬ـ‪ ٢٣٢‬ق( است‪ .‬همچنين‪ ،‬كتب معتبر جغراﻓيدانان و مورخان بزرگ ديگري از سدههاي آغازين تا متﺄخر اسﻼمي مانند‬
‫اصطخري )سدة ‪ ٤‬ق(‪ ،‬در المسالك و الممالك و مقدسي )سدة ‪ ٤‬ق( در احسن التقاسيم به نام اين بندر )تيز( اشاره كردهاند )سامآرام ‪ .(١٣٨٤‬طبق اين منابع‪،‬‬
‫بندر تيز براي زمان كوتاهي يكي از مهمترين بنادر مُكران در كرانة درياي عمان بهشمار ميرﻓته كه بازرگانان از طريق آن با بنادر تجاري شمال آﻓريقا و‬
‫هندوستان در ارتباط بودهاند‪ .‬جغراﻓينويسان مسلمان از اين بندر كوچك به مثابه تنها بندر تجاري در طول يك مسير نسبتاً طوﻻني بين هرمز در دهانة خليج‬
‫ﻓارس و بندر ديبﻞ )‪ ،(Deball‬نزديك دلتاي مهران رود )رود سند( نام بردهاند )سيدسجادي ‪٣٣٢ :١٣٤٧‬ـ ‪ .(٣٢٥‬كاوش در محوطة كلندي با هدف شناخت‬
‫نسبي از اين محوطه و آمادهسازي مقدمات ثبت اين اثر در ﻓهرست ميراث ملي و جلوگيري از دستاندازيهاي بيشتر و نجاتبخشي آن صورت گرﻓته است‪.‬‬
‫اين برنامه به پيشنهاد معاونت ميراث ﻓرهنگي ادارهكﻞ ميراث ﻓرهنگي سيستان و بلوچستان و با مواﻓقت پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري و پژوهشكدة‬
‫باستانشناسي با مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٥٩٤٩‬مورخ ‪ ١٤٠١/١١/١٩‬در اسفندماه ‪ ١٤٠١‬توسط نگارنده به انجام رسيده است‪.‬‬

‫موقعيت و كليﺎت اثر‬

‫محوطة كلندي )‪ ،(Kalandi‬امروزه در مركز روستاي تيس و ‪ ٢٥٠‬متري شمال زمين ﻓوتبال )ورزشگاه( و در محلي كه به نام همين محوطه نامبردار است‪،‬‬
‫واقع شده است )شكﻞ ‪ .(١‬روستاي تيس كه پيكرة پنجم منطقة آزاد چابهار محسوب ميشود‪ ،‬در شرق دهانة بندر صيادي تيس و ‪ ٥‬كيلومتري شمالغربي‬
‫شهر چابهار واقع شده است‪ .‬بهواسطه ساختوسازهاي بيرويه صورت گرﻓته در روستا و تخريب بخشهاي زيادي از آن‪ ،‬بقاياي اين اثر امروزه بهصورت دو‬
‫برجستگي )تﭙه( كمتر دستخورده در امتداد همديگر و در ميان خيابان‪ ،‬كوچه و منازل مسكوني به ﻓاصلة ‪ ١٨٠‬متر از همديگر در محور شرقي ـ غربي واقع‬
‫شدهاند )شكﻞ ‪ (٢‬كه مختصات آنها به شرح زير است‪:‬‬

‫مختصات مكاني)‪ (UTM‬بخشهاي اصلي محوطة كلندي‬

‫تﭙة غربي‬ ‫تﭙة شرقي‬
‫‪41 R 260859 m E‬‬ ‫‪2806316 m N‬‬ ‫‪41 R 261086 m E‬‬ ‫‪2806296 m N‬‬

‫‪ .١‬پژوهشگر؛ ‪Noza.h@gmail.com‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٧٧‬‬

‫با بررسيهاي صورتگرﻓته و نيز حفر يك گمانه در يكي از زمينهاي مسكوني حدﻓاصﻞ اين دو تﭙه و نيز حفاريهاي صورتگرﻓته توسط مردم محﻞ جهت‬
‫خانهسازي و ‪ .....‬مشخص شد كه تمام اراضي حدﻓاصﻞ اين دو بخش باقيمانده داراي آثار هستند كه امروزه تخريب و دﻓن شدهاند‪.‬‬

‫تپة شرقي‪ :‬امروزه بخشهاي زيادي از آن در اثر ساختوساز تسطيح شده و ساير بخشهاي سالم آن نيز توسط منازل مسكوني احاطه شده است‪ .‬بقاياي‬
‫نسبتاً سالم اين تﭙه عبارت است از محدودهاي مستطيﻞشكﻞ بهطول ‪ ٧٠‬و عرض ‪ ٤٥‬متر كه ‪ ٣‬تا ‪ ٧‬متر از سطح زمينهاي اطراف ارتفاع دارد‪ .‬سطح تﭙه‬
‫بهواسطه تسطيحشدن‪ ،‬كامﻼً هموار و داراي مالكان خصوصي است‪ .‬بر سطح تﭙه و پيرامون آن قطعات پراكندة سفال بهچشم ميخورد و در تمام گودبرداريهايي‬
‫كه بهمنظور ساختوساز پيرامون آن صورت گرﻓته‪ ،‬بدون استثنا قطعات سفال خارجشده از عمق زمين ديده ميشود‪.‬‬

‫تپة غربي‪ :‬تﭙة غربي در يك خط مستقيم در جهت شرق به غرب‪ ،‬به موازات تﭙة شرقي و در ﻓاصلة ‪ ١٨٠‬متري از آن واقع شده است‪ .‬پيرامون اين تﭙه نيز‬
‫بهطور كامﻞ ساختوساز صورت گرﻓته و سطح آن كامﻼً هموار شده است‪ .‬بخشهايي از آن در جبهة شمالي نيز براي ساخت يك واحد مسكوني جديد به‬
‫عمق ‪ ٤‬مترگودبرداري شده كه آثار معماري با مصالح سنگي‪ ،‬قطعات سفال‪ ،‬شيشه‪ ،‬استخوان و ‪ ...‬به ﻓراواني در ديوارة آن ديده ميشود كه به همين دليﻞ در‬
‫نگاه اول هيچ نشاني از يك سايت باستاني ندارد‪ .‬بقاياي اين تﭙه نيز كه به چند پﻼك ثبتي داراي مالك خصوصي تفكيك شده‪ ،‬عبارت است از محدودهاي به‬
‫طول ‪ ٥٠‬و عرض متغيري از ‪ ٢٠‬تا ‪ ٤٠‬متر كه ‪ ٨‬متر از سطح زمينهاي اطراف ارتفاع دارد‪ .‬ﻻزم است اضاﻓه شود عرصة واقعي اثر بسيار بيشتر از حد كنوني‬
‫است و اين ابعاد ﻓقط شامﻞ بخش نسبتاً دستنخورده آنها ميشود‪.‬‬

‫شرح كﺎوش‪ :‬باتوجه به محدوديت منابع مالي‪ ،‬تصميم گرﻓته شد دو كارگاه با ابعاد حداكثر ‪ ٢×٥‬متر در دو تﭙة شرقي و غربي جهت كاوش انتخاب شوند‪.‬‬
‫كارگاه تﭙة شرقي)‪ (Tk-01‬بهواسطه مخالفت مالك شخصي در ابعاد ‪ ٢×٢‬متر و عمق ‪ ٥٠‬سانتيمتري متوقف ماند‪ .‬كارگاه )‪ (Tk-02‬در محدودة عرصة تﭙة‬
‫غربي به ابعاد نهايي ‪ ٥×١٠‬و عمق يك متر كاوش شد كه نتايج خوبي در پي داشته و بهواسطه محدوديت اعتبارات مالي در همان عمق متوقف ماند‪.‬‬

‫مختصات مكاني )‪ (UTM‬كارگاههاي حفرشده‬

‫‪Tk-01‬‬ ‫‪41 R 261011 E‬‬ ‫‪2806212 N‬‬ ‫‪Tk-02‬‬ ‫‪41 R 260880 E‬‬ ‫‪2806319 N‬‬

‫كﺎرﮔﺎه ‪ :Tk-01‬اين كارگاه در ﻓاصلة ‪ ٨٠‬متري جنوبغربي تﭙة شرقي و در ميان يكي از زمينهاي مسكوني حصاركشيشده داراي مالك شخصي جانمايي و‬
‫حفر شد )شكﻞ ‪ .(٣‬جانمايي اين كارگاه بهواسطه وجود ياﻓتههاي سطحي و اطمينان از وجود آثار منقول و غيرمنقول و نيز آگاهي از كموكيف ياﻓتههاي آن‬
‫صورت گرﻓت‪ .‬ترانشه به ابعاد اوليه ‪ ٢×٢‬متر خطكشي و كاوش شد تا چنانچه ضرورت ايجاب كند‪ ،‬گسترش يابد‪ .‬با رسيدن ترانشة به عمق ‪ ٥٠‬سانتيمتر و‬
‫آشكارشدن عناصر منقول و غيرمنقول‪ ،‬تصميم به گسترش ترانشه گرﻓته شد كه با مخالفت بستگان مالك زمين مواجه شده و ادامة كاوش تا جلب رضايت‬
‫شاكي در ﻓصول بعدي متوقف ماند‪ .‬تراكم زياد سفال در بخشهاي مختلف و ﻻيههاي سطحي‪ ،‬قرارگرﻓتن آن در عرصة اثر را مسجﻞ ميكند‪.‬‬

‫كﺎرﮔﺎه ‪ :Tk-02‬اين كارگاه در مركز تﭙة غربي‪ ١٧٠ ،‬متري شمالغربي ترانشة ‪ Tk-01‬و در ميان منازل مسكوني روستا واقع شده است )شكﻞ ‪ .(٣‬اين كارگاه‬
‫درمجاورت يك زمين گودبرداريشده جانمايي شد كه باعﺚ تخريب گسترده محوطه شده بود و ديوارة زمين گودبرداريشده باعﺚ ايجاد يك سكشن شده بود‬
‫كه حاوي آثار و مواد ﻓرهنگي منقول و غيرمنقول زيادي بود‪ .‬در گام نخست‪ ،‬گمانهاي به ابعاد ‪ ٢×٢‬متر جهت انتخاب مكاني مناسب براي حفر ترانشه جانمايي‬
‫شد تا در صورت برخورد با آثار نسبت به گسترش آن اقدام شود‪ .‬با هويداشدن آثار منقول و غيرمنقول و بقاياي يك ديوار‪ ،‬در سه مرحله گسترش داده شد و‬
‫به ابعاد نهايي ‪ ١٠×٥‬متر و عمق ‪ ١‬متر در ﻓصﻞ نخست كاوش رسيد كه ياﻓتهها و نتايج خوبي دربر داشت‪.‬‬

‫يﺎفتﻪﻫﺎ‪ :‬ياﻓتههاي متنوع منقول و غيرمنقول زيادي در هر دو كارگاه بهدست آمدند كه اطﻼعات قابﻞتوجهي را در اختيار ما ميگذارند‪ .‬كليه ياﻓتههاي دو‬
‫كارگاه و بهويژه سفال‪ ،‬مشابه هم بوده و ويژگي متمايزي نداشتند‪ .‬ياﻓتههايي مانند‪ :‬عناصر معماري‪ ،‬آثار بهاحتمال زياد يك كورة پخت سفال‪ ،‬قطعات شكسته‬
‫و ﻇروف نيمهسالم سفالي‪ ،‬سه پايههاي سفالگري‪ ،‬اشياء ﻓلزي سالم و پوسيده‪ ،‬شيشه‪ ،‬استخوان جانوري‪ ،‬صدف و ‪ ....‬كه در ادامه به جزئيات آنها اشاره ميشود‪.‬‬
‫ﻻزم به ذكر است كه در كارگاه ‪ Tk-01‬بهواسطه سطح محدود كاوش‪ ،‬هيچ نمونهاي از ﻓلز و شيشه بهدست نيامد و ياﻓتههاي آن محدود به سفال‬
‫و استخوان جانوري و يك تودة حرارتديده از خاك متراكم بههمراه قطعات سنگ و آجر بود كه احتماﻻً بخشي از يك تنور يا اجاق بوده كه بهواسطه كاوش‬
‫ناتمام نميتوان جزئيات بيشتري از آن ارائه داد‪ .‬ساير ياﻓتهها متعلق به كارگاه ‪ Tk-02‬ميباشد‪ .‬در كارگاه ‪ Tk-02‬بهواسطه محدودة بيشتر كاوش آثار‬
‫متنوعي بهدست آمد‪ .‬ﻇروف سفالي كتيبهدار‪ ،‬اشياء ﻓلزي و از جمله يك پيكرك مسبك شتر و يك قاشق مفرغي‪ ،‬اشياء پوسيدة آهني‪ ،‬قطعات ﻇروف شيشهاي‬
‫از مهمترين آنها هستند‪ .‬بقاياي عناصر معماري و ديوارهايي از سنگهاي تراشخورده ماسهسنگي با ضخامت ‪ ٦٠‬سانتيمتر و دهانة يك كوره بهاحتمال زياد‬
 ‫‪ | ١٧٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫سفالگري با قطر ‪ ٢/٥‬متر از مهمترين ياﻓتههاي ﻓصﻞ نخست از كاوش هستند‪ .‬سفال لعابدار‪ ،‬ﻓراوانترين گونة بهدست آمده است كه در انواع متنوعي‬
‫بهلحاظ رنگ و ﻓرم و تزئينات ديده ميشود و ‪ ٪٧٦‬كﻞ ياﻓتههاي سفالي را به خود اختصاص داده است‪ .‬لعابهاي مورد استفاده در اين سفال در ‪ ٪٦٤‬نمونهها‬
‫روي سطح داخلي ﻇروف و در ساير مورد بر دو سطح ﻇروف ديده ميشود‪ .‬رنگهاي مورد استفاده براي لعابدهي ﻇروف كه در طيفهاي مختلف روشن و‬
‫تيره ديده ميشوند‪ ،‬عبارتند از‪ :‬سبز‪ ،‬قهوهاي‪ ،‬زرد‪ ،‬زرد متمايﻞ به نارنجي‪ ،‬سفيد‪ ،‬ﻻجوردي كمرنگ و طيفهاي بسيار تيره نزديك به مشكي‪ .‬ﻓنون مورد‬
‫استفاده براي تزئين سفال در گونة لعابدار عبارتند از‪ :‬نقاشي‪ ،‬نقاشي زير لعاب‪ ،‬كندة زير لعاب )اسگراﻓيتو(‪ ،‬ﻓروروﻓته و قالبزده‪ .‬سفال بدونلعاب گونة ديگر‬
‫سفال است كه در انواع ساده و منقوش به نقوش رنگي به رنگهاي مشكي و حنايي و در نمونههايي دورنگ ديده ميشود‪ .‬نقوش كنده و اﻓزوده از ديگر‬
‫تزئينات سفال بدونلعاب هستند‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫كلية شواهد موجود بر مبناي كاوش صورتگرﻓته ﻓصﻞ حاضر و ياﻓتههاي سطحي‪ ،‬احتمال وجود يك كارگاه بزرگ سفالگري و سفالسازي و صادرات آنها به‬
‫مناطق همجوار و دوردست را قوت ميبخشد‪ .‬احتمال ديگر آن است كه اين محوطه هستة تاريخي تيس بوده كه بخشي از آن نيز به كارگاههاي سفالگري‬
‫اختصاص داشته است‪ .‬وجود صدها و بلكه هزاران قطعه سهپاية سفالي در اندازههاي مختلف مخصوص كورههاي پخت سفال كه نمونههايي از آنها هم‬
‫چسﭙيده به ﻇروف بهدست آمدهاند‪ ،‬مﺆيد اين نظر است‪ .‬بر طبق شواهد موجود و در نگاهي كلي‪ ،‬محوطة كلندي متعلق به دوران اسﻼمي ميانه و سدههاي‬
‫ششم تا هشتم هجري است و البته رسيدن به تاريخهاي دقيقتر نيازمند پژوهش و كاوشهاي بيشتري است‪.‬‬

‫سپﺎسگزاري‬
‫نگارنده ﻻزم ميداند از جناب آقاي مهندس عليرضا جﻼلزايي‪ ،‬مديركﻞ محترم ميراث ﻓرهنگي سيستان و بلوچستان؛ جناب آقاي مجتبي سعادتيان‪ ،‬معاونت‬
‫محترم ميراث ﻓرهنگي؛ سركار خانم صفورا كﻼنتري‪ ،‬ناﻇر محترم ادارهكﻞ؛ جناب آقاي محمد سعيد موسايي باغستاني‪ ،‬مدير محترم دﻓتر ميراث ﻓرهنگي و‬
‫گردشگري منطقة آزاد چابهار؛ جناب آقاي عدنان حسيني‪ ،‬مدير محترم پايگاه ميراث ﻓرهنگي مكران و همكارشان آقاي جاسم ساجدي‪ ،‬جناب آقاي مجيد‬
‫اكبري‪ ،‬مسﺌول يگان حفاﻇت ميراث ﻓرهنگي چابهار؛ جناب آقاي ﻓرهاد سﻼمي از كاركنان يگان حفاﻇت چابهار؛ جناب آقاي داوود خاك سفيدي‪ ،‬مدير محترم‬
‫هتﻞ صدف منطقة آزاد و همكاران محترمشان و كلية عزيزاني كه در بهانجامرساندن اين مهم ياريگر ما بودهاند صميمانه قدرداني نمايد‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫سامآرام‪ ،‬عزتاﷲ‪» ،١٣٨٤ .‬جغراﻓياي تاريخي روستاي طيس )چابهار(«‪ ،‬ﻓصلنامه روستا و توسعه‪ ،‬د ‪ ،٨‬ش ‪٢٧ :١‬ـ‪.١‬‬

‫سعادتيان‪ ،‬مجتبي‪» ،١٣٩٨ .‬گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و حريم محوطههاي تاريخي تيس«‪ ،‬در گزارشهاي هفدهمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران )مجموعه‬
‫مقاﻻت كوتاه سال ‪ ،(١٣٩٧‬ج‪ ،١‬بهكوشش‪ :‬روحاله شيرازي و شقايق هورشيد‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراثﻓرهنگي و گردشگري‪٦٩٥ :‬ـ‪.٦٨٧‬‬

‫سيدسجادي‪ ،‬سيد منصور‪ ،١٣٧٤ .‬هشت گفتار در باستانشناسي و تاريخ بلوچستان‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات سازمان ميراث ﻓرهنگي كشور‪.‬‬

‫‪Stein, A. 1937, Archaeological Reconnaissances in North- Western India and South Eastern Iran, London: Macmillan and Co. Limited.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٧٩‬‬

‫شكﻞ ‪ .١‬موقعيت جغراﻓيايي روستاي تيس‪ ،‬شهر و منطقة آزاد چابهار‪.‬‬

 ‫‪ | ١٨٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ :١ .٢‬موقعيت محوطة كلندي در روستاي تيس‪ :٢ ،‬موقعيت تﭙههاي شرقي و غربي‪ :٣ ،‬موقعيت ترانشهها‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٨١‬‬

‫شكﻞ ‪ .٣‬ترانشة ‪ Tk-01‬در پايان كاوش و موقعيت آن در محﻞ‪.‬‬

 ‫‪ | ١٨٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ .٤‬ترانشة ‪ Tk-02‬در پايان كاوش و موقعيت آن در محﻞ‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٨٣‬‬

‫شكﻞ ‪ .٥‬نماي كورة بهدستآمده در ترانشة ‪ Tk-02‬و مصالح ماسهسنگي استفادهشده در ساخت عناصر معماري‪.‬‬
 ‫‪ | ١٨٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكﻞ ‪ .٦‬نمونه ياﻓتههاي منقول ترانشة ‪.Tk-02‬‬

 ‫ساختار اقامتگاه يك خانوادة كوچرو در قرون مياني اسﻼمي جنوبغرب ايران‬
‫نتايج كاوش محوطة ‪ ٨٥‬در محدودة سد چمشير‬

‫خديش‪١‬‬ ‫پوريا‬

‫درآمد‬
‫عليرغم غناي باستانشناسي و وجود شرايط زيستي مساعد و منابع طبيعي فراوان‪ ،‬استان كهگيلويه و بويراحمد كمتر مورد مطالعات باستانشناسي قرار گرفته‬
‫است‪ .‬اندكبودن شمار پژوهشهاي باستانشناختي دانستههاي ما از ويژگيهاي مواد فرهنگي و جدول گاهنگاري منطقه را بهشدت محدود كرده و مقايسههاي‬
‫سفالي آن را عمدتاً بر اساس اطﻼعات حاصل از مناطق مجاور ممكن ساخته است‪ .‬به همين روال اطﻼعات ما از زيرگونههاي محلي سفال و ارتباطات‬
‫منطقهاي در دورههاي مختلف از پيشازتاريخ تا دوران اسﻼمي آن اندك است‪ .‬احتماﻻً يكي از مهمترين دﻻيل اين امر قرارگيري استان كهگيلويه و بويراحمد‬
‫بين دو استان خوزستان و فارس و چشمگيربودن آثار تاريخي و محوطههاي باستاني اين دو نسبت به استان كهگيلويه و بويراحمد بوده است‪.‬‬
‫طي بررسيهاي مرتبط با ساخت سد چمشير )سراقي ‪١٣٩٠‬؛ عطايي ‪ (١٣٩٥‬حدود ‪ ١٥٠‬اثر باستاني در محدودة اين سد شناسايي شد‪ .‬توالي تاريخي‬
‫اين محوطهها در محدودهاي از دورة پيشازتاريخ تا سازهها و آثار باقيمانده از قرون متأخر اسﻼمي را دربر ميگرفت‪ .‬هرچند شمار اين استقرارگاهها در محدودة‬
‫تحت پوشش نسبتاً باﻻ بود‪ ،‬اما اغلب آنها نوعي معماري محلي جهت اقامت زمستانة دامداران كوچرو بودند‪ .‬بر اساس اهميت محوطههاي شناساييشده و‬
‫اولويتهاي سازمان ميراث فرهنگي‪ ،‬شماري از اين محوطهها مورد كاوش و مطالعه قرار گرفتند‪ .‬يكي از اين محوطهها تحت شمارة ‪ ٨٥‬از تاريخ ‪ ٢٥‬آذرماه تا‬
‫‪ ١٦‬دي ماه سال ‪ ١٤٠١‬بهسرپرستي نويسنده كاوش شد‪.‬‬

‫توصيف و كاوش محوطة ‪٨٥‬‬

‫محوطة ‪ ٨٥‬شامل مجموعهاي از سنگچينها است كه در فاصلة حدود ‪ ٦/٥‬كيلومتري جنوبشرقي سازة سد و در دامنة كوه چمچُرو قرار گرفته است )شكل‬
‫‪ .(١‬اثر طبيعي و شاخص دامنه عروس درست در باﻻي محوطه واقع شده و در فاصلة ‪ ٦٠‬متري سمت چپ محوطه مسير يك چشمة خشكشده وجود دارد‬
‫كه ادامة آن به نهري كوچك در حاشية تپه ميپيوندد‪ .‬بخشي از اين محوطه كه براي كاوش انتخاب شد روي يك تپة كوتاه و تا حدودي مسطح واقع شده‬
‫است‪ .‬بخش عمدهاي از اين سطوح با سازههاي منفرد يا متصل بههمي از سنگچينها‪ ،‬رديفها يا سازههاي متنوع سنگي پوشيده شده است‪.‬‬
‫هدف از كاوش بناي محوطة ‪ ٨٥‬بهدستآوردن تصويري روشنتر از پﻼن‪ ،‬كاركرد و همچنين مواد فرهنگي متعلق به استقراري معمولي از جوامع‬
‫كوچنشين محلي بود‪ .‬عﻼوهبر اين‪ ،‬بهدليل نبود سفالهاي شاخص در سطح اين سازه و اطراف آن موضوع قدمتسنجي سازه از طريق كاوش نيز مورد توجه‬
‫قرار گرفت‪ .‬بخش انتخابشده از محوطة ‪ ٨٥‬براي كاوش‪ ،‬بقاياي سنگچينشدة پي يك ساختمان راستگوشه است كه در بخش مسطحي از تپة كوتاه‬
‫پيشگفته مستقر شده است‪ .‬طول ديواري كه در جهت شرقي ـ غربي امتداد يافته حدود ‪ ١٩‬متر و طول ديوار واقع در راستاي شمالي ـ جنوبي حدود ‪ ١٠‬متر‬
‫است‪ .‬بيشتر بخشهاي اين ديوار در سطح قابل مشاهده است و بهغير از ريختگيهاي متعلق به خود ديوار حدود ‪٥‬ـ‪ ٤‬رج از بخش تحتاني اين ساختمان‬
‫باقي مانده است‪ .‬كاوش با خاكبراري كل سطح دروني و بين ‪٢‬ـ‪ ١‬متر از سطح بيروني سازه آغاز شد‪ .‬در فضاي دروني سازه‪ ،‬كف اصلي ساختمان در عمق‬
‫حدود ‪ ٦٠‬سانتيمتري از سطح ديوارها شناسايي شد‪ .‬دو گمانه به ابعاد ‪ ١×١‬و عمق حدود ‪ ١‬متر در فضاي بيروني و دروني ساختمان با هدف تشخيص وضعيت‬
‫فونداسيون و همچنين دفعات كفسازي ساختمان كاوش شد‪ .‬يك ديوار جداكننده و دو مورد تدفين نوزاد در كف‪ ،‬از اين ساختمان شناسايي شد )شكل ‪.(٢‬‬
‫بر اساس نتايج كاوش در محوطة ‪ ٨٥‬مراحل و شيوة ساختمانسازي كوچروان قديم تا حدودي روشن شد‪ .‬در اينجا تپهاي پايكوهي كه تا اندازهاي‬
‫فضاي روي آن مسطح بود براي سكونت انتخاب شده است‪ .‬در مرحلة اول زيرسازي محوطه براي احداث نوعي معماري پايدار متناسب با زندگي روستايي و‬

‫‪1.‬‬ ‫‪poryakhadish@gmail.com‬‬
 ‫‪ | ١٨٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫عشايري انجام شده است‪ .‬طبق شواهد موجود‪ ،‬ساكنان اين محوطه با چيدمان ساده سنگي در فضاي شيبدار ضلع شمالي نوعي سكو و صفهسازي براي‬
‫استحكام پاية ساختمان ايجاد كردهاند‪ .‬حداقل ‪ ٣‬سطح برش ارتفاع و سكوسازي در ضلع شمالي محوطه مشاهده شد كه با نزديكترشدن به ساختمان تعداد‬
‫رديف سنگچينها و حجم آنها افزايش مييافت‪ .‬آخرين رديف از اين سنگچينها فضاي مسطح و استواري در مقابل وروديها براي رفتوآمد مداوم افراد‬
‫ايجاد ميكرد‪ .‬لبة اين سكوسازي تا زير ديوار شمالي و شرقي ادامه پيدا ميكرد ولي تا درون خانه امتداد نمييافت‪ .‬اين اقدام عﻼوهبر فراهم آوردن مسير‬
‫ترددي كه در زمان بارندگيها غيرقابل تخريب بود‪ ،‬بنياني مستحكم براي جلوگيري از رانش ديوارها و تخريب ساختمان نيز ايجاد ميكرده است‪ .‬كف‬
‫ساختمانها صرفاً با خاك سرندشده بدون ناخالصي ُپر ميشد كه بهمرور زمان پاكوب و مستحكم شده است‪.‬‬
‫ديوارهاي اين ساختمانها با ‪ ١٢٠‬سانتيمتر پهنا يكي از قطورترين نمونههاي شناساييشده در ميان محوطههاي سد چمشير است‪ .‬رديف اول اين‬
‫ديوارها را سنگهاي بزرگ و روي آنها‪ ،‬پيكرة اصلي ديوار با ‪٥‬ـ‪ ٤‬رديف سنگهاي كوچكتر در هر رج باﻻ آورده شده است‪ .‬بين اين سنگها را مﻼتي از گل‬
‫ورزدادهشده مخلوط با كاه پُر ميكرده است‪ .‬هر ساختمان يك ورودي به ابعاد حدود يك متر در ضلع شمالي خود دارد‪ .‬پي اين ديوار جداكننده سنگي است و‬
‫بهنظر ميرسد روي آن ديواركي با كاه و گل باﻻ آمده بود‪ .‬احتماﻻً اين ديوار در فضاي نزديك به تدفين دوم باز بوده و ارتباط داخلي ميان دو ساختمان را‬
‫برقرار ميكرده است‪ .‬در ضلع شرقي اين ساختمان بقاياي يك اتاقك با پي سنگچين به ابعاد تقريبي ‪ ٣×٢/٥‬متر شناسايي شد كه احتماﻻً محل نگهداري دام‬
‫يا انباري بوده است )شكل ‪.(٤‬‬
‫مساحت اتاق شرقي حدود ‪ ٣٤٠×٧٣٠‬سانتيمتر و اتاق غربي ‪ ٣٤٠×٦٧٠‬سانتيمتر است‪ .‬در اتاق شرقي تقريباً هيچگونه سفالي يافت نشد در حالي‬
‫كه درون خاكهاي روي كف در اتاق غربي تعدادي سفال وجود داشت‪ .‬در همين اتاق هم تراكم قطعات سفالي عمدتاً در نيمة شرقي آن بود‪ .‬احتمال دارد‬
‫اتاق شرقي محل سكونت افراد و اتاق غربي محل پخت و پز و انبار مواد و مايحتاج بوده است‪ .‬بر اساس اطﻼعات گردآوريشده سقف ساختمان از عرض به‬
‫فاصلة حدود نيم متر با تيرهاي چوبي پوشاندهشده و روي آن ني يا حصير ميانداختهاند‪ .‬سپس روي آنها را با كاهگل پوشانده و هر ‪٣‬ـ‪ ٢‬سال اندود آن را تكرار‬
‫ميكردهاند‪ .‬عرض اتاقها وابسته به طول تيرهاي چوبي بود كه براي سقف گردآوري ميشد اما از ‪ ٤‬متر فراتر نميرفت‪ .‬طول اتاقها اما متغير و وابسته به‬
‫تعداد خانوار ساكن بود اما آن هم بيشتر از ‪٩‬ـ‪ ٨‬متر نميشد‪ .‬هر ساختمان معموﻻً يك پنجره داشت كه با پردهاي از جنس موي بز پوشانده ميشد و در موقع‬
‫نياز به يك طرف كشيده ميشد تا نور و هواي تازهوارد ساختمان شود‪.‬‬
‫تعداد اندك سفالهاي بهدستآمده از كاوش اين محوطه )حدود ‪ ١٢٠‬قطعه( ميتواند نشاندهندة سبك زندگي كوچنشيني ساكنان اين استقرارگاه‬
‫) & ‪Loffler‬‬ ‫باشد‪ ،‬همانگونه كه در مطالعات قومباستانشناسي مشاهده شده‪ ،‬گروههاي كوچرو بهطور كلي از مواد شكستني مانند سفال استفاده نميكنند‬
‫‪ .(Friedel 1967: 132‬تعيين قدمت ساختمان بر مبناي سفالهاي بهدستآمده از كاوش دشوار است چرا كه تعداد اين سفالها اندك است و در ميان آنها هم‬
‫انواع شاخص و قابل تاريخگذاري كمشمار است‪ .‬اين سفالها متعلق به گروه سفالي دستساز منقوش هندسي هستند )شكل ‪ .(٤‬جونز )‪ (Johns 1998‬اين‬
‫سفال دستساز هندسي منقوش را تا منطقة سوريه و نواحي مجاور آن رديابي كرده و زمان آغاز به توليد آن را از اواخر قرن ‪ ١٢‬ميﻼدي دانسته است‪ .‬در عين‬
‫حال‪ ،‬او اين تاريخ را براي نمونههاي پُرنقشونگارتر در نظر ميگيرد و نمونههايي كه صرفاً با نوار رنگ تزئين شدهاند را با احتياط به يك مرحلة قديمتر نسبت‬
‫ميدهد‪ .‬به گفتة او اين نمونهها با تك نوار منقوش از منطقة عقبه يافت شده كه قدمت آن حداقل به قرن ‪ ١١‬ميﻼدي بازميگردد‪ .‬اگر معيار او را براي‬
‫تاريخگذاري مبنا قرار دهيم شايد بتوان قدمت ساختمان را به آغاز دورة ‪ C‬گوبه )قرنهاي چهارم تا هشتم هجري‪ ،‬شكل ‪ (٥‬و شايد اندكي قبلتر از آن نسبت‬
‫داد‪ .‬اين تشخيص بر مبناي نبود سفالهاي پُرنقشونگار در كاوش ساختمان و بهدستآمدن صرفاً يك قطعه سفال با تزئين نوار منقوش )سفال شمارة ‪(٨‬‬
‫استوار شده است‪ .‬اين سفالها انواع مشابهي در جنوب ايران دارند‪ ،‬نمونههاي سادهتر اغلب در مادآباد يافت ميشوند و موارد پُرنقشونگارتر با كيفيت باﻻتر در‬
‫بهبهان و سيراف گزارش شدهاند‪ .‬ويتكمب )‪ (2003‬اين سفالها را نشانة نوعي فروپاشي و سقوط دانسته و مشابه اين رخداد را در دورههاي مسوسنگ‪ ،‬آهن‬
‫و دورة قديم و مياني اسﻼمي صحراي نِقِب مشاهده ميكند‪ .‬راوثمن )‪ (Rautman 1998‬به سفالهاي مشابهي متعلق به قرن هفتم ميﻼدي )قرن اول قمري(‬
‫اشاره كرده و اين پديده را پاسخي عميق و فراگير به فروپاشي الگوهاي اقتصاي ـ اجتماعي استوار پيشين دانسته است‪ .‬بهعقيدة او رويآوردن به چنين سبك‬
‫سفالي را شايد بتوان بهعنوان پاسخ جوامع محلي به ناهمگونيهاي موجود در سيستم اقتصادي ـ اجتماعي زمانه در نظر گرفت‪.‬‬

‫كتابنامﻪ‬
‫سراقي‪ ،‬سياوش‪ ،١٣٩٠ .‬گزارش فصل اول بررسيهاي باستانشناختي سد چمشير‪ ،‬سازمان ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري كهگيلويه و بويراحمد )منتشرنشده(‪.‬‬

‫عطايي‪ ،‬محمدتقي‪ ،١٣٩٥ .‬گزارش فصل اول بررسيهاي باستانشناختي سد چمشير‪ ،‬سازمان ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري كهگيلويه و بويراحمد )منتشرنشده(‪.‬‬

‫‪Loffler, R. and E. Friedel. 1967, “Eine ethnografische Sammlng von de Boir Ahmad Sudiran”, Archiv fur vӧlkerkude 21: 95-207.‬‬

‫‪Johns, J. 1998, “The Rise of Middle Islamic Hand-made Geometrically-painted Ware in Bilād al- Shām (11th - 13th centuries A.D.)”.‬‬
‫‪in R. P. Gayraud (ed.), Colloque International d’Archeologie Islamique, Institut Français D’ Archéologie Orientale: 65-93.‬‬
١٨٧ | ‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

Rautman, Marcus. 1998, “Handmade Pottery and Social Change: The View from Late Roman Cyprus”, Journal of Mediterrannean
Archaeology 11: 81-104.

Withcomb, Donald 2003, “The Concept of Zeitgeist in Middle Islamic Archaeology”. In Miller Miller, N. F. and Abdi, K. (eds.), Yeki
Bud, Yeki Nabud, Essays on the Archaeology of Iran in Honor of William M. Sumner, Los Angeles: The Cotsen Institute of Archaeology,
University of California: 271-275.
 ‫‪ | ١٨٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬دورنماي كلي محوطه پيش از كاوش؛ ديد از جنوب‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬تدفين نوزاد در كف اتاق شرقي‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٨٩‬‬

‫شكل ‪ .٣‬فضاهاي متفاوت كاوششده در محوطة ‪.٨٥‬‬

 ‫‪ | ١٩٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬سفالهاي محوطة ‪.٨٥‬‬

‫شكل ‪ .٥‬جدول تطبيقي گاهنگاري دورة اسﻼمي غرب آسيا )‪.(Withcomb 2003: 26/2‬‬
 ‫كاوش نجاتبخشي محوطة ‪ ٦٣‬سد چمشير‬

‫‪٤‬‬
‫مصطفي خزائي كوهپر‪ ،١‬ميثم نيكزاد‪ ،٢‬پرستو مسجدي خاك‪ ٣‬و محمدرضا سلطاني‬

‫درآمد‬
‫كهگيلويه و بويراحمد استاني كوهستاني و متشكل از دو قسمت پشتكوه و زيركوه است‪ .‬اين استان با مساحتي حدود ‪ ١٦‬هزار و ‪ ٢٤٩‬كيلومتر مربع‪ ،‬در امتداد‬
‫رشتهكوههاي زاگرس قرار دارد كه از شمال به چهارمحال و بختياري‪ ،‬از غرب به خوزستان‪ ،‬از جنوب به بوشهر و از شرق به فارس و اصفهان محدود ميشود‪.‬‬
‫بخشهاي شمال و شمالشرق اين استان كه وسيعتر و عمدتاً سردسير هستند را پشتكوه و قسمتهاي جنوب و غرب را كه گرمسير است زيركوه ميخوانند‪.‬‬
‫گچساران را در گذشته گنبد ملغان ميناميدند و از جمله شهرهايي است كه در مسير ارتباطي شيراز به ارّجان واقع شده بود‪ .‬ابن بلخي در ذكر‬
‫منزگاههاي بين شيراز تا خوزستان در نهمين منزل از دوگنبدان ياد ميكند )بلخي ‪ .(١٦٢ :١٣٨٥‬ظاهراً قديمترين مطالعه و معرفي آثار باستاني منطقة كهگيلويه‬
‫و بويراحمد به دورة قاجار بازميگردد كه بارون دوبد به آثار باستاني منطقه اشاره ميكند‪ .‬اورل اشتاين در كتاب راههاي قديم غرب ايران به كاوش در دو‬
‫محوطة تلحسنك و تلگوريپاه در نزديكي بهبهان‪ ٥‬اشاره ميكند كه بهنوعي از قديمترين پژوهشهاي باستانشناسي در منطقه است‪.‬‬
‫عليرغم آنكه سابقة پژوهش پيرامون گذشته اين استان به دورة قاجار باز ميگردد و همچنين قرارگيري اين منطقه مابين دو قطب اصلي و مهم‬
‫باستانشناسي ايران يعني خوزستان و فارس‪ ،‬اما دانستهها پيرامون اين منطقه بسيار اندك است‪ .‬پژوهشهاي دو دهة اخير در حال يافتن حلقههاي مفقوده‬
‫تاريخ اين منطقه است‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫محوطة ‪ ٠٦٣‬چمشير در ‪ ٥‬كيلومتري جنوبشرق تأسيسات سد چمشير‪ ،‬در شمال كوه چمچرو در تراس جنوبي رودخانة زهره و در فاصلة ‪ ١٤٠‬متري از رودخانه‬
‫واقع شده است )شكل ‪ .(١‬محوطة ‪ ٠٦٣‬با ابعاد ‪ ١٧٠×١٤٠‬متر ‪ ٢٣٨٠٠‬متر مربع مساحت دارد‪ .‬اين محوطه در بررسي سال ‪ ١٣٩٥‬توسط محمدتقي عطايي‬
‫شناسايي و بهعنوان محوطهاي ارزشمند جهت كاوش معرفي شد‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫باتوجه به ماهيت نجاتبخشي پروژه‪ ،‬مهمترين هدف كاوش آشكارسازي و ثبتوضبط بقاياي معماري مشهود در بخشهاي مختلف محوطه و گردآوري‬
‫حداكثر اطﻼعات از ﻻيهنگاري و توالي استقرار‪ ،‬مواد فرهنگي‪ ،‬كاربري و فرايندهاي نهشت و پسانهشتشدن محوطه بود‪ .‬لذا‪ ،‬با عنايت به نتايج بررسي سطحي‬
‫سال ‪ ١٣٩٥‬و گمانهزني سال ‪ ،١٣٩٨‬در كاوش سال ‪ ١٤٠١‬تمركز بر خواناسازي بقاياي معماري در بخشهاي شمالي و جنوبي محوطه گذاشته شد‪ .‬طي اين‬
‫فصل سه ترانشه بهشرح ذيل نخكشي و كاوش شد‪ :‬ترانشة ‪ ١‬به ابعاد ‪ ١٠×١٣/٥‬متر و ترانشة ‪ ٢‬به ابعاد ‪ ١٥×١٢/٤٠‬متر در قسمت شمالي محوطه در محلي‬
‫كه گمانهزني در سال ‪ ١٣٩٨‬صورت پذيرفته بود‪ ،‬ترانشة ‪ ٣‬به ابعاد ‪ ١٣×١١/٨٠‬متر در بخش مركزي محوطه در محلي كه در بررسي سطحي بقاياي يك سازة‬
‫معماري حداقل با چهار فضايي معماري شناسايي و ثبتوضبط شده بود‪.‬‬

‫الف( ترانشة ‪١‬‬

‫ترانشة ‪ ١‬به ابعاد ‪ ١٠×١٣/٥‬متر با امتداد شمالي ـ جنوبي در موقعيت مكاني ‪ E: ٤٩١٧٠٣‬و ‪ N: ٣٣٣٦٠٢٢‬در محلي كه گمانة سال ‪ ١٣٩٨‬در آنجا كاوش‬
‫شده بود‪ ،‬در فاصلة ‪ ٢١٥‬متري شمال جادة آسفالت و ‪ ١٣٠‬متري جنوب بستر رودخانة چمشير نخكشي شد )شكل ‪ .(١‬كاوش در ترانشة ‪ ١‬با برداشت حدود ‪٩٠‬‬

‫‪mkhazaeek@yahoo.com‬‬ ‫‪ .١‬دكتري باستانشناسي پيشازتاريخ دانشگاه تربيت مدرس؛‬

‫‪ .٢‬دكتري باستانشناسي پيشازتاريخ دانشگاه تربيت مدرس؛ ‪meisam.nikzad@gmail.com‬‬
‫‪ .٣‬دانشيار باستانشناسي دورة اسﻼمي‪ ،‬گروه باستانشناسي دانشگاه نيشابور ‪parastomasjedi@yahoo.com‬‬
‫‪ .٤‬دانشجوي كارشناسيارشد باستانشناسي دانشگاه همدان؛ ‪mohamadsoltani303@gmail.com‬‬
‫‪ .٥‬شهرستان بهبهان در ‪ ٦٤‬كيلومتري غرب شهرستان گچساران قرار دارد‪.‬‬
 ‫‪ | ١٩٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫سانتيمتر انباشته و شناسايي يك مرحلة ساختوساز متشكل از ‪ ١٢‬لوكوس‪ ٥ ،‬ﻻيه و ‪ ٤‬فضاي معماري به اتمام رسيد )شكل ‪ .(٢‬لوكوسهاي شناساييشده‬
‫همگي از نوع ديوارهاي سنگي با مﻼت گل بود كه در بيشترين قسمت ‪ ٨٠‬سانتيمتر از ارتفاع آنان باقي مانده بود‪ .‬فضاهاي معماري فضاهاي راستگوشه‬
‫بود كه هيچگونه فيچري همچون تنور يا اجاق در ارتباط با آنان شناسايي نشد‪ .‬باتوجه به امتداد شمالي ـ جنوبي لوكوس ‪ ٠٠١‬بهنظر ميرسد كه اين مجموعه‬
‫معماري بهصورت يكپارچه و در يك مرحله ساخته شده بود‪ .‬ﻻيهاي كه در سرتاسر ترانشه نهشت شده بود از نوع طبيعي متشكل از خاك و ﻻشهسنگ بود‪.‬‬
‫باتوجه به نوع اين انباشته و كمي مواد فرهنگي ميتوان تصور نمود كه اين سازه معماري براي مدت زمان كوتاهي مورد استفاده قرار گرفته و بايد آن را در‬
‫ارتباط با سبك زندگي كوچنشيني قلمداد نمود‪ .‬لوكوسهاي شناساييشده در واقع بهعنوان پي و زيرساختي براي برپانمودن سياهچادرها كاربرد داشته بودند‪.‬‬

‫ب( ترانشة ‪٢‬‬

‫ترانشة ‪ ٢‬به ابعاد ‪ ١٥×١٢/٤٠‬متر با امتداد شمالي ـ جنوبي در شمالشرق ترانشة ‪ ١‬در موقعيت مكاني ‪ E: ٤٩١٧١٣‬و ‪ N:٣٣٣٦٠٢٨‬در فاصلة ‪ ٢٢٣‬متري‬
‫شمال جادة آسفالت و ‪ ١٢٥‬متري جنوب بستر رودخانة چمشير نخكشي شد‪ .‬در كاوش ترانشة ‪ ٢‬در مجموع نزديك به ‪ ١٥٩‬مترمربع و حدود ‪ ٨٠‬سانتيمتر‬
‫نهشت كاوش شد‪ .‬كاوش در اين ترانشه منجربه شناسايي يك واحد ساختماني متشكل از ‪ ٣‬فضا آشكار گرديد كه همگي با مصالح ﻻشهسنگ و مﻼت گل‬
‫ساخته شده بودند‪ .‬البته بهسبب شيب كلي جنوبيشمالي زمين‪ ،‬بهمنظور ايجاد سطحي هموار و تخت براي ايجاد معماري مزبور ديوارهاي شمالي و غربي و‬
‫شرقي با ارتفاع بيشتري نسبت به ديگر ديوارهاي معماري احداث شده بود‪.‬‬
‫ديوارهاي مجموعه بهصورت همزمان ساخته شده بودند و طول يك دست ديوار شمالي مجموعه )لوكوس ‪ ٠٠٢‬با ‪ ١٠‬متر طول( و قفلوبست‬
‫ديوارهاي ‪ ٠٠٣‬و ‪ ٠٠٩‬و ‪ ٠٠١‬با لوكوس ‪ ٠٠١‬همگي نشان ميدهد كه مجموعة معماري كشفشده در يك مرحله و بهطور همزمان ساخته شده بودند‪ .‬ورودي‬
‫اين سازة مسكوني از جانب غرب بود كه سه درگاه قرينه باعث دسترسي به تمام فضاهاي دروني ميشد‪ .‬كف فضاها در عمق بين ‪ ١٤٠‬تا ‪ ١٧٠‬سانتيمتر‬
‫نسبت به نقطة ثابت اندازهگيري قرار داشتند و نسبت به كف فضاي بيروني ساختمان حدود ‪ ١٥‬تا ‪ ٢٠‬سانتيمتر اختﻼف عمق داشت و در سطح باﻻتري قرار‬
‫داشتند )شكل ‪.(٣‬‬
‫علت اين اختﻼف عمق را بايد در تسطيحسازي محل‪ ،‬مقابله با نفوذ آب باران به درون سازه دانست‪ .‬كف فضاهاي مسكوني از نوع پاكوب بود و در‬
‫دو فضاي يك و ‪ ٣‬آثار خاكستر و خاك حرارت ديده رويت شد‪ .‬نهشتهاي انباشتشده در اين ترانشه نيز بهمانند ترانشة ‪ ١‬از نوع آبرفتي‪ /‬طبيعي بود كه فاقد‬
‫هرگونه تغيير از نظر جنس‪ ،‬بافت و رنگ بود‪ .‬مواد فرهنگي حاصل از اين شامل قطعات شكسته دو ظرف سفالي‪ ،‬سفالهاي نوع شبهپيشازتاريخ و قطعات‬
‫لعابدار قرون مياني اسﻼمي بود‪.‬‬

‫ج( ترانشة ‪٣‬‬

‫ترانشة ‪ ٣‬به ابعاد ‪ ١٣×١١/٨٠‬متر با امتداد شمالي ـ جنوبي در بخش مركزي محوطه‪ ،‬در ‪ ٩٢‬متري جنوبشرق ترانشة ‪ ١‬در موقعيت مكاني ‪ E: ٤٩١٦٧٤‬و‬
‫‪ N: ٣٣٣٥٩٣٢‬در فاصلة ‪ ١٢٨‬متري شمال جادة آسفالت و ‪ ٢١٥‬متري جنوب بستر رودخانة چمشير نخكشي شد )شكل ‪ .(٤‬در مجموع در كاوش ترانشه‬
‫فضاي به مساحت ‪ ١٥٣/٤‬مترمربع كاوش و يك سازة معماري با ‪ ٥‬اتاق شناسايي شد‪ .‬باتوجه به شيب كلي جنوبي ـ شمالي محل احداث اين واحد مسكوني‪،‬‬
‫بهنظر ميرسد ابتدا يك بستر از ﻻشهسنگ و خاك ايجاد شده و سپس ديوارهاي واحد مسكوني احداث شده بود‪ .‬همچنين‪ ،‬براي ازبينبردن اين شيب و ايجاد‬
‫يك سطح مسطح ديوارهاي شمالي معماري ارتفاع بيشتري داشتند و هرچه بهسمت جنوب واحد معماري حركت ميكرديم بهتناسب شيب زمين‪ ،‬از ارتفاع‬
‫ديوارها كاسته شده بود‪.‬‬
‫اين واحد مسكوني از مصالح ﻻشهسنگ و مﻼت گل ساخته شده بود و در اصل بهصورت همزمان از دو اتاق طولي با امتداد شرقي ـ غربي و يك‬
‫حياط يا آغل جهت نگهداري بزغاله ساخته شده بود‪ .‬اتاقهاي اين مرحله بين ‪ ٢٢/٥‬تا ‪ ٣٠‬مترمربع مساحت داشتند‪ .‬اين اتاقها از طريق يك درگاه به يكديگر‬
‫ارتباط داشتند‪ .‬البته هركدام يك درگاه براي ارتباط با فضاي بيروني سازة معماري در شمال و جنوب داشتند‪ .‬تمام نهشتهاي انباشتشده در درون اين واحد‬
‫معماري از نوع رسوبات طبيعي‪ /‬آبرفتي متشكل از خاك و ﻻشهسنگ بود كه با ضخامت حدود ‪ ٩٠‬سانتيمتر در تمام بخشهاي ترانشه بدون هيچگونه تغييري‬
‫در بافت‪ ،‬جنس و رنگ انباشته شده بود‪ .‬باتوجه به يافتههاي سفالي و اشياي ويژه همچون قيچي آهني‪ ،‬ميخ‪ ،‬تيغه چاقو‪ ،‬النگوي شيشهاي اين سازه كاربري‬
‫مسكوني داشته است‪.‬‬

‫يافتﻪﻫا‬
‫در مجموع از اين محوطه سه بناي عشايري خارج شد‪ ،‬اگرچه ممكن است فضاهاي ترانشههاي ‪ ١‬و ‪ ٢‬مرتبط با هم بوده باشند‪ .‬از يافتة قابلذكر قطعات فلزي‬
‫از جنس آهن و دو قطعه شيشه و يك قيچي آهني اشاره كرد‪ .‬مهمترين يافتههاي اين كاوش يافتههاي سفالي آن بود كه امكان تاريخگذاري محوطه را ممكن‬
‫ساخت و عﻼوهبر اين فرصتي براي طبقهبندي و معرفي سفالهاي شبهپيشازتاريخ را فراهم كرده است‪ .‬سفالهايي با الگوهاي منقوش پيشازتاريخي‪،‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٩٣‬‬

‫سفالهاي دستساز ساده و سفالهاي دستساز با الگوي پارچه و سفالهايي با تزئين باربوتين كه اكثريت نزديك به ‪ ٩٠‬درصدي يافتهها را شامل ميشدند‪.‬‬
‫سفالهاي چرخساز و ظريف بسيار اندك و قطعات لعابدار در حدود ‪ ١٠‬قطعه بود‪.‬‬

‫نتيجﻪگيري‬
‫در مجموع در كاوش محوطة ‪ ٠٦٣‬در مدت يكماه بهطور دقيق ‪ ٤٤٧/١‬مترمربع كاوش صورت گرفت و بقاياي حداقل سه واحد معماري آشكار شد‪ .‬تمام اين‬
‫واحدهاي معماري از مصالح ﻻشهسنگ و مﻼت گل با كفهاي پاكوب ساخته شده بودند‪ .‬معموﻻً متغيرهايي چون انباشت نهشتهاي فرهنگي‪ ،‬زيرساختهاي‬
‫طبيعي‪ ،‬فقدان زمين زراعي‪ ،‬فقدان آب در فصل تابستان )فصليبودن منبع آب( و كمبود شواهد فرهنگي در سطح محوطه و يك مجموعه آثار سفالي بدون‬
‫كوزههاي بزرگ ذخيرهسازي كه معموﻻً در روستاها يافت ميشود از جمله معيارهاي هستند كه به تشخيص استقرار متحرك )كوچنشيني( از ثابت در بررسي‬
‫باستانشناسي كمك مينمايد )رايت ‪٢٧٧ :١٣٨١‬؛ بهرامي نيا و خسروزاده ‪.(١٣٩٧‬‬
‫با نگاهي كه وضعيت ظاهري‪ ،‬نوع معماري و عدم كفسازي‪ ،‬انباشت نهشتهاي آواري‪ /‬آبرفتي در درون فضاها‪ ،‬فقدان ظروف ذخيرهسازي همچون‬
‫خمرههاي سفالي بزرگ و حضور يافتههاي ويژه همچون قيچي‪ ،‬النگو و سنگ پاشنة در ميتوان كاربري محوطه را استقرارگاهي كوچنشيني با كاربري‬
‫مسكوني پيشنهاد كرد كه براي مدت زمان كوتاهي در سال مورد استفاده بوده اند‪ .‬باتوجه به اقليم گرم و مرطوب منطقه‪ ،‬احتمال فراوان اين محوطه طي فصول‬
‫سرد سال )اواسط پاييز تا اواخر زمستان( مورد استفاده جوامع كوچنشين منطقه بوده است‪.‬‬
‫باتوجه به فقدان اجاق يا تنور در فضاهاي كاوششده و بهتبع آن نبود ذرات زغال‪ ،‬امكان گردآوري نمونه جهت تاريخگذاري مطلق در كاوش فراهم‬
‫نبود‪ .‬اما‪ ،‬بر اساس مجموعة سفالي ميتوان تاريخ نسبي براي اين يافتهها پيشنهاد نمود‪ .‬مجموعة سفالي شامل سفالهاي ساده‪ ،‬سفالهاي از نوع شبهپيش‪-‬‬
‫ازتاريخ‪ ،‬تعداد انگشتشماري سفال لعابدار بود‪ .‬باتوجه به حضور قطعات انگشتشماري سفال از نوع نقش كنده زيرلعاب )اسگرافياتو( و فيروزة قلممشكي و‬
‫قطعات شبهپيشازتاريخ بقاياي معماري شناسايي شده را به قرن ‪ ٥‬تا ‪ ٧‬قمري يا قرون مياني اسﻼمي تاريخگذاري نمود‪.‬‬

‫كتابنامﻪ‬
‫ابن بلخي‪ ،١٣٨٥ .‬فارسنامه‪ ،‬به تصحيح گاي لسترنج و رينولد آلن نيكلسون‪ ،‬تهران‪ :‬اساطير‪.‬‬

‫رايت‪ ،‬هنري‪» ،١٣٨١ .‬پسكرانههاي شوشان در دوران شكلگيري حكومتهاي نخستي«‪ ،‬در باستانشناسي غرب ايران‪ ،‬بهكوشش فرانك هول‪ ،‬ترجمه زهرا باستي‪ ،‬تهران‪:‬‬
‫سمت‪٣١٥ :‬ـ ‪.٢٨٥‬‬

‫بهرامينيا‪ ،‬محسن و عليرضا خسروزاده‪» ،١٣٩٧ .‬تداوم زندگي كوچنشيني از دوره پيشازتاريخ تا عصر حاضر در منطقه ميانكوه شهرستان اردل‪ ،‬بر پايه مدارك باستان‬
‫شناختي«‪ ،‬جامعهشناسي تاريخي‪ ،‬س ‪ ،١٠‬ش ‪١٤٧ :١‬ـ ‪.١٢٣‬‬
 ‫‪ | ١٩٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬ترانشة و موقعيت جادة ارتباطي به بابامنير و ماهورميشان كه در ضلع جنوبي محوطه قرار دارد‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬پﻼن ترانشة يك‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٩٥‬‬

‫شكل ‪ .٣‬پﻼن معماري و لوكوسهاي ترانشة دو‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬پﻼن معماري و لوكوس و فضاهاي ترانشة سه‪.‬‬

 ‫گمانﻪزني بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم تپة مايخان‪ ،‬سرپل زﻫاب‪ ،‬استان كرمانشاه‬

‫شكوه خسروي‪ ،١‬بهنام قنبري‪ ،٢‬سامان مصطفيپور‪ ،٣‬فرهاد فتاحي‪ ،٤‬سجاد عليبيگي‪،٥‬‬
‫چراغي‪٤‬‬ ‫مهتاب شاهوردي‪ ،٤‬فاطمه پيرخليلي‪ ،٦‬سميه عباسي‪ ٤‬و مريم‬

‫مﻘدمﻪ‬
‫طرح توسعة كشاورزي اراضي واقع در دامنههاي غربي كوهستان زاگرس موسوم به »طرح گرمسيري« كه در يك دهة گذشته در دستور كار وزارت جهاد‬
‫كشاورزي و شركت توسعة منابع آب و نيروي ايران قرار گرفته است‪ ،‬اراضي بسيار وسيعي را تحت تأثير خود قرار داده و اين طرح با احداث چند سد در نواحي‬
‫غرب كشور اراضي كشاورزي وسيعي از ثﻼث باباجاني در شمال تا موسيان در جنوب به زير پوشش شبكة گستردة آبياري‪ ،‬آبرساني و كشاورزي مكانيزه برده‬
‫است‪ .‬در زمان آمادهسازي اين بستر و همچنين در طول مدت اجراي اين پروژه و طي دورههاي بهرهبرداري از اراضي مورد بحث‪ ،‬محدودة وسيعي از غرب‬
‫استان كرمانشاه و شهرستان سرپل زهاب بهويژه دشتهاي زهاب‪ ،‬بشيوه و پاتاق و قلعهشاهين تحت تأثير فعاليتهاي اين برنامه چون كانالكشي‪ ،‬تسطيح‬
‫اراضي و ‪ ...‬قرار گرفت‪ .‬از اينرو‪ ،‬براي شناسايي آثار باستاني اين مناطق و جلوگيري از تخريب و هرگونه دستاندازي به اين آثار‪ ،‬وزارت ميراث فرهنگي و‬
‫پژوهشكدة باستانشناسي طرح بررسيهاي باستانشناختي در محدودة اجراي طرح گرمسيري را در زمستان سال ‪ ١٣٩٤‬آغاز كرد‪ .‬بر اين اساس منطقة اجراي‬
‫طرح گرمسيري به شبكههاي مجزايي تقسيمبندي گرديد و هيﺌتهاي متعددي متشكل از باستانشناسان ايراني به اين مناطق اعزام گرديد‪ .‬در مرحلة نخست‬
‫اين مطالعات بررسي شهرستان سرپل زهاب با هيﺌتي بهسرپرستي سجاد عليبيگي بهانجام رسيد و طي آن ‪ ١٩٣‬محوطه شناسايي گرديد )عليبيگي و همكاران‬
‫‪ .(١٣٩٥‬در اين راستا و براي حفظ برخي از مهمترين محوطههاي محدودة طرح گرمسيري كه وضعيت حفاظتي چندان رضايت بخشي نداشتند بهترتيب‬
‫تپههاي نوشيروان‪ ،‬كريم‪ ،‬مراد ويس ‪ ١‬و ‪ ،٢‬خليل‪ ،‬خانم و مايخان در اولويت تعيين عرصه قرار گرفتند‪.‬‬

‫تپة مايخان‬
‫تپة مايخان )مهديخان( در جنوبغربي دشت زهاب در غرب شهرستان سرپل زهاب استان كرمانشاه )شكل ‪ ،(١‬در چشماندازي صاف و هموار با زمينهاي‬
‫كشاورزي مرغوب و حاصلخيز درست بر سطح نخستين ناهمواريها و برجستگيهاي طبيعي حاشية جنوبغربي اين دشت قرار گرفته است‪ .‬بر اساس برش‬
‫ايجادشده توسط كانالي كه در سال ‪ ١٣٩٤‬در بخش غربي محوطه ايجاد گرديده بود‪ ،‬بهنظر ميرسد كه محوطه بر بستري طبيعي به ارتفاع حداقل ‪١/٥‬ـ‪ ٢‬متر‬
‫قرار داشته است‪ ،‬اما بهنظر ميرسد در روزگار گذشته و بهدليل وضعيت متفاوت دشت پيش از رسوبگذاريهاي دورة هلوسن‪ ،‬اين برجستگي مرتفعتر و‬
‫مشهودتر از اين بوده باشد )شكل ‪ .(٢‬تپه طي دوران جنگ تحميلي محل استقرار نيروهاي نظامي بوده و در سطح آن چند سنگر دفاعي ايجاد گرديده است‪.‬‬
‫با اينكه حفر سنگرها آسيبهاي بسيار جدي بر پيكرة محوطه وارد آورده اما فعاليتهاي مخرب كشاورزان از جمله شخمهاي بسيار عميق و همچنين تسطيح‬
‫بخشهاي عمدهاي از دامنههاي شرقي ـ شمالي و جنوبي محوطه وضعيت حفاظتي محوطه را بسيار نابسامانتر و بغرنجتر كرده است‪ .‬اين وضعيت در حالي‬
‫است كه مايخان در تاريخ ‪ ١٣٨٧/١٢/٢٧‬و بهشمارة ‪ ٢٥٥٨٣‬در فهرست آثار ملي ثبت شده است‪.‬‬
‫آسيبهاي عمدهاي كه به تپة مايخان واردشده و اين محوطه را بهعنوان يكي از محوطههاي نيازمند برنامه تعيين عرصه و در اولويت تصويب‬
‫ضوابط عرصه و حريم آن قرار داده بود به شرح ذيل است‪:‬‬
‫‪ .١‬تسطيح و خاكبرداري بخشهايي از محوطه توسط كشاورزان‪.‬‬

‫‪shokouh.khosravi@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬دانشآموختة دكتري باستانشناسي دانشگاه تربيت مدرس؛‬

‫‪ .٢‬دانشآموختة كارشناسيارشد باستانشناسي دانشگاه آزاد اسﻼمي واحد ابهر‪.‬‬
‫‪ .٣‬دانشجوي دكتري باستانشناسي دانشگاه تهران‪.‬‬
‫‪ .٤‬دانشآموختة كارشناسيارشد باستانشناسي دانشگاه رازي‪.‬‬
‫‪ .٥‬عضو هيﺌت علمي گروه باستانشناسي دانشگاه رازي‪.‬‬
‫‪ .٦‬دانشجوي كارشناسيارشد باستانشناسي دانشگاه رازي‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٩٧‬‬

‫‪ .٢‬خاكبرداري و اجراي شبكههاي آبياري توسط ادارة جهاد كشاورزي و طرح گرمسيري‪.‬‬
‫‪ .٣‬عبور فيبر نوري‪.‬‬
‫‪ .٤‬احتمال توسعة جادة ارتباطي سرپلزهاب ـ ثﻼث باباجاني‪.‬‬
‫حفر چند سنگر در زمان جنگ تحميلي در بخش جنوبشرقي تپة مرتفع و ايجاد گورستان در بخش جنوبغربي محوطه را نيز بايد به اين صدمات افزود‪ .‬از‬
‫اينرو‪ ،‬در واقع هدف اصلي از اين برنامه تدوين ضوابطي براي حفظ و نگهداري از تپه و ثبت و ضبط دقيق شواهد باستانشناختي آن براي جلوگيري از تخريب‬
‫و بهحداقلرساندن آسيبهاي احتمالي طي فازهاي بعدي پروژة گرمسيري و همچنين ساير تهديدهاي موجود بود‪.‬‬

‫گمانﻪزني در محوطﻪ‬
‫برنامة گمانهزني با هدف تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپة مايخان طي مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٢١٠١‬مورخ ‪ ١٤٠١/٠٥/٥‬رياست محترم پژوهشگاه ميراث فرهنگي‬
‫و گردشگري به نگارنده نخست محول شد‪ .‬در بخش گمانهزني ميداني اين برنامه با حفر گمانههاي كوچك ‪ ١/٥×١/٢‬متر در محدودة ظاهريِ گسترة نهايي‬
‫محوطه سعي شد تا حد نهايي گسترش محوطه و عرصة حقيقي آن شناسائي گردد‪ .‬در مجموع ‪ ٢٩‬گمانه كاوش شد‪ .‬گمانههاي كاوششده بهجز يك مورد با‬
‫ابعاد ‪ ١×١‬متر )گمانة ‪ ،(٦‬همگي ‪ ١٢٠×١٥٠‬سانتيمتر ابعاد دارند و بين ‪ ٤٠‬تا ‪ ٢٣٠‬سانتيمتر از سطح كاوش شدهاند )شكل ‪.(٣‬‬
‫بر اساس نتايج گمانهزني‪ ،‬مشخص گرديد كه محوطه رو به جنوبغرب گسترش بيشتري داشته است‪ .‬باتوجه به موقعيت گمانهها‪ ،‬توپوگرافي‬
‫محوطه و نرخ متفاوت رسوبگذاري پيرامون محوطه‪ ،‬گمانهها در عمقهاي متفاوتي به اثر برخورد نمود يا در نهايت كار خاكبرداري پس از اطمينان از نبود‬
‫مواد فرهنگي و ﻻيههاي استقراري در گمانهها متوقف گرديد‪ .‬خاكبرداري بهمنظور ايجاد راه‪ ،‬تسطيح اراضي‪ ،‬كشاورزي مكانيزه و همچنين كندوكاوهاي‬
‫غيرمجاز آسيبهاي زيادي بر پيكرة اين محوطة مهم وارد آورده است‪ .‬بررسي عكسهاي ماهوارهاي قديمي نشان ميدهد كه كشاورزان روزبهروز با شخمهاي‬
‫مكرر و تسطيح دامنههاي تپه يا بخشهاي باير‪ ،‬محدودة وسيعي از دامنة تپه را به زير كشت برده و به زمينهاي خود اضافه نمودهاند‪.‬‬
‫طي بررسي سطحي محوطه و همچنين در نتيجة حفر گمانهها مجموعة نسبتاً بزرگي از قطعات سفال گردآوري شده است )شكل ‪ .(٤‬اين مجموعه‬
‫از نظر زماني متعلق به هزارة ششم پ‪.‬م )سفال سبك حلف ـ سامرا(‪ ،‬هزارههاي پنجم و چهارم پ‪.‬م )فرهنگ عبيد و اوروك( و معدود يافتههايي از دورة‬
‫اشكاني است )شكل ‪.(٥‬‬
‫بر اساس گمانههاي حفرشده محوطه حدود ‪ ٥/٨‬هكتار وسعت داشته و در امتداد شمالشرق به جنوبغرب ‪ ٥٠٤‬متر طول و در امتداد شمالشرق به‬
‫جنوبغرب ‪ ١٨٦‬متر عرض دارد‪ .‬عليرغم آسيبهايي كه به محوطه وارد آمده ميتوان ادعا كرد كه مايخان همچنان يكي از مهمترين محوطههاي‬
‫پيشازتاريخ دشت زهاب و با حدود ‪ ٥/٨‬هكتار وسعت احتماﻻً وسيعترين آنهاست كه توالي طوﻻني مدتي از استقرار دورة مسسنگي را در خود دارد و از اينرو‬
‫حفظ و صيانت از آن بسيار ضروري است‪.‬‬

‫جمﻊبندي و نتيجﻪگيري‬
‫باتوجه به برنامة توسعة اقتصاد كشاورزي دشت زهاب و بهويژه با فراهمآمدن شرايط كشت آبي در اراضي پيرامون تپه عرصة محوطه بهشدت در معرض تهديد‬
‫است‪ .‬به اين موارد بايد احتمال تعريض جادة ارتباطي سرپلزهاب ـ ثﻼث باباجاني را افزود‪ .‬عﻼوهبر اهميت مطالعاتي محوطه‪ ،‬تهديدهاي موجود در خصوص‬
‫عرصه و حريم محوطه باعث گرديد برنامة تعيين عرصة اين محوطه در دستور كار پژوهشكدة باستانشناسي قرار گيرد و برنامة ميداني كنوني نشان داد كه‬
‫مايخان محوطة بزرگ و مهمي از دورة مسسنگي است كه ميتواند پرسشهاي مهمي در رابطه با هزارة ششم و پنجم پ‪.‬م دامنههاي غربي كوهستان‬
‫زاگرس را پاسخگو باشد‪.‬‬
‫بر اساس گمانههاي كاوششده )‪ ٢٩‬گمانه(‪ ،‬محوطه در امتداد شمالشرق به جنوبغرب ‪ ٥٠٤‬و در امتداد شرق به غرب ‪ ١٨٦‬متر ابعاد و در مجموع‬
‫‪ ٥/٨‬هكتار وسعت داشته است‪ .‬عﻼوهبر دستاورد مهم اجرائي پروژه يعني تعيين عرصه و پيشنهاد حريم محوطه در اين فصل‪ ،‬بررسيها در سطح محوطه و‬
‫بهويژه دامنة غربي برجستگي مرتفع تپه منجربه شناسائي بقاياي مهمي شامل جوش كوره‪ ،‬سفالهاي دفرمهشده‪ ،‬و قطعاتي از سفالهاي دورة حلف و عبيد‬
‫شد كه بهدليل حرارت كوره بهرنگ نخودي و قهوهاي متمايل به سبز زيتوني درآمدهاند‪ .‬باتوجه به اين موضوع پراكنش باﻻي سفالهاي هزارة پنجم پ‪.‬م در‬
‫سطح وسيعي از تپه‪ ،‬اين پرسش كه محل ساخت و كارگاه سفالگري سفالهاي مورد استفاده در كجا بوده تا حدودي به پاسخ رسيده است‪ .‬بعيد نيست كه‬
‫مايخان باتوجه به موقعيت و وسعتش‪ ،‬داراي مركزي براي توليد و پخش سفال در منطقه بوده باشد‪ .‬از اينرو‪ ،‬بايد به انجام كاوش در آينده‪ ،‬بررسي محوطههاي‬
‫هزارة ششم و پنجم پ‪.‬م دشت زهاب و مطالعات آزمايشگاهي چشم دوخت و باتوجه به اطﻼعات اندك ما از صنعت سفالگري هزارههاي ششم و پنجم پ‪.‬م‬
‫در دامنههاي غربي كوهستان زاگرس و كمبود اطﻼعات از شكل‪ ،‬كاركرد و عملكرد كورههاي اين دوره‪ ،‬بايد به كشفيات آينده در مايخان اميدوار بود‪.‬‬
‫شمار زيادي از يافتههاي سطحي بهويژه در بخش مركزي و جنوبغربي و همچنين يافتههايي از گمانهزني در بخش شمالشرقي تپه بهدست آمده‬
‫مربوط به دورة عبيد است‪ .‬بر اساس نتايج بررسي دورة عبيد دورة رونق و شكوفايي منطقه و بهويژه دشت زهاب بوده است‪ .‬در اين دوره شاهد استقرارهاي‬
 ‫‪ | ١٩٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫بزرگ‪ ،‬مهم و پرشماري هستيم كه همگي داراي سفالهاي شاخص ميانروداني هستند‪ .‬تقريباً تمامي اراضي مورد بررسي در زهاب داراي استقرار يا آثار‬
‫فعاليتهاي انسان در اين دوره است )عليبيگي و همكاران ‪ .(١٣٩٥‬با اينكه رسوبات آبرفتي دورة هلوسن چهرة دشت را دگرگون كرده‪ ،‬اما پراكنش استقرارهاي‬
‫دورة مسوسنگ قديم به بعد نشان ميدهد كه احتماﻻً سرعت رسوبگذاري از دورة مسوسنگ به بعد تا حدودي كُند شده است‪ .‬در همين راستا دستاورد‬
‫مهم ديگر گمانهزني اين بود كه استقرار بر بستري طبيعي كه ادامة ناهمواريهاي غرب محوطه است شكل گرفته و در دورههاي مختلف توسعه يافته است‪.‬‬
‫يافتهها نشان ميدهد كه استقرار قديمتر احتماﻻً تنها محدود به بخش شرقي محوطه يعني برجستگي اصلي و مشهود تپه بوده و در دورة عبيد استقرار به همه‬
‫سو‪ ،‬بهويژه بهسمت جنوبغرب كشيده شده است‪ .‬بهنظر ميرسد در اوايل هزارة پنجم پ‪.‬م است كه كل محوطه داراي استقرار بوده و سرتاسر برجستگي‬
‫پوشيده از فضاهاي استقراري يا كارگاههاي توليدي چون كارگاه سفال شده است‪ .‬آنگونه كه پيداست بهرغم آبرفتيبودن دشت زهاب‪ ،‬همين واقعشدن بر‬
‫بستر طبيعي بوده كه باعث گرديده مواد فرهنگي هزارة ششم پ‪.‬م اين تپه در سطح قابل مشاهده باشد‪ .‬چرا كه شواهد متعددي در دشت نشان ميدهد كه‬
‫عمدة استقرارهاي كف دشت بهشدت تحت تأثير رسوبات آبرفتي قرار گرفتهاند )‪.(Alibaigi and Salimiyan 2020‬‬
‫تپة ماي خان بهواسطة حجم باﻻي نهشتها و وسعت چشمگير محوطه و همچنين تسلسل فرهنگي اوايل دورة مسوسنگ‪ ،‬يكي از محوطههاي‬
‫كليدي و شاخص در منطقه بهشمار ميرود‪ .‬همة اين يافتهها و اطﻼعات كه در اينجا بهصورت بسيار فشرده به آنها اشاره شد‪ ،‬در كنار وسعت و توالي نسبتاً‬
‫قابلتوجه محوطه نشان از اهميت باﻻي محوطه در مطالعات باستانشناسي دوران پيشازتاريخ منطقه است و حفظ و نگهداري از آن و پايبندي به عرصه و‬
‫حريم مشخصشدة آن ضروري است )شكل ‪.(٦‬‬

‫كتابنامﻪ‬
‫عليبيگي‪ ،‬سجاد و شكوه خسروي‪ ،‬محسن حيدريدستنائي‪ ،‬فرهاد فتاحي‪ ،‬محمدجواد جعفري سومار‪ ،‬تورج صادقي‪ ،‬حمداﷲ شيخحسيني‪ ،‬ناصر امينيخواه‪ ،‬جبار سليميان‪،‬‬
‫سميه زينلي‪» ،١٣٩٥ .‬بررسي در كوهپايههاي غربي زاگرس‪ :‬نگاهي به دستاوردهاي مقدماتي بررسيهاي اخير در منطقة سرپلزهاب«‪ ،‬در گزارشهاي پانزدهمين گردهمائي‬
‫ساﻻنة باستانشناسي ايران‪ ١٥ -١٧ ،‬اسفند ‪ ،١٣٩٥‬ويراستة مهرداد ملكزاده‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري‪ ،‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪:‬‬
‫‪٤٤٣‬ـ ‪.٤٣٦‬‬

‫‪ “The Archaeological Landscape of the Neolithic Period in the Western Foothills of the Zagros‬و‪Alibaigi, S., and A. Salimiyan. 2020‬‬
‫‪Mountains: New evidence from the Sar Pol-e Zahāb region, Iran-Iraq Borderland”, Iraq 82: 15-39. DOI: 10.1017/irq 2020.7.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪١٩٩‬‬

‫شكل ‪ .١‬نقشة موقعيت تپة مايخان در غرب ايران و منطقة سرپل زهاب )با سپاس از سعيد بهراميان(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نمايي از غرب محوطة مايخان و برش ايجادشده در آن )عكس از فرهاد فتاحي(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬گمانة ‪ ٢٠‬در غرب محوطة مايخان پس از توقف كار )عكس از فرهاد فتاحي(‪.‬‬
 ‫‪ | ٢٠٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬نمونههايي از سفال سطحي مايخان )عكس از فرهاد فتاحي(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬نمونه سفالهاي بهدستآمده از گمانة ‪ ٨‬مايخان )طرح و عكس از بهنام قنبري(‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٠١‬‬

‫شكل ‪ .٦‬عرصة محوطه و حريم پيشنهادي آن )عباس باورسايي(‪.‬‬

 ‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم تپﻪ سراب‪ ،‬كرمﺎﻧشﺎه‬

‫دارابي‪١‬‬ ‫حجت‬

‫درآمد‬
‫زاگرس مركزي حاوي بيشترين محوطههاي مربوط به دورة نوسنگي در ايران است و همچنين همواره كموبيش در محوريت پژوهشهاي مرتبط با اين دوره‬
‫بهويژه مقولة اهليسازي گياهان و حيوانات و شروع يكجانشيني قرار داشته است )بنگريد به ‪ .(Darabi 2015‬از جمله محوطههاي مهم اين دوره‪ ،‬تپه سراب‬
‫در كرمانشاه است )شكل ‪ .(١‬اين محوطه ابتدا طي بررسيهاي هيئت بريدوود در سال ‪١٩٥٩‬م‪ .‬شناسايي شد و در نيمة اول سال ‪١٩٦٠‬م‪ .‬تحت سرپرستي وي‬
‫كاوش گرديد )‪ .(Braidwood 1961‬در اين راستا‪ ،‬ابتدا در ژانوية ‪ ١٩٦٠‬گمانههاي آزمايشي و برشهايي جهت تعيين وضعيت نهشتهاي آن ايجاد شد و‬
‫همچنين ‪ ١١‬ﭼاله با ﻋمﻖ ‪ ٣‬متر و قطر ‪ ٧٥‬سانتيمتر با استفاده از مته نيز در حاشية حفر شد‪ .‬سپس در مارس همان سال دو كارگاه اصلي با نامهاي ‪ SI‬در‬
‫بخش غربي و ‪ SV‬در بخش شرقي تا خاك بكر مورد كاوش قرار گرفت‪ .‬پس از بريدوود‪ ،‬در سال ‪١٩٧٨‬م‪ .‬لوئيس لوين در قالب »پروژه بررسي پيشازتاريخ‬
‫ماهيدشت« دوباره محوطة مذكور را مورد بررسي قرار داد و در آن سه گمانه نيز ايجاد نمود )‪ .(McDonald 1979‬متأسفانه هيئت بريدوود به انتشار نتايج‬
‫كاوشهاي خود نپرداخت و تنها دادههاي بهدستآمده را همراه با يافتههاي حاصل از بررسي در اختيار پروژة پيشازتاريخ ماهيدشتِ لوين و موزة سلطنتي‬
‫اونتاريو قرار داد تا تحليل و منتشر شوند كه البته صرفاً منجربه رسالة دكتري خانم ماري مكدانلد شدند )‪ .(Ibid‬اما‪ ،‬برخﻼف نتايج كاوش‪ ،‬از ميان يافتههاي‬
‫بهدستآمده از سراب بقاياي جانوري )‪ (Bökönyi 1977; Zeder 1999‬و اشياء گلي بهويژه پيكركها )‪ (Broman Morales 1990‬تاكنون مورد مطالعه و انتشار‬
‫قرار گرفتهاند‪.‬‬
‫تپه سراب ﻋليرغم اينكه از جايگاه ويژهاي در باستانشناسي پيشازتاريخ ايران و زاگرس مركزي برخوردار است‪ ،‬در طي يك دهة گذشته با تخريبات‬
‫و تهديدات شديد و متعددي مواجه شده است )شكل ‪ .(٢‬بهدليل گسترش روزافزون شهرك دهپهن بهسمت محوطه و تخريب خانههاي قديمي آن بهمنظور‬
‫ساختوسازهاي جديد‪ ،‬اطراف جادة خاكي بهسمت محوطه مملو از نخالههاي ساختماني است‪ .‬بر اساس تصاوير ماهوارهاي روند نخالهريزي در اين بخش از‬
‫سال ‪ ١٣٩٧‬سرﻋت زيادي گرفته است‪ .‬ﻋامل ديگري كه نقش زيادي در تخريب سراب ايفا نموده‪ ،‬ﻋبور ريل قطار و جادة خاكي موازي با آن در لبة جنوبي‬
‫محوطه است‪ .‬در طي فرايند ايجاد مسير ريل‪ ،‬حجم باﻻيي از خاك حفر و برداشت شده و متأسفانه روي بخش غربي و شمالغربي محوطه تخليه شده است‪.‬‬
‫حتي متأسفانه مسير قبلي نهر در پيرامون محوطه نيز در اثر نخالهريزي و خاكريزي كامﻼً از بين رفته است و اين در حالي كه مهمترين ﻋامل شكلگيري‬
‫محوطة سراب در دورة نوسنگي در واقع همين منبع آب شيرين بوده كه تا حدود دو دهة پيش همچنان جاري و پرآب بوده است‪ .‬باتوجه به اين مسائل و‬
‫تهديدات كه بهشدت موجوديت تپه سراب را با خطر مواجه ساخته‪ ،‬و نيز نظربه اهميت باﻻي باستانشناسي محوطه‪ ،‬گمانهزني بهمنظور ﻻيهنگاري و تعيين‬
‫ﻋرصه و پيشنهاد حريم آن در فروردين سال ‪ ١٤٠٢‬پيرو مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٦٥٦٣‬مورخ ‪ ١٣٩٩/٢/٨‬از سوي پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري انجام‬
‫يافته و در اين نوشتار نتايج اوليه آن به اختصار ارائه ميشود‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫تپه سراب )‪ (E 696872; N 3801403‬مشتمل بر يك برجستگي بسيار كوﭼك به ارتفاع حداكثر يك متر است كه در فاصلة تقريبي دو كيلومتري شرق تا‬
‫شمالشرق شهر كرمانشاه و حدوداً يك كيلومتري شرق رود قرهسو در ارتفاع ‪ ١٣١٣‬متري از سطح دريا قرار دارد‪ .‬امروزه شهرك دهپهن تا فاصلة ‪ ٤٠٠‬شمال‪/‬‬
‫شمالغربي سراب گسترش يافته است و روستاي بيجانه در فاصلة ‪ ٥٠٠‬متري جنوب آن قرار دارد‪ .‬در سالهاي اخير از لبة جنوبي آن نيز مسير اصلي قطار‬
‫كرمانشاه ﻋبور كرده و در فاصلة ‪ ٥٠٠‬متري غرب آن ايستگاه اصلي قطار اين شهر ايجاد شده است‪ .‬همچنين‪ ،‬جادة خاكي و ارتباطي روستاي بيجانه و شهرك‬

‫‪hojjatdarabi@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬ﻋضو هيئت ﻋلمي گروه باستانشناسي دانشگاه رازي‪ ،‬كرمانشاه؛‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٠٣‬‬

‫دهپهن نيز از لبة جنوبي محوطه ﻋبور كرده است‪ .‬بيشتر بخشهاي سطح محوطه مورد كشاورزي قرار گرفته است‪ .‬در بخش شرقي و برجستهتر آن گودال‬
‫بزرگي وجود دارد كه در واقع محل كاوشهاي قبلي و نيز خاكبرداريهاي قبل از آنهاست‪ .‬ديگر بخشهاي محوطه ﻋموماً مسطح است و شيب بسيار كمي‬
‫دارد )شكل ‪ .(٢‬توپوگرافي محوطه از همين بخش به اطراف از شيب بسيار مﻼيمي برخوردار است‪ .‬البته باﻻآوردن سطح زمينهاي محدودة شمالي و شمالغربي‬
‫محوطه به واسطه خاكريزي‪ ،‬شكل و توپوگرافي اولية محوطه را به هم ريخته است‪.‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫در راستاي تعيين ﻋرصه‪ ١٦ ،‬گمانه )‪ (Test Pit/TP‬با ابعاد ‪ ١/٥×١‬متر و جهت شمالي ـ جنوبي در دو رديف پيرامون محوطه و در جهت ﻋقربههاي ساﻋت‬
‫ايجاد و مورد كاوش قرار گرفت )شكل ‪ .(٢‬تمام گمانهها در تمام مراحل ايجاد و شروع و پايان كاوش ﻋكسبرداري و مستندسازي شدهاند‪ .‬مختصات جغرافيايي‬
‫و ارتفاع از سطح دريا در مورد هر گمانه نيز با استفاده از دستگاه جيپياس )‪ (GPS‬ايستگاهي مولتي فركانس مشخص و ثبت گشته است‪ .‬اين دستگاه بهدليل‬
‫دقت بسيار باﻻي آن‪ ،‬قابليت ثبت مختصات نقاط ﭼهار گوشة هر گمانه را مهيا نموده تا موقعيت آن روي تصاوير ماهوارهاي جانمايي و ترسيم شود‪ .‬بهدليل‬
‫قرارگيري محوطه در محدوده و منطقة پرواز ممنوع )‪ (no fly zone‬مربوط به فرودگاه كرمانشاه‪ ،‬متأسفانه ﻋليرغم پيگيريهاي متعدد امكان ﻋكسبرداري‬
‫هوايي از آن فراهم نشد‪ .‬از اينرو‪ ،‬از تصاوير ماهوارهاي جديد و با كيفيت مناسب بهﻋنوان جايگزين استفاده شده است‪ .‬نقشة توپوگرافي محوطه نيز با استفاده‬
‫از دستگاه ايستگاهي مولتي فركانس تهيه شد‪ .‬تعداد و محل ايجاد گمانهها در طول گمانهزني و بر اساس شرايط و لزوم ايجاد آنها در جهت تعيين ﻋرصه بوده‬
‫است‪ .‬بنابراين‪ ،‬تا پايان برنامه ميداني تعداد نهايي گمانهها همچنان مشخص نبود‪ .‬ممكن است الگوي ايجاد گمانهها منظم بهنظر نرسد و اين موضوع بهدليل‬
‫ماهيت متفاوت هر بخش از محوطه بوده است‪ .‬بخش شمالي و شمالغربي در ساليان اخير توسط كشاورزان شديداً خاكريزي شده و دفن شده است‪ .‬لذا‪ ،‬اين‬
‫مسئله در تعيين محل گمانه مشكلساز بود‪ .‬حتي مسير نهر در مرز شمالي محوطه نيز با خاك و رسوبات حاصل از ايجاد مسير ريل قطار در پيرامون محوطه‪،‬‬
‫كامﻼً پُر شده است‪ .‬مدفونسازي محوطه‪ ،‬مسير نهر و نيز محدودة شمالي آن بههمراه نخالهريزي گسترده متأسفانه زمينسيماي اين محدوده را بهشدت دﭼار‬
‫دگرگوني كرده است‪ .‬اين مسئله درك باستانشناسي از بستر محيطي و ﻋرصة ظاهري محوطه بر اساس محدودة پراكنش يافتههاي سطحي آن را شديد ًا‬
‫مبهم نموده است‪ .‬بنابراين‪ ،‬در اين زمينه بهناﭼار بايد به مدارك گذشته و تصاوير ماهوارهاي مربوط به سالهاي قبل از اين تغييرات و بههمريختگيها مراجعه‬
‫كرد‪ .‬معيار انتخاب محل گمانهها در ابتدا حدود و ثغور يافتههاي سطحي )ﻋرصة ظاهري( بوده است‪ ،‬بهطوري كه بر اساس محدودة گسترش اين يافتهها و‬
‫نيز با درنظرگرفتن توپوگرافي و شيب‪ ،‬رنگ و تركيب خاك و البته ميزان و موجوديت يافتههاي سطحي محوطه گمانهها در مرز اين محدوده ايجاد شدهاند‪.‬‬
‫ﭼنانچه گمانهاي در روند كاوش حاوي ﻻيهها و شواهد برجاي )‪ (in situ‬باستانشناسي بوده‪ ،‬روند كار در آن متوقف شده و بهﻋنوان بخشي از ﻋرصه تلقي‬
‫شده است‪ .‬اما‪ ،‬در صورت ﻋدم وجود ﭼنين شواهدي‪ ،‬معموﻻً روند حفاري گمانه تا روشنشدن نتيجه )قرارگيري در داخل يا بيرون از ﻋرصه( ادامه يافته است‪.‬‬
‫بنابراين‪ ،‬اگرﭼه معيار و مبناي اوليه بر حفر گمانهها تا ﻋمﻖ ‪ ١٥٠‬سانتيمتر بود‪ ،‬اما ﻋمﻖ نهايي هر گمانه بسته به شرايط خاص آن متفاوت است‪ .‬از اينرو‪،‬‬
‫گمانهها بين ‪ ٦٠‬سانتيمتر تا ‪ ٢٠٠‬سانتيمتر ﻋمﻖ پيدا كردهاند‪ .‬اين موضوع بهدليل ماهيت شكلگيري و ميزان متفاوت نهشتها در بخشهاي مختلف‬
‫محوطه است‪ .‬بيشترين ميزان نهشت استقراري در تپه سراب حدود ‪ ١/٥‬متر بوده كه طي كاوشهاي هيئت آمريكايي و بعدها هيئت كانادايي كاوش و ثبت‬
‫شده است‪ .‬اما‪ ،‬ضخامت نهشت استقراري در بخشهاي ديگر و پيراموني بهمراتب كمتر است و بهنظر ميرسد بهصورت ﻻية نازكي از خاكستر با ضخامت‬
‫بين ‪٤٠‬ـ‪ ٢٠‬سانتيمتر خود موجوديت يافته است‪ .‬اين امر در برخي از گمانهها )‪ (٥ ،٤ ،٣‬در بخش غربي‪ ،‬شمالغربي )گمانة ‪ ،(١٢‬شمال )گمانة ‪ (٦‬و شمالشرقي‬
‫)گمانة ‪ (٧‬بهوضوح ديده ميشود‪ .‬در گمانههاي ايجادشده در بخشهاي شمالي و شمالغربي محوطه اين ﻻية خاكستر و برجا توسط ﻻيههاي خاك كشاورزان‬
‫تا ﻋمﻖ بين ‪ ١‬تا ‪ ٢‬متر مدفون شده است )شكل ‪ .(٣‬همچنين‪ ،‬در بخش شمالي محوطه‪ ،‬دو گمانه )‪ ١٣‬و ‪ (١٤‬در شمال محل مسير مدفونِ نهر و با فاصله‬
‫ايجاد شد تا ماهيت شواهد احتمالي را در اين بخش نيز مورد بررسي قرار داد‪ .‬در بخش شرقي پس از آنكه نتايج بهدستآمده از گمانههاي ‪ ١٥ ،٨‬و ‪ ١٦‬محدودة‬
‫گسترش محوطه را در اين بخش مشخص نمود‪ ،‬اين نتايج بههمراه نوع و تركيب خاك‪ ،‬شيب زمين و ميزان يافتههاي سطحي ما را در تعيين خط ﻋرصة‬
‫شمالشرقي محوطه ياري داد‪ .‬از اينرو‪ ،‬خط ﻋرصه در گوشة شمالشرقي با تكيه بر مجموﻋهاي از شواهد و مدارك مختلف ترسيم شده است‪ .‬نتايج گمانهزني‬
‫و نيز بررسي تصاوير ماهوارهاي مربوط به قبل از تخريبات و خاكريزيهاي اخير نشان داده كه مسير نهر محدودكنندة ﻋرصة محوطه در بخشهاي شمالي‪،‬‬
‫شمالغربي و غربي محوطه بوده است‪ .‬اما امروزه ديگر تلنبار نخالههاي ساختماني و مسير جادة خاكي در بخش غربي اين نقش را ايفاء مينمايد‪.‬‬

‫يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫در نتيجة كاوش در گمانهها در مجموع تعداد ‪ ١٠١‬نمونه مصنوﻋات سنگي و ‪ ٢٤‬قطعه سفال بهدست آمد‪ .‬همچنين‪ ،‬از سطح محوطه تعداد ‪ ١٣‬نمونه مصنوﻋات‬
‫سنگي و ‪ ١٢‬قطعه سفال گردآوري شده است‪ .‬بيشترين مجموﻋة مصنوﻋات سنگي مربوط به گمانههاي ‪ ٣١) ١٠‬نمونه( و ‪ ٣٥) ١٥‬نمونه( است‪ .‬اين گمانهها‬
‫بهترتيب در بخش جنوبي و شرقي محوطه ايجاد شدند و هر دو در مرحلة دوم گمانهزني باز شده و در داخل ﻋرصة محوطه قرار گرفتند‪ .‬بهصورت كلي‪،‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫‪ | ٢٠٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫مصنوﻋات سنگي محوطه متشكل از برداشتههاي مختلف بهصورت تراشه‪ ،‬تيغه و ريزتيغه است كه با روش فشاري و ضربهاي از سنگمادر جدا شدهاند‪ .‬از نظر‬
‫گونهشناسي نسبت ابزارهايي از قبيل خراشندهها‪ ،‬تراشههاي رتوشدار‪ ،‬تيغههاي كنگرهدار و رتوش يافته و نيز ريزتيغههاي رتوشدار قابلتوجه است‪ .‬در توليد‬
‫مصنوﻋات سنگي از سنگ ﭼرت با كيفيت متوسط و باﻻ به رنگهاي قهوهاي‪ ،‬كرم و تيره استفاده شده است‪ .‬روي برخي نمونهها آثار پريدگي ناشي از‬
‫حرارتيافتگي نيز ديده ميشود )شكل ‪ .(٤‬سفالهاي يافتشده اغلب مربوط به دورة نوسنگي هستند و گونههاي مختلف را تشكيل ميدهند )شكل ‪ .(٥‬اين‬
‫سفالها دستساز بوده و از آميزة آلي برخوردارند‪ .‬كاوشهاي قبلي در محوطه منجربه شناسايي گونههاي مختلف سفالي شامل قرمز سراب‪ ،‬خطي سراب‪،‬‬
‫هندسي سراب‪ ،‬استاندارد زاگرس و سفال با نقوش سفيد بر زمينة سياه )سياهبيد( شدهاند )‪ .(Levine & McDonald 1977; McDonald 1979‬نسبت سفال‬
‫هاي گونة قرمز سراب در محوطه بهمراتب بيشتر از ديگر گونههاست‪ .‬در سطح محوطه سفالهاي دوران اسﻼمي با لعاب سبزرنگ نيز بهصورت پراكنده ديده‬
‫ميشود‪ .‬اين سفالها مربوط به دورة سلجوقي هستند و بهنظر ميرسد مرتبط با ﭼالههاي اسﻼمي بهدستآمده باشند كه بر اساس كاوشهاي بريدوود ﻻيههاي‬
‫تحتانيتر مربوط به دورة نوسنگي را نيز بريده بودند )‪.(McDonald 1979‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫جهت تعيين ﻋرصه و پيشنهاد حريم تپه سراب مجموﻋاً ‪ ١٦‬گمانه در پيرامون آن ايجاد شد‪ .‬در نتيجه مشخص شد كه گسترة اين محوطه در حدود ‪ ١/٨‬هكتار‬
‫است و بهصورت طولي در امتداد نهر آب كشيده شده است‪ .‬البته ﭼنين اندازهاي براي محوطههاي دورة نوسنگي در منطقه نسبتاً باﻻست و همانگونه كه‬
‫پژوهشهاي قبلي در آن نيز نشان داده احتماﻻً معلول و نتيجة جابهجايي استقرارها در طول زمان بوده است‪ .‬دليل جابهجايي استقراري را نيز بايد در ماهيت‬
‫استقراري در تپه سراب جستجو نمود كه بهنظر ميرسد بهصورت فصلي و توسط افراد دامپرور مورد سكونت قرار گرفته باشد‪.‬‬

‫سپﺎسگزاري‬
‫از رياست محترم وقت پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري آقاي دكتر مصيب اميري و نيز رياست محترم پژوهشكده باستانشناسي خانم دكتر ليﻼ خسروي‬
‫بهخاطر صدور مجوز گمانهزني سپاسگزاري ميشود‪ .‬از ادارهكل ميراث فرهنگي استان كرمانشاه‪ ،‬بهويژه مديركل محترم آقاي داريوش فرماني‪ ،‬مسئول محترم‬
‫تعيين حرائم استان آقاي سياوش شهبازي و ناظر محترم گمانهزني آقاي كاميار گودرزي بهدليل حمايت مالي و اداري در انجام گمانهزني قدرداني ميگردد‪ .‬در‬
‫دانشگاه رازي معاونت محترم پژوهشي آقاي دكتر مصطفي مصطفايي و نيز آقاي دكتر مهدي اميرنژاد مدير محترم ارتباط با صنعت دانشگاه همكاري‬
‫همهجانبهاي داشتند‪ .‬بيشك انجام اين گمانهزني بدون كمك آقاي دكتر حمزه قباديزاده و نيز آقاي فرهاد فتاحي امكانپذير نميشد‪ .‬آقاي ميﻼد يادگاري‬
‫نيز زحمت تهيه توپوگرافي محوطه را متقبل شدند‪ .‬بايسته و شايسته است تا از همكاري همه اين افراد و نهادها صميمانه سپاسگزاري نمايم‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫‪Bökönyi, S. 1977, Animal Remains from the Kermanshah Valley, Iran, BAR Supplementary Series 34, BAR, Oxford.‬‬

‫‪Braidwood, R. J. 1961, “The Iranian Prehistoric Project”, Iranica Antiqua 1: 3-7.‬‬

‫‪Broman Morales, V. 1990, Figurines and other Clay Objects from Sarab and Cay Onu, Oriental Institute Communications, No. 25, Chicago:‬‬
‫‪The Oriental Institute of the University of Chicago.‬‬

‫‪Darabi, H. 2015, An Introduction to the Neolithic Revolution of the Central Zagros, Iran, British Archaeological Reports International Series.‬‬
‫‪Oxford: Archaeopress.‬‬

‫‪Levine, L. D. and M. M. A. Mc Donald. 1977, “The Neolithic and Chalcolithic Periods in the Mahidasht”, Iran 15: 39-52.‬‬

‫‪Mc Donald, M. M. A. 1979, An examination of mid-Holocene settlement patterns in the Central Zagros region of western Iran, Ph.D. Dissertation,‬‬
‫‪Department of Anthropology, University of Toronto.‬‬

‫‪Zeder, M. A. 1999, “Animal Domestication in the Zagros: A Review of Past and Current Research”, Paleorient 25/2: 11-25.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٠٥‬‬

‫شكل ‪ .١‬نقشة موقعيت جغرافيايي تپه سراب در زاگرس مركزي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬تصوير ماهوارهاي تپه سراب كه موقعيت گمانهها در آن مشخص شده است‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫‪ | ٢٠٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬نمونههايي از گمانههاي تعيين ﻋرصة محوطه‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٠٧‬‬

‫شكل‪ .٤‬نمونه مصنوﻋات سنگي بهدستآمده از محوطه‪.‬‬

‫شكل‪ .٥‬نمونه سفالهاي بهدستآمده از محوطه )‪ .١‬سفال با نقوش سفيد بر زمينة سياه؛ ‪ ٢‬و ‪ .٣‬قرمز سراب؛ ‪ .٤‬خطي سراب؛ ‪ .٥‬استاندارد‬
‫زاگرس‪ /‬بچه قورباغهاي(‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫كﺎوش ﻧجﺎتبخشي محوطة شﻤﺎرة ‪ ٣٣‬سد ﭼمشير‬

‫دانا‪١‬‬ ‫محسن‬
‫محمودينسب‪٢‬‬ ‫ﻋلياصغر‬

‫درآمد‬
‫كاوش در محوطة شمارة ‪ ٣٣‬كه در آغاز بهﻋنوان محوطة شمارة ‪ ٣٥‬تعيين شده و سپس اصﻼح گرديد‪ ،‬به شمارة ‪ ٤٠١٣٤٦٣١‬به تاريخ ‪ ١٤٠١/٩/١٣‬توسط‬
‫رئيس محترم پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري صادر شد‪ .‬هدف از كاوش اين محوطه شناسايي بافت معماري سنگي بود كه در حجم وسيع در‬
‫محدودهاي كه »ﭼمخرابه« نام داشت‪ ،‬قابل مشاهده بود‪ .‬كاوش در اين محوطه از نيمة آذرماه تا نيمة ديماه ‪ ١٤٠١‬در قالب پروژة كاوشهاي نجاتبخشي‬
‫سد ﭼمشير بهسرپرستي ﻋلمي دكتر ﻋزيزي خرانقي انجام شد‪ .‬پيش از اين هيچ كاوشي در اين محوطه انجام نشده بود‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫محوطة شمارة ‪ ٣٣‬در قسمت جنوبشرقي رشته كوه زاگرس‪ ،‬در طول جغرافيايي ‪ ٤٩٠٤٠٨‬و ﻋرض جغرافيايي ‪ ٣٣٣٣٤١٧‬قرار دارد و ارتفاع محوطه از سطح‬
‫دريا ‪ ٥٤٧‬متر است‪ .‬اين محوطه در استان كهگيلويه و بويراحمد‪ ،‬شهرستان گچساران‪ ،‬در بخش مركزي و دهستان بيبيحكيمه اين شهرستان واقع شده‬
‫ﭼم‪٣‬‬ ‫است‪ .‬اين محوطه در فاصلة ‪ ٢٤‬كيلومتري جنوبشرقي شهر گچساران و در ‪ ٧‬كيلومتري سد ﭼمشير واقع شده است‪ .‬محوطة شمارة ‪ ٣٣‬روي يك‬
‫)‪ (cham‬به نام »ﭼمخرابه« در زمينهاي موسوم به »ينگهدنيا« در كنار رودخانة فصلي شاهتسليم و در ميان درهاي موسوم به قرمزدره قرار دارد‪ .‬در جنوب‬
‫محوطه نيز مسيلي وجود دارد كه به شاهتسليم ميريزد‪ .‬رود شاهتسليم نيز در ادامه با گذشتن از تنگة دروه )‪ (darve‬به رودخانة زهره‪ ٤‬منتهي ميشود‪.‬‬
‫اين محوطه در حدود ‪ ٢٢٢٣٠‬متر مربع مساحت داشته و ارتفاع آن در بلندترين نقطه ‪ ١/٥‬متر نسبت به محيط اطراف است‪ .‬اين محوطه در يك‬
‫فضاي ذوزنقهايشكل و در بين ارتفاﻋاتي كه از ﭼهار طرف آن را احاطه كرده شكل گرفته است‪ .‬شيب محوطه از سمت غرب به شرق است و محوطه هرﭼه‬
‫از سمت شمالغرب به جنوبغرب امتداد پيدا ميكند از ﻋرض بيشتري برخوردار ميشود‪ .‬اين محوطه از ﭼند قسمت تكميل شده و فضاهاي معماري مسكوني‬

‫‪ .١‬كارشناس ادارهكل موزه ها‪ ،‬وزارت ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي؛ ‪mohsendana@gmail.com‬‬

‫‪ .٢‬پژوهشگر آزاد‪ ،‬دكتري باستانشناسي از دانشگاه مازندران؛ ‪aliasqarmahmoodi@yahoo.com‬‬

‫‪» .٣‬ﭼَم« در منطقه به زمينهاي هموار كنار رودخانه گفته ميشود‪ .‬در اين منطقه بهدليل كوهستانيبودن‪ ،‬مكانهاي تخت و هموار اندك و فقط در كنار رودخانهها وجود‬
‫دارند‪ .‬بيشتر اين ﭼمها در منطقه اسم دارند مانند ﭼمشير‪ ،‬ﭼمخانقلي‪ ،‬ﭼمترابﻋلي‪ ،‬ﭼممنوﭼهرآقا و ‪...‬‬
‫‪ .٤‬رودخانة زهره يا هنديجان با طول تقريبي حدود ‪ ٤٧٥‬كيلومتر در سه استان فارس‪ ،‬كهگيلويه و بويراحمد و خوزستان جريان دارد‪ .‬سرﭼشمة اين رودخانه از دو رود فهليان‬
‫و تنگشيو در شهرستان ممسني در استان فارس و خيرآباد در منطقة دهدشت در استان كهگيلويه و بويراحمد سرﭼشمه ميگيرد‪ .‬اين رودخانه از كنار شهرهاي اردكان‪ ،‬نورآباد‬
‫و رستم در استان فارس ميگذرد كه در نورآباد به آن رودخانة فهليان ميگويند‪ .‬در ميانة بردنگان رودخانة كتي به رود فهليان ميريزد و پس از آن رود تنگشيو هم به اين‬
‫رود ميريزد‪ .‬پس از خروج از استان فارس‪ ،‬اين رودخانه را زهره مينامند‪ .‬رودخانه به مسير خود بهسمت جنوبغرب ادامه ميدهد و از كنار شهرستان گچساران در استان‬
‫كهگيلويه و بويراحمد ﻋبور ميكند كه پس از ريختهشدن رودخانههاي بابا منير و هفتقنات در آن به سردشت )زيدون( بهبهان در استان خوزستان وارد ميشود و با گذشتن‬
‫از روستاي سويره بهسمت شهرستان هنديجان در جنوب تغيير مسير داده و با گذشتن از اين شهرستان به خليج فارس ميريزد‪ .‬اين رودخانه بر حسب شهرها و دشتهاي كه‬
‫در مسير خود از نزديكي آنان ميگذرد به نامها مختلفي مثل اردكان‪ ،‬شش پير‪ ،‬فهليان‪ ،‬زيدون نامگذاري ميشود كه نام رسمي آن رودخانة زهره يا بر اساس آخرين شهري‬
‫كه از آن ميگذرد و به دريا ميريزد رودخانة هنديجان نيز ناميده ميشود‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٠٩‬‬

‫و قبرستان را دربر ميگيرد و نشان از استقرار محوطه از سدههاي اوليه تا دوران متأخر اسﻼمي را دارد‪ ،‬بهطوري كه سازههاي معماري طي ﭼند دوره تخريب‬
‫و مصالح آن در بناهاي جديد مورد استفاده قرار گرفته است‪ ،‬بخش اﻋظم فضاهاي معماري در قسمت جنوب و جنوبشرقي محوطه قرار گرفته بهطوري كه‬
‫حجم زيادي از آوار در اين قسمت روي هم انباشت شده است و همين امر موجب شده كه پﻼن اين فضاها بهطور كامل مشخص نباشد‪ .‬محوطه بهطور كلي‬
‫شامل ‪ ٢‬پديده است‪ :‬بقاياي معماري و گورستان )شكل ‪.(١‬‬
‫سه نوع معماري در اين محوطه قابل مشاهده است‪ :‬نخست‪ ،‬بناهايي كه ظاهر ًا فقط پي آنها باقيمانده و از سنگهاي نسبتاً بزرگ و با ظاهر‬
‫مكعبشكل ساخته شدهاند‪ .‬اين بناها در بخش شرقي محوطه قرار دارند‪ .‬دوم‪ ،‬بناهايي كه با ﻻشهسنگ ساخته شده و همگي در نيمة جنوبي و غربي محوطه‬
‫تا مسيل جنوبي پراكنده هستند‪ .‬اين فضاهاي معماري نسبتاً متراكم بوده ولي هر واحد با فاصله از واحد همجوار قرار داشته همگي شامل ﭼند اتاق و يك‬
‫حياط هستند‪ .‬حجم آوار زياد اين بقاياي معماري نشان از مجموﻋهاي احتماﻻً مسكوني است‪.‬‬
‫قبرستان در قسمت غرب محوطه در محيطي مثلثيشكل قرار دارد‪ .‬اين قبرستان در دامنة كوهي كه از سمت غرب به شرق داراي شيب مﻼيمي‬
‫است‪ ،‬ايجاد شده و جادهاي خاكي از قسمت شرق قبرستان در امتداد شمال به جنوب كشيده است‪ .‬باتوجه به ساختار قبور ميتوان گفت اين قبرستان هرﭼه از‬
‫شمال بهسمت جنوب امتداد پيدا ميكند‪ ،‬جديدتر ميشود‪ .‬اين قبرستان داراي محدودة نسبتاً وسيع‪ ،‬حدود ‪ ٥‬هزار متر مربع را دربر ميگيرد‪ .‬اطراف قبر روي‬
‫سطح را سنگﭼينهايي بهصورت ﻋمودي و افقي احاطه ميكردند و در باﻻ و پايين قبرها سنگهايي بهصورت برافراشته قرار ميدادند )شكل ‪.(٢‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫سه كارگاه در كاوش نجاتبخشي محوطه شمارة ‪ ٣٣‬ايجاد و كاوش شد‪ .‬كارگاه شمارة ‪ ١‬در قسمت شمال محوطه و در حاشية رودخانة شاهتسليم كه از‬
‫جنوبشرقي بهسمت شمالغربي امتداد دارد‪ ،‬قرار گرفته است‪ .‬اين كارگاه در طول جغرافيايي ‪ ٤٩٠٤٣١‬و ﻋرض جغرافيايي ‪ ٣٣٣٣٥٠٦‬قرار داشته و ارتفاع آن‬
‫از سطح دريا ‪ ٥٤١‬متر ميباشد‪ .‬كارگاه شمارة ‪ ١‬به فاصلة ‪ ٤٠‬متري جنوبغربي كارگاه شمارة ‪ ٢‬و به فاصلة ‪ ٢٠‬متري جنوب كارگاه شمارة ‪ ٣‬قرار دارد‪ .‬اين‬
‫بنا با ‪ ١٠‬فضاي مجزا و بهصورت شبكه‪ ،‬در ميان ساير بناهاي كاوششده در محدوده سد ﭼمشير منحصربهفرد است‪ .‬ديوارهاي اين بنا نميتوانسته ارتفاﻋي‬
‫بيشتر از ‪ ١‬متر داشته باشد‪ .‬كاربري آن با شواهد موجود نامشخص باقي ميماند )شكل ‪.(٣‬‬
‫كارگاه شمارة ‪ ٢‬در قسمت مركز محوطة شمارة ‪ ٣٣‬قرار دارد‪ .‬در پايان كاوش در اين كارگاه بناي يك مسجد كشف شد‪ .‬اين مسجد سه فضاي اصلي‬
‫دارد كه شامل ورودي )فضاي ث(‪ ،‬فضاي مسقف نخست )فضاي پ( و نمازخانه )فضاي الف( است‪ .‬پيرامون مسجد دو صفه وجود دارد كه كاربري آن‬
‫نامشخص باقي ماند‪ .‬همچنين‪ ،‬فضاي كوﭼك ديگري كشف شده )فضاي ت( كه براي آن ورودي يافت نشد و كاربري آن نيز به همين دليل نامشخص باقي‬
‫ماند‪ .‬البته كاربري فضايي براي ذخيرهسازي باتوجه به موقعيت قرارگيري آن را نميتوان از نظر دور داشت )شكل ‪.(٤‬‬
‫كارگاه شمارة ‪ ٣‬در قسمت مركزي محوطة شمارة ‪ ،٣٣‬در طول جغرافيايي ‪ ٤٩٠٤٠٥‬و ﻋرض جغرافيايي ‪ ٣٣٣٣٤٦٨‬قرار دارد و ارتفاع آن از سطح‬
‫دريا ‪ ٥٤٣‬متر است‪ .‬اين كارگاه به فاصلة ‪ ٣٢‬متري جنوبغربي كارگاه شمارة ‪ ١‬و به فاصلة ‪ ١٤‬متري شرق كارگاه شمارة ‪ ٢‬قرار دارد‪ .‬كارگاه شمارة ‪ ٣‬در‬
‫محدودة قبرهاي قديمي محوطة شمارة ‪ ٣٣‬قرار دارد‪ .‬يك سازة معماري بيضيشكل است كه قطر آن در راستاي شمالشرقي ـ جنوبغربي ‪ ٤/١٠‬متر و در‬
‫راستاي شمالغربي جنوبشرقي ‪ ٦/٤٠‬متر است‪ .‬براي ساخت سازة معماري بيضي اطراف گورها از تختهسنگهايي با ابعاد ‪ ٤٠ × ٢٥ ،٥٠ × ٣٠‬و ‪٥٠ × ٤٥‬‬
‫سانتيمتر با ضخامت ‪ ١٠‬تا ‪ ٢٥‬سانتيمتر استفاده شده است و سعي شده كه سنگهايي كه از طول بيشتري برخودار باشد‪ ،‬استفاده شود‪ .‬براي اين امر ابتدا‬
‫دورتادور اين فضاي معماري با ﻋرض ‪ ٢٠‬تا ‪ ٢٥‬سانتيمتر و با ﻋمﻖ ‪ ٢٠‬سانتيمتر خاكبرداري شده و قسمتي از طول سنگها بهصورت ﻋمودي در اين قسمت‬
‫قرار داده شده و اطراف آن را مجدد از خاك پر كرده و نيمي از سنگ روي سطح مشخص است كه فضاي معماري بيضيشكل را ايجاد كرده است‪ .‬در قسمت‬
‫شمالشرق اين سازة بيضيشكل دو تخته سنگ افقي با ابعاد ‪ ١/٤٠ × ٠/٢٣‬متر قرار دارد كه از ساير ﭼيدمان سنگي در ارتفاع پايينتري قرار دارد كه اين‬
‫قسمت بهﻋنوان ورودي اين سازة بيضي مورد استفاده قرار ميگرفته است )شكل ‪ ٥‬و ‪.(٦‬‬

‫يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫از كاوش دو ساختار در كارگاه شمارة ‪ ١‬و ‪ ٢‬ﭼندين قطعه سفال بهدست آمد‪ .‬اين سفالهاي مشابه يكديگر و همچنين سفالهاي سطحي محوطه هستند‪.‬‬
‫سفالهاي پيشازتاريخ دروغين در كنار ﭼند قطعه معدود سفال لعابدار مهمترين سفالهاي بهدستآمده در مجموﻋه سفالهاي محوطة شمارة ‪ ٣٣‬هستند‬
‫)شكل ‪.(٧‬‬
‫يكي از مهمترين يافتهها از اين ساز معماري‪ ،‬يك ﻋدد سكه مسي است كه روي كف فضاي ث در كارگاه ‪ ٢‬بهدست آمد‪ .‬اين سكه ‪ ١/٥‬سانتيمتر‬
‫قطر دارد‪ .‬متأسفانه پاكسازي اين سكه بههمت ادارهكل ميراث فرهنگي استان كهگيلويه و بويراحمد نشان داد كه سكه كامﻼً صاف بوده و هيچگونه نقش و‬
‫خطي روي آن قابل شناسايي نيست‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫‪ | ٢١٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫در پايان كاوش نجاتبخشي در محوطة شمارة ‪ ٣٣‬سد ﭼمشير‪ ،‬بناي يك مسجد‪ ،‬يك گور و يك بنا با كاربري نامشخص شناسايي شد‪ .‬كل محدودة محوطة‬
‫شمارة ‪ ٣٣‬يك روستاي كوﭼك است كه تمام بناهاي آن با ﻻشهسنگ ساخته شده است‪ .‬حجم آوار سنگها در ضلع شرقي محوطه‪ ،‬بر لبة ﭼم‪ ،‬مشرف به‬
‫مسيل ضلع جنوبي و رودخانة شاهتسليم در شرق محوطه است كه نشان ميدهد بناهاي مسكوني در اين بخش قرار داشتند‪ .‬خانههاي روستايي همه بهصورت‬
‫خشكهﭼين يا مﻼت گل ساخته شده بودند‪ .‬ضلع غربي و بخشهاي اندكي از مركز گورستان روستا بوده است‪ .‬روستايي با يك مسجد با اندكي فاصله در‬
‫شمالغرب آن كه در ساخت آن برخﻼف بناهاي روستا از گچ به مقدار فراوان استفاده شده بود‪ .‬بناي كاوششده در كارگاه شمارة ‪ ١‬باتوجه به مجزابودن از‬
‫بافت روستا و نقشة نامتعارف آن ممكن است يك بناي ﻋمومي باشد‪ .‬اما كاربري دقيﻖ آن همچنان نامشخص باقي ميماند‪.‬‬
‫سفالهاي سطحي و سفالهاي بهدستآمده از كاوش اين محوطه مشابه ديگر نمونههايي است كه در بيشتر محوطههاي كاوششده محدودة سد‬
‫ﭼمشير بهدست آمده است‪ .‬با وجود اين كه هنوز هيچ تاريخگذاري مطلقي از اين گونة سفالي در دست نيست‪ ،‬ولي بهنظر ميرسد تاريخي در حدود سدههاي‬
‫‪ ٥‬تا ‪ ٧‬هجري قمري براي روستاي كوﭼك روي اين محوطه صحيح باشد‪ .‬مطالعات تكميلي و قراردادن نتايج كاوش ساير محوطههاي محدودة سد ﭼمشير‬
‫ميتواند راهگشاي تاريخگذاري اين گونة سفالي و به تبع آن بررسي ﻋلل افزايش جمعيت بسيار زياد و بهدنبال آن شكلگيري محوطههاي فراوان در اين‬
‫منطقة كوهستاني باشد‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢١١‬‬

‫شكل ‪ .١‬تصوير هوايي محوطة شمارة ‪٣٣‬؛ ‪ :١‬كارگاه شمارة ‪ :٢ ،١‬كارگاه شمارة ‪ :٣ ،٢‬كارگاه شمارة ‪ :٤ ،٣‬گورستان‪ :٥ ،‬رود شاهتسليم‪ :٦ ،‬بافت روستا‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫‪ | ٢١٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬ﻋكس هوايي بناي كاوششده كارگاه شمارة ‪.١‬‬

‫شكل ‪ .٢‬مسجد كاوششده كارگاه شمارة ‪ ،٢‬فضاها و وروديها‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢١٣‬‬

‫شكل ‪ .٣‬كارگاه شمارة ‪ ٣‬پيش از كاوش گور شمالغربي كارگاه‪ .‬گورِ داراي سنگﭼين سطحي در سمت راست تصوير‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬موقعيت اسكلت در گور بهصورت طاقباز‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫‪ | ٢١٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬گزيدهاي از سفالهاي بهدست آمده از مسجد كاوششده كارگاه شمارة ‪) ٢‬باﻻ( و بناي كارگاه شمارة ‪) ١‬پايين(‪.‬‬
 ‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم محوطة مرﮔو‬
‫)محوطة ‪ ١٤٦‬حوزة قلعﻪرستم شهرستﺎن ﻫﺎمون(‬

‫‪١‬‬
‫مهدي دهمرده پهلوان‬

‫درآمد‬
‫شهرستان هامون يكي از مناطﻖ كليدي باستانشناسي ايران محسوب ميشود‪ .‬اين منطقه خاستگاه شهرنشيني و كانون ساختارهاي اداري‪ ،‬اقتصادي و‬
‫اجتماﻋي بشر در شرق ايران بوده است‪ .‬وجود تاﻻب بينالمللي هامون در اين منطقه كه از كوههاي هندوكش در افغانستان سرﭼشمه ميگيرد‪ ،‬سبب پيدايش‬
‫استقرارهاي متعدد در اين منطقه در طول تاريخ بوده است‪ .‬هامون غنيترين منطقة سيستان در ُبعد آثار باستاني است و از ادوار پيشازتاريخ تا دورة اسﻼمي‪،‬‬
‫كانونهاي جمعيتي بسياري را در خود جاي داده است و محوطههاي باستاني كليدي زيادي را در شرق ايران درخود پذيرا بوده است‪ .‬باوجود غناي فرهنگي و‬
‫تاريخي در اين محدوده‪ ،‬محوطة مرگو )محوطة ‪ ١٤٦‬حوزة قلعهرستم( يكي از محوطههاي شاخص در منطقة هامون ايران است كه از منظر توالي باستانشناختي‬
‫داراي ﭼندين فاز و دوره است و تاكنون مطالعات تخصصي باستانشناختي در آن انجام نشده است‪ .‬با اين وجود‪ ،‬محوطة مرگو در معرض تخريبهاي بسيار‬
‫است‪ .‬حفظ اين تپه و آثار پيرامون آن منوط به پيشگيري از فعاليتهاي ﻋمراني‪ ،‬راهسازي و جلوگيري از توسعة زمينهاي كشاورزي و ساختوسازهاي اطراف‬
‫بود و اين امر نيز تنها با مشخصكردن محدودة محوطه ممكن ميشد‪ .‬برنامة تعيين ﻋرصه و پيشنهاد حريم محوطة ‪ ١٤٦‬حوزة قلعهرستم )مرگو( بهمدت‬
‫يكماه در تابستان ‪ ١٤٠١‬با مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٣٠٧٤‬مورخ ‪ ١٤٠١/٦/٢١‬انجام شد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫محوطة مرگو )محوطة ‪ ١٤٦‬حوزة قلعهرستم( در ‪ ٥٠‬كيلومتري جنوبغربي شهرستان هامون در دشت سيستان واقع شده است )شكل ‪ .(١‬اين محوطه در‬
‫سمت راست جادة زابل به زاهدان و در نزديكي مرز افغانستان قرار دارد و در تقسيمبندي بيستودوگانة حوزههاي باستانشناسي سيستان‪ ،‬در حوزة قلعهرستم‬
‫واقع شده است‪ .‬در فاصلة ‪ ١٤‬كيلومتري از اين محوطه و در قسمت باختري آن‪ ،‬قلعه اسﻼمي معروف به قلعهرستم وجود دارد كه بزرگترين قلعة دوران‬
‫صفوي و متعلﻖ به خوانين سيستاني در زمان صفويان بوده است كه با ﻋناوين رئيسرستم )شاه رستم رئيسي( در منطقه حكومت ميكردند‪ .‬اين محوطه در‬
‫بررسيهاي باستانشناختي سال ‪ ١٣٨٦‬خورشيدي توسط موسويحاجي و مهرآفرين شناسايي شد )موسويحاجي و مهرآفرين ‪ .(١٣٨٧‬باتوجه به واقعشدن اين‬
‫محوطه در منطقهاي كه تا كيلومترها خالي از هرگونه استقرار انساني است و از آنجاكه روستايي در جوار آن وجود نداشته است‪ ،‬اين محوطه و تعداد ديگري از‬
‫محوطههاي شناساييشده در اين حوزه به محوطههاي حوزة قلعهرستم‪ ،‬نام قلعهاي متعلﻖ به دوران اسﻼمي در منطقه معروف شده است‪ .‬در حين پژوهش‬
‫اخير‪ ،‬بهدليل اينكه اين محوطه در منتهياليه سيستان و در مرز ايران و افغانستان واقع شده است‪ ،‬درست در جايي كه به بيابان مرگو در افغانستان متصل مي‬
‫شود‪ ،‬به محوطة مرگو معروف شد‪ .‬دشت مرگو )مرگ( بياباني است كه در شمال تنگة هيرمند از قلعه بست آغاز و تا سيستان ادامه دارد‪ .‬در اين بيابان طوفان‬
‫و گردباد دائمي شني آن را از ساير كويرها متمايز ساخته است و هيچگونه پوشش گياهي در آن رويت نميشود و گرماي زياد و طوفانهاي شديد‪ ،‬آن را به‬
‫بيابان مرگ معروف ساخته است )‪ .(Costantiny and Tosi, 1987:167‬در اطراف اين محوطه تا كيلومترها سكونت انساني و روستايي وجود ندارد و‬
‫نزديكترين آبادي به اين محوطه‪ ،‬روستاي قلعهرستم )لكزايي( در فاصلة ‪ ١٦‬كيلومتري شمال آن است‪ .‬اين محوطه خارج از جادة اصلي و در فاصلة حدود ‪١٠‬‬
‫كيلومتري شهرسوخته واقع شده است كه از بزرگترين شهرهاي ايران باستان و از مهمترين تمدنهاي شرق فﻼت ايران در هزارة سوم پيشازميﻼد است‪.‬‬
‫محوطة مرگو را بايد جزو كليديترين محوطههاي اقماري شهرسوخته در هزارة سوم پيشازميﻼد بهشمار آورد‪ .‬تپة مرگو مرتفعترين محوطه از ميان ﭼندين‬
‫محوطة باستاني واقع در اين حوزه است‪ .‬بهدليل ارتفاع بيشتر محوطة مرگو در حوزة قلعهرستم‪ ،‬از كيلومترها دورتر قابل مشاهده و تشخيص است‪ .‬ارتفاع‬
‫مرگو از سطح زمينهاي اطراف حدود ‪ ٦‬متر است و ابعاد آن ‪ ٣٠ × ٣٠‬متر است كه در جهت شمالشرقي به جنوبشرقي امتداد يافته است‪.‬‬

‫‪1.‬‬ ‫‪Mehdi_dahmardeh@yahoo.com‬‬
 ‫‪ | ٢١٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫عﻤليﺎت ميداﻧي‬
‫اين پژوهش باستانشناختي‪ ،‬از ديدگاه ماهيت توصيفي ـ تحليلي و از ديدگاه هدف توسعهاي است و گردآوري آن به شيوة اسنادي و ميداني انجام شده است‪.‬‬
‫پژوهش به دو روش ميداني و كتابخانهاي صورت گرفته است‪ .‬در مرحلة نخست‪ ،‬بررسي ميداني منطقه انجام شد‪ .‬بررسيهاي ميداني به همان ارزشمندي‬
‫كاوشهاي باستانشناسي هستند و در بسياري از موارد اطﻼﻋاتي به ما ميدهند كه هرگز نميتوان با كاوش بهدست آورد )ﻋليزاده ‪ .(٢٠٣ :١٣٨٣‬بررسي‬
‫ميداني محوطة مرگو به روش بررسي روشمند انجام شد‪ .‬تاكنون روشهاي گوناگوني براي نمونهبرداريهاي روشمند پيشنهاد شده است )ﻋليزاده ‪٧ :١٣٧٣‬؛‬
‫‪ .(Derwett 1999: 44‬بررسي روشمند باستانشناختي محوطة مرگو در حين فعاليتهاي ميداني در طي ﭼند مرحله انجام شد‪ .‬اين مراحل شامل‪ :‬نقشهبرداري‪،‬‬
‫نمونهبرداري و مستندسازي يافتهها بوده است‪ .‬در مرحلة مستندسازي‪ ،‬شستوشوي يافتهها‪ ،‬پشتنويسي نمونهها‪ ،‬ثبت اطﻼﻋات نمونهها‪ ،‬طراحي نمونهها و‬
‫ﻋكاسي از آنها به انجام رسيد‪ .‬روش كاوش در اين محوطه بر اساس كانتكست بوده است‪ .‬يك كانتكست به هر موجوديت مجزا و واحد مشخص باستانشناسي‬
‫در كاوش محوطه اطﻼق ميشود‪ ،‬يعني به هر بافت يا حجم مشخصي از ﻻيهها يك كانتكست داده شد و در كنار آن اﻋدادي كه تعداد يا نشانه شمارة‬
‫كانتكست است‪ ،‬داده شده است‪ .‬باتوجه به بررسي پيمايشي فشرده بر سطح محوطة مرگو قلعهرستم و تحقيﻖ روي ﻋارضههاي محوطه و همچنين وسعت‬
‫محوطه‪ ،‬مرحلة گمانهزني بهمنظور تعيين ﻋرصه و حريم محوطه آغاز شد‪ .‬در اين برنامه در مدت ‪ ٣٠‬روز تعداد ‪ ١٤‬گمانه با ابعاد ‪ ١×١‬متر در اطراف اين پشتة‬
‫باستاني ايجاد شد )شكل ‪ .(٣‬در ابتدا در ﭼهار ضلع شمال‪ ،‬شرق‪ ،‬جنوب و غرب تپة مرگو گمانهها با فاصلة مناسب از آخرين پراكندگي مواد فرهنگي موجود‬
‫بر سطح تپه در نظر گرفته شد‪ .‬از گمانههاي ايجادشده در اين محدوده هيچگونه دادة فرهنگي برجا بهدست نيامد‪ .‬در حلقة دوم گمانهزني در اين محوطه‪١٠ ،‬‬
‫گمانة ديگر با ابعاد ‪ ١×١‬متر در فاصلهاي در حدود ‪ ١٠٠‬متر از تپة اصلي ايجاد شد‪ .‬در برخي نقاط بهدليل ﻋارضه هايي همچون وجود كرتبندي و جويهاي‬
‫خشكشده آب‪ ،‬وجود مزارع كشاورزي كه اكنون لميزرع است و استناد به برخي سكشنهاي موجود‪ ،‬گمانهها با فواصلي در حدود ‪ ٨٠‬متر از تپة اصلي ايجاد‬
‫شد‪ .‬در ابتداي ايجاد هر گمانه ﻋكسهايي از تمام نقاط آن گرفته شد و سپس نقطة ‪ GPS‬آن گمانه ثبت شد و در نهايت خط ﻋرصة محوطة مرگو حوزة‬
‫قلعهرستم در اين نقاط تعريف شد‪ .‬ﻋمﻖ اين گمانهها از ‪ ٩٧‬سانتي متر تا ‪١٠٧‬سانتيمتر‪ ،‬باتوجه به دستيابي و يا ﻋدم دستيابي به شواهد باستانشناختي درجا‬
‫متفاوت بوده است‪.‬‬

‫يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫پس از بررسي سطحي و حفر گمانهها‪ ،‬آثار منقول متعددي از محوطة مرگو قلعهرستم شناسايي شد‪ .‬يافتههاي منقول شناساييشده شامل سفال و قطعاتي از‬
‫كاسههاي سنگي است‪ .‬بخش ﻋمدة سفالهاي محوطة مرگو از نوع سفال نخودي و قرمزرنگ با پوشش صيقلي متعلﻖ به دوران اشكاني است و دستة ديگر‬
‫سفالهاي اين محوطه سفال نخودي‪ ،‬قرمز و خاكستريرنگ با نقوش سياه هزارة سوم پيشازميﻼد است )شكل ‪ .(٢‬در اطراف تپة اصلي مرگو قلعهرستم نيز‬
‫شواهد بسياري از جوش كوره ديده ميشود كه حكايت از فعاليتهاي صنعتي در اين محوطه دارد‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫محوطة تاريخي مرگو در استان سيستان و بلوﭼستان و در حوزة قلعهرستم شهرستان هامون واقع شده است‪ .‬مطالعة يافتههاي فرهنگي محوطة باستاني مرگو‬
‫نمايان ساخت كه استقرار در اين محوطه در هزارة سوم پيشازميﻼد آغاز و تا ادوار تاريخي )اشكاني( استمرار داشته است‪ .‬اين محوطه در ﻋصر مفرغ از‬
‫محوطههاي اقماري شهرسوخته بوده است و يافتههاي سفالي آن نشان از برهمكنشهاي فرامنطقهاي گسترده دارد‪ .‬باتوجه به نيازهاي پژوهش تعداد ‪١٤‬‬
‫گمانه شمالي ـ جنوبي پيرامون ﻋرصة ظاهري محوطه ايجاد شد‪ .‬اين گمانهها در دو ﻻيه و در فاصلة ‪ ١١٠‬متري تا ‪ ٢٠‬متري اثر بهسمت ﻋرصة ظاهري‬
‫محوطه ايجاد شدند‪ .‬ﭼينش گمانهها به گونهاي بود كه دورتادور محوطة باستاني شامل زمينهاي كشاورزي و زمينهاي باير را دربر گرفته و بهمنظور اطمينان‬
‫از بود يا نبود ﻻيههاي تاريخي كاوش در بافت گمانهها تا ﻋمﻖ بيش از يك متري ادامه پيدا كردند و پس از رسيدن به خاك بكر متوقف ميشد‪ .‬در نهايت‬
‫ﻋرصة محوطه باتوجه به ﻋوارض ظاهري شناخته شده و پراكندگي يافتههاي سفالي و همچنين محتويات گمانهها ارزيابي و تعيين شد‪ .‬باتوجه به اينكه تمامي‬
‫گمانههاي ايجادشده محوطة مرگو فاقد ﻻية فرهنگي غيرمنقول و همچنين مواد فرهنگي منقول در بافتار بودند ﻋرصة محوطه در محل گمانهها ايجاد شد‪.‬‬
‫حريم اثر نيز باتوجه به خط ﻋرصه و روند توسعة محوطة باستاني و شواهد باستانشناختي كه از گمانهها بهدست آمده تعيين شد و در نهايت ضوابط و مقررات‬
‫حفاظتي اثر مشخص شده است‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫ﻋليزاده‪ ،‬ﻋباس‪» ،١٣٧٣ .‬اهميت و شناخت روشهاي باستان شناسي«‪ ،‬مجله باستان شناسي و تاريخ‪ ،‬سال نهم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬پاييز و زمستان‪ ،‬صص‪.٢-٩ :‬‬

‫ﻋليزاده‪ ،‬ﻋباس‪ ،١٣٨٣ .‬نظريه و ﻋمل در باستان شناسي‪ ،‬گزارش هاي باستانشناسي )‪ ،(٣‬تهران‪ :‬پژوهشكدة باستانشناسي پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪.‬‬
٢١٧ | ‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫ گردشگري و‬،‫ مركز اسناد سازمان ميراث فرهنگي‬،١٥ ‫ تا‬١ ‫ جلد‬،(‫ بررسي باستانشناختي پهن دشت سيستان )فاز اول‬،١٣٨٧ .‫ سيد رسول و رضا مهرآفرين‬،‫موسويحاجي‬
.(‫ )منتشرنشده‬،‫صنايعدستي استان سيستان و بلوﭼستان‬

Costantini, Lorenzo and Maurizio Tosi.1978, “The Environment of Southern Sistan in the Third Millennium B.C., and its Exploitation
by the Proto Urban Hilmand Civilization”, in W.C. Brice, (ed.), The Environmental History of the near and middle East since the Last Ice Age.
New York, Academic Press:165-183.

Derwett, P. L.1999, Field Archaeology: An Introduction, UCL press, London.



 ‫‪ | ٢١٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬تپة مرگو قلعهرستم ديد از شمال‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬بخشي از مجموﻋه سفالهاي محوطة مرگو‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢١٩‬‬

‫شكل ‪ .٣‬موقعيت گمانههاي محوطة مرگو‪.‬‬

‫جدول ‪ :١‬مشخصات گمانهاي ايجاد شده‪.‬‬

‫عرصﻪ‬ ‫عﻤق كﺎوش )س‪ .‬م(‬ ‫اﻧدازه )س‪ .‬م(‬ ‫ش‪ .‬ﮔﻤﺎﻧﻪ‬

‫‪-‬‬ ‫‪ ١٠٧‬س‪ .‬م‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪T.T 1‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪ ١٠٥‬س‪ .‬م‬ ‫‪١٠٠× ١٠٠‬‬ ‫‪T.T 2‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪ ٩٧‬س ‪.‬م‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪T.T 3‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪ ١٠٠‬س‪ .‬م‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪T.T 4‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪ ١٠٠‬س ‪.‬م‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪T.T 5‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪ ٩٩‬س‪ .‬م‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪T.T 6‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪ ٩٥‬س‪ .‬م‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪T.T 7‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪ ١٠٠‬س‪ .‬م‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪T.T 8‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪ ٩٧‬س‪ .‬م‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪T.T 9‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪ ١٠٠‬س‪ .‬م‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪T.T 10‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪ ١٠٣‬س‪ .‬م‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪T.T 11‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪ ٩٨‬س‪ .‬م‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪T.T 12‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪ ١٠٠‬س‪ .‬م‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪T.T 13‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪ ١٠١‬س‪ .‬م‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪T.T 14‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫گزارش كوتاه برنامة ميداني گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و حريم تُل پيتُل )ليان(‬
‫بوﺷﻬر‬

‫رجبي‪١‬‬ ‫نوروز‬

‫درآمد‬
‫برنامة ميداني باستانشناسي »ﮔﻤانﻪزني بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و حريم تُل پيتُل )ليان(« در شبﻪجزيرة بوشهر با مجوز شﻤارة ‪ ٤٠١٣٢٦٢٣‬بﻪ تاريخ ‪١٤٠١/٦/٢‬‬
‫و پشتيباني و حﻤايت ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬ﮔردشگري و صنايعدستي استان بوشهر آغاز شد‪» ٢.‬تُلِ پيتُل« يكي از كليديترين و شناختﻪشدهترين‬
‫مﺤوﻃﻪهاي باستاني ايران بﻪويژه در هزارة سوم و دوم پ‪.‬م )دورههاي عيﻼم قديم و ميانﻪ( است كﻪ امروزه در مﺤدودة پايگاه نيروي دريايي ارتش قرار دارد‪.‬‬
‫از اينرو‪ ،‬ميبايست عﻼوهبر مجوز پژوهشگاه ميراث فرهنگي و ﮔردشگري‪ /‬پژوهشكدة باستانشناسي‪ ،‬از پايگاه نيروي دريايي بوشهر نيز اجازة انجام فعاليت‬
‫ميداني را ﮔرفت‪ .‬با اينكﻪ هﻤاهنگيهاي پيشين كﻪ از سوي ادارهكل ميراث استان بوشهر انجام شد‪ ،‬متﺄسفانﻪ فرماندهان اين پايگاه نظامي‪ ،‬اجازة انجام برنامة‬
‫ميداني را بﻪ ﮔروه كاوش ندادند‪ .‬بﻪسبب اهﻤيت تپﻪ و تهديدهاي روزافزوني كﻪ اين اثر ارجﻤند تاريخي را تهديد ميكند‪ ،‬ﮔروه كاوش بر انجام اين برنامة‬
‫ميداني سخت پافشاري كرد‪ ،‬با صرف هزينﻪهاي زياد بيش از سﻪ ماه در شهر بوشهر ماند و تﻼش كرد با حضور در مﺤل‪ ،‬پيگيريهاي ﮔسترده و حﻤايت‬
‫مقامات مﺤلي در استان بوشهر‪ ،‬فرماندهان پايگاه نيروي دريايي ارتش را قانع كند كﻪ اجازة انجام اين برنامﻪ را بدهند‪ .‬مجوز فعاليت ميداني دوبار تﻤديد شد‬
‫)تﻤديد نخست بﻪ شﻤارة ‪ ٤٠١٣٣٦٩٦‬و تاريخ ‪ ١٤٠١/٧/٢٥‬و تﻤديد دوم بﻪ شﻤارة ‪ ٤٠١٣٤٨٢٥‬و تاريخ ‪ .(١٤٠١/٩/١٩‬با اينهﻤﻪ‪ ،‬بازهم امكان انجام ﮔﻤانﻪزني‬
‫كند‪٣.‬‬ ‫فراهم نشد و ﮔروه كاوش تنها ناچار شد بﻪ سﻪ ﮔﻤانﻪ در بيرون از تور سيﻤي )فنس( پايگاه نيروي دريايي‪ ،‬در بخش خاوري تپﻪ بسنده‬
‫پيتُل نخستينبار در سال ‪ ١٨٧٦‬م‪ .‬توسط فردريش كارل آندرئاس‪١٩٣٠) ٤‬ـ‪١٨٤٦‬م‪ (.‬خاورشناس و زبانشناس برجستة آلﻤاني مورد كندوكاو قرار‬
‫ﮔرفت‪ .‬پس از آن موريس پزار )‪١٩٢٣‬ـ‪ ١٨٧٦‬م‪ (.‬باستانشناس و آشورشناس فرانسوي در سال ‪١٩١٣‬م‪ .‬كاوشهاي ﮔستردهاي را بﻪ شيوة رايج در سدههاي‬
‫‪ ١٨‬و ‪١٩‬م‪ .‬در اين تپﻪ انجام داد و ﮔزارش آن را در كتابي با عنوان ماموريت در بندر بوشهر‪ :‬ﮔزارش حفاريها و مطالعات باستانشناسي منتشر كرد ‪(Pezard‬‬
‫)‪1914‬؛ كتابي نﻪچندان سودمند و خالي از ريزبينيها و موشكافيهاي باستانشناسي‪ .‬دردآور است كﻪ بدانيم بخشي از يافتﻪهاي كاوش پزار‪ ،‬وقتي بﻪ مقﺼد‬
‫اروپا بار كِشتي شدند‪ ،‬در جنگ اول جهاني )‪١٩١٨‬ـ‪ (١٩١٤‬و در اقيانوس هند‪ ،‬مورد حﻤلﻪ جنگندههاي آمريكايي قرار ﮔرفتند و با غرقشدن كشتي‪ ،‬تﻤامي‬
‫مدارك باستانشناسي ليان بﻪ كف دريا رفت‪ .‬اين اتفاق تلخ‪ ،‬براي ليان و فرهنگ و تاريخ عيﻼم‪ ،‬بسيار زيانبار بود‪.‬‬
‫با شكلﮔيري ناوﮔان دريايي شاهنشاهي و تﺄسيس پايگاه نيروي دريايي بوشهر در دهة ‪ ٣٠‬خ‪ .‬اين اثر نيز در درون مﺤدودة نظامي قرار ﮔرفت و‬
‫زانپس بﻪسبب مﻼحظات امنيتي و نظامي‪ ،‬تنگناهايي براي باستانشناسان ايجاد شد و هرﮔز موفق بﻪانجام فعاليت ميداني روي اين اثر تاريخي نشدند‪» .‬تُل‬
‫پيتُل« با تﻤام شناختگي و اهﻤيتي كﻪ در باستانشناسي و تاريخ ايران دارد‪ ،‬با شﻤارة ‪ ٢٧٧٢‬در تاريخ ‪ ١٣٧٩/٥/١٩‬در فهرست آثار ملّي بﻪ ثبت رسيده است!‬
‫برنامة ﮔﻤانﻪزني»تُل پيتُل« با رويكردي حفاظتي از راه شناخت پيكرة تپﻪ و ﮔسترة ﻻيﻪها و نهشتهاي فرهنگي آن )عرصﻪ( و شناساندن چشمانداز و بستر‬
‫مﺤيطي و تاريخي )حريم( و پيشنهاد چارچوب و ضوابطي براي اﻃﻤينان از سﻼمت اثر انجام شد‪.‬‬

‫‪1.‬‬ ‫‪nowroozrajabi@ut.ac.ir‬‬
‫‪ .٢‬ﻻزم است از هﻤكاران و دوستان ﮔرامي در ادارهكل استان بوشهر بﻪويژه جناب آقاي سجادي )مدير كل مﺤترم استان( و جناب آقاي دكتر ابراهيﻤي )معاونت مﺤترم ميراث‬
‫فرهنگي استان( و هﻤة هﻤكاران مﺤترمشان در معاونت ميراث‪ ،‬يگان حفاظت‪ ،‬معاونت توسعﻪ مديريت و ‪ ...‬سپاسگزاري كنم‪ .‬هﻤچنين از رييس وقت پژوهشگاه ميراث‬
‫فرهنگي و ﮔردشگري جناب آقاي دكتر مﺼيب اميري و بويژه از رييس وقت پژوهشكدة باستانشناسي جناب آقاي دكتر كوروش روستايي براي سپردن مﺄموريت انجام اين‬
‫كار بﻪ اينجانب صﻤيﻤانﻪ سپاسگزارم‪ .‬از هﻤة هﻤكاران خوبم در پژوهشكدة باستانشناسي كﻪ در انجام اين كار نقش داشتﻪاند نيز سپاس دارم‪.‬‬
‫‪ .٣‬فرماندهان نيروي دريايي ارتش و مقامات مﺤلي در پايان حضور ﮔروه كاوش قول دادند پيگير ﮔرفتن اجازة فعاليت ﮔروه كاوش از فرمانده نيروي دريايي ارتش يا فرمانده‬
‫ارتش باشند‪ .‬خوشبختانﻪ حل مشكل روند مناسبي را ﻃي ميكند و ﮔروه كاوش هﻤچنان اميدوار بﻪ ادامة انجام فعاليت ميداني است‪.‬‬
‫‪ .Friedrich Carl Andreas .٤‬كاوشهاي آندرهآس در پيتُل يكي از كهنترين كاوشهاي باستانشناسي ايران است كﻪ در سدة ‪ ١٩‬انجام شد‪.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٢١‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫شبﻪجزيرة بوشهر‪ ،‬با سيﻤايي ﻃبيعي بﻪسان يك كشتي بر كرانة درياي پارس قرار دارد و بﻪجز راه باريكي كﻪ در بخش شﻤالخاوري بﻪ آبادي چغادك ميرسد‪،‬‬
‫بﻪ خشكي راه ندارد‪ .‬شبﻪجزيره بر بستري ماسﻪسنگي‪ ،‬بلنداي كﻤي از سطح دريا دارد‪ .‬امروزه خورهاي پيرامون جزيره بﻪويژه در بخش خاوري بﻪسبب حجم‬
‫باﻻي نهشتهاي ﻃبيعي آب كﻤي دارند و ﮔاهي دچار خشكي ميشوند‪ .‬شيب كُلي زمين بﻪسﻤت جنوب است‪ ،‬اما مﺤلﻪهاي سبزآباد و ريشهر دو مﺤلة قديﻤي‬
‫و بُن تاريخي شهر بوشهر شﻤرده ميشوند كﻪ در بخش مياني شبﻪجزيره قرار دارند و بﻪ نسبت ديگر بخشهاي آن اندكي )حدود نسبي ‪ ٢٠‬متر( بلندتر اند‪ .‬از‬
‫ميانة شبﻪجزيره‪ ،‬دره و مسيل كوچكي آغاز ميشود و بﻪسﻤت جنوب ميرود كﻪ بﻪ »هَليلﻪ« شناختﻪ ميشود‪ .‬مسيل هليلﻪ بخش زيادي از آبهاي سطﺤي را‬
‫ﮔرد ميكند و بﻪ دريا ميريزد‪ .‬بخشهاي آغازين مسيل در شﻤال جزيره‪ ،‬در اثر ساختوسازهاي شهري از بين رفت اما در بخش جنوبي آن كمتر دچار‬
‫دستكاري و دﮔرﮔوني شده است‪.‬‬
‫تپة »پيتُل« يا »تُلپيتُل« در جنوب شبﻪجزيره و در مﺤلة قديم سبزآباد بﻪسان يك پشتة بلند )با بلنداي نسبي ‪ ١٥‬متر( ديده ميشود و بﻪ نامهاي‬
‫سبزآباد‪ ،‬تُل سوز )سبز( و ليان شناختﻪ شده است‪ .‬از بخشهاي باختري و جنوبي تپﻪ‪ ،‬آبراهﻪاي ميﮔذرد كﻪ امروزه بﻪ يك بيشﻪزار تبديل شده است‪ .‬آبراهﻪ‪،‬‬
‫آغار مسيل »هِليلَﻪ« است‪ .‬تﺄسيسات عﻤراني و ساختوسازهاي ﮔسترده ساختﻤاني بﻪكلي چشمانداز زيباي تاريخي ـ ﻃبيعي تپﻪ را از شهر و شبﻪجزيره زدوده‬
‫است و اين اثر در حلقة ساختوسازهاي شهري اسير است‪.‬‬
‫شبﻪجزيرة بوشهر در بستري بﻪ نسبت هﻤوار در نوار ساحلي و بﻪ دور از دامنة بلنديها قرار دارد و حجم فرسايش و رسوب خاك در آن )بﻪجز در مﺤدودة‬
‫مسيل هليلﻪ( اندك و بيشتر وارونﻪ است‪ .‬بدين معنا كﻪ روند برافزايي خاك‪ ،‬ثابت يا منفي است‪ .‬تُل پيتُل بﻪ سبب بلندي كﻪ دارد بيشتر مورد فرسايش و‬
‫شستگي قرار دارد‪ .‬از اينرو‪ ،‬از نگاه ريختشناسي زمين‪ ،‬اﻃﻤينان يافتيم بﻪجز پشتة بلند‪ ،‬چنانچﻪ آثار و بقاياي فرهنگي وجود داشتﻪ باشند‪ ،‬در سطح قرار دارند‬
‫و سيﻤاي تاريخي )واقعي( اثر با سيﻤاي ديداري )ظاهري( آن چندان تفاوتي ندارد‪.‬‬

‫ﺷرح عمليات ميداني‬

‫براي انجام برنامة تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حدود حريم تپﻪ‪ ،‬بيش از ‪ ٢٠‬ﮔﻤانﻪ پيشبيني شده بود‪ .‬آنﮔونﻪ كﻪ پيشتر اشاره شد‪ ،‬بﻪ سبب عدم اجازة فرماندهان‬
‫نظامي‪ ،‬ﮔروه كاوش موفق بﻪ انجام ﮔﻤانﻪزني در درون پايگاه نظامي نشد‪ .‬بﻪناچار تنها بﻪ بازكردن ‪ ٣‬ﮔﻤانﻪ‪ ،‬بيرون از حدود پايگاه بسنده كرديم‪.‬‬
‫ﮔﻤانة نخست با اندازة ‪ ١٥٠×٨٠‬س‪.‬م در بخش جنوبخاوري تپﻪ و در راستاي باختري ـ خاوري در كنار يك درخت صِدر )كُنار( در فاصلة حدود ‪٣٠‬‬
‫متري از پشتة اصلي باز شد تا از بود يا نبود نهشتها و ﻻيﻪهاي فرهنگي و تاريخي اﻃﻤينان يابيم‪ .‬كاوش در اين كارﮔاه تا ژرفاي ‪ ١٩٠‬س‪.‬م لبة شﻤالي‬
‫كارﮔاه ادامﻪ يافت و هيچﮔونﻪ نهشت فرهنگي در اين كارﮔاه بﻪدست نيامد‪ .‬تا ژرفاي نسبي كمتر از ‪ ٤٠‬س‪.‬م قطعات اندك سفال و چند قطعة شكستة آجر‬
‫يافت شد‪.‬‬
‫ﮔﻤانة دويم‪ ،‬نيز با اندازة ‪ ١٢٠×١٢٠‬س‪.‬م در بخش جنوبي تپﻪ و فاصلة نسبي ‪ ٢٥‬متري از پشتة اصلي باز شد و تا ژرفاي ‪ ٢١٠‬س‪.‬م از لبة شﻤالي‬
‫كارﮔاه پيش رفت‪ .‬تا ژرفاي ‪ ٤٥‬س‪.‬م قطعات اندك سفال‪ ،‬چند قطعﻪ آجر شكستﻪ و نيز تكﻪهاي زغال بﻪدست آمد و پس آن هيچﮔونﻪ يافتة فرهنگي بﻪدست‬
‫نيامد‪.‬‬
‫ﮔﻤانة سيم‪ ،‬نيز با اندازة‪ ١٢٠×٨٠‬س‪.‬م در بخش جنوبباختري تپﻪ و فاصلة نسبي ‪ ٢٥‬متري از پشتة اصلي باز شد و تا ژرفاي ‪ ٢٢٠‬س‪.‬م از لبة شﻤالي‬
‫كارﮔاه پيش رفت‪ .‬تا ژرفاي ‪ ٤٥‬س‪.‬م قطعات اندك سفال و چند قطعﻪ آجر شكستﻪ بﻪدست آمد و پس آن هيچﮔونﻪ يافتة فرهنگي بﻪدست نيامد‪ .‬بخشي از‬
‫سطح زمين پيشتر توسط تيغة دستگاه مكانيكي )شايد لودر؟( برداشتﻪ شد و اﮔر بخواهيم ژرفاي ﮔﻤانﻪ را نسبت بﻪ بستر واقعي زمين در اين نقطﻪ برشﻤريم‪،‬‬
‫آنگاه ژرفاي كارﮔاه حدود ‪ ٣‬متر بود‪ .‬هر سﻪ كارﮔاه پس از مستندنگاري با خاك پُر شدند تا ﮔﻤانﻪها تهديدي براي سﻼمت جنبندهاي نباشند‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫بﻪسبب مشكﻼت پيشآمده نتوانستيم برنامة تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم تپﻪ را كامل كنيم اما دستكم توانستيم با بازكردن سﻪ ﮔﻤانﻪ‪ ،‬حدود جنوبي عرصة‬
‫تپﻪ را كﻪ بيرون از مﺤدودة نظامي است‪ ،‬روشن كنيم‪ .‬برنامة ﮔروه كاوش‪ ،‬آغاز پژوهشهاي باستانشناسي در مﺤوﻃة پيتُل و كرانﻪهاي شﻤالي درياي پارس‬
‫بﻪويژه در شبﻪجزيرة بوشهر است؛ پژوهشهايي كﻪ بتواند آﮔاهيهاي ما در هزارة سوم و دوم پ‪.‬م را افزايش دهد و بﻪ فهم بهتر ما از حكومت عيﻼم بينجامد‪،‬‬
‫اما ﮔام نخست‪ ،‬تثبيت شرايط حفاظتي ليان است‪ .‬بنابراين‪ ،‬برآنيم تا چنانچﻪ پايگاه نيروي دريايي شرايط ﻻزم براي انجام برنامة ﮔﻤانﻪزني را فراهم نسازد‪ ،‬بر‬
‫اساس تﺼاوير ماهوارهاي و هوايي ﮔذشتﻪ و كنون‪ ،‬حدود عرصﻪ و حريم تپﻪ را پيشنهاد كنيم‪.‬‬
‫تپة پيتُل اهﻤيت ويژه در ساحت باستانشناسي و تاريخ ايران دارد و كاوشهاي آندرهآس و پزار با روشهاي دقيق و مناسب علﻤي فاصلة زيادي‬
‫داشتند‪ .‬از قضا كارﮔاه بزرﮔي كﻪ پزار در ميانة تپﻪ از شﻤال تا جنوب باز كرد آسيب جدي بﻪ تپﻪ زد‪ .‬زانپس‪ ،‬با قرار ﮔرفتن مﺤوﻃﻪ در دل پايگاه نظامي‪ ،‬هيچ‬
‫باستانشناسي نتوانست در پيتُل كاوش و پژوهشهاي ميداني را ادامﻪ دهد‪ .‬نيروي دريايي ارتش اهﻤيت و ارزش اين اثر را درك نكرد و در اقدامي جنونآميز‪،‬‬
 ‫‪ | ٢٢٢‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫پيش از دهة هفتاد خورشيدي بﻪمنظور ايجاد ميدان تير )آموزشهاي نظامي( نيﻤة شﻤالي تپﻪ را بﻪكلي پاك و خاك آن را در هﻤان شﻤال تپﻪ انباشت كرد‪.‬‬
‫اين ويراني سبب شده است ﻻيﻪها و مواد فرهنگي از بستر و بافت تاريخي خود خارج شوند و ارزش علﻤي خود را از دست بدهند‪ .‬در چنين شرايطي يك‬
‫باستانشناس تنها ميتواند اشياء جابﻪجاشده از بستر تاريخي و فرهنگي را بدون ارتباطهاي ﻻيﻪشناختي و ﮔاهشناختي از دل خاك بيرون بكشد تا آنها را مورد‬
‫پژوهش قرار دارد‪ .‬بدتر آنكﻪ در پايان دهة ‪ ٩٠‬خورشيدي‪ ،‬نيروي دريايي ارتش در اقدامي نادرست‪ ،‬اقدام بﻪ تخريب بخش ديگري از بدنة جنوبي تپﻪ كرد‪.‬‬
‫تكرار چنين اتفاقي نشان ميدهد‪ ،‬احتﻤالن فرماندهان و مسئوﻻن چنين مراكز نظامي‪ ،‬توجهي بﻪ ارزش و اهﻤيت آثار تاريخي ندارند‪ ،‬بﻪخوبي آموزش نديدند‬
‫و مﻤكن است بار ديگر اقدام بﻪ چنين اشتباهي كنند‪.‬‬
‫»ليان«‪ ،‬يك بندرﮔاه بزرگ عيﻼمي در هزارة سوم و دوم پ‪.‬م و يك مركز مهم بدهوبستانهاي اقتﺼادي و تجاري با كرانﻪهاي شﻤالي و جنوبي‬
‫خليج فارس و نيز كرانﻪهاي شﻤالي درياي عﻤان شﻤرده ميشد‪ .‬مدارك و يافتﻪهاي باستانشناسي )بﻪويژه آجرنوشتﻪها( نشان داد كﻪ پادشاهان عيﻼمي‪،‬‬
‫شيﻤوت وَرتش )‪١٧٩٠‬ـ ‪ ١٧٧٠‬پ‪.‬م(‪ ،‬هومبان نومِن )‪ ١٣٧٠‬پ‪.‬م(‪ ،‬شوتروك ناهونتﻪ )‪١١٢١‬ـ‪ ١٠٩١‬پ م( و شيلهاك اينشوشيناك )‪١١٦٥‬ـ ‪١١٥١‬پ‪.‬م( بﻪويژه‬
‫براي ايزدبانوي بزرگ عيﻼمي »كيريريشا« در اين مكان اقدام بﻪ ساخت كوكونوم )نيايشگاه( كردند‪ .‬آنها تﺄكيد دارند براي خدايان عيﻼمي‪ ،‬ﮔال )اينشوشيناك‪/‬‬
‫نپيريشا( و كيريريشا‪ ،‬نيايشگاهي ساختند يا آن را بازسازي كردهاند‪ .‬شريﺤوم از جاينامهاي مهم عيﻼمي در نيﻤة دوم هزارة سوم پ‪.‬م و بيان لشكركشيهاي‬
‫شاهان اكدي هﻤچون سارﮔن و منيشتوسو است )‪ (Steinkeller 1982‬كﻪ برخي تﻼش كردند آن را با مﺤوﻃة پيتُل يكي بدانند اما‪ ،‬هﻤچنان نﻤيدانيم هﻤچون‬
‫انشان‪ ،‬آيا شريﺤوم نيز يك نام خاص است و بر مكاني مشخص دﻻلت دارد يا نامي عام و بر مفهومي ﮔسترده دﻻلت دارد‪.‬‬
‫بﻪ اميد بازﮔشت زودهنگام بﻪ شبﻪجزيرة زيباي بوشهر و انجام فعاليتهاي باستانشناسي ‪...‬‬

‫كتابنامه‬

‫‪Pezard, M .1914, Mission à Bender-Bouchir. Documents Archéologiques et Épigraphiques. Ernest Leroux, Paris.‬‬

‫‪Steinkeller. P. 1982, “The question of Marhasi, a contribution to the historical geography of Iran in the third millennium BC.”,‬‬
‫‪Zeitschriftfür Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie 72 (2): 237-264.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٢٣‬‬

‫شكل ‪ .١‬نﻤايي از شبﻪجزيرة بوشهر و جايگاه تُل پيتُل بر كرانة شﻤالي درياي پارس )‪.(Google Earth.com‬‬

‫) ‪Google‬‬ ‫شكل ‪ .٢‬جايگاه مﺤوﻃﻪ پيتُل )درون خطچين زردرنگ( و بخش تخريبشده توسط نيروي دريايي ارتش )كادر قرمز رنگ( و نيز جانﻤايي ﮔﻤانﻪهاي ‪٣‬ـ ‪١‬‬
‫‪.(Maps.com‬‬
 ‫‪ | ٢٢٤‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬نﻤايي از تُلپيتُل در پهنة شبﻪجزيرة بوشهر‪ ،‬ديد از خاور‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬نﻤايي از ﮔﻤانة ‪ ٢‬در بخش جنوبي تپﻪ‪ ،‬ديد از جنوب‪.‬‬

‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٢٥‬‬

‫شكل ‪ .٥‬نﻤايي از كارﮔاه ‪ ٢‬در ژرفاي ‪ ٢١٠‬س‪.‬م‪ ،‬ديد از باﻻ‪.‬‬

 ‫گزارش كوتاه برنامة ميداني بررسي باستانﺷناسيِ حريم محوطة ليان؛‬
‫منطقة هليله و هزارمردان ـ ﺷﺒهجزيرة بوﺷﻬر‬

‫رجبي‪١‬‬ ‫نوروز‬

‫درآمد‬
‫برنامة »بررسي باستانشناسي حريم مﺤوﻃة ليان؛ منطقة هليلﻪ و هزارمردان ـ شبﻪجزيرة بوشهر« با مجوز شﻤارة ‪ ٤٠١٣٦٩٠٦‬بﻪتاريخ ‪ ،١٤٠١/١٢/٢٤‬پشتيباني‬
‫و حﻤايت ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬ﮔردشگري و صنايعدستي استان بوشهر بﻪمدت يك هفتﻪ انجام شد‪ ٢.‬در ﮔزارش كوتاه برنامة »ﮔﻤانﻪزني بﻪمنظور تعيين‬
‫عرصﻪ و حريم تُل پيتُل )ليان(« )هﻤين مجلد( آوردهام كﻪ ﮔروه كاوش در پاييز ‪ ١٤٠١‬براي انجام ماموريت در شهر بوشهر مستقر شد )رجبي ‪ (١٤٠١‬ولي‬
‫بﻪسبب كارشكني فرماندهان پايگاه نيروي دريايي بوشهر موفق بﻪانجام كامل برنامﻪ نشد‪ .‬چشمانداز جنوب مﺤوﻃة باستاني ليان و شهر بوشهر را بيشتر‬
‫مسيل هِليلَﻪ شكل ميدهد كﻪ در دو سﻤت راست )خاور( و چپ )باختر( آن دو سكوي ﻃبيعي ميشوند‪ .‬اين دو سكو داراي بافت ماسﻪسنگي هستند‪ .‬بلنداي‬
‫نسبي سكوها در بخشهاي مياني شبﻪجزيره حدود ‪ ٣٠‬متر است كﻪ كمكم از بلندي آنها كاستﻪ ميشود و در نزديكي ساحل با كف مسيل همتراز ميشوند‪.‬‬
‫در پنجاه سال ﮔذشتﻪ‪ ،‬روي اين دو سكو و بر كنارة ساحل چندين پايگاه نظامي‪ ،‬امنيتي و اتﻤي چون رادار جنوب كشور‪ ،‬پايگاه انرژي اتﻤي بوشهر و ‪ ...‬ساختﻪ‬
‫شدند و تﺄسيسات عﻤراني زيادي چون جادة دسترسي‪ ،‬فضاي سبز‪ ،‬ايستگاههاي پدافند موشكي و ‪ ...‬ايجاد شدند‪ .‬چنين تﺄسيساتي چشمانداز ﻃبيعي و تاريخي‬
‫منطقﻪ را بﻪشدت دستخوش دﮔرﮔوني و آسيب كرده است‪ .‬بﻪويژه تﺄسيسات و سازههاي پدافندي و موشكي كمتر نقطﻪاي را دستنخورده باقي ﮔذاشتﻪاند‪ .‬از‬
‫اينرو‪ ،‬با هدف شناخت دقيق استقرارهاي فرهنگي و بقاياي تاريخي جنوب شبﻪجزيرة بوشهر و درك بهتر چشمانداز ﻃبيعي و تاريخي مﺤوﻃة ليان ‪ -‬باوجود‬
‫دردسرها و سختﮔيريهاي امنيتي و نظامي ‪ -‬اقدام بﻪ بررسي پيﻤايشي منطقﻪ كرديم‪.‬‬
‫پيشتر دانلد ويتكام در هنگام بررسي كانال اَنگالي در شﻤال بوشهر از وجود سﻪ مﺤوﻃة دستك )شغاب(‪ ،‬هزارمردان و ﻻ در جنوب شهر بوشهر‬
‫ﮔزارش كرد )‪ .(Whitcomb 1987: 317‬قلعة )مﺤوﻃة( ريشهر و تپة ليان نيز سالها پيشتر شناسايي شده بودند )‪ .(Pezard 1914‬ﮔروه مشترك ايراني ـ‬
‫بريتانيايي در راستاي برنامﻪاي بلندمدت اقدام بﻪ بررسي استان بوشهر كرد ولي از اين منطقﻪ مﺤوﻃﻪاي را معرفي نكرده است )‪ .(Carter et al 2006‬شايد‬
‫بﻪسبب وجود مراكز فراوان نظامي و تهديدهاي امنيتي موفق بﻪ بازديد از منطقﻪ نشدند‪ .‬ما نيز در نزديكي يا درون مراكز نظامي‪ ،‬امنيتي و اتﻤي نتوانستيم براي‬
‫شناخت استقرارهاي فرهنگي كاري از پيش ببريم‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف منطقه‬

‫شهر بوشهر در بخش شﻤالي شبﻪجزيرهاي كوچك كﻪ سيﻤاي يك كشتي بر كرانة درياي پارس را دارد‪ ،‬شكل ﮔرفتﻪ است‪ .‬ﮔسترش پيوستﻪ فضاهاي شهري‬
‫و انجام پروژههاي عﻤراني در كنار مراكز فراوان نظامي‪ ،‬امنيتي‪ ،‬اتﻤي و ‪ ٣...‬سبب شده است‪ ،‬بخش زيادي از آثار تاريخي اين منطقﻪ از بين برود يا خطر نابودي‬
‫آنها را تهديد كند‪.‬‬

‫‪1.‬‬ ‫‪nowroozrajabi@ut.ac.ir‬‬
‫‪ .٢‬ﻻزم است از هﻤكاران و دوستان ﮔرامي در ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬ﮔردشگري و صنايعدستي استان بوشهر بﻪويژه جناب آقاي سجاديمنش )مدير كل مﺤترم استان(‪،‬‬
‫جناب آقاي دكتر ابراهيﻤي )معاونت مﺤترم ميراث فرهنگي استان و ناظر برنامﻪ( و هﻤﻪ هﻤكاران مﺤترمشان در معاونت ميراث‪ ،‬يگان حفاظت‪ ،‬معاونت توسعة مديريت‪ ،‬موزة‬
‫منطقﻪاي خليج فارس‪ ،‬پايگاه ميراث فرهنگي كاخهاي هخامنشي برازجان و ‪ ...‬سپاسگزاري كنم‪ .‬هﻤچنين‪ ،‬از آقاي دكتر مﺼيب اميري رئيس وقت پژوهشگاه‪ ،‬خانم دكتر‬
‫ليﻼ خسروي رئيس وقت پژوهشكدة باستانشناسي و جناب آقاي حسن رمضاني مسئول صدور مجوزها سپاسگزارم‪ .‬اين فعاليت باستانشناسي كﻪ دريچﻪاي تازه بﻪ آﮔاهيهاي‬
‫ما از وجود استقرارهاي فرهنگي و شواهد تاريخي در شبﻪجزيرة بوشهر ﮔشود‪ ،‬حاصل هﻤكاري و هﻤراهي هﻤگي آنهاست‪ .‬هﻤچنين مايل هستم از هﻤة هﻤكاران مﺤترم ﮔروه‬
‫بررسي آقايان و خانمها‪ :‬قادر شيرواني‪ ،‬سارا مﺤﻤدي‪ ،‬مﺤﻤدرضا مﺤﻤدي‪ ،‬مﺤﻤدمهدي كاظﻤي و افشار صادقي سپاسگزاري كنم‪.‬‬
‫‪ .٣‬بيش از نيﻤي از مساحت شبﻪجزيرة بوشهر را مراكز نظامي‪ ،‬امنيتي و اتﻤي شكل ميدهند‪ .‬پايگاهها و مراكز نيروي دريايي ارتش‪ ،‬نيروي هوايي ارتش‪ ،‬نيروي زميني ارتش‪،‬‬
‫نيروي هوايي سپاه‪ ،‬نيروي دريايي سپاه‪ ،‬پدافند جنوب‪ ،‬رادار جنوب‪ ،‬نيروﮔاه انرژي اتﻤي‪ ،‬فرودﮔاه بوشهر و ‪ ...‬مساحت زيادي از شهر را دربر ﮔرفتﻪاند‪.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٢٧‬‬

‫شهر امروزي بوشهر در بخش شﻤالي و مياني شبﻪجزيره جاي دارد‪ .‬بافت تاريخي معاصر شهر در بخش شﻤالي شبﻪجزيره ديده ميشود و بقاياي‬
‫اندكي از آن بﻪشكل خانﻪهاي تاريخي برجاي مانده است‪ .‬چنانچﻪ مﺤوﻃة تاريخي در اين منطقﻪ بوده است‪ ،‬بايد از بين رفتﻪ باشد‪ .‬از دل پايگاه هوايي و‬
‫فرودﮔاه بوشهر شواهد فرهنگي ارزشﻤندي هﻤچون آجرهاي نبشتﻪدار عيﻼمي بﻪدست آمد‪ .‬قطعاتي از اين يافتﻪها در موزة منطقﻪاي خليج فارس در شهر‬
‫بوشهر نﻤايش داده شده است‪ .‬در بخش مياني شبﻪجزيره‪ ،‬مﺤوﻃة )قلعﻪ( ريشهر و تپة ليان جاي دارند‪ .‬مﺤوﻃة باستاني »ريشهر« در دل پدافند جنوب قرار‬
‫دارد و متوليان امور ميراث فرهنگي دسترسي بﻪ آن ندارند‪ ٤.‬ﮔسترش فضاهاي شهري و تﺄسيسات مورد نياز پدافند‪ ،‬بخشهاي از مﺤوﻃﻪ را پاك كرده است‪.‬‬
‫»پيتُل ‪ /‬ليان« نيز در قلﻤرو نيروي دريايي بوشهر قرار دارد و ﮔزارش كوتاهي از آن در هﻤين مجلد آمده است‪ .‬بخش جنوبي شبﻪجزيره را مسيل هليلﻪ و‬
‫پايگاه اتﻤي بوشهر دربر ﮔرفتﻪ است‪ .‬دشواريها و مﻼحظات امنيتي امكان پيﻤايش در پايگاه اتﻤي را نامﻤكن ميكند و نبايد انتظار داشت چنانچﻪ مﺤوﻃﻪاي‬
‫در اين مﺤدوده شكل ﮔرفتﻪ باشد‪ ،‬هﻤچنان برجاي مانده باشد‪ .‬مسيل هليلﻪ و پيرامون آن تنها بخش از شبﻪجزيره است كﻪ ميتوان اميدوار بﻪ يافتشدن‬
‫مﺤوﻃﻪهاي تاريخي و بقاياي فرهنگي بود‪ .‬در پنجاه سال ﮔذشتﻪ‪ ،‬براي پشتيباني از امنيت پايگاه اتﻤي بوشهر و رادار جنوب‪ ،‬سازههاي پدافندي و موشكي‬
‫زيادي در اين مﺤدوده برپا شدهاند‪ .‬اين سازهها چشمانداز مﺤيطي و آثار تاريخي را بﻪشدت دستخوش دﮔرﮔوني كرده است‪ .‬مجﻤوعﻪ ‪ ٧٠‬ميليون ليتري آب‬
‫شيرينكن بوشهر )در نزديكي پارك ليان( كﻪ توسط نيروﮔاه اتﻤي بوشهر بر كنارة دريا و ﮔسترهاي فراخ در حال ساخت است‪ ،‬اينك تهديدي جدي براي برخي‬
‫‪٥‬‬
‫از آثار تاريخي است‪.‬‬
‫مسيل هليلﻪ‪ ،‬چشماندازي ﻃبيعي با كم ترين منابع است‪ .‬نﻪ از پوشش ﮔياهي و جنگلي مناسبي برخوردار است و نﻪ از منابع كافي آبي بهرهمند است‪.‬‬
‫قرارﮔرفتن در نوار ساحلي و عرضهاي پايين جغرافيايي‪ ،‬فرصت داشتن آب و هواي مناسب را تنها در فﺼل سرد براي جوامع كوچرو فراهم ميكند‪ .‬اين‬
‫فرصت در فﺼل ﮔرم تهديدي جدي براي زيست هر موجود زندهاي است‪ .‬رﻃوبت باﻻي هوا در كنار باﻻ رفتن دما‪ ،‬امكان زيست را بﻪشكل ﻃبيعي دشوار و‬
‫ﮔاهي نامﻤكن ميكند‪ .‬در اينجا‪ ،‬تنها اقتﺼاد درياست كﻪ ميتواند سبب حيات استقرارهاي انساني باشد‪.‬‬

‫ﺷرح عمليات ميداني‬

‫بررسي فشرده )روشﻤند( باستانشناسي جنوب شبﻪجزيرة بوشهر و چشمانداز مﺤوﻃة ليان در مساحتي حدود ‪ ١٨‬كيلومتر مربع )‪ ١٨٠٠‬هكتار( با هدف ثبت و‬
‫مكاننگاري مﺤوﻃﻪهاي باستاني‪ ،‬شناخت و تﺤليل دورههاي استقراري و جلوﮔيري از تخريب آثار تاريخي در اثر ﮔسترش تﺄسيسات نظامي‪ ،‬عﻤراني و‬
‫شهرسازي انجام شد و در پايان نزديك بﻪ هفده مﺤوﻃة باستاني و تاريخي شناسايي و مواد فرهنگي آنها مورد مطالعﻪ قرار ﮔرفت‪ .‬مﺤوﻃة رضام كﻪ در بال‬
‫خاوري مسيل هليلﻪ قرار دارد‪ ،‬يك استقرار موقت از هزارة ششم و پنجم پ‪.‬م است كﻪ بر سطح آن شواهد اندكي از ابزارهاي سنگي و سفالي ديده شد‪.‬‬
‫سفالهاي منقوش هندسي اين مﺤوﻃﻪ ﮔسترة فرهنگ شوشان‪ ،‬باكون و احتﻤالن عبيد را در جنوب ايران نشان ميدهد‪ .‬مﺤوﻃة قشيرو نيز كﻪ در بخش مياني‬
‫مسيل هليلﻪ بر فراز يك پشتة ﻃبيعي ديده ميشود‪ ،‬احتﻤالن كهنترين استقرار دايﻤي شناساييشده نزديك بﻪ كرانﻪهاي ساحلي جنوب ايران است كﻪ از آن‬
‫شواهد سفالي‪ ،‬ابزارهاي سنگي و مُهر ﮔلي )پختﻪ( از هزارة ششم و پنجم پ‪.‬م بﻪدست آمد‪ .‬متﺄسفانﻪ اين استقرار دستخوش آسيب و تخريب در اثر ﮔذر جادة‬
‫خاكي براي دسترسي عشاير و كوچروها شده است‪.‬‬
‫بر كنارة خور خاوري شبﻪجزيرة بوشهر‪ ،‬شواهدي از يك بندرﮔاه عيﻼمي )مﺤوﻃة ليانو( در هزارة دوم ديده ميشود كﻪ در زير حجم زيادي از رسوبات‬
‫پنهان شده است‪ .‬مهمتر اينكﻪ شواهد ﮔوناﮔوني از چندين استقرار بزرگ موقتِ )مﺤوﻃﻪهاي پدافند ‪ ،١‬درهشوري ‪ ٢ ،١‬و ‪ ،٣‬مﺤوﻃة هزارمردان و ‪ (...‬از هزارة‬
‫سوم پ‪.‬م تا سدههاي پاياني اسﻼمي در اين منطقﻪ شناسايي شد‪.‬‬
‫مﺤوﻃﻪهاي درةشوري ‪٣‬ـ‪ ١‬در فاصلة ‪ ١٠٠‬تا ‪ ١٠٠٠‬متري جنوب تُلپيتُل قرار دارند‪ .‬اين استقرارها تدوام چندين دورة فرهنگي؛ از هخامنشي تا‬
‫اسﻼمي را نشان ميدهند‪ .‬از سطح اين سﻪ مﺤوﻃة بزرگ كوچروي‪ ،‬سكﻪهاي دورههاي مختلف اشكاني تا اسﻼمي بﻪدست آمد‪.‬‬
‫هﻤچنين‪ ،‬شناسايي يك پادﮔان و مركز بارودار )حﺼاردار( دريايي )مﺤوﻃة ليانو( از دورة اشكاني بر لبة خاوري تراس خاوري مسيل هليلﻪ و بﻪدست‬
‫آمدن يك سفالنبشتﻪ بﻪخط يوناني از نتايج ديگر مهم اين برنامة ميداني است‪ .‬از مﺤوﻃة ليانو عﻼوهبر قطعات سفال و سفالنبشتﻪ‪ ،‬چند سكﻪ از دورة اشكاني‬
‫و اسﻼمي بﻪدست آمد‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫آنﮔونﻪ كﻪ پيشتر اشاره شد‪ ،‬در پايان بررسي جنوب شبﻪجزيرة بوشهر و چشمانداز ليان‪ ،‬بيش از هفده استقرار فرهنگي و تاريخي شناسايي شد و بقاياي‬
‫فرهنگي جالبتوجهي بﻪدست آمد‪ .‬اين بررسي نشان داد در شبﻪجزيرة بوشهر با يك پيوستگي فرهنگي و تاريخي از هزارة ششم پ‪.‬م تا بﻪ امروز مواجﻪ هستيم‬

‫‪ .٤‬با تﻼش ادارة كل ميراث استان بوشهر و تﻼش مقامات مﺤلي و هﻤكاري شايستﻪ پدافند جنوب‪ ،‬اين مﺤوﻃﻪ در حال آزادسازي است و بايد بﻪ شرايط بهتر اين مﺤوﻃﻪ‬
‫اميدوار بود‪.‬‬
‫‪ .٥‬تﺄسيسات آبشيرينكن سبب پاكشدن بخشهايي از يك مﺤوﻃة دورة اسﻼمي شده است‪.‬‬
 ‫‪ | ٢٢٨‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫)جدول ‪ .( ١‬شناسايي دو استقرار دايم و موقت از هزارة ششم و پنجم پ‪.‬م با شواهد فرهنگي ﮔوناﮔون‪ ،‬يك بندرﮔاه از دورة عيﻼم ميانﻪ‪ ،‬يك دژ از دورة اشكاني‬
‫و چندين سكونتﮔاه با معﻤاري پيشرفتﻪ و پيچيده از دورة اسﻼمي مهمترين دستاورهاي اين بررسي بودند‪ .‬شناسايي چندين استقرار موقت از دوران پيشازتاريخ‪،‬‬
‫دوران تاريخي؛ عيﻼم‪ ،‬هخامنشي‪ ،‬اشكاني و ساساني و تداوم اين استقرارها در دوران اسﻼمي دريچﻪاي تازه از زندﮔي و معيشت جوامع متﺤرك و كوچرو را‬
‫بﻪ روي ما ميﮔشايد‪ ،‬سنتي ديرپا در مناﻃق ﮔوناﮔون ايران كﻪ بيش از پنج هزار سال پيوستگي و پيچيدﮔي دارد‪ .‬مسيل هليلﻪ امروزه در فﺼل پاييز و زمستان‬
‫اتراقگاه ﮔروهي از كوچروهاي قشقايي‪ ٦‬است‪.‬‬

‫جدول ‪ .١‬جدول آثار شناساييشده‪ ،‬جايگاه آنها و دورههاي فرهنگيشان‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫رجبي‪ .‬نوروز‪ ،١٤٠١ .‬ﮔزارش بررسي باستانشناسي جنوب شبﻪجزيرة بوشهر با تﻤركز بر حريم مﺤوﻃة ليان‪ :‬منطقة هليلﻪ و هزارمردان‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانﻪ و مركز اسناد پژوهشكدة‬
‫باستانشناسي )منتشرنشده(‪.‬‬

‫‪Carter, R.A., Challis, K., Priestman, S.M.N. and Tofighian, H. 2006, “The Bushehr Hinterland Results of the First Season of the‬‬
‫‪Iranian -British archaeological Survey of Bushehr Province, November- December 2004”, Iran 44: 63-104.‬‬

‫‪Pezard, Maurice. 1914, Mission à Bender-Bouchir. Documents Archéologiques et Épigraphiques, Ernest Leroux, Paris.‬‬

‫‪Whitcomb, D. 1987, “Bushire and the Angali Canal”, Mesopotamia 22: 311–36.‬‬

‫‪ .٦‬بيش از هشت خانوار قشقايي از ﻃايفة درهشوري امروزه پاييز و زمستان را در شبﻪجزيرة بوشهر و مسيل هليلﻪ ميﮔذرانند‪ .‬در ﮔفتگوي شفاهي آنان بﻪ استقرار مدتدار خود‬
‫در منطقﻪ اشاره داشتﻪاند كﻪ امروزه بﻪ سبب ﮔسترش شهر و تﺄسيسات شهري دچار تنگنا و دردسرهاي زيادي شدهاند‪.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٢٩‬‬

‫شكل ‪ .١‬نﻤايي از شبﻪجزيرة بوشهر و چشمانداز ماهوارهاي آن بر كرانﻪ دريا )‪.(Google Earth.com‬‬

‫شكل ‪ .٢‬مﺤدودة بررسي در جنوب شبﻪجزيره )‪.(Google Earth.com‬‬

‫شكل ‪ .٣‬نﻤايي از مﺤوﻃﻪ قشيرو برفراز يك پشتة ﻃبيعي‪ ،‬ديد از شﻤال‪.‬‬

 ‫‪ | ٢٣٠‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬يافتﻪهاي سفالي مﺤوﻃة قشيرو‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬بخشي از يك ُمهر ﮔلي‪ ،‬يافتشده از سطح مﺤوﻃة قشيرو‪.‬‬

‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٣١‬‬

‫شكل ‪ .٦‬يافتﻪهاي سفالي مﺤوﻃة رضام‪.‬‬

‫شكل ‪ .٧‬نﻤايي از مﺤوﻃة ليانو‪ ،‬ديد از جنوب‪.‬‬

 ‫‪ | ٢٣٢‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٨‬ظرف سفالي )تُنگ( لعابدار از دورة اشكاني‪ ،‬يافتشده از مﺤوﻃة ليانو )اين ظرف در يك آببريدﮔي و شكاف مﺤوﻃﻪ بﻪدست آمد(‪.‬‬
 ‫گمانهزني باستانﺷناسي بهمنظور تعيين عرصه و پيشنﻬاد حريم تپة پرندك‪،‬‬
‫ﺷﻬرستان رباطكريم‬

‫رحيﻤي‪١‬‬ ‫قاسم‬

‫درآمد‬
‫باتوجﻪ بﻪ واقعشدن تپة پرندك در مﺤدودة حريم شهر رباطكريم و قرار داشتن در مﺤدودة ﻃرحهاي شهرداري‪ ،‬جهت تﺄمين سرانﻪهاي شهري و هﻤچنين‬
‫تعيينتكليف اراضي واقع در مسير اجراي امتداد بزرﮔراه امام خﻤيني‪ ،‬ضروري مينﻤود تا اين تپﻪ از حيث وجود آثار‪ ،‬شواهد و مواد فرهنگي و تاريخي تﺤت‬
‫بررسي دقيق از ﻃريق ﮔﻤانﻪزني قرار ﮔيرد‪ .‬بر اين اساس اهداف زير جهت انجام اين ﮔﻤانﻪزني تعيين ﮔرديد‪ :‬تعيين عرصة احتﻤالي داراي آثار فرهنگي‬
‫قابلمشاهده و حريم تپﻪ بر اساس ﮔﻤانﻪزني‪ ،‬مستندسازي شواهد فرهنگي موجود‪ ،‬فراهمشدن امكان تعيينتكليف اراضي اﻃراف‪ ،‬بﻪكارﮔيري اﻃﻼعات حاصل‬
‫در مطالعات تكﻤيلي باستانشناسي منطقﻪ و كشور‪.‬‬
‫تپة پرندك بﻪدليل موقعيت جغرافيايي آن و نزديكي بﻪ شهر تهران از سوي باستانشناسان بارها مورد بازديدهاي ميداني‪ ،‬بررسيهاي سطﺤي و‬
‫مطالعﻪ قرار ﮔرفتﻪ است‪ .‬در سال ‪ ١٣٧٢‬مرحوم ميرعابدين كابلي از اين تپﻪ بازديد كرد )كابلي ‪ .(١٣٧٢‬در سال ‪ ١٣٧٦‬اين تپﻪ بﻪسرپرستي آقاي حسن قراخاني‬
‫تعيين حريم و نشانﻪﮔذاري با بلوكهاي بتني شد‪ .‬در هﻤين سال آقاي حسن قراخاني اين تپﻪ را با عنوان تپة باستاني پرندك ‪ ١‬بﻪ شﻤارة ‪ ٢٢٥٤‬در تاريخ‬
‫‪ ١٣٧٧/١٠/٢٧‬در فهرست آثار ملي كشور بﻪ ثبت رساند )قراخاني ‪ .(١٣٧٦‬هﻤچنين آقاي مﺤسن باقري كﻪ در سال ‪ ١٣٨٣‬در تپة پرندك ‪ ٢‬كﻪ در فاصلة حدود‬
‫‪ ٦٠٠‬متري جنوبي اين تپﻪ قرار دارد‪ ،‬ﮔﻤانﻪزني انجام دادند‪ ،‬در فﺼل اول ﮔزارش خود شرح مختﺼري از تپة پرندك ارائﻪ داده است )باقري ‪ .(١٣٨٣‬بر اين‬
‫اساس‪ ،‬ﻃي مجوز شﻤارة ‪ ٤٠١٣١٥١٦‬مورخ ‪ ١٤٠١/٤/٧‬بﻪسرپرستي نگارنده صادره از پژوهشگاه ميراث فرهنگي كشور برنامة ﮔﻤانﻪزني تپة پرندك در تاريخ‬
‫‪ ١٤٠١/٤/١٥‬تا تاريخ ‪ ١٤٠٢/٥/٢٨‬اجرا شد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف تپه‬

‫تپة پرندك در فاصلة حدود ‪ ١/٥‬كيلومتري شﻤال شهر رباطكريم‪ ،‬در مختﺼات جغرافيايي ‪ x=504357.467 y=3930219.709 :UTM‬واقع شده است‪ .‬تپة‬
‫پرندك از لﺤاظ ژئومورفولوژي روي دشتي آبرفتي و در انتهاي مخروﻃﻪافكنﻪ كرج قرار ﮔرفتﻪ و چشمانداز اﻃراف تپﻪ را زمينهاي پست و هﻤوار تشكيل‬
‫ميدهد‪ .‬سطح تپﻪ از نظر پوشش ﮔياهي بسيار ضعيف بوده و بﻪﻃور پراكنده ﮔياهان بوتﻪاي و خاردار در سطح آن رشد يافتﻪاند‪.‬‬
‫در جبهة شرق و جنوبشرقي تپﻪ ساختﻤانهاي مسكوني‪ ،‬در ﮔوشة شﻤالغربي و شﻤالي باغات و در شرق آن بستر خشك رودخانﻪ قرار دارد‪ .‬دو‬
‫دكل انتقال برق فشار قوي در راستاي شرقي ـ غربي روي برجستگي تپﻪ كاشتﻪ شدهاند‪ .‬در وسط تپﻪ نيز يك جادة خاكي جهت دسترسي مﺤلي با جهت‬
‫شرقي ـ غربي عبور كرده است‪ .‬بر اساس شواهد سطﺤي‪ ،‬تپة پرندك در جهت شﻤالغربي ـ جنوبشرقي ﮔسترده شده است‪ .‬نﻤاي كلي تپﻪ از سﻤت غرب‬
‫شامل يك برجستگي كمارتفاع است كﻪ در مركز تپﻪ بﻪ سﻪ برجستگي كوچك ختم ميشود‪ .‬حداكثر ارتفاع اين برجستگيها در جبهة غربي كمتر از ‪ ٢‬متر و‬
‫در جبهة شرقي حدود ‪ ٤‬متر است‪ .‬در تﻤامي سطح تپﻪ آثار حفاريهاي غيرمجاز بﻪچشم ميخورد‪ .‬نكتة قابلتوجﻪ اينكﻪ تﻤامي آنها عﻤق چنداني نداشتﻪ و‬
‫حداكثر بﻪ يك متر ختم ميشوند‪.‬‬
‫شواهدِ فرهنگيِ سطﺤي قابلمشاهده در سطح تپﻪ بيشتر شامل قطعات خردشدة سفالي است كﻪ تقريباً در تﻤامي سطح تپﻪ پراكندهاند‪ .‬اما‪ ،‬تراكم‬
‫آنها در سطحِ برجستگيهاي مركز تپﻪ بيشتر بﻪچشم ميخورد‪ .‬در ﻃي دهﻪهاي ﮔذشتﻪ آسيب فراوان بﻪ اين تپﻪ وارد شده و بخشهاي زيادي از آن تخريب‬
‫شده است‪ .‬عوامل انساني شامل ساخت ساختﻤانهاي مسكوني در فاصلة نسبتاً نزديكي بﻪ اين تپﻪ‪ ،‬نﺼب دو دكل انتقال برق فشار قوي‪ ،‬احداث جادة خاكي‬

‫‪1. gh.rahimi61@gmail.com‬‬
 ‫‪ | ٢٣٤‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫روي عرصﻪ‪ ،‬خاكبرداري و تسطيح جبهﻪهاي شﻤالغربي‪ ،‬حفاريهاي غيرمجاز در نقاط مختلف تپﻪ‪ ،‬تخليﻪ نخالﻪهاي ساختﻤاني و زبالﻪ در عرصﻪ‪ ،‬استقرار‬
‫موقت معتادين در حفرههايي در دامنة جنوبي تپﻪ جهت استعﻤال مواد مخدر و روشننﻤودن آتش‪ .‬عوامل ﻃبيعي نيز شامل آبشست ﻃبيعي در ﻃي ساليان‪،‬‬
‫فعاليت جانوران موذي و فرسايش سطح و احتﻤاﻻً عوامل ديگر بوده كﻪ تا حدودي بﻪ بدنة تپﻪ آسيب رسانده است‪.‬‬

‫ﺷرح عمليات ميداني‬

‫پيش از انجام ﮔﻤانﻪزني بررسي سطﺤي تپﻪ بﻪصورت پيﻤايشي انجام شد‪ .‬بررسي بﻪصورت سيستﻤاتيك و بر ﻃبق مربعهايي در ابعاد ‪ ٢٠×٢٠‬مترمربع انجام‬
‫و تﻤامي شبكﻪها مورد بررسي قرار ﮔرفت‪ .‬يافتﻪهاي سطﺤي تنها مﺤدود بﻪ قطعات سفال بوده است كﻪ در ادامﻪ بﻪ تشريح آنها پرداختﻪ خواهد شد‪ .‬ﮔﻤانﻪزني‬
‫در تپة پرندك با كاوش در ‪ ١٥‬ﮔﻤانﻪ انجام شد‪ .‬كمترين ميزان كاوش در ﮔﻤانة ‪ ١٣‬تا عﻤق ‪ ٦٠‬سانتيمتر و بيشترين ميزان كاوش در ﮔﻤانة ‪ ١١‬تا عﻤق ‪١٤٥‬‬
‫سانتيمتري انجام شد‪ .‬از اين بين تعداد ‪ ٥‬ﮔﻤانﻪ در ﻻيﻪهاي زير ﻻية سطﺤي داراي آثار و مواد فرهنگي شامل قطعات سفال بودند‪ .‬اين ﮔﻤانﻪها شامل‬
‫ﮔﻤانﻪهاي ‪ ١٠ ، ٥ ،٤ ،٢‬و ‪ ١٥‬هستند كﻪ در نتيجﻪﮔيري نهايي بر آنها بيشتر تكيﻪ شده است‪ .‬ساير ﮔﻤانﻪها بﻪ جز ﻻية سطﺤي‪ ،‬تقريباً در تﻤامي ﻻيﻪها فاقد‬
‫شواهد فرهنگي باستانشناختي بودند‪.‬‬
‫بر اساس شيب نهشتها كﻪ در ديوارههاي ﮔﻤانﻪها مشاهده ميشد و هﻤچنين ﻻية ﻃبيعي كﻪ در بيشتر ﮔﻤانﻪها در عﻤقهاي مختلف بﻪ آن‬
‫رسيده شد‪ ،‬بﻪنظر ميرسد كﻪ شواهد استقراري اين تپﻪ روي يك بستر ﻃبيعي كﻪ بﻪصورت پستي و بلنديهاي نﻪچندان مرتفع بوده در جهات مختلف شكل‬
‫ﮔرفتﻪ است‪ .‬هﻤچنين‪ ،‬ميزان ضخامت نهشتها در قسﻤتهاي مختلف تپﻪ متفاوت است و نﻤيتوان آن را نتيجة يك رسوبﮔذاري معﻤولي و غيرمضطرب‬
‫دانست‪ .‬اين امر با مقايسة عﻤق دستيابي بﻪ بستر ﻃبيعي در ﮔﻤانﻪهاي مختلف قابل تﺄييد است‪ .‬بر اساس ﻻيﻪهاي كاوششده در اين تپﻪ‪ ،‬در هيچيك از‬
‫ﮔﻤانﻪها‪ ،‬ﻻية باستانشناختي داراي شواهد غيرمنقول برجاي مطﻤئن و قابل استناد هﻤچون معﻤاري‪ ،‬كوره‪ ،‬اجاق و مانند آنها مشاهده نشد‪ .‬تﻤامي مواد فرهنگي‬
‫بﻪدستآمده شامل قطعات خردشدة سفال بوده كﻪ در داخل ﻻيﻪها قرار داشتند كﻪ بر اساس آنها ميتوان عرصﻪ و حريم تپﻪ را تعيين نﻤود‪.‬‬

‫جدول ‪ .١‬مشخﺼات ﮔﻤانﻪهاي ايجادشده در تپة پرندك ‪١٤٠١‬‬

‫عرصه‬ ‫عمق نﻬايي )س‪.‬م(‬ ‫اندازه )س‪.‬م(‬ ‫ش‪ .‬گمانه‬
‫ـ‬ ‫‪٩٥‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T 1‬‬

‫×‬ ‫‪١٠٥‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T 2‬‬

‫ـ‬ ‫‪٨٥‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T 3‬‬

‫×‬ ‫‪٧٥‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T 4‬‬

‫×‬ ‫‪٨٥‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T 5‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٢٥‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T 6‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T 7‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٠٥‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T 8‬‬

‫ـ‬ ‫‪٦٥‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T 9‬‬

‫×‬ ‫‪١٢٠‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T 10‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٤٥‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T 11‬‬

‫ـ‬ ‫‪٨٥‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T 12‬‬

‫ـ‬ ‫‪٦٠‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T 13‬‬

‫ـ‬ ‫‪٩٠‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T 14‬‬

‫×‬ ‫‪١٢٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T 15‬‬

‫يافتهها‬
‫در مجﻤوع تعداد ‪ ١٤٥‬قطعﻪ سفال از ﮔﻤانﻪها بﻪدست آمد كﻪ بيشتر آنها بسيار خردشده و حداكثر اندازة آنها كمتر از ‪ ٤×٤‬سانتيمتر بود‪ .‬سفالها در ﮔونﻪهاي‬
‫آجري‪ ،‬نخودي‪ ،‬نارنجي و بﻪندرت خاكستري بوده و تنها بﻪجز تعداد بسيار اندكي‪ ،‬تﻤامي آنها ساده و بدون نقش يا تزئين هستند‪ .‬غالب سفالها چرخساز بوده‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٣٥‬‬

‫و بﻪندرت سفالهاي دستساز هم هستند‪ .‬مواد چسبانندة آنها كاني و ﮔياهي بوده و بيشتر آنها در كورهها بﻪصورت كامل پختﻪ شدهاند‪ .‬بﻪنظر ميرسد غالب‬
‫سفالهاي بﻪدستآمده در ﮔﻤانﻪ مربوط بﻪ دورة آغازعيﻼمي ميباشد‪ .‬مهمترين شاخﺼة سفالهاي اين تپﻪ وجود نوع سفال نوسنگي و هﻤچنين سفالهاي‬
‫دورة آغازعيﻼمي است‪ .‬باتوجﻪ بﻪ اين ويژﮔيها و مقايسة آنها با نﻤونﻪهاي مشابﻪ در تپﻪهاي ديگر ميتوان اين تپﻪ را بﻪعنوان يكي از تپﻪهاي مهم‬
‫پيشازتاريخي و آغازتاريخي دشت تهران نسبت داد )شكل ‪.(٥‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫با مطالعة سفالهاي سطﺤي و نتايج بﻪدستآمده در ﮔﻤانﻪها‪ ،‬استقرارهاي تپة پرندك را ميتوان در يك بازة چندهزارسالﻪ پيشنهاد نﻤود كﻪ احتﻤاﻻً بﻪصورت‬
‫منقطع تداوم داشتﻪ است‪ .‬بر اين اساس ﮔاهنگاري نسبي استقرارهاي تپة پرندك بﻪشرح زير پيشنهاد ميشود‪:‬‬
‫‪ .١‬دورة نوسنگي جديد )سيلك ‪) (I‬حدود ‪ ٥٥٠٠‬ـ ‪ ٦٠٠٠‬ق‪.‬م‪ (.‬هم افق با تپﻪهاي چهاربنﻪ‪ ،‬ابراهيمآباد‪ ،‬زاغﻪ‪ ،‬سيلك ‪ ،I‬چشﻤﻪعلي و تپة معينآباد‪.‬‬
‫‪ .٢‬دورة ﮔذار از نوسنگي بﻪ مسسنگي )سيلك ‪) (II‬حدود ‪٤٦٠٠‬ـ‪ ٥٥٠٠‬ق‪.‬م‪ (.‬همافق با تپﻪهاي زاغﻪ‪ ،‬كﻤالآباد‪ ،‬ابراهيمآباد‪ ،‬قرهتپﻪ‪ ،‬زاغﻪ‪ ،‬سيلك‪ ،‬چشﻤﻪعلي‪،‬‬
‫تپة پرديس و تپﻪ شغالي‪.‬‬
‫‪ .٣‬دورة مسسنگي جديد )سيلك ‪ III6-7‬و سيلك ‪) (IV1-2‬حدود ‪٣٠٠٠‬ـ ‪ ٣٥٠٠‬ق‪.‬م‪(.‬همافق با تپﻪهاي سيلك‪ ،‬تپﻪ قبرستان‪ ،‬تپة صادقآبادي‪ ،‬ميﻤنتآباد‪،‬‬
‫تپﻪهاي چشﻤﻪعلي‪ ،‬مهديخاني‪ ،‬مافينآباد‪ ،‬سفالين‪ ،‬شغالي‪ ،‬پرديس و ازبكي‪.‬‬
‫‪ .٤‬دورة آغازعيﻼمي )حدود ‪٢٨٠٠‬ـ ‪ ٣٣٠٠‬ق‪.‬م‪ (.‬همافق با تپة سفالين پيشوا‪ ،‬قبرستان و سگزآباد‪ ،‬سيلك و مليان‪.‬‬
‫براساس نتايج بﻪدستآمده در ﮔﻤانﻪهاي باستانشناسي تپة پرندك‪ ،‬خط عرصﻪ و حريم تپﻪ مشخص شد‪ .‬در اين راستا عرصة تپﻪ در ابعاد بﻪﻃول حدود ‪١٨٠‬‬
‫متر )شﻤالغربي ـ جنوبشرقي( و عرض حدود ‪ ١٠٠‬متر )شرقي ـ غربي( و با مساحت حدود ‪ ١/٨‬هكتار ﻃبق نقشة پيوست پيشنهاد ميﮔردد‪ .‬هﻤچنين‪ ،‬بﻪ‬
‫فاصلة حدود ‪ ٣٥‬متري از خط عرصة پيشنهادي‪ ،‬در جهات مختلف خط حريم تپﻪ نيز پيشنهاد ميﮔردد )شكل‪.(٦‬‬
‫باتوجﻪ بﻪ اهﻤيت دادههاي باستانشناختي تپﻪ و نيز لزوم انجام مطالعات علﻤي ﮔستردهتر در اين تپﻪ‪ ،‬ضروري است تا پيش از تخريب بيشتر و‬
‫ازدسترفتن اﻃﻼعات ارزشﻤند آن‪ ،‬نسبت بﻪ حفاظت و نگهداري تپﻪ‪ ،‬برنامة مدون و جامعي تﺼويب و بﻪصورت عاجل اقدام ﮔردد‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫باقري‪ ،‬مﺤسن‪ ،١٣٨٣ .‬ﮔزارش ﮔﻤانﻪزني تپﻪ پرندك ‪ ،٢‬تهران‪ :‬كتابخانﻪ و مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي استان تهران )منتشرنشده(‪.‬‬

‫قراخاني‪ ،‬حسن‪ ،١٣٧٦ .‬ﮔزارش ثبتي تپﻪ باستاني پرندك ‪ ١‬شهرستان رباطكريم‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانﻪ و مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي استان تهران )منتشرنشده(‪.‬‬

‫كابلي‪ ،‬ميرعابدين‪ ،١٣٧٢ .‬ﮔزارش بازديد از تپﻪهاي باستاني‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانﻪ و مركز اسناد پژوهشگاه وزارت ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و ﮔردشگري‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬
 ‫‪ | ٢٣٦‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬تﺼوير ماهوارهاي موقعيت تپة پرندك و جانﻤايي مسير بزرﮔراه در دست احداث شهرداري رباط كريم‪.١٤٠١ ،‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نﻤاي جبهة جنوبي تپة پرندك‪ ،‬ديد از جنوب‪.١٤٠١ ،‬‬

‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٣٧‬‬

‫شكل ‪ .٣‬ﮔﻤانة ‪ ٤‬پس از كاوش‪ ،‬ديد از غرب‪.١٤٠١ ،‬‬

‫شكل ‪ .٤‬تﺼاوير و ﻃرح برش عﻤودي ديوارة غربي ﮔﻤانة ‪.١٤٠١ ،٦‬‬
 ‫‪ | ٢٣٨‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬تﺼاوير سفالهاي بﻪدستآمده در تپة پرندك‪.١٤٠١ ،‬‬

‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٣٩‬‬

‫شكل ‪ .٦‬نقشة موقعيت ﮔﻤانﻪها‪ ،‬خط عرصﻪ و حريم پيشنهادي تپة پرندك‪.١٤٠١ ،‬‬
 ‫گمانهزني باستانﺷناختي بهمنظورتعيين عرصه و پيشنﻬاد حريم محوطة قليدرويش‬

‫سراقي‪٣‬‬ ‫هادي رفيعي‪ ،١‬سيامك سرلك‪ ٢‬و سياوش‬

‫درآمد‬
‫بﻪرغم آنكﻪ در سال ‪١٣٨١‬خ‪ ،‬تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم مﺤوﻃة قليدرويش‪ ،‬ذيل بناي مقبرهاي دورة قاجار واقع در عرصة غربي‪ ،‬و بﻪعنوان بخشي از‬
‫عرصﻪ و حريم درجﻪ ‪ ١‬اين بنا‪ ،‬بﻪشكل تجﻤيعي و بﻪ روش چشﻤي معﻤول در تعيين عرصﻪ بناها )روش معﻤارانﻪ( و بدون بﻪكاربردن روش علﻤي باستانشناختي‬
‫)كاوش بﻪ روش ﮔﻤانﻪزني(‪ ،‬انجام و عرصﻪ و حريم آن مﺼوب و ابﻼغ شد‪ ،‬اما از منظر باستانشناسي‪ ،‬هنوز هيچ آﮔاهي دقيق و علﻤي از نﺤوه و ميزان‬
‫ﮔسترش عرصة غيرمشهود مﺤوﻃة قليدرويش در دست نبود‪.‬‬
‫بﻪرغم اقدامات انجامشده و باتوجﻪ بﻪ ايرادات علﻤي و اجرايي كﻪ در تعيين عرصة مﺤوﻃة قليدرويش )بﻪ روش چشﻤي و بدون ﮔﻤانﻪزني( وجود‬
‫داشت و هﻤچنين اراضي وسيعي كﻪ در هر چهار ضلع مﺤوﻃة قليدرويش بﻪعنوان حريم بناي مقبرهاي موسوم بﻪ امامزاده جعفر قريب )در اصل مقبرة مرحوم‬
‫قليدرويش( مشخص و مﺼوب شده بود )شكل ‪ (١‬و از سوي ديگر تجاوزات مكرر بﻪويژه در حريم مﺤوﻃﻪ و عدم رعايت ضوابط قانوني ميراث فرهنگي‬
‫بﻪخﺼوص توسط ادارة اوقاف و ديگر ارﮔانهاي دولتي و مالكان خﺼوصي و ﻃرح دعاوي حقوقي مكرر توسط معارضين و ارجاع آن بﻪ وزارت ميراث فرهنگي‪،‬‬
‫اين امر قابل پيشبيني بود كﻪ در نهايت وزارت ميراث ميبايست نسبت بﻪ تﺼﺤيح و تدقيق عرصﻪ و حريم واقعي مﺤوﻃة قليدرويش با روش و راهبرد‬
‫باستانشناسانﻪ اقدام نﻤايد تا بتواند با تكيﻪ بر شواهد و مدارك عيني‪ ،‬علﻤي و متقن‪ ،‬عرصة واقعي مﺤوﻃة قليدرويش را تعيين و حريم حفاظتي عرصﻪ را‬
‫بﻪشكل منطقي و بر اساس ﮔسترة واقعي عرصة غيرمشهود مشخص‪ ،‬مﺼوب و ابﻼغ نﻤايد‪ .‬نهايتاً‪ ،‬اين اتفاق در سال ‪١٤٠٠‬خ و با ارجاع درخواست دانشگاه‬
‫آزاد اسﻼمي قم مبنيبر نياز و لزوم ﮔسترش فضاهاي دانشگاه روي داد‪ .‬پيش از اين و در ﻃول دهة هفتاد خورشيدي‪ ،‬دانشگاه آزاد قم در اراضي تﺤت تﻤلك‬
‫دانشگاه در ضلع جنوبي مﺤوﻃة قليدرويش تﺄسيساتي را احداث نﻤوده بود‪ .‬اراضي مزبور ﻃي برنامة تعيين عرصﻪ و حريم بناي مقبرهاي موسوم بﻪ امامزاده‬
‫جعفر در سال ‪١٣٨١‬خ و بنابﻪ تشخيص مهندس معﻤار مجري ﻃرح‪ ،‬تﻤاماً جزو عرصﻪ و حريم بنا و مﺤوﻃﻪ در نظر ﮔرفتﻪ شده بود و ضوابط مﺼوب آن كﻪ‬
‫توسط ادارهكل ميراث قم بﻪ مراجع ذيربط از جﻤلﻪ دانشگاه آزاد ابﻼغ شده بود‪ ،‬هرﮔونﻪ دخلوتﺼرف و نوسازي در مﺤدودة حريم را بﻪ رعايت ضوابط قانوني‬
‫عرصﻪ و حريم و با تﺄييد و نظارت ميراث فرهنگي منوط نﻤوده بود‪ .‬بيترديد اعﻤال اين ضوابط مﺼوب قانوني با حقوق مالكيتها تعارضاتي را ايجاد ميكرد‬
‫كﻪ رفع آن‪ ،‬صرفاً با انجام پژوهشهاي علﻤي باستانشناسي و ﮔﻤانﻪزني بﻪمنظور تعيين عرصة واقعي مﺤوﻃﻪ امكانپذير بود‪ .‬در هﻤين راستا برنامة »ﮔﻤانﻪزني‬
‫بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم مﺤوﻃة قليدرويش« بﻪ درخواست ادارهكل ميراث فرهنگي استان قم و موافقت پژوهشكدة باستانشناسي با مجوز‬
‫شﻤارة ‪ ٤٠١٢٨٣٠‬مورخ ‪ ١٤٠١/٣/٢٦‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي از تاريخ ‪ ١٤٠١/٣/٥‬لغايت ‪ ،١٤٠١/٤/١٨‬توسط پايگاه ملي مﺤوﻃة قليدرويش )مﺤور تاريخي‬
‫ـ فرهنگي قم( انجام شد‪.‬‬

‫محوطة قليدرويش‬
‫مﺤوﻃة باستاني قليدرويش با مختﺼات ‪) 3828285-39S 492864 UTM‬ﻃول جغرافيايي ‪ ٥٠‬درجﻪ و ‪ ٥٣‬دقيقﻪ و عرض جغرافيايي ‪ ٣٤‬درجﻪ و ‪ ٣٨‬دقيقﻪ( در‬
‫ارتفاع ‪ ٩٣٥‬متري نسبت بﻪ سطح دريا و در حاشية جنوبشرق شهر قم در ابتداي جادة قديم قم بﻪ كاشان‪ ،‬ابتداي ورودي بﻪ مسجد جﻤكران‪ ،‬قرار دارد‪ .‬يك‬
‫بزرﮔراه جديد تﺤت عنوان بلوار انتظار‪ ،‬با جهت شﻤاليـ جنوبي در سراسر عرصة مركزي مﺤوﻃﻪ احداث شده و مستقيﻤاً ورودي ضلع شﻤالي مسجد جﻤكران‬

‫‪ .١‬كارشناسيارشد باستانشناسي دانشگاه شهركرد؛ ‪rafeihadi61@gmail.com‬‬

‫اصفهان؛ ‪s_sarlak88@gmail.com‬‬ ‫‪ .٢‬دكتري باستانشناسي دانشگاه هنر‬
‫اصفهان؛ ‪siyavash 58@gmail.com‬‬ ‫‪ .٣‬دكتري باستانشناسي دانشگاه هنر‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٤١‬‬

‫را بﻪ ابتداي جادة قديم قم ـ كاشان مرتبط ميكند‪ .‬تا پيش از آغاز و ﮔسترش سطح تخريبها و تسطيح و ﮔودبرداريهاي بزرگ در مﺤوﻃة قليدرويش كﻪ‬
‫بﻪويژه در ﻃول دهﻪهاي هفتاد و هشتاد خورشيدي بﻪ اوج خود رسيد و براساس مدارك و شواهد موجود‪ ،‬بﻪويژه بررسيهاي ولفرام كﻼيس باستانشناس‬
‫آلﻤاني )‪٢‬ـ‪ ١٩٨١‬ميﻼدي(‪ ،‬ارتفاع اولية مﺤوﻃة قليدرويش نسبت بﻪ سطح دشت )زمينهاي پيرامون مﺤوﻃﻪ( بﻪترتيب در ضلع جنوبشرقي حدود ‪ ٢٠‬متر‪،‬‬
‫در ضلع شرقي‪ ،‬جنوبي و مركز مﺤوﻃﻪ حدود ‪ ١٥‬متر و در اضﻼع شﻤال و غرب مﺤوﻃﻪ حدود ‪ ١٠‬متر برآورد شده بود )‪.(Kleiss 1983: 72‬‬
‫در وضعيت فعلي‪ ،‬و پس از تخريب و تسطيح مﺤوﻃة قليدرويش )و اكثر مﺤوﻃﻪهاي باستاني استان قم كﻪ بﻪشكل هدفﻤند و برنامﻪريزيشده‬
‫بﻪويژه توسط خلخالي در دهة نخست انقﻼب اسﻼمي انجام شد( مرتفعترين بخش باقيماندة مﺤوﻃﻪ در ضلع جنوبشرق ‪ ٥/٢٠ ،‬متر و در ضلع غربي مﺤوﻃﻪ‪،‬‬
‫‪ ٣/٥‬متر نسبت بﻪ سطح زمينهاي اﻃراف ارتفاع دارد و با احتساب ششونيم متر ضخامت ﻻيﻪها و نهشتهاي فرهنگي مﺤوﻃﻪ در زير سطح دشت امروزي‪،‬‬
‫كﻪ ﻃي ﻻيﻪنگاري مﺤوﻃﻪ مشخص شد‪ ،‬ضخامت فعلي بقاياي ﻻيﻪهاي فرهنگي ـ استقراري برجايماندة مﺤوﻃﻪ از روي خاك بكر تا رأس مﺤوﻃﻪ‪ ،‬در ضلع‬
‫شرقي ‪ ١١/٧٠‬و در ضلع غربي حدود ‪ ١٠‬متر برآورد شده است )سرلك ‪١٣٨٢‬؛ ‪١٣٨٩‬؛ ‪ .(١٣٩٠‬از منظر فرهنگي‪ ،‬مﺤوﻃة قليدرويش و دشت قم‪ ،‬بخشي از‬
‫حوزة فرهنگي فﻼت مركزي ايران است و در حاشية غربي اين حوزة فرهنگي قرار دارد )شكلهاي ‪ ٢‬و ‪.(٣‬‬

‫ﺷرح عميات ميداني‬

‫تعيين عرصة مﺤوﻃة قليدرويش با ايجاد ‪ ٥٥‬ﮔﻤانﻪ بﻪ ابعاد ‪ ١×١‬متر در سﻪ مﺤور )رينگ( و با فواصل مختلف نسبت بﻪ هم‪ ،‬پيرامون عرصة مشهود مﺤوﻃﻪ‬
‫انجام شد‪ .‬تعداد و ابعاد ﮔﻤانﻪها باتوجﻪ بﻪ وسعت عرصة مشهود مﺤوﻃﻪ‪ ،‬اعتبار مالي برنامﻪ و نيز مدت زمان مجوز صادره انجام شد‪ .‬با اتخاذ راهبرد افزايش‬
‫تعداد ﮔﻤانﻪها فرض بر اين بود كﻪ شناخت دقيقتري از ميزان و نﺤوة ﮔسترش عرصة غيرمشهود مﺤوﻃﻪ بﻪدست آيد‪.‬‬
‫مﺤل ايجاد ﮔﻤانﻪها در مﺤور نخست بيشتر متﺄثر از چهرة توپوﮔرافي فعلي مﺤوﻃﻪ بود‪ .‬موقعيت ﮔﻤانﻪهاي مﺤور دوم و سوم بيشتر مبتني بر نتايج‬
‫بﻪدستآمده از ﮔﻤانﻪهاي مﺤور دوم بود‪ .‬تعيين عرصة مﺤوﻃة قليدرويش‪ ،‬در دو فاز و با فاصلة زماني حدوداً يكسالﻪ انجام شد‪ .‬در فاز نخست )سال ‪(١٤٠٠‬‬
‫بر اساس مشكﻼت حقوقي مطروحﻪ و در عين حال ميزان اعتبار مالي برنامة ميداني‪ ،‬فقط ضلع جنوبي مﺤوﻃة قليدرويش با كاوش در ‪ ١٣‬ﮔﻤانﻪ انجام شد‬
‫)شكل ‪ .(٤‬در فاز دوم )‪ (١٤٠١‬سﻪ ضلع باقيمانده مﺤوﻃﻪ )اضﻼع شﻤالي‪ ،‬غربي و شرقي( با ايجاد ‪ ٤٢‬ﮔﻤانﻪ تعيين عرصﻪ شد‪.‬‬
‫با مشخصشدن راهبرد پژوهش ميداني‪ ،‬در مﺤور نخست ‪ ٣٣‬ﮔﻤانﻪ با فاصلة حدودا ‪ ١٥‬تا ‪ ٢٠‬متر نسبت بﻪ برجستگي عرصة مشهود مﺤوﻃﻪ ايجاد‬
‫شد‪ .‬در مﺤور دوم نيز ‪ ١٧‬ﮔﻤانﻪ با فاصلة حدود ‪ ٢٠‬تا ‪ ٢٥‬متري نسبت بﻪ ﮔﻤانﻪهاي مﺤور نخست ايجاد ﮔرديد‪ .‬در مﺤور سوم‪ ،‬يعني آخرين مﺤور‪ ٤ ،‬ﮔﻤانﻪ با‬
‫فاصلة حدود ‪ ٤٠‬متري نسبت بﻪ ﮔﻤانﻪهايي كﻪ در مﺤور دوم بﻪ بستر برجا رسيده بودند‪ ،‬ايجاد شد‪ .‬در آخرين مرحلﻪ نيز يك ﮔﻤانﻪ با فاصلة حدود ‪ ٥٠‬متري‬
‫از آخرين ﮔﻤانة بﻪآثاررسيده در مﺤور سوم‪ ،‬ايجاد شد‪ .‬فاصلة ﮔﻤانﻪها نسبت بﻪهم‪ ،‬در مﺤور نخست ‪ ٤٠‬تا ‪ ٥٠‬متر و در مﺤور دوم حدود ‪ ٩٠‬تا ‪ ١٠٠‬متر در‬
‫نظر ﮔرفتﻪ شد )شكل ‪.(٥‬‬
‫در تعيين عرصة مﺤوﻃة قليدرويش كاوش ﮔﻤانﻪها بر اساس روش لوكوس انجام شد و تفكيك ﻻيﻪها و نهشتهاي شناساييشده در برش )ديوارة(‬
‫ﮔﻤانﻪها‪ ،‬بر اساس تغييرات ايجادشده در دانﻪبندي‪ ،‬رنگ‪ ،‬نوع و تركيبات بافت‪ ،‬تراكم و كﻤيت و كيفيت مواد فرهنگي موجود در هريك نهشتها انجام شد‪.‬‬
‫بر اساس اصول مﺼوب برنامﻪهاي تعيين عرصﻪ‪ ،‬عﻤليات كاوش تا عﻤقي ادامﻪ پيدا ميكرد كﻪ يا بﻪ شواهد متقني از يك بستر فرهنگي برجا برخورد شود و‬
‫يا مسجل شود كﻪ در ﮔﻤانة مورد كاوش‪ ،‬هيچ ﻻيﻪ و نهشت فرهنگي برجايي وجود ندارد‪ .‬هﻤچنين‪ ،‬بر اساس اصول و روشهاي استاندارد تعيين عرصﻪ‪،‬‬
‫بﻪمﺤض برخورد بﻪ هر نوع شواهدي كﻪ مؤيد وجود آثار و بستر برجا بود‪ ،‬كاوش متوقف ميشد‪.‬‬
‫در تعيين عرصة مﺤوﻃة قليدرويش بﻪدليل آنكﻪ مﺤل ﮔﻤانﻪها غالباً در بخشهاي تخريب و تسطيحشده مﺤوﻃﻪ قرار داشت و هﻤچنين بﻪدليل نوع‬
‫سازهها كﻪ تﻤاماً خشتي ـ چينﻪاي بوده و عﻤوماً با فاصلة اندك و در مواردي نيز كامﻼً سطﺤي بودند‪ ،‬بﻪشدت در معرض تخريب و فرسايش قرار ﮔرفتﻪ بودند‪.‬‬
‫بﻪ هﻤين دليل شناخت اين سازهها بﻪعنوان يك ساختار منسجم معﻤاري )ديوار خشتي و ‪ (...‬در وهلة نخست و حين كاوش بسيار مشكل بود و تنها پس از‬
‫خواناسازي ديوارة ﮔﻤانﻪ مشخص ميشد كﻪ بقاياي بﻪشدت تخريبشده نشانگر يك سازة معﻤاري است‪ .‬عدم تشخيص سازههاي تخريبشده موجب شد تا‬
‫كاوش ﮔﻤانﻪها در عﻤق بيش از حد انجام شود و از عﻤق نخستين بستر برجاي باستانشناسي فراتر رود‪ .‬نكتة مثبت چنين كاري اين بود كﻪ با اﻃﻤينان قريب‬
‫بﻪ يقين‪ ،‬در هيچيك از ﮔﻤانﻪها‪ ،‬در شناخت مﺤدودة ﮔسترش عرصة نامشهود مﺤوﻃﻪ يا هﻤان بستر برجاي باستانشناسي‪ ،‬اشتباهي روي نداده است و در ‪٥٥‬‬
‫ﮔﻤانة كاوششده‪ ،‬بﻪدرستي و با دقت ﻻزم‪ ،‬مﺤدودة ﮔسترش عرصة نامشهود شناسايي شده است‪.‬‬

‫يافتهها‬
‫‪I‬‬ ‫عﻤدهترين يافتة فرهنگي بﻪدستآمده از ﮔﻤانﻪهاي ايجادشده جهت تعيين عرصة مﺤوﻃة قليدرويش سنتهاي مختلف سفالي قليدرويش شامل دورة‬
‫قليدرويش )دورههاي ‪ IA‬و ‪ IB‬بﻪترتيب معرف دورههاي فرهنگي فﻼت قديم ‪ B‬و فﻼت مياني ‪ / B‬سيلك ‪ II‬و ‪ (III‬بﻪشكل اندك و پراكنده و صرفاً شامل‬
‫تعدادي قطعات سفال از منتهياليﻪ ضلع شﻤالغرب مﺤوﻃﻪ‪ ،‬دورة ‪ II‬قليدرويش )دورة آغازعيﻼمي‪ /‬عﺼر مفرغ قديم ‪ ،(I‬دورة ‪ IIIA‬مﺤوﻃة قليدرويش‬
 ‫‪ | ٢٤٢‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫)عﺼر مفرغ قديم ‪ /II‬اواخرعﺼرمفرغ قديم تا اوايل مفرغمياني با شاخﺼة فرهنگ كورا ـ ارس )ﮔودين ‪ ،IV‬ماوراي قفقاز قديم ‪ ،(II‬دورة ‪ IIIB3-1‬قليدرويش‬
‫‪ ،‬دورة ‪VI4-1‬‬ ‫)عﺼر مفرغ مياني(‪ ،‬دورة ‪ IV6-1‬قليدرويش )عﺼر مفرغ جديد(‪ ،‬دورة ‪ V3-1‬قليدرويش )مرحلة ﮔذار از پايان عﺼر مفرغ بﻪ آغاز عﺼرآهن(‬
‫قليدرويش )آغاز عﺼرآهن(‪ ،‬دورة ‪ VII1‬قليدرويش )دوران تاريخي‪ /‬پارت و ساساني ( و دورة اسﻼمي است )سرلك ‪.(١٣٩٠‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫برنامة تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم مﺤوﻃة قليدرويش با ايجاد ‪ ٥٥‬ﮔﻤانﻪ و در ﻃي ‪ ٤٥‬روز بﻪ انجام رسيد‪ .‬عرصة تپﻪ باتوجﻪ بﻪ دادههاي بﻪدستآمده از‬
‫ﮔﻤانﻪهاي حفرشده و تبعيت از توپوﮔرافي و شيب تپﻪ مشخص شده است‪ ،‬بﻪﻃوري كﻪ عرصة تپﻪ در ضلع شﻤالي بﻪ ﮔﻤانﻪهاي ‪٤٣ ،٢٧ ،٢٦ ،٢٥ ،٢٤ ،٢٣‬و‬
‫‪ ،٤٤‬در ضلع غربي بﻪ ﮔﻤانﻪهاي ‪ ٤٧ ،٣٦ ،٣٥ ،٣٤ ،٣٣ ،٣٣ ،٣٢ ،٣١ ،٣٠ ،٢٩‬و ‪ ،٤٨‬در ضلع جنوبي بﻪ ﮔﻤانﻪهاي ‪ ١٢ ، ١١ ،١٠ ،٩‬و در ضلع شرقي بﻪ ﮔﻤانﻪهاي‬
‫‪ ٥١ ،٤٢ ،٤٠ ،٢٢ ،٢١ ،٢٠ ،١٩ ،١٨ ،١٧ ،١٦ ،١٥ ،١٤‬و ‪ ٥٢‬منطبق ﮔرديده است‪ .‬باتوجﻪ بﻪ شواهد و مدارك بﻪدستآمده از كاوش ﮔﻤانﻪها‪ ،‬مﺤدودة كلي‬
‫عرصة مشهود و نامشهود مﺤوﻃﻪ كﻪ بر اساس شواهد و مدارك برنامة ميداني‪ ،‬شناسايي شد‪ ،‬حدود ‪١٦٦٤٥٧‬متر مربع )‪ ٤٣٩‬متر در جهت شﻤالي ـ جنوبي و‬
‫‪ ٤٣٣‬متر در جهت شرقي ـ غربي( است‪.‬‬
‫مﺤدودة حريم پيشنهادي مﺤوﻃﻪ )حريم درجﻪ يك(‪ ،‬با هدف ايجاد يك كﻤربند حفاظتي و بر اساس عوارض ﻃبيعي و مﺼنوعي پيرامون عرصﻪ‬
‫تعيين ﮔرديد‪ .‬مﺤدودة حريم حفاظتي پيشنهادي‪ ٣٧١٣٠٠ ،‬مﺤدودهاي بﻪوسعت متر مربع )‪ ٦٩٢‬متر در جهت شﻤالي ـ جنوبي و ‪ ٧٥٢‬متر در جهت شرقي ـ‬
‫غربي ( را دربر ميﮔيرد )شكل ‪. (٥‬‬

‫كتابنامه‬
‫سرلك‪ ،‬سيامك‪ ،١٣٨٢ .‬ﮔزارش مقدماتي نخستين فﺼل كاوشهاي باستانشناسي ‪،‬ﮔﻤانﻪزني و تعيين حريم مﺤوﻃﻪ باستاني قليدرويش جﻤكران ـ قم‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانﻪ و‬
‫مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪.‬‬

‫سرلك‪ ،‬سيامك‪ ،١٣٨٩ .‬ﮔزارش مقدماتي ششﻤين فﺼل كاوشهاي باستانشناسي مﺤوﻃﻪ قليدرويش جﻤكران ـ قم‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانﻪ و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪.‬‬

‫سرلك‪ ،‬سيامك‪ ،١٣٩٠ .‬باستانشناسي و تاريخ قم‪ ،‬قم‪ :‬شاخص‪.‬‬

‫‪Kleiss, W. 1983, “Khorwrabad und Djamgaran, Zwie Vorgeschichliche Siedlungen am Westrand des Zentraliranischen Plateaus”,‬‬
‫‪Archaeologische Mitteilungen aus Iran 16: 69- 103.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٤٣‬‬

‫شكل‪ .١‬تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم بناي قاجاري ضلع غربي مﺤوﻃة قليدرويش در سال ‪ ١٣٨١‬خ‪.‬‬

‫شكل‪ .٢‬كروكي مﺤوﻃة قليدرويش‪.‬‬

 ‫‪ | ٢٤٤‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬تﺼوير هوايي مﺤوﻃة قليدرويش‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬موقعيت ﮔﻤانﻪهاي فاز نخست تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم مﺤوﻃة قليدرويش ‪ ،‬سال ‪ ١٤٠٠‬خ‪.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٤٥‬‬

‫شكل ‪ .٥‬نقشة توپوﮔرافي‪ ،‬خط عرصﻪ و حريم و موقعيت ﮔﻤانﻪها در مﺤوﻃة قليدرويش‪.‬‬
 ‫‪ | ٢٤٦‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫جدول ‪ :١‬مشخﺼات ﮔﻤانﻪهاي ايجادشده جهت تعيين عرصة مﺤوﻃة قليدرويش‪.‬‬

 ‫گزارش فصل نخست كاوش باستانﺷناسي بهمنظور ﻻيهنگاري غار ﺷوپري‪،‬‬
‫رستمكﻼ‪ ،‬مازندران‬

‫رمضانپور‪١‬‬ ‫حسين‬
‫نوپور‪٤‬‬ ‫و سﻼلﻪ‬ ‫عزيزي‪٣‬‬ ‫نعﻤت حريري‪ ،٢‬فرامرز‬

‫درآمد‬
‫پژوهش باستانشناختي با رويكرد پيگيري ردپاي انسان در عﺼر پارينﻪسنگي در سرزمين پست جنوبشرق درياي مازندران در ميان سالهاي ‪١٩٤٩‬ـ ‪١٩٥١‬‬
‫با كاوشهاي كارلتون كوون در غارهاي هوتو و كﻤربند )‪ (Coon 1951; 1952‬آغاز شد‪ .‬در سال ‪ ١٩٦٨‬مكبرني بﻪدنبال دستيابي بﻪ بقايايي از دورة‬
‫پارينﻪسنگي نوين و انسان هوشﻤند غار اَلتپﻪ را مورد كاوش قرار داد‪ ،‬اما بﻪ بقايايي از دورة فراپارينﻪسنگي دست يافت )‪ .(McBurney 1968‬پس از آن‬
‫وقفﻪاي ﻃوﻻني در باستانشناسي پارينﻪسنگي در اين منطقﻪ بﻪوجود آمد‪ .‬هيئت بررسي باستانشناختي ايران و روسيﻪ در سال ‪ ١٣٨٧‬بﻪدنبال شناسايي بقايايي‬
‫جنوب درياي مازندران را مورد بررسي قرار دادند كﻪ منجربﻪ شناسايي چهار مﺤوﻃة روباز پارينﻪسنگي ﮔرديد ) ‪Derevianko et al.‬‬ ‫از دورة پارينﻪسنگي حاشي‬
‫‪ .(2013‬در تابستان سال ‪ ١٣٨٨‬هيئت باستانشناسي دانشگاه سئول كرهجنوبي بﻪ بازديد از نواحي شرقي استان مازندران پرداخت و از مﺤوﻃﻪهاي دره شورش‬
‫و غارهاي هوتو‪ ،‬كﻤربند و كﻤيشان بازديد نﻤودند )‪ .(Lee et al. 2010‬مهمترين نتايج كاوش غار كﻤيشان ارايﻪ دقيق سنسنجي مطلق و پژوهش فناوري و‬
‫ﮔونﻪشناسي دستافزارهاي سنگي دورة ميانسنگي است )‪ .(Jayez and Vahdati Nasab 2016‬در پاييز ‪ ١٣٩٧‬الهام قﺼيديان بﻪ بررسي مﺤوﻃﻪهاي‬
‫پارينﻪسنگي منطقة جنوبشرق درياي مازندران پرداخت )قﺼيديان و هﻤكاران ‪ .(١٣٩٩‬در پاييز ‪ ١٣٩٩‬مﺤوﻃة پارينﻪسنگي تخترستم نكا توسط حسين‬
‫رمضانپور مورد ﮔﻤانﻪزني قرار ﮔرفت )رمضانپور ‪ .(١٣٩٩‬در سال ‪١٣٩٩‬ﻃي بازديدهاي ميداني توسط يكي از نگارندﮔان از غارهاي منطقة جنوبشرق درياي‬
‫مازندران‪ ،‬غار شوپري شناسايي شد و در بهار ‪ ١٤٠٠‬بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم مورد ﮔﻤانﻪزني قرار ﮔرفت )رمضانپور ‪ .(١٤٠٠‬در بهار سال ‪١٤٠١‬‬
‫با عنايت پژوهشگاه ميراث فرهنگي با مجوز شﻤارة ‪ ٤٠١٣٢٤٩‬غار شوپري بﻪمنظور ﻻيﻪنگاري از تاريخ ‪ ٦‬ارديبهشت ‪ ١٤٠٢‬لغايت ‪ ٢٠‬خرداد ‪ ١٤٠٢‬كاوش‬
‫شد‪ .‬در ادامﻪ بﻪاختﺼار بﻪ توصيف دستاوردهاي باستانشناختي اين پژوهش ميداني پرداختﻪ ميشود‪.‬‬

‫غار ﺷوپري‬
‫غار شوپري واقع در درة مهربانرود )شكل ‪ (١‬جزو سامانة كوهستاني است كﻪ متعلق بﻪ سازند زمينشناسي دوران سوم و بﻪصورت ويژه ساختار آهكهاي آن‬
‫متعلق بﻪ دورة كرتاسﻪ است‪ .‬بر اساس مشاهدة ديوارة غار و توصيف نقشة زمينشناسي صفﺤة بهشهر‪ ،‬غار شوپري در درون سيستم زمينشناسي نئوكاميان‬
‫شكل ﮔرفتﻪ است‪ .‬اين سازند واجد آهكهاي ورقﻪاي با رنگ كرم و سفيد است كﻪ در درون آن ﮔرهكهاي چرتي فراواني وجود دارد‪ .‬غار در سامانة كارست‬
‫متكامل شكل ﮔرفتﻪ و بﻪ شبكة آبهاي زيرزميني متﺼل است‪ .‬داراي چندين تاﻻر و فضاي ﮔستردهاي است كﻪ نشان از قدمت باﻻي شكلﮔيري آن دارد و‬
‫وجود انباشتي از نهشتهاي رسي اعم از رسوبات نفوذي از فﻼت باﻻدست و فضوﻻت حيواني ﮔواهي بر اين موضوع است‪ .‬ديواره و سقف غار بﻪرنگ سفيد و‬
‫كرم روشن است و تقريباً در بيشتر نقاط در درون ديواره ﮔرهكهاي سنگ چرت با رنگ خاكستري رخنﻤون يافتﻪاند‪ .‬در سطح و كف غار نيز شاهد قلوههاي‬
‫سنگ چرت هستيم كﻪ از سقف و ديواره فرو افتادهاند‪ .‬فضاي درون از ابتداي دهانﻪ بﻪ فاصلة تقريبي ‪ ١٥‬متر تا حدودي روشن بوده اما در ادامﻪ كامﻼً غار‬

‫‪ .١‬ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬ﮔردشگري و صنايعدستي مازندران؛ ‪hramzanpur@gmail.com‬‬

‫‪ .٢‬پژوهشگر پسادكتري باستانزمينشناسي‪ ،‬دانشگاه تهران‪.‬‬
‫‪ .٣‬دانشجوي كارشناسيارشد باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه تهران‪.‬‬
‫‪ .٤‬دانشجوي كارشناسي باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه مازندران‪.‬‬
 ‫‪ | ٢٤٨‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫تاريك است‪ .‬يك جﻤعيت بسيار بزرگ خفاش در انتهاي غار و در جايي كﻪ بزرگترين تاﻻر غار شكل ﮔرفتﻪ زندﮔي ميكنند كﻪ وجﻪتسﻤية غار نيز بﻪ هﻤين‬
‫امر باز ميﮔردد‪ .‬شوپري در زبان مازندراني بﻪ معني خفاش است‪ .‬دهانة غار شوپري نسبتاً كوچك است‪ .‬شيب مقابل دهانﻪ بﻼفاصلﻪ پس از حدود سﻪ متر از‬
‫دهانة بسيار پُرشيب است و بﻪ حدود ‪ ٥٥‬تا ‪ ٦٠‬درجﻪ ميرسد‪ .‬بر اساس نقشﻪبرداري بﻪ روش مساحي دوربين نقشﻪبرداري توتالاستيشن پﻼن و توپوﮔرافي‬
‫اين غار برداشت ﮔرديد‪ .‬فضاي داﻻن اصلي از ابتدا تا انتها حدود ‪ ٧٦‬متر است و مساحت داخلي بالغ بر ‪ ٧٤٦‬متر مربع است‪.‬‬

‫ﺷرح عمليات ميداني‬

‫كاوش در ﮔﻤانة ﻻيﻪنگاري غار شوپري بر اساس اسپيتهاي )‪ (Spits‬قراردادي بﻪ ضخامت ‪ ٥‬سانتيمتر انجام شد‪ .‬در اين روش اولويت با ﻻيﻪهاي زمينشناسي‬
‫يا باستانشناسي است‪ .‬بدينمعني كﻪ هر ﻻيﻪ بﻪ ﻃبقات پنج سانتيمتري تقسيم و كاوش ميشود‪ .‬در كاوش غار شوپري تﻤام مواد فرهنگي در حين كاوش‬
‫در مﺤل خود باقي ميمانند و پس از خواناسازي و خروج رسوب از ترانشﻪ مختﺼات تﻤامي يافتﻪها بﻪعنوان تكيافتﻪ توسط دوربين توتالاستيشن با درج‬
‫مختﺼات سﻪ بعدي ﻃول‪ ،‬عرض و عﻤق ثبت ميشود‪ .‬هر تكيافتﻪ داراي يك برﮔة شناسﻪ و شﻤارة شناسﻪ در فهرست يافتﻪها است‪.‬‬
‫ﮔﻤانة ﻻيﻪنگاري غار شوپري بﻪ ابعاد ‪ ١×٢‬متر در شبكة مربعات ‪ L17‬و ‪ M17‬و در بخش انتهايي تاﻻر اول قرار دارد‪ .‬اين ﮔﻤانﻪ در پيرامون يك‬
‫ﮔودال حفاري غيرمجاز بﻪ ابعاد ‪ ٣×٢‬متر و بﻪ عﻤق بيش از ‪ ٢‬متر ايجاد شد‪ .‬كاوش باستان باستانشناسي در ﮔﻤانة ﻻيﻪنگاري با برداشت ﻻية بقاياي آلي‬
‫حاصل از زيست خفاش بﻪعنوان ﻻية ‪ ١‬آغاز شد‪ .‬اين ﻻيﻪ حدوداً ‪ ٣٠‬سانتيمتر ضخامت دارد‪ .‬نخستين نهشت باستانشناختي )ﻻية ‪ (٢‬در ﮔﻤانة ﻻيﻪنگاري‬
‫داراي بافتي سست و ريزدانﻪ بﻪرنگ ‪ 10 yr 2/4‬حاوي بقايايي از ذرات ذغال‪ ،‬خاكستر‪ ،‬خاك حرارت ديده‪ ،‬قطعات متورق و زاويﻪدار و هﻤچنين ﮔرهكهاي‬
‫آهكي‪ ،‬سفال و استخوان جانوري است‪ .‬اين واحد حاصل فعاليت و زيست انسان بوده و يك ﻻية برجا مﺤسوب ميشود كﻪ حدوداً ‪ ٤٠‬سانتيمتر ضخامت دارد‪.‬‬
‫قطعات سفالي يافتشده از اين واحد باستانشناختي داراي آميزة ﮔياهي است كﻪ در ﻃيف متنوعي از رنگ قرمز‪ ،‬كرم و صورتي است كﻪ ﮔاهي نقوش هندسي‬
‫بﻪرنگ اخرايي و سياه بر سطح آن مشاهده ميشود‪ .‬اين سنت سفالي را ميتوان بﻪ دورة نوسنگي منطقة شرق مازندران )رمضانپور و هﻤكاران ‪ (١٣٩٢‬نسبت‬
‫داد‪ .‬بﻪدليل تﻤايز در جنس و رنگ نهشتها سطح تﻤاس بين ﻻية ‪ ٢‬و ﻻية ‪ ٣‬كامﻼً مشخص و تيز است‪ .‬ﻻية ‪ ٣‬نهشتي است بﻪرنگ ‪ 7.5 yr 6/4‬داراي‬
‫بافتي كامﻼً نرم و ريزدانﻪ و ماهيت آن با خاكهاي ديرينة متعلق بﻪ دورة پليستوسن منطقﻪ هﻤاهنگي دارد با اين تفاوت كﻪ اجزاي مختلف و متنوعي مانند‬
‫دانﻪهاي سنگ درنتيجة فعاليتهاي انساني و پويايي ﻃبيعي مﺤيط غار در بستر زمان بﻪ آن اضافﻪ شده است‪ .‬ﻻية ‪ ٣‬بﻪوفور حاوي پراكندﮔي دستساختﻪهاي‬
‫سنگي بﻪهﻤراه بقاياي جانوري است و فوقانيترين ﻻية متعلق بﻪ دورة پارينﻪسنگي در غار شوپري است‪.‬‬
‫ﻻية ‪ ٤‬در زير ﻻية ‪ ٣‬قرار دارد و بﻪجز چند قطعة پراكنده و معدود در سطح تﻤام با ﻻية قبل و ﻻية بعد هيچ بقاياي فرهنگي ديگري از اين ﻻيﻪ‬
‫يافت نشده است‪ .‬هﻤچنين‪ ،‬بقاياي جانوري كﻪ از يافتﻪهاي ويژة ﻻية ‪ ٣‬بﻪشﻤار ميآيند در اين واحد بﻪ يكباره مﺤو ميشوند‪ .‬اين ﻻيﻪ‪ ،‬رسوبي ﻃبيعي با‬
‫حدود ‪ ٥٠‬سانتيمتر ضخامت بﻪرنگ ‪ 10 yr 4/7‬است كﻪ حجم عﻤدة آن را قطعات زاويﻪدار و بدون دانﻪبندي از جنس سنگ آهكي تشكيل ميدهد كﻪ‬
‫احتﻤاﻻً در اثر هوازدﮔي ديوارهها و سقف غار تجﻤع يافتﻪاند‪ .‬هﻤچنين شواهدي از آشفتگي ﻃبيعي در بخش غربي ﮔﻤانﻪ بﻪواسطﻪ وجود ﻻنة جوندﮔان در اين‬
‫واحد مشاهده شده است‪ .‬از آنجايي كﻪ تقريباً هيچ شواهدي مبني بر دخالت انسان در فرايند شكلﮔيري ﻻية ‪ ٤‬در اين فﺼل از كاوش شناسايي نشد‪ ،‬اين ﻻيﻪ‬
‫بﻪعنوان يك واحد زمينشناسي در ﻻيﻪنگاري غار شوپري در نظر ﮔرفتﻪ ميشود‪ .‬ﻻية ‪ ٥‬كﻪ در زير ﻻية ‪ ٤‬قرار دارد‪ ،‬متشكل از خاكي است نرم‪ ،‬ريزدانﻪ و با‬
‫دانﻪبندي مشخص بﻪرنگ ‪ 7.5 yr 4/4‬كﻪ بقايايي از دستساختﻪهاي سنگي و استخوانهاي جانوري در آن مشاهده شده است‪ .‬كاوش در اين واحد بﻪدليل‬
‫عﻤق زياد ﮔﻤانﻪ و خطر ريزش ديوارهها و ﮔودال حفاري غيرمجاز كﻪ در ديوارة جنوبي ﮔﻤانﻪ وجود داشت بﻪصورت مﺤدود انجام شد‪ .‬بدينمعني كﻪ يك سطح‬
‫بﻪ ضخامت ‪ ٥‬سانتيمتر در نيﻤة غربي ﮔﻤانﻪ و يك ﮔﻤانة پيشرو بﻪ ابعاد ‪ ٥٠‬سانتيمتر مربع در نيﻤة شرقي ﮔﻤانﻪ تا عﻤق ‪ ٥٠‬سانتيمتري كاوش شد‪ .‬باتوجﻪ‬
‫بﻪ مﺤدوديت فضا و زمان ادامة كاوش در اين ﮔﻤانﻪ بﻪ فﺼل دوم موكول شد‪.‬‬

‫يافتهها‬
‫مهمترين يافتﻪهاي باستانشناختي اين فﺼل از كاوشهاي غار شوپري بﻪ دو ﮔروه تقسيم ميشود‪ .‬ﮔروه اول يافتﻪهاي سفالي دورة نوسنگي باسفال متﺄخر‬
‫است‪ .‬اين سفالها داراي خﻤيرهاي كرم تا قرمز و داراي نقوشي هندسي بﻪرنگ سياه و قهوه هستند‪ .‬فرم اكثر اين سفالها متعلق بﻪ كاسﻪهاي دستساز است‬
‫)شكل ‪ .(٢‬ﮔروه دوم مواد فرهنگي دورة پارينﻪسنگي هستند‪ ٤٣٦ .‬قطعﻪ دستساختﻪ سنگي از ﻻيﻪهاي ‪ ٣‬و ‪ ٥‬ﮔﻤانة ﻻيﻪنگاري غار شوپري بﻪدست آمده‬
‫است )شكل ‪ .(٣‬وجود تعداد باﻻي تراشﻪ كﻪ در حدود نيﻤي از مجﻤوع دستافزارهاي شوپري را تشكيل ميدهند‪ ،‬دليلي بر تراشﻪمداربودن مجﻤوعﻪ است‪ .‬اين‬
‫مسﺄلﻪ با تعداد اندك قطعات موازي‪ ،‬تيغﻪ و هﻤينﻃور از روي سنگمادرهاي مجﻤوعﻪ نيز تﺄييد ميﮔردد‪ .‬در ميان تراشﻪها‪ ،‬دو تراشﻪ شاخص لوالوا و ‪ ١٠‬تراشﻪ‬
‫با آثار برداشت مركزﮔرا وجود دارد‪ .‬مجﻤوعة قابلمﻼحظﻪاي از بقاياي جانوري نيز از ﮔﻤانة ﻻيﻪنگاري بﻪدست آمده است‪ .‬ارزيابي اوليﻪ ﮔوياي حضور ﮔونﻪهاي‬
‫از علفخواران بزرگجثﻪ مانند اسب‪ ،‬ﮔوزن است و در كنار آنها بقايايي از خوك و خرس غار نيز مشاهده شده است )شكل ‪ .(٤‬يك قطعﻪ استخوان كوچك‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٤٩‬‬

‫بﻪﻃول سﻪ سانتيمتر از ﻻية ‪ ٣‬كشف شده است‪ ،‬اثر ‪ ١٢‬خط برش توسط ابزار سنگي روي آن مشاهده ميشود )شكل ‪ .(٥‬اين خطوط كامﻼً موازي و آﮔاهانﻪ‬
‫ايجاد شده است و ميتواند از نﻤونﻪهاي اوليﻪ مدارك هنر‪ ،‬آييني يا شﻤارشي در پيشازتاريخ بﻪشﻤار آيد‪.‬‬

‫نتيجه‬
‫نخستين فﺼل كاوش باستانشناسي بﻪمنظور ﻻيﻪنگاري و تهية جدول ﮔاهنگاري دورة پارينﻪسنگي غار شوپري در ﮔﻤانﻪاي بﻪ مساحت ‪ ٢‬متر مربع انجام شد‬
‫)شكل ‪ .(٦‬در اين فﺼل‪ ،‬ﮔﻤانﻪ تا عﻤق ‪ ٢٠٥‬سانتيمتري كاوش شد‪ .‬باتوجﻪ بﻪ ماهيت نهشتها و مواد فرهنگي موجود در آنها يك نهشت زمينشناسي و سﻪ‬
‫ﻻية باستانشناختي در غار شوپري شناسايي ﮔرديد‪ .‬جديدترين مرحلﻪ متعلق بﻪ ﻻية ‪ ٢‬است‪ .‬كﻪ بقاياي باستانشناختي دورة نوسنگي باسفال در آن مشاهده‬
‫شده است‪ .‬بﻼفاصلﻪ در زير ﻻية ‪ ٢‬نهشت قهوهايرنگي از دورة پليستوسن وجود دارد كﻪ حاوي بقاياي فراواني از دستساختﻪهاي سنگي و استخوان جانوري‬
‫مشاهده است‪ .‬باتوجﻪ بﻪ ماهيت نهشت و بقاياي فرهنگي بﻪدستآمده از آن ميتوان ﻻية ‪ ٣‬را نخستين مرحلﻪ از دورة پارينﻪسنگي در غار شوپري دانست‪ .‬در‬
‫زير ﻻية ‪ ٣‬نهشتي زمينشناسي بﻪرنگ زرد روشن وجود دارد كﻪ حاوي قطعات متورق و زاويﻪدار سنگآهك فروريختﻪ از سقف غار است‪ .‬هيچ بقاياي فرهنگي‬
‫از اين نهشت بﻪدست نيامد‪ .‬اين واحد زمينشناسي ميتواند با نهشتهاي لُس منطقﻪ مرتبط بوده و بﻪ دورة اقليﻤي سرد و خشك تعلق داشتﻪ باشد‪ .‬ﻻية ‪٥‬‬
‫نهشتي قهوهايرنگ مشابﻪ ﻻية ‪ ٣‬است كﻪ بقاياي فرهنگي مانند استخوان و دستساختﻪهاي سنگي از آن يافت شده است‪ .‬باتوجﻪ بﻪ بقاياي بﻪدستآمده‬
‫بﻪويژه حضور فناوري لوالوا در مجﻤوعﻪ دستساختﻪهاي سنگي ميتوان غار شوپري را يك استقرارﮔاه پيشازتاريخي دانست كﻪ زيست انسان از دورة‬
‫پارينﻪسنگي مياني تا نوسنگي در آن وجود دارد‪ .‬اما‪ ،‬تعيين سن دقيق نيازمند انجام آزمايشهاي تاريخﮔذاري كربن ‪ ١٤‬و روش ‪ OSL‬است‪ .‬بر اساس مطالعة‬
‫مقدماتي دستساختﻪهاي سنگي ميتوان بقاياي واحدهاي ‪ ٣‬و ‪ ٥‬غار شوپري را بﻪ دورة پارينﻪسنگي مياني منتسب نﻤود‪ .‬اما‪ ،‬اينكﻪ كدام ﮔونة انساني در دورة‬
‫پليستوسن در منطقة جنوبشرق درياي مازندران ميزيستﻪاند‪ ،‬نيازمند مطالعات پيوستﻪ و تكﻤيلي مانند استخراج دياناي از رسوب است‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫قﺼيديان‪ ،‬الهام و حسين رمضانپور‪ ،‬معﺼومﻪ مراديان‪ ،‬سامان حيدريﮔوران‪» ،١٣٩٩ .‬پناهﮔاه صخرهاي كياسر ‪” ١‬درجستجوي كهنترين سكونتﮔاههاي انسان در مازندران‟«‪،‬‬
‫فﺼلنامﻪ تاريخ و باستانشناسي مازندران‪ ،‬س ‪ .١‬ش ‪٧٦ :٣‬ـ ‪.٨٥‬‬

‫رمضانپور‪ ،‬حسين‪ .١٣٩٩ .‬ﮔزارش ﮔﻤانﻪزني بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم مﺤوﻃﻪ پارينﻪسنگي تخترستم‪ ،‬نكا‪ ،‬مازندران‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانﻪ و مركز اسناد پژوهشكدة‬
‫باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫رمضانپور‪ ،‬حسين‪ .١٤٠٠ ،‬ﮔزارش ﮔﻤانﻪزني بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم غار شوپري‪ ،‬رستﻤكﻼ‪ ،‬مازندران‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانﻪ و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫رمضانپور‪ ،‬حسين و عﻤران ﮔاراژيان‪ ،‬حﻤيدرضا وليپور‪» ،١٣٩٢ .‬نوسنگي و نوسنگيشدن در سرزمينهاي پست شرق مازندران بر اساس بررسيهاي باستانشناختي«‪ ،‬مجلﻪ‬
‫پژوهشهاي باستانشناسي ايران‪ ،‬د ‪ ،٣‬ش ‪١١٦ :٤‬ـ ‪.٩٧‬‬

‫‪Coon, C. S., 1951. Cave Explorations in Iran 1949, Museum Monographs, The University Museum, University of Pennsylvania:‬‬
‫‪Philadelphia.‬‬

‫‪Coon, C. S. 1952. “Excavation in Hotu, Iran,1951: A Preliminary Report (With Sections on the Artifacts by L.B. Dupree and the‬‬
‫‪Human Skeletal Remains by J. L. Angel)”, Proceedings of the American Philosophical Society 96: 231-269.‬‬

‫‪Derevianko, A., Zeydi, M., Zenin, A., Gladyshev, S., Krivoshapkin, A. 2013, “Preliminary report on the archaeological survey of‬‬
‫‪Russian-Iranian archaeological expedition on the southern coasts of Mazandaran Sea, Iran”, Archaeology of Iran 4: 7-24.‬‬

‫‪Jayez. M., Vahdati Nasab, H., 2016. “A separation: Caspian Mesolithic vs Trialetian lithic industry, A Research on the Excavated site‬‬
‫‪of Komishan, southeast of the Caspian Sea, Iran”, Paléorient 42 (1): 75-94.‬‬

‫‪Lee, C. and H. Hong, J. Park, K. Bae. 2010, “Report of Archaeological Survey in Mazandaran, Iran”, in Bae Kidong (ed.), Current‬‬
‫‪Archaeological Studies of Northrn Iran, (In Korea).‬‬

‫‪McBurney, C. B. N., 1968. “The Cave of Ali Tappeh and the Epipaleolithic in North- Eastern Iran”, Proceedings of the Prehistoric Society‬‬
‫‪34: 385-413.‬‬
 ‫‪ | ٢٥٠‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬دهانة غار شوپري‪ .‬ديد از جنوب‪ .‬عكس از مريم كابلي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬كاسة سفالي منقوش‪ .‬دورة نوسنگي‪ .‬ﻻية ‪ ٢‬غار شوپري‪.‬‬

‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٥١‬‬

‫شكل ‪ .٣‬ﻃراحي فني دستافزارهاي دورة پارينﻪسنگي‪ .‬غار شوپري‪ .‬ﻃرح از سﻼلﻪ نوپور‪ .١ :‬تراشة لوالوا‪ .٢ ،‬تراشة نوسازي سكوي ضربﻪ سنگمادر‪.٣ ،‬‬
‫تراشة كشيده روتوشدار‪ .٤ ،‬تيغة قطعشده‪ .٥ ،‬تراشة لوالوا‪ .٦ ،‬خراشندة انتهايي‪ ٨ ،‬و ‪ :٧‬قطعشده و پرداخت شده‬
 ‫‪ | ٢٥٢‬ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬بقاياي جانوري بﻪدستآمده از نهشتهاي دورة پارينﻪسنگي‪ .‬غار شوپري‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬شيء استخواني با اثر منظم برش ابزار سنگي‪ .‬دورة پارينﻪسنگي‪ .‬غار شوپري‪.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكﻤين ﮔردهﻤايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٥٣‬‬

‫شكل ‪ .٦‬رخسارة شﻤالي ﮔﻤانة ﻻيﻪنگاري غار شوپري‪.‬‬

 ‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم محوطة كهنﻪقلعة ميرآبﺎد امﺎمقلي )ريگﺎن‪ ،‬كرمﺎن(‬

‫زارع‪١‬‬ ‫شهرام‬

‫درآمد‬
‫طرح »تعيين عرصه و پيشنهاد حريم محوطة كهنهقلعة ميرآباد امامقلي« با مجوز پژوهشكدة باستانشناسي به شمارة ‪) ٤٠١٣١٣٢٢‬مورخ ‪ (١٤٠١/٧/٢٣‬انجام‬
‫شد‪ .‬هدف اصلي طرح زمينهچيني براي حفاظت و مديريت منابع فرهنگي در محوطة كهنهقلعة ميرآباد بود‪ .‬از ديگر اهداف طرح ميبايست به موارد زير اشاره‬
‫كرد‪ :‬كسب آگاهي نسبت به حدود و گستردگيِ بقاياي فرهنگي و شناخت كالبد محوطه‪ ،‬مشﺨﺺكردن محدودة حريم و چشمانداز فرهنگي و طبيعي محوطه‪،‬‬
‫تدوين ضوابط و مقرارتِ حقوقيِ بازدارنده برمبناي قوانين ميراث فرهنگي و مستند به قوانين مدني و كيفري جاري كشور كه امكان حفاظت از محوطه را ميسر‬
‫كند و از تصرّف يا تﺨريب بيشتر آن و اجراي فعاليتهاي عمراني يا گسترش ساختوسازهاي مسكوني و صنعتي در درون عرصه و حريم محوطه جلوگيري‬
‫نمايد‪ ،‬و متﺨلفين را ملزم به احترام و رعايتِ قوانين ميراث فرهنگي نمايد‪.‬‬
‫محوطة كهنهقلعة ميرآباد در ميانة دهة ‪ ١٣٩٠‬و بهدنبال وقوع سيل ريگان مورد توجه باستانشناسان قرار گرفت )ستارزاده ‪١٣٩٧‬؛ زارع ‪١٣٩٨‬؛‬
‫محمديفر و همكاران ‪ .(١٤٠٠‬از اوايل دهة ‪ ١٣٧٠‬با ساخت يك جادة آسفالت كه از ميان اين محوطه ميگذشت آسيب جدّي به محوطه وارد آمده بود‪ .‬در‬
‫سال ‪ ١٣٩٧‬هيئت بررسي باستانشناسي ريگان ـ فهرج اقدام به تهية پروندة ثبتي براي اين محوطه كرد )زارع ‪ ١٣٩٧‬الف و ب( كه با همت و پيگيري ادارهكل‬
‫ميراث فرهنگي استان كرمان و ادارهكل ثبت آثار تاريﺨي كشور در زمستان ‪ ١٣٩٩‬اين محوطه با شمارة ‪ ٣٣٠٦٢‬در فهرست آثار ملّي بهثبت رسيد‪ .‬باتوجه‬
‫بهثبت ملّي و نيز در معرض خطربودن محوطه‪ ،‬لزوم تعيين عرصة آن وجود داشت كه در چارچوب طرح حاضر انجام شد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫محوطة كهنهقلعة ميرآباد‪ ٢‬در كنار روستاي ميرآباد امامقُلي در دهستان گُنبَكي در شمال شهرستان ريگان و شرق استان كرمان واقع شده است )شكل ‪.(١‬‬
‫شهرستان ريگان از ديد زمينريﺨتشناسي شامل دو واحد عمدة دشت و كوهستان است‪ .‬كوههاي آن از چينخوردگيهاي ايران مركزي و در امتداد ارتفاعات‬
‫جبال بارز است كه به سوي جنوبشرقي با كوههاي سيستانوبلوچستان پيوند مييابند‪ .‬بيشترين ارتفاع منطقه در غرب شهرستان است‪ .‬دشت ريگان بهنوعي‬
‫ادامة دشت بم ـ نرماشير است و فرايند فرسايش بادي و آبي در آن توأم است‪ .‬منابع عمدة آب ريگان رودخانههاي فصلي نسا‪ ،‬بنا‪ /‬كنارني و آبباريك هستند‬
‫كه هر سه از جبال بارز سرچشمه ميگيرند‪ .‬پوشش گياهي عمدة ريگان درختان و گياهان كهور‪ ،‬گز‪ ،‬ترات‪ ،‬آدور و شورك است )فرهنگ آباديهاي كرمان‬
‫‪.(١٣٨٢‬‬
‫محوطة كهنهقلعة ميرآباد در موقعيتي دشتي در ‪ ١١‬كيلومتري شمال شهر محمدآباد ريگان و در شمالشرقي روستاي ميرآباد امامقلي واقع شده است‪.‬‬
‫ارتفاع دشت در اين ناحيه از غرب به شرق و شمالشرقي كم ميشود و آبهاي سطحي منشعب از دامنههاي جبال بارز نيز در همين جهت به سوي ناحية‬
‫پست شمالشرقي ريگان روان ميشوند‪ .‬محوطة مذكور و روستاي امروزي ميرآباد در حدفاصل دو مسيل درشمال و جنوب واقع شدهاند كه جهتي غربي ـ‬
‫شرقي دارند‪ .‬چشمانداز محدودة غربي و جنوبي محوطه را درختان پراكندة كَهور‪ ،‬نﺨلستان و خانههاي روستاي ميرآباد امامقلي‪ ،‬و چشمانداز شرقي آن را جنگل‬
‫تُنُك كهور و گز تشكيل ميدهد‪.‬‬
‫دسترسي به محوطه از طريق جادة آسفالتي كه در ‪ ٨‬كيلومتري شهر محمدآبادِ ريگان و شرق بزرگراه بم ـ ايرانشهر وجود دارد امكانپذير است‪ .‬اين‬
‫جاده پس از طي مسافتي كوتاه با انحنايي بهسوي شمال ميپيچد و از كنار روستاي ميرآباد امامقلي ‪ -‬و متأسفانه از درون محوطه ‪ -‬ميگذرد و بهسوي اسدآباد‬
‫انگوري‪ ،‬چاهدگال و نهايتاً شهر فهرج ميرود )در ادامه از اين جاده به نام جادة اسدآباد انگوري ياد خواهيم كرد(‪ .‬محوطه شامل محدودهاي بهاندازة حدود‬
‫‪ ٣٠٠×٤٠٠‬متر است و بقاياي فرهنگي چندي در آن وجود دارد )شكلهاي ‪ ٢‬و ‪ (٣‬كه اشارهاي به آنها ميكنيم‪.‬‬

‫‪ .١‬پژوهشگر آزاد؛ ‪shahramzare.k@gmail.com‬‬

‫‪ .٢‬مﺨتصات جغرافيايي محوطة كهنهقلعة ميرآباد چنين است‪(40 R 694352 3181977) N28 44.999 E58 59.402 :‬؛ ارتفاع از سطح دريا‪ ٦١٥ :‬متر‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٥٥‬‬

‫بقﺎيﺎي معﻤﺎري شﻤﺎرة ‪ :١‬در شمالشرقي روستاي ميرآباد و غرب جادة اسدآباد انگوري‪ ،‬در ابتداي راهي خاكي كه به روستا منتهي ميشود‪ ،‬پشتهاي به‬
‫ارتفاع حدود ‪ ٢/٥‬تا ‪ ٣‬متر نمايان است‪ .‬بقاياي بنايي بزرگ شامل ديوارهاي يك فضاي مركزي و دو تاﻻر در شرق و غرب آن را ميتوان در سطح پشته ديد‪.‬‬
‫رد بقاياي معماري مذكور بهسمت شمالشرقي تا نزديك جاده قابل تشﺨيﺺ است‪.‬‬
‫بقﺎيﺎي معﻤﺎري شﻤﺎرة ‪ :٢‬اين بقايا در جنوبغربي محوطه و در فاصلة ‪ ٧٠‬متري گورستان امروزي روستا واقع شده و آسيبهايي ديده است‪.‬‬
‫بنﺎي بزرگ مستطيلشكل‪ :‬بزرگترين اثر معماري اين مجموعه بنايي بهاندازة حدود ‪ ٣٣×٤٣‬متر با جهت شرقي ـ غربي است كه بهصورت پشتهاي به‬
‫بلنداي حدود ‪ ٢‬متر نمايان است‪.‬‬
‫چهﺎرتﺎقي‪ :‬در ‪ ٥٠‬متري شمالشرقي بناي پيشگفته بقاياي يك چهارتاقي وجود دارد‪ .‬بﺨشي از بناي چهارتاقي و نيز عناصر معماري مجاور آن بهسبب‬
‫حفاريِ غيرمجاز و نيز عبور لوله گاز آشكار شده است‪.‬‬
‫بقﺎيﺎي معﻤﺎري شﻤﺎرة ‪ :٣‬در غرب جادة آسفالت‪ ،‬حدفاصل غرب‪ /‬شمالغربِ بناي بزرگ مستطيلشكل تا شمال و شرق بناي چهارتاقي‪ ،‬رد بقاياي بناهايي‬
‫قابل مشاهده است‪.‬‬
‫بقﺎيﺎي معﻤﺎري شﻤﺎرة ‪ :٤‬در شرق جادة آسفالت نيز بقاياي قابلتوجه معماري وجود دارد‪ .‬دو مجموعة عمدة اين بقايا يكي در فاصلة ‪ ١٢٠‬متري شرق‬
‫چهارتاقي و ديگري در فاصلة حدود ‪ ١٣٠‬متري شمالشرقي چهارتاقي‪ ،‬در شرق سهراهي‪ ،‬واقع شدهاند‪ .‬يك تاﻻر ستوندار ازجمله بقاياي شاخﺺ اين مجموعه‬
‫است‪.‬‬
‫قنﺎت‪ :‬در نيمة جنوبي و شرقي محوطه حدود ‪ ٢٥‬ميل‪/‬چاه قنات وجود دارد‪.‬‬

‫شرح مطﺎلعة ميداﻧي و يﺎفتﻪﻫﺎ‬

‫چنانكه اشاره شد محوطةكهنهقلعة ميرآباد طي دو دهة گذشته آسيبهاي جدّي ديده است كه مهمترين آنها عبور يك جادة آسفالت )به پهناي ‪ ٦‬متر‪ ،‬با شانة‬
‫خاكي جاده حدود ‪ ١٠‬متر( از ميان محوطه است‪ .‬همچنين‪ ،‬يك كارخانة آجرپزي در غرب محوطه وجود دارد كه ضمن تﺨليه و پراكندن ضايعات صنعتي بر‬
‫سطح محوطه موجب آسيبهايي شده است‪ .‬توسعة روستاي ميرآباد امامقلي نيز محدودة غربي و جنوبي محوطه را متأثر كرده و لطماتي داشته است‪ .‬از اينرو‪،‬‬
‫در چارچوب طرح حاضر تعداد ‪ ١٩‬گمانة كاوش ايجاد كرديم تا بر مبناي آنها بتوان حدود عرصة محوطه را مشﺨﺺ كرد‪ .‬جانمايي اين كارگاههاي كاوش‬
‫باتوجه به وضعيت محوطه و محيط پيرامون آن و نيز به فراخور پراكندگي بقاياي فرهنگي انجام شد‪ .‬از برخي گمانهها يافتههاي فرهنگي مانند بقاياي معماري‬
‫يا نهشتهاي برجا بهدست آمد كه درون خط عرصه قرار گرفتند )گمانههاي ‪ ١٦ ،١٢ ،١١ ،٢ ،١‬و ‪ .(١٨‬از ديگر كارگاهها ﻻية فرهنگي و نهشت برجا بهدست‬
‫نيامد و خط عرصه را شكل دادند )شكل ‪.(٦‬‬
‫از اكثر كارگاههاي كاوش يافتههاي سفالي بهدست آمد‪ .‬با اين حال‪ ،‬در برخي از كارگاهها افزون بر قطعات سفال يافتههاي ديگر و نهشتهاي‬
‫فرهنگي نيز بهدست آمد‪ .‬از كارگاه ‪ ١‬بقاياي پي چينهاي بهدست آمد و از ادامة كاوش خودداري كرديم‪ .‬از كارگاه ‪ ٢‬بقاياي ديوار با خشتهايي به اندازة‬
‫‪ ٩×٣٦×٣٦‬سانتيمتر بهدست آمد و از ادامة كاوش پرهيز كرديم‪ .‬در اين قسمت‪ ،‬انبوهي از زبالههاي صنعتي كارخانة توليد آجر روي بقاياي معماري رها شده‬
‫و ضمن تﺨريبِ عناصر معماري و آسيب به چشمانداز محوطه باعث پوشيدهشدن بقاياي فرهنگي شده است‪ .‬كارگاههاي مذكور درون محدودة عرصه قرار‬
‫گرفتند‪ .‬از اين روي‪ ،‬كارگاههاي ‪ ٤ ،٣‬و ‪ ٥‬را با فاصلة بيشتري از هستة محوطه در غرب و شمالغرب و جنوبشرق اين محدوده ايجاد كرديم‪ .‬از كارگاههاي‬
‫مذكور نهشت برجاي فرهنگي بهدست نيامد و فقط معدودي قطعات سفال يافته شد‪ .‬اين نتيجه‪ ،‬در كنار نبودِ بقاياي معماري در سطح و تغيير توپوگرافي طي‬
‫سالهاي اخير كه با مداخله انساني و برداشت خاك يا ساخت باغ رخ داده‪ ،‬سبب شد كه خط عرصة محوطه را به همين جا محدود كنيم‪.‬‬
‫دخل و تصرّف در غرب محوطه سبب تﺨريب بﺨشي از بقاياي فرهنگي شده است‪ .‬كارگاههاي ‪ ٧ ،٦‬و ‪ ٨‬در غرب و جنوبغربي محوطه ايجاد شد‪.‬‬
‫ي دو كارگاه ‪ ٦‬و ‪ ٧‬قطعات سفال بود و از كارگاه ‪ ٨‬يافتهاي بهدست نيامد‪ .‬در اين قسمت از محوطه زميني هموار وجود دارد كه گورستان امروزي‬
‫مواد فرهنگ ِ‬
‫روستا درآن ايجاد شده است‪ .‬در جنوب اين زمين جادهاي محلي كه به تازگي آسفالت شده روستاي ميرآباد را به جادة اسدآباد انگوري ميپيوندد‪ .‬كارگاه ‪ ٩‬در‬
‫فاصلة حدود سيوپنج متري جنوب بقاياي معماري شمارة ‪ ١‬و در شمال جادة مذكور‪ ،‬و كارگاه ‪ ١٠‬در جنوب اين جاده ايجاد شد‪ .‬از هر دو كارگاه معدودي‬
‫قطعات سفال بهدست آمد‪.‬‬
‫كارگاه ‪ ١١‬و ‪ ١٢‬در شرق جادة آسفالت اسدآباد انگوري ايجاد شد‪ .‬از اين دو كارگاه شمار قابلتوجهي قطعات سفال و كلوخ خشت بهدست آمد و آنها‬
‫را جزء عرصه در نظر گرفتيم‪ .‬چند ميل قنات نيز در حدفاصل اين دو كارگاه واقع شدهاند كه جزء عناصر فرهنگي محوطهاند‪ .‬با عقبنشيني از اين محل كارگاه‬
‫‪ ١٣‬ايجاد شد و باتوجه به اينكه فقط معدودي قطعه سفال از آن بهدست آمد بهعنوان خط عرصه در نظر گرفته شد‪ .‬كارگاههاي ‪ ١٥ ،١٤‬و ‪ ١٧‬نيز وضعيتي‬
‫مشابه داشتند و حدّ شرقي عرصه را مشﺨﺺ ميكنند‪ .‬كارگاه ‪ ١٦‬در قسمت شمالي محوطه‪ ،‬در شرق جادة آسفالت‪ ،‬ايجاد شد )شكل ‪ (٤‬و شمار قابلتوجهي‬
‫قطعات سفال و كلوخ خشت از آن بهدست آمد كه نشان از امتداد بقاياي استقراري داشت‪ .‬همچنين در كارگاه ‪ ،١٨‬در شمال سهراهي و ‪ ١٥‬متري غرب جادة‬
 ‫‪ | ٢٥٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫آسفالت‪ ،‬بقاياي ديوار خشتي نمايان شد )شكل ‪ (٥‬كه باتوجه به اهداف طرح از ادامة كاوش پرهيز كرديم و كارگاه ‪ ١٩‬جايگزين آن شد كه خط عرصه در‬
‫شمالغربي محوطه را مشﺨﺺ كرده است‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫در سال ‪ ١٣٩٧‬هيئت بررسي باستانشناسي ريگان ـ فهرج ضمن مطالعة اجمالي محوطة كهنهقلعة ميرآباد پروندة ثبتي آن را تهيه كرد كه در نهايت منجربه‬
‫ثبت محوطه در فهرست آثار ملّي كشور شد‪ .‬گام ضروري ديگر براي حفاظتِ محوطه تعيين عرصة آن بود كه در پاييز سال ‪ ١٤٠١‬انجام شد‪ .‬در چارچوب طرح‬
‫مذكور در گرادگرد محوطه ‪ ١٩‬كارگاه كاوش ايجاد شد‪ .‬بر پاية مطالعاتي كه تاكنون انجامشده بهنظر ميرسد با استقرارگاهي تكدورهاي از دورة ساساني‬
‫مواجهيم كه بعداً در دورة اسﻼمي نيز بهطور بسيار محدود استفادههايي از آن صورت گرفته است‪ .‬باتوجه به چشمانداز كلي و ريﺨت بقاياي معماري ميتوان‬
‫گفت محوطه طي دورة ساساني كاركردي چون يك دستگرد يا واحدي اقتصادي ـ كشاورزي و مذهبي) ـ سياسي؟( داشته است‪ .‬از عناصر شاخﺺ معماري‬
‫اين محوطه فعﻼً ميتوان به يك چهارتاقي‪ /‬آتشكده با فضاهاي معماري پيرامون آن‪ ،‬يك بناي بزرگ‪ ،‬و دستكم دو ساختمان با فضاهاي ستوندار و بناهاي‬
‫پيرامون آنها اشاره كرد‪.‬‬
‫بر پاية نتايج گمانهزني حدود ‪ ١٢‬هكتار بهعنوان عرصة محوطه )شكل ‪ (٦‬و حدود ‪ ٢٥‬هكتار بهعنوان حريم آن در نظر گرفته شد‪ .‬متأسفانه عبور‬
‫جادة آسفالت از درون محوطه تﺨريب جبرانناپذيري در پي داشته است‪ .‬اهالي روستاي ميرآباد امامقلي به ياد ميآورند كه هنگام ساخت اين جاده در اوايل‬
‫دهة ‪ ١٣٧٠‬حجم زيادي بقاياي معماري و سفالينههاي سالم نابود شده است‪ .‬بنابراين‪ ،‬هرگونه تعريض اين جاده به تﺨريب بيشتر بقاياي فرهنگي ميانجامد‬
‫و ميبايست از آن پرهيز كرد‪ ٣.‬اميدواريم تعيين عرصة محوطه به حفاظت پايدار آن بينجامد‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫ستارزاده‪ ،‬منيره‪» ،١٣٩٧ .‬سيل ريگان و درس ميهندوستي و ميراثدوستي«‪ ،‬سرزمين من‪ ،‬شمارة ‪٤١ :١١٢‬ـ ‪.٤٠‬‬

‫زارع‪ ،‬شهرام‪ ١٣٩٧ .‬الف‪ ،‬بررسيهاي باستانشناختي منظر فرهنگي بم‪ :‬فصل نﺨست بررسي باستانشناسي منطقة ريگان ـ فهرج‪ ،‬تهران‪ :‬كتابﺨانه و مركز اسناد پژوهشكدة‬
‫باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫زارع‪ ،‬شهرام‪١٣٩٧ .‬ب‪ ،‬گزارش ثبتي محوطة كهنهقلعة ميرآباد‪ ،‬ريگان ـ كرمان‪ ،‬كرمانم‪ :‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي و گردشگري استان كرمان‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫زارع‪ ،‬شهرام‪» ،١٣٩٨ .‬كهنهقلعة ميرآباد؛ آتشكده و سكونتگاهي در ريگان كرمان«‪ ،‬در آفريننامه؛ مقالههاي باستانشناسي در نكوداشت استاد مهدي رهبر‪ ،‬بهكوشش‪ :‬يوسف‬
‫مرادي )و همكاري س‪ .‬كنتن‪ ،‬ا‪ .‬كيل‪ ،‬ر‪ .‬بروجني(‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي‪٢٥٣ :‬ـ ‪.٢٣٧‬‬

‫فرهنگ آباديهاي استان كرمان؛ شهرستان بم‪ ،١٣٨٢ .‬ج ‪ ،٤‬تهران‪ :‬انتشارات سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح‪.‬‬

‫محمديفر‪ ،‬يعقوب‪ ،‬فاضل‪ ،‬ليﻼ و اسماعيل همتي ازندرياني‪» ،١٤٠٠ .‬بررسي و تحليل بناي ميرآباد امامقلي؛ آتشكدهاي نويافته از دورة ساساني در ريگان ـ استان كرمان«‪،‬‬
‫پژوهشهاي باستانشناسي ايران‪ ،‬د ‪ ،١١‬ش ‪١٠٩ :٢٨‬ـ ‪.٩٣‬‬

‫‪ .٣‬از همكاران و مسئوﻻن محترم پژوهشگاه ميراث فرهنگي‪ ،‬بهويژه آقاي كوروش روستايي‪ ،‬رئيس وقت پژوهشكدة باستانشناسي‪ ،‬براي صدور مجوز و تسهيل كارهاي اداري‬
‫طرح سپاسگزارم‪ .‬از همكاري مسئوﻻن محترم ادارهكل ميراث فرهنگي استان كرمان بهويژه آقاي رضا رياحيان‪ ،‬مدير واحد باستانشناسي‪ ،‬آقاي محسن قاسمي‪ ،‬مدير محوطة‬
‫ميراث جهاني بم‪ ،‬آقاي امير ابراهيمي‪ ،‬مسئول نمايندگي ميراث فرهنگي شهرستان ريگان‪ ،‬كارشناسان محترم در محوطة ميراث جهاني بم آقاي محمدرضا منصوري و خانمها‬
‫پورصفر‪ ،‬ستارزاده‪ ،‬كمشكي و جعفريزاده سپاسگزارم‪ .‬از همراهي و كمكهاي همكار گرانقدر آقاي محمدرضا محمدي بسيار سپاسگزارم‪ .‬از مساعدت مسئوﻻن محترم‬
‫شهرستان ريگان بهويژه آقاي مراد آبيار‪ ،‬فرماندار ريگان‪ ،‬آقاي روحاﷲ روان‪ ،‬بﺨشدار ُگنبَكي‪ ،‬آقاي داوود بذرپاش‪ ،‬رئيس شوراي روستاي ميرآباد و خانم سميرا برجي‪ ،‬دهيار‬
‫روستاي ميرآباد و همچنين از اهالي خونگرم روستاي ميرآباد امامقلي صميمانه سپاسگزارم‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٥٧‬‬

‫شكل ‪ .١‬نقشة كلي منطقه و موقعيت محوطة كهنهقلعة ميرآباد‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬عكس هوايي محوطة كهنهقلعة ميرآباد و پراكندگي بقاياي فرهنگي آن )عكس‪ :‬اقرء(‪.‬‬

‫شكل‪ .٣‬نقشة توپوگرافي محوطة كهنهقلعة ميرآباد )نقشه‪ :‬اقرء(‪.‬‬

 ‫‪ | ٢٥٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬چپ‪ :‬كارگاه كاوش شمارة ‪ ١٨‬و نمايانشدن فضاي معماري خشتي؛ راست‪ :‬كارگاه كاوش شمارة ‪ ١٦‬و نمايانشدن بقاياي فرهنگي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬محدودة عرصة محوطة كهنهقلعة ميرآباد روي تصوير ماهوارهاي )بر اساس ‪.(Google Earth 2023‬‬

‫شكل ‪ .٦‬خمرة سفالي از دورة ساساني در حياط خانة آقاي محتاج كه در اوايل دهة ‪١٣٧٠‬طي خاكبرداري براي جاده‪-‬‬
‫سازي بيرون آمد‪ .‬خانوادة آقاي محتاج آن را از تﺨريب نجات داد و تاكنون امانتدارانه نگهداري كردهاند‪.‬‬
 ‫بررسي بﺎستﺎنشنﺎسي در محدودة سد كهير‪ ،‬سيستﺎن و بلوچستﺎن‬

‫زارعي‪١‬‬ ‫سپهر‬
‫پيمان پاساﻻري‪ ،‬محمدذاكر كرد و سميه نظري‬

‫درآمد‬
‫در گزارش پيشرو‪ ،‬خﻼصهاي از برنامة ميداني بررسي باستانشناختي در محدودة سد كهير در شهرستان كنارك استان سيستان و بلوچستان ارائه ميشود‪.‬‬
‫بررسي باستانشناسي سد كهير با مجوز پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري كشور به شمارة ‪ ٤٠١٣٣٧٣٧‬به تاريخ ‪ ١٤٠١/٧/٢٦‬با هدف شناسايي مكانهاي‬
‫باستاني منطقه‪ ،‬مستندنگاري و ثبتوضبط دقيق آنها براي انجام مطالعات آتي از تاريخ ‪ ١٤٠١/٨/١‬تا تاريخ ‪ ١٤٠١/٨/٣٠‬بهمدت سي روز انجام شد‪.‬‬
‫تا پيشاز اواسط دهة ‪ ،١٣٥٠‬هيچ اشارهاي به فعاليتهاي باستانشناختي در كنارك ديده نميشود )سيدسجادي ‪ .(١٣٧٤‬نﺨستن مورد از يافتههاي‬
‫باستانشناختي در منطقه‪ ،‬به گزارش كلوديو ويتافنزي مربوط ميشود‪ .‬طي بررسيهاي زمينشناختي يك هيئت بريتانيايي بين سالهاي ‪ ١٣٥٣‬و ‪ ١٣٥٥‬در‬
‫كرانههاي شمالي درياي عمان بهسرپرستي وي‪ ،‬چهار محوطه شناسايي شد كه دو محوطة سديچ و كوهستك در محدودة هرمزگان و دو محوطة پيرامون‬
‫كنارك در محدودة جنوب بلوچستان واقع شده است‪ .‬محوطههاي شمالغرب و جنوبشرق كنارك‪ ،‬شامل پراكندگيهاي سطحي دستتراشهاي سنگي‬
‫) ‪Vita-Finzi and‬‬ ‫منتسب به دورة پارينهسنگي مياني و همچنين دستتراشهاي سنگي و سفالهاي اواخر هزارة چهارم و اوايل هزارة سوم پ‪.‬م هستند‬
‫‪ .(Copeland 1980‬اين يافتهها‪ ،‬نﺨستين شواهد از فرهنگهاي پارينهسنگي مياني در كرانههاي جنوبي ايران ميباشد‪ .‬سه دهة بعد‪ ،‬بررسي و شناسايي بﺨش‬
‫مركزي شهرستان كنارك بهمنظور تهية نقشة باستانشناسي منطقه‪ ،‬در تابستان ‪ ١٣٨٨‬بهسرپرستي بهزاد عليطالش صورت گرفت كه منتج به شناسايي ‪١٠١‬‬
‫اثر از دورههاي پارينهسنگي قديم و مياني‪ ،‬هزارة سوم پ‪.‬م‪ ،‬اشكاني و اسﻼمي شد )عليطالش ‪.(١٣٩١‬‬

‫موقعيت و توصيف منطقة بررسي‬

‫شهرستان كنارك در كرانة شمالي درياي عمان قرارگرفته است كه از شمال به شهرستان نيكشهر‪ ،‬از شرق به شهرستان چابهار و از غرب به شهرستان زرآباد‬
‫منتهي ميشود )شكل ‪ .(١‬در منتهياليه شمالي اين شهرستان‪ ،‬ارتفاعات جنوبي شهرستان نيكشهر سربرآوردهاند كه تنها بﺨش كوهستاني و صعبالعبور منطقه‬
‫را تشكيل ميدهند‪ .‬در حدفاصل حاشية كرانة درياي عمان در جنوب و ناحية كوهستاني در شمال‪ ،‬دشتهاي نسبتاً همواري وجود دارد‪ .‬با وجود اين‪ ،‬روي‬
‫سطح دشت نيز ناهمواريهايي همچون تراسها و كوههاي كمارتفاع ديده ميشود كه بسيار سست بوده و دائماً تحت تاثير عوامل طبيعي‪ ،‬در حال فرسايش‬
‫است‪ .‬حوضة آبريز رودخانة كهير با حدود ‪ ٤٥٩٦‬كيلومترمربع مساحت‪ ،‬در قسمت غرب حوضة كاجو و شرق حوضة رايج واقع شده است كه بلندترين نقطة آن‬
‫تقريباً ‪ ٢١١٠‬متر از سطح دريا ارتفاع داشته و سرشاخههاي آن از ارتفاعات مكران در شمال سرچشمه گرفته كه با جريان شمالي‪-‬جنوبي پساز عبور از آبادي‬
‫كهير )تلفظ محلي درخت كهور(‪ ،‬به درياي عمان ميريزد‪ .‬روستاي كهير‪ ،‬مركز بﺨشي به همين نام است كه در بستر رودخانة فصلي كهير قرار گرفته و از‬
‫جنوب به روستاي چهاربيدي‪ ،‬از غرب به حيدرآباد و از شرق و شمال به كوهستان محدود ميگردد )شهركي ‪.(١٣٩٥‬‬
‫سد كهير بهخط مستقيم در فاصلة ‪ ٦٣‬كيلومتري شمالغرب چابهار‪ ٤٠ ،‬كيلومتري شمالغرب كنارك و ‪ ٥‬كيلومتري شمال روستاي كهير در ارتفاع‬
‫متوسط ‪ ٤٠‬متر از سطح دريا قرار دارد )شكل ‪ .(١‬مطالعات نﺨست اين سد بين سالهاي ‪ ١٣٦٦‬تا ‪ ١٣٦٨‬انجام شده و در سال ‪ ،١٣٦٩‬مطالعة سدهاي ريزدان‬
‫و كهير با هدف آبرساني به شهرهاي چابهار و كنارك و همچنين شبكههاي آبياري و زهكشي دشتهاي پيرسهراب و كهير وارد مرحلة دوم شد‪ .‬در سال‬
‫‪ ١٣٨٧‬ايدة اجراي اين پروژه مطرح و در سال ‪ ١٣٨٩‬عمليات اجرايي آن رسماً كليد خورد‪ .‬اين سد از نوع بتن كوبنده غلطكي و با هدف تأمين آب شُرب‪،‬‬

‫‪szarei@hchto.ir‬‬ ‫‪ .١‬دانشجوي دكتري باستانشناسي گرايش پيشازتاريخ‪ ،‬دانشگاه تهران؛‬

 ‫‪ | ٢٦٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫صنعت و كشاورزي شهرستان چابهار و كنارك در حال اجرا است‪ .‬ارتفاع تاج سد كهير ‪ ٥٤/٥‬متر و طول آن ‪ ٣٨٢/٥‬متر ميباشد‪ .‬مﺨزن اين سد در رقوم‬
‫نرمال‪ ،‬حجم اوليهاي در حدود ‪ ٣١٤‬ميليون مترمكعب دارد )شكل ‪ .(٢‬طرح سد مﺨزني كهير عﻼوهبر بدنة اصلي‪ ،‬شامل يك سد زينچه در شرق محدودة‬
‫مﺨزن از نوع خاكي همگن با روية ژئوممبرين ميباشد كه حجم كل خاكريزي آن حدود ‪ ١/٥‬ميليون مترمكعب برآورد شده است )شكل ‪ .(٣‬طول تاج قسمت‬
‫اصلي سد زينچه در حدود ‪ ١٦٠٠‬متر و حداكثر ارتفاع آن ‪ ٢٢‬متر است‪ .‬ميانگين آبدهي درازمدت ساﻻنه در محل سد مﺨزني‪ ،‬به ميزان ‪ ٧٨٥/٨‬مترمكعب در‬
‫ثانيه برآورد شده است )احمدپور برازجاني و همكاران ‪.(١٣٩٥‬‬

‫بررسي بﺎستﺎنشنﺎختي محدودة سد كهير‬

‫كل محدودة مﺨزن‪ ،‬از سد بتني در جنوب تا منتهي اليه شمالي‪ ،‬غربي و سد زينچه در شرق به شيوة پيمايشي بررسي شد‪ .‬براي اين منظور‪ ،‬اعضاء هيئت با‬
‫ورود به محدودة آبگيري سد‪ ،‬در يك رديف با فاصلة ‪ ١٠‬متري از يكديگر كل منطقه پيمايش نمودند‪ .‬محدودة حوضة آبﺨيز و آبريز رودخانة كهير را عمدتاً‬
‫رسوبات دوران سوم و چهارم دربر ميگيرد‪ .‬سنگهاي حوضة آبريز از واحدهاي رسوبات فليشي‪ ،‬سري مﻼسي و رسوبهاي دوران چهارم تشكيل شده است‪.‬‬
‫گسترة طرح در منطقهاي خشك و كمباران‪ ،‬و بدون پوشش گياهي واقع شده است‪ .‬توپوگرافي منطقه‪ ،‬داراي شيبهاي تند است و آثار فرسايش شديد ناشي‬
‫از سيﻼبها و باد بهوفور مشاهده ميگردد‪ .‬محل سد كهير در محدودة چينخوردهي مكران واقع بوده و عمدهترين گسل منطقه‪ ،‬گسل فعال مكران است كه‬
‫با طول بيشاز ‪ ٦٠٠‬كيلومتر از حاشية درياي عمان عبور ميكند‪ .‬وضعيت زمينشناسي محل سد‪ ،‬به گونهاي است كه از سطح به عمق در حدود ‪ ٣‬تا ‪ ٥‬متر‬
‫رسوبات تراستي وجود دارد )شهركي ‪ .(١٣٩٥‬درههاي زيادي محور كوههاي مكران را بريده و بهسمت درياي عمان امتداد يافتهاند‪ .‬هرچند در بيشتر ايام سال‪،‬‬
‫درهها خشك هستند و يا تنها جويبار كوچكي در داخل آنها جريان دارند‪ ،‬ولي در فصل طغيان‪ ،‬سيﻼبها قسمت اعظم درهها را فراميگيرند‪ .‬در مواقع بارندگي‪،‬‬
‫سيﻼبهاي قوي از درهها عبور ميكنند‪ .‬چون بارندگي در منطقه اغلب رگباري است و تشكيﻼت زمينشناسي نيز عموم ًا نفوذناپذير و يا نفوذپذيري خيلي‬
‫كمي دارند‪ ،‬در هر بارش امكان وقوع سيﻼب در منطقه وجود دارد‪ .‬ويژگيهاي فيزيوگرافي حوضه و فقر پوشش گياهي نيز به اين امر كمك كرده و از اينرو‬
‫بهجرأت ميتوان گفت كه نسبت بين بارشهاي ‪ ٢٤‬ساعته و وقوع سيﻼب در ناحية مكران‪ ،‬بيشتر از هر جاي ديگر ايران است )عﻼئي طالقاني ‪.(١٣٩٢‬‬

‫يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫باوجود اينكه سعي شد اكثر بﺨشهاي مناطق پست حداﻻمكان پيمايش شود تا ضعيفترين شواهد سطحي از نظر دور نماند‪ ،‬با اين حال هيچ اثري شناسايي‬
‫نشد‪ .‬روستاي گودن و گورستان آن‪ ،‬تنها شواهد فرهنگي است كه در محدودة مﺨزن سد كهير گزارش شده است )عليطالش ‪ ،(١٣٨٨‬ولي در حال حاضر‬
‫به جز بقاياي مدرسة روستا‪ ،‬اثري برجاي نمانده است )شكل ‪ .( ٤‬اين روستا‪ ،‬تنها آبادي در مسير رود كهير است كه تقريباً در شمال مﺨزن و در نزديكي مسير‬
‫رود قرار دارد‪ .‬پساز ترك اهالي در راستاي احداث سد‪ ،‬اين روستا هماكنون محل معدن شركت سدسازي بوده كه خاكهاي مورد نياز براي سد زينچه از اين‬
‫مكان تأمين ميشود‪ .‬خانههاي روستا بافتي سنتي و يكدست با معماري كپري داشته كه براي ساخت آنها از چوب درختان پيرامون استفاده ميشده است‪.‬‬
‫تنها ساختار بتني روستا‪ ،‬مدرسهاي بوده كه هماكنون نيز پابرجا است‪ .‬اين روستا و گورستان آن در جانب شرقي مجاور با رود كهير‪ ،‬در بررسي باستانشناختي‬
‫سال ‪) ١٣٨٨‬عليطالش ‪ (١٣٩١‬مستندنگاري و ثبتوضبط شده است‪ .‬اين روستا كه روي يك بستر سنگﻼخي شكل گرفته‪ ،‬تقريباً ‪ ٧٠‬واحد خانه داشته كه‬
‫همگي از يك خانواده ـ قبيله بودهاند‪ .‬چينش خانهها بهصورت دايرهاي بوده‪ ،‬به گونهاي كه از باﻻ‪ ،‬يك چينش مدور از خانهها ديده ميشده كه گرد يك فضاي‬
‫خالي شكل گرفته بودند )عليطالش ‪.(١٣٨٨‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫روند فرسايش در جنوب بلوچستان‪ ،‬بهدليل حساسيت زياد خاكهاي منطقه نسبت به فرسايش و وجود سازندهاي مارني و تبﺨيري‪ ،‬عدم پوشش گياهي مناسب‬
‫و شرايط اقليمي خاص )شدت باﻻي بارندگي( بهخصوص وقوع سيﻼبهاي حوضههاي باﻻدست‪ ،‬بيشاز ساير مناطق استان است‪ .‬اين فرسايش آبي كه از‬
‫نوع فرسايش خندقي شديد است‪ ،‬بهشكل پنجهاي رو به گسترش بوده و اراضي حاصلﺨيز اين منطقه را تحت تاثير قرار ميدهد كه در بﺨش اعظم دشتهاي‬
‫منطقه‪ ،‬موجب ترك اهالي ميشود‪ .‬در منطقة كنارك‪ ،‬فرسايش خاك كه عمدتاً توسط سيﻼبها صورت ميگيرد‪ ،‬باعث تﺨريب و شستهشدن بقاياي فرهنگي‬
‫احتمالي شده است‪ .‬طغيان رودخانة كهير در سالهاي اخير موجب بروز سيﻼب عظيمي شده كه به سبب آن‪ ،‬بسياري از بﺨشهاي منطقه چندين روز غرق‬
‫در آب بودهاند‪ .‬اين سيﻼب در پارهاي از مناطق كنارك‪ ،‬زمين را تا عمق چندين متر حفر و رسوبات را به پاييندست حمل كرده و در برخي مناطق‪ ،‬چندين‬
‫متر رسوبگذاري صورت گرفته است‪.‬‬
‫عليرغم پيمايش محدودة مﺨزن سد‪ ،‬ضعيفترين شواهد سطحي مشاهده نشد‪ .‬فرسايش سبب بروز دو مسئلة زمينريﺨتي در اين محدوده شده‬
‫است‪ :‬يك( در پارهاي اوقات موجب تﺨريب آثار و جابهجايي نهشتها به پائيندست شده‪ ،‬و دو( رسوبگذاري شديد‪ ،‬سبب پنهان شدن شواهد استقرارهاي‬
‫احتمالي شده است‪ .‬با اين حال بايد در نظر داشت كه جوامع پيشين و همزمان با استقرارهاي باستاني‪ ،‬با چنين رفتارهاي محيطي و عوامل طبيعي روبهرو‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٦١‬‬

‫بودهاند كه بر گزينش محل استقرار و نوع معيشت آنها تأثير داشته است‪ .‬در حين بررسي‪ ،‬شواهدي همچون جابهجايي تنة درختان و برجايماندن آنها روي‬
‫كابلهاي برق با ارتفاع حداقل ‪ ٥‬متر‪ ،‬مدفونشدن ماشينآﻻت پروژة سد با ارتفاعي بيشاز ‪ ٣‬متر و زير رسوب رفتن اتاقك نگهباني مﺨزن‪ ،‬مشاهده شد كه‬
‫ناشي از سيﻼبهاي شديد منطقه و طغيانهاي رودخانة كهير است )شكل ‪ .(٥‬چنين برداشت ميشود كه در هنگام بارندگي‪ ،‬جاريشدن سيﻼب و طغيان‬
‫رودخانه‪ ،‬ميزان آب تا ارتفاع ‪ ١٠‬متر )و يا بيشتر( باﻻ آمده است و با در نظرگرفتن ميانگين يك كيلومتر پهناي محدودة آبگيري سد‪ ،‬مساحت قابلتوجهي‬
‫رسوبگذاري و يا جابهجايي نهشت رخ داده است كه حاصل آن‪ ،‬بستري فاقد يافتههاي فرهنگي ميباشد‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫احمدپور برازجاني‪ ،‬محمود و عليرضا سرگزي‪ ،‬زهرا غفاري‪ ،‬سميرا شهركي‪ ،‬سعيد شجاعي‪» ،١٣٩٥ .‬ارزيابي اقتصادي سد كهير با رويكرد فازي )مطالعهي موردي‪ :‬چابهار(«‪،‬‬
‫ماهنامهي شباك‪ ،‬س ‪ ،٢‬ش ‪ ،١٢‬پياپي ‪ ٨٨ :١٩‬ـ‪.٧٧‬‬

‫سيدسجادي‪ ،‬سيدمنصور‪ ،١٣٧٤ .‬هشت گفتار باستانشناسي و تاريخ بلوچستان‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان ميراث فرهنگي كشور‪.‬‬

‫شهركي‪ ،‬سميرا‪ ،١٣٩٥ .‬ارزيابي اقتصادي و زيستمحيطي سد كهير در چابهار‪ ،‬پاياننامة كارشناسيارشد‪ ،‬دانشگاه زابل‪ :‬دانشكدة كشاورزي )منتشرنشده(‪.‬‬

‫عليطالش‪ ،‬بهزاد‪ ،١٣٨٨ .‬بررسي باستانشناختي بﺨش مركزي شهرستان كنارك‪ ،‬تهران‪ :‬كتابﺨانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫عليطالش‪ ،‬بهزاد‪» ،١٣٩١ .‬گزارش مقدماتي بررسي باستانشناختي بﺨش مركزي شهرستان كنارك‪ ،‬سيستان و بلوچستان«‪ ،‬در چكيده مقالههاي يازدهمين گردهمآيي‬
‫ساﻻنهي باستانشناسي ايران‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪.٣٣٥ :‬‬

‫عﻼئي طالقاني‪ ،‬محمود‪ ،١٣٩٢ ،‬ژئومورفولوژي ايران‪ ،‬تهران‪ :‬نشر قومس‪.‬‬

‫‪Vita-Finzi C. and L. Copeland. 1980 “Surface Finds from Iranian Makran” Iran 18: 149-155.‬‬
 ‫‪ | ٢٦٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت شهرستان كنارك در جنوب سيستان و بلوچستان و روستا و سد كهير در شمال درياي عمان‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬محدودة مﺨزن سد كهير‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٦٣‬‬

‫شكل ‪ .٣‬محدودة مﺨزن سد‪ ،‬ديد از سد زينچه در شرق‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬روستاي گودن پيش و پساز تﺨليه )‪ ،(Google Earth‬بقاياي مدرسة بتني در شرق روستا ديده ميشود‪.‬‬
 ‫‪ | ٢٦٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬الف( اتاقك نگهباني پُرشده با رسوبات سيﻼب‪ ،‬ب( محل دفن بيل مكانيكي در نتيجة سيﻼب ناگهاني‪ ،‬پ و ت( تنه و شاخهاي درختاني كه در اثر سيﻼب روي‬
‫كابلهاي برق قرار گرفتهاند‪.‬‬
 ‫بررسيﻫﺎي فراﮔي ِر بﺎستﺎنشنﺎختي در كراﻧﻪﻫﺎ و جزاير دريﺎي پﺎرس و دريﺎي مكران‪:‬‬
‫فﺼل ﻧﺨست‪ ،‬مربﻊ ‪ ،39RN1-22‬استﺎن خوزستﺎن‬

‫زينيوند‪١‬‬ ‫محسن‬
‫‪٦‬‬
‫با همكاري فرشته شريفي‪ ،٢‬منوچهر پورميرزا‪ ،٣‬اكرم نديميپور‪ ،٤‬سميه زينعلي‪ ٥‬و حسين چراغي‬

‫درآمد‬
‫محدودة منتﺨب يا مربع ‪ 39RN1-22‬يكي از دهها مربعي است كه براي پروژة هدفمند و بلندمدت »بررسيهاي فراگيرِ باستانشناختي در كرانهها و جزاير‬
‫درياي پارس و درياي مكران« در نظر گرفته شده است )شكل ‪ .(١‬اين پروژه بر اساس برنامهاي مدون و روشمند پيريزي شده است تا پژوهشهاي ميداني و‬
‫مطالعاتي در همة شبكههاي طراحيشده‪ ،‬همگام و همسو پيش برود‪ .‬در اين راستا‪ ،‬بررسيهاي مدنظر اين پروژه‪ ،‬بهدقت طرحريزي شده )مقدم ‪ (١٤٠١‬و همة‬
‫گروههايي كه در فرايند اجراي ميداني اين برنامه مشاركت دارند‪ ،‬براي اتﺨاذ بهترين راهبردها همواره با هم در تعاملاند‪.‬‬
‫در اين منطقه تاكنون در راستاي شناسائي آثار و ثبت آنها در فهرست ملي‪ ،‬تنها برنامههاي محدودي انجام شده است )تراكمي ‪ (١٣٨٧‬كه متأسفانه‬
‫گزارش دقيقي از آنها حتي در بايگاني پژوهشكدة باستانشناسي موجود نيست‪ .‬از جملة برنامههاي باستانشناختي انجامشده‪ ،‬گمانهزني محدود محمداسماعيل‬
‫اسمعيليجلودار و حسين توفيقيان )‪ (١٣٨٨‬در شهر تاريﺨي ماهرويان‪ /‬ماهروبان است كه در آن‪ ،‬افزونبر يافتههايي از دورة اسﻼمي‪ ،‬شواهدي از دورة ساساني‬
‫نيز شناسائي شده است )اسمعيليجلودار و مرتضائي ‪ .(١٣٩١‬اين شهرتاريﺨي بيرون از محدودة بررسيهاي كنوني )مربع ‪ (39RN1-22‬واقع شده است‪.‬‬
‫آگاهي ما از منطقه‪ ،‬بيشتر برآمده از پژوهشهايي است كه در مناطق باﻻدست رودخانة زهره انجام شده است‪ .‬جايي كه بﺨش كوچكي از آن )گوشة‬
‫) ;‪Nissen and Redman 1970-71‬‬ ‫شمالشرقي( در محدودة مربع ‪ 39RN1-22‬واقع شده است‪ .‬دشت زهره را نﺨستينبار هيئتي بهسرپرستي هانس نيسن‬
‫‪ (Dittmann 1984; 1986‬بررسي كردهاند‪ .‬پس از آن كاميار عبدي )‪ (١٣٨٨‬اين محدوده را بهمنظور ارزيابي زيستگاههاي شناسائيشدة پيشين بررسي كرد و‬
‫آخرين برنامة باستانشناختي انجامشده در دشت زهره‪ ،‬كاوش زيستگاه چِگاسُفﻼ بهسرپرستي عباس مقدم است )‪ (Moghaddam 2016; 2021‬كه افق روشني‬
‫از دورة روستانشيني در شوشان بزرگ را پيش روي ما نهاده است‪.‬‬

‫منطقة مورد بررسي‬

‫مربع ‪ 39RN1-22‬كه در جنوبشرقي استان خوزستان واقع شده و به ابعاد ‪ ٥٠×٥٠‬كيلومتر است‪ ،‬خود به شبكهاي از مربعهايي به ابعاد ‪ ١٠×١٠‬كيلومتر تقسيم‬
‫شده است كه هركدام شمارهاي مﺨتﺺ به خود دارند‪ .‬اين مربع دربرگيرندة حدود ‪ ٨٠‬درصد شهرستان هنديجان است و دشت زيدون از توابع شهرستان‬
‫بهبهان نيز در گوشة شمالشرقي محدودة آن واقع شده است‪ .‬بﺨش وسيعي از اين شبكه كه شامل سه دهستان هنديجان غربي‪ ،‬هنديجان شرقي و چمخلف‬
‫عيسي است؛ در فصل نﺨست بررسي شد‪.‬‬
‫محدودة بررسي كنوني دربرگيرندة بﺨشي از سواحل تا دامنههاي ارتفاعات رگسفيد و اراضي بين اين دو است كه بﺨشي از داﻻن ترابري )كريدور(‬
‫خوزستان به بوشهر بهشمار ميرود‪ .‬اين محدوده با اينكه كموسعت است اما بهرغم پيوستگي و همپوشاني با نواحي پيراموني خود‪ ،‬از نظر ظرفيت زيستمحيطي‬
‫ويژگيهاي متمايزي دارد‪ .‬چنانكه روانآبها و سيﻼبهاي جاريشده از ارتفاعات‪ ،‬پاييندست رگسفيد را تحت تأثير قرار داده و مﺨروطهافكنههاي كوچك‬
‫و فعالي را تشكيل ميدهند كه گاهي باعث فرسايش گسترده در پهنة منطقه مي شوند‪ .‬امروزه اراضي بياباني و شوري آب منطقه موجب شده است تا جوامع‬
‫انساني‪ ،‬بيشتر در حاشية رودخانة زهره مستقر شوند‪.‬‬

‫‪Zeynivand@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬دانشجوي دكتري باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه تهران؛‬

‫‪ .٢‬دانشآموختة دكتري باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه بوعلي‬
‫‪ .٣‬دانشجوي كارشناسي ارشد باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه شهيد بهشتي‬
‫‪ .٤‬دانشجوي كارشناسي ارشد باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه آزاد اسﻼمي؛ رئيس ادارة ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايع دستي شهرستان هنديجان‬
‫‪ .٥‬دانشآموختة كارشناسي ارشد باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه كاشان؛ طراح فني‬
‫‪ .٦‬دانشآموختة كارشناسي باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه آزاد اسﻼمي؛ عكاس‬
 ‫‪ | ٢٦٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شرح كوتﺎﻫي از علﻤيﺎت ميداﻧي‬

‫براي نﺨستين فصل بررسي‪ ،‬شمارِ ‪ ١٧‬مربع تعيين شده است‪ .‬شبكههايي كه براي بررسي در نظر گرفته شدند‪ ،‬در شبكة بزرگتر ‪ 39RN1-22‬و در محدودة‬
‫شهرستان هنديجان )دهستانهاي بﺨش مركزي( واقع شدهاند و تنها بﺨشهايي از شبكهها بررسي خواهد شد كه در محدودة خشكي واقع شدهاند )شكل ‪.(٢‬‬
‫محدودة اين بررسي دربرگيرندة نوار ساحلي‪ ،‬بﺨشي از دامنه و ناهمواريهاي رگسفيد و دشت هنديجان است كه رودخانة زهره از ميان آن ميگذرد‪ .‬در واقع‪،‬‬
‫شبكة كلي ‪ ٥٠×٥٠‬كيلومتر به شبكههاي كوچكتري به ابعاد ‪ ١٠×١٠‬كيلومتر تقسيم شدهاند كه هركدام شمارة مجزايي دارند و پاية شمارة ملي هركدام از‬
‫آثار موجود در آن شبكه است و بهصورت يك پيشوندي است كه شمارة اختصاصي هر اثر به انتهاي آن افزوده ميشود‪ .‬شمارة اختصاصي آثار‪ ،‬عددي سهرقمي‬
‫‪39RN1R19‬‬ ‫است كه از ‪ ١٠١‬آغاز ميشود‪ .‬بهطور مثال در دو نمونة پيشِ رو )‪ 39RN1R20101‬و ‪ (39RN1R20102‬كه هركدام شمارة ملي يك اثر است؛‬
‫كه در هر دو نمونه آمده است؛ شمارة شبكه )پاية شمارة ملي( و اعداد ‪ ١٠١‬و ‪ ١٠٢‬شمارة اختصاصي هركدام از دو اثري است كه در محدودة آن شبكه شناسايي‬
‫شدهاند‪.‬‬
‫در اين فصل از بررسيها در محدودة منتﺨب ‪ ،39RN1-22‬شمارِ چهل و پنج اثر شناسايي شد )شكل ‪ (٣‬كه عبارتند از بيستوچهار محوطه‪ ،‬پنج‬
‫سازة مرتبط با انتقال آب )يك اثر متشكل از دو سازه‪ ،‬همچنين در دو بافت تاريﺨي نيز ‪ ٢‬سازة ديگر شناسايي شد كه در قالب آن بافت آمدهاند(‪ ،‬چهار گورستان‬
‫قديمي‪ ،‬هشت بافت قديمي‪ ،‬دو قلعه‪ ،‬يك اثر در ارتباط با فعاليت كارگاهي )سفالگري( و يك اثر كه متشكل از مركز توليد سفال و زيستگاه است‪ .‬از شمارِ‬
‫بيستوچهار محوطة شناساييشده‪ ،‬شش اثر در نوار ساحلي )تل پهن‪ ،‬ريگ ‪ ،١‬تل دروازه‪ ،‬ريگ ‪ ،٢‬ريگ ‪ ٣‬و كدوك(‪ ،‬پنج اثر روي تراس رودخانه )فيلي و‬
‫جيري( يا در زمينهاي نزديك به رودخانه )گرگ‪ ،‬غوله شاهعلي ‪ ،١‬غوله شاهعلي ‪ ،(٢‬دو اثر در زير رسوبات آبرفتي تراس رودخانه )بدراني و چم رحمان(‪ ،‬دو‬
‫اثر در مراتع پست غربي بين رودخانة زهره )به فاصلة دور از رود( و دريا )خيط شليش و ميال(‪ ٨ ،‬اثر در دامنة ارتفاعات رگسفيد )درهسيﻼ ‪ ،١‬درهسيﻼ ‪،٢‬‬
‫درهسيﻼ ‪ ،٣‬پاكوه سرخره ‪ ،١‬پاكوه سرخره ‪ ،٢‬پاكوه سرخره ‪ ،٣‬تل سلطان و خواجه( و ‪ ١‬اثر )مازة برج( در مراتع بين ارتفاعات و دريا و بر سر مسير قديمي‬
‫هنديجان به ديلم شكل گرفته است‪.‬‬
‫بهجز چند نمونه از اين زيستگاهها‪ ،‬بقية آنها بهصورت چند خوشه با الگوي خطي ايجاد شدهاند‪ .‬در واقع‪ ،‬بيشتر زيستگاهها يا بهصورت افقي در نوار‬
‫ساحلي شكل گرفتهاند يا در راستاي شمالي ـ جنوبي در دامنة غربي ارتفاعات رگسفيد و زمينهاي سمت راست رودخانة زهره‪ .‬از نظر گاهنگاري نيز در بيشتر‬
‫زيستگاهها توالي بين دوران ساساني تا اواسط دورة اسﻼمي ميانه ديده ميشود‪ .‬بهنظر ميرسد كه يكي از عواملي كه باعث شده تا جوامع مستقر در هنديجان‬
‫در سدههاي معاصر به استقرار بر تراس رودخانه روي بياورند‪ ،‬كنترل طغيانهاي فصلي رودخانه است‪ .‬بهجز روستاهايي همچون دهنو و غوله شاهعلي سفلي‬
‫كه بر سر مسير ايجاد شده بودند — تا به امروز كه تعداد روستاها چند برابر شده است — بقية بافتهاي قديمي روي تراس رودخانة زهره شكل گرفتهاند‪.‬‬
‫اين اتفاق ميتوانست بهدليل استفاده از آب شيرين رودخانة زهره‪ ،‬كشاورزي‪ ،‬صيد ماهي رودخانهاي و در مقياس بزرگتر صيد از دريا روي داده باشد‪.‬‬

‫يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫در بررسيهاي باستانشناختي محدودة منتﺨب )‪ ،(39RN1-22‬زيستگاههايي از اواخر دورة ساساني تا سدة كنوني شناسايي شد‪ .‬گاهنگاري اين زيستگاهها‬
‫بيشتر بر پاية گونههاي سفالي بهدستآمده از سطح محوطهها است‪ .‬البته از سدههاي ‪ ٧‬و ‪ ٨‬ق تا سدههاي ‪ ١١‬و ‪١٢‬ق هيچ شواهدي بهدست نيامد‪ .‬از آنجا‬
‫كه در اواخر دوران تاريﺨي و دوران اسﻼمي بين مناطق دو سوي درياي پارس ارتباط دريايي در جريان بوده است‪ ،‬بنابراين بيشتر گونههاي سفالي بهدستآمده‬
‫از محدودة منتﺨب‪ ،‬افزونبر گونههاي سفالي مناطق پيراموني‪ ،‬با گونههاي سفالي آن سوي درياي پارس نيز مقايسه شده است‪.‬‬
‫در مجموعه سفالهاي محدودة منتﺨب‪ ،‬افزونبر گونههايي از جمله كوزههاي كفاژدري )بعضاً به اشتباه به اين گونه‪ ،‬نوكاژدري گفته ميشود(‬
‫)شكل ‪ :٤‬باﻻ‪ ،‬راست(‪ ،‬گونة سفالي با تزيينات ﻻنهزنبوري )شكل ‪ :٤‬باﻻ‪ ،‬چپ( و گونة ساده با پوشش غليظ قرمز تا قهوهايرنگ )شكل ‪ :٤‬وسط‪ ،‬راست( كه‬
‫دربارة گاهنگاري آنها نميتوان با قطعيت اظهارنظر كرد‪ ،‬گونههاي ديگري ديده ميشود كه آنها را به دورة ساساني تا فراساساني تاريخگذاري كردهايم‪ :‬نمونة‬
‫ظروف تيرهرو كه دِرِك كِنِت )‪ (Kennet 2004‬آنها را ظروف ذخيرهسازي با خطوط كنده )‪) (LISV‬شكل ‪ :٤‬وسط‪ ،‬چپ( و خاكستري )‪) (SMAG‬شكل ‪:٤‬‬
‫پايين‪ ،‬راست( طبقهبندي كرده است‪ .‬اين قطعات بيشتر با نمونه سفالهايي سنجيده و مقايسه شدهاند كه از اين حوزة جغرافيايي بهدست آمدهاند‪ .‬با اين حال‪،‬‬
‫ممكن است كه اين گونهها‪ ،‬گونههاي توليدشده در دوران اسﻼمي باشند كه سنتهاي سفالگري پيشين را در خود حفظ كردهاند‪ .‬بنابراين‪ ،‬تا زماني كه اين‬
‫گونهها از ﻻيههاي برجاي چند محوطة مﺨتلف بهدست نيايد‪ ،‬تاريخگذاري آنها را نميتوان قطعي دانست‪ .‬همچنين‪ ،‬مجموعة قابلتوجهي از گونة سفالي‬
‫منقوش بدونلعاب )شبهپيشازتاريﺨي( در محوطههاي دورة اسﻼمي محدودة منتﺨب شناسايي شده است )شكل ‪ :٤‬پايين‪ ،‬چپ( كه در بازة زماني اسﻼمي‬
‫اوليه تا اسﻼمي ميانه در منطقه رواج داشتهاند‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٦٧‬‬

‫عﻼوهبر قطعات ظروف سفالي‪ ،‬در محوطههاي نوار ساحلي با ماهيت بندرگاهي‪ ،‬مجموعهاي از وزنههاي تور ماهيگيري شناسايي شد )شكل ‪ .(٥‬اين‬
‫مجموعه عمدتاً از سفال ساخته شدهاند و در بين آنها گونههاي سنگي و گچي نيز مشاهده ميشود‪ .‬اين شواهد نشانگر فعاليت صيادي در محوطههاي‬
‫شناساييشده در نوار ساحلي است‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫محدودة منتﺨب )‪ (39RN1-22‬بر سر داﻻن ترابري )كريدور( خوزستان به بوشهر واقع شده است و فاصلة ارتفاعات رگسفيد با ساحل درياي پارس در‬
‫جنوبشرقي اين محدوده به كمترين حد خود ميرسد‪ .‬از آنجايي كه اين مسير پُرتردد بوده است‪ ،‬همين امر باعث ايجاد راهها‪ ،‬ايستگاههاي بينراهي و احتماﻻً‬
‫زيستگاههاي انساني شده است‪ .‬شكلگيري زيستگاههاي بزرگي همچون مهروبان‪ ،‬تُلپهن و كدوك )شكل ‪ (٦‬كه در قوس نوار ساحلي درياي پارس و در‬
‫يك امتداد شكل گرفتهاند‪ ،‬افزونبر ويژگي بندرگاهي آنها‪ ،‬احتماﻻً بهدليل موقعيت جغرافيايي ويژه )حلقة اتصال دو سرزمين مهم خوزستان و بوشهر( و همچنين‬
‫نزديكي به ارتفاعات بوده باشد‪.‬‬
‫نتيجة بررسي مربع ‪ 39RN1-22‬نشان ميدهد كه هيچ استقراري قديمتر از دوران ساساني در اين منطقه شكل نگرفته است‪ .‬همانگونه كه در‬
‫فصول پيشين به آن پرداخته شد‪ ،‬دﻻيلي همچون وجود روانآبهاي گسترده و تشكيل ماندآبها در بيشتر منطقه‪ ،‬در دسترس نبودن منابع آب شرب )بهجز‬
‫رودخانة زهره(‪ ،‬فصول طوﻻنيمدت گرماي طاقتفرسا و در دسترسنبودن منابع سنگي مرغوب ميتوانست در اين امر دخيل بوده باشد‪ .‬ممكن است طغيانهاي‬
‫مداوم رودخانة زهره با نهشتهاي آبرفتي فراواني كه به جاي ميگذارد‪ ،‬زيستگاههاي قديمتر را پوشانده باشد‪ .‬شناسايي چندين اثر پوشيدهشده با رسوبها‬
‫)البته همگي مربوط به دوران اسﻼمي بودند( طي بررسي ديوارههاي برش رودخانه مؤيد آن است‪.‬‬

‫سپﺎسگزاري‬
‫بايسته است كه سپاسگزار همة بزرگواراني باشيم كه ما را ياري نمودند‪ .‬اين برنامه بههمت آقاي دكتر عباس مقدم طراحي و مديريت شد و در همة مسير‬
‫راهنما و همراه ما بودند؛ قدردان زحمات ايشان هستيم‪ .‬از همكاران گراميمان در پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي و ادارهكل‬
‫ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان خوزستان نيز بسيار سپاسگزاريم‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫اسمعيليجلودار‪ ،‬محمداسماعيل و حسين توفيقيان‪ ،١٣٨٨ .‬گزارش كاوش ﻻيهنگاري در بندر ماهروبان در خليجفارس‪ ،‬تهران‪ :‬كتابﺨانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫اسمعيليجلودار‪ ،‬محمداسماعيل و محمد مرتضايي‪» ،١٣٩١ .‬بازشناسي جايگاه بندر مهروبان در خليجفارس و گاهنگاري اولية آن بر پاية كاوش باستانشناختي و مطالعات متون‬
‫نوشتاري«‪ ،‬مطالعات باستانشناسي‪ ،‬ش ‪ ،٢‬پياپي ‪٣١ :٦‬ـ‪.١٣‬‬

‫تراكمي‪ ،‬آزاده‪ ،١٣٨٧ .‬بررسي و شناسائي باستانشناسي در چهار شهرستان بندر امام خميني‪ ،‬ماهشهر‪ ،‬هنديجان و هفتگل‪ ،‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري‬
‫و صنايعدستي استان خوزستان )منتشرنشده(‪.‬‬

‫عبدي‪ ،‬كاميار‪ ،١٣٨٨ .‬گزارش بررسي باستانشناختي شهرستان بهبهان‪ ،‬استان خوزستان‪ ،‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان خوزستان‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫مقدم‪ ،‬عباس‪» ،١٤٠١ .‬بررسيهاي فراگير باستانشناختي در كرانهها و جزاير درياي پارس و درياي مكران«‪ ،‬برنامة ‪ ٥‬سالة مصوب در پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪،‬‬
‫تهران‪ :‬كتابﺨانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي )منتشرنشده(‪.‬‬

‫‪Dittmann, R., 1984, Eine Randebene des Zagros in der Fruhzeit: Ergebinisse des Behbehan-Zuhre surveys, Berliner Beitrage zem Vorderen Orient‬‬
‫‪Band 3, D. Reimer, Berlin.‬‬
‫‪Dittmann, R., 1986, Betrachtungen zur Fruhzeit des Sudwest-Iran: regionale Entwicklungen vom 6. Bis zum Fruhen 3. Berliner Beitrage zem‬‬
‫‪Vorderen, D. Reimer, Berlin.‬‬
‫‪Kennet, D., 2004, Sasanian and Islamic pottery from Ras al-Khaimah: classification, chronology and analysis of trade in the western Indian Ocean,‬‬
‫‪Oxford: Archaeopress, Society for Arabian Studies Monographs 1.‬‬

‫‪Moghaddam, A., 2016, “A fifth-millennium BC cemetery in the north Persian Gulf: the Zohreh Prehistoric Project”, Antiquity (Project‬‬
‫‪Gallery) 90 (353), e3: 1-6.‬‬
‫‪Moghaddam, A., 2021, “A fifth-millennium BCE sanctuary at Tol-e Chega Sofla in the northern Persian Gulf”, Archaeological Research‬‬
‫‪in Asia 27: 1-5.‬‬

‫‪Nissen, H. J. and C. L. Redman 1970-71, “Preliminary Notes on an Archaeological Surface Survey in the Plain of Behbehan and the‬‬
‫‪Lower Zuhreh Valley”, Bastan Chenasi va Honar-e Iran, 6: 48-50.‬‬
 ‫‪ | ٢٦٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬شبكههاي طراحيشده بهمنظور بررسي باستانشناختي پروژة موسوم به درياي پارس و موقعيت مربع ‪) 39RN1-22‬قرمز توپُر( )مقدم ‪ :١٤٠١‬شكل ‪.(١‬‬

‫شكل ‪ .٢‬محدودة منتﺨب و مربعهاي بررسيشده در فصل نﺨست )مربعهايي كه شمارة شناسايي دارند(‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٦٩‬‬

‫شكل ‪ .٣‬نقشة پراكندگي آثار شناساييشده در محدودة منتﺨب ‪ .١ .39RN1-22‬تُلپهن )‪ .٢ (39RN1R20101‬ريگ ‪.٣ (39RN1R20102) ١‬‬
‫تُلدروازه )‪ .٤ (39RN1R20103‬ريگ ‪ .٥ (39RN1R20104) ٢‬خواجه )‪ .٦ (39RN1R20105‬قبرستان خواجه )‪ .٧ (39RN1R20106‬مازة بُرج‬
‫)‪ .٨ (39RN1R20107‬كدوك )‪ .٩ (39RN1R19101‬ريگ ‪ .١٠ (39RN1R19102) ٣‬دهنو )‪ .١١ (39RN1R19103‬چمرحمان )‪(39RN1R18101‬‬
‫‪ .١٢‬بافت قديم هنديجان )‪ .١٣ (39RN1R18102‬سازة آبي چمرحمان )‪ .١٤ (39RN1R18103‬سازة آبي چممراد ‪ .١٥ (39RN1R18104) ١‬سازة‬
‫آبي چممراد ‪ .١٦ (39RN1R18105) ٢‬قبرستان امامزاده عمران )‪ .١٧ (39RN1R18106‬غرابي )‪ .١٨ (39RN1R17101‬چمشعبان‬
‫)‪ .١٩ (39RN1R17102‬سازة آبي چمشعبان )‪ .٢٠ (39RN1R17103‬ميال )‪ .٢١ (39RN1R16101‬بدراني )‪ .٢٢ (39RN1S17101‬گزالي‬
‫)‪ .٢٣ (39RN1S17102‬عبادلي )‪ .٢٤ (39RN1S17103‬خيطشليش )‪ .٢٥ (39RN1Q17101‬بافت قديم خيطشليش )‪ .٢٦ (39RN1Q17102‬تپه‪-‬‬
‫ِگرِگ )‪ .٢٧ (39RN1Q18101‬تپهسنگي )‪ .٢٨ (39RN1Q18102‬قبرستان چمتنگ )‪ .٢٩ (39RN1Q18103‬كﻼت )‪ .٣٠ (39RN1Q19101‬ميشان‬
‫)‪ .٣١ (39RN1Q19102‬جيري )‪ .٣٢ (39RN1P17101‬سازة فيروزآباد )‪ .٣٣ (39RN1P17102‬فيلي )‪ .٣٤ (39RN1P17103‬غوله شاهعلي سفلي‬
‫)‪ .٣٥ (39RN1P18101‬غوله شاهعلي ‪ .٣٦ (39RN1P18102) ١‬پاكوه سرخره ‪ .٣٧ (39RN1P18103) ١‬پاكوه سرخره ‪.٣٨ (39RN1P18104) ٢‬‬
‫پاكوه سرخره ‪ .٣٩ (39RN1P18105) ٣‬درهشُتري )‪ .٤٠ (39RN1P18106‬تُلسلطان )‪ .٤١ (39RN1P18107‬درهسيﻼ ‪.٤٢ (39RN1P18108) ١‬‬
‫درهسيﻼ ‪ .٤٣ (39RN1P18109) ٢‬درهسيﻼ ‪ .٤٤ (39RN1P18110) ٣‬غوله شاهعلي ‪ .٤٥ (39RN1P18111) ٢‬قبرستان سَرخَره عليا‬
‫)‪.(39RN1P18112‬‬
 ‫‪ | ٢٧٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ :٥‬گونههاي شاخﺺ سفالي كه در محدودة منتﺨب شناسايي شدهاند‪ .‬باﻻ‪ ،‬راست( گونة كوزة كفاژدري؛ باﻻ‪ ،‬چپ( گونة سفال با تزيينات ﻻنهزنبوري؛ وسط‪ ،‬راست(‬
‫گونة سفالي ساده با پوشش غليظ قرمز و قهوهايرنگ؛ وسط‪ ،‬چپ( گونة ظروف سفالي تيرهرو )‪(LISV‬؛ پايين‪ ،‬راست( قطعات سفالي خاكستري )‪(SMAG‬؛ پايين چپ(‬
‫سفال منقوش بدونلعاب موسوم به شبهپيشازتاريﺨي‪.‬‬

‫شكل ‪ :٦‬مجموعة وزنههاي تور ماهيگيري از محوطة ريگ ‪.(39RN1R19102) ٣‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٧١‬‬

‫شكل ‪ :٤‬عكس ماهوارهاي از بﺨش مركزي محوطة بزرگ كُدوك )‪ (39RN1R19101‬و معماري مشهود آن )‪.(Google Earth 2023‬‬
 ‫بررسي باستانشناختي بخش حسينآباد شهرستان سنندج‬

‫‪٣‬‬
‫امير ساعدموچشي‪ ،١‬مرتضي زماني دادانه‪ ٢‬و سيروان محمدي قصريان‬

‫درآمد‬
‫بخش حسينآباد شهرستان سنندج شامل دو دهستان حسينآباد شمالي و جنوبي است كه بررسي باستانشناختي آن جهت شناسايي آثار باستاني‪ ،‬شناخت‬
‫الگوي استقراري و ارايه چارچوب گاهنگاري اوليه در پاييز سال ‪ ١٤٠١‬انجام شد‪ .‬تا سال ‪ ١٣٩٦‬دهستان حسينآباد شمالي و جنوبي بهترتيب جزو شهرستانهاي‬
‫ديواندره و سنندج بود كه از اين تاريخ به بعد با مركزيت شهر حسينآباد به بخشي از شهرستان سنندج تبديل شد‪ .‬هيچگونه بررسي باستانشناختي در اين‬
‫بخش بهصورت منسجم انجام نشده بود و آثار ثبتشدة آن در بازديدهاي متفاوت‪ ،‬شناسايي شده بود‪ .‬بررسي اين بخش با شماره مجوز ‪ ٤٠١٣٢٨٣٣‬در تاريخ‬
‫‪ ١٤٠١/٦/١٢‬صادر و فعاليت ميداني آن در ‪ ١٤٠١/٦/٢٢‬آغاز و در ‪ ١٤٠١/٨/١‬به اتمام رسيد‪.‬‬

‫موقعيت منطقة مورد بررسي‬

‫بخش حسينآباد جزو مناطق و دشتهاي مرتفع مركزي و شمالي استان كردستان است )شكل ‪ (١‬كه نسبت به شهر سنندج و پيرامون آن مرتفعتر بوده و‬
‫ميانگين هواي آن كمتر است‪ .‬اين بخش در شمال شهرستان سنندج واقع شده و از شمال به دو شهرستان ديواندره و بيجار‪ ،‬از شرق به شهرستان دهگﻼن‪،‬‬
‫از جنوب به بخش مركزي سنندج و از غرب به بخش كﻼترزان سنندج و نيز مريوان محدود ميگردد‪ .‬بخش مذكور در ابتداي حوضة آبگير رودخانة قشﻼق‬
‫قرار دارد و با جهت شمال به جنوب جزو حوضة آبگير رودخانة سيروان است‪ .‬روستاهاي اصحاب و افراسياب از اين قضيه مستثني هستند و جزو حوضة آبگير‬
‫رودخانة قزلاوزن ميباشند‪ .‬بخش حسينآباد داراي دشتهاي وسيع بهصورت تپهماهورهاي كمارتفاع است )شكل ‪ (٢‬و بستر مناسبي را براي كشاورزي بهويژه‬
‫كشت ديم فراهم ساخته است‪ .‬وجود چشمههاي متعدد در اين ناحيه بهشكلگيري استقرارگاهها كمك شاياني كرده است‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫در بررسي بخش حسينآباد عﻼوهبر بررسي بخشهاي مستعد بهصورت پيمايشي‪ ،‬از افراد بومي منطقه و بهخصوص دهياران روستا جهت شناسايي آثار كمك‬
‫گرفتيم‪ .‬در اين بررسي پس از انجام فعاليت ميداني‪ ،‬به هر اثر يك كد اختصاص يافت كه بيانگر موقعيت نسبي آن در محدودة بررسي نيز هست‪ .‬آثار‬
‫بهدستآمده شامل ‪ ١٢١‬سايت شامل تپه‪ ،‬محوطه‪ ،‬بنا‪ ،‬گورستان‪ ،‬نقوش و پناهگاه صخرهاي است‪ .‬باتوجه به دادههاي بهدستآمده‪ ،‬ميتوان مواد فرهنگي‬
‫شناساييشده را به دورههاي پارينهسنگي تا دورة اسﻼمي نسبت داد كه شواهد دوران پارينهسنگي تا دورة نوسنگي براي نخستينبار از اين منطقه گزارش شده‬
‫است‪ .‬هر محوطه باتوجه به اينكه در بخش حسينآباد واقع شده است داراي حروف اختصاري بهصورت ‪ H.S‬است كه بيانگر واژة »حسينآباد« است‪ .‬پس از‬
‫حروف اختصاري‪ ،‬به هر محوطه يك شماره از ‪ ٠٠١‬تا شمارة ‪ ١٢١‬و به هركدام از يافتهها )غالباً سفال( نيز يك شمارة مجزا اختصاص داده شد‪ .‬عدد ‪١٤٠١‬‬
‫نيز قيد شده كه دال بر سال انجام بررسي مورد نظر است‪ .‬نُه محوطة شاخص در اين بررسي جهت حفاظت‪ ،‬ثبت و مطالعات بيشتر نقشهبرداري شد‪ .‬همچنين‪،‬‬
‫براساس ضوابط شبكهبندي پژوهشكدة باستانشناسي مربوط به ثبت محوطهها‪ ،‬كد ملي باستانشناسي نيز به آنها اختصاص يافت‪.‬‬

‫‪ .١‬استاديار دانشگاه پيام نور‪ ،‬تهران‪.‬‬

‫‪ .٢‬دانشجوي گروه باستانشناسي دانشگاه تهران‪.‬‬
‫‪ .٣‬بنياد ايرانشناسي‪ ،‬شعبه استان كردستان‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٧٣‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫براساس دادههاي بهدستآمده از بررسي بخش حسينآباد سنندج‪ ،‬از چند محوطه‪ ،‬ابزارهاي دورة پارينهسنگي شناسايي شد كه عموماً تكيافته هستند‪ .‬يك‬
‫محوطه هم داراي ابزارهاي سنگي قابل انتساب به دورة فرا پارينهسنگي است‪ .‬از شهرستانهاي كامياران و سروآباد در غرب استان كردستان نيز آثار دورة‬
‫پارينهسنگي شناسايي شده است )ساعدموچشي ‪ (١٣٩١‬اما در محدودة مركزي و شرقي استان هنوز شواهدي از دورة پارينهسنگي گزارش نشده بود‪ .‬آثار دورة‬
‫نوسنگي بدونسفال از اين منطقه شناسايي نشد اما دو محوطة تپه زيارتان روستاي سياسران عليا و »شهر كهنه« روستاي منصوربﻼغي‪ ،‬سفالهاي دورة‬
‫نوسنگي بهدست آمد‪ .‬سفالهاي آن بهرنگ نخودي و قرمز تا قهوهايي روشن‪ ،‬با شاموت كاهي است و از وزن كمي برخوردارند‪ .‬پوشش سطح بيروني و داخل‬
‫آنها غليظ‪ ،‬داراي سطح براق و دستساز اند و پخت اغلب آن مناسب است‪ .‬قطعات منقوش آن محدود به نمونههاي نخودي است كه با رنگ قرمز تزيين شده‬
‫است‪.‬‬
‫در دورة مسسنگي‪ ،‬تعداد ‪ ٣٢‬محوطه و تپه شناسايي شد كه سنت غالب اين منطقه از گاهنگاري منطقة زاگرس مركزي تبعيت ميكند ) ‪Henrickson‬‬
‫‪ .(1985‬سفالهاي شناساييشده در قالب سنت سهگابي‪ ،‬سنت حسينآباد و نيز چشمهنوش و اوروكي قابل طبقهبندي است‪ .‬در سايتهايي چون سيويك ‪٢‬‬
‫روستاي سنگ سفيد و پانپان ‪ ١‬روستاي باينچوب‪ ،‬سفالهاي ايمپرس و نخودي منقوش سهگابي بهدست آمد‪ .‬محوطة زيارتان ماموخ با دارابودن سفالهاي‬
‫خشن و پوشش قرمز و فرمهايي چون سينيهاي كم عمق و دستهدار )از نوع دستههاي افزودة افقي( بيانگر سفالهاي مسسنگي جديد گودين ‪ VII‬است‪.‬‬
‫تنورة روستاي جبرئيﻼن و پانپان ‪ ٢‬روستاي باينچوب معرف سنت دورة چشمه نوش )گودين ‪ (VI‬است‪ .‬يكي از شاخصههاي اين دوره وجود سفالهاي‬
‫نخودي منقوش است‪ .‬از سايتهاي شاخص اين دوره‪ ،‬تپة سيدقادر روستاي سياسران عليا است كه اكثر فرمهاي شاخص اين دوره همانند سفالهاي لبهواريختة‬
‫اوروكي )گودين ‪ (V‬را دارا است )شكل ‪.(٣‬‬
‫از دورة مفرغ‪ ،‬تعداد ‪ ٣١‬اثر در بخش حسينآباد شهرستان سنندج شناسايي شد‪ .‬در اين دوره محوطههاي شاخصي مانند كانيكوچكينه با وسعتي‬
‫قابلتوجه آثار شاخصي از دورة مفرغ را دارا است كه ميتواند براي مطالعات آينده راهگشا باشد )شكل ‪ .(٤‬قلعة كﻼسان روستاي اكبرآباد نخستين قلعة‬
‫شناساييشده دورة مفرغ در استان كردستان است كه بر جادة طبيعي سنندج به شمال استان تسلط دارد‪ .‬از ويژگيهاي سفالهاي دورة مفرغ منطقة حسينآباد‪،‬‬
‫براقبودن سطح سفالهاي آن است كه روي پوشش غليظ آنها انجام شده است‪ .‬سفالهاي اين دوره در رنگهاي خاكستري‪ ،‬طيف نخوي شامل قهوهايي‬
‫كمرنگ‪ ،‬قرمز كمرنگ‪ ،‬نارنجي و نخودي است‪ .‬در بعضي موارد دستههاي ظرف مشابه نمونههاي موسوم به نخجواني را شاهد بود )شكل ‪ .(٥‬تزيينات طنابي‬
‫مخطط در بيرون ظرف و كنده داخل ظرف از ديگر ويژگيهاي اين سفال است‪ .‬كاسههاي دهانهباز‪ ،‬ظروف كروي با انحناي به داخل در قسمت گردن از‬
‫فرمهاي رايج در اين دوره است‪.‬‬
‫در دورة آهن تعداد ‪ ٢٩‬اثر شناسايي شد‪ .‬در تقسيمبندي سفالهاي اين دوره‪ ،‬آنها را به دو دستة كلي سفالهاي اوليه عصر آهن و سفالهاي متﺄخر‬
‫)عصر آهن ‪ (٣‬تقسيمبندي كرديم‪ .‬بيشتر پژوهشگران بر چالشبرانگيزبودن عصر آهن ‪ ١‬از ‪ ٢‬تﺄكيد كرده و چون دادههاي ما متعلق به بررسي ميداني است‪،‬‬
‫فازهاي اوليه تحت عنوان عصر آهن اوليه طبقهبندي شد‪ .‬همانند سنت رايج اوائل عصر آهن تعداد و ميزان سفالهاي خاكستري افزايش يافته و اين امر را‬
‫بهويژه در گورستانها شاهديم‪ .‬سفالهاي اين دوره از كيفيت خوب و استحكام باﻻيي برخودار و غالباً در گروه متوسط قابل طبقهبندي هستند‪ .‬فرم دهانه آنها‬
‫غالباً باز و در قسمت گردن رو به بيرون انحنا دارد‪ .‬كاسههاي مدور از ديگر فرمهاي رايج عصر آهن اوليه است )شكل ‪ .(٦‬در عصر آهن متﺄخر‪ ،‬سنت سفالهاي‬
‫نخودي با پوشش كرم رايج است‪ .‬كيفيت اين گروه از سفالها از عصر آهن اوليه بهتر است و از پوشش كرمرنگ در سطح استفاده كردهاند‪ .‬در اين دوره‬
‫فرمهاي رايج مكانهايي چون زيويه ديده ميشود‪.‬‬
‫بهدليل كمبود مطالعات باستانشناختي‪ ،‬هنوز مطالعة كاملي در مورد سفالهاي دورههاي هخامنشي صورت نگرفته است‪ .‬اما‪ ،‬با اين وصف در‬
‫محوطههايي چون خولهكبود روستاي يونسآباد سفالهاي اين دوره را ميتوان شاهد بود‪ .‬در دوران اشكاني و ساساني‪ ،‬تعداد محوطهها افزايش مييابد‪ .‬اين‬
‫امر بهويژه در دورة اشكاني قابلتوجه است و به ‪ ٥٤‬اثر ميرسد‪ .‬باتوجه به شناسايي سفالهاي معمولي و جلينگي از گونههاي دورة اشكاني در بخش حسينآباد‬
‫شهرستان سنندج‪ ،‬ميتوان سنت سفالگري اين دوره را در قالب سنت رايج در غرب ايران ديد‪ .‬سفالهاي دورة ساساني شامل فرمهاي كوزه‪ ،‬خمره‪ ،‬كاسه‪ ،‬و‬
‫بشقاب است كه غالباً بهرنگ نخودي است‪ .‬اين سفالها از كيفيت متوسط برخوردار هستند و ميزان سفالهاي چرخساز آنها افزايش مييابد‪ .‬از اشكال هندسي‬
‫براي تزيين سطح آنها استفاده شده است‪ .‬لبة اكثر گونههاي سفالها رو به خارج از ظرف و داراي لبة صاف رو به بيرون است‪.‬‬
‫يكي از معضﻼت سفالهاي دورة اسﻼمي‪ ،‬عدم تمايز سفال سدههاي اوليه از سفالهاي دورة ساساني است‪ .‬با اين حال براساس شواهد موجود ‪٣٣‬‬
‫محوطه و تپه داراي سفالهاي صدر اسﻼم تا دورة ميانه اسﻼمي است‪ .‬سفالهاي صدر اسﻼم تا حد زيادي مختصات و ويژگيهاي سفالهاي دورة ساساني‬
‫را دارا هستند‪ .‬سفالهاي دورة ميانة اسﻼمي به دو گروه عمده سفالهاي ساده و منقوش لعابدار تقسيم ميگردد‪ .‬سفالهاي ساده آن بهرنگ كرم‪ ،‬قهوهاي‪،‬‬
‫قرمز ـ قهوهاي و نخودي است و سفالهاي لعابدار بهرنگهاي نخودي‪ ،‬قرمز ـ قهوهاي‪ ،‬شيري‪ ،‬قهوهاي ـ خاكستري و قهوهاي ـ زرد است كه با لعاب‬
‫قهوهاي‪ ،‬سبز و سفيد تزيين شده است‪ .‬هر دو گروه سفالها داراي شاموت شني هستند و از پخت مناسبي برخوردارند‪ .‬سفالهاي لعابدار در قسمت داخل‬
 ‫‪ | ٢٧٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫ظرف داراي لعاب هستند اما بخشهاي بيروني آنها در برخي موارد بدونلعاب است‪ .‬سطح داخلي سفالهاي لعابدار در زير لعاب سطحي خود داراي طرحهاي‬
‫كنده بوده و از طرحهاي هندسي‪ ،‬خطوط مستقيم و مواج و گياهي تجريدي استفاده كردهاند‪ .‬قسمت كندة زير لعاب آنها بهدليل استفاده از رنگهاي تيره يا‬
‫) ‪Danti‬‬ ‫ب نوع گروس مشهور هستند‬
‫غلظت باﻻ‪ ،‬تيرهتر و بهرنگهاي سياه يا قهوهايي است‪ .‬اين گروه از سفالها به سفالهاي اسگرافياتو يا كندة زير لعا ِ‬
‫‪.(2004: 61; Schnyder 1975: Abb. 97‬‬
‫تعداد ‪ ٢٢‬محوطه از دورة اسﻼمي متﺄخر شناسايي شد كه سفالهاي شناساييشده اين دوره از نوع سفالهاي ساده‪ ،‬دستساز و بدونلعاب بوده و‬
‫توليد محلي است‪ .‬رنگ خميره و پوشش اين سفالها قهوهاي است و در شاموت آنها از ذرات شن فراوان استفاده شده بهطوري كه بعد از پخت ذرات ميكاي‬
‫آن رنگ طﻼيي به خود گرفته است‪ .‬ظروف شامل كاسه‪ ،‬ليوان و ظروف ذخيره است‪ .‬سفالها به دو گروه ساده و منقوش قابلتقسيم است‪ .‬سفالهاي منقوش‬
‫با تزييناتي همچون نوارهاي كنده‪ ،‬تزيين ات نواري و افزوده و تزيينات نقاشي تزيين شده است‪ .‬تعدادي از تزيينات طنابي بهصورت افزودة الحاقي است‪ .‬بيشتر‬
‫سفالها از پخت كافي برخوردار نيستند و مشابه سفالهايي است كه در كاوش كاروانسراي قديمي بيستون و نيز محوطة بردهمار در شهرستان سروآباد استان‬
‫كردستان )ساعدموچشي ‪ (١٣٩٤‬بهدست آمد‪ .‬سفالهاي بيستون متعلق به قرن ‪ ١٣‬و ‪ ١٤‬ميﻼدي است )لوشاي شمايسر ‪.(٢٣١ :١٣٨٥‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫براساس بررسي باستانشناختي بخش حسينآباد شهرستان سنندج آثار محدودي از دورة پارينهسنگي بهدست آمد‪ .‬دورة روستانشيني در اين ناحيه از دورة‬
‫»نوسنگي باسفال« شروع و در دورة مسسنگي افزايش مييابد‪ .‬سفالهاي دورة نوسنگي از سطح دو تپه با بستري طبيعي بهدست آمد و بهدليل فرسايش‬
‫باﻻ‪ ،‬تراكم كم ﻻيههاي فرهنگي از وسعت كمي برخوردار اند‪ .‬سنتهاي سفالي اين دوره بهويژه در دورة مسسنگي مشابه شرق زاگرس مركزي است‪ .‬در‬
‫دورة مفرغ وسعت تعدادي از محوطهها بيشتر ميشود‪ .‬سفالهاي بهدستآمده از اين دوره با منطقة زاگرس مركزي و بهخصوص دورة گودين ‪ III‬متفاوت‬
‫بوده و غالباً با شمالغرب ايران و شمال بينالنهرين تشابه دارد‪ .‬سفالهاي عصر آهن در بخش حسينآباد مشابه منطقة آذربايجان و شرق زاگرس مركزي‬
‫است و از سنتهاي اين نواحي تبعيت ميكند‪ .‬تعداد محوطههاي دورة تاريخي و اسﻼمي افزايش يافته و از سنتهاي رايج غرب ايران پيروي ميكند‪ .‬باتوجه‬
‫به آثار شناساييشده از دورة مسسنگي تا دورة اسﻼمي ميانه ميتوان به اين نكته اشاره كرد كه تعداد محوطهها در طول دورانهاي مختلف نوسان زيادي‬
‫نداشته و استقرار بهصورت تقريباً يكنواخت تداوم داشته است‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫ساعدموچشي‪ ،‬امير‪ ،١٣٩٤ .‬گزارش كاوش نجاتبخشي محوطه بردهمار روستاي اسپهريز در محدوده سد داريان‪ ،‬شهرستان سروآباد‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكده‬
‫باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫لوشاي شمايسر‪ ،‬اينگه بورگ‪» ،١٣٨٥ .‬سفالهاي كاروانسراي قديمي«‪ ،‬در ولفرام كﻼيس و پتر كالماير )بهكوشش(‪ ،‬بيستون‪ :‬كاوشها و تحقيقات سالهاي ‪،١٩٦٧-١٩٦٣‬‬
‫برگردان‪ :‬فرامرز نجد سميعي‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان ميراث فرهنگي‪ ،‬اداره كل امور فرهنگي‪٢٨٤ :‬ـ ‪.٢٠٧‬‬

‫‪Danti, M. D. 2004, “The Ilkhanid heartland: Hasanlu Tepe (Iran) Period I. Hasanlu excavation Report II”, University Museum Monograph 120,‬‬
‫‪Philadelphia: University of Pennsylvania Museum.‬‬
‫‪Henrickson, F. E. 1985, “An updated chronology of the early and middle chalcolithic of the central Zagros highlands, Western Iran”,‬‬
‫‪Iran 23: 63-108.‬‬
‫‪Schnyder, R. 1975, “Keramik- und Glasfunde von Takht-i Suleiman 1959-1968”, Archäologischer Anzeiger 90: 180-96.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٧٥‬‬

‫شكل ‪ .١‬نقشة توپوگرافي بخش حسينآباد شهرستان سنندج بههمراه آثار شناساييشده‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نمايي از جغرافياي بخش حسين آباد‪.‬‬

 ‫‪ | ٢٧٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬سفالهاي بهدستآمده از تپة »سيدقادر« روستاي سياسران عليا‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٧٧‬‬

‫شكل ‪ .٤‬تصوير هوايي تپة »كاني كوچكينه« روستاي چرميله‪.‬‬

 ‫‪ | ٢٧٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٦‬سفالهاي عصر آهن قبرستان »كاني هاشم« روستاي باينچوب‪.‬‬ ‫شكل ‪ .٥‬سفالهاي دورة مفرغ تپة »كاني كوچكينه« روستاي چرميله‪.‬‬
 ‫ن وحيديه شهريار‬
‫گزارش گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و حريم محوطة تﭙة جوقي ِ‬

‫‪١‬‬
‫محمدحسن سالك اكبري‬

‫درآمد‬
‫تپة باستاني جوقين محوطهاي به وسعت تقريباً يك هكتار است كه در شهر وحيديه شهرستان شهريار قرار گرفته است‪ .‬اين محوطة عظيم كه احتماﻻً بقايايي‬
‫از يك دژ بزرگ از قرون ميانة اسﻼمي بوده در سال ‪ ١٣٧٩‬و با شمارة ثبتي ‪ ٢٨٨٩‬توسط فرشيد مصدقي اميني به ثبت رسيد و سپس در سال ‪ ١٣٨٣‬حسين‬
‫توفيقيان بدون انجام گمانهزني نقشة حريم آن را بر اساس عرصة ظاهري تپه مشخص و نشانهگذاري كرد‪ .‬اما‪ ،‬باتوجه به اهميت اين محوطة باستاني و‬
‫همچنين فعاليتهاي آسيبزايي كه در سالهاي پيش و با گسترش فعاليتهاي شهرسازي و عمراني در پيرامون اين اثر تاريخي بهانجام رسيده صدمات‬
‫جبرانناپذيري را بر پيكرة اين تپة باستاني وارد كرده است‪ .‬به همين منظور و براي جلوگيري از تخريبات بيشتر‪ ،‬ميراث فرهنگي صنايعدستي و گردشگري‬
‫استان تهران با استفاده از اعتبارات استاني پروژهاي را با عنوان »گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپهقلعة جوقين« بهمنظور مستندنگاري وضع‬
‫موجود تپه و همچنين شناسايي عوامل مخرب و آسيبزا براي محوطه و همچنين تعيين و ترسيم عرصه و حريم تپه‪ ،‬تعريف و مجوز آن توسط نويسنده به‬
‫شمارة ‪ ٤٠١٣١٧٠٨‬از پژوهشكدة باستانشناسي اخذ و كار كاوش از تاريخ ‪ ١٤٠١/٤ /٢٤‬لغايت ‪ ١٤٠١/٥/٢٢‬و با كاوش ‪ ١٢‬گمانة ‪ ١/٥×١‬متري در پيرامون‬
‫تپه بهانجام رسيد و نقشة عرصه و حريم پيشنهادي بر اساس نتايج اين گمانهها ترسيم و ارائه گرديد‪ .‬همچنين‪ ،‬بهمنظور ثبت و مستندنگاري بقاياي تپه با‬
‫استفاده از روش فتوگرامتري هوايي عكسهاي هوايي‪ ،‬نقشة توپوگرافي و طرح سهبعدي از تپه تهيه گرديد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫تپة باستاني جوقين در شهر وحيديه و در بخش جوقين شهريار واقع شده است‪ .‬شهر وحيديه به مركزيت بخش جوقين يكي از شهرهاي زيبا و خوش آب و‬
‫هوا است كه از ادغام روستاهاي جوقين‪ ،‬شفيعآباد‪ ،‬اسماعيل آباد‪ ،‬قصبه و قُصطانك تشكيل شده است )شكل ‪ .(١‬تپة جوقين يك اثر تاريخي با مساحت تقريباً‬
‫يك هكتاري و با مختصات جغرافيائي ‪ 35 36’ 6.18“ N‬و ‪ 51 1’ 10.60” E‬است كه در بخش جوقين شهر وحيديه از توابع شهرستان شهريار واقع شده است‪.‬‬
‫باتوجه به گسترش بافت شهري در پيرامون تپه‪ ،‬امروزه خيابان اصلي شهر وحيديه كه با نام خيابان شهدا شناخته ميشود از پاي وجه جنوبي تپه و كمربندي‬
‫مﻼرد‪-‬شهريار از پاي وجه غربي تپه عبور كرده است و ساختمان ادارة مخابرات شهر وحيديه چسبيده به وجه شرقي آن واقع شده است‪ .‬شهر وحيديه و‬
‫بهخصوص بخشهاي قصبه و جوقين كه تپة جوقين در بين اين دو بخش قرار دارد‪ ،‬از جمله مناطق خوش آبوهوا و سرسبز شهرستان شهريار هستند كه‬
‫انبوهي از باغات را در خود جاي دادهاند‪ .‬در گذشته نيز اين باغات و مزارع كشاورزي تا پاي وجه شمالي تپه ادامه داشته است و آب اين باغات و مزارع نيز از‬
‫طريق رشتهقناتهايي تﺄمين ميگرديد كه در بخش شمالي تپه ايجاد شده بودند و تا پاي تپه امتداد داشتهاند‪ .‬ولي امروزه اثري از آنها مشاهده نميشوند‪.‬‬
‫تپة باستاني جوقين بقايايي از يك دژ عظيم خشتي بوده است كه امروزه بخشهايي از ديوارهاي عظيم آن خود نمايي ميكند )شكل ‪ ٢‬و نقشة ‪(١‬‬
‫و همچنين در بخش غربي نشانههايي از برجهاي مدور آن در ارتفاع بيش از ‪ ١٠‬متر از سطح زمينهاي اطراف باقي ماندهاست‪ .‬در بخش شمالغربي تپه نيز‬
‫آثاري از قسمت انتهايي يك اتاق يا داﻻني نمايان است كه پوشش آسمانة آن از بين رفته است‪ ،‬اما زيرسازيهايي كه براي طبقة باﻻي روي اين تاق‬
‫ايجادشده همچنان محكم و استوار باقي مانده است )شكلهاي ‪ ٣‬و ‪ .(٤‬با استناد به دادههاي سفالي كه از سطح محوطه و زمينهاي پيراموني بهدست آمده‬
‫ميتوان اين اثر را به احتمال زياد مربوط به قرون ميانة اسﻼمي دانست‪.‬‬

‫‪ .١‬دانشجوي دورة دكتري دانشگاه بوعليسينا؛ ‪h.salekakbari@gmail.com‬‬

 ‫‪ | ٢٨٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫پروژة تعيين عرصه و حريم تپة باستاني جوقين با كاوش ‪ ١٢‬گمانة ‪ ١/٥×١‬متري و به روش استنداددهي و ثبت دادههاي باستاني به روش لوكوس ـ لوكوس‬
‫در پيرامون تپه آغاز گرديد‪ .‬باتوجه به قرارگيري محوطه در بافت شهري مكانيابي گمانهها نيازبه اتخاذ تدابير ويژهاي بود تا بيشترين كارايي را در شناسايي‬
‫ﻻيههاي فرهنگي باوجود عوامل محدودكنندهاي همچون ساختمانهاي اداري و خيابانهاي مواصﻼتي داشته باشد‪ .‬گمانهها در ‪ ٣‬حلقه ـ رينگ ـ در پيرامون‬
‫محوطه كاوش گرديدند‪ .‬حلقة اول شامل گمانههاي ‪ T.T.107 ،T.T.104 ،T.T.101‬و ‪ T.T.110‬بوده است‪ .‬باتوجه به صدماتوارده كه حاصل تسطيح بخش‬
‫شرقي و جنوبي محوطه بوده ﻻيههاي فرهنگي اين بخشها از بين رفته بودند اما دو گمانة ‪ T.T.104‬و ‪ T.T.107‬به ﻻيههاي برجاي فرهنگي برخوردند و به‬
‫همين دليل شعاع حلقة دوم بين ‪ ١٥‬تا ‪ ٢٠‬متر نسبت به مركزيت تپه افزايش داده شد‪ .‬در اين حلقه نيز گمانههاي ‪ T.T.105 ،T.T.102‬و ‪ T.T.108‬مورد‬
‫كاوش قرار گرفتند و باتوجه به اين كه در ضلع جنوبي آن خيابان شهدا عبور كرده بود امكان ايجاد گمانه در اين بخش نبود‪ .‬تمامي اين سه گمانه به ﻻيهاي‬
‫از آوارهاي فرهنگي برجا به دادههايي شامل سفالهاي يكدست قرون ميانه و همچنين قطعات شكستة آجر منتهي گرديد كه با تشخيص اين ﻻيهها بهعنوان‬
‫ﻻية فرهنگي حلقة ديگري با افزايش شعاع ‪ ٢٠‬تا ‪ ١٥‬متري نسبت به حلقة دوم گمانههاي ‪ T.T.111 ،T.T.109 ،T.T.106 ،T.T.103‬و ‪ T.T.112‬مورد كاوش‬
‫قرار گرفتند‪ .‬در هر پنج گمانة حلقة سوم هيچ ﻻية فرهنگي برجايي توسط اعضاي تيم كاوش شناسايي نگرديد و در عمقهاي مشخصي تمامي اين گمانهها‬
‫به يك ﻻية بكر رسوبي از جنس خاك رس با تركيبي از ماسه و دانههاي آهكي سفيدرنگي رسيد كه حاكي از عدم گسترش دادههاي فرهنگي مرتبط به تپة‬
‫باستاني در اين شعاع نسبت به تپه بود‪ .‬لذا اين گمانهها نقاطي را براي تعيين حريم تپه مشخص كردند‪ .‬در جدول ‪ ١‬مشخصات و نتايج حاصل از هر ‪ ١٢‬گمانه‬
‫‪DJI Phantom4‬‬ ‫آورده شده است )شكل ‪ .(٥‬همچنين‪ ،‬بهمنظور مستندنگاري وضع موجود تپه با استفاده از روش فتوگرامتري هوايي و با بهرهگيري از پهپاد‬
‫‪ Pro V2‬اقدام به تهية تصوير هوايي‪ ،‬نقشة توپوگرافي‪ ،‬نقشة كاداستر و همچنين تصوير سه بعدي از تپه گرديد‪ .‬در انتها نيز تابلويي بهمنظور معرفي تپه و‬
‫يادآوري قوانين موجود بهمنظور حفظ اين اثر باستاني در ضلع غربي آن نصب گرديد‪.‬‬

‫جدول ‪ :١‬مشخصات گمانههاي ايجاد شده‪.‬‬

‫عرصه‬ ‫عمق نهايي )س‪ .‬م(‬ ‫اندازه )س‪ .‬م(‬ ‫ش‪ .‬گمانه‬

‫ـ‬ ‫‪١٩٦‬‬ ‫‪١٥٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.101‬‬

‫×‬ ‫‪١١٧‬‬ ‫‪١٥٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.102‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٥٥‬‬ ‫‪١٥٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.103‬‬

‫×‬ ‫‪٩٧‬‬ ‫‪١٥٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.104‬‬

‫×‬ ‫‪١٤٨‬‬ ‫‪١٥٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.105‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٥٩‬‬ ‫‪١٥٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.106‬‬

‫×‬ ‫‪١٥٥‬‬ ‫‪١٥٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.107‬‬

‫×‬ ‫‪١٦٧‬‬ ‫‪١٥٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.108‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٤٧‬‬ ‫‪١٥٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.109‬‬

‫×‬ ‫‪١٨٩‬‬ ‫‪١٥٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.110‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٩٧‬‬ ‫‪١٥٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.111‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٤٧‬‬ ‫‪١٥٠×١٠٠‬‬ ‫‪T.T.112‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫در طول كاوش ‪ ١٢‬گمانه در پيرامون تپه و همچنين بررسي سطحي محوطه عمدهترين يافتههاي فرهنگي بهثبت رسيده از اين پروژه يافتههاي سفالي بوده‬
‫است كه در سه گروه ساده‪ ،‬لعابدار و نقش كنده ميتوان تقسيم كرد‪ .‬كه باتوجه به ويژگيهاي آن ميتوان به قرون ميانة اسﻼمي و دورة ايلخاني نسبت داد‬
‫)شكل ‪ .(٦‬با مطالعه و بررسي اين دادهها و همچنين با درنظرگرفتن پﻼكهاي كشاورزي و مسكوني نقشة عرصه و حريم تپه ترسيم و براي انجام مراحل‬
‫بعدي به ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري استان تهران بهعنوان كارفرماي پروژه بههمراه دو جلد از گزارش گمانهزني و فايلهاي مستندنگاري‬
‫تحويل داده شد‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٨١‬‬

‫شكل ‪ .١‬نقشة شهرستان شهريار بهانضمام دهستان جوقين )‪.(www.topomap.ir‬‬

‫شكل ‪ .٢‬عكس هوايي از محوطة جوقين‪.‬‬

 ‫‪ | ٢٨٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬ميزانمنحني تپة جوقين‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬بقاياي معماري برجايمانده در تپة جوقين‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٨٣‬‬

‫شكل ‪ .٥‬نمايي از وضعيت گمانة ‪ T.T.104‬بعد از اتمام كاوش‪.‬‬

‫تصوير‪ :٦‬نمونه سفالهاي بهدستآمده از گمانة ‪.T.T.104‬‬

 ‫فصل دوم كاوش ارگ تاريخي شهر دﻫدشت‬

‫سپيدنامه‪١‬‬ ‫حسين‬

‫درآمد‬
‫ارگ تاريخي دهدشت يكي از محوطههاي مهم شهرستان كهگيلويه است كه كه در قلب رستاق تاريخي بﻼدشاپور واقع گرديده است‪ .‬بقاياي ارگ تاريخي‬
‫بهدليل قرارگيري در حاشية باروي شناختهشده شهر تاريخي دهدشت‪ ،‬طي دهههاي گذشته به آن كمتوجهي نشده و بهدليل ساخت بناهاي مسكوني شخصي‪،‬‬
‫ساختمانهاي اداري آموزشي‪ ،‬عبور خط لولة آب و جادة كمربندي شهر‪ ،‬به استثناي بخشي از برج دفاعي مياني ضلع جنوبغربي‪ ،‬بقية برجها و بخش اعظم‬
‫ديوار باروي ضلع جنوبغربي آن از بين رفته است‪ .‬جلوگيري از تخريب بيشتر و ضرورت كاوش باستانشناختي براي پاسخ به پرسشهايي در خصوص تاريخ‬
‫شكلگيري ارگ تاريخي شهر دهدشت و تعامﻼت فرهنگي شهر دهدشت با مناطق ديگر‪ ،‬مستلزم كاوش باستانشناختي است‪ .‬دومين فصل كاوش و پيگردي‬
‫ارگ شهر تاريخي دهدشت بر اساس مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٩٨٨‬تاريخ ‪ ١٤٠١/٣/٨‬از تاريخ ‪ ١٢‬تيرماه تا ‪ ٢٠‬مردادماه در دو جبهة شماليغربي و جنوبغربي با‬
‫هدف كاوش و خواناسازي برج و باروي ارگ‪ ،‬جلوگيري از تخريب بقاياي بهجايمانده از ارگ‪ ،‬شناخت عناصر كالبدي بنا و بهدستآوردن شواهدي از سازمان‬
‫اداري و دفاعي دورة رونق و افول شهر و ارگ دهدشت انجام شد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫شهر دهدشت يكي از كاملترين نمونههاي معماري و شهرسازي دورة اسﻼمي بهشمار ميرود كه بسياري از عناصر كالبدي آن مانند كاروانسرا‪ ،‬مساجد‪،‬‬
‫مدرسه‪ ،‬بازار‪ ،‬حمامها‪ ،‬بناهاي آرامگاهي و بقاياي منازل مسكوني آن برجاي مانده است‪ .‬محوطة بناي ارگ تاريخي دهدشت به طول ‪ ١٥٠‬متر و عرض ‪٩٥‬‬
‫متر در ضلع شرقي شهر قديم دهدشت‪ ،‬در ارتفاع ‪ ٨١٠‬متر از سطح دريا قرار دارد )شكل ‪ .(١‬جادة ارتباطي كمربندي ضلع جنوبي شهر جديد دهدشت ميان‬
‫ضلع غربي اين محوطه با بافت تاريخي دهدشت جدايي افكنده و بخشي از ساختار ارگ در زير نخالهها و زبالههاي شهري به ارتفاع تقريبي يك تا دو متر‬
‫مدفون گرديده است‪ .‬در ضلع جنوبي محوطه يك جادة خاكي به عرض ‪ ١٠‬متر با شيب مﻼيمي به باروي ارگ منتهي ميگرديد كه براي دسترسي خانههاي‬
‫مسكوني ضلع شمالي ارگ‪ ،‬از ضلع شرقي ارگ گذشته است‪ .‬ضلع شمالي و شرقي ارگ را خانههاي مسكوني اشغال و بخشي از ساختار بارو را نيز در اين‬
‫جبهه تخريب نموده است‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫باتوجه به محوريت تصميمگيري كاوش و پيگردي بارو و برج غربي ارگ‪ ،‬نخست دو ترانشة ‪ H ،G‬به ابعاد ‪ ١١×١٠‬متر‪ ١٣×١٥ ،‬متر در ضلع غربي ارگ‪ ،‬كه‬
‫بر مبناي شواهد سطحي گمان ميرفت بارو و برج غربي قرار گرفته باشد‪ ،‬ايجاد شد )شكل ‪ .(٢‬متﺄسفانه‪ ،‬با برداشت خاك اين دو ترانشه‪ ،‬كه عمدتاً نخالهها و‬
‫زباله هاي خانگي بود متوجه شديم‪ ،‬پس از تسطيح اين قسمت براي فضاهاي آموزشي و حفر كانال خط لولة آب‪ ،‬شواهدي از برج غربي برجاي نمانده است‪.‬‬
‫بنابراين‪ ،‬قبل از برداشت يك چهارم باقيمانده ترانشة ‪ ،H‬ترانشة سوم يعني ترانشة ‪ I‬را در امتداد شواهد بارو در دو ترانشة ‪ D‬و ‪ E‬فصل قبل ايجاد نموديم تا‬
‫بتوانيم رد بارو را در اين قسمت پي بگيريم‪ .‬در فصل قبل دو ترانشه در جهت شمالغربي ـ جنوبشرقي ايجاد نموديم تا بتوانيم با دقت زياد موقعيت ديوار را‬
‫در جهت جادة آسفالت ضلع شمالي پي بگيريم‪ .‬با مشخصشدن شواهد اندكي از بارو در دو ترانشة يادشده‪ ،‬ترانشة ‪ I‬و ‪ J-J1‬به طول ‪ ٣٠‬متر و عرض ‪ ٢‬متر با‬
‫جهت جنوبغربي ـ شمالشرقي ايجاد نموديم‪ .‬كاوش در اين ترانشهها در شناخت برخي از روند تحوﻻت شكلگيري و بازسازي ارگ تﺄثيرگذار بود زيرا‬
‫دستكم مشخص شد بخشي از ديوار بارو و برجهاي ضلع غربي با مصالح آواري بر روي نهشتهاي اوايل دورة صفويه ساختهشده است كه دو متر ضخامت‬
‫دارد‪ .‬باتوجه به اينكه هدف اين فصل نيز شناسايي بقاياي معماري برج و باروي ارگ بوده است‪ ،‬كاوش و خواناسازي بيشتر در جبهة بيروني ديوارهاي‬
‫آشكارشده انجام گرفت كه در برخي قسمتها‪ ،‬رج پاياني روي خاك بكر مشاهده گرديد )ترانشة ‪ I‬و ‪ .(J2‬از سوي ديگر‪ ،‬باتوجه به اينكه ديوار بارو در طول‬
‫زمان بهدﻻيل متعدد شاهد تخريب زيادي بوده است‪ ،‬سعي بر آن شد تا خاك زيادي از اطراف ديوار برداشته نشود تا مانع فروريختن بقاياي برجايماندة ديوار‬
‫شود‪.‬‬

‫دانشگاه هنر اصفهان؛ ‪h_sapid@yahoo.com‬‬ ‫‪ .١‬دانشآموختة دكتري باستانشناسي‪،‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٨٥‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫يافتههاي فصل دوم كاوش بيشتر از كانتكستهاي سطحي و يا از بافت مضطرب برخي كانتكستها بهدست آمدند كه علت عمدة آن نيز تخريب چند دهة‬
‫اخير و تسطيح بخشهايي از محوطه براي ساخت مدارس ضلع غربي يا توسط مالكان محلي بوده است‪ .‬در مجموع ‪ ٩‬ترانشه جهت كاوش و پيگردي برج و‬
‫باروي ضلع شمالغربي و ضلع جنوبغربي ارگ ايجاد شد كه در همة ترانشههاي يادشده آثار معماري آشكار شد )شكلهاي ‪ ٣‬و ‪ .(٤‬با اين وجود‪ ،‬برج گوشة‬
‫غربي بهطور كامل در اثر تسطيحسازي بخشي از محوطه براي ايجاد فضاهاي آموزشي‪ ،‬عبور خط لولة آب و جادة كمربندي شهر از ميان رفته است‪ .‬در ضلع‬
‫شمالغربي ديوار بارو به طول ‪ ٤٠‬متر كاوش و پيگردي شد كه با استفاده از مصالح ﻻشهسنگ و مﻼت گچ ساخته شده بود و حدود ‪ ٨٠‬سانتيمتر پهناي آن‬
‫است‪ .‬اما در ضلع جنوبغربي تهرنگي از ديوار بارو آشكار شد كه پهناي آن دو متر و طول آن نيز در ترانشة فصل حاضر نيز دو متر بود‪.‬‬
‫در فصل دوم كاوش ارگ گونههاي متنوع سفال شناسايي شد كه باوجود آنكه از كانتكستهاي سطحي و مضطرب يافت شدند‪ ،‬ليكن در خصوص‬
‫تاريخ شكلگيري ارگ داراي اهميت مطالعاتي هستند‪ .‬همچون فصل قبل‪ ،‬تعداد سفالهاي قبل از عصر صفوي در نخستين فصل بسيار اندك است‪ ،‬زيرا در‬
‫اين فصل نيز كاوش بيرون از ارگ انجام شد و در بيشتر قسمتها تا كف فضاها‪ ،‬تخريب اواخر دورة پهلوي كامﻼً مشهود است و حتي برج غربي ارگ و‬
‫ديوارهاي منتهي به آن‪ ،‬بهطور كامل بهواسطه فعاليتهاي ساختوساز از بين رفته است‪ .‬از مجموع ‪ ١٥٨‬قطعة شكستة ظروف سفالي‪ ١٣٩ ،‬قطعه عكاسي‪،‬‬
‫طراحي و مستندنگاري گرديد )شكل ‪ .(٥‬از اين تعداد‪ ٧٥ ،‬قطعه لعابدار ساده هستند كه ‪ ٣٣‬قطعه داراي لعاب فيروزهاي‪ ١٦ ،‬قطعه داراي لعاب سفيد با ذرات‬
‫سياهرنگ‪ ،‬هشت قطعه لعاب سبز مايل به فيروزهاي‪ ،‬پنج قطعه لعاب زرد عسلي‪ ،‬چهار قطعه لعاب بادمجاني‪ ٢ ،‬قطعه لعاب سبز‪ ،‬يك قطعه لعاب قرمز ـ‬
‫فيروزهاي و يك قطعه ديگر نيز لعاب سبز زيتوني ـ فيروزهاي هستند‪ .‬از لحاظ فرم بيشتر سفالها كاسه و بشقاب هستند‪ ،‬قطر لبة آنها حدود ‪ ١٧‬تا ‪٢٠‬‬
‫سانتيمتر و عمق آنها حدود هفت تا نه سانتيمتر است‪ .‬افزونبر قطعات مورد استفاده در زندگي روزمره‪ ،‬قطعات پيهسوز و آتشدان سفالي قليان نيز در ميان‬
‫سفالها بهچشم ميخورد‪ .‬از مجموع ‪ ٦٤‬قطعه سفال منقوش‪ ٢٤ ،‬قطعه سفال منقوش بدون لعاب موسوم به شبهپيشازتاريخ قابل تاريخگذاري به سدههاي‬
‫ميانة اسﻼمي )‪ ١٣ ،(Sumner & Whitcomb 1999 : 320‬قطعه نقش فيروزهاي روي لعاب سفيد‪ ١٢ ،‬قطعه سفال آبي ـ سفيد از دوران تيموري ـ صفويه‬
‫)اكبري و صادقي طاهري ‪٨١ :١٣٩٣‬؛ حسيننيا اميركﻼيي و همكاران ‪ ،٩٦ :١٣٩٩‬تصوير ‪ ،٢‬شمارههاي ‪ ٣٦‬و ‪٣٧‬؛ موسوي حاجي و عطايي‪ ،٢٤٨ :١٣٨٩ ،‬لوح‬
‫‪ ،٤٠‬طرح‪ ،(٣٦‬نه قطعه نقش سياه روي لعاب فيروزهاي‪ ،‬شش قطعه نقش كندة زير لعاب و دو قطعه نيز داراي نقش سياه زير لعاب فيروزهاي هستند‪.‬‬
‫پس از سفال‪ ،‬متنوعترين آثار يافتشده از كاوش را اشياي شيشهاي تشكيل ميدهند )شكل ‪ (٦‬كه اهميت توجه به اين مواد فرهنگي را در كاوشهاي‬
‫آينده ضروري ميسازد‪ .‬قطعات شكستة النگوهاي شيشهاي در بيشتر ترانشهها بهطور پراكنده يافت شد )‪ ٨‬قطعه(‪ .‬با اين وجود‪ ،‬قطعات ظروف )‪ ٥‬قطعه(‬
‫بيشتر از كانتكستهاي ‪ 002‬ترانشههاي ‪ J1‬و ‪ J2‬يافت شدند‪ .‬بيشترين قطعات اشياي شيشهاي‪ ،‬شامل النگوهاي شكستهاي به ضخامت ‪ ٤‬تا ‪ ٦‬سانتيمتر‬
‫هستند كه با مفتولهاي رنگي سياه‪ ،‬آبي و سبز ساخته شده و با مفتولهاي قهوهاي زرشكي و زرد طﻼيي تزيين شدهاند‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫فصل دوم كاوش ارگ تاريخي دهدشت كه با هدف كاوش و خواناسازي برج گوشة غربي و ديوار باروي ارگ در اين سو‪ ،‬شناخت پيشينة شكلگيري بناي‬
‫ارگ و تبيين مسائل تاريخي منطقة بﻼدشاپور انجام شد‪ ،‬نشان داد كه برج غربي و بخشي از ديوار بارو بهطور كامل از ميان رفته است‪ ،‬ولي از باروي ضلع‬
‫شمالغربي‪ ،‬تا حدود نيم متر از ارتفاع ديوار آن برجاي مانده است‪ .‬باتوجه به شواهد معماري كاوششده ديوار بارو در ضلع شمالغربي و جنوبغربي ارگ و‬
‫وروديهاي ارگ در ضلع جنوبغربي و همچنين نتايج كاوش فصل پيش‪ ،‬ارگ دستكم سه دوره تخريب و مجدداً بازسازي شده است‪:‬‬
‫‪ .١‬دورة نخست كه ديوار اصلي بارو در ضلع شمالي با استحكام زيادي با مصالح ﻻشهسنگ و مﻼت گچ به پهناي حدود ‪ ٩٠‬سانتيمتر ساخته شده است‪ .‬در‬
‫ترانشة ‪ I‬و ‪ ،J-J1‬اين ديوار از ﻻشهسنگ و مﻼت گچ‪ ،‬به طول ‪ ٢٤‬متر است كه نماي شمالغربي ديوار با سنگهاي ماسهاي نخودي‪ ،‬بسيار فرسايش يافته و‬
‫روية آنها بهرنگ قرمز گراييده و پوستهپوسته شده است‪ .‬در اين دوره از ساختوساز‪ ،‬سنگهاي بهكاررفته در ساخت ديوار عمدتاً چهارضلعي با ميانگين‬
‫‪ ٣٠×٢٠×١٢‬سانتيمتر و ‪ ٤٠×٢٣×٢٠‬سانتيمتر است‪ .‬چينش سنگها نيز بهصورت افقي منظم و فاصلة بين سنگها كه با مﻼت گچ پُر شده‪ ،‬حدود ‪ ٢‬تا ‪٤‬‬
‫سانتيمتر است‪.‬‬
‫‪ .٢‬دورة دوم كه ديوار گچي در ترانشة ‪ J2‬با جهت شمالغربي ـ جنوبشرقي شناخته شده است و ضخامت ديوار نسبت به دورة قبل كمتر شده است‪ .‬از سوي‬
‫ديگر‪ ،‬شواهد نشان ميدهد احتماﻻً در اين تورفتگي ديوار‪ ،‬برخي از فضاهاي داخلي قلعه با ديوار باروي جديد مسدود گرديدهاند كه شواهد آن در ترانشة ‪ F1‬و‬
‫‪ F2‬نيز در فصل قبل مشاهده گرديد‪ .‬در اين دوره از ساختوساز ارگ‪ ،‬سنگهاي بهكاررفته در ساخت ديوار عمدتاً مستطيليشكل با ميانگين ‪٤٥×٢٠×١٥‬‬
‫سانتيمتر و ‪ ٢٥×٢٠×١٥‬سانتيمتر است‪ .‬چينش سنگها نيز بهصورت افقي ـ عمودي نسبتاً نامنظم و فاصلة بين سنگها كه با مﻼت گچ پُر شده‪ ،‬حدود ‪١٠‬‬
‫تا ‪ ١٥‬سانتيمتر است‪.‬‬
 ‫‪ | ٢٨٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫‪ .٣‬در دورة سوم از ﻻشهسنگ‪ ،‬مﻼت گل و كلوخههاي گچي براي بازسازي ديوار ارگ استفاده شده است كه شواهد اين ديوار نسبتاً سست‪ ،‬در ترانشههاي‬
‫‪ J3-J4‬ديده ميشود‪ .‬اين ساختار معماري داراي يك رج سنگ با چينش نسبتاً منظم است كه با ﻻشهسنگهايي با ميانگين ابعاد ‪ ٢١×٢٠×١٢‬سانتيمتر و‬
‫‪ ١٣×١٢×٩‬سانتيمتر و كلوخههاي گچي با ميانگين ابعاد ‪ ١٢×٨×٥‬سانتيمتر و ‪ ١٥×١٧×٩‬سانتيمتر با مﻼت گل ساخته شده است و در ﻻبهﻻي آنها نيز‬
‫نخالههاي ساختماني ديگر و حتي تكهسفال نيز ديده ميشود‪ .‬پهناي اين ديوار بهطور كامل بهدليل عدم گستردگي كاوش در ضلع شمالغربي ارگ مشخص‬
‫نيست ليكن در ضلع جنوبغربي‪ ،‬پهناي ديوار با اين ساختار حدود دو متر است‪ .‬شناخت هرچه بيشتر روند شكلگيري بناي آن‪ ،‬شناخت عناصر كالبدي بنا‪،‬‬
‫ارتباط فضاهاي ارگ با يكديگر‪ ،‬شناخت اصول دفاعي حاكم بر ساخت بنا‪ ،‬از مهمترين مواردي است كه مستلزم كاوشهاي باستانشناختي بيشتر طي فصول‬
‫آينده در بخشهاي داخلي ارگ است‪ .‬مطالعة منابع تاريخي و مقايسة تطبيقي يافتههاي سفالي مانند سفالهاي آبي و سفيد نشان داد‪ ،‬شهر دهدشت مبادﻻت‬
‫فرامنطقهاي گستردهاي با مناطق مختلف ايران مانند اصفهان‪ ،‬مشهد‪ ،‬كرمان‪ ،‬بنادر ساحلي خليج فارس و حتي كشورهاي دوردست مانند چين‪ ،‬هند و اروپا‬
‫داشته است‪.‬‬

‫سﭙاسگزاري‬
‫در پايان از راهنمايي هاي دكتر احمد آزادي و اعضاي هيئت كاوش آقايان حامد طهماسبي زاوه‪ ،‬اكبر عزيزي و ذبيح اﷲ فتحي تشكر ميكنم‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫اكبري‪ ،‬عباس و علي صادقي طاهري‪» ،١٣٩٣ .‬بررسي تطبيقي سفالهاي كرمان و مشهد در دوره صفوي و ميزان تﺄثير آنها از هنر چيني«‪ ،‬فصلنامه علمي ـ پژوهشي نگره‪،‬‬
‫ش‪ ٨٧ :٢٩ .‬ـ ‪.٧٥‬‬

‫حسيننيا اميركﻼيي‪ ،‬هانيه و سيدرسول موسوي حاجي‪ ،‬مرتضي عطايي‪ ،‬عبدالرضا مهاجري نژاد‪» ،١٣٩٩ .‬مطالعه نمونههاي سفالين دوران اسﻼمي شهر تاريخي ناتل«‪،‬‬
‫فصلنامة مطالعات باستانشناسي پارسه‪ ،‬ش ‪ ٩٩ :١٤‬ـ ‪.٨٥‬‬

‫موسوي حاجي‪ ،‬سيدرسول و مرتضي عطايي‪ ،١٣٨٩ .‬مطالعه مجموعهاي از نمونههاي سفالين سيستان‪ ،‬زاهدان‪ :‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري‬
‫سيستان و بلوچستان )منتشرنشده(‪.‬‬

‫‪Sumner, W. and D. Whitcomb. 1999, “Islamic Settlement and Chronology in Fars: an Archaeological Perspective”, Iranica Antiqua 34:‬‬
‫‪310 – 324.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٨٧‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت ارگ تاريخي نسبت به باروي شهر دهدشت‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نقشة بقاياي معماري كاوششده ‪١٤٠١‬ـ ‪.١٣٩٩‬‬

 ‫‪ | ٢٨٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬بقاياي ديوار بارو به عرض دو متر‪ ،‬ضلع شمالغربي سردر پيشآمده ارگ در ترانشة ‪.G‬‬

‫شكل ‪ .٤‬بخشي از ديوار ضلع شمالغربي باروي ارگ‪ ،‬كه در سال ‪ ١٤٠١‬كاوش و پيگردي شد؛ ديد از شمالغرب‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٨٩‬‬

‫شكل ‪ .٥‬منتخبي از سفالهاي فصل دوم كاوش ارگ تاريخي دهدشت‪.‬‬

‫شكل ‪ .٦‬قطعات اشياي شيشهاي فصل دوم كاوش ارگ دهدشت‪.‬‬

 ‫كاوش نجاتبخشي محوطة ‪ ،٢٩‬حوضة سد چمشير‪ ،‬شهرستان گچساران‬

‫سپيدنامه‪١‬‬ ‫حسين‬

‫درآمد‬
‫در راستاي نجاتبخشي محوطههاي حوضة آبگير سد چمشير‪ ،‬در مرحلة نخست‪ ،‬بررسيهاي باستانشناختي در سال ‪ ١٣٩٠‬بهسرپرستي نعمتاﷲ سراقي‬
‫انجام شد‪ .‬مجدداً تيم پژوهشي بهسرپرستي محمدتقي عطايي در سال ‪ ١٣٩٥‬محدودة سد را مورد پيمايش و بررسي قرار داد كه درنتيجه‪ ١٥٠ ،‬محوطة‬
‫باستاني شناسايي گرديد‪ .‬محوطههاي شناساييشده در سال ‪ ١٣٩٨‬گمانهزني شدند تا محوطههايي كه ميبايست بهصورت گسترده كاوش شوند‪ ،‬گزينش‬
‫گردند )عطائي و زارع ‪ .(١٣٩٨‬يكي از اين محوطهها‪ ،‬محوطة شمارة ‪ ٢٩‬است كه پيشتر توسط حامد موﻻيي كردشولي گمانهزني شده است )موﻻيي كردشولي‬
‫‪ .(١٣٩٥‬موﻻيي ضمن ايجاد يك ترانشه به ابعاد ‪ ١/٥×١/٥‬متر و پيش از رسيدن به كف فضا در عمق ‪٧٦‬ـ سانتيمتر از سطح ترانشه‪ ،‬بهجز يك قطعه سفال‪،‬‬
‫هيچگونه يافتة فرهنگي ديگر بهدست نياورد كه بتواند گاهنگاري و كاركردي منطقي براي محوطه ارائه دهد‪ .‬با اين وجود‪ ،‬احتمال داده است اين محوطه‬
‫سكونتگاه موقتي بوده است )همان ‪٦٠‬ـ‪ .(٤٧‬هيئت كاوش باستانشناسي محوطة ‪ ،٢٩‬حوضة سد چمشير‪ ،‬شهرستان گچساران بر اساس مجوز شمارة‬
‫‪ ٤٠١٣٤٧٨٩‬مورخ ‪ ١٤٠١/٩/١٦‬هيئت كاوش باستانشناسي بهسرپرستي نگارنده در تاريخ ‪ ٢٢‬آذرماه باتوجه به شواهد معماري موجود و همچنين گمانة فصل‬
‫گذشته )بهسرپرستي حامد موﻻيي كردشولي(‪ ،‬عمليات كاوش را در اين محوطه آغاز كرد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫محوطة شمارة ‪ ٢٩‬در فاصلة ‪ ٥/٥‬كيلومتري جنوب سد چمشير‪ ،‬در جنوبشرقي تنگ دروه قرار دارد )شكل ‪ .(١‬محوطه روي پشتهاي طبيعي با جهت شيب‬
‫شمالشرقي ـ جنوبغربي قرار گرفته است كه از جهات جغرافيايي شمال و شرق به كوه و از جهات جنوب و غرب به مسيلي منتهي ميشود‪ .‬مسير دسترسي‬
‫به اين محوطه با جادة آسفالتي كه از شمال به شهر گچساران و از جنوب به شهر باباكﻼن منتهي ميشود‪ ،‬امكانپذير است‪ .‬محوطة ‪ ٢٩‬در محدودهاي به‬
‫ابعاد ‪ ٧٥×١٤٥‬متر دربرگيرندة آثار و بقاياي معماري ﻻشهسنگي بهصورت پراكنده بر سطح پشتة طبيعي به مساحت يك هكتار است )شكل ‪ .(٢‬در بخش‬
‫شرقي تپة طبيعي آثار معماري سنگي با پﻼن منظم و فضاهاي كوچك و بزرگ وجود دارد‪ .‬همچنين در غرب محوطه‪ ،‬مجموعهاي از بقاياي معماري به‬
‫مساحت كلي حدود ‪ ٤٠٠‬متر مربع وجود دارد كه نقشة آنها تا حدود زيادي قابل تشخيص است‪ .‬اين مجموعه بناها در راستاي شمالشرقي ـ جنوبغربي‬
‫ساخته شدهاند‪ .‬بناي كاوششدة محوطة ‪ ٢٩‬شامل شش اتاق با ابعاد مختلف حول يك حياط مركزي با ابعاد ‪ ٩/٧٠×١٠‬متر ساخته شده است )شكلهاي ‪ ٣‬و‬
‫‪ (٤‬كه در آغاز تنها ردي از ديوارهاي آن قابل تشخيص بود‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫باتوجه به ضرورت كاوش گسترده در محوطه براي شناسايي حداكثري شواهد معماري و بقاياي باستانشناختي ديگر‪ ،‬همراستا با بقاياي معماري مشهود بر‬
‫سطح بناي محوطه‪ ،‬با ايجاد سه ترانشة ‪ A‬در ضلع جنوبغربي بنا به ابعاد ‪ ١١×١٠‬متر‪ ،‬ترانشة ‪ B‬در ضلع شمالغربي بنا به ابعاد ‪ ٦×١٦‬متر و ترانشة ‪ C‬در‬
‫ضلع شمالشرقي بنا به ابعاد ‪ ١٠×١١‬متر‪ ،‬تعداد ‪ ٦‬فضا بر گرد حياط مركزي )به ابعاد ‪ ١٠×٩/٧٠‬متر( كاوش و خواناسازي محوطه انجام شد‪ .‬نقطة ثابت‬
‫اندازهگيري محوطه روي باﻻترين ارتفاع بنا روي بخش مياني ترانشة ‪ B‬تعيين گرديد )‪ ٧٤٠‬متر از سطح دريا( كه نقطة ثابت اندازهگيري ترانشة ‪ B‬نيز در نظر‬
‫گرفته شد‪ .‬شمارهگذاري كانتكستها از ‪ ٠٠١‬آغاز شد و با تغيير در نوع بافت‪ ،‬رنگ خاك‪ ،‬نوع يافته و يا مشاهدة هر سازة معماري جديد در ترانشه‪ ،‬به آن‬

‫‪h_sapid@yahoo.com‬‬ ‫‪ .١‬دانشآموختة دكتري باستانشناسي دانشگاه هنر اصفهان؛‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٩١‬‬

‫شمارة كانتكست جداگانه تعلق گرفت‪ .‬جهت ثبت يافتههاي منقول نيز از عبارت ‪) g.ch-sh.29‬گچساران‪ .‬چمشير‪ ،‬محوطة ‪ (٢٩‬و سپس سال كاوش‪ ،‬شمارة‬
‫ترانشه و كانتكست و شمارة يافته بهره گرفته شد‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫با كاوش در بناي محوطة ‪ ٢٩‬در محدودة آبگير سد چمشير و ايجاد سه ترانشة ‪ A‬در ضلع جنوبغربي بنا به ابعاد ‪ ١١×١٠‬متر‪ ،‬ترانشة ‪ B‬در ضلع شمالغربي‬
‫بنا به ابعاد ‪ ٦×١٦‬متر و ترانشة ‪ C‬در ضلع شمالشرقي بنا به ابعاد ‪ ١٠×١١‬متر‪ ،‬تعداد ‪ ٦‬فضا بر گرد حياط مركزي )به ابعاد ‪ ١٠×٩/٧٠‬متر( خواناسازي شد‬
‫)شكل ‪ .(٣‬مهمترين يافتههاي منقول فرهنگي بهدستآمده از كاوش محوطة ‪ ،٢٩‬سفال است )شكل ‪ (٥‬كه با مطالعة آنها‪ ،‬امكان گاهنگاري نسبي محوطه‬
‫ميسر گرديده است‪ .‬در مجموع ‪ ٢٥٠‬قطعه سفال از كانتكستهاي مختلف سه ترانشة ‪ B ،A‬و ‪ C‬بهدست آمد كه ‪ ١٩٨‬قطعه يعني ‪ ٧٩/٢‬درصد سفالها ساده‬
‫و تنها ‪ ٢٠/٨‬درصد يعني ‪ ٥٢‬قطعه سفال منقوش بود كه داراي تزيينات نوارهاي رنگي قهوهاي روي بدنه )‪ ٦‬قطعه(‪ ،‬نقش كنده )‪ ٢٥‬قطعه( و نقش برجسته‬
‫)‪ ٢١‬قطعه( بودند‪ .‬بهطور كلي‪ ،‬به استثناي يك قطعه سفال‪ ،‬كه داراي آميزه تركيبي گياهي ـ كاني است‪ ،‬آميزة بقيه سفالها را كاني يعني بيشتر شنريز و‬
‫متوسط )در ظروف معمولي( و شن درشت در ظروف خمرهمانند با ضخامت بدنه نسبتاً زياد تشكيل داده است‪ .‬افزونبر قطعات سفالي‪ ،‬يك عدد خنجر آهني‪،‬‬
‫يك عدد هاون سنگي‪ ٣ ،‬قطعه از دستآس سنگي‪ ،‬يك عدد مشتة سنگي‪ ،‬يك قطعه سنگ نسبتاً مدور كه احتماﻻً مربوط به سابيدن است‪ ،‬از كانتكست‬
‫‪ ٠٠٩‬ترانشة ‪ A‬يافت شد )شكل ‪ (٦‬كه در ارتباط با معيشت مبتنيبر كشاورزي يعني خُردنمودن دانههاي گياهي و غﻼتي مانند گندم و جو است‪.‬‬

‫برآيند نهايي‬
‫محوطة ‪ ٢٩‬در محدودة آبگير سد چمشير روي زميني نسبتاً مسطح در دامنة جنوبي كوه »گچ حاجي« و بر زمين نسبتاً مسطحي )در اصطﻼح محلي چَم( در‬
‫كنار رودخانة فصلي قرار دارد كه امروزه بخشي از مراتع تيره »محمدصالحي« از طايفة »اوﻻدميرزالي« است‪ .‬باوجود آن كه هيچگونه روستايي در اين بخش‬
‫تپهماهوري بهچشم نميخورد و سبك زندگي كوچنشيني شيوة معيشت غالب منطقه است ليكن‪ ،‬شواهد باستانشناختي گوياي استقرار نيمهيكجانشين در‬
‫محوطة ‪ ٢٩‬است‪ .‬آنچه در نگاه كلي در ساختار معماري بنا در همه ديوارهاي فضاها مشترك است اين است كه به استثناي تختهسنگهاي نسبتاً بزرگ‬
‫رجهاي منظم كنار وروديها‪ ،‬ديوارها تمامي فاقد رجچيني منظم بوده و سنگها به حالتهاي مختلف در ديوار بهكار رفتهاند و رجهاي ديوار در يك راستا‬
‫قرار نگرفتهاند‪ .‬ضخامت ديوار بيشتر فضاها ‪ ٦٥×٥٥‬سانتيمتر متغير است و بيشترين ضخامت ديوار مربوط به ديوار ضلع جنوبشرقي حياط مركزي به‬
‫پهناي ‪ ٨٠‬سانتيمتر است كه هيچگونه فضا و اتاقي در آن سو ساخته نشده است‪ .‬برعكس تمامي سبكهاي مرسوم معماري‪ ،‬كه سنگهاي بزرگتر در پي‬
‫و شالوده بنا قرار ميگيرند‪ ،‬در بناي محوطة ‪ ٢٩‬اين سنگها بيشتر در بخش فوقاني ديوارها و حتي در ارتفاع باﻻتر از نيممتر از كف فضاها در ديوار بهكار‬
‫رفتهاند‪ .‬افزونبر تختهسنگهاي برجاي مانده بر بخش فوقاني ديوارها‪ ،‬تختهسنگهايي با ميانگين ابعاد ‪ ٦٠×٢٥×١٣‬سانتيمتر و ‪ ٢٥×٢٤×٧‬سانتيمتر در‬
‫بافت آواري درون فضاها نيز ديده شد‪ ،‬گوياي اين مطلب است‪ .‬در هيچيك از سنگهاي بهكاررفته در بناي محوطه‪ ،‬چه در ديوارها و چه در سنگهاي آواري‬
‫پرداخت و تراش روي سنگها ديده نشد و سنگها بهصورت كامﻼً طبيعي و بدون تراش در ساخت ديوارها بهكار رفته است‪ .‬باتوجه به شواهد برجايمانده‪،‬‬
‫ورودي بنا در گوشة شرقي حياط مركزي بوده كه ديوار پي آن به ارتفاع ‪ ٢٠‬سانتيمتر و پهناي ‪ ٨٠‬سانتيمتر با سنگهايي به اشكال هندسي گوناگون‬
‫بهصورت كامﻼً نامنظم و با ميانگين ابعاد ‪ ٢٠×١٣×٣‬سانتيمتر و ‪ ٢٨×٢٣×٥‬سانتيمتر برجاي مانده است‪ .‬اين ديوارك نامنظم كه با ديوارهاي دو سوي آن‬
‫قفلوبست نشده‪ ،‬احتماﻻً جهت جلوگيري از آب باران به محيط پيرامون به حياط بنا بوده است‪ .‬ﻻزم به ذكر است كه ضلع جنوبشرقي محوطه فاقد فضاي‬
‫معماري است كه احتماﻻً به جهت تابش نور خورشيد از اين ضلع به فضاهاي معماري در فصل زمستان يعني هنگام سكونت به بنا بوده است‪.‬‬
‫بلند بودن ديوارهاي فضا با ارتفاع حدود دو متر‪ ،‬وجود حياط مركزي‪ ،‬مجزابودن فعاليتهاي آشپزخانهاي و فضايي واحد براي امور مرتبط با آن مانند‬
‫آسيابنمودن و كوبيدن‪ ،‬نشاندهندة روستاييبودن سكونتگاه كاوششده محوطة ‪ ٢٩‬است‪ .‬باوجود اين شاخصههاي روستانشيني در محوطه‪ ،‬نوع چينش‬
‫سنگها مانند عدم همترازي و رجچيني منظم ديوارها همراه با بهكارگيري ﻻشهسنگهاي كوچك در بخش پايين ديوارها و تختهسنگهاي بزرگ در بخش‬
‫فوقاني ديوارها‪ ،‬نشاندهندة عدم دقت و رعايت اصول فني در ساخت بنا است كه ميتوان آن با سبك چينش سنگها در ساختارهاي معماري كوچنشيني‬
‫قابل مقايسه دانست‪ .‬بنابراين‪ ،‬تلفيق اين شواهد با مطالعات قومباستانشناسي در منطقه‪ ،‬نشانة استقراري نيمهيكجانشين در محوطة ‪ ٢٩‬است كه احتماﻻً‬
‫نيمي از سال را در اين منطقة تپهماهوري سكونت ميگزيدند‪ .‬قطعات سفالي كانتكستهاي مختلف‪ ،‬كه عمدتاً روي كف فضاهاي كاوششده نيز گردآوري‬
‫و مستندنگاري شدهاند‪ ،‬عمدتاً داراي خميرة قهوهاي و نارنجي با آميزة مادة معدني تشكيل داده است كه عمدتاً با نقوش برجسته نواري‪ ،‬نقش كندة شياري و‬
‫نقاشي بهرنگ قهوهاي روي بدنة آنها تزيين شدهاند‪ .‬باتوجه به مطالعات مقايسهاي تطبيقي فرم و تزيين اين سفالها )ويتكمب ‪٨٦ :١٣٨٢‬؛ اميري ‪،٨٥ :١٣٩١‬‬
‫جدول ‪٤‬ـ‪ ،١‬شمارههاي ‪ ٥‬و‪٣٦‬؛ استروناخ ‪ ،٣٥٦ :١٣٧٩‬شكل ‪ ،١٢٣‬شمارة ‪١٥‬؛ حيدري و ساروخاني ‪N3 ،٣٠٤ :١٣٩٥‬؛ عالي و خسروزاده ‪ :١٣٨٥‬شكل‪،٦١‬‬
‫شمارة ‪١‬؛ استروناخ‪ ،٣٥٨ :١٣٧٩ ،‬شمارههاي ‪ ٣‬و ‪٤‬؛ عالي و خسروزاده‪ ،٢٧٧ :١٣٨٥ ،‬شكل ‪ ،٦١‬شمارههاي ‪٧‬ـ‪ ،(١‬كه برخي از قطعات با سفالهاي يافتشده‬
‫از كاوش قلعة چمچرو نيز همگون هستند‪ ،‬تاريخ استقرار در اين محوطه براساس مقايسة سفالهاي يافتشده‪ ،‬به اواخر دورة ساساني برميگردد كه تا اوايل‬
 ‫‪ | ٢٩٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫سدههاي ميانة اسﻼمي ادامه يافته است‪ .‬باتوجه به شواهد معماري‪ ،‬فضاهاي مسكوني اين بنا طي دو مرحله ساخته شدهاند كه بيانگر ازدياد جمعيت ساكنان‬
‫آن بوده است‪ .‬كاوش در بناهاي همجوار با بناي كاوششده در محوطة ‪) ٢٩‬كه در بررسيهاي مقدماتي پﻼن آن ارائه شده است( ميتوانست به درك ما از‬
‫جنبههاي مختلف زندگي سكونتگاههاي كوهگيلويه و جامعه انساني پيراموني دژ چمچرو‪ ،‬كه موقعيتي استراتژيك در جغرافياي زيستي جنوبغربي ايران داشته‬
‫است‪ ،‬بيفزايد كه اتمام فعاليتهاي ميداني پروژة نجاتبخشي سد چمشير مانع انجام فعاليتهاي بيشتر در اين محدوده گرديد‪.‬‬

‫سﭙاسگزاري‬
‫از رياست محترم پژوهشگاه ميراث فرهنگي جناب آقاي دكتر مصيب اميري و رياست محترم پژوهشكدة باستانشناسي سركار خانم دكتر ليﻼ خسروي‪،‬‬
‫مسئولين واحد برنامة كاوش نجاتبخشي آقاي دكتر محمدرضا نعمتي و سركار خانم دكتر ثريا افشاري‪ ،‬آقاي دكتر محمدحسين عزيزي خرانقي‪ ،‬آقاي دكتر‬
‫فرزاد مافي‪ ،‬راهنماييهايي دكتر احمد آزادي و شهرام زارع و تﻼش اعضاي محترم هيئت‪ ،‬آقايان اكبر عزيزي و حسن وحدتيپور‪ ،‬كه در شرايط سخت بنده‬
‫را ياري كردند‪ ،‬بسيار سپاسگزاري مينمايم‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫استروناخ‪ ،‬ديويد‪ ،١٣٧٩ .‬پاسارگاد؛ گزارشي از كاوشهاي انجامشده توسط موسسه مطالعات ايراني بريتانيا )از سال ‪ ١٩٦١‬تا ‪ ،(١٩٦٣‬ترجمة حميد خطيب شهيدي‪ ،‬تهران‪:‬‬
‫سازمان ميراث فرهنگي كشور‪.‬‬

‫اميري‪ ،‬مصيب‪ ،١٣٩١ .‬بررسي و مطالعه سفالي دوره ساساني و سدههاي اوليه اسﻼمي بيشاپور )مطالعه موردي محوطههاي تاريخي استخر‪ ،‬شهر گور‪ ،‬بيشاپور‪ ،‬سرمشهد و‬
‫دارابگرد(‪ ،‬رسالة دكتري‪ ،‬تهران‪ :‬دانشگاه تربيت مدرس )منتشرنشده(‪.‬‬

‫حيدري‪ ،‬احمد و زهرا ساروخاني‪ ،١٣٩٥ .‬سفال و باستانشناسي كاشان‪ ،‬تهران‪ :‬پازينه‪.‬‬

‫زارع‪ ،‬شهرام‪» ،١٣٩٨ .‬گزارش گمانهزني محوطه ‪ «٨٢‬در گزارش طرح مطالعات باستانشناسي سد چمشير )گچساران ـ استان كهگيلويه و بويراحمد(‪ ،‬فصل دوم‪ ،‬تهران‪:‬‬
‫كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي )منتشرنشده(‪.‬‬

‫عالي‪ ،‬ابوالفضل و عليرضا خسروزاده‪» ،١٣٨٥ .‬سفالهاي دوره ساساني تا اوايل اسﻼم« در بررسيهاي باستانشناختي مياناب شوشتر‪ ،‬بهكوشش‪ :‬عباس مقدم‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان‬
‫ميراث فرهنگي و گردشگري‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي‪٢٩٧ :‬ـ ‪.٢٤٩‬‬

‫عطائي‪ ،‬محمدتقي و شهرام زارع‪» ،١٣٩٨ .‬مطالعات باستانشناسي محدودة آبگير سد َچ ِمشير؛ شهرستان گچساران‪) ،‬فصل دوم‪ ،‬بهار ‪ ،«(١٣٩٨‬در مجموعه مقاﻻت كوتاه‬
‫هجدهمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‪ ،‬بهكوشش‪ :‬روحاﷲ شيرازي‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪٦٠٢ :‬ـ ‪.٥٩٥‬‬

‫موﻻيي كردشولي‪ ،‬حامد‪ ،١٣٩٥ .‬گزارش گمانهزني محوطة ‪) ٢٩‬محدوده آبگير سد چمشير‪ ،‬شهرستان گچساران(‪ ،‬گزارش طرح مطالعات باستانشناسي سد چمشير‪ ،‬تهران‪:‬‬
‫كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪٦٠ :‬ـ ‪.٤٧‬‬

‫ويتكمب‪ ،‬دونالد‪» ،١٣٨٢ ،‬سفالهاي پيشازتاريخي دروغين از جنوب ايران«‪ ،‬ترجمة محسن زيدي‪ ،‬باستانپژوهي‪ ،‬ش ‪٩٥ :١١‬ـ ‪.٨٤‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٩٣‬‬

‫شكل ‪ .٦‬موقعيت محوطة ‪ ٢٩‬در جنوبغربي ايران‪.‬‬

‫شكل ‪ .٧‬چشمانداز و موقعيت محوطة ‪ ٢٩‬در درة آقبند؛ ديد از غرب‪.‬‬

 ‫‪ | ٢٩٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٨‬پﻼن بناي كاوششده محوطة ‪.٢٩‬‬

‫شكل ‪ . ٩‬فضاي شمارة ‪ ٢‬ترانشة ‪B‬؛ ديد از شمال‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٩٥‬‬

‫شكل ‪ .١٠‬قطعات سفالي كانتكست ‪٠٣٦‬يافتشده روي كف فضاي ‪ ٣‬ترانشة ‪.B‬‬

‫شكل ‪ .١١‬قطعات اشياي سنگي يافتشده از كانتكست ‪ ٠٠٩‬ترانشة ‪.A‬‬

 ‫گزارش مقدماتي كاوش باستانشناختي در محوطة ‪ ٧٤‬محدودة سد چمشير‬
‫شهرستان گچساران استان كهگيلويه و بويراحمد‬

‫مهري‪٣‬‬ ‫سعيد ستارنژاد‪ ،١‬صمد پروين‪ ٢‬و علي‬

‫درآمد‬
‫در سالهاي اخير بخش وسيعي از محوطههاي تاريخي ـ فرهنگي در اثر فعاليتهاي عمراني دچار آسيب و تخريب شدهاند‪ .‬از آنجايي كه در بيشتر اين‬
‫فعاليتها‪ ،‬امكان تغيير مسير وجود ندارد بنابراين‪ ،‬كاوش نجاتبخشي تعريف شده است‪ .‬در كاوشهاي نجاتبخشي‪ ،‬تﻼش عمده در راستاي مستندنگاري‬
‫حداكثري از يافتههاي فرهنگي موجود در محوطهها بوده است و از اين نظر اطﻼعات نسبتاً جامع از وضعيت استقراري و دورههاي فرهنگي محوطهها بهدست‬
‫ميآيد‪ .‬محوطة ‪ ٧٤‬سد چمشير جزو اين دسته از محوطههاست و بهدليل قرارگيري در محدودة آبگير سد مذكور نيازمند فعاليت باستانشناختي )كاوش‬
‫نجاتبخشي( بوده است‪ .‬براين اساس‪ ،‬در سال ‪ ١٤٠١‬طرح پژوهش كاوش اين محوطه مطرح و پس از آن عمليات كاوش در آن انجام شد‪ .‬در سال ‪،١٤٠١‬‬
‫برنامة كاوش نجاتبخشي محوطة ‪ ٧٤‬با شمارة مجوز ‪ ٤٠١٣٤٧٨٧‬پژوهشكدة باستانشناسي پژوهشگاه ميراثفرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي بهسرپرستي‬
‫نگارنده صادر و در بازة زماني ‪ ١٤٠١/٩/٢٠‬الي ‪ ١٤٠١/١٠/١٠‬بهمدت ‪ ٢٠‬روز انجام شد‪.‬‬

‫موقعيت محوطة ‪٧٤‬‬

‫محوطة ‪ ٧٤‬سد چمشير در مختصات جغرافيايي ‪ E 491983.20 m‬و ‪ N 3336132.18 m‬و فاصلة ‪ ٢٦‬كيلومتري جنوبشرقي شهرستان گچساران استان‬
‫كهگيلويه و بويراحمد واقع شده است‪ .‬اين محوطه در دامنة كوه صخرهاي مشرف به درة رودخانة زهره و در ارتفاع حدود ‪ ١٣‬متري از آن قرار دارد‪ .‬در حاشية‬
‫رودخانه و دره استقرارهاي مختلف شكل گرفته كه بخش وسيعي از آن متعلق به جامعة كوچرو و كوچنشين دوران اسﻼمي است‪ .‬محوطة استقراري شمارة‬
‫‪ ،٧٤‬در راستاي شمالي ـ جنوبي حدود ‪ ٧٠‬متر و بيشترين طول آن در راستاي شرقي ـ غربي ‪ ١٠٠‬متر است‪ .‬محوطه روي بستر صخرهاي شكل گرفته و‬
‫چشمانداز اطراف دره‪ ،‬كوهستاني است )شكل ‪ .(١‬در سطح محوطه شواهدي از ساختارهاي معماري قابل مشاهده است‪ .‬اين ساختارهاي معماري با مصالح‬
‫بومآورد منطقه ساخته شدهاند و امروزه شواهدي از آن در سطح زمين باقيمانده است‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫براي كاوش محوطة ‪ ٧٤‬تعداد ‪ ٣‬ترانشه شامل ترانشة شمارة ‪ ١‬در ابعاد ‪ ٢٠×١٢‬و ترانشة شمارة ‪ ٢‬در ابعاد ‪ ٢٠×٣‬متر و ترانشة شمارة ‪ ٣‬در ابعاد ‪ ١٢×٤‬متر‬
‫ايجاد شد‪ .‬پس از كاوش و خواناسازي فضاهاي معماري‪ ،‬هرسه ترانشه در يك ترانشه ادغام گرديد‪ .‬همچنين‪ ،‬براي كاوش ترانشهها از سيستم ثبت و ضبط‬
‫كانتكست )‪ (Cont‬بهره گرفته شد‪ .‬در اين روش با هر تغيير در ماهيت‪ ،‬ظاهر و يا ويژگيهاي محسوس در انباشتها يا پديدههاي فرهنگي‪ ،‬يك كانتكست‬
‫اختصاص داده شد كه شمارة كانتكست براساس‪ ،‬شمارة ترانشه انتخاب گرديد‪ .‬بنابراين‪ ،‬كانتكستهاي ترانشة ‪ ١‬از عدد ‪١٠٠‬؛ ترانشة ‪ ٢‬از عدد ‪ ،٢٠٠‬ترانشة‬
‫‪ ٣‬از عدد ‪ ،٣٠٠‬آغاز شد‪ .‬همچنين‪ ،‬براي ثبتوضبط دقيق يافتههاي فرهنگي مختلف بهدستآمده از كاوش‪ ،‬براساس كانتكستهاي متفاوت و تاريخهاي‬
‫مختلف‪ ،‬از روش شمارة ثبتي )‪ (Rigistry Number‬كه بهصورت اختصاري ‪ RN‬براي هر يافته استفاده شده است كه از شمارة ثبتي ‪،٣٠٠٠ ،٢٠٠٠ ،١٠٠٠‬‬
‫شروع گرديد و براي يافتههاي ويژه ضمن اختصاص شمارة ثبتي در محل كاوش عكاسي انجام شد و براي هر يافته طول و عرض و عمق )‪ (X.Y.Z‬نيز‬
‫‪S. 1 ,2‬‬ ‫استفاده شد‪ .‬همچنين‪ ،‬به تمامي ساختارها و فضاهاي معماري مستقل شمارهگذاري مستقل و واحد با عنوان فضا )‪ (space‬و با نام اختصاري …‬
‫نامگذاري شده است‪.‬‬

‫‪saeidsattarnejad@yahoo.com‬‬ ‫‪ .١‬دكتري باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه محقق اردبيلي‪ ،‬اردبيل؛‬

‫‪ .٢‬دانشآموخته كارشناسيارشد باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه محقق اردبيلي‪ ،‬اردبيل‪.‬‬
‫‪ .٣‬دانشآموخته كارشناسيارشد باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه تربيت مدرس‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٩٧‬‬

‫يافتهﻫاي كاوش محوطه‬

‫ساختارﻫاي معماري‬
‫فضاهاي معماري بهدستآمده از محوطه به شيوة خشكهچين و در برخي موارد داراي مﻼت گچ و آهك و گل ميباشد‪ .‬اين فضاهاي معماري متناسب با‬
‫نيازهاي استفادهكنندگان داراي ابعاد متغير بوده است و فضاها با پﻼن مستطيل ايجاد شدهاند‪ .‬اين فضاها داراي ديوارههاي سنگچين بوده كه قطعهسنگها‬
‫از جنس سنگهاي محيط پيرامون است‪ .‬اين سنگها بدون تراش در ساختار ديواره مورد استفاده قرار گرفته‪ ،‬با اينحال در انتخاب سنگها در چينش ديواره‪،‬‬
‫تﻼش شده است تا از سنگهايي استفاده شود كه اشكال هندسي نزديك به مستطيل دارند‪ .‬سنگها غالباً بهصورت طولي در راستاي طول ديواره در ساختارها‬
‫چيده شدهاند‪ .‬اين سنگها ابعاد مختلف داشته و عموماً سنگهاي رديفهاي بيروني درشتتر از رديفهاي مياني است‪ .‬فضاها بهطور كلي با پﻼن مستطيل‬
‫ايجاد شدهاند و براساس‪ ،‬حجم آوار باقيمانده ميتوان حدس زد كه ديوارهها ارتفاع پايين داشتهاند‪ ،‬بهطوري كه براساس شمارش سطحي از تعداد قطعه‬
‫سنگهاي استفاده شده در ساختار ديوارههاي دروني و بيروني يك فضاي معماري مشخص شد كه حدود ‪ ١٥٠‬الي ‪ ٢٠٠‬قطعهسنگ در ابعاد مختلف )اعم از‬
‫درشت‪ ،‬متوسط و ريز( استفاده كردهاند‪ .‬اين قطعات سنگي بهطور متوسط در ديوارههاي بيروني در سه رج و رديفهاي مختلف و در ديوارههاي دروني در دو‬
‫رج و دو رديف چيده شدهاند‪ .‬براين اساس‪ ،‬ارتفاع متوسط ديوارههاي باقيمانده حدود ‪ ٣٠‬الي ‪ ٤٠‬سانتيمتر است )شكلهاي ‪ ٢‬و ‪ .(٣‬با شمارش تعداد‬
‫قطعهسنگهاي ريختهشده درون فضاهاي معماري حدود ‪ ٣٠‬قطعه سنگ در هر فضا برداشت شد‪ .‬بنابراين‪ ،‬چنانچه قطعه سنگهاي درون فضاها‪ ،‬روي‬
‫ديوارههاي باقيمانده چيده شود‪ ،‬ارتفاع تقريبي ديوارهها حدود ‪ ٥٠‬سانتيمتر )در بهترين حالت( خواهد شد‪ .‬بنابراين‪ ،‬ديوارهها بيشك داراي ارتفاع كمتري‬
‫بوده و بر اين اساس‪ ،‬فاقد پوشش نيز هستند‪ .‬ساختن فضاهاي معماري با ديوارههاي كمارتفاع و بدون سقف يكي از شيوههاي معماري جوامع كوچنشين و‬
‫كوچرو محسوب ميشود‪ .‬در اين شيوة معماري عموماً سقف فضاها‪ ،‬با مواد گياهي از قبيل ني‪ ،‬چگن و بعضاً الوارهاي چوبي مسقف ميشده است‪.‬‬

‫قطعات سفالي‬
‫در كاوش ترانشهها و بررسي سطحي محوطه تعداد ‪ ٥٣‬قطعه سفال بهدست آمد‪ .‬اين قطعات سفالي داراي اشكال چون لبه ‪ ١٥‬قطعه )‪ ،(% ٢٨‬بدنه ‪ ٣١‬قطعه‬
‫)‪ ،(% ٥٨‬كف ‪ ٤‬قطعه )‪ (% ٨‬و دسته ‪ ٣‬قطعه )‪ (% ٦‬است‪ .‬پوشش قطعات سفالي مورد نظر داراي طيف رنگي قهوهايروشن و تيره‪ ،‬قرمز‪ ،‬خاكستري و نخودي‬
‫بوده و تعداد دو قطعه سفال داراي لعاب است‪ .‬در ميان اين قطعات سفال تعداد ‪ ١٦‬قطعه داراي تزيين بوده كه غالب تزيين بهشيوة كنده است‪ .‬قطعات سفال‬
‫مورد مطالعه‪ ،‬عموماً سبك محلي داشته و تنها سفالهاي شبه پيشازتاريخ محوطه )دو قطعه( و يك نمونه قطعهسفال لعابدار بهدست آمد‪ .‬سفالهاي شاخص‬
‫محوطه )شكل ‪ ،(٤‬قابل مقايسه با سفالهاي يافتشده از محوطههايي چون سميران‪ ،‬جنوبغرب ايران‪ ،‬فارس )‪ ،(Sumner & Whitcomb 1999‬جنوب ايران‬
‫)ويتكمب ‪ (١٣٨٢‬است‪ .‬با استناد به نتايج مطالعات تطبيقي مواد سفالي محوطه‪ ،‬ميتوان گاهشناختي سدة مياني اسﻼمي را براي اين آثار در نظر گرفت‪ .‬نكته‬
‫مهم در رابطه با قطعات سفالي يافتشده در اين مجموعه فقدان سفالهاي متعلق به ظروف ذخيرهسازي و حجم بسيار پايين قطعات بوده است‪ .‬بهطوري كه‬
‫در فرآيند كاوش )‪ ٣٤٨‬متر مربع با عمق حدود ‪ ٥٠‬الي ‪ ٧٠‬سانتيمتر( تعداد ‪ ٥٣‬قطعه سفال بهدست آمد‪ .‬بنابراين‪ ،‬حجم پايين قطعات سفالي نشان ميدهد كه‬
‫استقرار ضعيف در اين مجموعه وجود داشته و باتوجه به ترك آگاهانه توسط استفادهكنندگان جملگي اشياء برده شده است‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫نتايج كاوش باستانشناختي در محوطة ‪ ٧٤‬سد چمشير منجربه كشف و شناسايي ساختارهاي معماري و مواد فرهنگي بهخصوص يافتههاي سفالي از سدة‬
‫مياني اسﻼم شد‪ .‬اين مجموعه در دوران اسﻼمي در دامنة كوه صخرهاي مشرف به درهاي كه در آن رودخانة زهره جريان دارد شكل گرفته است‪ .‬باتوجه به‬
‫توپوگرافي محوطه و استقرار ضعيفي كه در آن بهوجود آمده بهنظر ميرسد اين فضاهاي معماري بيشتر در ايام خاصي از سال در قالب اقامتگاه فصلي مورد‬
‫استفاده قرار ميگرفته است‪ .‬حجم و ضخامت كم نهشتهاي فرهنگي در ﻻيهها نشانگر استقرار ضعيف محوطه در دوران اسﻼمي است‪ .‬البته‪ ،‬نبايستي به‬
‫تﺄثير قلعة چَمچرو و پراكنش محوطهها و به تبع آن برخي ساختارهاي معماري متﺄثر از آن بيتوجه بود‪ .‬با اينحال‪ ،‬آنچه مشخص است در اين ناحيه فضاهاي‬
‫معماري متنوع ايجاد شده كه يكسري از آنها با كاركرد سكونت پايدار ارتباط داشته است‪ .‬اين فضاهاي معماري برخﻼف معماري شناساييشده در محوطة‬
‫‪ ،٧٤‬غالباً داراي ديوارههاي مرتفع با پوشش سقف بوده است‪ .‬برآيند كلي كاوش در محوطة شمارة ‪ ٧٤‬محدودة آبگير چَمشير كه حدود ‪ ٣٤٨‬متر مربع‬
‫خاكبرداري شد‪ ،‬نشان ميدهد كه اين مجموعه در سدة مياني اسﻼم مورد سكونت )ضعيف( قرار گرفته و مواد فرهنگي بهدستآمده از آن نشان از ارتباطات‬
‫فرهنگي منطقهاي و بعضاً برونمنطقهاي است‪ .‬بهطوري كه يافتههاي سفالي اين محوطه قابل مقايسه با نمونههاي بهدستآمده از محوطههاي استان فارس‬
‫و بخشهاي از لرستان و كردستان و حتي منطقة آذربايجان ايران است‪ .‬ساختارهاي معماري نيز نشان ميدهد كه سازندگان اين فضاهاي معماري از مصالح‬
‫بومآورد منطقه بهره گرفتهاند و معماري با سبك محلي در اين محوطه ايجاد شده است‪ .‬اين مجموعه بهصورت آگاهانه و هدفمند ترك شده است و‬
‫استفادهكنندگان آن با هدف مسدودسازي وروديها به فكر بازگشت بودهاند‪ .‬مطالعات مربوط به اين محوطه در كنار ساير محوطههاي كاوششده در اين‬
‫ناحيه‪ ،‬ميتواند سهم قابلتوجهي در ترسيم الگوهاي سكونتگاههاي عشايري منطقه داشته باشد و در عين حال‪ ،‬به مثابه مدلي از آزمون باستانشناختي گذشته‪،‬‬
 ‫‪ | ٢٩٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫معيار سنجش همين الگوها در ساير نواحي نجد ايران نيز در شمار آيد‪ .‬بهطوري كه در مطالعات مربوط ميراث غيرمنقول بهخصوص معماري وابسته به جوامع‬
‫كوچرو و كوچنشين نبايستي صرفاً انتظار عدم فضاهاي سكونتگاهي با ويژگيهاي مشخصشده )بقاياي چادر( در اين محوطه بود‪ .‬بلكه اين گروههاي جمعيتي‬
‫براي خود داراي ساختارهاي معماري بوده است كه نمونههاي از آن در كاوشهاي باستانشناختي منطقه كشف و شناسايي شد‪ .‬نتايج اين كاوش ميتواند در‬
‫بازشناسي ساختار معماري فضاهاي دوران اسﻼمي بهخصوص در مناطق پايكوهي با الگوي استقراري كوچنشيني منطقه كمك شاياني نمايد‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫ويتكمب‪ ،‬دونالد‪» ،١٣٨٢ ،‬سفالهاي پيشازتاريخي دروغين از جنوب ايران«‪ ،‬ترجمة محسن زيدي‪ ،‬باستانپژوهي‪ ،‬ش ‪٩٥ :١١‬ـ ‪.٩٥-٨٤ .٨٤‬‬

‫‪Sumner, W. and D. Whitcomb. 1999, “Islamic Settlement and Chronology in Fars: an Archaeological Perspective”, Iranica Antiqua 34:‬‬
‫‪310 – 324.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٢٩٩‬‬

‫شكل ‪ .١‬دورنمايي از محوطة كاوش )ديد از غرب(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬ساختار معماري مجموعه‪.‬‬

 ‫‪ | ٣٠٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬پﻼن مجموعه‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬نمونة قطعهسفالهاي شاخص محوطه‪.‬‬

 ‫كاوش نجاتبخشي محوطة ‪ ٧٥‬سد چمشير شهرستان گچساران‬
‫) استان كهگيلويه و بويراحمد(‬

‫سجادي‪١‬‬ ‫علي‬

‫درآمد‬
‫باتوجه به ايجاد سد چمشير و آبگيري آن‪ ،‬سايت باستاني محوطة چمشير در معرض تهديد و مدفونشدن در زير آب قرار داشت كه ضرورت انجام كاوشهاي‬
‫نجاتبخشي باستانشناسي را ايجاب مينمود‪ .‬بنابراين‪ ،‬در راستاي نجاتبخشي باستانشناسي‪ ،‬كاوش محوطه طي مجوز شمارة ‪ ٤٠١٢٤٦٣٢‬مورخ‬
‫‪ ١٤٠١/٩/١٣‬پژوهشگاه متبوع در دستور كار قرار گرفت و كاوش در بازة زماني ‪ ١٤٠١/٩/١٦‬الي ‪ ١٤٠١/١٠/٢٥‬بهانجام رسيد‪ .‬عﻼوهبر اين اهداف ثانويه كاوش‬
‫را ميتوان‪ ،‬تﻼش عمده در راستاي مستندنگاري و كسب از اين نظر اطﻼعات نسبتاً جامع از وضعيت استقراري و دورههاي فرهنگي و شناسايي پيوند يا عدم‬
‫پيوند استقراري با محوطههاي مركزي در دورههاي ساساني و اسﻼمي؟ و آيا سازة معماري محوطة ‪ ٧٥‬چه نوع بنايي بوده و از چه كاربري برخوردار بوده‬
‫است؟ را بر شمرد‪ .‬نتايج مطالعات باستانشناختي نشان داد كه سازة معماري بهدستآمده از محوطه در دورة اوايل اسﻼم استقرار ضعيف داشته و بعدها در‬
‫قرون مياني اسﻼم در نيمة شمالغربي يك مجموعه ساختار معماري متشكل از ‪ ٧‬فضا با سنگ و مﻼت آهك و گچ و گِل ايجاد شده است‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫محوطة ‪ ٧٥‬در حوضة آبگير سد چمشير در استان كهگيلويه و بويراحمد‪ ،‬شهرستان گچساران‪ ،‬بخش مركزي و در در ‪ ٥/٢‬كيلومتري جنوبشرقي سد چمشير‬
‫در مختصات جغرافيايي ‪ E 491857.79‬و ‪ N 3336001.09‬واقع شده است‪) .‬شكل ‪.(١‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫در خصوص مطالعة استان مورد پژوهش مطالعات زيادي بهانجام رسيده است )آزادي ‪١٣٨٧‬؛ علمداري ‪١٣٨٨‬؛ يغمايي ‪١٣٨٦‬؛ ‪١٣٨٧‬؛ ‪ (١٣٨٨‬و مقاﻻتي نيز در‬
‫اين رابطه منتشر شده است )آزادي ‪١٣٩٩‬؛ عطايي و زارع ‪١٣٩٧‬؛ ويتكمب ‪١٣٨٢‬؛ ‪ .(Sumner & Whitcomb 1999‬و در ارتباط با محدودة آبگير سد چَمشير‪،‬‬
‫بررسي باستانشناختي حوضة سد در سال ‪ ١٣٩٠‬توسط سراقي بهانجام رسيد )سراقي ‪ .(١٣٩٠‬پسازآن به سال ‪ ١٣٩٥‬هيئتي بهسرپرستي عطايي‪ ،‬ضـمن‬
‫بـازنگري مطالعـات پيشين تﻼش كرد بررسيِ جامع و دقيقي در محدودة آبگير سد مذكور انجام دهد )عطايي ‪ .(١٣٩٥‬طي اين برنامه بيش از ‪ ١٤٠‬اثر‪ ،‬تپه‬
‫و محوطة باستاني شناسايي شد و در ضمن اين مطالعات اكثر محوطهها ازجمله محوطة ‪ ٧٥‬مورد گمانهزني قرار گرفت )عطايي ‪ ،١٣٩٥‬ج ‪٨٣ :٤‬ـ ‪ .(٧٩‬در‬
‫ادامة اين فعاليتها‪ ،‬در زمستان سال ‪ ١٤٠١‬كاوشهاي نجاتبخشي باستانشناختي محوطة ‪ ٧٥‬سد چمشير آغاز شد‪ .‬محوطه پوشيده از سنگهاي ﻻشه و‬
‫مﻼت گچ بود )شكل ‪ .(٢‬براي كاوش محوطة ‪ ،٧٥‬تعداد ‪ ٣‬ترانشه به نام ترانشة ‪ A1‬و ‪ A2‬و ‪ A3‬هركدام در ابعاد ‪ ١٠×١٠‬متر كاوش گرديد )شكل ‪ ٤‬و ‪.(٥‬‬
‫اين ترانشهها در مجاورت هم ايجاد و پس از خواناسازي كامل به يك ترانشة مستقل تبديل شد‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫در بخش مركزي و بلندترين بخش تپه دو محوطه در جوار هم بهعنوان محوطة شمارة ‪ I‬و محوطة شمارة ‪ II‬مورد كاوش قرار گرفت‪ .‬در محوطة شمارة ‪ I‬دو‬
‫ترانشه به نامهاي ‪ A1‬و ‪ A2‬و در محوطة شمارة ‪ II‬يك ترانشه به نام ‪ A3‬هركدام در ابعاد ‪ ١٠×١٠‬متر ايجاد گرديد )شكل ‪.(٤‬‬

‫يافتهﻫاي محوطة شمارة ‪I‬‬

‫درنتيجة كاوش در ترانشههاي ‪ A1‬و ‪ A2‬اين محوطه‪ ،‬يك سازة معماري با پﻼن مستطيلشكل كشف گرديد كه با استفاده از مصالح سنگ و مﻼت گچ در‬
‫ابعاد ‪ ٨/٢٠×١٣/٢٠‬متر و راستاي تقريب ًا شمالغربي ـ جنوبشرقي احداث گرديده است و مساحتي در حدود ‪ ١٦٠‬مترمربع را به خود اختصاص داده است‪ .‬در‬

‫فرهنگي و گردشگري؛ ‪sajadi.ali86@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬دكتري باستانشناسي و عضو هيئتعلمي‪ ،‬پژوهشگاه ميراث‬

 ‫‪ | ٣٠٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫اين محوطه در مجموع ‪ ٧‬فضاي معماري شناسايي و ثبت و ضبط گرديد كه به نام فضاهاي ‪ A‬تا ‪ G‬نامگذاري گرديدند )شكلهاي ‪ ٦‬و ‪ (٧‬كه بهشرح ذيل‬
‫مي باشند‪:‬‬

‫فضاي ‪ :A‬اين فضا با جهت شرقي ـ غربي بهطول و عرض ‪ ٣×٧/٦٠‬مترمربع مساحتي در حدود ‪ ٢٢‬متر مربع را بهخود اختصاص داده است‪ .‬عرض ديوارهاي‬
‫پيراموني اين فضا ‪ ٦٠‬سانتيمتر و از سنگهاي ﻻشه با مﻼت گچ نيمكوب ساخته شده است‪ .‬حداكثر ارتفاع باقيمانده از ديوارهاي اين بنا ‪ ٥٠‬سانتيمتر است‪.‬‬
‫ديوار بخش شرقي بنا از بين رفته و آثار ﻻية گچ در قسمت شمالي ديوار ضلع شرقي باقي مانده است )شكل ‪ .(٦‬در اين فضا بقاياي يك اجاق بهدست آمد‪.‬‬
‫كف اين بنا با ﻻيهاي از گچ پوشيده شده بود‪.‬‬

‫فضاي‪ :B‬اين فضا نيز كه در قسمت شمالي فضاي ‪ A‬و همجوار با آن با جهت غربي ـ شرقي ساخته شده است‪ .‬ازلحاظ فضا‪ ،‬ابعاد و اندازه مصالح و آستر‬
‫داخلي با فضاي ‪ A‬كامﻼً مشابه و قابل قياس است با اين تفاوت كه ديوار ضلع شرقي آن كه از ﻻية گچي بهطور ميانگين ‪ ٥‬تا ‪ ١٠‬سانتيمتر تشكيلشده تا‬
‫حدودي باقي مانده است‪ .‬بااينحال باتوجه به اينكه براي ايجاد بنا بستر صخرهاي بهعمق تقريبي يك متر كندهشده يا بهعبارت ديگر حفر شده است‪ ،‬بهاحتمال‬
‫قوي ديوار شرقي تا سطح محوطه را همان ديوار طبيعي صخره تشكيل ميداده است كه روي آن را با ﻻيهاي از گچ پوشانيدهاند‪ .‬در قسمت شمالغربي آن و‬
‫در موقعيت ديوار حدفاصل اين فضا با فضاي ‪ ،D‬آثار يك ورودي به عرض ‪ ٩٠‬سانتيمتر وجود دارد كه در دورة زماني ديگري مسدود شده است )شكل ‪.(٥‬‬

‫فضاي ‪ :C‬فضاي ‪ C‬با پﻼن مستطيلشكل و در ابعاد داخلي ‪ ٥/٧٠×٢/٧٠‬متر در قسمت شرقي بناي مكشوفه و در ميانة دو فضاي ‪ B‬و ‪ E‬واقع شده است و‬
‫مساحتي در حدود ‪ ١٥/٥‬متر را به خود اختصاص داده است )شكل ‪ .(٦‬ديوارهاي شمالي و جنوب آن با استفاده از ﻻشهسنگ و مﻼت گچ نيمكوب با عرض‬
‫‪ ٦٠‬سانتيمتر و ديوار شرقي آن به قطر ‪ ٢٥‬سانتيمتر را يك ديوار سنگچين از سنگهاي ﻻشه همراه با مﻼت گچ نيمكوب كه با ﻻية ضخيمي از گچ به‬
‫قطر بين ‪ ٥‬تا ‪ ١٠‬سانتيمتر پوشيده شده تشكيل ميدهد ديوار غربي آن را جرز ضخيمي به قطر ‪ ١٠٠‬سانتيمتر تشكيل ميدهد كه تاق درگاه ورودي به اين‬
‫فضا روي آن قرارگرفته است‪ .‬در دورة ديگري كه بنابر آثار مكشوفة دورة ميانه اسﻼمي نشان ميدهد با ايجاد يك ديوار ديگر به عرض ‪ ٢٠‬سانتيمتر و بهطول‬
‫‪ ٨٨‬سانتيمتر كه بهصورت مورب ايجاد شده است‪ ،‬تغييراتي در فضا ايجا گرديده است‪ .‬ايجاد ديوار و كف سازة جديد در عمق ‪٢٠٠‬ـ سانتيمتر از نقطة ثابت‬
‫ترانشه صورت گرفته است و كف آثار مربوط به دورة بعدي در ‪٢٢٥‬ـ سانتيمتر از نقطة ثابت ترانشه بهدست آمدند‪ .‬در مركز اين فضا‪ ،‬روي جرزهاي غربي دو‬
‫طرف درگاه ورودي‪ ،‬دوتا تاقچه بهصورت قرينه به ابعاد ‪ ٥٠× ٣٦‬سانتيمتر وجود دارد‪ .‬بهموازات و همسطح با اين ديوار يك سازة گچي با ابعاد ‪١١٠×١١٠‬‬
‫سانتيمتر كشف گرديد كه باتوجه به وضعيت آن احتماﻻً بهعنوان انبار آذوقه از آن استفاده شده است‪.‬‬

‫فضاي ‪ :D‬اين فضا داراي پﻼن مستطيلشكل در ابعاد داخلي‪ ٥/٧٥×٢/٨٠‬سانتيمتر با جهت شمالي‪ /‬جنوبي است و بهموازات و همرديف با فضاي ‪ C‬قرار‬
‫دارد )شكل ‪ (٦‬و از طريق يك ورودي بزرگ به فضاي ‪ C‬دسترسي دارد‪ .‬درگاهي به عرض ‪ ٢٤٠‬سانتيمتر در انتهاي بخش شرقي اين فضا وجود دارد كه از‬
‫محل پاكار قوس پوشش تاقي آن آغاز شده و نشانگر يك درگاه با قوس هﻼلي احتماﻻً تيزهدار با تيزة كم باشد‪ .‬در سمت شمالي فضاي ‪ D‬سه سازة الحاقي‬
‫شناسايي گرديد كه نشان از استفاده از اين قسمت در دورههاي مختلف داشته است )شكلهاي ‪ ٦‬و ‪.(٧‬‬

‫فضاي ‪ :E‬اين فضاي در منتهياليه بناي مكشوفه و در قسمت شمالي آن واقع شده و عبارت از اتاقي در ابعاد داخلي ‪ ٢/٧٥×٥/١٠‬سانتيمتر است‪ .‬ورودي به‬
‫اين فضا در ضلع جنوبي آن و از طريق فضاي ‪ C‬صورت گرفته است‪ .‬ديوار ضلع شرقي بنا را ديواري سنگچين در يك رج تشكيل ميدهد كه با ﻻيهاي گچي‬
‫به قطر ‪ ٥‬تا ‪ ١٠‬سانتيمتر پوشيده شده است‪ .‬اين ﻻيه بهصورت اندود يا آستر گچي بر بدنة ديوار سنگي كشيده شده و ديوار نيز چسبيده به ديوارة طبيعي تپه‬
‫ميباشد كه براي اين فضاي خاكبرداريشده ايجاد شده است‪ .‬باقيماندة ديوار باﻻتر از ‪ +٣٠‬سانتيمتر از كف متﺄسفانه از بين رفته است ديوارهاي شمالي و‬
‫جنوبي آن به عرض ‪ ٦٠‬سانتيمتر و از سنگ ﻻشه همراه با مﻼت گچ ساخته شدهاند‪ ،‬بدنة داخلي ديوارها با آستري از گچ پوشيده شده است‪ .‬آنچه در رابطه‬
‫با اين فضا مهم بهنظر ميرسد اين است كه سطح آن به ميزان ‪ ٧٠‬سانتيمتر باﻻتر از كف بنا واقعشده است و با صعود از چند پله از فضاي ‪ C‬امكانپذير‬
‫است )شكل ‪.(٦‬‬

‫فضاي ‪ :F‬اين فضا متشكل از اتاقي در ابعاد داخلي ‪ ٥/١٠× ٢/٨٣‬متر به مساحت حدود ‪ ١٤/٥‬متر است و در منتهياليه قسمت شمالي بناي مكشوفه واقع شده‬
‫است‪ .‬عرض ورودي به اين اتاق حدود ‪ ١٠٠‬تا ‪ ١٠٥‬سانتيمتر و ورود به آن از طريق فضاي ‪ D‬صورت ميگرفته است )شكلهاي ‪ ٦‬و ‪ .(٧‬ديوارهاي اين فضا‬
‫نيز همچون ساير قسمتها از سنگ ﻻشه و گچ نيمكوب و به قطر ‪ ٦٠‬سانتيمتر ساخته شدهاند و ديوارهاي داخلي با ﻻيهاي از گچاندود شدهاند‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٠٣‬‬

‫فضاي ‪ :C‬فضاي ‪ G‬در قسمت غربي )شمالغربي( بنا واقع شده است اين فضا در حدفاصل فضاي ‪ D‬و ‪ F‬قرار دارد‪ .‬اين فضا داراي كف گچي است و‬
‫ديوارهاي آن نيز در جدارهها داراي آستر گچي بودند‪ .‬ارتفاع اين فضا باتوجه به بقاياي تاق باقيمانده اندك و در حدود يك متر بوده است‪ .‬بررسيهاي‬
‫بهعملآمده در طي كاوش و پايان كاوش نشان داد كه ديوارهاي بهوجودآورندة اين فضا الحاقي بوده در دورة ديگري ايجاد شدهاند‪ .‬در حقيقت اين فضا بخشي‬
‫از فضاي ‪ D‬بوده است و نقش عملكرد ايوان ورودي به مجموعه را ايفا ميكرده است )شكل ‪.(٦‬‬

‫يافتهﻫاي محوطة شمارة ‪ :II‬هدف از كاوش در اين محوطه آگاهي از چگونگي وضعيت ديوارها و باقيماندة ساختارهاي معماري موجود در عرصة محوطه‬
‫بهروش پيگردي باستانشناسي بود‪ .‬در نتيجة كاوش در اين محوطه‪ ،‬يك فضاي معماري كه عبارتست از يك رج سنگ ﻻشهاي همراه با مﻼت گچ و گِل‪ ،‬با‬
‫پﻼن تقريباً مربع بهدست آمد‪.‬‬

‫يافتهﻫاي منقول‬
‫در گوشة شمالشرقي فضاي ‪ D‬و در سمت شرقي ورودي به فضاي‪ ،F‬يك جفت دستآس سنگي در ميان آوار ساختماني كشف گرديد‪ .‬يافتههاي سفالي را‬
‫ﻻ دورة سلجوقي و ايلخاني( در سطح و پيرامون محوطه تشكيل ميدهد‪ .‬دو عد سكة‬
‫سفالينههاي منقوش‪ ،‬شبهپيشازتاريخي بهرنگ نارنجي و آجري )احتما ً‬
‫متعلق به آبشخاتون حاكم فارس در دورة ايلخاني در حين كاوش كشف گرديد‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫آزادي‪ ،‬احمد‪ ،١٣٨٧ .‬بررسيهاي باستانشناختي منطقه كهگيلويه‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي )منتشرنشده(‪.‬‬

‫آزادي‪ ،‬احمد‪» ،١٣٩٩ .‬تحليل و گونهشناسي آثار باستاني منطقة كهگيلويه«‪ ،‬پژوهشهاي باستانشناسي ايران‪ ،‬د ‪ ،١٠‬ش ‪٢٨ : ٢٧‬ـ ‪.٧‬‬

‫باورسايي‪ ،‬عباس‪ ،١٤٠١ .‬پروژه مستندنگاري كاوش نجاتبخشي حوضة سد چمشير‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫سراقي‪ ،‬نعمتاﷲ‪ ،١٣٩٠ .‬گزارش مقدماتي بررسي و شناسايي حوضه سد و نيروگاه چمشير‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫عطايي‪ ،‬محمدتقي‪ ،١٣٩٥ .‬گزارش برنامة مطالعات باستانشناسي سد چمشير‪ ،‬شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهگيلويه و بويراحمد )فصل يكم(‪ ٤،‬ج‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز‬
‫اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫عطايي‪ ،‬محمدتقي و شهرام زارع‪» ،١٣٩٧ .‬گزارش برنامه مطالعات باستانشناسي سد چمشير؛ شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهگيلويه و بويراحمد )فصل يكم‪ ،‬زمستان ‪،«(١٣٩٥‬‬
‫در گزارشهاي شانزدهمين گردهمايي ساﻻنه باستانشناسي ايران )مجموعه مقاﻻت كوتاه ‪ ،(١٣٩٥‬بهكوشش‪ :‬روحاله شيرازي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪:‬‬
‫‪٢٦٣‬ـ ‪.٢٥٩‬‬

‫علمداري‪ ،‬كوروش‪ ،١٣٨٨ .‬گزارش فصل اول بررسيهاي باستانشناختي بويراحمد شمالي‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد سازمان ميراث فرهنگي صنايعدستي و گردشگري‪.‬‬

‫ويتكمب‪ ،‬دونالد‪» ،١٣٨٢ .‬سفالهاي پيشازتاريخي دروغين از جنوب ايران«‪ ،‬ترجمة محسن زيدي‪ ،‬باستانپژوهي‪ ،‬ش ‪٩٥ :١١‬ـ ‪.٨٥‬‬

‫يغمايي‪ ،‬احسان )اسماعيل(‪ ،١٣٨٦ .‬گزارش بررسي باستانشناسي شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهگيلويه و بويراحمد )فصل نخست زمستان ‪ ٣ ،(١٣٨٦‬ج‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و‬
‫مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي )منتشرنشده(‪.‬‬

‫يغمايي‪ ،‬احسان )اسماعيل(‪ ،١٣٨٧ .‬گزارش بررسي باستانشناسي شهرستان گچساران‪ ،‬كهگيلويه و بويراحمد )فصل دوم زمستان ‪ ٣ ،(١٣٨٧‬ج‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد‬
‫پژوهشكدة باستانشناسي )منتشرنشده(‪.‬‬

‫يغمايي‪ ،‬احسان )اسماعيل(‪ ،١٣٨٨ .‬گزارش بررسي باستانشناسي شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهگيلويه و بويراحمد )فصل سوم ‪ ٣ ،(١٣٨٨‬ج‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد‬
‫پژوهشكدة باستانشناسي )منتشرنشده(‪.‬‬

‫‪Sumner, W. and D. Whitcomb. 1999, “Islamic Settlement and Chronology in Fars: an Archaeological Perspective”, Iranica Antiqua 34:‬‬
‫‪310 – 324.‬‬
 ‫‪ | ٣٠٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١٢‬موقعيت محوطة ‪ ٧٥‬در حوضة آبگير سد چَمشير در استان كهگيلويه و بويراحمد‪.‬‬

‫شكل ‪ .١٣‬نماي كلي از محوطة ‪ ٧٥‬قبل از كاوش )عطايي ‪.(١٣٩٥‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٠٥‬‬

‫شكل ‪ .١٤‬نقشة فتوگرامتري از محوطة ‪) ٧٥‬باورسايي ‪.(١٤٠١‬‬

‫شكل ‪ .١٥‬نماي كلي‪ ،‬ديد از شمال محوطه بعد از بازپيرايي‪.‬‬

 ‫‪ | ٣٠٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١٦‬پﻼن محوطة شمارة ‪) I‬تهيه‪ :‬سجاد ذوالفقاري(‪.‬‬

‫شكل ‪ .١٧‬نماي كلي از ساختار معماري مكشوفه از باﻻ )باورسايي ‪.(١٤٠١‬‬

 ‫بررسي و شناسايي باستانشناختي مسير طرح انتقال آب سد خرسان ‪ ٣‬به يزد‬
‫و شهرﻫاي مسير‪ ،‬مسير شمارة ‪٢‬‬

‫سراقي‪١‬‬ ‫سياوش‬

‫درآمد‬
‫در ساليان اخيركاهش نزوﻻت جوي‪ ،‬افت شديد سطح منابع آب زيرزميني‪ ،‬آلودگي و خشكشدن رودخانهها و نيز بروز تنشهاي اجتماعي‪ ،‬از مهمترين‬
‫پيامدهاي خشكسالي و كمآبي در كشور است‪ .‬باتوجه به موضوع فوق‪ ،‬تﺄمين پايدار آب شرب در بعضي از استانهاي كشور در بضاعت منابع آبي محلي‬
‫نبوده و بنابراين‪ ،‬تﺄمين و انتقال آب خارج از منطقه‪ ،‬ضروري مينمايد‪ .‬در اين راستا‪ ،‬جهت برطرفنمودن مشكل تﺄمين آب شهرهاي جنوبي استان اصفهان‬
‫)شهرهاي سميرم‪ ،‬شهرضا‪ ،‬دهاقان و مباركه(‪ ،‬شمال فارس )شهرهاي اقليد و آباده(‪ ،‬كرمان و يزد استفاده از آب رودخانة خرسان بهعنوان يكي از منابع‬
‫تﺄمين آب مطمئن و پايدار مورد نياز شرب و نيز ساير مصارف بهطور جدي مطرح گرديد‪ .‬در همين راستا طبق توافق شركت آب و نيرو با وزارت ميراث‬
‫فرهنگي و در جهت حفاظت و صيانت از آثار و مواريث فرهنگي كشور هيئتي از طرف پژوهشگاه ميراث فرهنگي )پژوهشكدة باستانشناسي( بهسرپرستي‬
‫نگارنده طبق مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٤٨١٨‬مورخ ‪ ١٤٠١/٩ /١٩‬به منطقه اعزام گرديد و منطقة مورد نظر را از تاريخ ‪ ١٤٠١ /٩ /٢١‬لغايت ‪ ١٤٠١/١٠ /٢٠‬مورد‬
‫بررسي باستانشناختي قرار داد‪.‬‬

‫منطقة مورد بررسي‬

‫محدودة مورد بررسي شامل بخشهايي از جنوب استان اصفهان در محدودة شهرستان شهرضا و بخشهايي از شمال استان فارس در محدودة شهرستان‬
‫ايزدخواست است كه مساحتي در حدود ‪ ٢٠٠٠٠‬كيلومتر مربع )مسيري به طول ‪ ١٠٠‬كيلومتر و به عرض ‪ ٢٠٠‬متر ( است ) شركت توسعة منابع آب ايران‬
‫‪ ) (١٤٠٠‬شكلهاي ‪١‬و ‪.(٢‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫باتوجه به چشمانداز طبيعي منطقه كه در جنوب و شمال شهر ايزدخواست تپهماهوري و در حوالي شهر دشتي هموار و در محدودة شهرستان شهرضا دشتي‬
‫هموار و در انتهاي مسير در غرب تاﻻب گاوخوني تپهماهوري است و جنس زمين شيل و ماسهسنگي است ‪ ،‬بررسي محدوده به روش پيمايشي فشرده و با‬
‫سختي فراواني صورت گرفت‪ .‬نقشة پايه براي انجام بررسي نقشة ‪ GIS‬محدودة بررسي‪ ،‬نقشة ‪ ١/٢٥٠٠٠‬سازمان نقشهبرداري و تصاوير ماهوارهاي است‪ .‬براي‬
‫ثبت آثار و محوطههاي شناساييشده در اين بررسي تصميم گرفته شد از پيشوند ‪ P. KH3‬كه معرف پروژة انتقال آب از سد خرسان و پسوند ‪ SH/EZ‬كه‬
‫معرف شهرستان مورد بررسي ) شهرضا‪ /‬ايزدخواست( است‪ ،‬استفاده شد‪ .‬براي ثبت آثار عﻼوهبر استفاده از نام محلي‪ ،‬هر اثر با شمارة منحصربه خود نيز‬
‫مشخص شده است كه معموﻻً از ‪ ٠٠١‬شروع و تا ‪ ٠١٠‬ادامه مييابد‪ .‬در تنظيم اطﻼعات مربوط به هر اثر و يا هر محوطه از فرمهاي تهيهشده توسط پژوهشكدة‬
‫باستانشناسي كه شامل برگة شمارة ‪) ١‬شناسنامة عمومي آثار باستاني‪ ،‬تاريخي و فرهنگي( و برگة شمارة ‪) ٢‬ضميمة تخصصي اثر يا محوطة باستاني( است‪،‬‬
‫بهره ُجستيم‪ .‬موقعيت جغرافيايي آثار و محوطهها با استفاده ازدستگاه ‪ GPS‬برداشت شد‪ ،‬سپس نقاط برداشتشده در نقشههاي اتوكدي و ماهوارهاي جانمايي‬
‫گرديد‪.‬‬

‫محوطهﻫاي شناساييشده‬
‫در طول بررسي منطقة مورد مطالعه ‪ ١٠‬اثر شناسايي گرديد‪ .‬از آثار شناساييشده محوطة شمارة ‪) ٠٠١‬گورستاني متعلق به قرون متﺄخر اسﻼمي( ‪ ،‬محوطة‬
‫شمارة ‪) ٠٠٢‬ماندگاه عشايري متعلق به اواخر دورة ساساني و اوايل دورة اسﻼمي( ‪ ،‬محوطة شمارة ‪) ٠٠٣‬كاروانسرايي متعلق به دوران تاريخي(‪ ،‬محوطة شمارة‬

‫‪ .١‬دكتري باستانشناسي دانشگاه هنر اصفهان؛ ‪siyavash58@gmail.com‬‬

 ‫‪ | ٣٠٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫‪) ٠٠٤‬رشتهقناتي متعلق به دوران قاجار(‪ ،‬محوطة شمارة ‪) ٠٠٥‬خانة اربابي متعلق به قرون متﺄخر اسﻼمي(‪ ،‬محوطة شمارة ‪) ٠٠٦‬گورستاني متعلق به قرون‬
‫متﺄخر اسﻼمي(‪ ،‬محوطة شمارة ‪) ٠٠٧‬گورستاني متعلق به قرون متﺄخر اسﻼمي(‪ ،‬محوطة شمارة ‪) ٠٠٨‬قلعة ملوان متعلق به قرون متﺄخر اسﻼمي‪ /‬قاجار(‪،‬‬
‫محوطة شمارة ‪) ٠٠٩‬قلعهاي متعلق به قرون متﺄخر اسﻼمي‪ /‬اوايل پهلوي(‪ ،‬محوطة شمارة ‪) ٠١٠‬رشتهقناتي متعلق به قرون متﺄخر اسﻼمي‪ /‬قاجار تا سدههاي‬
‫اخير( است ) سرلك ‪١٣٩٤‬؛ سراقي ‪ ) (١٣٩٠‬شكلهاي ‪ ٦‬ـ ‪.(٣‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫بهطور كلي در نتيجة بررسي‪ ١٠ ،‬اثر در محدودة شهرستان ايزدخواست شناسايي شد ولي در محدودة شهرضا بهدليل واقعشدن در مناطق كويري هيچگونه‬
‫اثري شناسايي نشد‪ .‬از آثار شناساييشده دو رشتهقنات متعلق به دوران قاجار تا سدههاي اخير‪ ،‬سه گورستان مربوط به قرون متﺄخر اسﻼمي )دو گورستان با‬
‫قبرهاي ﻻشهسنگي و يك گورستان با قبور ﻻشهسنگي و قبوري با سنگ قبر(‪ ،‬يك خانة اربابي مربوط به قرون متﺄخر اسﻼمي )پهلوي ؟( و دو قلعة خشتي‬
‫متعلق به قرون متﺄخر اسﻼمي )قاجار و پهلوي( شناسايي شد‪.‬‬
‫از آثار شناساييشده ‪ ٥‬محوطه )محوطههاي شمارة ‪ ٠٠٨ ، ٠٠٧، ٠٠٢ ، ٠٠١‬و ‪ (٠١٠‬در حريم مسير خط انتقال قرار گرفته است‪ .‬از محوطههاي واقع‬
‫شده در حريم‪ ،‬محوطة ‪) ٠١٠‬رشتهقنات( باتوجه به عمق گالري چاههاي قنات و عمق كم خط لوله آسيب چنداني نخواهيد ديد‪ .‬در خصوص محوطة ‪٠٠٨‬‬
‫)قلعة ملوان( ميتوان گفت كه اشكفتهاي زير قلعة مورد نظر كه توسط عشاير منطقه ايجاد و به محل نگهداري دام تبديل شده‪ ،‬پُر گردد و جهت شناسايي‬
‫فضاهاي مختلف قلعه‪ ،‬قسمتهاي داخلي و ديوارهاي قلعه پيگردي و بخشهاي باقيمانده و در معرض تخريب‪ ،‬مرمت گردد‪ .‬در ارتباط با محوطههاي ‪٠٠١‬‬
‫و ‪ ) ٠٠٧‬گورستان( و محوطة ‪) ٠٠٢‬ماندگاه عشايري( جهت دستيابي به اطﻼعات جامع مربوط به گورستانهاي مورد اشاره و فضاهاي معماري مربوط به‬
‫ماندگاه عشايري‪ ،‬كاوش محوطههاي مورد نظر پيشنهاد ميگردد‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫سرلك‪ ،‬سيامك‪ ،١٣٩٤ .‬گزارش بررسي مسير انتقال فرآوردههاي نفتي نائين‪ ،‬كاشان‪ ،‬قم‪ ،‬ري‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫سراقي‪ ،‬نعمت اﷲ‪ ،١٣٩٠ .‬گزارش مقدماتي بررسي و شناسايي حوضهي سد و نيروگاه چمشير‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫شركت توسعه منابع آب ايران‪ ،١٤٠٠ .‬گزارش مطالعات خط دوم سامانه انتقال آب به استان يزد‪ ،‬شمال فارس و شهرهاي جنوب اصفهان از سد خرسان ‪ ٣‬و بند انحرافي‬
‫ماندگان‪ ،‬زمين شناسي مسير برتر خط انتقال‪ ،‬مطالعات مرحلة اول‪ ،‬تهران‪ :‬شركت توسعه منابع آب ايران‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٠٩‬‬

‫شكل‪ .١‬چشمانداز كلي منطقة مورد بررسي مسير طرح انتقال آب سد خرسان ‪ ٣‬به يزد و شهرهاي مسير‪ ،‬مسير شمارة ‪.٢‬‬

‫شكل‪ .٢‬چشمانداز كلي منطقة مورد بررسي مسير طرح انتقال آب سد خرسان ‪ ٣‬به يزد و شهرهاي مسير‪ ،‬مسير شمارة ‪.٢‬‬

‫شكل‪ .٣‬نماي كلي محوطة ‪) ٠٠٥‬خانه اربابي(‪.‬‬

 ‫‪ | ٣١٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل‪ .٤‬نماي كلي محوطة ‪) ٠٠٨‬قلعة ملوان(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬نماي كلي محوطة ‪ ) ٠٠٩‬قلعه(‪.‬‬

‫شكل‪ .٦‬نقشة پراكندگي آثار شناساييشده بررسي مسير طرح انتقال آب سد خرسان ‪ ٣‬به يزد و شهرهاي مسير‪ ،‬مسير شمارة ‪.٢‬‬
 ‫بررسي فراگير باستانشناختي در كرانهﻫا و جزاير درياي پارس و سواحل مكران‬
‫در شبكة منتخﺐ ‪ ،39RN 1-23‬ديلم‪ ،‬استان بوشهر‬

‫سرخوش‪١‬‬ ‫احمد‬
‫تالش‪٦‬‬ ‫و اسماعيل آقاجاني‬ ‫عسگرنژاد‪٥‬‬ ‫سمانه‬ ‫شعرباف‪،٤‬‬ ‫با همكاري سامر نظري‪ ،٢‬حاميد نورسي‪ ،٣‬مرضيه‬

‫درآمد‬
‫درياي پارس يكي از پهنههاي بسيار مهم در فﻼت ايران است كه از ديرباز تاكنون نقش تعيينكنندهاي در مناسبات منطقهاي و فرامنطقهاي‪ ،‬بهويژه‪ ،‬حوزة‬
‫جغرافياي سياسي و امنيت ملي داشته است‪ .‬در حوزة باستانشناسي‪ ،‬كرانههاي شمالي درياي پارس بهعكس سواحل جنوبي آن بسيار ناشناخته است‪ .‬گرچه‬
‫پژوهشهاي جَسته و گريختهاي قبل و بعد از انقﻼب در اين حوزه صورت گرفته است‪ ،‬اما بايد اذعان كرد بهدليل عدم انسجام و روشمندنبودن اين پژوهشها‪،‬‬
‫تصوير درستي از وضعيت فرهنگي‪ ،‬اجتماعي و سياسي زيستگاههاي انساني در طول دوران باستان بهدست نيامده است‪ .‬بهدليل اهميت و حساسيت منطقة‬
‫مورد نظر‪» ،‬پروژه بررسيهاي فراگير باستانشناختي كرانهها و جزاير درياي پارس و سواحل مكران«‪ ،‬بهسرپرستي دكتر عباس مقدم عضو هيئت علمي‬
‫پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي‪ ،‬از جمله پروژههاي هدفمندي است كه فصل نخست آن در بهمن و اسفند ماه ‪ ١٤٠١‬شروع‬
‫شد‪ .‬اين بررسيها با ديد باستانشناسي لندسكيپ و ثبت تمامي عناصر فرهنگي و طبيعي كه در ارتباط با حضور انسان در اين پهنه جغرافيايي است انجام‬
‫ميشود‪ .‬پژوهش پيشرو بخشي از برنامة مذكور در شبكة منتخب ‪ 39RN 1-23‬در استان بوشهر است كه بخشهاي منتهياليه شرقي خوزستان تا شرق‬
‫شهرستان ديلم در استان بوشهر را شامل ميشود‪ .‬در اين بررسي فراگير سعي شد تمام محدودة منتخب بهصورت فشرده مورد پيماش قرارگيرد و تمام محوطهها‬
‫و هرگونه آثاري كه بيانگر حضور انسان در ادوار مختلف تاريخي و باستاني است مورد شناسايي‪ ،‬ثبت و ضبط و مستندنگاري قرار گرفته و در شبكة مخصوص‬
‫خود روي نقشة باستانشناسي جانمايي شود‪.‬‬

‫پيشينة پژوﻫشي و موقعيت جغرافيايي محدودة منتخﺐ بررسي‬

‫اولين بررسيهاي باستانشناسي در سواحل شمالي درياي پارس در سالهاي قبل از انقﻼب توسط سر اورل استاين در سالهاي ‪١٩٣٣‬ـ ‪ ١٩٣٢‬صورت گرفته‬
‫است )‪ .(Stein 1937‬از جمله بررسيهاي مهم صورت گرفته در نوار شمالي درياي پارس بهويژه در حوزة جغرافيايي بوشهر ميتوان به بررسيهاي سال ‪١٩٧٢‬‬
‫وايت هوس )‪ (Whitehous and Williamson 1973‬و بررسي سال ‪ (Carter et al. 2006) ٢٠٠٤‬اشاره كرد‪ .‬هانس گاوبه و احمد اقتداري از جمله كساني‬
‫هستند كه ضمن بررسي در اين منطقه بيشتر راجع به بندر مهروبان تحقيقاتي انجام دادهاند )اسمعيليجلودار و مرتضايي ‪ .(١٣٩١‬در زمستان ‪ ١٣٩٨‬عباس‬
‫مقدم »محوطه پيشازتاريخي تهماچي« در نزديكي بندر ديلم و روستاي عامري را مورد ارزيابي دقيق شامل نمونهبرداري سطحي و تهية نقشة توپوگرافي‬
‫قرار داد ) مقدم و همكاران ‪٥٤٠ :١٣٩٨‬ـ ‪ .(٥١٧‬اخيراً نتايج بررسي باستانشناسي در سواحل شهرستانهاي ديلم و گناوه پس از يك دهه در قالب كتابي به‬
‫چاپ رسيد )توفيقيان ‪.(١٤٠٢‬‬

‫‪ .١‬كارشناسارشد باستانشناسي؛ ‪sarkhosh.ahmad@yahoo.com‬‬

‫‪ .٢‬دانشجوي دكتري دانشگاه تهران‪.‬‬
‫‪ .٣‬دانشجوي دكتري دانشگاه تهران‪.‬‬
‫‪ .٤‬دانشجوي دكتري دانشگاه تهران‪.‬‬
‫‪ .٥‬كارشناسارشد باستانشناسي‬
‫‪ .٦‬كارشناسارشد باستانشناسي‪.‬‬
 ‫‪ | ٣١٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫بندر ديلم در غرب استان بوشهر قرار دارد‪ .‬اين بندر از سمت غرب به شهرستان هنديجان در خوزستان‪ ،‬از سمت شرق به شهرستان گناوه و از سمت‬
‫شمال به استان كهگيلويه و بويراحمد مرز مشترك دارد‪ .‬بهلحاظ ناهمواريها سطح زمين بندر ديلم به دو قسمت كوهستاني و جلگهاي تقسيم ميشود‪ .‬قسمت‬
‫جلگهاي در امتداد درياي پارس قرار گرفته است و در بخش شمالي ارتفاعات رگسفيد به موازات خط ساحل و روبهروي درياي پارس ترسيم شده است‪.‬‬
‫ارتفاعات رگسفيد بخشي از زاگرس چينخورده است كه اغلب تنوعي از رسوبات شامل آهك‪ ،‬دولوميت‪ ،‬مارن‪ ،‬ماسهسنگ‪ ،‬شيل و مادستون است‪ .‬حدفاصل‬
‫بين سلسله ارتفاعات رگسفيد در شمال و خط ساحل در جنوب‪ ،‬دشتي نسبتاً مسطح با شيبي كمتر از ‪ ٠/٥‬شمالي ـ جنوبي قرار دارد‪ .‬از نظر كيفيت خاك‪،‬‬
‫چنانچه منابع آب در دسترس و زهكشي مناسب باشد‪ ،‬ميتوان برداشت محصوﻻتي چون نيشكر را در نواحي مركزي دشت انتظار داشت‪ .‬برخي از نواحي دشت‬
‫قابليت تشكيل ماندابهاي شور را دارد‪ .‬باتوجه به نزديكي به محدودة جَزرومَدي دريا‪ ،‬نواحي جنوبي دشت داراي سطح آبهاي زيرزميني باﻻ و خاكي شور‬
‫است‪ .‬اختﻼف ارتفاع فاحش بين ارتفاعات )رگسفيد( مشرف به دشت و خودِ دشت ديده ميشود‪ .‬بلنداي ارتفاعات رگسفيد مشرف به دشت ديلم حدود ‪٢٠٠‬‬
‫متر باﻻتر از سطح درياي پارس است‪ .‬بهدليل اختﻼف ارتفاع بين رگسفيد و دشت ديلم و بهخصوص نقطة پست دريا‪ ،‬صدها آبراه فصلي و دائمي از ارتفاعات‬
‫رگسفيد به طرف دريا شكل گرفته است‪ .‬در اغلب آبراهها زماني آب ديده ميشود كه بارندگي باشد و طبعاً در غير اين صورت خشكاند )مقدم و همكاران‬
‫‪ .(٥٢٥ :١٣٩٨‬در اين محدوده هيچ رودخانة دائمي وجود ندارد و سرتاسر دشت پوشيدهشده از رودخانههاي فصلي و روانآبهاي سطحي است‪ .‬ساكنين منطقه‬
‫براي آبياري زمينهاي مجاور درهها گاهي از آب سدهاي كوچك انحرافي استفاده ميكنند‪ .‬تقريباً تمامي بخشهاي دشت بندر ديلم داراي كيفيت نامناسب‬
‫آب جهت مصارف شرب‪ ،‬كشاورزي و صنعت است‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫پروژة »بررسيهاي فراگير باستانشناسي در كرانهها و جزاير درياي پارس و درياي مكران« بر اساس برنامة مدون و روشمندي پيريزي شده است تا از آغاز‬
‫تا انتهاي پژوهشهاي ميداني و مطالعاتي همة مناطق شبكههاي طراحي شده را دربر گيرد )مقدم ‪ .(١٤٠١‬محدودة تعيينشده براي انجام بررسي در فصل اول‬
‫‪ ،١٤٠١‬داراي مساحتي برابر با ‪١١٧٧٨٦‬هكتار است‪ .‬اين گستره از نقطه نظر جغرافيايي در زمرة جلگههاي ساحلي است‪ ،‬با اين تفاوت كه بخش قابلتوجهي‬
‫از ارتفاعات رگسفيد در شبكههاي‪ 39RN1R21,39RN1R22,39RN1S23,39RN1S24,39RN1S25,39RN1 :‬جاي گرفته است )شكل ‪ .(١‬مابقي شبكهها‬
‫در زمرة پهنههاي ساحلي قلمداد ميشود‪ .‬اين شبكه در واقع دو استان را درگير ميكند‪ .‬اين محدوده به ‪ ١٢‬شبكة ‪ ١٠×١٠‬كيلومتر تقسيم شده است و بيشتر‬
‫شبكهها محدودة شهرستان ديلم و بخش مركزي را پوشش ميدهد‪ .‬هركدام از شبكهها داراي شمارة مختص به خود هستند‪ .‬ضمن اينكه همين شماره‬
‫بهعنوان شمارة ملي آثار احتمالي شناساييشده بهعﻼوه يك شناسة عددي كه از ‪ ١٠١‬منظور خواهد شد‪ .‬در مرحلة اول ابتدا‪ ،‬پژوهشهاي پيشين انجامشده در‬
‫محدودة منتخب گردآوري شد‪ .‬بايد اشاره كرد كه از كميت و كيفيت بررسيهاي پيشين بهدليل عدم انتشار‪ ،‬آگاهي چنداني نتوانستيم بهدست آوريم‪ .‬سپس‬
‫محدودة مورد بررسي بهمنظور شناخت و فهم كلي از منطقه‪ ،‬مورد ارزيابي و امكانسنجي قرار گرفت‪ .‬در اين بررسي كوتاه از پهنة جغرافيايي شهرستان ديلم‬
‫و بخشهاي شرقي شهرستان هنديجان متوجه شديم با چهار عنصر اصلي جغرافيايي‪ ،‬خط ساحلي‪ ،‬ارتفاعات رگسفيد‪ ،‬دامنههاي تپهماهوريشكل و دشتهاي‬
‫رسوبي با شيب بسيار كم روبه رو هستيم كه هركدام از آنها مكانيزم بررسي و پيمايش متفاوتي ميطلبد‪ .‬در مرحلة بعد و پيش از آغاز كار ميداني‪ ،‬تصاوير‬
‫ماهوارهاي در برنامههاي ‪ Maverick‬و گوگل ارث‪ ،‬ماهوارة اپل و تصاوير هوائي قديمي كرونا مورد پايش قرار گرفت‪ .‬عناصر و چشمانداز طبيعي منطقه و‬
‫عارضههاي تاثيرگذار در شكلگيري زيستگاهها شناسايي و كدگذاري شدند‪ .‬پديدهها و برجستگيهايي كه نشان احتمالي از وجود يك زيستگاه ميدادند روي‬
‫نقشه مورد بررسي‪ ،‬ثبت و نشانهگذاري و بر نقشه ذخيره گرديد تا كه هنگام پيمايش دشت‪ ،‬از ديد پنهان نماند‪ .‬اين روش‪ ،‬شيوة فوقالعادهاي براي شناسايي‬
‫محوطههايي است كه در ارتفاعات و مكانهاي دورافتاده و سختگذر واقع شدهاند‪ .‬با اين حال بايد در نظر داشت كه احتمال طبيعيبودن برخي از اين تپهها‬
‫و پشتهها‪ ،‬ضريب خطاي آن را زياد مينمايد‪ ،‬لذا هرچه وضوح تصاوير زياد باشد‪ ،‬از ميزان اين خطا كاسته خواهد شد‪ .‬بررسي بهصورت پيمايشي ـ فشرده و با‬
‫استفاده از اطﻼعات افراد محلي در زمينة وجود احتمالي تپهها و هرگونه اثر باستاني انجام گرفت‪ .‬محدودة منتخب به شبكههاي ‪ ١٠×١٠‬كيلومتر تقسيم شده‬
‫بود كه هركدام شماره يا شناسة مختص خود را داشت كه با عنوان شمارة ملي اثر در شبكه است كه يك شمارة عددي از ‪ ١٠١‬بهترتيب شناسايي اثر‪ ،‬بهصورت‬
‫‪ 39RN1S22101‬به آن افزوده ميشد )شكل ‪ .(٢‬برخي از پديدههاي فرهنگي را كه كد باستانشناسي به آنها تعلق نميگرفت‪ ،‬شمارة قراردادي پژوهشگر كه‬
‫از ‪ ١٠٠١‬شروع ميشد‪ ،‬به شمارة شبكة ‪ 39RN1S221005‬اضافه شده است‪ .‬پيمايش هر شبكه بدينصورت بود كه‪ ،‬اعضاي تيم به فاصلة ‪ ٥٠‬متري در يك‬
‫خط مستقيم قرار گرفته و حركت ميكردند‪ .‬پس از شناسايي هرگونه شواهدي از زيستگاههاي انساني و فرهنگي‪ ،‬تمام اطﻼعات آن بهصورت عكس‪ ،‬نقشة‬
‫توپوگرافي دستي‪ ،‬كروكي اثر‪ ،‬گزارش مكتوب‪ ،‬مكانيابي اثر و برداشت پﻼن بهشرح زير انجام گرفت‪ .‬عكاسي كه شامل ديد از چهار جهت اصلي اثر‪ ،‬محيط‬
‫اطراف اثر و آسيبهاي وارده به اثر بود‪ .‬در اين بررسي عﻼوهبر محوطهها و آثار باستاني ـ تاريخي‪ ،‬تمامي عناصري كه در چشمانداز محيطي منطقه در دوران‬
‫معاصر ايجاد شده بود نيز ثبتوضبط گرديد‪ .‬اين عناصر شامل‪ :‬خط انتقال گاز‪ ،‬نفت‪ ،‬آب‪ ،‬جاده و مسيرهاي دسترسي‪ ،‬كانال آبياري‪ ،‬سد و بندها‪ ،‬اسكلهها و‬
‫خورها‪ ،‬است‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣١٣‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫نگارنده در اين پروژه‪ ،‬بررسيهاي شبكة منتخب ‪ ،39RN1S22‬كه محدودة شرقي هنديجان تا بخشهاي شرقي شهرستان ديلم در استان بوشهر را دربر‬
‫ميگرفت‪ ،‬برعهده داشت‪ .‬طي بررسيهاي انجامشده در اين محدوده نزديك به ‪ ١٧٠‬نقطة باستاني‪ ،‬از دورة روستانشيني ميانه تا جديد‪ ،‬عيﻼم قديم تا ميانه‪،‬‬
‫هخامنشي‪ ،‬اشكاني‪ ،‬ساساني و دورانهاي مختلف اسﻼمي شناسايي شد‪ .‬بايد اشاره كرد از دورة روستانشيني ميانه و جديد )شكلهاي ‪ ٣‬و ‪) (٤‬اوايل هزارة‬
‫پنجم ق‪.‬م‪ ١١ (.‬زيستگاه با كيفيت استقرارهاي دائم و موقت‪ ،‬كارگاههاي ساخت دستافزارهاي سنگي‪ ،‬محوطههايي كه صرفاً محتواي كورههاي سفالگري‬
‫هستند و نيز گورستان بهدست آمد كه وسعت برخي از اين زيستگاهها نزديك به چهار هكتار است‪ .‬تا قبل از اين بررسيها محوطههاي عيﻼمي شناساييشده‬
‫در استان بوشهر محدود ميشد به محوطه تُل پيتُل در بوشهر‪ .‬اما‪ ،‬شناسايي محوطههاي عيﻼمي در اين محدوده از يافتههاي مهم اين فصل از بررسيها‬
‫است‪ .‬وسعت برخي از آن محوطهها نزديك به ‪ ٥‬هكتار است و به فاصلة ‪ ٤‬كيلومتري درياي پارس واقع شده است‪ .‬وجود يافتههاي سطحي نظير پيكركهاي‬
‫انساني )شكل ‪ ،(٥‬ظروف سنگ مرمري و ديگر يافتهها‪ ،‬نشان از وجود دورههاي عيﻼم قديم و ميانه در اين محوطههاست‪ .‬عمدة محوطههاي شناساييشده‬
‫در اين محدوده مربوط به دوران تاريخي بهويژه ساساني ـ اسﻼمي است‪ .‬شناسايي بندرگاه ساساني ـ اسﻼمي »خور سيلي« در غرب شهر ديلم و شرق بندر‬
‫تاريخي مَهروبان و يك مجموعه بزرگ شهري در شمال اين بندر كه با عنوان »بارانداز عامري« نام گرفت‪ ،‬از يافتههاي مهم متعلق به دورة ساساني در اين‬
‫محدوده است‪ .‬اين مجموعة شهري شامل سيستم آبرساني‪ ،‬چهارتاقي‪ ،‬بخش صنعتي و بنايي كوشكمانند گنبددار است‪ .‬بايد اشاه كرد يافتههاي سطحي بندر‬
‫خور سيلي و مجموعة شهري بارانداز عامري از نظر گاهنگاري مربوط به اواخر ساساني و قرون اولية اسﻼمي است‪ .‬دليل انتصاب اين بندرگاه به دورة ساساني‪،‬‬
‫وجود سفالهاي نوك اژدري با پوشش قير مشابه مهروبان و سيراف است‪ .‬عﻼوهبر آن‪ ،‬حجم زيادي از ظروف شيشهاي و يك مُهر از جنس شيشه با نقش‬
‫خرگوش از دورة ساساني بهدست آمده است )شكل ‪ .(٦‬مُهر با نقش خرگوش قبﻼً در قصر ابونصر شيراز در ﻻيههاي دورة ساساني شناسايي شده است‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫درياي پارس عارضة جغرافيايي بسيار مهمي است‪ .‬بيشك اين منطقه از منظر جغرافياي طبيعي يا سياسي تا حد زيادي شناخته شده است‪ ،‬اما از منظر‬
‫باستانشناسي بسيار ناشناخته و مورد غفلت قرار گرفته است‪ .‬قرارگيري درياي پارس در عرض پايين جغرافيايي و شرايط اقليمي خاص آن سبب شده كه‬
‫عمدة پژوهشگران اين حوزة جغرافيايي را با مناطق مرتفع مقايسه كنند‪ .‬همين انگاره باعث شده تا آنها وجود زيستگاههاي انساني در ادوار مختلف تاريخي و‬
‫حتي پيشازتاريخ را در كرانههاي شمالي درياي پارس دور از ذهن تصور كنند‪ .‬بررسي اخير و نتايج حاصلشده‪ ،‬نشان داد كه دانش ما نسبت به كميت و‬
‫كيفيت زيستگاههاي انساني در سواحل شمالي درياي پارس در طول دوران باستاني بسيار اندك و ناقص بوده است‪ .‬خوشبختانه طرح پيش رو و تداوم آن‬
‫باعث خواهد شد تا پژوهشگران اين حوزه‪ ،‬با ديد وسيعتر و رويكردي منسجم و پرسشمحور به اين پهنة ارزشمند جغرافيايي توجه كنند‪ .‬اين حوزه بهدليل‬
‫يافتههاي كمنظير از دورانهاي مختلف پيشازتاريخي و تاريخي‪ ،‬نيازمند توجه ويژهاي در چارچوب »باستانشناسي كرانهاي و پسكرانهاي درياي پارس«‬
‫است‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫اسمعيليجلودار‪ ،‬محمداسماعيل و محمد مرتضايي‪» ،١٣٩١ .‬بازشناسي جايگاه بندر باستاني مهروبان در خليجفارس و گاهنگاري اوليه آن برپايه كاوش باستانشناختي و‬
‫مطالعات متون نوشتاري«‪ ،‬مطالعات باستانشناسي‪ ،‬د ‪ ،٤‬ش ‪٣١ :٢‬ـ ‪.١٣‬‬

‫توفيقيان‪ ،‬حسين‪ ،١٤٠٢ .‬ديلم‪ ،‬ديار تجارت دريايي خليج فارس از منظر باستانشناسي‪ ،‬تهران‪ :‬پيشينپژوه‪.‬‬

‫مقدم‪ ،‬عباس و احمد سرخوش‪ ،‬حسين داودي‪ ،‬لقمان احمدزاده شوهاني‪ ،‬رامين يشمي‪» ،١٣٩٨ .‬خط ساحلي خليجفارس و محوطة نويافته‪ ،‬هزارة پنجم پيشازميﻼد‪” ،‬تهماچي‟‬
‫در دشت ليراوي )ديلم(«‪ ،‬فصلنامه كواترنري ايران‪ ،‬د ‪ ،٥‬ش ‪ ٥٤٠ :٤‬ـ ‪.٥١٧‬‬

‫مقدم‪ ،‬عباس‪ ،١٤٠١ .‬برنامه پنجسالة‪ :‬بررسيهاي فراگير باستانشناختيِ در كرانهها و جزاير درياي پارس و درياي مكران‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستان‪-‬‬
‫شناسي‪ ،‬تهران‪.‬‬

‫‪Carter, R. A. and K. Challis, S. M. N. Priestman and H. Tofighian. 2006 “The Bushehr Hinterland: Rresults of the First Season of the‬‬
‫‪Iranian-British Archaeological Survey of Bushehr Province, November-December 2004”, Iran 44: 63-103.‬‬

‫‪Stein, A. 1937, Archaeological Rreconnaissances in North Western India and South Eastern Asia, London: MacMillan.‬‬

‫‪Whitehous, D. and A. G. Williamson. 1973, “Sasanian Maritime Trade”, Iran 11: 29-49.‬‬
 ‫‪ | ٣١٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل‪ .١‬جانمايي »شبكههاي منتخب« ‪ ١٠×١٠‬كيلومتر استان بوشهر شهرستان ديلم در شبكة كلي ‪ ) 39RN1-23‬مقدم ‪.(١٤٠١‬‬

‫شكل ‪ .٢‬جانمايي زيستگاههاي شناساييشده روي شبكة منتخب‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣١٥‬‬

‫شكل ‪ .٣‬نمونه سفالهاي هزارة پنجم پيشازميﻼد محوطة باغچه‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬نمونه سفالهاي هزارة پنجم پيشازميﻼد محوطة باغچه‪.‬‬

 ‫‪ | ٣١٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬پيكرك از جنس گِل هزارة سوم پيشازميﻼد‪ ،‬محوطة كوچك حصار )عكس‪ :‬پوريا شكري(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٦‬مُهر استامپي از جنس شيشه با نقش خرگوش‪ ،‬دورة ساساني محوطة خور سيلي‪ ،‬بندر ديلم )عكس‪ :‬سارا فريدوني(‪.‬‬
 ‫فصل دوم كاوش باستانشناسي در گورستان لهسواره در محدودة سد خرسان ‪٣‬‬

‫سرداري‪١‬‬ ‫عليرضا‬

‫درآمد‬
‫فصل دوم كاوش باستانشناسي گورستان لهسواره با هدف مطالعات فرهنگي ـ تاريخي‪ ،‬مستندنگاري و نجاتبخشي آثار و مدارك باستاني در محدودة مخزن‬
‫سد خرسان ‪ ٣‬از تاريخ ‪ ١٤٠١/٥/٢٨‬آغاز شد و در ‪ ١٤٠١/٧/١٠‬پايان يافت )سرداري ‪ .(١٤٠٢‬اين برنامه در ادامة فصل اول كاوش محوطه است كه پيش از‬
‫اين بهسرپرستي رضا ناصري در سال ‪ ١٣٩٩‬صورت گرفته بود )ناصري و همكاران ‪ .(١٤٠١‬حوضة آبگير سد خرسان ‪ ٣‬در حدفاصل شهرستان لردگان )استان‬
‫چهارمحال و بختياري( و شهرستان دنا )استان كهكيلويه و بويراحمد( در محدودة تقاطع رودخانههاي بشار و خرسان قرار دارد )شكل ‪ (١‬كه زير نظر شركت‬
‫شد ) ‪Ghasemi and Watson‬‬ ‫توسعة منابع آب و نيروي ايران در حال احداث است‪ .‬اين محدوده در سال ‪ ١٣٨٧‬توسط پارسا قاسمي بررسي باستانشناسي‬
‫‪ (2014‬كه ‪ ٣٠‬محوطه و اثر تاريخي در آن شناسايي شد‪ .‬يكي ديگر از محوطههاي شاخص در محدودة اين سد‪ ،‬گورستان دهپايين )دهدومن( است‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫گورستان لهسواره روي يكي از پادگانههاي كرانة شرقي )سمت راست( رودخانة بشار و در فاصلة ‪ ٣٠٠‬متري شمال روستاي لهسواره واقع شده است‪ .‬ابعاد‬
‫احتمالي اين گورستان ‪) ١٧٠‬شرقي ـ غربي( در ‪ ١٢٠‬متر )شمالي ـ جنوبي( است‪ .‬فاصلة آن تا رودخانه‪ ،‬حدود ‪ ١٥٠‬متر و همچنين ‪ ٣٥‬متر باﻻتر از سطح آب‬
‫رودخانة بشار است )شكل ‪ .(٢‬چشمانداز اين گورستان بيشتر ناهموار و داراي پستي و بلندي و شيب با اختﻼف ارتفاع ‪ ٣‬تا ‪ ٤‬متر است‪ ،‬اما در مركز آن كه‬
‫تجمع بيشتر گورها قرار دارد‪ ،‬سطحي نسبتاً صاف و هموار به چشمآيد‪ .‬سطح محوطه پوشيده از درختان بلوط بوده و در شرق آن‪ ،‬جادة آسفالت مسير‬
‫روستاهاي سادات محمودي احداث شده است‪ .‬ورودي اين جادة منشعب از جادة اصلي پاتاوه ـ لردگان است كه مسير ارتباطي شهر ياسوج به چهارمحال و‬
‫بختياري و استانهاي مركزي ايران محسوب ميشود‪ .‬فاصلة محوطه به خط مستقيم تا شهر پاتاوه‪ ،‬حدود ‪ ١٥‬كيلومتر و تا شهر ياسوج ‪ ٦٠‬كيلومتر است‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫باتوجه به اهداف مدنظر كاوش‪ ،‬از جمله شناخت گسترة گورستان و نجاتبخشي بيشترين اطﻼعات و مواد فرهنگي‪ ،‬پس از جانمايي ترانشههاي فصل اول‪،‬‬
‫در فصل دوم‪ ٥ ،‬ترانشه با ابعاد متفاوت به مساحت كلي ‪ ١٩٨‬متر مربع در بخشهاي مختلف محوطه ايجاد شد و در توالي ترانشههاي پيشين از اعداد ‪ ٥‬تا ‪٩‬‬
‫نامگذاري گرديد )شكل ‪ .(٣‬اين ترانشهها شامل موارد زير هستند‪:‬‬
‫ترانشة ‪ ٥‬با ابعاد اولية ‪ ٥×٥‬متر و با فاصلة يك متري از غرب ترانشة ‪) ٤‬فصل پيشين( كاوش شد‪ .‬محل اين ترانشه با درنظرگرفتن تراكم باﻻي گورهاي‬
‫يافتشده در ترانشة ‪ ٤‬و با هدف يافتن ارتباط آنها با ديگر گورهاي موجود در اين بخش انتخاب گرديد و سپس با افزايش ابعاد آن طي چند مرحله‪ ،‬در نهايت‬
‫در فضايي به ابعاد ‪ ٥ ×١١‬متر كاوش شد‪ .‬در نتيجة كاوش در اين ترانشه ‪ ٢‬گور از نوع چهارچينه سنگي با ُپرشدگي قلوهسنگ بهدست آمد‪.‬‬
‫ترانشة ‪ ٦‬در ابتدا به ابعاد ‪ ٢×٢‬متر‪ ،‬با هدف خواناسازي شواهد يك چالة حفاري غيرمجاز در بخش شمالشرقي گورستان و در نزديكي جادة آسفالت ايجاد شد‬
‫و سپس ابعاد آن افزايش يافت )شكل ‪ .(٤‬باتوجه به وجود شواهد بيشتري از وجود گودالهاي حفاري غيرمجاز در اين بخش‪ ٨/٥ ،‬متر در جهت شرقي ـ‬
‫غربي به ترانشه افزوده شد‪ .‬بدينصورت ابعاد ترانشه به ‪ ١١/٥×٤/٥‬متر با راستايي شرقي ـ غربي رسيد‪ .‬در نهايت تبديل به ترانشهاي بزرگ به مساحت ‪١٣١‬‬
‫متر مربع با بيشينة طول ‪ ١٥/٥‬متر در جهت شمالي ـ جنوبي و عرض ‪ ١١/٥‬متر در جهت شرقي ـ غربي شد‪ .‬در نتيجة كاوش در اين ترانشه‪ ١٤ ،‬گور از نوع‬
‫چهارچينه سنگي‪ ،‬گورهاي جناغي و چالهاي ساده يافت شد‪.‬‬

‫پژوهشكدة باستانشناسي؛ ‪sardary@yahoo.com‬‬ ‫‪ .١‬عضو هيئت علمي‬

 ‫‪ | ٣١٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫ترانشة ‪ ٧‬با هدف شناسايي عرصة گورستان در بخش غربي محوطه و روي برجستگي طبيعي انتخاب شد كه در ابتدا با ابعاد ‪ ١٠×٢‬متر با جهت شمالشرقي‬
‫ـ جنوبغربي و سپس كاهش آن به ابعاد ‪ ٤×٢‬در منتهياليه شرقي ادامه يافت‪ .‬كاوش اين بخش‪ ،‬پس از ‪ ٨٠‬سانتيمتر كندوكاو‪ ،‬در نهايت بهدليل فقدان‬
‫شواهدي از تدفين يا اثر تاريخي متوقف گرديد‪.‬‬
‫ترانشة ‪ ٨‬با هدف آگاهي از وضعيت تدفينها و آثار تاريخي در بخش جنوبي ترانشة ‪ ٤‬و شرقي ترانشة ‪ ،٥‬بهشكل مستطيل با ابعاد ‪ ٧/٥×٢‬متر و با جهت‬
‫شرقي ـ غربي انتخاب شد‪ .‬كاوش در اين ترانشه تا بيشينة عمق ‪ ١٠٠‬تا ‪ ١١٠‬سانتيمتري ادامه يافت كه منجربه شناسايي دو گور گرديد‪.‬‬
‫ترانشة ‪ ٩‬در بخش شمالغربي محوطه‪ ،‬به ابعاد ‪ ٥×٢‬متر و جهت شمالشرقي ـ جنوبغربي انتخاب شد‪ .‬با كاوش در اين ترانشه تا عمق يك متري‪ ،‬بهجز‬
‫قطعاتي از يك ظرف سفالي شكسته در عمق ‪ ١٠‬سانتيمتر‪ ،‬هيچ شواهد ديگري از تدفين يا اثر تاريخي بهدست نيامد‪ .‬باوجود اين‪ ،‬نهشتهاي طبيعي‬
‫كاوششده در آن‪ ،‬موضوع مناسبي براي مطالعات باستانژئومورفولوژي محوطه مطرح گرديد‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫در نتيجة كاوشهاي فصل دوم‪ ،‬در مجموع ‪ ١٩‬گور با ابعاد و گونههاي تدفيني مختلف شناسايي شد كه بر اساس فرم و ساختار به سه دستة كلي تفكيك‬
‫ميشوند‪:‬‬
‫‪ .١‬گورهاي چهارچينة سنگي با پوشش پشتهايشكل از قلوهسنگ‪،‬‬
‫‪ .٢‬گورهاي خرپشتهاي يا جناغي‪،‬‬
‫‪ .٣‬گورهاي چالهاي ساده‪.‬‬
‫بزرگترين آنها‪ ،‬گور ‪ ٢٥‬به ابعاد ‪ ٥/٦×٢‬متر و گور ‪ ١٣‬به ابعاد ‪ ١/٧×٣/٣‬متر و كوچكترينشان‪ ،‬گور ‪ ١٧‬به ابعاد ‪ ٧٥×٦٠‬سانتيمتر و گور ‪ ٢٦‬به ابعاد ‪٥٠×٣٥‬‬
‫سانتيمتر است‪ .‬شاخصترين آنها‪ ،‬گور ‪ ٢٥‬است )شكل ‪ (٥‬كه تقريباً سالممانده و با جهت شمالغربي ـ جنوبشرقي‪ ،‬با ديوارهاي سنگي بهصورت شش رج‬
‫خشكهچين و سقفي جناغيشكل دربردارندة تختهسنگهايي بزرگ بهطول حداكثر ‪ ٨٥‬سانتيمتر احداث شده است‪ .‬بهنظر ميرسد در گور ‪ ،٢٥‬سه جسد انساني‬
‫دفن شده كه اسكلت آنها آسيبديده است‪ .‬اما‪ ،‬تدفين جنوبيتر‪ ،‬منظمترين و كاملترين آنها بوده كه اسكلتي به پهلوي راست خوابيده و صورت آن‪ ،‬بهسمت‬
‫جنوبغربي‪ ،‬پاها در زير لگن خم شده و دستهاي آن نيز روبهروي صورت آن قرار گرفته است‪ .‬نمونة شاخص ديگر‪ ،‬گور ‪ ١٣‬است كه اگرچه توسط حفاران‬
‫قاچاق بسيار آسيب ديده‪ ،‬باوجود اين‪ ،‬اشياي مختلفي مانند ظروف سالم سفالي‪ ،‬گوشوارة نقرهاي و قطعات آهني از آن بهدست آمده است‪ .‬يافتة مهم اين گور‪،‬‬
‫تكهاي ريز و ورقهاي نازك از جنس طﻼ به ابعاد ‪ ٧×٩‬ميليمتر است كه دقيقاً معلوم نيست بخشي از چه شيء گرانبهايي بوده است )شكل ‪.(٦‬‬
‫بيشترين مواد فرهنگي يافتشده از گورستان لهسواره در فصل دوم‪ ،‬ظروف سفالي و قطعات شكستة آنها است كه از نظر گونهشناختي‪ ،‬جزو‬
‫سفالهاي ساده و غيرمنقوش بهشمار ميآيند‪ .‬فقط سه قطعه شكسته از يك ظرف منقوش با طرحهاي هندسي مشبك يافتشده و در برخي موارد‪ ،‬سفالهايي‬
‫با تزئين نقش كندة شياري و نيز نقش طنابي و انگشتي شكل پيدا شده است‪ .‬رنگ سفالها در طيفي از قرمز‪ ،‬نارنجي‪ ،‬قهوهاي و اندكي خاكستري بوده و‬
‫داراي آميزه گياهي‪ ،‬شن يا ماسه هستند‪ .‬فرم ظروف بهصورت خمرههاي دهانهباز و بسته‪ ،‬كاسهها‪ ،‬ساغرهاي پايهدار‪ ،‬تغارها و فنجانهاي كوچك هستند كه‬
‫شكل اكثريت لبة آنها‪ ،‬عمودي يا متمايل به بيرون است و برخي نمونهها‪ ،‬لوله يا دسته دارند‪ .‬چهار ظرف سفالي لعابدار بهرنگ سفيد‪ ،‬سبز روشن و فيروزهاي‬
‫بهدست آمده كه سه مورد از آنها‪ ،‬كوچك و مينياتوري هستند )شكل ‪ .(٧‬از لحاظ مقايسة تطبيقي‪ ،‬بسياري از اين ظروف سفالي مشابه با سفالهاي هزارة دوم‬
‫و اول پ‪.‬م منطقه مانند گورستان لما )در فاصلة ‪ ٤/٥‬كيلومتري( و سرزمينهاي همجوار مانند سفالهاي گونة عيﻼمي در خوزستان‪ ،‬بختياري و فارس هستند‪.‬‬
‫اشيا و يافتههاي ديگر شامل گوشوارههاي نقرهاي و مفرغي به شكل ‪ ،S‬دستبندها‪ ،‬حلقهها‪ ،‬انگشترها و سنجاقهاي نقرهاي و مفرغي‪ ،‬مقادير زيادي‬
‫سرپيكان از جنس مفرغ و سنگ چخماق‪ ،‬مهرههاي فراواني از سنگ عقيق‪ ،‬چاقو يا خنجرهاي آهني هستند‪ .‬يك مُهر استامپي كوچك هرميشكل سوراخدار‬
‫با نقوش هندسي مشبك بهدستآمده كه جنس آن فيروزهاي است‪ .‬يك جام مفرغي بهشكل شيپور با ارتفاع ‪ ١٥‬سانتيمتر و قطر دهانة ‪ ١٢‬سانتيمتر با بدنهاي‬
‫ساده و بدون تزئينات نيز يافت شده است )شكل ‪.(٨‬‬
‫مواد استخواني محتوي گورها‪ ،‬شامل اسكلتهاي انساني و در بعضي موارد‪ ،‬استخوان جانوري در كنار نمونههاي انساني است كه احتماﻻً نشاندهندة‬
‫اعتقاد به نذورات قرباني و مواد خوراكي پس از مرگ بوده است‪ .‬مطالعات انسانشناسي دﻻلت بر تدفين كودكان و افراد بالغ از جنس مرد و زن دارد كه برخي‬
‫از آنها دچار ساييدگي دندان‪ ،‬شكستگي استخوان پا و انگشت شدهاند‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫باتوجه به كاوشهاي باستانشناسي فصل اول )سال ‪ (١٣٩٩‬در گورستان لهسواره و نتايج منتشرنشدة حاصل از تاريخگذاري راديوكربن روي دو نمونه استخوان‬
‫كه دو بازة زماني تخميني ‪ ١٢٠٠‬پ‪.‬م و ‪ ٦٥٠‬پ‪.‬م را نشان ميدهد )گفتگوي شخصي با رضا ناصري( و از جانب ديگر‪ ،‬مقايسة مواد فرهنگي مانند ظروف‬
‫سفالي‪ ،‬بهويژه گونههاي لعابدار سبك عيﻼم نو‪ ،‬احتماﻻً اين گورستان از نيمة دوم هزارة دوم پ‪.‬م تا اواسط هزارة اول پ‪.‬م محل دفن مردگان بوده است‪ .‬با‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣١٩‬‬

‫انجام گمانهزني و كاوشهايي كه در فصل دوم در مركز و چند نقطة حاشيهاي محوطه صورت گرفت‪ ،‬بهنظر ميرسد كانون عمدة پراكندگي گورها در‬
‫بخشهاي مركزي و سطح هموار آن بوده باشد كه بسياري از آنها در طي اين دو فصل كاوش و شناسايي شده است‪ .‬بنابراين‪ ،‬باتوجه به اينكه محدودة‬
‫پراكندگي گورها‪ ،‬در سه جانب شمالي‪ ،‬غربي و جنوبي مشخص شده‪ ،‬فقط بخشهاي شرقي گورستان كه بهسمت جادة منتهي ميشود‪ ،‬مشكوك به وجود آثار‬
‫و تدفينهاست‪ .‬از اين منظر باتوجه به ضرورت تكميل عمليات نجاتبخشي و مطالعات باستانشناسي كه در صورت آبگيري سد خرسان ‪ ،٣‬اين گورستان‬
‫كامﻼً به زير آب خواهد رفت و منجربه تخريب و نابودي آثار تاريخي آن خواهد شد‪ ،‬پيشنهاد ميشود در آينده برنامة كاوش باستانشناسي در اين محوطه‬
‫تاريخي ادامه يابد‪.‬‬
‫آثار و شواهد يافتشده در محوطهها و گورستانهايي مانند لهسواره‪ ،‬لما و دهدومن‪ ،‬حاكي از اهميت اين درههاي صعبالعبور و زيستبومهاي متنوع‬
‫در ارتفاعات زاگرس است كه گونهاي از جوامع خاص محلي با سبك زندگي متفاوت را ارائه داده است‪ .‬پراكنش زياد و متمركز چنين گورستانهاي غني از‬
‫آثار در اين محدودة جغرافيايي در حاشية رودخانههاي بشار و خرسان‪ ،‬عليرغم فقدان يا كمبود استقرارهاي دائمي و تپههاي باستاني‪ ،‬فرضية شيوة زندگي‬
‫كوچنشيني را براي ساكنان و گورخفتگان اين منطقه متصور ميسازد‪ .‬چنانكه غناي چنين آثار و اشياي گرانبها‪ ،‬ميتواند دﻻلتي بر تدفين اشخاصي باشد كه‬
‫جزو طبقات باﻻي اجتماعي‪ ،‬نخبگان‪ ،‬جنگاوران‪ ،‬صاحبمنصبان و حاكمان جامعه بودهاند‪.‬‬

‫سﭙاسگزاري‬
‫سرپرست هيئت سپاسگزار دكتر كوروش روستايي )رئيس وقت پژوهشكدة باستانشناسي( جهت صدور مجوز كاوش‪ ،‬دكتر محمدحسين عزيزي خرانقي و دكتر‬
‫ثريا افشاري در واحد مطالعات نجاتبخشي پژوهشكده و نيز دكتر رضا ناصري )سرپرست فصل اول كاوش( است‪ .‬اعضاي هيئت فصل دوم كاوش عبارتند از‬
‫خانمها پگاه منوچهري و سميرا عطارپور و آقايان افشين اكبري و عباس محمدي جونقاني‪ ،‬كه مديون همكاريها و تﻼشهاي اين عزيزان هستم‪ .‬مطالعات‬
‫باستانزمينشناسي و ژئومورفولوژي نيز توسط دكتر اصغر نويدفر و مطالعات ديرينانسانشناسي و بقاياي انساني توسط خانم مهسا نجفي انجام گرفت كه از‬
‫زحمات آنها تقدير و تشكر ميشود‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫سرداري‪ ،‬عليرضا‪ ،١٤٠٢ .‬گزارش فصل دوم كاوشهاي باستانشناسي ـ نجاتبخشي در گورستان لهسواره در محدوده سد خرسان ‪ ،٣‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكده‬
‫باستانشناسي )منتشرنشده(‪.‬‬

‫ناصري‪ ،‬رضا و زينب محجوب‪ ،‬مهسا نجفي‪» ،١٤٠١ .‬نخستين فصل كاوش گورستان لهسواره«‪ ،‬در مجموعه مقالههاي كوتاه نوزدهمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي‬
‫ايران‪ ،‬به كوشش‪ :‬فرشيد مصدقي اميني و محمد مرتضايي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪١٠٤٨ :‬ـ ‪.١٠٤٣‬‬

‫‪Ghasemi, P. and G. Watson. 2014, “The Khersan 3 archaeological survey: New insights into Settlement Patterns in the Zagros folding‬‬
‫‪zone from hedro-dem project archaeology”, Ancient Near Eastern Studies 51: 167-211.‬‬
 ‫‪ | ٣٢٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬نقشة جغرافيايي درة رودخانة خرسان و موقعيت گورستانهاي لهسواره‪ ،‬لما و دهدومن‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬تصوير هوايي از گورستان لهسواره و محدودة احتمالي آن‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٢١‬‬

‫شكل ‪ .٣‬نقشة توپوگرافي گورستان له سواره و موقعيت ترانشههاي كاوششده‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬پﻼن گورهاي شناساييشده در ترانشة ‪.٦‬‬

 ‫‪ | ٣٢٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬نماي هوايي از گور ‪ ٢٥‬در ترانشة ‪.٦‬‬

‫شكل‪ .٦‬ورقه نازك از جنس طﻼ‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٢٣‬‬

‫شكل‪ .٧‬سفال لعابدار مينياتوري‪.‬‬

‫شكل ‪ .٨‬جام مفرغي‪.‬‬

 ‫فصل پنجم كاوش باستانشناسي تﭙة پوستچي شيراز‪١٤٠١ ،‬‬

‫سرداري‪١‬‬ ‫عليرضا‬
‫عرب‪٢‬‬ ‫حسنعلي‬

‫درآمد‬
‫فصل پنجم كاوش باستانشناسي تپة پوستچي بر اساس مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٣٩٧٤‬مورخ ‪ ١٤٠١/٨/١٠‬از تاريخ ‪ ١٤٠١/٨/١٨‬آغاز شد كه تا ‪ ١٤٠١/١٠/٢‬ادامه‬
‫يافت‪ .‬هدف اصلي اجراي اين برنامه‪ ،‬آموزش دانشجويان رشتة باستانشناسي دانشگاه هنر شيراز بود كه براساس تفاهمنامه همكاري مشترك بين دانشگاه‬
‫هنر شيراز و پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري منعقد شده است‪ .‬با وجود اين‪ ،‬عﻼوهبر اهداف آموزشي‪ ،‬دليل مهم كاوش در اين محوطه‪ ،‬پژوهش در‬
‫يكي از محوطههاي پيشازتاريخي فارس و دشت شيراز است‪ .‬هدف سوم نيز حفاظت و معرفي اين محوطة شاخص است كه تﻼش شده با همكاري ادارهكل‬
‫ميراث فرهنگي استان فارس‪ ،‬شوراي شهر و شهرداري شيراز‪ ،‬اقدامات مؤثري جهت تعيين عرصه و حريم و ساماندهي محوطه صورت پذيرد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫تپة پوستچي در جنوبغرب شهر شيراز در حاشية بلوار رحمت واقع شده )شكل ‪ (١‬و در تاريخ ‪ ١٣٩٥/٢/٥‬به شمارة ‪ ٣١٤٦٣‬در فهرست آثار ملي ايران بهثبت‬
‫رسيده است‪ .‬وسعت آن حدود ‪ ٤‬هكتار است كه در مقياس سكونتگاه هفتهزار ساله دوران پيشازتاريخ‪ ،‬روستايي بزرگ بهشمار ميآيد‪ .‬بهنظر ميرسد در يك‬
‫نظام استقراري پيشرفته در دشت شيراز‪ ،‬محوطهها و روستاهاي پيشازتاريخي و تاريخي ديگري نيز وجود داشته كه متﺄسفانه بر اثر فعاليتهاي توسعه و‬
‫ساختوساز شهري تخريب و نابود شدهاند )عرب و سرداري ‪١٣٩٧‬؛ ‪ .(١٤٠٠‬امروزه دورادور اين محوطه‪ ،‬ساختمانهاي جديد مسكوني احداث و تقريباً نيمة‬
‫جنوبي آن تسطيح شده كه روي آن‪ ،‬خانههاي مسكوني و كوچهها ايجاد شده است‪ .‬درحال حاضر اين تپه در محدودة فضايي بهوسعت ‪ ١٢‬هكتار كه شامل‬
‫زمينهاي كشاورزي و باغ ميشود قرار دارد‪.‬‬
‫باتوجه به كاوشهاي ﻻيهنگاري در فصل اول )‪ (١٣٩٥‬و فصل دوم )‪ (١٣٩٦‬در ترانشههاي ‪ B ،A‬و ‪ ،C‬در مجموع ‪ ٩‬فاز )مرحله( استقراري به‬
‫ضخامت ‪ ٧‬متر تا خاك بكر شناساييشده كه شمارهگذاري آنها از باﻻ به پايين منسوب به دورههاي باكون مياني‪ ،‬باكون قديم و شمسآباد ميشود )سرداري‬
‫و عرب ‪ .(١٣٩٧‬افزونبر اين‪ ،‬در فصل دوم دو ترانشة ‪ D‬و ‪ ،E‬هركدام به ابعاد ‪ ٥×٥‬متر در مركز تپه در ﻻيههاي سطحي و دورة باكون بهصورت گسترده‬
‫دركنار هم كاوش شدند )سرداري و عرب ‪ .(١٣٩٧‬در فصل سوم )‪ ،(١٣٩٧‬كاوش گسترده در ترانشة ‪ F‬كه در فضاي خالي يكي از زمينهاي تسطيحشده‬
‫روبهروي تپه و كوچه به ابعاد‪ ٩×١٠‬متر بود‪ ،‬در ﻻيههاي دورة شمسآباد ادامه يافت )سرداري و عرب ‪ .(١٣٩٨‬همچنين‪ ،‬دو كارگاه كوچك‪ ،‬يكي ترانشة ‪ G‬به‬
‫ابعاد ‪ ٥×١‬متر در دامنة جنوبشرقي و ترانشة ‪ H‬به ابعاد ‪ ٥×٢‬متر در دامنههاي شمالغربي گمانهزني شد‪ .‬در فصل چهارم )‪ ،(١٣٩٩‬سه كارگاه ديگر كاوش‬
‫شامل ترانشة ‪ I‬در دامنة شمالغربي تپه‪ ،‬ترانشة ‪ J‬در ﻻيههاي سطحي مركز تپه )بهمنظور شناخت تدفينهاي دوران اسﻼمي( و ترانشة ‪ K‬در بخش جنوبغربي‪،‬‬
‫مشرف به كوچه هستند‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫كاوش باستانشناسي فصل پنجم در دو كارگاه انجام گرفت كه شامل ترانشة ‪ L‬در دامنههاي شمالشرقي تپه و ترانشة ‪ M‬در بخشهاي غربي تپه ميشوند‬
‫)شكلهاي ‪ ٢‬و ‪ .(٣‬ترانشة ‪ L‬بهصورت چندضلعي به ابعاد كلي ‪ ٦×١٠‬متر با هدف آگاهي از ﻻيهها و سازههاي موجود در دامنة تپه ايجاد شد )شكل ‪ .(٤‬در‬
‫ابتدا گمانهاي با عرض دو متر در اين دامنه انتخاب گرديد كه در ديوارة آن‪ ،‬تودههاي فشردهاي از قلوهسنگهاي رودخانهاي بهچشم ميآمد‪ .‬اين قلوهسنگها‬

‫‪sardary@yahoo.com‬‬ ‫‪ .١‬استاديار پژوهشكدة باستانشناسي؛‬

‫‪ .٢‬استاديار گروه باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه هنر شيراز؛ ‪has.arab@gmail.com‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٢٥‬‬

‫كه بيشتر آنها ِگردشده هستند‪ ،‬در ابعاد مختلف ريز )‪ ٢‬سانتيمتر(‪ ،‬متوسط )‪ ٥‬سانتيمتر( و بزرگ )‪ ١٠‬سانتيمتر( در سراسر دامنههاي شمالي و شمالشرقي‬
‫تپه نمايان هستند كه از همان آغاز كاوشها در تپة پوستچي‪ ،‬فرضية انباشتهاي طبيعي ناشي از رسوبگذاري و تغييرات ديناميك رودخانه يا آبراه حاشية‬
‫محوطه را به ذهن متبادر ميساخت‪ .‬بنابراين‪ ،‬كاوش در ترانشة ‪ ،L‬ميتوانست ماهيت و كاركرد چنين پديدهاي را روشن سازد‪.‬‬
‫با آغاز كاوش در قسمت پشت قلوهسنگها )در ﻻيههاي داخلي تپه( و پاكسازي در قسمت جلو آنها )نماي بيروني( آشكار شد كه اين تودة‬
‫قلوهسنگها‪ ،‬پديدهاي مصنوعي و ساختة آگاهانه ساكنان اين محوطه بوده است‪ .‬چنانكه با گمانهزني در پشت تودة قلوهسنگها‪ ،‬ﻻيههاي فرهنگي و‬
‫انباشتهاي خاكستر بهدست آمد كه نشان ميداد اين توده قلوهسنگها با هدفي مشخص‪ ،‬ﻻيههاي حاشيهاي تپه را بريده و در داخل آنها‪ ،‬سازهاي بزرگ‬
‫احداث شده است‪ .‬از طرف ديگر‪ ،‬با كاوش در فضاي داخلي اين قلوهسنگها‪ ،‬مشخص شد نحوة چينش سنگها‪ ،‬پراكنده و نامنظم در ﻻبهﻻي انباشتهاي‬
‫گل فشرده بهعنوان مﻼت بوده كه فرضيه رسوبات طبيعي آبرفت را ابطال ميسازد‪ .‬محتويات اين تودة قلوهسنگها و انباشت گلي‪ ،‬مقادير زيادي قطعات سفال‬
‫و مواد فرهنگي ديگر مانند ابزارسنگي و حتي مُهر بود‪.‬‬
‫با پاكسازي جدارة بيروني اين سازه و ادامة آن در ﻻيههاي تحتاني همسطح زمينهاي حاشية تپه‪ ،‬گمانهاي پيشرو به ابعاد ‪ ٢×٢‬متر بهمنظور شناخت‬
‫پي سازه كاوش شد كه تا عمق ‪ ٣‬متر ادامه يافت )شكل ‪ .(٥‬اگرچه تا زمان پايان كاوش در گمانة پيشرو كارگاه )ترانشه( ‪ ،L‬دسترسي به خاك بكر و بستر‬
‫طبيعي محوطه ميسر نشد‪ ،‬باوجود اين‪ ،‬تودههاي قلوهسنگ و انباشت گل حاوي ﻻيههاي خاكستر و مواد فرهنگي هنوز در عمق ادامه داشت كه نشان ميدهد‬
‫اين سازه ميبايست ارتفاعي حدود ‪ ٤/٥‬تا ‪ ٥‬متر داشته باشد‪.‬‬
‫ترانشة ‪ ،M‬ديگر كارگاه كاوش در فصل پنجم بود كه در ﻻيههاي سطحي بخشهاي غربي تپه به ابعاد ‪ ١٠×٢‬متر بهصورت نواريشكل با جهت‬
‫جنوبي ـ شمالي ايجاد شد )شكلهاي ‪ ٢‬و ‪ .(٦‬هدف از كاوش در اين ترانشه‪ ،‬دستيابي به شواهدي از بقاياي معماري و فضاهاي سكونتي آخرين مراحل استقرار‬
‫در تپه )دوران باكون قديم و مياني( بود كه قرار بود در صورت آشكارشدن رد و نشاني از پديدههاي معماري‪ ،‬ابعاد ترانشه گسترش يابد‪ .‬كاوش در اين ترانشه‬
‫تا عمق ‪ ٨٠‬سانتيمتر و در برخي قسمتها‪ ،‬يك متر ادامه يافت كه در مجموع‪ ٦ ،‬ﻻيه و ‪ ١٣‬فيچر در دو فاز استقراري را پديدار ساخت‪ .‬فيچرها و سازههاي‬
‫جالب توجهي در اين ترانشه شناسايي شد كه يكي از آنها‪ ،‬اتاق چهارگوش با ديوارهاي خشتي در بخش شمالي ترانشه بود‪ .‬سه ضلع اين اتاق در ترانشه نمايان‬
‫شده كه ابعاد ضلع شرقي آن ‪ ٢/٧‬متر است‪.‬‬
‫سازه ديگر كشفشده در ترانشة ‪ ،M‬اجاق‪ /‬ساج براي پختوپز در بخش جنوبي ترانشه است كه شكلي تقريباً مستطيل دارد‪ .‬ابعاد آن ‪٦٠×٩٥‬‬
‫سانتيمتر است و كف آن با گل فشرده و سخت‪ ،‬بهصورت سوخته و صيقلي درآمده است‪ .‬كف اين ساج‪ ،‬با ديوارة چينهاي به ضخامت ‪ ١٠‬سانتيمتر محصور‬
‫شده كه ارتفاعي كوتاه حدود ‪ ٥‬سانتيمتر دارد‪ .‬مقادير زيادي خاكستر و بقاياي گياهي در داخل و اطراف آن بهدست آمده كه بهمنظور شناورسازي و مطالعات‬
‫گياهباستانشناسي جمعآوري شد‪ .‬رديابي چنين سازههايي‪ ،‬اهميت زيادي جهت پيگردي فضاها و گسترش ترانشه دارد‪ ،‬اما بهدليل كمبود زمان و تمركز كار‬
‫هيئت بر ترانشه ديگر )كارگاه ‪ ،(L‬كاوش در اينجا ادامه نيافت و به فصول آتي موكول شد‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫عﻼوهبر بقاياي معماري‪ ،‬اجاق‪/‬ساج پختوپز و سازة بزرگ در حاشية تپه‪ ،‬در فصل پنجم مواد و يافتههاي مختلفي مانند سفالها‪ ،‬مصنوعات و ابزارهاي سنگي‪،‬‬
‫مهرههاي سنگي‪ ،‬استخواني‪ ،‬صدفي‪ ،‬مهرها‪ ،‬دكمهها‪ ،‬درفشهاي استخواني‪ ،‬سردوكها و گوشواره )‪ (earspool‬از دورههاي شمسآباد و باكون بهدست آمده‬
‫است‪ .‬مجموعة سفالي شامل سفالهاي ساده و زمخت با آميزه گياهي گونة شمسآباد )باكون ب‪ (١‬و همچنين سفالهاي ساده و منقوش با آميزة شن گونة‬
‫باكون هستند )شكل ‪ .(٧‬دو نمونه مُهر استامپي دكمهايشكل با نقوش هندسي از جنس سنگ مشابه با نمونههاي رايج دورة باكون نيز يافت شده است‪ .‬در‬
‫اين فصل‪ ،‬پنج قطعه مصنوعات سنگي از جنس ابسيدين نيز بهدست آمده كه از گونة تراشه و تيغه هستند و نشاندهندة استفاده و گسترش مبادلة سنگ‬
‫ابسيدين در مناطق مركزي فارس و دشت شيراز است‪.‬‬
‫عﻼوهبر اين‪ ،‬يك قطعه گوشواره يا لبآويز از جنس سنگچخماق بهرنگ قرمز تيره و جگري بهدست آمده )شكل ‪ (٨‬كه مشابه آن در ديگر‬
‫محوطههاي پيشازتاريخي فارس و خوزستان بهويژه دوران نوسنگي مانند تل موشكي‪ ،‬تپة رحمتآباد‪ ،‬تل سنگي‪ ،‬هرمنگان و چغاميش مرسوم بوده است‪ .‬با‬
‫كشف ‪ ٣٩١‬نمونه از چنين اشيايي در تل موشكي‪ ،‬فرانك هول با مشكوك دانستن كاربري دقيق آنها بهعنوان گوشواره‪ ،‬در استفاده محلي و صادراتيبودن آنها‬
‫پرسش ايجاد كرده است )هول ‪ .(١٢٥ :١٣٨١‬ايندرحالي است كه عباس عليزاده‪ ،‬آنها را بهعنوان لبآويز مطرح ميكند كه امروزه در برخي قبايل ابتدايي‬
‫آفريقا هنوز از آنها استفاده ميشود )عليزاده ‪ .(١٠٠ :١٣٩٥‬ابعاد اين شي قرقرهاي شكل‪ ٢ ،‬سانتيمتر قطر و ‪ ٣‬سانتيمتر ارتفاع ميباشد كه در ﻻية ‪ ٢٥‬ترانشة‬
‫‪ L‬مربوط به دورة باكون قديم‪ /‬مياني يافت شده است‪.‬‬
 ‫‪ | ٣٢٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫نتيجهگيري‬
‫فصل پنجم كاوش باستانشناسي در تپة پوستچي‪ ،‬در ﻻيههاي استقراري دورة باكون صورت گرفت‪ .‬پيش از آغاز اين فصل‪ ،‬پنج نمونه زغال و بقاياي گياهي‬
‫به آزمايشگاه راديوكربن دانشگاه كپنهاك دانمارك ارسال شده بود‪ .‬مطابق با نتايج آزمايشهاي راديوكربن‪ ،‬قديمترين ﻻيههاي استقراري اين محوطه مربوط‬
‫به ‪ ٥٣٥٠‬پ‪.‬م همزمان با دورة شمسآباد ميرسد كه با توالي منظم نهشتهاي فرهنگي‪ ،‬بهنظر ميآيد سكونت در اين محوطه بيوقفه در دورة باكون قديم‬
‫)‪ ٥٢٧٠‬پ‪.‬م( ادامه يافته و تا مراحل آغازين دورة باكون مياني )‪ ٤٧٨٠‬پ‪.‬م( به پايان رسيده است‪ .‬بنابراين‪ ،‬بقاياي معماري و سازههايي مانند اجاق‪ /‬ساج در‬
‫ترانشة ‪ M‬را ميبايست متعلق به آخرين مراحل سكونت در تپة پوستچي‪ ،‬حدود ‪ ٤٨٠٠‬تا ‪ ٤٧٠٠‬پ‪.‬م دانست‪ .‬شواهدي كه نشان ميدهد در صورت نبود تداخل‬
‫و آسيبهاي ناشي از گورهاي سطحي دوران اسﻼمي‪ ،‬ميتوان انتظار وجود پي ديوارهاي نسبتاً سراپا در فضاهاي مسكوني و بافت خانگي در باﻻترين ﻻيههاي‬
‫تپه را داشت‪.‬‬
‫سازة بزرگ و مرتفع شناساييشده در ترانشة ‪ ،L‬پديدة معماري قابلتوجهي است كه در محدودهاي بهطول تقريباً ‪ ٤٠‬متر در جدارة حاشية تپه نمايان‬
‫است و با پاكسازي و كاوش در بخشهايي از آن‪ ،‬مشخص شد كه اين سازه با ارتفاعي حدود ‪ ٤/٥‬تا ‪ ٥‬متر و قطر ‪ ٣‬متر يا حتي بيشتر‪ ،‬ماهيتي حفاظتي يا‬
‫استحكاماتي داشته است‪ .‬بهدليل اينكه گسترة اين سازه‪ ،‬فقط در بخشهاي شمالي و شمالشرقي محوطه محدوده شده‪ ،‬تصور وجود ديوار دفاعي به دور روستا‬
‫بعيد بهنظر ميرسد‪ .‬باوجود اين‪ ،‬احتمال كاربري سيلبند يا سازة آبرساني نيز ديگر فرضياتي است كه ميتوانسته روستا را در برابر خطر سيﻼبها و طغيانهاي‬
‫آبراه و رودخانة فصلي مجاورت حاشية شمالي و شرقي محافظت كند‪ .‬بههرحال براي شناخت دقيق كاربري اين پديده‪ ،‬عﻼوهبر كاوشهاي بيشتر‪ ،‬انجام‬
‫آزمايشها و مطالعات باستانزمينشناسي را ضروري ميسازد‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫سرداري‪ ،‬عليرضا و حسنعلي عرب‪» ،١٣٩٧ .‬فصل دوم كاوش باستانشناسي تپه پوستچي شيراز‪ ،«١٣٩٦ ،‬گزارشهاي شانزدهمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬
‫)مجموعه مقاﻻت كوتاه ‪ ،(١٣٩٦‬بهكوشش‪ :‬روحاله شيرازي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪٢٦٣ :‬ـ ‪.٢٦٠‬‬

‫سرداري‪ ،‬عليرضا و حسنعلي عرب‪» ،١٣٩٨ .‬فصل سوم كاوش باستانشناسي تپه پوستچي شيراز )‪ ،«(١٣٩٧‬گزارشهاي هفدهمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬
‫)محموعه مقاﻻت كوتاه ‪ ،(١٣٩٧‬ج ‪ ،١‬بهكوشش‪ :‬روحاله شيرازي و شقايق هورشيد‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪٦٥٥ :‬ـ ‪.٦٤٨‬‬

‫عرب‪ ،‬حسنعلي و عليرضا سرداري‪» ،١٣٩٧ .‬كاوشهاي باستانشناسي تپه پوستچي‪ :‬دهكده پيشازتاريخي شيراز«‪ ،‬در مجموعه مقاﻻت نخستين همايش بينالمللي تاريخي‬
‫فرهنگي جنوب ايران )فارس تاريخي(‪ ،‬بهكوشش‪ :‬مجيد دهقاني و غﻼمرضا خوشاقبال‪ ،‬ج ‪ ،٢‬انتشارات برازجان‪٨٥٤ :‬ـ ‪.٨٢٩‬‬

‫عرب‪ ،‬حسنعلي و عليرضا سرداري‪ ،١٤٠٠ .‬دهكده پيشازتاريخي شيراز‪ :‬تپه پوستچي‪ ،‬شيراز‪ :‬فرهنگ پارس‪.‬‬

‫عليزاده‪ ،‬عباس‪ ،١٣٩٥ .‬آثار برگزيده از طرح ساماندهي مخازن موزه ملي ايران‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري و موزه ملي ايران‪.‬‬

‫هول‪ ،‬فرانك‪ ،١٣٨١ ،‬باستانشناسي غرب ايران‪ ،‬ترجمة زهرا باستي‪ ،‬تهران‪ :‬سمت‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٢٧‬‬

‫شكل ‪. ١‬موقعيت تپة پوستچي در دشت و شهر شيراز‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نقشة توپوگرافي تپة پوستچي و موقعيت ترانشههاي پنج فصل كاوش‪.‬‬
 ‫‪ | ٣٢٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬تپة پوستچي شيراز در فصل پنجم كاوش‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬ترانشة ‪ L‬از نماي شمالشرقي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬گمانة پيشرو ترانشة ‪.L‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٢٩‬‬

‫شكل ‪ .٦‬ترانشة ‪ M‬از نماي شمالغربي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٧‬ظرف سفالي دورة باكون قديم از ﻻيههاي زيرين ترانشة ‪.L‬‬

‫شكل ‪ .٨‬گوشواره يا لبآويز از ترانشة ‪.L‬‬

 ‫بررسي باستانشناسي زير آب در محدودة ايزدشهر‬

‫سورتيجي‪١‬‬ ‫سامان‬

‫درآمد‬
‫درياي خزر كه در اين پژوهش از آن با نام درياي كاسپي نام برده ميشود‪ ،‬با ژرفاي حدود هزارمتر بزرگترين درياچة دنيا است‪ .‬دريانوردي در اين درياچه‬
‫پيشينهاي دستكم هزارساله دارد معالوصف فعاليتهاي باستانشناسان زير آب خصوصاً در كرانة جنوبي آن بهدﻻيل مختلف از جمله تعداد كم متخصصين و‬
‫هزينة باﻻي اين شاخه از باستانشناسي بسيار ناچيز است‪ .‬ايران در مقايسه با روسيه سابقة دريانوردي قابلتوجهي در درياي كاسپي ندارد و نخستين حضور‬
‫دريانوردان روسي در آبهاي ساحلي ايران نيز در طي سالهاي ‪ ٣٠١-٢٩٥‬قمري )‪٩١٢‬ـ ‪ ٩٠٨‬ميﻼدي( به طريق نظامي بوده است‪ .‬در اين تاريخ دهها‬
‫فروندكشتي بهسمت گرگان و ساري حمله آورده و بسياري را كشته و غارت كردند‪ .‬در پي دفاع ايرانيان و كشتن مهاجمين‪ ،‬در حدود سال سيصد قمري پانصد‬
‫كشتي روسي كه هركدام ظرفيت حمل يكصد تن را داشتند‪ ،‬به شمال ايران حملهور شده و تعداد زيادي را كشتند )ابن اسفنديار ‪ .(٢٦٦: ١٣٦٦‬البته در اين‬
‫پيكارها‪ ،‬گاهي ايرانيان نيز فائق ميآمدند )مسعودي ‪ .(٩٦ :١٣٤٤‬اما‪ ،‬اين پيروزيها بر اساس شواهد تاريخي همواره روي خاك ايران بوده نه در دريا‪ .‬چنانكه‬
‫تا قرنها بعد نيز نشانهاي از شاخصههاي كشتيسازي و دريانوردي در بين مردمان شمال ايران يافت نشد‪ .‬در سالهاي اخير تعداد كمتر از انگشتان يك دست‬
‫كشتي شكسته در سواحل شمال ايران شناسايي گرديد‪ ،‬اما اختصاصاً در مازندران بايد اذعان كرد در سال ‪ ١٣٨٣‬در ساحل زاغمرز بهدليل پيشروي دريا بقاياي‬
‫يك فروندكشتي از زير تل ماسهاي به ارتفاع حدود ‪ ٥‬متر مشاهده گرديد كه كاوش آن در سال ‪ ١٣٨٤‬توسط نگارنده انجام شد‪ .‬تاريخگذاري مطلقي كه ايزمئو‬
‫در ايتاليا براي اين اثر اعﻼم نمود‪ ،‬سال ‪ ١٦٥٠‬ميﻼدي است‪ .‬با اين توضيحات و قلت دادهها‪ ،‬هر يافتهاي در ارتباط با فرهنگ دريا فرصت مغتنمي براي‬
‫پژوهشگران مازندران است تا بخشي از دريانوردي در اين خطه شناسايي شود‪ .‬بنابراين‪ ،‬وقتي در زمستان سال‪ ١٤٠٠‬صيادان ايزدشهر به فاصلة حدود هزارمتري‬
‫از ساحل و از اعماق دريا بهشكل كامﻼً اتفاقي لنگري بسيار بزرگ از جنس چوب و آهن را با وزني در حدود ‪ ٥٠٠‬كيلوگرم )شكل ‪ ،١‬راست( بههمراه تور‬
‫ماهيگيري با توان تراكتور به ساحل آوردند‪ ،‬بﻼفاصله موضوع شناسايي دقيقتر اين اثر تاريخي و بررسي ميداني كرانة آن و احتمال شناسايي يك كشتي‬
‫مغروقه در برنامههاي استان قرار گرفت‪.‬‬
‫لنگر نمادي از گذشتة دريانوردي بشر است كه براي بيش از ‪ ٤٠٠٠‬هزار سال بهعنوان يكي از تجهيزات ايمني و حياتي براي دريانوردان محسوب‬
‫گرديده است‪ .‬غالباً لنگرها واپسين نماد قابل مشاهده و برجايمانده از يك حادثه دريايياند‪ .‬از اينرو‪ ،‬لنگري كه پس از سدهها از زير آبهاي درياي كاسپي‬
‫بيرون آمد‪ ،‬از ارزش و اهميت باﻻيي در سطح منطقه و فرامنطقهاي برخوردار بوده است‪ .‬با اين مقدمه و پس از انجام مكاتبات معمول و طرح اهميت موضوع‪،‬‬
‫در نهايت مجوز برنامة »بررسي باستانشناسي زير آب در محدودهي ايزدشهر« به شمارة ‪ ٤٠١٣٣٦٠٥‬مورخ ‪ ١٤٠١/٧/١٩‬از تاريخ ‪ ١٤٠١/٧/٢٩‬تا ‪١٤٠١/٩/١٣‬‬
‫بهسرپرستي اينجانب و اعضاي هيئت )شكل ‪ ،١‬چپ( از رديف اعتبارات استاني با هدف شناسايي و مطالعة بقاياي احتمالي كشتي تاريخي در گسترهاي كه‬
‫پهنة تورريزي صيادان بوده است‪ ،‬صادر و عملياتي گرديد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف منطقة مورد بررسي‬

‫درياي كاسپي يا درياي كاسپيَن پهنهاي آبي است كه از جنوب به ايران‪ ،‬از شمال به روسيه‪ ،‬از غرب به روسيه و جمهوري آذربايجان و از شرق به جمهوريهاي‬
‫تركمنستان و قزاقستان محدود است‪) .‬احمديپور ‪ ٥٤ :١٣٨٧‬ـ ‪ (٣٧‬اگرچه براي اين درياچه‪ ،‬بيش از هفتاد نام در برهههاي مختلف تاريخي عنوان شده است‬
‫اما درياي هيركان‪ /‬گرگان و درياي تبرستان از نامهاي معتبر اين درياي بسته است‪ .‬طول اين دريا حدود ‪ ١٠٣٠‬تا ‪ ١٢٠٠‬كيلومتر و عرض آن بين ‪ ١٩٦‬تا‬
‫‪ ٤٣٥‬كيلومتر و سطح آن حدود ‪ ٢٨‬متر پايينتر از درياهاي آزاد است‪ .‬درياي كاسپي در گذشته‪ ،‬بخشي از درياي تتيس بود كه زماني اقيانوس آرام را به اقيانوس‬
‫اطلس متّصل ميكرد )بريماني ‪(٦٦ :١٣٨٠‬‬

‫‪Soortijee.archaeologist@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬عضو هيئت علمي پژوهشگاه ميراثفرهنگي و گردشگري‪ ،‬مستقر در مازندران؛‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٣١‬‬

‫محل كشف لنگر در ايزدشهر است‪ .‬ايزدشهر كه در گذشته ايزده نام داشت‪ ،‬در ‪ ٧‬كيلومتري شرق نور و ‪ ٨‬كيلومتري غرب محمودآباد واقع گرديده‬
‫است‪ .‬عمليات غواصي در محدودة ساحلي تعاوني صيادان پره اين شهر صورت پذيرفت )شكل ‪ (٢‬تا احتماﻻً بتوان بقاياي كشتي را شناسايي كرد‪ .‬عمق آب در‬
‫اين موقعيت به فاصلة هزارمتري از ساحل با شيبي مﻼيم به ‪ ١٥‬متر مي رسد و دامنه ديد غواص در فصل پاييز از صبح تا ظهر در عمق ‪ ٣‬متر حدود ‪١‬متر و‬
‫در عمق ‪ ٥‬متر در حدود ‪ ٥٠‬سانتيمتر است‪ .‬از عمق ‪ ٥‬تا ‪ ١٢‬متر بهدليل وجود امﻼح و نرسيدن نور‪ ،‬دامنة ديد تقريباً صفر و در عمق ‪١٥‬متر سياهي مطلق‬
‫است‪ .‬بستر دريا در حدود ‪ ٥٠٠‬متري از ساحل لجني و داراي امﻼح بسيار نرم است‪ .‬هرچه فاصله از ساحل بيشتر شود‪ ،‬جريانهاي زيرسطحي آن بيشتر و‬
‫از حجم امﻼح كاسته مي شود‪ .‬دراواخر آبان و اوائل آذرماه و در عمق ‪١٥‬متر‪ ،‬دماي آب در حدود ‪ ١٠‬درجة سانتيگراد و تا حدودي طاقتفرسا است‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫همانگونه كه ذكر شد‪ ،‬دليل انجام اين بررسي‪ ،‬كشف اتفاقي لنگري منحصربهفرد بوده است‪ .‬در خصوص منشاء و قدمت لنگر يادشده ميتوان عنوان كرد كه‬
‫بخش چوبي اين اثر در بخش شانه يا يوغ ‪ ٣/٦٠‬متر عرض و در بخش فلزي دوك يا ساقه با مقطع مربع شكل ‪ ٢/٦٥‬متر ارتفاع دارد‪ .‬اين يافته به گواهي‬
‫منابع مورد استناد بيترديد روسي و بهاحتمال زياد متعلق به اواخر قرن هفدهم است‪ .‬ساخت اينگونه لنگرها كه در زيرمجموعه لنگرهاي نظامي قرار ميگيرد‪،‬‬
‫بهتدريج از سال ‪١٨٥٢‬م‪ .‬توسعه يافته و هنوز هم استفاده ميشود‪ .‬با اين تفاوت كه مقطع دوك بيضوي و پنجهها بسيار كوتاهتر از لنگرهاي قبلي شدند‪ .‬ضمن‬
‫اينكه ساقه آنها ميتوانست هم چوبي و هم فلزي باشد )‪ .(Дыгало 2000: 88‬بهمنظور شناسايي بخش چوبي لنگر كه گونهاي از چوب كاج است و همچنين‬
‫ساليابي مطلق‪ ،‬نمونهاي با هماهنگي و از طريق پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري به موسسة ايتاليايي شرق ميانه و شرق دور موسوم به »ايزمئو« مستقر‬
‫در شهر رم ارسال گرديد كه در حال حاضر در مراحل آزمايشگاهي است‪.‬‬
‫هيئت باستانشناسي زير آب ضمن انجام مطالعات كتابخانهاي و تطبيق لنگر مكشوفه و همچنين بررسي ميداني به روش غواصي اسكوبا از داخل‬
‫قايق و ساحل به دريا‪ ،‬در نتيجة شبكهبندي و ايجاد ﻻينهاي متريك اقدام به لمس بستر دريا )‪ (search‬در محدودة تورريزي صيادان نمود )شكل ‪ .(٣‬در اين‬
‫پروژه ابتداي طناب متريك به كمك يك وزنة ‪ ١٠‬كيلوگرمي در عمق آب و انتهاي آن با وزنة ديگر به لنگر قايق در كف متصل گرديد‪ .‬دو غواص پس از‬
‫چك نهايي تجهيزات يكديگر و اعﻼم سيگنال تﺄييد همزمان به كمك طناب فرود از سطح به عمق آب رفته و پس از استقرار در دو سمت طناب متريك با‬
‫يك دست طناب را در دست گرفته و همزمان با فينزدن و حركت آرام با دست ديگر به لمس و جستجو در كف دريا پرداختند )شكل ‪ .(٤‬اين روش‪ ،‬شيوة‬
‫معمولي است كه جايگزين دستگاههاي سنجش تخصصي مثل سونار‪ ،‬مولتي بيم و غيره واقع و براي بررسي بستر دريا استفاده ميشود‪ .‬براي ثبت موقعيت‬
‫محدودة بررسي ابتدا و انتهاي ﻻينها بوسيلة جيپياس مشخص گرديد )شكل ‪.(٥‬‬
‫در نتيجة جستجو و غواصي در محدودة مورد نظر‪ ،‬نشانهاي از كشتي شكسته يافت نشد اما با پيمايش بهعمل آمده در ساحل نور و در ‪ ٢٠٠‬متري از‬
‫رود تميشان‪ ،‬بقاياي اسكلة سولدة شهرستان نور مستندسازي شد كه نشان از رونق اقتصادي منطقه از طريق مسير آبي ﻻاقل ساحلبهساحل از دورة قاجار تا‬
‫اواخر دورة پهلوي اول دارد‪ .‬از اين اسكله حدود يكصد متر از پايهها در سه رديف كه تقريباً نيمي از آن در داخل دريا قرار گرفته قابل مشاهده است‪ .‬فاصلة‬
‫پايههاي چوبي در عرض و در راستاي شرقي‪ -‬غربي‪ ٣/٤٠‬متر است‪ .‬اين پايهها در جهت شمالي ـ جنوبي با فاصلههاي ‪ ١٣٠‬تا ‪ ١٨٠‬سانتيمتر از يكديگر در‬
‫ماسه فرو رفتهاند‪ .‬ارتفاع موجود آنها بين ‪ ٢٠‬تا ‪ ١٢٠‬سانتيمتر و قطر آنها از ‪ ٢٠‬تا ‪ ٣٥‬سانتيمتر متغير است‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫تيم بررسي در محدودة تورريزي صيادان ايزدشهر به جستجو پرداخت تا نشانههايي از كشتي شكسته بيابد اما موفق به كشف آن نشد‪ .‬اين احتمال وجود دارد‬
‫كه لنگر مكشوفه جزيي جداشده از يك كشتي باشد كه امري معمول در كشتيراني است‪ .‬هرچند در تمام مراحل جستجو نهايت دقت انجام گرفت با اين حال‬
‫در آينده و به كمك دستگاههاي تخصصي سنجش و البته اختصاص بودجة بيشتر ميتوان نسبت به وجود بقاياي كشتي با قاطعيت بيشتر نظر داد‪.‬‬

‫در نتيجة انجام اين بررسي و در پيوند با شاخصههاي باستانشناسيدريايي‪ ،‬جغرافياي تاريخي منطقه‪ ،‬اقوام پيرامون و اسامي كهن دريا‪ ،‬پيشينة‬
‫دريانوردي و تجارت محدودة مورد نظر پژوهش و جمعآوري گرديد تا به ضرورت توسعه و گسترش اين شاخة مهم از باستانشناسي‪ ،‬بانك اطﻼعات جامعي‬
‫از پيشينة فرهنگ دريا ارائه شود‪ .‬در محدودة مورد بررسي بهغير از بقاياي اسكلة سولدوز كه مربوط به اواخر دورة قاجار و اواخر پهلوي اول است و مستندسازي‬
‫گرديد‪ ،‬تﺄسيسات بندري ديگري يافت نشد‪ .‬قدمت اكثر كشتي شكستههاي مكشوفه در سواحل مازندران و گيﻼن مبين آن است كه از دورة صفوي حضور‬
‫كشتيهاي چوبي تجاري ُپررنگ شده است‪ ،‬اما مطابقت و مقايسة لنگر مكشوفه با منابع مورد استناد قدمت آن را به اواخر قرن هفدهم نسبت ميدهد كه در‬
‫آيندة نزديك نتايج ساليابي مطلق‪ ،‬صحت آن را بهطور دقيق مشخص خواهد كرد‪.‬‬
 ‫‪ | ٣٣٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫كتابنامه‬
‫ابن اسفنديار‪ ،‬بهاءالدين محمدبن حسن‪ ،١٣٦٦ .‬تاريخ طبرستان‪ ،‬بهكوشش عباس اقبال‪ ،‬چ ‪ ،٢‬تهران‪ :‬كﻼله خاور‪.‬‬

‫احمديپور‪ ،‬زهرا و محمدرضا حافظنيا‪ ،‬علي محمدپور‪» ،١٣٨٧ .‬تﺄثيرات اقتصادي و اجتماعي بازگشايي مرزها نمونه موردي‪ :‬بخش باجگيران در مرز ايران و تركمنستان«‪،‬‬
‫فصلنامه پژوهشهاي جغرافيايي‪ ،‬ش ‪١٨ :٦٥‬ـ ‪.١‬‬

‫بريماني‪ ،‬احمد‪ ،١٣٨٠ .‬درياي مازندران‪ ،‬تهران‪ :‬دانشگاه تهران‪.‬‬

‫مسعودي‪ ،‬ابوالحسن عليبنحسين‪ ،١٣٤٤ .‬مروج الذهب و معادن الجوهر‪ ،‬ترجمه ابوالقاسم پاينده‪ ،‬تهران‪ :‬بنگاه ترجمه و نشر كتاب‪.‬‬

‫‪Дыгало, B. A. 2000, Откуда и что на флоте пошло, Издательство Крафт+, ISBN 5-93675-013-2.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٣٣‬‬

‫شكل ‪ .١‬راست( لنگر عظيم و تاريخي ايزدشهر در روزهاي اولية بيرونكشيدهشدن از دريا‪ ،‬زمستان ‪١٤٠١‬؛ چپ( اعضاء هيئت باستانشناسي زير آب در محدودة ايزدشهر‪ ،‬از‬
‫راست به چپ آقايان سيدابوالفضلحسيني‪ ،‬سامان سورتيجي‪ ،‬حسين توفيقيان‪ ،‬سركارخانم آيه تقيزاده‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬ساحل شركت تعاوني صيادان پره و جانمايي محدودة بررسي‪ ،‬ايزدشهر ‪.١٤٠١‬‬
 ‫‪ | ٣٣٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬مشخصكردن نقطة آغاز جستجو به كمك طناب متريك و وزنة ‪ ١٠‬كيلويي و مراحل ﻻينبندي‪ ،‬ايزدشهر ‪.١٤٠١‬‬

‫شكل ‪ .٤‬آزمون نهايي تجهيزات و اعﻼم سيگنال تﺄييد‪ ،‬پيش از غوص‪ ،‬ايزدشهر آذر ‪.١٤٠١‬‬

‫شكل ‪ .٥‬مستندسازي مراحل بررسي‪ ،‬ايزدشهر ‪.١٤٠١‬‬

 ‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم و خواﻧﺎسﺎزي بقﺎيﺎي معﻤﺎري دورة هخﺎمنشي‬
‫تﻞ حكوان‪ ،‬كوار‪ ،‬فﺎرس‬

‫شبيري‪١‬‬ ‫اباذر‬
‫‪٢‬‬
‫رضا نوروزي‬

‫درآمد‬
‫محوطة حكوان در سال ‪ ١٣٧٩‬به شمارة ‪ ٣٤١٣‬در فهرست آثار ملي ايران بهثبت رسيده است‪ .‬در ارديبهشت سال ‪ ١٣٣٤‬زندهياد علي سامي محوطة تل حكوان‬
‫را براي نخستينبار شناسايي كرد و به اهميت تاريخي و باستاني آن پي برد‪ .‬سامي گزارش ميكند كه چندين بلوك سنگي سفيدرنگ تراشخورده در سطح‬
‫تل وجود دارد كه مانند سنگهاي تُلتخت پاسارگاد است‪ .‬او سه سال بعد با موافقت ادارة باستانشناسي فارس در زمستان سال ‪ ١٣٣٧‬براي نخستينبار موفﻖ‬
‫به حفر چند گمانه ميشود‪ .‬پژوهشهاي باستانشناسي سامي بهمدت ‪ ٢٣‬روز روي تل حكوان انجام شده و نتايج كار ميداني و بازديدهاي او منجربه كشف‬
‫چند نقش برجسته‪ ،‬تكههاي سفال و گزارشي مختصر از مجسمه شير سنگي ميشود )سامي ‪١٦٣ :١٣٣٨‬ـ‪ .(١٥٧‬سپس مصطفوي به استناد كاوشهاي‬
‫حاكمي‪ ،٣‬تل حكوان را كوشك سلطنتي هخامنشي و منزلگاهي در مسير راه شاهي )‪ (Mostafavi 1967: 3008-3010‬معرفي ميكند‪ .‬آخرينبار دكتر رزمجو‬
‫به وارسي بقاياي معماري و مطالعة اشياء يافتشده از تل حكوان پرداخت‪ ،‬و پيشنهاد ميكند كه اين محوطه )احتماﻻ( يكي از ايستگاهاي كوچ فصلي‬
‫هخامنشيان )‪ (Razmjou 2005: 311‬بوده است‪.‬‬
‫بنابراين باتوجه به اهميت تاريخي و فرهنگي مذكور و براي جلوگيري فعاليتهاي كشاورزي و عمراني در عرصه و حريم محوطة تل حكوان و‬
‫همچنين جهت شناخت و درك بهتر از بقاياي معماري اين محوطة هخامنشي‪ ،‬برنامة تعيين عرصه و حريم و خواناسازي تل حكوان توسط نگارندگان و با‬
‫مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣١٣٤٠‬مورخ ‪ ١٤٠١/٣/٢٩‬از تاريخ ‪ ١٤٠١/٤/٧‬آغاز و در تاريخ ‪ ١٤٠١/٤/٢٢‬انجام شد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫محوطة باستاني تل حكوان در فاصلة دو كيلومتري شمال روستاي عليآباد و حدود ‪ ٢٠‬كيلومتري جنوبشرقي شهرستان كوار در ميان دهستان فرمشگان و‬
‫در موقيعت جغرافيايي )‪ UTM (676900.36 m E; 3224926.56 m N‬قرار گرفته است‪ .‬نام محوطه از نام روستاي حكوان )يا حخوان( واقع در چهار كيلومتري‬
‫شمال محوطه‪ ،‬گرفته شده است‪ .‬فاصلة اين محوطه تا كﻼنشهر شيراز حدود ‪ ٦٠‬كيلومتر است )شكل ‪.(١‬‬
‫از لحاظ جغرافيايي تل حكوان در مركز استان فارس و حوضة رودخانة قرهآقاج ‪ -‬كه اكنون خشك شده ‪ -‬قرار گرفته است‪ .‬اين رودخانه از سمت‬
‫شمال و شمالشرقي تل حكوان در دشت فرمشگان عبور ميكند‪ .‬دشت حاصلخيز فرمشگان بهوسيلة كوههاي بلند سپيدار محصور شده است‪ .‬اين دشت داراي‬
‫چشمهسارهاي فراواني است كه رودخانة گبري را سيراب ميكنند و سپس به رودخانة بزرگ قرهآقاج ميپيوندد‪ .‬متوسط ارتفاع دشت فرمشگان از سطح دريا‬
‫‪ ١٥٢٩‬متر و داراي آب و هوايي تقريباً معتدل است‪ .‬دشت فرمشگان بهلحاظ پراكندگي و فراواني محوطههاي و استقرارگاههاي باستاني غني است‪ .‬ميتوان‬
‫به برخي از مهمترين محوطههاي باستاني مانند‪ :‬قصراحمد‪ ،‬غار شاهنشين‪ ،‬قلعة آبگُلَك‪ ،‬قلعهدختر‪ ،‬تل دوشقا )دوشقاب(‪ ،‬تل موشكي‪ ،‬گور بهمن و بند بهمن‬
‫اشاره كرد‪.‬‬

‫‪ .١‬مركز تحقيقات علمي يونان ‪NHRF‬؛ ‪Ashobairi@eie.gr‬‬

‫‪ .٢‬پژوهشكدة باستانشناسي‪.‬‬
‫‪ .٣‬متأسفانه شرح گزارش و نتايج كاوشهاي باستانشناسي حاكمي هيچگاه منتشر نشد‪ .‬بهنظر ميرسد برخي يافتههاي كاوش ايشان به موزة ملي ايران منتقل شده باشد‬
‫)بنگريد به ‪.(Razmjou 2005‬‬
 ‫‪ | ٣٣٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫محوطة حكوان روي دشتي آبرفتي شكل گرفته و درازاي شمالي ـ جنوبي آن حدود ‪ ١٦٠‬متر و پهناي شرقي ـ غربي آن ‪ ١٧٠‬متر است‪ .‬بلنداي اين‬
‫محوطه نسبت به مناطﻖ پيراموني آن حدود ‪ ٩‬متر است‪ .‬ريخت محوطة حكوان‪ ،‬بهصورت دايرهاي احاطهشده در ميان تاكستانها و زمينهاي حاصلخيز‬
‫كشاورزي دشت فرمشگان است‪ .‬تكههاي سفالهاي ساده و منقوش و دستافزار سنگي )ريزتيغه( روي سطح محوطه قابل شناسايي هستند‪ .‬بقاياي بنايي‬
‫سنگي كه با استفاده از بلوكهاي كوچك و بزرگ كِرم رنگ ساخته شده روي سطح محوطه پراكنده است‪ .‬دو چالة بزرگ حفاري غيرمجاز در مركز محوطه‬
‫نيز خود نمايي ميكند‪ .‬عرصة جنوبشرقي و شرق آن توسط عوامل انساني مانند نصب پايههاي بتوني برق‪ ،‬حفر و ساخت يك جوي بتوني آبرساني )كه تا‬
‫ضلع شمال محوطه امتداد دارد(‪ ،‬دستخوش تغييرات منظري مخربي شده است )شكل ‪ .(٢‬حاشية جنوبي و غربي محوطه بهصورت فصلي مورد استفاده عشاير‬
‫بوده كه رج سنگچين سياهچادر‪ ،‬كومهها )لكر( و چالههاي كوچك آنها روي سطح مشخص است‪ .‬باوجود خاكبرداري و حفر دو گودال بزرگ و ساير‬
‫آشتفتگيها مانند پراكندگي فضوﻻت و پسماندهاي حيواني‪ ،‬شناسايي بقاياي مواد فرهنگي سطحي در بخش جنوبي و جنوبغربي محوطه بسيار دشوار است‪.‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫گام نخست عمليات ميداني باستانشناختي‪ ،‬تعيين عرصه و حريم و عمليات حفاظتي محوطه بود‪ .‬براي مشخصكردن محل گمانهها ابتدا نياز بود وضعيت‬
‫منظري و تغييرات انساني پيرامون محوطه و همچنين حدود پراكندگي آثار سطحي بررسي و مشخص گردد‪ .‬عﻼوهبر اين با بهرهگيري از تصاوير هوايي ريخت‬
‫منظري محوطه و جمعبندي دادههاي سطحي‪ ،‬موقعيت گمانهها مشخص شد‪ .‬تعداد ‪ ٢٢‬گمانه با ابعاد ‪ ١×١‬متر پيرامون محوطة تل حكوان ايجاد شد‪ .‬فواصل‬
‫گمانهها بر اساس پراكندگي آثار سطحي پيرامون محوطه از حدود ‪ ٢٠‬تا ‪ ١٠٠‬متر متغير است )شكل ‪ .(٣‬اين فواصل از آخرين حد محوطه يعني نقطة شروع‬
‫فعاليتهاي كشاورزي تعيين شده است‪ .‬نزديكترين گمانه شمارة ‪ ٢‬و دورترين گمانه شمارة ‪ ١٨‬بهترتيب ‪ ٢٠‬و ‪ ١٠٥‬متر با حد كنوني محوطه فاصله دارند‪ .‬از‬
‫گمانههاي ‪ ١٢ ،٩ ،٦ ،٥ ،٢‬و ‪ ١٦‬آثار فعاليتهاي انساني مشخص‪ ،‬و مواد فرهنگي يافت شد )شكل‪ .(٤‬بقية گمانهها بدون يافتة فرهنگي بودند‪.‬‬
‫روش كاوش به اين صورت بود كه در هر گمانه بهمحض برخورد با ﻻيههاي داراي نهشت باستاني و مواد فرهنگي )منقول يا غيرمنقول( كاوش‬
‫متوقف و در همان راستا و با فاصلهاي بيشتر گمانهاي جديد ايجاد ميشد‪ .‬در تمام گمانهها خاك سطحي )شخمزده( حدود ‪ ٤٠‬تا ‪ ٥٠‬سانتيمتر تا عمﻖ دارد‪،‬‬
‫كه ﻻية شمارة يك )‪ (L 1‬نامگذاري كرديم‪ .‬در اكثر گمانهها ﻻية سطحي همراه با بقاياي كاه‪ ،‬ريشه گياهان و لولههاي پﻼستيكي سياهرنگ جهت انتقال آب‬
‫بود‪ .‬ﻻيههاي بعدي بر اساس نوع نهشت فرهنگي‪ ،‬خاك و رنگ آن ﻻيه شمارهگذاري شدند‪ .‬پيشروي در عمﻖ تا اطمينانيافتن از خاك بكر كه بسيار فشرده‬
‫و محكم بدون شن و ماسه بود‪ ،‬ادامه داشت‪ .‬عمﻖ گمانههاي ايجادشده از ‪ ٦٠‬سانتيمتر تا ‪ ١١٠‬سانتيمتر متغير است‪.‬‬
‫براي نامگذاري آثار برجايمانده معماري و ﻻيههاي مختلف شناساييشده در هر گمانه از روش ﻻيه ـ فيچر استفاده شد‪ .‬در اين روش به هر ﻻيه‬
‫اعم از نهشت باستاني‪ ،‬طبيعي يا انساني يك شمارة مجزا داده و سپس اطﻼعات مربوط به آنها ثبت و ضبط شد‪ .‬اين اطﻼعات شامل نام محوطه‪ ،‬تاريخ انجام‬
‫عمليات كاوش‪ ،‬شمارة گمانه‪ ،‬موقعيت قرارگيري‪ ،‬تعداد ﻻيهها‪ ،‬نوع يافتهها‪ ،‬عمﻖ گمانه‪ ،‬كاوشگر ميشود‪ .‬پيش از شروع از محل گمانه عكسبرداري و پس‬
‫از اتمام كاوش و مستندنگاري گمانه‪ ،‬اقدام به پركردن محل گمانهها شد‪ .‬مشخصات گمانهها به شرح زير است‪:‬‬

‫عرصﻪ‬ ‫عﻤق كﺎوش )س‪ .‬م(‬ ‫اﻧدازه )م(‬ ‫ش‪ .‬ﮔﻤﺎﻧﻪ‬

‫ـ‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١‬‬
‫×‬ ‫‪٧٥‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٢‬‬
‫ـ‬ ‫‪٩٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٣‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٤‬‬
‫×‬ ‫‪٨٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٥‬‬
‫×‬ ‫‪٨٥‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٦‬‬
‫ـ‬ ‫‪٩٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٧‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٨‬‬
‫×‬ ‫‪٧٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٩‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٠٥‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٠‬‬
‫ـ‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١١‬‬
‫×‬ ‫‪٦٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٢‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٣‬‬
‫ـ‬ ‫‪٩٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٤‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٣٧‬‬

‫ـ‬ ‫‪٩٥‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٥‬‬

‫×‬ ‫‪٦٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٦‬‬
‫ـ‬ ‫‪٩٥‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٧‬‬
‫ـ‬ ‫‪٨٥‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٨‬‬
‫ـ‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٩‬‬
‫ـ‬ ‫‪٩٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٢٠‬‬
‫ـ‬ ‫‪٩٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٢١‬‬
‫ـ‬ ‫‪٩٥‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٢٢‬‬

‫از ديگر فعاليتهايي ميداني اين فصل ميتوان به تهية نقشة ‪ GIS‬و جانمايي گمانهها بر اساس نقاط ‪ UTM‬و پايش تصاوير هوايي كه با يك دستگاه‬
‫كوادكوپتر گرفته شد‪ ،‬اشاره كرد‪ .‬پس از انجام عمليات گمانهزني عرصه و حريم‪ ،‬هدف دوم كاوش و خاكبرداري از مجموعه بناهاي هخامنشي بهمنظور مطالعه‬
‫و شناسايي وضعيت بقاياي معماري سطح تپه در دستور كار قرار گرفت‪.‬‬

‫يﺎفتﻪهﺎ‬
‫يافتههاي فرهنگي و مطالعاتي حاصل از اين برنامة ميداني بيشتر شامل تكههاي سفال مربوط دورههاي پيشازتاريخي )دورة باكون ( و تاريخي )هخامنشي‬
‫‪٤‬‬

‫و ساساني( است‪ ،‬كه ‪ ٨٢‬نمونة شاخص آن جهت طراحي فني و مطالعة تكميلي انتخاب شدند‪ .‬عﻼوهبر اين يك لبآويز سفالي )‪ (Labret‬دايرهاي و تعداد ‪١٨‬‬
‫قطعه دستساختههاي سنگي از محوطه بهدست آمد كه مربوط به استقرار پيشازتاريخي محوطه است‪.‬‬
‫از بقاياي بناي هخامنشي حكوان تكهپارههاي شكستهشدة سنگي شامل ‪ ٨‬قطعه قاب تراشدار و نيم برجسته‪ ،‬و يك گُلك كه سه گلبرگ آن‬
‫باقيمانده )قابل مقايسه با نمونههاي تختجمشيد( بهدست آمد‪ .‬عﻼوهبر اين تكهاي از ريش فِردار و گونة سرباز )؟( هخامنشي در ابعاد ‪ ١٦×١٦‬و ستبراي ‪٤‬‬
‫سانتيمتر كشف شد‪ .‬يك قطعه سنگ تراشخوردة خاكستريرنگ كه ‪ ٢٠‬سانتيمتر درازا‪ ١٣ ،‬سانتيمتر پهنا و ‪ ٨/٥‬سانتيمتر ستبرا دارد‪ ،‬يافت شد‪ .‬بهنظر‬
‫ميرسد قطعهسنگ فوق حدود يك ششم از يك شالي ستوني دايرهاي باشد كه تقريباً ‪ ٥٠‬سانتيمتر قطر داشته است‪ .‬بر سطح قطعه سنگ رَد قلم سنگتراشي‬
‫و ابزار دندانشانهاي مشخص است‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫در نهايت‪ ،‬گمانهزنيها نشان داد كه محوطه در جهات شمال و شرق گسترش بيشتري داشته و داراي نهشت فرهنگي بوده است‪ .‬بر اساس نتايج بهدستآمده‬
‫از گمانهها‪ ،‬يافتههاي سطحي‪ ،‬شواهد باستانشناسي و عوامل مصنوعي پيرامون تل حكوان محدودة تقريبي و عرصه و حريم آن پيشنهاد شده است‪ .‬جوي‬
‫بتوني آبرساني كه از بخش جنوبشرقي تا شمالغربي محوطه كشيدهشده تقريباً نيمي از محوطه را احاطه كرده كه ميتوان آن را خطي فرضي در نظر گرفت‪.‬‬
‫اين خط را ميتوان تا گمانة شمارة ‪ ٢‬ادامه داد و سپس بهسمت جنوبشرقي محوطه جايي كه درختكاري و يك ساختمان كوچك ‪ ٢×٢‬متر ساخته شده‪،‬‬
‫متصل كرد‪ .‬براي ترسيم خط عرصة جنوبي محوطه بايد از ساير عوارض مصنوعي مانند راه خاكي و پايههاي برقرساني كمك گرفت‪ .‬اگر در جهت عقربههاي‬
‫ساعت نقاط گمانههاي ‪ ٢١ ،١٩ ،١٨ ،١٤ ،١٣ ،١١ ،٧‬و ‪ ٢٢‬را به هم وصل كنيم‪ ،‬دايرهاي فرضي بهدست ميآيد كه بهعنوان حريم درجه يك محوطة حكوان‬
‫پيشنهاد ميشود‪.‬‬
‫هخامنشيان براي ساخت بناهاي خود در حكوان سطح تپه را هموار كرده تا يك بستر مناسب براي پيريزي بناهاي سنگي خود فراهم كنند‪ .‬دقيقاً‬
‫مشخص نيست چه ارتفاعي از تل حكوان توسط معماران هخامنشي كوتاه شده است‪ ،‬اما بيشك بلندترين نقطة محوطه انتخاب آنها بوده تا مشرف به دشت‬
‫فرمشگان باشند‪ .‬در نتيجة يك فصل عمليات ميداني باستانشناسي و خواناسازي مجموعه بناهاي حكوان برخي از مهمترين ويژگيهاي شاخص معماري‬
‫دورة هخامنشي مانند فنون سنگتراشي‪ ،‬ساخت و پرداخت‪ ،‬درزبندي قطعات سنگي‪ ،‬بستهاي فلزي و عناصر تزييني بنا مانند بقاياي نقوش برجسته مورد‬
‫بررسي و مطالعه قرار گرفتند كه ميتواند تا حدي در گاهنگاري بنا راهگشا باشد‪ .‬با اتمام كاوش تصوير روشني از وضعيت ساختارها و بقاياي ‪ ٥‬بناي معماري‬
‫با اندازههاي متفاوت نمايان شد كه نشان داد مجموعه بناها در سه رديف ساخته شده است‪ .‬اين بناها را بهترتيب با حروف ‪ E, D, C, B, A‬نامگذاري كرديم‬
‫)شكلهاي ‪ ٥‬و ‪ .(٦‬همچنين‪ ،‬نتايج اين فصل نشان داد كه پﻼن بناهاي ‪ D, C, B, A‬چهارگوش )مربعي( و ‪ E‬مستطيليشكل است‪ .‬با اين تفاوت كه بناي‬
‫‪ E‬داراي سه ضلع با پي سنگي و ضلع جنوبي آن رو به بناي ‪ D‬باز است‪ .‬شواهدي از آوار در گوشة جنوبغربي فضاي ‪ A‬بهدست آمد كه احتماﻻً فضاي بين‬

‫ﻻ قبلتر را براي دهكدة پيشازتاريخي حكوان‬

‫‪ .٤‬پارهسفالها داراي خميرة نخودي يا قرمز و داراي نقوش هندسي سياهرنگ هستند‪ .‬برخي پژوهشگران دورة باكون و احتما ً‬
‫پيشنهاد دادهاند )‪.(Bernbeck et al. 2006: 28‬‬
 ‫ | گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬٣٣٨

‫ متر قرار ميگيرد )شكل‬٢١×٢٥ ‫ كل پﻼن بقاياي معماري هخامنشي حكوان در يك فضاي چهارگوش در اندازههاي‬.‫جرزها يا سقف بنا را ميپوشانده است‬
.‫ براي درك بهتر و كاربري اين ساختارها نياز به ادامة كاوشها در فصول آينده است‬.(٦

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
.١٥٧ ‫ـ‬١٦٣ :٢ ‫ و‬١ ‫ ش‬،‫ نشرية باستانشناسي‬.«‫ »گزارشي از ادارة آثار تاريخي فارس‬،١٣٣٨ .‫ علي‬،‫سامي‬

Bernbeck, R., A. Abdi and M. Gregg. 2006, “A Note on the Neolithic of Qara Aghaj Valley, Fars Province”, Archaeological Reports 4:
27-36.

Mostafavi, M.T. 1967, “The Achaemenid Royal Road, Post Stations between Susa and Persepolis”, in A.U. Pope (ed.), A Survey of Persian Art, vol.
14: 3008-3010. London.

Razmjou, S. 2005, “Notes on a Forgotten Achaemenid Site at Farmeshgan: Iran”, in P. Briant and R. Boucharlat (ed.), L’archéologie de
l’empire achéménide, nouvelles recherches, Persika, 6. Paris: 293–312.
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٣٩‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت قرارگيري محوطة حكوان در استان فارس و سكونتگاههاي امروزي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نماي كلي عرصه و وضعيت كنوني محوطة حكوان‪ ،‬ديد از شرق‪.‬‬
 ‫‪ | ٣٤٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬جانمايي گمانهها و بقاياي معماري روي اورتوفوتو‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬بقاياي معماري در گمانة آزمايشي شمارة ‪.٩‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٤١‬‬

‫شكل ‪ .٥‬تصوير بناي ‪ ،A‬ديد از شمال غرب‪.‬‬

‫شكل ‪ .٦‬تصوير هوايي بقاياي معماري هخامنشي تل حكوان‪.‬‬

 ‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم قلعﻪتﭙة ميﻼجرد‬

‫شراهي‪١‬‬ ‫اسماعيل‬
‫سهرابينيا‪٢‬‬ ‫احمد‬

‫درآمد و توصيف‬
‫قلعهتپه در شهر ميﻼجرد از توابع شهرستان كميجان استان مركزي قرار دارد‪ .‬ميﻼجرد يكي از روستاهاي تاريخي و كهن منطقهاي بنام شراه يا شراء است كه‬
‫يكي از رساتيﻖ همدان بهشمار ميآمده است‪ .‬قديمترين منبعي كه به نام ميﻼجرد اشاره ميكند تاريخ قم است‪ .‬حسنبن محمدبن حسن قمي دربارة شكلگيري‬
‫آن مينويسد‪» :‬ميﻼدبن جرجين‪ ،‬ميﻼجرد را بنا نهاد« )قمي ‪ .(١٣٨٥‬در قرن هفتم حمداﷲ مستوفي از رستاقي بنام شراه يا شراهين بهعنوان يكي از رساتيﻖ‬
‫همدان ياد ميكند و ميﻼجرد را از عظيم قراي آن ميداند )مستوفي ‪ ٨٠ :١٣٦٦‬و ‪ (٨١‬در دوران قاجار نيز ناصرالدينشاه در مسير سفر خود از كنار اين روستا‬
‫عبور كرده و آن را روستايي آباد توصيف ميكند )قاجار ‪ .(١٦٩ :١٣٦٢‬محوطة تپهقلعه در غرب و بيرون از محدودة شهر ميﻼجرد قرار گرفته و جادة ميﻼجرد‬
‫به همدان از شمال آن عبور ميكند‪ .‬اثر مذكور از غرب به گورستاني قديمي مربوط به دورة قاجار و از ساير جهات به باغات و اراضي كشاورزي محدود ميگردد‪.‬‬
‫اين تپه به ابعاد ‪ ١٣٥×١٢٥‬متر در محور شمال به جنوب امتداد يافته و ارتفاع آن نسبت به زمينهاي اطراف بين ‪ ١٠‬الي ‪ ١٢‬متر متغير است‪ .‬بهنظر ابعاد اولية‬
‫محوطه بيش از وضع موجود بوده و مردم شهر با برداشتن از خاك تپه به نيت استفاده از آن براي ساخت خانهها‪ ،‬از ابعاد اولية تپه كاستهاند‪ .‬از طرفي‪ ،‬پيشروي‬
‫باغات بهسمت تپه‪ ،‬باعث تسطيح خاك دامنهها و باقيماندن برشي شيبدار در دامنهها شده‪ ،‬بهطوري كه دسترسي به سطح تپه از دامنههاي شمالي‪ ،‬شرقي‬
‫و غربي بهسختي صورت ميپذيرد‪ .‬از منتهياليه جنوبي عرصة راهي عبور ميكند كه مردم از آن براي تردد به مزارع خود استفاده ميكنند )شكل ‪ .(١‬حفاريهاي‬
‫غيرمجازي كه طي دهة ‪ ٥٠‬صورت گرفته‪ ،‬موجب برهمزدن سطح تپه و ايجاد پستي و بلندي در سطح آن شده است‪ .‬دادههاي سطحي تپه شامل قطعات‬
‫سفال مربوط به دورة تاريخي )اشكاني‪ ،‬ساساني( و سدههاي مياني و متأخر دورة اسﻼمي است‪ .‬در بخشهاي برشخوردة دامنهها‪ ،‬بقايايي از تنور و يا‬
‫تنبوشههاي سفالي بهچشم ميخورد‪ .‬گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم اثر‪ ،‬در بهار ‪ ١٤٠٢‬با شماره مجوز ‪ ١٤٠٢٣/١٤٤/٥٢٧‬پژوهشكدة‬
‫باستانشناسي كشور‪ ،‬بهانجام رسيد‪.‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫در برنامة گمانهزني تپهقلعة ميﻼجرد بهمنظور دستيابي به اهداف برنامه در مجموع تعداد ‪ ٩‬گمانه به ابعاد ‪ ،٢×١‬باتوجه به محدوديتهاي موجود از جمله عدم‬
‫همكاري مالكين باغات و مزارع پيرامون اثر در ايجاد گمانهها‪ ،‬ايجاد گرديد‪ .‬اين گمانهها بر اساس حروف انگليسي بهترتيب از ‪ A‬تا ‪ I‬شمارهگذاري گرديد‪.‬‬
‫يكي از گوشههاي گمانه بهعنوان نقطة ثابت لحاظ و عمﻖها نسبت به آن اندازهگيري ميشد‪ .‬طي برنامه سعي بر آن شد تا اين گمانهها طوري حفر شوند كه‬
‫بهترين اطﻼعات را در ارتباط با تعيين محدودة عرصه ارائه دهند‪ ،‬ولي عدم همكاري اهالي مانع از انجام كامل برنامه از جمله ايجاد گمانه در گوشة جنوبغربي‬
‫تپهقلعه شد‪ .‬با اينحال باتوجه به يكدستي گمانهها از نظر نوع خاك و برخورد با ﻻيههاي رسوبي امكان شناخت از محدودة عرصه فراهم آمد‪ .‬در اينجا شرحي‬
‫كوتاه از تعداد گمانهها‪ ،‬ابعاد‪ ،‬عمﻖ كاوش و كانتكست آنان پرداخته ميشود‪.‬‬
‫ﮔﻤﺎﻧة ‪ :A‬اين گمانه در شرق محوطه به ابعاد ‪ ١×٢‬در جهت شماليجنوبي ايجاد گرديد )شكل ‪ .(٢‬اين گمانه تا عمﻖ ‪ ٣‬متري از سطح نقطة نشانه ادامه داشت‪.‬‬
‫تنها در ﻻيههاي باﻻيي آن كه بافتي آشفته داشت تعدادي سفال لعابدار و بدونلعاب بههمراه مواد امروزي بهدست آمد در حالي كه در ﻻيههاي پاييني آن‪،‬‬
‫مواد فرهنگي بهدست نيامد )شكل ‪.(٣‬‬

‫‪ .١‬دانشجوي دكتري دانشگاه بوعلي سينا‪ ،‬همدان‪.‬‬

‫‪ .٢‬دانشجوي دكتري دانشگاه تهران‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٤٣‬‬

‫ﮔﻤﺎﻧة ‪ :B‬اين گمانه به فاصلة ‪ ٢٠‬متري تپه ايجاد گرديد )شكل ‪ (٤‬و حفاري در آن تا عمﻖ ‪ ٢٧٠‬سانتيمتري از سطح نقطة نشانه ادامه داشت‪ .‬در ﻻيههاي‬
‫باﻻيي اين گمانه‪ ،‬سفالهاي لعابدار و بدونلعاب بهصورت آشفته و درهم بهدست آمد‪ .‬در ﻻيههاي پايينتر مواد فرهنگي بهدست نيامد و همچنين عوارض‬
‫معماري و يا ﻻيههاي برجا نيز در اين گمانه‪ ،‬مشاهده نگرديد‪ .‬پايينترين ﻻية اين گمانه‪ ،‬داراي بافتي رسوبي بود كه از عمﻖ ‪ ١٩٠‬سانتيمتري شروع شد و تا‬
‫عمﻖ ‪ ٢٧٠‬سانتيمتري ادامه داشت و تنها رنگ و دانهبندي آن در طول كاوش تفاوت داشت و هيچگونه يافتة فرهنگي از آن بهدست نيامد‪.‬‬
‫ﮔﻤﺎﻧة ‪ :C‬اين گمانه در ‪ ٢٥‬متري گوشة تپه بهصورت شمال ـ غربي ايجاد گرديد‪ .‬علت بيشتربودن فاصلة اين گمانه اين است كه مالكان باغهاي نزديكتر‬
‫اجازة ايجاد گمانه در باغ خود را ندادند‪ .‬اين گمانه تا عمﻖ ‪ ٢١٠‬سانتيمتري از نقطة نشانه ادامه داشت‪ .‬در اين گمانه از ابتدا تا شروع كاوش هيچ يافتة فرهنگي‬
‫از قبيل سفال‪ ،‬استخوان بهدست نيامد‪ .‬همچنين‪ ،‬در ﻻيههاي اين گمانه ﻻية برجا يا ساختار معماري كه نشان از ادامهداربودن تپه باشد‪ ،‬پيدا نشد‪.‬‬
‫ﮔﻤﺎﻧة ‪ :D‬اين گمانه در ‪ ٢٥‬متري غرب تپه و در باغ وراث آقاي غﻼمحسين نوري ايجاد گرديد‪ .‬گمانه تا عمﻖ ‪ ١٨٠‬سانتيمتري نقطة نشانه ادامه داشت‪ .‬در‬
‫اين گمانه ساختار معماري يا ﻻيهاي برجا بهدست نيامد‪ .‬كار حفاري در گمانة مورد بحث بهعلت عدم موافقت وراث فرد مذكور در عمﻖ يادشده پايان پذيرفت‪.‬‬
‫ﮔﻤﺎﻧة ‪ :E‬اين گمانه در فاصلة ‪ ٣‬متري از تپه ايجاد شد )شكل ‪ (٥‬تا در صورت وجود ﻻيههاي باستاني‪ ،‬چگونگي توالي آنها مشخص شود‪ .‬حفاري در گمانه‬
‫تا عمﻖ ‪ ٢٣٠‬سانتيمتري از نقطة نشانه ادامه داشت‪ .‬بافت اوليه‪ ،‬آوار ساختماني بود كه عموماً سطح گمانهها را فرا گرفته بود‪ .‬بعد از آن بافت ‪،‬ﻻية رسوبي‬
‫سختي در سرتاسر گمانه تا رسيدن به خاك بكر ادامه مييافت‪ .‬در گمانة مذكور هيچ دادة فرهنگي بهدست نيامد‪.‬‬
‫ﮔﻤﺎﻧة ‪ :F‬اين گمانه به فاصلة ‪ ٣٠‬متري شمالغرب تپه و در باغ آقاي نصرت عزيزي ايجاد شد‪ .‬از آنجايي كه كار در گمانة ‪ D‬بهدليل مخالفت مالكين به‬
‫پايان نرسيد‪ ،‬گمانة مذكور همراستا با گمانة ‪ D‬در جهت شناخت از امتداد عرصه‪ ،‬در شمالغرب اثر ايجاد شد‪ .‬اين گمانه تا ارتفاع ‪ ٢٣٠‬متري از نقطة نشانه‬
‫ادامه پيدا كرد‪ .‬در ﻻيههاي باﻻيي كه تا عمﻖ ‪ ١٥٠‬سانتيمتري ادامه داشت يافتههاي فرهنگي از جمله قطعات سفال بهدست آمد ولي در ﻻيههاي پايينتر‬
‫از عمﻖ يادشده هيچگونه يافتة فرهنگي بهدست نيامد‪ .‬در واقع سفالهاي پيدا شده در ﻻيههاي باﻻتر نيز يكدست نبودند و بهعنوان مثال سفالهاي ايلخاني‬
‫و قاجاري در يك كانتكست پيدا شدند و اين امر ناشي از آن است كه در دوران گذشته و براي ايجاد باغ‪ ،‬اين خاكها جابهجاشده و سفالهاي بهدستآمده نيز‬
‫حاصل اين جابهجايي هستند‪.‬‬
‫ﮔﻤﺎﻧة ‪ :G‬اين گمانه به فاصلة ‪ ٣٠‬متري از غرب تپه و در باغ آقاي قيه ابراهيم غﻼمحسيني ايجاد گرديد‪ .‬اين گمانه تا عمﻖ ‪ ٢‬متري از نقطة نشانه ادامه‬
‫داشت‪ .‬در ﻻية رويي اين گمانه كه تا ارتفاع ‪ ١‬متري ادامه داشت يافتههاي فرهنگي از قبيل سفالهاي لعابدار و بدونلعاب پيدا شد اما همگن نبودند‪ .‬ﻻية‬
‫پاييني اين گمانه‪ ،‬بافتي سفت و متراكم داشت و در آن يافته فرهنگي بهدست نيامد‪.‬‬
‫ﮔﻤﺎﻧة ‪ :H‬اين گمانه به فاصلة ‪ ٣٠‬متري از جنوب تپه و در زمين آقاي ابراهيم جهانگيري ايجاد گرديد‪ .‬متأسفانه بهدليل عدم همكاري مالكين امكان حفر‬
‫گمانه در گوشة جنوبغربي محوطه ميسر نگرديد‪ .‬گمانة مورد بحث تا عمﻖ ‪ ٢٢٠‬متري از نقطة نشانه ادامه داشت‪ .‬در ﻻيههاي باﻻيي اين گمانه سفالهاي‬
‫بدونلعاب و لعابدار از نوع ضخيم بهدست آمد اما از عمﻖ ‪١١٠‬سانتيمتري دادهاي بهدست نيامد‪.‬‬
‫ﮔﻤﺎﻧة ‪ :I‬اين گمانه به فاصلة ‪ ٣٠‬متري از جنوب تپه و در زمين بدون كشت آقاي حبيب اﷲ عاشري ايجاد گرديد‪ .‬كار حفاري درگمانه تا عمﻖ ‪ ٢٤٠‬سانتيمتر‬
‫از نقطة نشانه ادامه داشت‪ .‬در ﻻيههاي باﻻيي اين گمانه يافتههاي فرهنگي از قبيل سفال و استخوان بهدست آمد‪ .‬سفالها هم لعابدار و هم بدونلعاب‬
‫بودند‪ .‬بافت اين ﻻيه مرطوب و رنگ قهوهايتيره داشت‪ .‬با ادامة كاوش و پايينتر رفتن سطح گمانه از تعداد يافتههاي فرهنگي كاسته شد و در عمﻖ ‪١٧٥‬‬
‫سانتيمتري ديگر يافتة فرهنگي بهدست نيامد‪ ،‬از اينرو براي حصول اطمينان اين گمانه تا عمﻖ ‪ ٢٤٠‬سانتيمتري ادامه داشت‪.‬‬

‫عرصﻪ‬ ‫عﻤق )س‪.‬م(‬ ‫اﻧدازه )م(‬ ‫ش‪ .‬ﮔﻤﺎﻧﻪ‬

‫‪-‬‬ ‫‪٣٠٠‬‬ ‫‪٢×١‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪٢٧٠‬‬ ‫‪٢×١‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪٢١٠‬‬ ‫‪٢×١‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٨٠‬‬ ‫‪٢×١‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٢٣٠‬‬ ‫‪٢×١‬‬ ‫‪E‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪٢٣٠‬‬ ‫‪٢×١‬‬ ‫‪F‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪٢×١‬‬ ‫‪G‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٢٢٠‬‬ ‫‪٢×١‬‬ ‫‪H‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٢٤٠‬‬ ‫‪٢×١‬‬ ‫‪I‬‬
 ‫‪ | ٣٤٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫در مجموع بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپهقلعة ميﻼجرد‪ ٩ ،‬گمانه در اطراف محوطه ايجاد گرديد‪ .‬جايگيري اين گمانهها بر اساس شرايط موجود و‬
‫اجازة مالكان زمينهاي اطراف محوطه تعيين شد و بدين واسطه‪ ،‬هيﺌت امكان تصميمگيري كامل براي تعيين موقعيت گمانهها را نداشت‪ .‬با اين وجود‬
‫گمانههاي يادشده اطﻼعات مورد نياز براي تعيين عرصه و پيشنهاد حريم محوطه را ارائه نمود‪ .‬بر اساس گمانههاي حفرشده‪ ،‬مشخص گرديد عرصة محوطه‬
‫در اراضي و باغات پيرامون آن ادامه نيافته است‪ .‬مشخصاً تپه در گذشته ابعاد وسيعتري داشته و اهالي نسبت به برداشت خاك آن تا رسيدن به خاك بكر اقدام‬
‫و بدين واسطه موجب تقليل ابعاد اوليه تپه شده بودند‪ .‬دادهها كه بيشتر شامل قطعات سفال ميشد بهواسطة جابهجايي خاك در ايجاد باغات و يا تسطيح‬
‫زمينهاي اطراف با لودر‪ ،‬جابهجاشده و اساساٌ برجا و يكدست نبوده و عليرغم تعلﻖ به دورة تاريخي و اسﻼمي بهصورت درهم بهدست آمدند‪ .‬هيچگونه‬
‫شواهد معماري بهدست نيامد و بافت گمانهها عموماً خاك نرم باغات يا خاك حاوي نخالههاي ساختماني تا عمﻖ يك تا يكونيم متر و بافتي بكر‪ ،‬سفت و‬
‫رسوبي بعد از عمﻖ يادشده تا آخرين عمﻖ پيشرفت در گمانهها بود‪ .‬در اين ميان حتي گمانة ‪ ،E‬كه در ريشة تپه باز شد هم به كشف شواهد معماري يا آثار‬
‫برجا نينجاميد‪ .‬با اين توصيف‪ ،‬وضع موجود تپه بهعنوان عرصة اثر لحاظ و محدودة حريم حفاظتي اثر نسبت به عرصه در نقشة توپوگرافي و كاداستر تهيهشده‬
‫مشخص و براي بررسي و تأئيد به مبادي ذيربط در وزارت متبوع ارائه شد )شكل ‪.(٦‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫قاجار‪ ،‬ناصرالدينشاه‪ ،١٣٦٢ .‬سفرنامة عراق عجم )بﻼد مركزي ايران(‪ ،‬تهران‪ :‬تيراژه‪.‬‬

‫قمي‪ ،‬حسنبن محمد‪ ،١٣٨٥ .‬تاريخ قم‪ ،‬قم‪ :‬كتابخانه بزرگ آيتاﷲ العظمي مرعشي نجفي‪.‬‬

‫مستوفي‪ ،‬حمداﷲ‪ ،١٣٦٦ .‬نزهه القلوب‪ ،‬بهكوشش‪ :‬محمد دبيرسياقي‪ ،‬تهران‪.‬‬

‫نعمتي‪ ،‬محمدرضا‪ ،١٣٨٢ .‬پژوهش و گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم قلعهتپه ميﻼجرد‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد سازمان ميراث فرهنگي كشور‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٤٥‬‬

‫شكل ‪ .١‬تصوير هوايي قلعهتپة ميﻼجرد‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬موقعيت گمانة ‪ A‬نسبت به قلعهتپة ميﻼجرد‪.‬‬

 ‫‪ | ٣٤٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬نقطة پايان كاوش در گمانة ‪.A‬‬

‫شكل ‪ .٤‬موقعيت گمانة ‪ B‬نسبت به قلعهتپة ميﻼجرد‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٤٧‬‬

‫شكل ‪ .٥‬موقعيت گمانة ‪ E‬نسبت به قلعهتپة ميﻼجرد‪.‬‬

‫شكل ‪ .٦‬نقشة توپوگرافي‪ ،‬موقعيت گمانهها و حدود عرصة محوطة قلعهتپة ميﻼجرد‪.‬‬
 ‫بررسي بﺎستﺎنشنﺎسي بخش مركزيِ شهرستﺎن سقز )دهستﺎن سرا(‪ ،‬استﺎن كردستﺎن‬

‫‪٣‬‬
‫فرشته شريفي‪ ،١‬محسن زينيوند‪ ٢‬و محمد پروين‬

‫درآمد‬
‫شهرستان سقز در منطقهاي سوقالجيشي قرار گرفته كه حلقة اتصال زاگرس شمالي به سرزمينهاي شمالي ميانرودان و زاگرس مركزي است‪ .‬اين منطقه‬
‫بههمراه ديواندره و بيجار ‪ -‬هرچند كه سرزمين بلندي محسوب ميشوند ‪ -‬از منظر راههاي ارتباطي بسيار حائز اهميت هستند كه هيچگاه بهطور روشمند و‬
‫هدفمند مورد بررسي باستانشناختي قرار نگرفتهاند‪ .‬عدم پژوهشهاي هدفمند و منظم باعث شده كمترين آگاهي را نسبت به گاهشناختي دورههاي مختلف‬
‫اين محدوده داشته باشيم‪ .‬تكپژوهشها در بقاياي گورستاني از جمله كولتاريكه‪ ،‬مﻼمچه )‪ (Amelirad et al. 2017‬و كانيكوتر )‪(Amelirad & Azizi 2021‬‬
‫در بخش زيويه كه همگي مربوط به عصر آهن ميشوند‪ ،‬انجام پذيرفته اما در مورد بافت استقراري دچار فقر اطﻼعاتي هستيم‪ .‬عﻼوهبر اين‪ ،‬جز در كانيميكائيل‬
‫است ) ‪Roustaei‬‬ ‫از توابع ديواندره و در همسايگي زيويه‪ ،‬كه آثاري از دورههاي نوسنگي و مسوسنگ )فرهنگ دالما( و همچنين دوران تاريخي آشكار شده‬
‫‪ .(et al. 2002‬پژوهش ديگري بر زيستگاههاي پيشازتاريخي )نوسنگي و مسوسنگ( محدودة مذكور انجام نگرفته است‪.‬‬
‫قِسم ديگر پژوهشها مربوط به بررسي و شناسائي منطقه ميشوند كه هيچگاه منتشر نشدهاند‪ .‬پژوهشهاي باستانشناسي در دهستان سرا )محدودة‬
‫پژوهش( بسيار اندك بودهاند‪ .‬شايد جديترين بررسي محدودة پژوهش مربوط به برنامة بررسي باستانشناسي شمالغرب ايران توسط سويني )‪ (1975‬باشد‬
‫كه در سال ‪١٩٧١‬م‪ .‬بخشهايي از بيجار و سقز را نيز بررسي كرده است‪ .‬پس از انقﻼب‪ ،‬بخش مركزي سقز در سال ‪١٣٧٦‬خ‪ .‬توسط اقبال عزيزي )‪ (١٣٧٦‬و‬
‫بخشهاي ديگر نيز توسط زبيري )‪ (١٣٧٨‬و روناك احمدينيا )‪ (١٣٨١‬بررسي شدهاند‪ .‬پژوهشهاي ديگر به كاوشهاي اضطراري آثار پيرامونِ شهر سقز از‬
‫جمله كُوشكِله )كريمي ‪١٣٩٥‬؛ قسيمي ‪ (١٣٩٨‬و گورستان مُكريان )بختياري ‪ (١٤٠٠‬اختصاص مييابد‪ .‬ضمن اينكه برنامههاي حفاظتيِ تعيين عرصه و پيشنهاد‬
‫حريم نيز در اين محدوده نيز انجام پذيرفته كه از اين ميان ميتوان به محوطة پيشازتاريخي كانينياز )احمدينيا ‪ (١٣٩٧‬اشاره كرد اين پژوهشها عمدتاً‬
‫بهوسيلة همكاران باستانشناس ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي انجام گرفته است‪ .‬از اينرو‪ ،‬راهبرد پژوهش حاضر‪ ،‬بررسي فشرده درهها‪،‬‬
‫دشتهاي ميانكوهي كوچك و پادگانههاي رودخانهاي محدودة مورد نظر بود‪ ،‬تا از وضعيت الگوي زيستگاهي دورههاي مختلف آگاهي ﻻزم كسب شود‪ .‬برنامة‬
‫حاضر با اعتبارات استاني و با شمارة مجوز ‪ ٤٠١٣٢١٣٠‬از سوي پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري صادر شد و از تاريخ ‪ ١٤٠٠/٥/٢٠‬تا ‪١٤٠٠/٦/٣١‬‬
‫عمليات ميداني آن انجام گرفت‪.‬‬

‫منﻄقة مورد بررسي‬

‫شهرستان سقز در شمال‪ /‬شمالغربي استان كردستان واقع است‪ .‬اين شهرستان با مركزيت شهر سقز‪ ،‬شامل سه بخش مركزي‪ ،‬زيويه و سرشيو است‪ .‬محدودة‬
‫مورد پژوهش مختص به دهستان سرا ميشود كه در بخش مركزي قرار دارد و شهر سقز را نيز دربر ميگيرد )شكل ‪ .(١‬اين بخش شامل دو مركز شهري به‬
‫نام سقز و سرا و تعداد ‪ ٤٣‬روستا ميشود كه امروزه چندين روستا متروك شدهاند‪ .‬نقاط استقراري امروزي همگي در كنار رودخانهها و يا مسيلها شكل يافتهاند‪.‬‬
‫قاطبة دهستان سرا را ارتفاعات و ناهمواريها فرا گرفته و از اينرو شاهد درههاي باز و يا كمعرض فراواني هستيم )شكل ‪ .(٢‬همين درهها بهواسطة چشمههاي‬
‫بسيار‪ ،‬منبع آبي غني منطقه بهشمار ميروند‪ .‬بنابراين‪ ،‬نقاط روستايي در دامنة ارتفاعات و وابسته به جريانات آبي شكل گرفتهاند‪.‬‬
‫محدودة مورد بررسي از ناحية كريدور اصلي كردستان به حاشية جنوبي درياچة اروميه بهشمار ميرود‪ .‬از اينرو‪ ،‬انتظار ميرفت اين منطقه داراي‬
‫زيستگاهايي با مواد زاگرس شمالي‪ ،‬زاگرس مركزي و شمال بينالنهرين )اقليم كردستان( باشد‪ .‬هرچند‪ ،‬مولفههاي زيستمحيطي همواره نقش بهسزائي در‬

‫دكتراي باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه بوعليسينا‪ ،‬همدان؛ ‪Fereshtehsharifi86@gmail.com‬‬

‫‪ .١‬دانشآموختة‬
‫‪ .٢‬دانشجوي دكتري باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه تهران؛ ‪Zeynivand@gmail.com‬‬
‫‪ .٣‬كارشناس باستانشناسي ادارة ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي شهرستان سقز‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٤٩‬‬

‫شكلگيري زيستگاههاي باستاني ايفا كرده است‪ ،‬منطقة سقز به واسطة ارتفاع بلند وضعيت خاص و پيچيدهاي در شكلگيري زيستگاههاي باستاني ميتواند‬
‫داشته باشد‪ .‬شايد عدم شناسايي محوطههاي پارينهسنگي و نوسنگي در اين ناحيه مصداق اين ديدگاه باشد‪.‬‬

‫شرح كوتﺎهي از علﻤيﺎت ميداﻧي‬

‫در بررسي روشمند حاضر‪ ،‬محدودة موردنظر به شبكههاي ‪ ١٠×١٠‬كيلومتر تقسيم شدهاند و بر اساس فرمت مركز نقشة باستانشناسي پژوهشكدة باستانشناسي‬
‫هر مربع داراي كد مربوط به خود است )ن‪.‬ك‪ :‬شكل ‪ .(٣‬بر اين اساس در اين بررسي هر مربع جداگانه بررسي شد و كد شناسايي مختص به خود دارد‪ .‬هرچند‬
‫براي شناسايي و بررسي هر محوطه كد جداگانه و مختصر از طرف هيﺌت داده خواهد شد‪ .‬اين كد از حروف مختصر ‪ SQ‬كه از ‪ Saqqez‬گرفته شده بههمراه‬
‫يك شماره كه از ‪ ١‬آغاز ميگردد اختصاص مييابد‪ .‬مثﻼً كد ‪ SQ1‬مربوط به تپة باغچله در مربع ‪ 38SN4R15‬است كه كد ملي آن ‪ 38SN4R15101‬است‪.‬‬
‫شمارة ‪ ١٠١‬به معني نخستين محوطة شناساييشده در مربع فوق است‪.‬‬
‫در ابتداي عمليات ميداني‪ ،‬تصاوير ماهوارهاي در برنامههاي گوگل ارث‪ ،‬ماهوارة اپل پايش ميشدند تا هم مسير پيمايش هدفگذاري شود و هم به‬
‫فيچرهاي احتمالي توجه شود‪ .‬آگاهي ما نسبت به محدودة مورد نظر از طريﻖ همين تصاوير تا حدودي مرتفع ميشد‪ .‬همچنين‪ ،‬تمامي نقشههاي مورد نياز و‬
‫دفترچه ثبت آثار بهعﻼوه برچسب و ساير وسايل جهت مستندنگاري مهيا و پرينت گرفته شد‪ .‬برچسبها بهصورت پرينتشده و به تعداد كافي در دسترس‬
‫بود‪ ،‬چراكه ممكن بود با زيستگاه چندپشتهاي و يا وسيعي مواجه شويم كه نياز به نمونهبرداري سطحي روشمندي باشد‪ .‬در برخي ناحيهها و در ايام از پيش‬
‫تعيينشده از پهپاد بهره برديم تا تصاوير واضحتري از وضعيت آثار ارائه دهيم‪.‬‬
‫تعداد ‪ ١٣‬مربع تمامي دهستان سرا را پوشش داده است‪ .‬با اين حال‪ ،‬بخشهايي از اين مربعات خارج از محدوده قرار ميگيرند و ما از طريﻖ دستگاه‬
‫جيپياس و نقشههاي آنﻼين و پرينتشده مرز آنها را مشخص ميكرديم تا وارد محدودة ديگري نشده باشيم‪ .‬برنامة پيمايش از مربعات بخش جنوبي محدوده‬
‫و از شرق به غرب آغاز و به همين ترتيب تا پايان كار ادامه يافت‪ .‬از دو محوطة خيدر و بيگاويسي كه در دهستانهاي همجوار قرار ميگيرند بهواسطة اهميت‬
‫و همچنين نزديكي به مرز محدوده‪ ،‬بازديد بهعمل آمد‪.‬‬
‫در بررسي حاضر‪ ،‬تعداد ‪ ٩١‬اثر شناسايي شد )شكل ‪ (٣‬كه عمدتاً بر اساس يافتههاي سفالي گاهشناختي شدهاند‪ .‬اين آثار كه بر اساس ريختشناسي‬
‫شامل محوطههايي با پراكندگي سطحي‪ ،‬تكپشتهاي‪ ،‬تپههاي طبيعي با نهشتهايي كه بر سطح آنها وجود دارد‪ ،‬گورستان و بناها )مساجد‪ ،‬خانهها‪ ،‬حمام و‬
‫كاروانسرا( ميشوند‪.‬‬

‫يﺎفتﻪهﺎ‬
‫يافتههاي سطحي بررسي حاضر شامل گونةهاي سفالي و مصنوعات سنگي است‪ .‬قديمترين گونة سفالي مربوط به فرهنگ دالما است كه قطعات سفالي‬
‫معدودي در تپة گارَش شناسايي شده است )شكل ‪ .(٤‬پيش از اين دوره‪ ،‬هيچگونه شواهدي شناسايي نشد‪ .‬در دورة مسوسنگ جديد به يكباره تعداد بسيار‬
‫بيشتري زيستگاه در اين منطقه شكل گرفته است‪ .‬از اين پس‪ ،‬همواره اين محدوده مورد استقرار قرار گرفته بهجز اينكه در دورة هخامنشي و سلوكي هيچ‬
‫شواهدي بهدست نيامد‪ .‬پيشتر نيز هيچ اثري از اين دو دوره شناسايي نشده بود‪.‬‬
‫از مهمترين گونههاي سفالي شناساييشده ميتوان به گونههاي سفالي پيزدلي‪ ،‬گونة ساده با پوشش غليظ قرمزرنگ يا اصطﻼحاً گودين ‪ VII‬و سفال‬
‫سادة موسوم به كاهرو شناخته ميشوند‪ ،‬اشاره كرد )شكل ‪ .(٥‬سنت سفالي گودين ‪ VII‬در اكثر زيستگاههاي مسوسنگ اين محدوده شناسايي شد و نشان‬
‫ميدهد اين سنت فرهنگي نفوذ قوي در اين منطقه داشته است‪ .‬از دورة مفرغ نيز عﻼوهبر گونههاي متأخر كورا ـ ارس‪ ،‬گونة سفالي نارنجي و قرمزرنگ‬
‫بهعﻼوه سفال منقوش سياه بر زمينة نخودي شناسايي شد‪ .‬همچنين گونههاي متنوع سفالي عصر آهن‪ ،‬دورة اشكاني و ساساني نيز شناسايي شد‪ .‬گونههاي‬
‫سفالي دوران اسﻼمي نيز عﻼوهبر تعداد معدودي از گونههاي شناختهشدة نوع اسگرافياتو است شامل گونههاي محلي از جمله نوع سفال كُردي )ن‪.‬ك‪:‬‬
‫‪ (Altaweel et al. 2012‬ميشوند‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫محدودة مورد پژوهش دهستان سرا از توابع بخش مركزي شهرستان سقز را شامل ميشود‪ .‬شبكهاي از مربعات ‪ ١٠×١٠‬كيلومتر و به تعداد ‪ ١٣‬مربع اين‬
‫محدوده را دربر ميگيرد‪ .‬محدودة مورد بررسي از نظر راههاي ارتباطي بسيار حائز اهميت است‪ .‬سقز در منطقهاي سوقالجيشي قرار گرفته كه حلقة اتصال‬
‫زاگرس شمالي به سرزمينهاي شمالي ميانرودان و زاگرس مركزي است‪ .‬ارتفاعات شمالي شهرستان سقز با ارتفاعي بيش از ‪ ١٨٠٠‬متر بهدليل يكنواختي‬
‫جنس زمين‪ ،‬اشكال مشابهي به وجود آورده است كه از ويژگيهاي آن كوههاي گنبدي با دامنههاي مﻼيم‪ ،‬يكنواخت و درههاي نسبتاً باز است‪ .‬در شهرستان‬
‫سقز دشتهاي وسيع و پيوسته وجود ندارد‪ .‬دشتهاي موجود‪ ،‬جدا از هم و بسيار كموسعت هستند‪ .‬به همين دليل شكلگيري زيستگاههاي منطقة مورد‬
‫پژوهش بيشتر به دو صورت است يا وابسته به رودخانه در درةهاي كمعرض و در امتداد رودخانهها كه يك الگوي خطي شكل دادهاند و يا در ارتفاعات و‬
 ‫‪ | ٣٥٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫دامنةهاي مﻼيم وابسته به چشمهها بهصورت پراكنده شكل يافتهاند‪ .‬برنامة بررسي و شناسايي باستانشناسي بخش مركزي شهرستان سقز با هدف بازنگري‬
‫و روزآمد ساختن اطﻼعات موجود از آثار باستاني منطقه انجام شد چرا كه حدود ‪ ٢٠‬سال از انجام چنين برنامههاي از اين منطقه ميگذرد و بهدليل انتشار‬
‫نيافتن آن از كيفيت آن بيخبر هستيم‪.‬‬
‫در بررسي اخير ‪ ٩١‬اثر شناسائي شد كه پيشتر‪ ،‬كمتر از نيمي از اين شمار شناسائي شده بود‪ .‬آثار شناسائيشده شامل ‪ ٩‬بافت گورستاني‪ ٥ ،‬اثر‬
‫استقراري ـ گورستاني‪ ٨ ،‬بنا شامل )‪ ٢‬حمام‪ ٢ ،‬خانه‪ ٣ ،‬مسجد و يك كاروانسرا( و ‪ ٦٩‬محوطة استقراري ميشود كه از اين ميان يافتهها و تراكم زيستگاههاي‬
‫مسوسنگ جديد‪ ،‬عصر مفرغ و عصر آهن جالبتوجه است‪ .‬مهمتر از همه‪ ،‬حضور گونههاي سفالي گودين ‪) IX‬مرحلة سهگابي( و گودين ‪ VII‬در اين بخش‬
‫از زاگرس شمالي است كه اهميت بهسزائي دارد‪ .‬يكي از موارد مهم ديگر‪ ،‬شكلگيري شهر امروزي سقز است كه دستكم به دورة صفويه برميگردد‪ .‬از جمله‬
‫بناهاي پا برجاي آن ميتوان به حمام حاج صالح )صفوي(‪ ،‬مسجد دو مناره )افشاريه( و مساجد شيخ مظهر )قاجاريه( اشاره كرد‪ .‬هرچند كه از بافت تاريخي‬
‫شهر سقز بهجز چند آثار مذكور‪ ،‬چيزي از آن به جاي نمانده است‪ ،‬اما شواهد موجود و مدارك و اسناد تصويري كه از اين بافت تاريخي باقيمانده‪ ،‬اهميت و‬
‫جايگاه شهر سقز را در اين منطقه از كشور كه در مسير راههاي ارتباطي شمالغرب و غرب ايران بوده روشن ميسازد‪ .‬البته نبايد شهر سقز را قابل مقايسه با‬
‫شهرهاي بزرگ غرب قلمداد نموده‪ ،‬ولي در يك محدوده و بازة زماني از جايگاه و اهميت تجاري و اقتصادي برخوردار بوده است‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫احمدينيا‪ ،‬روناك‪ ،١٣٨١ .‬بررسي باستانشناسي شهرستان سقز‪ ،‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان كردستان )منتشرنشده(‪.‬‬

‫احمدينيا‪ ،‬روناك‪ ،١٣٩٧ .‬برنامة تعيين عرصة و پيشنهاد حريم گارش‪ ،‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان كردستان )منتشرنشده(‪.‬‬

‫بختياري‪ ،‬ذبيحاﷲ‪ ،١٤٠٠ .‬كاوش گورستان مكريان شهرستان سقز‪ ،‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان كردستان )منتشرنشده(‪.‬‬

‫زبيري‪ ،‬كيومرث‪ ،١٣٧٨ .‬بررسي باستانشناسي شهرستان سقز‪ ،‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان كردستان )منتشرنشده(‪.‬‬

‫عزيزي‪ ،‬اقبال‪ ،١٣٧٦ .‬بررسي باستانشناسي شهرستان سقز‪ ،‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان كردستان )منتشرنشده(‪.‬‬

‫قسيمي‪ ،‬طاهر‪ ،١٣٩٨ .‬كاوش اضطراري محوطة كوشكله شهرستان سقز‪ ،‬آرشيو ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان كردستان )منتشرنشده(‪.‬‬

‫كريمي‪ ،‬زاهد‪ ،١٣٩٥ .‬كاوش اضطراري محوطة كوشكله شهرستان سقز‪ ،‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان كردستان )منتشرنشده(‪.‬‬

‫‪Altaweel, M., A. Marshal, S. Mühl, O. Nieuwenhuyse, K. Radner, K. Rasheed and S. Ahmad saber, 2012, “New Investigations in the‬‬
‫‪Environment, History, and Archaeology of the Iraqi Hilly Flanks: Shahrizor Survey Project 2009–2011”, Iraq 74: 1-35.‬‬

‫‪Amelirad, S. and A. Azizi. 2021, “Kani Koter, iron age cemetery from Iranian Kurdistan”, Iran 59 (1): 57-76.‬‬

‫‪Amelirad, S., A. Mohajerynezhad, and M. Javidkhah. 2017, “A Report on the Excavation at the Mala Mcha Graveyard, Kurdistan,‬‬
‫‪Iran”, Iran 55 (2): 171-207.‬‬

‫‪Roustaei, K., H. Rezvani and S. Heydari. 2002, “Kani Mikaiil: A Seasonal Cave Site of the Middle Neolithic Period in Kurdestan,‬‬
‫‪Iran”, Antiquity (Project Gallery) 76: 935-6.‬‬

‫‪Swiny, S., 1975. “Survey in North-west Iran 1971”, East and West (1-2): 77-96.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٥١‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت جغرافيايي محدودة مورد بررسي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نمايي باز از درههاي ميانكوهي بخش مركزي شهرستان سقز‪.‬‬

 ‫‪ | ٣٥٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬مربعات محدودة مورد بررسي و پراكنش آثار شناساييشده )‪.(Google Earth 2023‬‬

‫شكل ‪ .٤‬دورنمايي از تپه گارَش و بخشي از شهر سقز در پسزمينه‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٥٣‬‬

‫شكل ‪ .٥‬گونههاي سفالي دورة مسوسنگِ محدودة بررسيشده‪ .‬باﻻ‪ ،‬راست؛ گونة سفالي با پوشش قرمز غليظ با تزيينات كنده‪ ،‬باﻻ‪ ،‬چپ؛ گونة سفالي با پوشش قرمز غليظ؛‬
‫پايين راست؛ گونة سفالي كاهرو‪ ،‬پايين چپ؛ گونة سفالي منقوش سياه بر زمينة نخودي )موسوم به گونة پيزدلي(‪.‬‬
 ‫ج شهرستﺎن هﻤدان‬
‫پروژة ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي زمينهﺎي مجﺎور تﭙة مريﺎﻧ ِ‬

‫شعباني‪١‬‬ ‫محمد‬

‫درآمد‬
‫پروژة گمانهزني محوطة موسوم به تپة مريانج شهرستان همدان در پي درخواست تعيين و تكليف مالك زمينهاي مجاور اين محوطه بهمنظور تغيير كاربري‬
‫و احداث كارگاه صنعتي و همچنين احداث معبر ‪ ١٢‬متري توسط شهرداري در محدوده شهر مريانج استان همدان در پاييز سال ‪ ١٤٠١‬به انجام رسيد‪ .‬اين‬
‫پروژه در نتيجة پيگيري ‪ ١٠‬سالة مالك و با تأمين هزينة استاني و دريافت مجوز از پژوهشكدة باستانشناسي به شمارة ‪ ٤٠١٣٤٨٢٣‬مورخ ‪ ١٤٠١/٩/١٩‬براي‬
‫بررسي وجود يا عدم شواهد باستانشناختي در اين زمينها انجام شد‪.‬‬

‫موقعيت محوطﻪ‬
‫تپة مريانج محوطة بسيار كوچكي با وسعت تقريبي ‪ ٩٠٠‬متر مربع است كه دسترسي به آن از طريﻖ بزرگراه همدان ـ كرمانشاه در محدودة شهر مريانج در‬
‫بخش كارگاههاي صنعتي توليد مصنوعات چوبي اين شهر امكانپذير است )شكل ‪ .(١‬اين محوطه كه از سه طرف توسط كارگاههاي صنعتي محصور شده و‬
‫دسترسي به آن تنها از طريﻖ دو قطعه زمين مجاور امكانپذير است‪ ،‬در طي بررسيهاي سال ‪ ١٣٨٦‬كشف و به شمارة ‪ ٢١٦٤١‬در فهرست آثار ملي ايران‬
‫بهثبت رسيده است )شكل ‪ .(٢‬طي توصيفات ارايهشده دربارة محوطه و بر اساس گاهنگاري نسبي ارايهشده‪ ،‬محوطة مريانج بهعنوان يك محوطه پيشازتاريخي‬
‫)مسوسنگ( شناخته شده است‪ ،‬با اين وجود طي گمانهزني‪ ،‬هيچگونه شواهدي از آثار و يافتههاي پيشازتاريخي و حتي تاريخي در اين تپه بهدست نيامد‪.‬‬

‫روش پژوهش‬
‫براي بررسي وضعيت زمينهاي مجاور محوطه‪ ،‬گمانههاي آزمايشي با ابعاد ‪ ١×١‬متر ابتدا در نزديكترين محل به عرصة ظاهري محوطه حفاري شد و در‬
‫هريك با برخورد به هرگونه ﻻية برجا باستانشناسي و يا ساختارهاي معماري كار كاوش گمانه متوقف و گمانهاي با فاصلة معين در پشت سر گمانة قبلي حفر‬
‫و در غير اين صورت حفاري تا رسيدن به سطح خاك بكر در گمانههاي رينگ اول ادامه يافت‪ .‬روش كاوش نيز با استفاده از سيستم معمول لوكوس ـ لوكوس‬
‫انجام شده است‪ .‬براي نامگذاري گمانهها و لوكوسها با استفاده از عدد ‪ ١٠١‬به باﻻ و عنوان اختصارشدة ‪ T.T‬يا تست ترانشه )‪ (Test Tranch‬و ‪ Loc‬استفاده‬
‫شده است‪.‬‬

‫شرح ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي‬
‫در طي اين پروژه تعداد ‪ ١١‬گمانه در ابعاد ‪ ١×١‬متر ايجاد گرديد‪ .‬از اين تعداد‪ ٧ ،‬گمانه در ضلع شرقي و شمالي محوطه‪ ٢ ،‬گمانه در ضلع شمالغربي محوطه‬
‫و روي خط متنهياليه معبر ‪ ١٢‬متري و تعداد ‪ ٢‬گمانه نيز در ضلع غربي محوطه حفاري شد‪ .‬زمينهاي اطراف ضلع جنوبي و غربي محوطه در ساليان گذشته‬
‫توسط ساختمانها و كارگاههاي چوببري محصور شده بود‪ .‬در بين ‪ ٧‬گمانة ايجادشده در ضلع شرقي محوطه‪ ،‬گمانههاي ‪ ١٠٦ ، ١٠٢‬و ‪ ١٠٧‬با برخورد با‬
‫ساختارهاي سنگچين قرون متأخر اسﻼمي‪ ،‬بهعنوان عرصة محوطه در نظر گرفته شدند )شكل ‪ (٣‬و گمانههاي ‪ ١٠٣ ، ١٠٨ ، ١٠١‬و ‪ ١٠٩‬خارج از محدودة‬
‫عرصه و در داخل حريم آن قرار گرفتند‪ .‬گمانههاي ‪ ١١٠‬و ‪ ١١١‬نيز كه در طول معبر ‪ ١٢‬متري ايجاد گرديدند بهدليل عدم برخورد با يك ﻻيه و يا نهشت‬
‫فرهنگي برجا‪ ،‬خارج از محدودة عرصة محوطه و در داخل حريم آن در نظر گرفته شدند‪ ٢ .‬گمانه ‪ ١٠٤‬و ‪ ١٠٥‬نيز كه در ضلع غربي محوطه حفاري گرديدند‬
‫بهدليل عدم برخورد با آثار و ﻻيههاي فرهنگي در محدوده حريم و بهعنوان بخشي از اين محدوده اعﻼم گرديدند )شكل ‪.(٤‬‬

‫‪ .١‬دانشجوي دكتري دانشكدة هنر و معماري دانشگاه بوعليسينا‪ ،‬همدان؛ ‪Mohammadeshabani@gmail.com‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٥٥‬‬

‫توصيف يﺎفتﻪهﺎ‬
‫در طول انجام كار ميداني در تپة مريانج در داخل تعدادي از گمانههاي حفاريشده‪ ،‬شواهد ساختارهاي معماري سنگچين بهدست آمد‪ .‬اين ساختارهاي‬
‫سنگچين با استفاده از تختهسنگهاي ﻻشهاي مالون بههمراه مﻼت گل ساده احداث شدهاند )شكل ‪ .(٣‬ويژگيهاي ساختاري و نوع كاربري ديوارها بهدليل‬
‫ابعاد گمانهها و ماهيت پروژه مشخص نگرديد‪ .‬با اين وجود بر اساس الگوها و ويژگيهاي معماري دوران معاصر منطقه‪ ،‬حداقل ميتوان قدمت آنها را مربوط‬
‫به قرون متأخر اسﻼمي دانست‪ .‬در طول گمانهزني عﻼوهبر ديوارهاي سنگچين مكشوفه‪ ،‬قطعات آجر خشتي شكسته و چند قطعه پراكندة سفال شاخص‬
‫قرون مياني و متأخر اسﻼمي نيز بهدست آمد كه در مجموع نشاندهندة تعلﻖ اين محوطه به دوران اسﻼمي است‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫گمانهزني تپة مريانج در سال ‪ ١٤٠١‬با هدف تعيين و تكليف زمينهاي مجاور محوطه و امكان عبور معبر ‪ ١٢‬متري شهرداري‪ ،‬با حفر ‪ ١١‬گمانه بهانجام رسيد‪.‬‬
‫در نتيجة اين گمانهزني مشخص گرديد كه عرصة محوطه در ضلع شمالغربي و شمالي محدود به عرصة ظاهري است‪ ،‬با اين وجود در ضلع شرقي عرصة‬
‫پنهان آن تا بخشي از زمينهاي مجاور ادامه دارد‪ .‬عﻼوهبر اين در نتيجة كشف ساختارهاي معماري سنگچين‪ ،‬قطعات آجر خشتي و چند قطعه سفال شاخص‬
‫قرون مياني و متأخر اسﻼمي‪ ،‬ضمن رد پيشازتاريخيبودن اين محوطه‪ ،‬گاهنگاري نسبي آن در بازة زماني قرون مياني تا متأخر اسﻼمي در نظر گرفته شد‪.‬‬
 ‫‪ | ٣٥٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت محوطة تپة مريانج در شهرستان همدان‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬وضعيت ُكلي تپة مريانج )ديد از شرق(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬بخشي از ديوار سنگچين در داخل گمانة ‪.١٠٧‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٥٧‬‬

‫شكل ‪ .٤‬نقشة گمانههاي حفاريشده و وضعيت نهايي آنها‪.‬‬

 ‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم ﻧوروزتﭙة درﮔز‬

‫‪١‬‬
‫محمد شيخ‬
‫شيرازي‪٢‬‬ ‫روحاﷲ‬

‫درآمد‬
‫تعيين عرصه و پيشنهاد حريم نخستين گام در جهت حفاظت روشمند محوطههاي باستاني است كه بر چارچوب علمي و اصول تقريباً يكساني در جامعه‬
‫باستانشناختي استوار است‪ .‬البته اهداف‪ ،‬بهفراخور نياز ميتواند گوناگون باشد‪ .‬اما ضرورت اين گام نخستين به روشني قابل درك است‪ ،‬بهويژه در جوامع در‬
‫حال رشد كه فرايندهاي توسعه با هر خوانشي‪ ،‬زمينة دگرگوني گستردة زمينسيماي زيستبوم را فراهم آورده و شتابان در حال دگرگوني دامنهدار آن است‪.‬‬
‫از اين ميان محوطههاي تاريخي بهويژه در مناطقي كه در معرض گسترش بافت شهري و روستايي قراردارند و يا در تعارض با منافع كشاورزان در اراضي‬
‫زراعي قرار گرفتهاند در اولويت حفاظتي قرارميگيرند‪ .‬نوروزتپة درگز جداي از اهميت ذاتي بهعنوان يك ميراث ملي‪ ،‬بهگواه مطالعات پيشين اهميت منحصربه‪-‬‬
‫فردي دستكم در بازخواني زواياي تاريك دوران پيشازتاريخ شمالشرق خراسان دارد‪ .‬از اينرو‪ ،‬باتوجه به همجواري اين تپه با روستاي ينگهقلعه و ميل به‬
‫افزايش سطح زيركشت از سوي كشاورزان‪ ،‬ضرورت گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و درك دامنة گسترش نهشتهاي تاريخي و پيشنهاد حريم حفاظتي‬
‫متناسب‪ ،‬احساس گرديد‪ .‬لذا‪ ،‬پس از تهية پورپوزال و ارسال به پژوهشكدة باستانشناسي از طريﻖ ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي و مجوز‬
‫به شمارة ‪ ٤٠١٣٦٢٦٢‬در مورخة ‪ ١٤٠١/١٢/١‬صادر و به جهت همزماني و تﻼقي با ايام نوروز مجوز صادره مجدداً طي نامة شمارة ‪ ٤٠٢٣٦٣٤‬مورخ ‪١٤٠٢/٢/٦‬‬
‫بهمدت يكماه تمديد گرديد‪.‬‬

‫بيﺎن مسئلﻪ‬
‫دشت درگز از مهمترين دشتهاي ميانكوهي شمال خراسان است كه از شمال و غرب به رشتهكوههاي اﷲاكبر و هزارمسجد و از شرق به ارتفاعات زرينكوه‬
‫محدود و بهلحاظ سياسي به شهرستانهاي مشهد‪ ،‬قوچان‪ ،‬چناران و جمهوري تركمنستان متصل است )شكل ‪ .(١‬موقعيت ويژة دشت درگز يعني واقعشدن‬
‫اين دشت بين حوضههاي فرهنگي فﻼت ايران و آسياي ميانه و در مقياسي اختصاصي‪ ،‬قرارگيري در حاشية غربي دشت قرهقوم و خراسان داخلي‪ ،‬دارابودن‬
‫شرايط اقليمي مساعد و جغرافيايي محيطي بر اهميت اين دشت تاكيد دارد‪ .‬خود نوروزتپه نيز در دشتدرگز در مناسبترين مسير مواصﻼتي غرب به شرق‬
‫دشت قرار دارد‪ ،‬بهعﻼوه مبتني بر پژوهشهاي پيشين )گاراژيان ‪١٣٧٧‬؛ باقيزاده ‪١٣٩١‬؛ شيخ ‪١٣٩٣‬؛ ‪ (Kohl & Heskel 1980‬نوروزتپه از لحاظ دارابودن‬
‫يك توالي پيوستة فرهنگي‪ ،‬دومين استقرار مهم پيشازتاريخ دشت درگز محسوب ميشود كه در بردارندة فرهنگهاي منطقهايي پيشازتاريخي جيتون‪ ،‬آنو و‬
‫نمازگاه از دوران نوسنگي‪ ،‬مسسنگي تا مفرغ ميشود‪ .‬بنابراين‪ ،‬بررسي روند شكلگيري و تداوم استقرار و شناسايي توالي زماني و نوع فرهنگهاي‬
‫پيشازتاريخي در قالب گاهنگاري و همچنين بررسي كنش و واكنشهاي احتمالي با فرهنگهاي همجوار منطقهاي و فرامنطقهاي در طول دوران پيشازتاريخ‬
‫داراي اهميتي ويژه است‪ .‬با گسترش فعاليتهاي مخرب انساني در دهههاي اخير آسيبهاي جدي به اين محوطه وارد شده است‪ .‬لذا‪ ،‬تعيين عرصه و حريم‬
‫و مطالعات مقدماتي‪ ،‬نخستين گام از روند حفاظت از اين تپه محسوب ميشود‪.‬‬

‫ﻧوروزتﭙﻪ‬
‫نوروزتپه در بررسي مقدماتي فيليپ كوهل و دنيس هسكل در سال ‪ ١٩٧٨‬ميﻼدي شناسايي و با شماره ‪ DG19‬ثبت و معرفي شده و يكي از شاخصترين‬
‫استقرارهاي پيشازتاريخي دشتدرگز را دربر دارد كه با مختصات جغرافيايي ”‪ N:37º21’56‬و ”‪ E:59º3 27‬در ‪ ٥٠٠‬متري شمال روستاي ينگهقلعه و ‪٦٠٠‬‬
‫متري جنوب روستاي بيات و در فاصلة ‪ ١٠‬كيلومتري جنوبغرب شهردرگز قرارگرفته است‪.‬‬

‫‪ .١‬دانشجوي دكتري باستانشناسي پيشازتاريخ دانشگاه سيستان و بلوچستان؛ ‪Meem_sheikh@yahoo.com‬‬

‫‪ .٢‬دانشيار گروه باستانشناسي دانشگاه سيستان و بلوچستان؛ ‪rouhollah.shirazi@yahoo.fr‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٥٩‬‬

‫نوروزتپه شامل يك برجستگي بيضيشكل با ‪ ٨٠‬مترعرض و ‪١٦٠‬مترطول و گستردگي شمالي ـ جنوبي مساحتي بالغ بر ‪ ١/٣‬هكتار را داراست البته‬
‫به احتساب دامنة پراكندگي مواد فرهنگي سطحي در دامنه و حاشية تپه مساحتي در حدود ‪ ١٤‬هكتار را شامل ميشود‪ .‬دماغة شمالي تپه با ‪ ٨‬متر ارتفاع كه‬
‫بلندترين بخش تپه نيز محسوب ميشود كه بر اثر خاكبرداري عمدي ماشينهاي سنگين دستكم ‪ ٢٠‬درصد تپه از ميان رفته است )شكل ‪ .(٢‬بهطور كلي‬
‫موقعيت ارتباطي ويژة تپه در دشت درگز‪ ،‬خاك مناسب كشت و آب در دسترس از ويژگيهاي است كه اين محوطه را منحصربهفرد ميكند‪ .‬بر اساس شواهد‬
‫سطحي دورة استقرار اصلي محوطه مربوط به دوران گذارنوسنگي به مسوسنگ‪ ،‬مسوسنگ و مفرغ بوده‪ ،‬هرچند شواهد سفالي از دوران تاريخي و دوران‬
‫مياني اسﻼمي نيز بر سطح محوطه ديده ميشود‪.‬‬

‫پيشينة مﻄﺎلعﺎتي‬
‫نخستين پژوهشهاي باستانشناسانة دشت درگز در سال ‪ ١٣٤٥‬بهسرپرستي عزتاﷲ نگهبان در قالب »بررسي شمالشرق« انجام ميگيرد‪ .‬سپس دنيس‬
‫هسكل و فليپ كوهل در شهريور ‪ ١٣٥٧‬از دشت درگز بازديد كوتاه ميكنند‪ .‬پس از وقفهاي طوﻻني در سال ‪ ١٣٧٣‬با كاوش مهدي رهبر در محوطة بنديان‬
‫پژوهشهاي باستانشناسي از سر گرفته ميشود‪ .‬دو سال بعد محمود بختياري شهري به بررسي دشت درگز ميپردازد و عمران گاراژيان مرحلة تكميلي آن‬
‫را در سال ‪ ١٣٧٧‬بهانجام ميرساند‪ .‬پژوهشهاي آكادميك دشت درگز با ورود نسل جديد باستانشناسان و در دهة ‪ ٩٠‬به اوج خود ميرسد و سعيدباقيزاده‪،‬‬
‫مهديفﻼحمهنه‪ ،‬محمدشيخ‪ ،‬مينا جعفريخانبهبين و نورالدينمهدي قائمپناه از سال ‪ ١٣٩١‬تا ‪ ١٤٠١‬در قالب پاياننامة دكتري و كارشناسيارشد‪ ،‬به مطالعه‬
‫و بررسي استقرارهاي پيشازتاريخ و تاريخي دشت درگز ميپردازند‪.‬‬

‫اهداف‪ ،‬روشهﺎ‪ ،‬شرح عﻤليﺎت ميداﻧي و يﺎفتﻪهﺎ‬

‫نظربه اهميت تاريخي نوروزتپه در مطالعات باستانشناختي شمالشرق كشور و تخريبهاي پيدرپي و سيستماتيك كشاورزان بهمنظور جلوگيري از تجاوز‬
‫بيشتر و حفاظت از بخشهاي باقيمانده محوطه‪ ،‬پروژة باستانشناختي »گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم نوروزتپه« در ارديبهشت و خرداد‬
‫‪ ١٤٠٢‬با عنوان يك ضرورت قطعي بهانجام رسيد تا گسترة اصلي محوطه مورد شناسايي قرار گرفته و از ايجاد آسيبهاي انساني آتي در آن جلوگيري بهعمل‬
‫آيد‪.‬‬
‫طي اين پروژه ‪ ١٢‬گمانة آزمايشي با ابعاد ‪ ١×١‬متر پيرامون برجستگي اصلي محوطه و در دو رديف ايجاد و مورد كاوش قرار گرفت‪ .‬در رديف نخست‬
‫‪ ٨‬گمانه در جهات اصلي و فرعي جغرافيايي در فاصلة ‪ ٨٠‬متري و سپس به فراخور نياز ‪ ٤‬گمانة ديگر در رديف پسين در فاصلة ‪ ١٠٠‬متري از رأس تپه حفر‬
‫گرديد‪ .‬ترتيب شمارهگذاري گمانهها از شمال و بهصورت پاد ساعتگرد صورت گرفته‪ ،‬بهطوري كه گمانة شمالي با شمارة ‪ ١‬و گمانة شمالشرقي با شمارة ‪٨‬‬
‫مشخص شدند‪ .‬در جبهههاي شمالغرب‪ ،‬جنوب‪ ،‬جنوبشرق و شرق محوطه كه گمانههاي رديف نخست به ﻻيههاي برجاي باستاني برخورد نمود‪ .‬ناگزير‬
‫بهمنظور ردگيري نهشتهاي احتمالي تاريخي گمانة ديگري در رديف دوم ايجاد شد‪ .‬محل گمانهها نيز باتوجه به وجود عوارضي همچون جاده و مسيل‬
‫رودخانه انتخاب شد‪ .‬از اينرو‪ ٣ ،‬گمانه از گمانة رديف دوم درفاصلة ‪ ٢٥‬متري و گمانه باقيمانده نيز در فاصلة ‪ ٥٠‬متري حفرگرديد )جدول ‪ .(١‬ﻻين دوم از‬
‫اتصال محل گمانههاي گمانههاي ‪ ٠٨ ،١١،١٢ ،١٠ ،٠٤ ،٠٣ ،٠٢ ،٠١‬و ‪ ٠٩‬تشكيل شده و باتوجه به نهشتها و مواد فرهنگي شناساييشده در اين گمانهها‪،‬‬
‫اين ﻻين و محدودة داخلي اين فضا بهعنوان عرصة تپه و ﻻين سوم به فاصلة ‪ ٧٠‬متري از ﻻين دوم جهت ايجاد حايل بهمنظور حفاظت مناسب از تپه‬
‫بهعنوان حريم پيشنهاد ميگردد‪ .‬اين فاصلة ‪ ٧٠‬متري متناسب با عوارض طبيعي و توپوگرافي زمين و همچنين عوارض غيرطبيعي از جمله جاده‪ ،‬بافت روستا‬
‫بهعنوان حريم درجه يك انتخاب و پيشنهاد گرديد )شكل ‪.(٣‬‬

‫برآيند‬
‫باتوجه به برايند كاوش‪ ٤ ،‬گمانه در جبهههاي شمالغرب‪ ،‬جنوب‪ ،‬جنوبشرق و شرق محوطه به ﻻيههاي برجاي باستاني برخورد نمود و ساير جبههها از‬
‫شمالشرق‪ ،‬شمال‪ ،‬غرب و جنوبغرب فاقد ﻻية فرهنگي برجا بودند كه در عمﻖ ميانگين ‪ ٢٥٠‬سانتيمتري متوقف شدند‪ .‬همانطور كه اشاره شد كاوش‬
‫درگمانههاي موجود در يك چهارم جنوب ـ جنوبشرقي تپه )بهجز يك استثنا( با برخورد به يك ﻻيه يا ساختار فرهنگي مطمﺌن متوقف و ﻻين دوم در موازات‬
‫اين گمانهها در فاصلة حدود ‪ ٢٥‬متري و يك گمانه هم با فاصلة ‪ ٥٠‬متري از گمانههاي ﻻين نخست )بهواسطة وجود جاده و عوارض زمين( ايجاد گرديد‪ .‬از‬
‫اينرو‪ ،‬دامنة گستردگي عرصة محوطه در جبهه جنوب ـ جنوبشرقي تپه دستكم ‪ ٢٥‬متر از ﻻين نخست گستردهتر است و مساحت بيشتري را دربر ميگيرد‪.‬‬
‫ﻻيههاي فرهنگي شناساييشده مضطرب و محدود و مواد فرهنگي موجود در ﻻيهها نيز غيربرجا و مضطرب هستند‪ .‬لذا‪ ،‬صرفاً براي تاريخگذاري‬
‫كلي محوطه قابل استفادهاند‪ .‬مجموع مواد فرهنگي صرفاً شامل قطعات سفالينهها و دو قطعه سردوك شكسته و چندين قطعه استخوان جانوري و انساني‬
‫ميشوند‪ .‬سفالينهها مبتني بر شناخت باستانشناسانه و از مجراي مقايسة تطبيقي با مواد فرهنگي محوطههاي شناختهشده در جنوب تركمنستان از جمله‪ ،‬آنو‪،‬‬
‫جيتون‪ ،‬مونجوقلي )‪ ،(Coolidge 2005‬آلتين‪ ،‬قرهتپه‪ ،‬الغ‪ ،‬تغلﻖ‪ ،‬ياز‪ ،‬قرهتپه و نمازگاه )‪ ،(Kohl 1984‬در دشت درگز با محوطههاي ياريمتپه و يوخار قلعة‬
 ‫‪ | ٣٦٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫قرهقوينلو و در خراسانرضوي و شمالي هم با محوطههاي دامغاني‪ ،‬شهركفيروزه‪ ،‬بلوچ‪ ،‬برج‪ ،‬چناران و محوطههاي حاشية رود اترك )‪(Ricciardi 1980‬‬
‫مورد مقايسة تطبيقي و تاريخگذاري قرارگرفتند‪ .‬مبتني بر اين تاريخگذاري بيشترين دادهها مربوط به دوران مفرغپاياني و اواخر مفرغميانه با فرهنگ بلخي ـ‬
‫مروي پس از آن بيشترين دادهها متعلﻖ به دورة مسوسنگ آغازين با فرهنگ نمازگاه ‪ I‬سپس در اولويتهاي بعدي مواد فرهنگي متعلﻖ به دوران اشكاني‬
‫و ساساني‪ ،‬مسوسنگ پاياني‪ ،‬مفرغ آغازين و دورة گذار از نوسنگي به مسوسنگ هستند‪.‬‬
‫بهطور كلي مبتني بر دادههاي بهدستآمده از گمانهها )شكل ‪ (٤‬و مواد فرهنگي سطحي )شكل ‪ (٥‬اين محوطه داراي استقراري پيوسته دستكم از‬
‫دوران پاياني نوسنگي تا پايان عصر مفرغ هماهنگ با استقرارهاي شاخص جنوب تركمنستان كه دربردارندة فرهنگهاي جيتون)؟(‪ ،‬آنو ‪،(Pumpelly 1904) Ia‬‬
‫نمازگاه ‪ V ،IV ،III ،II ،I‬و بلخي ـ مروي ميباشد‪ .‬عﻼوهبر آن مواد فرهنگي منتسب به دورة اشكاني و ساساني و اسﻼمي وجود استقراري از دوران تاريخي‬
‫و استقراري كوتاهمدتي در دوران ميانة اسﻼمي را حكايت ميكند‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫باقي زاده‪ ،‬سعيد‪ ،١٣٩١ .‬مطالعه الگوهاي پراكنش پيشازتاريخ دشت درگز نوسنگي تا پايان عصر آهن ‪ ،IV‬پاياننامة كارشناسيارشد‪ ،‬تهران‪ :‬دانشگاه آزاد اسﻼمي واحد‬
‫تهران مركز‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫شيخ‪ ،‬محمد‪ ،١٣٩٣ .‬بررسي سيستماتيك ياريم تپه درگز )بررسي استقرار پيشازتاريخي ياريم تپه درگز و تدوين گاهنگاري با استناد به يافتههاي سفالي(‪ ،‬پاياننامة كارشناسي‪-‬‬
‫ارشد‪ ،‬دانشگاه سيستان و بلوچستان‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬
‫گاراژيان‪ ،‬عمران‪ ،١٣٧٧ .‬بررسي باستانشناختي محلهاي پيشازتاريخي حاشيهي رودخانهي درونگر خراسان‪ ،‬پاياننامة كارشناسي‪-‬ارشد‪ ،‬تهران‪ :‬دانشگاه تربيت مدرس‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫‪Coolidge, J. 2005, Southern Turkmenistan in the Neolithic A petrographic, Case Study, BAR International Series 1423.‬‬
‫‪Kohl, Ph. L. & D. L. Heskel. 1980, Archaeological Reconnaissance in the Darreh Gaz Plain: A Short Report, Iran 18: 160-172.‬‬
‫‪Kohl,Ph. L. 1984, Central Asia Palaeolithic Beginnings to the Iron Age, Editions Recherche sur les Civilizitions, Paris.‬‬

‫‪Pumpelly, R. 1904, Explorations in Turkestan Expedition of Prehistoric Civilizations of Anau Origins, Growth, and Influence of‬‬
‫‪Environment, Carnegie Institution of Washington.‬‬
‫‪Ricciardi, R. V.1980, “Archaeological Survey in the Upper Atrek Valley (Khorassan, Iran): Preliminary Report”, Mesopotamia 15: 51-‬‬
‫‪72.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٦١‬‬

‫شكل ‪ .١‬نقشة جغرافياي سياسي و طبيعي شهرستان درگز‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نوروزتپه‪ ،‬ديد از شمال )تخريب دماغة شمالشرقي تپه(‪ ،‬ديد از جنوب و شرق )آثار شخم مداوم و تخريب ﻻيههاي تاريخي(‪ ،‬ديد از شمالغرب )جزئيات‬
‫حفاريهاي غيرمجاز و فرسايش طبيعي(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬موقعيت گمانههاي آزمايشي‪ ،‬گسترة عرصه و حريم پيشنهادي‪.‬‬

 ‫‪ | ٣٦٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬نمونه سفال شاخص بهدستآمده از گمانهها‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬نمونههاي سفال شاخص بهدستآمده از بررسي سطحي محوطه )بهوضوح فرهنگهاي شاخص جنوب تركمنستان قابل شناسايياند كه شامل فرهنگ نو ‪،Ia‬‬
‫نمازگاه ‪ ،IV ،III ،II ،I‬و فرهنگ بلخي ـ مروي(‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٦٣‬‬

‫جدول شمارة ‪ .١‬مشخصات‪ ،‬موقعيت و يافتههاي گمانهها‪.‬‬

‫عرصﻪ‬ ‫يﺎفتﻪهﺎ‬ ‫عﻤق س‪ .‬م‬ ‫علت توقف‬ ‫ﻻيﻪهﺎ‬ ‫مختصﺎت‬ ‫موقعيت‬ ‫ش‪ .‬ﮔﻤﺎﻧﻪ‬
‫×‬ ‫تكهسفال‬ ‫‪٢٤٠‬‬ ‫خاك بكر‬ ‫‪ ٥‬ﻻية طبيعي و ‪ ٢‬ﻻية‬ ‫”‪N:37º22’00‬‬ ‫ش‪ .‬تپه‬ ‫‪٠١‬‬
‫فرهنگي‬ ‫”‪E:59º3’26‬‬

‫×‬ ‫تكهسفال‬ ‫‪١٩٥‬‬ ‫نهشت‬ ‫‪ ٦‬ﻻية طبيعي و ‪ ٢‬ﻻية‬ ‫”‪N: 37º22’59‬‬ ‫ش‪ .‬غ تپه‬ ‫‪٠٢‬‬
‫فرهنگي‬ ‫فرهنگي‬ ‫”‪E:59º3’23‬‬

‫×‬ ‫تكهسفال‬ ‫‪٢٠٠‬‬ ‫خاك بكر‬ ‫‪ ٤‬ﻻية طبيعي‬ ‫”‪N:37º21’56‬‬ ‫غ‪ .‬تپه‬ ‫‪٠٣‬‬
‫”‪E:59º3’21‬‬
‫×‬ ‫تكهسفال‬ ‫‪٢٧٥‬‬ ‫خاك بكر‬ ‫‪ ٦‬ﻻية طبيعي‬ ‫”‪N:37º21’52‬‬ ‫ج‪ .‬غ تپه‬ ‫‪٠٤‬‬
‫”‪E:59º3’22‬‬
‫ـ‬ ‫ديوارة خشتي و‬ ‫‪١٣٠‬‬ ‫ساختار‬ ‫‪ ٧‬ﻻية طبيعي يك ساختار‬ ‫”‪N:37º21’51‬‬ ‫ج‪ .‬تپه‬ ‫‪٠٥‬‬
‫تكهسفال‬ ‫فرهنگي‬ ‫فرهنگي‬ ‫”‪E:59º3’26‬‬

‫ـ‬ ‫تدفين كودك و‬ ‫‪١٢٠‬‬ ‫ساختار‬ ‫‪ ٤‬ﻻية طبيعي و يك‬ ‫”‪N:37º21’53‬‬ ‫ج‪ .‬ش تپه‬ ‫‪٠٦‬‬
‫تكهسفال‬ ‫فرهنگي‬ ‫ساختار فرهنگي‬ ‫”‪E:59º3’29‬‬

‫ـ‬ ‫تدفين بالغ و‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫ساختار‬ ‫‪ ٤‬ﻻية طبيعي و يك‬ ‫”‪N:37º21’56‬‬ ‫ش‪ .‬تپه‬ ‫‪٧‬‬
‫تكهسفال‬ ‫فرهنگي‬ ‫ساختار فرهنگي‬ ‫”‪E:59º3’30‬‬

‫×‬ ‫تكهسفال‬ ‫‪٢٨٠‬‬ ‫خاك بكر‬ ‫‪ ٥‬ﻻية طبيعي‬ ‫”‪N:37º 21’58‬‬ ‫ش‪ .‬ش تپه‬ ‫‪٨‬‬
‫”‪E: 59º3’30‬‬
‫×‬ ‫تكهسفال‬ ‫‪١٧٥‬‬ ‫خاك بكر‬ ‫‪ ٦‬ﻻية طبيعي‬ ‫”‪N:37º21’59‬‬ ‫ش‪ .‬غ تپه‬ ‫‪٩‬‬
‫”‪E:59º3’23‬‬ ‫ﻻين دوم‬
‫×‬ ‫تكهسفال‬ ‫‪١٣٠‬‬ ‫خاك بكر‬ ‫‪ ٤‬ﻻية طبيعي و يك‬ ‫”‪N:37º21’50‬‬ ‫ج‪ .‬تپه پشت‬ ‫‪١٠‬‬
‫ساختار فرهنگي‬ ‫و‬ ‫گمانة ‪٠١‬ـ‬
‫”‪E:59º3’26‬‬ ‫ﻻين دوم‬
‫×‬ ‫ساختار فرهنگي‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫ساختار‬ ‫‪ ٤‬ﻻية طبيعي و يك‬ ‫”‪N:37º21’52‬‬ ‫ج‪ .‬ش تپه‬ ‫‪١١‬‬
‫بهشكل سنگ‪-‬‬ ‫فرهنگي‬ ‫ساختار فرهنگي‬ ‫”‪E:59º 3’30‬‬ ‫پشت گمانة‬
‫چيني با مﻼت گل‬ ‫‪٠٥‬ـ ﻻين‬
‫و تكهسفال‬ ‫دوم‬
‫×‬ ‫تدفين در گور‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫ساختار‬ ‫‪ ٥‬ﻻية طبيعي و يك ﻻية‬ ‫”‪N:37º21’56‬‬ ‫ش‪ .‬تپه و‬ ‫‪١٢‬‬
‫سنگچين و‬ ‫فرهنگي‬ ‫فرهنگي‬ ‫”‪E:59º 3’32‬‬ ‫پشت گمانة‬
‫تكهسفال‬ ‫‪٠٧‬ـ ﻻين‬
‫دوم‬
 ‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم شهر تﺎريخي سيﻤره )دره شهر(‬

‫شيخي‪١‬‬ ‫جمال‬

‫درآمد‬
‫باتوجه به گسترش فزاينده شهرها و روستاها و فعاليتهاي عمراني‪ ،‬گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و حريم آثار تاريخي فرهنگي يكي از اولويتها و‬
‫ضرورتهاي فعاليتهاي ميداني است‪ .‬در همين راستا در پاييز و زمستان ‪ ،١٤٠١‬گمانهزني شهر سيمره با مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٣٦٠٣‬مورخ ‪١٤٠١/٧/١٩‬‬
‫پژوهشگاه ميراث فرهنگي كشور و با اعتبار استاني بهسرپرستي نگارنده به انجام رسيد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫شهر تاريخي سيمره با مختصات جغرافيايي ‪ 38 S: 720762.00 m E - 3668007.00 m N‬در كنار شهر امروزي درهشهر )استان ايﻼم( قرار گرفته است‪.‬‬
‫)شكل ‪ .(١‬اين شهر تاريخي در شهريور سال ‪ ١٣١٠‬با شمارة ‪ ٦‬در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است‪ .‬مساحت عرصة اثر در حدود ‪ ١٣٠‬هكتار است‪.‬‬
‫مصالح بهكاررفته در اين اثر‪ ،‬مانند ساير آثار شاخص همدورة خود در منطقه از قلوهسنگ و در مواردي ﻻشهسنگ با مﻼت گچ نيمكوب است‪ .‬در اين شهر‬
‫بيش از ‪ ١٠‬فصل فعاليتهاي ميداني باستانشناسي بهانجام رسيده است‪ .‬يافتههاي حاصل از كاوشهاي شهر سيمره شامل بناهاي شاخصي مانند بازار‪ ،‬معابر‪،‬‬
‫خانه اربابي‪ ،‬كاروانسرا و بنايي موسوم به مسجد است‪ .‬در محدودة شهر تاريخي عﻼوهبر آثار مذكور بناهايي از دوران مختلف از جمله چهارتاقي سرخآباد و قلعة‬
‫جهانگيرآباد نيز وجود دارد‪ .‬عﻼوهبر بقاياي معماري‪ ،‬يافتههاي ارزشمندي از قبيل گچبريهاي نفيس و ظروف سفالي و ‪ ...‬از كاوشهاي اين شهر بهدست‬
‫آمده است )شكل ‪.(٢‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫گمانهزني در محوطه‪ ،‬پس از نقشهبرداري و بررسي وضع موجود‪ ،‬در قالب ‪ ٣٠٠‬گمانه به ابعاد ‪ ١×٢‬متر و با درنظرگرفتن عرصة مشهود اثر و پارامترهايي از‬
‫قبيل توپوگرافي محوطه‪ ،‬تراكم يافتهها‪ ،‬وجود بقاياي معماري و ‪ ...‬به انجام رسيد‪ .‬در مواردي ابعاد طولي گمانهها جهت پوشش بيشتر محدوده بهويژه در‬
‫بخشهايي كه احتمال وجود بقاياي معماري وجود داشت‪ ،‬افزوده شد‪.‬‬
‫كمترين عمﻖ گمانهها بدون درنظرگرفتن گمانههايي كه با آثار و بقاياي معماري و نهشتهاي باستاني برخورد كرده و درنتيجه كار آن به پايان‬
‫رسيده‪ ،‬در ساير گمانهها دستكم ‪ ٧٠‬سانتيمتر و بيشترين عمﻖ گمانهها كمي بيش از ‪ ٢٥٠‬سانتيمتر است‪ .‬هيچيك از گمانهها در عرصة مشهود اثر بهانجام‬
‫نرسيد و بهمحض برخورد با هرگونه نهشت فرهنگي يا بقاياي معماري‪ ،‬كار در گمانه متوقف ميگرديد‪.‬‬
‫در مجموع از ‪ ٣٠٠‬گمانة كاوششده‪ ٥٠ ،‬گمانه داراي بقاياي معماري يا نهشت باستاني و درنتيجه عرصة اثر بود‪) .‬شكلهاي ‪ ٣‬و ‪ (٤‬در پايان كار‬
‫مشخص شد كه عرصة اثر در بسياري بخشها منطبﻖ با عرصة ظاهري و مشهود آن است‪ .‬اما در بخش شمالي شرقي‪ ،‬گورستان شهر تاريخي واقع شده بود‬
‫كه در نتيجة اين گمانهزني محدودة آن نيز مشخص شد‪ .‬در بخشهاي شرقي و جنوبشرقي نيز در نتيجة گمانهزني مشخص شد كه عرصة اثر بيشتر از‬
‫محدودهاي است كه قبﻼً در نظر گرفته شده بود‪.‬‬

‫يﺎفتﻪهﺎ‬
‫بخش عمدة يافتههاي فرهنگي اين گمانهزني‪ ،‬مطابﻖ انتظار قطعات سفالي را شامل ميشود‪ .‬عﻼوهبر قطعات سفال‪ ،‬تعداد معدودي يافتههاي غيرسفالي شامل‬
‫قطعات شيشه‪ ،‬فلز و سنگ نيز بهدست آمد‪ .‬از مجموع سفالهاي بهدستآمده در نهايت حدود ‪ ٨٠٠‬قطعه سفال شاخص جهت عكاسي‪ ،‬طراحي و گونهشناسي‬
‫انتخاب شد‪ .‬سفالهاي بهدستآمده كه عمدتاً داراي كيفيت و پخت مناسب بوده و چرخساز هستند‪ ،‬سفالهاي شاخص مربوط دوران اشكاني‪ ،‬ساساني و قرون‬

‫ملي سيمره‪ ،‬استان ايﻼم؛ ‪jamalsheikhi2@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬مدير پايگاه پژوهشي‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٦٥‬‬

‫اوليه اسﻼمي است كه با نمونههاي بهدستآمده از محوطههاي همعصر اين دورهها از جمله‪ :‬ماهنشان )خسروزاده و عالي ‪ ،(١٣٨٣‬سيرمشاه )محمديفر و‬
‫طهماسبي ‪ ،(١٣٩٣‬مياناب شوشتر‪ ،‬هرسين )چهري و همكاران ‪ ،(١٣٩٥‬سنقر )موسوي و همكاران ‪ ،(١٣٨٥‬بيستون )عليبيگي ‪ ،(١٣٨٩‬قروه )مافي و همكاران‬
‫‪ ،(١٣٨٨‬قصر ابونصر )‪ (Whitecomb 1985‬و ‪ ...‬قابل مقايسه است و نشان از توالي فرهنگي و تداوم استقرار در محدودة اين شهر تاريخي دستكم از دورة‬
‫اشكاني تا قرون اوليه و حتي مياني اسﻼمي دارد )شكل ‪.(٥‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫بر اساس نتايج حاصل از گمانهزني‪ ،‬عرصة دقيﻖ اثر مشخص شد كه محدودهاي به وسعت تقريبي ‪ ١٣٠‬هكتار را دربر ميگيرد كه با لحاظكردن ضلع داخلي‬
‫گمانهها )ضلعي كه بهسمت عرصة اثر است( مشخص شده است‪ .‬شايان ذكر است كه اين برنامه در قالب بازنگري عرصه و حريم شهر بهانجام رسيد و در‬
‫حدود ‪ ١٠‬هكتار به عرصة مصوب قبلي شهر تاريخي افزوده شد‪ .‬در نهايت‪ ،‬متناسب با وضع موجود‪ ،‬محدودهاي بهعنوان حريم اثر پيشنهاد گرديده و روي‬
‫تصوير هوايي و نقشه توپوگرافي )شكل ‪ (٦‬مشخص گرديد‪.‬‬
‫باتوجه به نتايج حاصل از گمانهزني‪ ،‬مشخص شد كه گورستان اين شهر تاريخي در محدودة شمالشرقي شهر قرار دارد و استقرار در محدودة شهر‬
‫تاريخي دستكم از دوران اشكاني آغاز شده و تا دوران ساساني و اوايل اسﻼم ادامه يافته است‪ .‬باتوجه به يافتههاي موجود‪ ،‬كاوش علمي در شهر تاريخي‬
‫سيمره ميتواند به نتايج ارزشمندي در خصوص بررسي توالي فرهنگي و استقرار در محل در دورههاي اشكاني‪ ،‬ساساني و قرون اولية اسﻼمي دست يابد‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫خسروزاده‪ ،‬عليرضا و ابوالفضل عالي‪» ،١٣٨٣ .‬توصيف‪ ،‬طبقهبندي و تحليل گونهشناختي سفالهاي دوران اشكاني و ساساني منطقة ماهنشان )زنجان(«‪ ،‬در مجموعة مقاﻻت‬
‫همايش بينالمللي باستانشناسي ايران‪ :‬حوزة شمالغرب‪ ،‬بهكوشش‪ :‬مسعود آذرنوش‪ ،‬سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي‪ ٧٠ :‬ـ ‪.٤٥‬‬

‫محمديفر‪ ،‬يعقوب و الناز طهماسبي‪» ،١٣٩٣ .‬طبقهبندي سفال ساساني دره سيمره‪ ،‬مطالعه موردي‪ :‬قلعه سيرمشاه«‪ ،‬پژوهشهاي باستانشناسي ايران‪ ،‬د ‪ ،٤‬ش ‪ ،٧‬پياپي ‪:٧‬‬
‫‪١٥٢‬ـ ‪.١٣٣‬‬

‫موسوي كوهپر‪ ،‬سيد مهدي و محمود حيدريان‪ ،‬حسن باصفا‪» ،١٣٩١ .‬بررسي سفالهاي اشكاني و ساساني شهرستان سنقر«‪ ،‬گزارشهاي باستانشناسي )‪(٨‬؛ مجموعه مقاﻻت‬
‫همايش بينالمللي باستانشناسي ايران‪ :‬حوزة غرب‪ ،‬كرمانشاه‪ ،‬آبان ‪ ،١٣٨٥‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري‪١٦٦ :‬ـ ‪.١٥٣‬‬

‫چهري‪ ،‬رامين و يعقوب محمديفر‪ ،‬اسماعيل همتي ازندرياني‪ ، ١٣٩٥ .‬بررسي و مطالعه سفالهاي اشكاني شهرستان هرسين‪ ،‬بخش مركزي‪ ،‬مجله پيام باستانشناس‪ ،‬س ‪،١٣‬‬
‫ش ‪ ٨٧ :٢٥‬ـ ‪.٦٩‬‬

‫عليبيگي‪ ،‬سجاد‪» ،١٣٨٩ .‬از سرگيري پژوهشهاي باستانشناختي در محوطه پارتي بيستون«‪ ،‬پژوهشهاي باستانشناسي مدرس‪ ،‬س ‪ ،٢‬ش ‪٦٩ :٣‬ـ ‪.٣٩‬‬

‫مافي‪ ،‬فرزاد و علي بهنيا‪ ،‬محمد بهرامزاده‪» ،١٣٨٨ .‬توصيف‪ ،‬طبقهبندي و گونهشناسي سفال دوره اشكاني‪ ،‬شهرستان قروه«‪ ،‬مجله پيام باستانشناس‪ ،‬س ‪ ،٦‬ش ‪١٠٤ :١٢‬ـ‬
‫‪.٨٥‬‬

‫‪Whitecomb, D.S .1985, Before the Roses and Nightingales, Excavations at Qasr-I Abu Nasr, old Shiraz, New York: The Metropolitan Museum‬‬
‫‪of art.‬‬
 ‫‪ | ٣٦٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬نقشة موقعيت استان و دره شهر‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬بقاياي معماري موجود در بخشهاي مختلف اثر‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٦٧‬‬

‫شكل ‪ .٣‬تصوير برخي از گمانهها پس از كاوش‪.‬‬

 ‫‪ | ٣٦٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬سكشن )برش( ديوارة برخي از گمانهها‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٦٩‬‬

‫شكل ‪ .٥‬طرح و تصوير قطعات سفالهاي شاخص‪.‬‬

 ‫‪ | ٣٧٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٦‬توپوگرافي و خطوط عرصه و حريم اثر‪.‬‬

 ‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم تﭙة دارايي شهرستﺎن خرمآبﺎد‬

‫صارمي‪١‬‬ ‫عباس‬

‫درآمد‬
‫ﺗﭙة باستاني دارايي از جمله آثار فرهنگي ادوار ﭘيشازﺗاريخ‪ ،‬ﺗاريخي و اسﻼمي شهرستان خرمآباد است كه در حال حاضر قسمت اعظم آن‪ ،‬بهخﺼﻮص از جﻮانب‬
‫شمال‪ ،‬شرق و جنﻮب بهوسيله عﻮامل انساني و يا جﻮي آسيبهاي فراواني ديده است‪ .‬در وضعيت فعلي‪ ،‬ﺗﭙة دارايي بهصﻮرت ﺗﻮدهاي نسبتاَ مرﺗفع در غرب‬
‫روستاي دارايي قرار گرفته است كه از جﻮانب مختلف بهوسيله ساختوسازهاي روستاييان و بناهاي عامالمنفعة روستا‪ ،‬محاصره شده است‪ .‬اين امر ميرساند‬
‫كه يكي از عﻮامل اصلي يا شايد‪ ،‬مهمﺗرين عامل ﺗخريب ﺗﭙه نيز همين امر باشد‪ .‬لذا‪ ،‬ﺗعيين عرصه وﭘيشنهاد حريم براي اثر فﻮق‪ ،‬در ﺗعريف قﻮاعد و قﻮانين‬
‫طراحي روستايي براي آيندهاي نزديك ﻻزم و ضروري مينمايد‪ .‬در اين راستا با ﺗهية طرحي ﭘژوهشي از ﺗﭙة مذكﻮر و اخذ مجﻮز از ﭘژوهشكدة باستانشناسي‬
‫به شمارة ‪ ٩٩١٠١٢٢٦‬مﻮرخ ‪ ١٤٠١/٦/١٠‬انجام فعاليتهاي ميداني آن اواخر ﺗابستان ‪ ١٤٠١‬آغاز گرديد )شكل ‪.(١‬‬

‫توصيف اثر‬
‫ﺗﭙة دارايي بهصﻮرت ﭘشتهاي نسبتاَ مرﺗفع و حجيم با قاعدة دايرهاي شكل در حاشية غربي بافت مسكﻮني روستاي دارايي‪ ،‬با مﻮقعيت جغرافيايي ‪E 48º21'14.52‬‬
‫و ‪ N 33º24'16.97‬قرار گرفته است‪ .‬اثر در حال حاضر چسبيده و مماس با روستاست‪ .‬بهبيان بهتر قسمتي از جناح غربي روستاي دارايي روي اثر بنا شده‬
‫است‪ .‬در حال حاضر دامنة اثر در جناحين شمالي‪ ،‬جنﻮبي و شرقي را بافت مسكﻮني و عامالمنفعة روستا دربر گرفته است و جناح غربي آن را نيز زمينهاي‬
‫كشاورزي روستا احاطه كرده است‪ .‬دسترسي به اثر‪ ،‬هم از طريق جادة اصلي خرمآباد به اهﻮاز و جادة فرعي منشعب به روستاي سراب دارايي و هم از طريق‬
‫زمينهاي خاكي منتهي به جادة كمربندي و از بين مزارع روستا امكانﭘذير است‪ .‬بهطﻮر كلي اين اثر با قاعدهاي دايرهايشكل با طﻮل حدود ‪ ٢١٠‬متر در محﻮر‬
‫شمالي و جنﻮبي و عرض حدود ‪ ٢٢٠‬متر در جهت شرقي ـ غربي‪ ،‬مساحتي حدود ‪ ٤٦٢٠٠‬مترمربع )‪ (٤/٦‬هكتار را دربرگرفته است‪ .‬ارﺗفاع ﺗﭙه در بلندﺗرين نقطه‬
‫نسبت به سطح زمينهاي كشاورزي حاشيه حدود ‪ ١٨‬متر است‪ .‬سطح ﺗﭙه نسبتاً مسطح و باﺗﻮجه به ﺗخريبهايي كه بهخﺼﻮص منبع قديمي آب روستا به آن‬
‫وارد كرده است‪ ،‬گستردگي چنداني ندارد‪ .‬ارﺗفاع ﺗﭙه در بلندﺗرين نقطه نسبت به زمينهاي اطراف و حاشيهاي روستا حدود ‪ ١٨‬متر است‪ .‬باﺗﻮجه به وضعيت‬
‫ظاهري اثر كامﻼَ واضح است كه بخش اعظم آن طي سالهاي متمادي‪ ،‬خاكبرداري و ﺗخريب شده است‪ .‬همانطﻮر كه ذكر شد در حال حاضر دامنة اثر را‬
‫در جناحين شمالي‪ ،‬شرقي و جنﻮبي‪ ،‬منازل مسكﻮني اهالي روستا و بناهاي عامالمنفعة روستا احاطه كرده اند )شكل ‪.(٢‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫بهطﻮر معمﻮل در گمانهزني بهمنظﻮر ﺗعيين عرصه و حريم‪ ،‬انتخاب محل گمانهها در ﭘيرامﻮن محﻮطه‪ ،‬با فﻮاصل نسبتاً كم و ﺗقريباً متناسبي از هم صﻮرت‬
‫ميگيرد‪ ،‬ﺗا در نهايت ﺗﺼﻮير دقيق و روشنيﺗري از محدودة عرصة حقيقي ﺗﭙه يا محﻮطه و چگﻮنگي گسترش آن بهدست آيد‪ .‬از اينرو‪ ،‬بر اساس شيﻮة انتخابي‪،‬‬
‫نخستين گمانهها در امتداد جهات اصلي و فرعي جغرافيايي و در فاصلههاي نزديك به عرصة ظاهري ﺗﭙه ايجاد شدند‪ .‬سﭙس با استفاده از نقشههاي ﺗﻮﭘﻮگرافي‬
‫و ﺗﺼاوير ماهﻮارهاي )‪ ،(Google Earth‬امتدادهاي شمالي‪ -‬جنﻮبي‪ ،‬غربي ـ شرقي‪ ،‬شمالغربي ـ جنﻮبشرقي و شمالشرقي ـ جنﻮبغربي مشخص گرديد و‬
‫گمانهها در امتداد اين خطﻮط انتخاب و ايجاد شدند‪ .‬فﻮاصل گمانههاي بعدي باﺗﻮجه به گستردگي ﺗﭙه‪ ،‬از عرصة ظاهري به مراﺗب بيشﺗر و بعضاً اين فاصله‬

‫ﺗهران؛ ‪abassarem@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬دانشآمﻮختة دكتري باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه آزاد اسﻼمي‪ ،‬واحد علﻮم و ﺗحقيقات‬
 ‫‪ | ٣٧٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫ﺗا نهايتاً ‪ ٣٥‬متر و بيشﺗر نيز در نظر گرفته شد‪ .‬بهطﻮري كه در ﭘايان كار ﺗعداد گمانههاي كاوششده مجمﻮعاً به ‪ ٢٨‬عدد رسيد‪ .‬ﺗرﺗيب ايجاد گمانه در امتداد‬
‫جهات جغرافيايي ﺗا جايي ادامه يافت كه ديگر در گمانهها بستر فرهنگي معنيدار و برجايي مشاهده نشد‪.‬‬

‫ﮔﻤﺎﻧة ‪T.T.D. 1‬‬

‫مﻮقعيت گمانه‪ :‬ضلع شمالغربي ﺗﭙه‪ .‬آخرين عمق كاوش‪١١٠ :‬ـ سانتيمتر‪.‬‬
‫در نتيجة كاوش در اين گمانه مشخص شد كه بهجز ﻻية سطحي ﻻيههاي ديگر آن دربرگيرندة مﻮاد فرهنگي بهصﻮرت منظم و مشابه ادوار فرهنگي منتسب‬
‫به ﺗﭙة دارايي است )شكل ‪.(٣‬‬

‫ﮔﻤﺎﻧة ‪T.T.D. 5‬‬

‫مﻮقعيت گمانه‪ :‬ضلع غربي ﺗﭙه و به فاصلة ‪ ٦‬متري از عرصة ظاهري آن ايجاد گرديد‪ .‬آخرين عمق كاوش‪٤٥ :‬ـ سانتيمتر‪.‬‬
‫در اين گمانه باﺗﻮجه به اولين ﻻية سطحي كه حاصل فعاليتهاي معاصر ميباشد‪ ،‬آخرين عمق كاوش آن‪ ،‬شﻮاهدي از معماري متعلق به دورة فرهنگي خاص‬
‫)اشكاني( و متعلق به يكي از ادوار معرفيشده و منتسب به ﺗﭙة دارايي بهدست آمد‪.‬‬

‫ﮔﻤﺎﻧة ‪T.T.D. 9‬‬

‫مﻮقعيت گمانه‪ :‬گمانة ‪ T.T.D.9‬در شرق ﺗﭙة دارايي و به فاصلة ‪ ٣‬متري از عرصة ظاهري آن ايجاد گرديده است‪ .‬آخرين عمق كاوش‪١٠٥ :‬ـ سانتيمتر‪.‬‬
‫اين گمانه كه جزء گمانههاي رينگ اول گمانهزني بهحساب ميآيد‪ ،‬با دربرداشتن ﻻيههاي فرهنگي‪ ،‬با مﻮاد فرهنگي شاخص ويژگيهاي ﺗكنيكي و ظاهري‬
‫مشابه‪ ،‬در محدودة عرصة ﺗﭙه قرار دارد‪.‬‬

‫ﮔﻤﺎﻧة ‪T.T.D. 14‬‬

‫مﻮقعيت گمانه‪ :‬شمالغربي ﺗﭙة دارايي‬
‫گمانة ‪ T.T.D. 14‬نيز از جمله گمانههاي رنج دوم گمانهزني محسﻮب ميشﻮد‪ .‬اين گمانه در ميان اراضي كشاورزي متعلق به يكي از افراد حقيقي روستاي‬
‫دارايي ايجاد شده است‪ .‬گمانة مﻮرد نظر حدوداَ در ‪ ٣٥‬متري از غرب عرصة ظاهري ﺗﭙة دارايي ايجاد شده است‪.‬‬
‫آخرين عمق كاوش‪١٢٥ :‬ـ سانتيمتر‪.‬‬
‫اين گمانه كه فاقد هرگﻮنه ﻻيه و مﻮاد فرهنگي است‪ ،‬منتسب به يكي از ادوار شناساييشده از ﺗﭙة دارايي است و در محدودة حريم ﺗﭙه ايجاد شده است و عدم‬
‫گستردگي ﻻيههاي فرهنگي اثر را ﺗا اين محل را نشان ميدهد‪ .‬باﺗﻮجه به نتايج حاصل از كاوش در گمانة ‪ ،T.T.D. 14‬محل ايجاد گمانه بخشي از حريم اثر‬
‫ﺗشخيص داده شده و ايجاد گمانهاي دورﺗر ازآن منطقي بهنظر نميرسد‪.‬‬

‫ﮔﻤﺎﻧة ‪T.T.D. 20‬‬

‫مﻮقعيت گمانه‪ :‬گمانة ‪ T.T.D. 20‬از جمله گمانههاي رنج دوم گمانهزني بهحساب ميآيد كه در جنﻮب ﺗﭙة دارايي ايجاد شده است‪ .‬فاصلة گمانه ﺗا عرصة‬
‫ظاهري ﺗﭙه حدوداَ ‪ ٤٣‬متر است‪ .‬گمانة مﻮرد بحث در قطعه زميني زراعي كه متعلق به آقاي جﻮاد بازگير است‪ ،‬ايجاد شده است‪.‬‬
‫آخرين عمق كاوش‪١٢٥ :‬ـ سانتيمتر‬
‫درگمانة ‪ T.T.D. 20‬بهجز ﻻية سطحي آن كه حاصل فعاليتهاي معاصر است‪ ،‬بقية ﻻيههاي آن معرف ﻻيههاي طبيعي است كه بهصﻮرت نهشتهاي‬
‫طبيعي شكل گرفته است‪ .‬اين گمانه در محدودة حريم اثر ايجاد شده و ﻻيههاي فرهنگي ﺗﭙه ﺗا اين بخش گسترده نشده است‪ .‬بنابراين‪ ،‬گمانة مذكﻮر در‬
‫محدودة عرصة ﺗﭙة دارايي قرار نميگيرد‪.‬‬

‫ﮔﻤﺎﻧة ‪T.T.D. 27‬‬

‫مﻮقعيت گمانه‪ :‬شمال ﺗﭙة دارايي‪.‬‬
‫اين گمانه در شمال عرصة ظاهري ﺗﭙه ايجاد شده است‪ .‬فاصلة گمانة مﻮرد نظر ﺗا ﺗﭙه حداكثر ‪ ٤١‬متر است‪ .‬اين گمانه در قطعه زميني كه بهمنظﻮر ايجاد‬
‫منزلي مسكﻮني مهيا ميشﻮد‪ ،‬ايجاد شده است‪.‬‬
‫گمانة ‪ T.T.D. 27‬با مجمﻮع دو لﻮكﻮس شناخته شده‪ ،‬فاقد هرگﻮنه ﻻيه و مﻮاد فرهنگي شناختهشده و منتسب به ﺗﭙة دارايي است و در محدودة حريم ﺗﭙه‬
‫ايجاد شده است‪ .‬بنابراين‪ ،‬ايجاد گمانهاي در فاصلهاي عقبﺗر ضروري بهنظر نميرسد‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٧٣‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫همانطﻮر كه در سطﻮر فﻮق بهصﻮرت مﻮجز آمده است‪ ،‬ﺗعيين عرصه و ﭘيشنهاد حريم ﺗﭙة دارايي بر اساس ‪ ٢٨‬گمانة آزمايشي ﭘيشنهاد شده است‪ .‬باﺗﻮجه به‬
‫شرايط خاص ﺗﭙة دارايي و نيز بهدليل اينكه ﺗﭙة دارايي در ميان بخشي از بافت روستا شكل گرفته است‪ ،‬بر همين اساس حفر گمانههاي رينگ اول كاوش با‬
‫برخﻮرد به ﻻيههاي منسجم و منتسب به ﺗﭙة دارايي‪ ،‬با نتيجهاي مثبت همراه بﻮده است‪ .‬از ‪ ٢٨‬گمانة حفرشده ‪ ١٣‬گمانه )گمانههاي ‪ ١‬ﺗا ‪ (١٣‬كه شامل‬
‫گمانههاي ‪T.T.D. 12 ،T.T.D. 11 ،T.T.D. 10 ،T.T.D. 9 ،T.T.D. 8 ،T.T.D. 7 ،T.T.D. 6 ،T.T.D. 5 ،T.T.D. 4 ،T.T.D. 3 ،T.T.D. 2 ،T.T.D. 1‬‬
‫و ‪ T.T.D. 13‬در رينگ اول ميباشند و نشان از گستردگي نهشت باستاني و ﻻيههاي فرهنگي ﺗﭙه ﺗا محل ايجاد گمانههاي فﻮقالذكر است‪ .‬به همين علت‬
‫محل ايجاد گمانههاي مذكﻮر بهعنﻮان بخشي از عرصة ﺗﭙه ﭘنهان در نظر گرفته شدهاند‪ .‬در اين ميان از ‪ ١٥‬گمانة باقي مانده‪ ١٤) ،‬ﺗا ‪ (٢٨‬كه شامل گمانههاي‬
‫‪T.T.D. ،T.T.D. 24 ،T.T.D. 23 ،T.T.D. 22 ،T.T.D. 21 ،T.T.D. 20 ،T.T.D. 19 ،T.T.D. 18 ،T.T.D. 17 ،T.T.D. 16 ،T.T.D. 15 ،T.T.D. 14‬‬
‫‪ T.T.D. 27 ،T.T.D. 26 ،25‬و ‪ T.T.D. 28‬ميشﻮند‪ ،‬در رينگ دوم گمانهزني قرار گرفتهاند‪ ،‬و در حدفاصل گمانههايي كه داراي ﻻية فرهنگي و باستاني‬
‫بﻮدهاند‪ ،‬ايجاد شدهاند‪ .‬در اين گمانهها ﻻيههاي فرهنگي و باستاني شناسايي نشد به همين علت گمانههاي مذكﻮر بهعنﻮان گمانههاي محدودة حريم در نظر‬
‫گرفته شدهاند‪.‬‬
 ‫‪ | ٣٧٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬عكس هﻮايي از ﺗﭙة دارايي و جانمايي گمانهها روي آن‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نماي كلي از ﺗﭙة دارايي‪ ،‬ديد از شمال‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬مﻮقعيت گمانة ‪ T.T.D. 1‬در دامنة ﺗﭙة دارايي‪ ،‬ديد از شمال‪.‬‬
 ‫بررسي و شنﺎسﺎيي محوطﻪهﺎي پﺎرينﻪسنگي كريدور شتران ـ پسكوه‪ ،‬استﺎن خراسﺎن جنوبي‬

‫علي صدرايي‪،١‬‬
‫سروش‪٥‬‬ ‫عمران گاراژيان‪ ٢‬محيا آذر‪ ،٣‬رقيه زعفرانلﻮ‪ ٤‬و محمدرضا‬

‫درآمد‬
‫ﭘهنة شرقي ايران بهعنﻮان منطقهاي مهم در مطالعات ﭘارينهسنگي ايران بهشمار ميرود كه ﺗا به امروز به آن ﭘرداخته نشده است و اغلب مطالعات بهشكل‬
‫‪Coon 1951; Mc Burney 1964; Ariai & Thibault 1975; Jamialahmadi et al. 2008; Nikzad‬‬ ‫مﻮردي در اين بخش از فﻼت ايران انجام گرفتهاند )‬
‫‪ .(et al. 2015; Sadraei & Anani 2018; Sadraei et al. 2019; Sadraei et al. 2021; 2022‬اين در حالي است كه بخشهاي غربي فﻼت ايران و بهويژه‬
‫فﻼت مركزي و رشتهكﻮههاي زاگرس بهشكل هدفمندي و طي دههها مﻮرد مطالعه قرار گرفته است و نتايج قابل اﺗكايي از اين ﭘژوهشها منتشر شده است‪.‬‬
‫در اين ميان و در سال ‪ ١٣٩٩‬براي نخستينبار بررسيهاي فشردهاي بهمنظﻮر امكانسنجي ﭘتانسيل منطقه در حيطة مطالعات ﭘارينهسنگي انجام گرفت كه‬
‫در خﻼل آن ‪ ٤٣‬محﻮطة ﭘارينهسنگي در دهستان حﻮمة شهرستان فردوس شناسايي شد )‪ (Sadraei et al. 2023‬و شﻮاهد بهدستآمده حاكي از ﭘتانسيل باﻻي‬
‫منطقه در رديابي جمعيتهاي ﭘلئيستﻮسني در شرق ايران بﻮده و در همين راستا در سال ‪ ١٤٠١‬و با حمايتهاي مالي ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و‬
‫گردشگري خراسان جنﻮبي و با شماره مجﻮز ‪ ٤٠١٣١٨٣‬بررسيهاي ﭘارينهسنگي در ﺗاريخ ‪ ١٤٠١/٢/٢‬شروع و ﺗا ‪ ١٤٠١/٣/١٠‬ادامه يافت‪.‬‬

‫موقعيت منطقة مورد بررسي‬

‫محدودة جغرافيايي مﻮرد بررسي‪ ،‬كريدوري است كه از يكسﻮ به دشت فردوس و از ديگر سﻮ به ارﺗفاعات قائنات محدود ميشﻮد‪ .‬در ديﻮارة شمالي ـ جنﻮبي‬
‫اين كريدور را ارﺗفاعات شتران و ارﺗفاعات ﭘسكﻮه دربر گرفتهاند كه بهطﻮل ‪ ١٥٠‬كليﻮمتر در جهت شرقي ـ غربي دربر گرفتهاند و بهلحاظ جغرافياي سياسي‬
‫بخشهايي از سه شهرستان فردوس‪ ،‬سرايان و قائنات را به خﻮد اختﺼاص دادهاند )شكل ‪ .(١‬همچنين‪ ،‬بهلحاظ منابع آبي‪ ،‬ميبايد عنﻮان كرد كه امروزه‬
‫هيچگﻮنه منبع آبي دائمي در اين ﭘهنة جغرافيايي ديده نميشﻮد‪ .‬با اين وجﻮد برخي از رودخانههاي فﺼلي نظير جهرآباد و چهل در اين ﭘهنه در فﺼﻮل ُﭘرباران‬
‫جريانهايي از سيﻼبها را به بخشهاي مركزي دشت هدايت ميكنند‪ .‬در اين ميان شايد بتﻮان مهمﺗرين منبع آبي در منطقه را دقهايي دانست كه در‬
‫بخشهاي مختلف دشتها شكل گرفتهاند و از جملة آنها ميﺗﻮان به دق جزيره‪ ،‬دق آفريز‪ ،‬دق قﻮمنجان‪ ،‬دق سياهبال اشاره كرد كه در بخشهاي مختلف‬
‫اين كريدور شكل گرفتهاند و محلي براي ذخيرة جريانهاي سطحي آب بهشمار ميروند )شكل ‪.(٢‬‬

‫عﻤليﺎت بررسيهﺎي فراﮔير در كريدور شتران ـ پسكوه‬

‫بررسيهاي ﭘارينهسنگي در محدودهاي به ابعاد ‪ ٧٠٠٠‬كيلﻮمتر مربع بهشكل ﭘيمايشي مﻮرد بررسي قرار گرفت‪ .‬بهلحاظ روششناسي ﺗمامي بخشهاي داراي‬
‫ﭘتانسيل منطقة مﻮرد مطالعه بهشكل ﭘيمايشي فشرده مﻮرد بررسي قرار گرفت‪ .‬در اين ميان بخشهايي از قسمتهاي مياني دشت بهدليل حجم باﻻي‬
‫رسﻮبگذاري ﺗنها بهشكل گزينشي مﻮرد بررسي قرار گرفت‪ .‬در اين ميان ﺗنها مجمﻮعههايي ثبت گرديدند كه دستكم شﻮاهدي از يك صنعت يا شاخﺼههاي‬
‫ابزاري يك دوره را ارائه كردند و از ثبت ﺗكيافتههاي غيرقابلﺗاريخگذاري خﻮدداري گرديد‪.‬‬

‫‪ .١‬ﭘژوهشگر ﭘژوهشگاه رونين؛‬

‫‪ali.sadrayi@ronininstitute.org‬‬
‫‪ .٢‬ﭘژوهشگر آزاد‪.‬‬
‫‪ .٣‬ﭘژوهشگر آزاد‬
‫‪ .٤‬كارشناس باستانشناس‪ ،‬ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي خراسان جنﻮبي‪.‬‬
‫‪ .٥‬كارشناس باستان شناس‪ ،‬ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي خراسان جنﻮبي‪.‬‬
 ‫‪ | ٣٧٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫يﺎفتﻪهﺎ‬
‫در ﭘايان بررسيهاي انجامگرفته در كريدور شتران ـ ﭘسكﻮه ‪ ١٣٣‬محﻮطة ﭘارينهسنگي شناسايي شد )شكل ‪ .(٣‬مهمﺗرين نﻮع محﻮطهها بهشكل محﻮطة روباز‬
‫بﻮده كه ‪ ١٢٣‬محﻮطه را شامل ميشﻮند و ﺗنها ‪ ١٠‬ﭘناهگاه صخرهاي و غار شناسايي گرديد‪ .‬همچنين‪ ،‬يك محﻮطة عﺼر مفرغ نيز عﻼوهبر محﻮطههاي‬
‫ﭘارينهسنگي شناسايي شد‪ .‬در اين بين ‪ ١٢‬محﻮطه به صنايع ﭘارينهسنگي قديم قابل انتساب هستند كه عﻼوهبر صنايع ساطﻮرمحﻮر داراي شاخﺼههايي از‬
‫صنايع دووجهيسازي هستند )شكل ‪ .(٣‬همچنين‪ ،‬در ‪ ٤‬محﻮطه شاخﺼههاي ﭘارينهسنگي قديم و مياني را ميﺗﻮان در كنار يكديگر شناسايي كرد‪ .‬در‬
‫ﭘارينهسنگي مياني بهشكل قابلﺗﻮجهي ﺗعداد محﻮطهها افزايش مييابد و به ‪ ٩١‬محﻮطه ميرسد كه عمدﺗاً در امتداد دامنههاي ارﺗفاعات ﺗﭙهماهﻮري قرار‬
‫گرفتهاند و از محﻮطههاي با ابعاد كمﺗر از يك هكتار ﺗا محﻮطههايي با ابعاد چند ده هكتاري ﺗشكيل شدهاند‪ .‬حضﻮر ُﭘررنگ صنايع لﻮالﻮا و در كنار آن‬
‫شاخﺼههايي از صنايع مﻮستري از جمله ويژگيهاي صنايع ابزاري اين دوره در شرق ايران بهشمار ميرود )شكل ‪ (٤‬كه قابل مقايسه با محﻮطههاي شناختهشدة‬
‫فﻼت مركزي ايران هستند )‪.(Vahdati Nasab et al. 2019: 213‬‬
‫در ﭘارينهسنگي جديد ﺗعداد استقرارها كاهشي محسﻮس ﭘيدا ميكنند و به ‪ ٥‬محﻮطه ميرسد‪ .‬حضﻮر سنگ مادرهاي زورقي در كنار خراشندههاي‬
‫انتهايي و ريزﺗيغههاي كﻮلدار و چندكارهها از جمله شاخﺼههاي ابزاري اين دوره در منطقه هستند كه برخي از آنها در فراﭘاينهسنگي نيز كماكان ادامه دارند‬
‫)شكل ‪ .(٥‬دورهاي كه در ﭘروژة ما دستكم در ‪ ١٩‬محﻮطه قابلرديابي است‪ .‬حضﻮر ﭘُررنگ هندسيها‪ ،‬خراشندههاي ناخني و كنگرهدار‪ ،‬دندانهدارها از جمله‬
‫شاخﺼههاي اين دوره هستند كه ميﺗﻮان آنها را با صنايع شاخص اواخر ﭘلئيستﻮسن در زاگرس مقايسه كرد )‪ .(Jayez et al. 2019‬در ﭘايان ميﺗﻮان دو محﻮطه‬
‫را داراي شاخﺼههاي ابزاري دورة نﻮسنگي ﺗﻮصيف كرد كه در اين كريدور شناسايي شدند‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫در حاليكه اغلب مطالعات ﭘارينهسنگي ايران به بخشهاي غربي و مركزي ايران معطﻮف شده است‪ ،‬ﭘروژة ما نخستين گام در جهت شناخت جايگاه شرق‬
‫فﻼت ايران بهعنﻮان يكي از مناطق كليدي در مطالعة ﭘراكنش جمعيتهاي انساني به بخشهاي مركزي و جنﻮبي آسيا بهشمار ميرود‪ .‬مطالعاﺗي كه در خﻼل‬
‫بررسيهاي ميداني در كريدور شتران ـ ﭘسكﻮه منجربه شناسايي ‪ ١٣٣‬محﻮطة قابل انتساب به عﺼر ﭘلئيتسﻮسن گرديد‪ ،‬امري كه حاكي از ﭘتانسيل باﻻي اين‬
‫منطقه در ﺗﻮضيح و درك بهتر ما نسبت به ﭘيچيدگيهاي مرﺗبط به صنايع سنگي اين بخش از فﻼت ايران دارد‪ .‬دسترسي مناسب به مادة خام سنگي در كنار‬
‫ارﺗفاع نسبتاً ﭘايينﺗر منطقه نسبت به مناطق مرﺗفعﺗر شمالشرقي و درياچههاي ﭘلئيستﻮسني منجربه جذب جمعيتهاي شكارورز گردآورنده به اين ﭘهنة‬
‫جغرافيايي گرديده است‪ .‬حضﻮر صنايع دووجهيسازي و ساطﻮر ابزاري در ﭘارينهسنگي قديم و همچنين صنايع لﻮالﻮا و ساير شاخﺼههاي ابزاري اواخر عﺼر‬
‫ﭘلئيستﻮسن منطقه دريچة ﺗازهاي را ﭘيش روي ما قرار داده است ﺗا بتﻮان با ديد وسيعﺗري مﻮقعيت اين بخش از ايران را در بازسازي ﭘراكنش جمعيتهاي‬
‫انساني عﺼر ﭘلئيستﻮسن به بخشهاي داخلي آسيا مطالعه نماييم‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫‪Ariai, A. and C. Thibault. 1975, “Nouvelles précisions a propos de l’outillage Paléolithique ancient sur galets du Khorassan (Iran)”.‬‬
‫‪Paléorient 3: 101–108. http://dx.doi.org/10.3406/paleo.1975.4191.‬‬

‫‪Coon, C. S. 1951, Cave Explorations in Iran1949, Museum Monographs, Philadelphia: University of Pennsylvania, The University‬‬
‫‪Museum.‬‬

‫‪Jamialahmadi, M., H. Vahdati Nasab, H. Fazeli Nashli and Amir Beshkani. 2008, “Kashafrud Revisited: discovery of new Palaeolithic‬‬
‫‪sites in north-eastern Iran”, Antiquity 82 (317).‬‬

‫‪Jayez, M., Kh. Molla Mirzai and K. Niknami. 2019, “Introduction of Late Pleistocene cultural material of an intermediate region:‬‬
‫‪Paleolithic sites of Pion and Izeh plain between Central and Southern”, Quaternery International 512: 52-66.‬‬

‫‪Mc Burney, C. B. M. 1964, “Preliminary Report on Stone Age Reconnaissance in North-Eastern Iran”, Proceeding of the Prehistoric Society‬‬
‫‪30: 382-399.‬‬

‫‪Nikzad, M., H. Sedighian and E. Ghasemi, 2015, “New Evidence of Paleolithic activity from Shouth Khorasan, Easthern Iran”,‬‬
‫‪Antiquity 89 (347), Progect Gallery.‬‬

‫‪Sadraei, A. and B. Anani. 2018, “Kalat-e Shour, Sarayan, evidence of the presence of Pleistocene Population in the Eastern Iranian‬‬
‫‪plateau”, L’anthropologie 122: 722–736.‬‬

‫‪Sadraei, A., M. Fallah Mehneh, M. Sheikh, B. Anani and Z. Hedayati Minaei. 2019, “Kaftar Kouh of Ferdous, New Evidence of‬‬
‫‪Paleolithic Population in Southern Khorasan, Iran”, Journal of Advances in Anthropology 9: 111-123.‬‬

‫‪Sadraei A., Garazhian O. and Sabori H. 2021, First Evidence of Pleistocene Archaeology on the Neyshabur Plain and its Role in‬‬
‫‪Reconstructing the Dispersal of Hominins on the Northeastern Iranian Plateau. Archaeology, Ethnology & Anthropology of‬‬
‫‪Eurasia.;49(3):3-12. https://doi.org/10.17746/1563-0110.2021.49.3.003-012.‬‬
٣٧٧ | ‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

Sadraei, A., M. Farjami, R. Zahferanlou and H. Vahedi. 2022, “An Introduction to the Late Pleistocene Lithic Industries in the East
of the Iranian Plateau in Light of the New Findings from Sarbisheh Plain”, Lithic Technology 47 (2): 1-14.

Sadraei, A., C. Shipton, O. Garazhian, M. Azar, R. Zafaranlou, and M. R. Soroush. 2023, “Tracking Pleistocene Occupation on the
Eastern Iranian Plateau: Preliminary Results”. Antiquity, 1-8. doi:10.15184/aqy.2022.152.

Vahdati Nasab, H., G. Berillon, G. Jamet, M. Hashemi, M. Jayez, S. Khaksar, Z. Anvari, G. Guérin, M. Heydari, M. Akhavan
Kharazian, S. Puaud, S. Bonilauri, V. Zeitoun, N. Sévêque, J. Darvishi Khatooni and A. Asgari Khaneghah. 2019, “The open-air
Paleolithic site of Mirak, northern edge of the Iranian Central Desert (Semnan, Iran): Evidence of repeated human occupations during
the late Pleistocene”, Comptes Rendus Palevol 18: 465–478.
 ‫‪ | ٣٧٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل‪ .١‬مﻮقعيت محﻮطههاي ﭘارينهسنگي شناساييشده در كريدور شتران ـ ﭘسكﻮه و برخي از محﻮطههاي كليدي‬
‫ﭘارينهسنگي ايران‪ .١ :‬كشفرود‪ .٢ ،‬خﻮنيك‪ .٣ ،‬ميرك‪ .٤ ،‬گرم رود )‪ .٥ ،(٢‬باوهيﻮان‪ .٦ ،‬بيستﻮن‪ .٧ ،‬كلدر‪.‬‬

‫شكل‪ .٢‬لندسكيپ منطقة مﻮرد بررسي در شرق ايران‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٧٩‬‬

‫شكل‪ .٣‬ﺗبردستيهاي شناساييشده در كريدور شتران ـ ﭘسكﻮه‪.‬‬

 ‫‪ | ٣٨٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل‪ .٤‬دستافزارهاي شاخص ﭘارينهسنگي مياني؛ ‪٣‬ـ ‪ :١‬سنگمادر مركزگرا‪ :٨ ،٧ ،٥ ،٤ ،‬سرﭘيكان لﻮالﻮا‪ :٦ ،‬سرﭘيكان دژﺗه‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٨١‬‬

‫شكل‪ .٥‬برخي از دستافزارهاي سنگي شاخص ﭘارينهسنگي جديد و فراﭘارينهسنگي منطقة مﻮرد مطالعه؛ ‪٢‬ـ ‪ :١‬سنگمادر ريزﺗيغه‪ :٣ ،‬سرﭘيكان ارجنه‪:٤ ،‬‬
‫خراشندة انتهايي‪ :٥ ،‬چندكاره )خراشندة جانبي ـ كنگرهدار(‪٧ ،‬ـ ‪ :٦‬هندسي‪ :٨ ،‬خراشندة ناخني‪.‬‬
 ‫ﮔزارش كﺎوش ﻧجﺎتبخشي محوطة ‪٠٨٩‬‬
‫حوﺿة آبگير سد چمشير )شهرستﺎن ﮔچسﺎران‪ ،‬استﺎن كهگيلويﻪ و بويراحﻤد(‬

‫افشاري‪٣‬‬ ‫مجتبي صفري‪ ،١‬هدايت كلﻮاري جانكي‪ ٢‬و حسن‬

‫درآمد‬
‫اگرچه اغلب فعاليتها و ﭘژوهشهاي دوران اسﻼمي بر محﻮطههاي شهري فاخر و آثار معماري شاخص ميباشد‪ ،‬بيﺗﻮجهي به استقرارهاي كﻮچك‪ ،‬مﻮقت و‬
‫فﺼلي كه در سلسلهمراﺗب سكﻮنتگاههاي اين دوران نقش مهمي داشتند و در ﺗعامل با جﻮامع شهرنشين‪ ،‬ﭘديدآورندة فرهنگ يا فرهنگهاي دوران اسﻼمي‬
‫در هر منطقه بﻮدهاند‪ ،‬ﭘاسخگﻮي خﻼءها و كاستيهاي قابلﺗﻮجهي در مطالعات باستانشناسي دوران اسﻼمي‪ ،‬مطالعات الگﻮي استقرار‪ ،‬باستانشناسي منظر‪،‬‬
‫باستانشناسي اجتماعي و باستانشناسي اقتﺼادي بهويژه در حﻮزة زاگرس ميباشند؛ مﻮضﻮعاﺗي كه امروزه در باستانشناسي جايگاه قابلﺗﻮجهي دارند و از‬
‫مﻮضﻮعات مهم در ﭘژوهشهاي روزآمد شمرده ميشﻮند‪ .‬نمﻮنة اين مناطق‪ ،‬حﻮزة زاگرس بهويژه حﻮزة آبگير سد چمشير ميباشد‪ .‬اين محدوده در جنﻮب‬
‫شهرستان گچساران و نيمة جنﻮبي استان كهگيلﻮيه و بﻮيراحمد‪ ،‬در دهههاي ﭘيش كمﺗر مﻮرد ﺗﻮجه باستانشناسان قرار گرفته و اغلب فعاليتهاي ميداني ﺗا‬
‫قبل از دهة ‪ ١٣٩٠‬خﻮرشيدي‪ ،‬بر نيمة شمالي آن متمركز بﻮده است‪ .‬باوجﻮد اين‪ ،‬فعاليتهاي گستردهاي در حﻮزة جنﻮبي كهكيلﻮيه و بﻮيراحمد در دهة اخير‬
‫صﻮرت گرفت‪ ،‬كه شامل سه فﺼل بررسي باستانشناختي در شهرستان گچساران بهسرﭘرستي يغمايي با همكاري عطايي و زارع از سال ‪ ١٣٨٧‬ﺗا ‪،١٣٨٩‬‬
‫فعاليتهاي بررسي ناحية ﭘيرامﻮني سد چمشير در ﺗعامل با شركت ﺗﻮسعة منابع آب و نيروي ايران كه به شناسايي ‪ ١١٠‬اثر و محﻮطة ﺗاريخي انجاميد )سراقي‬
‫‪ ،(١٣٩٠‬فﺼل نخست مطالعات باستانشناسي سد چمشير در زمستان ‪ ١٣٩٥‬كه به شناسايي ‪ ١٤٣‬اثر و محﻮطه منجر شد )عطايي و زارع ‪ (١٣٩٧‬و فﺼل دوم‬
‫شامل گمانهزنيهاي باستانشناسي در ‪ ٣٠‬محﻮطه در حﻮضة آبگير سد بﻮد )عطايي ‪ .(١٣٩٨‬از جمله اين محﻮطهها‪ ،‬محﻮطة شمارة ‪ ٨٩‬بﻮد كه در برنامة‬
‫مطالعات باستانشناسي سد چمشير در سال ‪ ،١٣٩٥‬مﻮرد گمانهزني اوليه قرار گرفته است‪ .‬كاوش نجاتبخشي محﻮطة ‪ ٠٨٩‬به ﭘيشنهاد ﭘژوهشكدة باستان‪-‬‬
‫شناسي با شماره مجﻮز ‪ ٤٠١٣٤٧٨٥‬بهﺗاريخ ‪ ١٤٠١ /٩/١٦‬كه مجﻮز آن از سﻮي ﭘژوهشگاه ميراث فرهنگي كشﻮر صادر گرديد‪ .‬هزينههاي اجراي اين طرح از‬
‫محل اعتبارات مطالعات ميداني در محدودة طرحهاي عمراني و از سﻮي شركت ﺗﻮسعة منابع آب و نيروي ايران ﺗأمين شده است‪ .‬باﺗﻮجه به فاصلة زماني كم‬
‫ﺗا مﻮعد آبگيري سد چمشير و احتمال غرقشدن محﻮطه‪ ،‬فعاليت ميداني ﭘروژه ﭘس از صدور مجﻮز كاوش و هماهنگيهاي اوليه‪ ،‬كار كاوش در ﺗاريخ‬
‫‪ ١٤٠١/٩/٢٠‬آغاز شد و ﺗيم باستانشناسي بهمدت ‪ ٢٥‬روز به كاوش در محﻮطه ﭘرداختند‪.‬‬

‫كﺎوش ﻧجﺎتبخشي محوطة ‪ ٠٨٩‬در محدودة سد چمشير‬

‫محﻮطة ‪ ٠٨٩‬در ‪ ٦/٤‬كيلﻮمتري جنﻮبشرقي سد چمشير در دامنة شرقي كﻮه چمچرو شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهگيلﻮيه و بﻮيراحمد‪ ،‬واقع است )شكل ‪.(١‬‬
‫مختﺼات جغرافيايي محﻮطه )به ‪ 39 R 492821 3335104 :(UTM‬ميباشد‪ ،‬جادة آسفالت چمشير ـ باباكﻼن با جهت شمالغربي ـ جنﻮبشرقي از شمال‬
‫محﻮطه ميگذرد‪ .‬اندازة كلي محﻮطه ‪ ١٢٠×٢٥٠‬متر است )شكل ‪ .(٢‬براساس شﻮاهد مﻮجﻮد ‪ ٥‬بناي بزرگ در آن قرار داشت كه ‪ ٢‬مﻮرد آن كاوش شدند‪ .‬اولين‬
‫بنا در محدودة جنﻮبي محﻮطه با ابعاد ‪ ٣٠×٦٠‬متر و جهت شمالغربي ـ جنﻮبشرقي بﻮد‪ .‬از سطح اوليه ﺗا برداشت نهايي حدود يك متر آوار و نهشت باستاني‬
‫بﻮد‪ ،‬بنا شامل سه فضاي متﺼل بههم بﻮد كه در ﺗركيب با هم يك واحد معماري را ﺗشكيل ميدادند‪ .‬بناي شمارة دو در بخش جنﻮبغربي محﻮطه با ابعاد‬
‫‪ ٣٠×٦٥‬متر با با هفت فضاي متﺼل بههم بﻮد كه يك واحد معماري كامل و بزرگ را ﺗشكيل ميدهند‪ .‬سه بناي ديگر‪ ،‬اولي در محدودة جنﻮبشرقي با ابعاد‬
‫‪ ١٧×٢٨‬متر‪ ،‬بناي شمالشرقي با ابعاد ‪ ٢٧×٣٤‬متر و بناي شمارة ﭘنج با عنﻮان بناي شمالغربي با ابعاد ‪ ٣٥×٣٠‬متر بﻮد‪ .‬ساختار كلي اين ‪ ٥‬بنا شامل ساختار‬

‫دانشگاه نيما؛ ‪mojtaba.safari83@gmail.com‬‬‫‪ .١‬عضﻮ هئيت علمي‬

‫‪ .٢‬كارشناسيارشد باستانشناسي دانشگاه ﺗهران؛ ‪hedayatkalvarijanaki@gmail.com‬‬
‫‪ .٣‬دانشجﻮي دكتري باستانشناسي دانشگاه ﺗهران؛ ‪hassanafshaari@gmail.com‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٨٣‬‬

‫قلﻮهسنگي با مﻼت گل است و فضاهاي معماري آن شامل اﺗاقها‪ ،‬راهروهاي متعدد‪ ،‬ورودي و فضاي نگهداري دامها بﻮد‪ .‬برداشت‪ .‬نقشة بنا باﺗﻮجه به‬
‫نهشتهاي سطحي نامطمئن است‪ ،‬اما آنچه ميﺗﻮان از طرح اوليه بنا برداشت كرد اﺗاقهايي با ابعاد بزرگ است كه در باﻻﺗرين سطح محﻮطه با استفاده از‬
‫سنگهاي كﻮه چمچرو ساخته شدهاند و چسبيده به آنها فضاهاي بزرگي است كه احتماﻻً در ارﺗباط با كاركردهاي دامداري يا استقرارهاي مﻮقتي و فﺼلي‬
‫است كه بهمنظﻮر كشت و برداشت محﺼﻮﻻت ديم كاشتهشده در منطقه ميباشند‪.‬‬

‫توصيف فضﺎيهﺎي معﻤﺎري بﻪدستآمده در كﺎوش محوطة ‪٠٨٩‬‬

‫بهمنظﻮر كاوش محﻮطة ‪ ٠٨٩‬دو ﺗرانشه به ابعاد ‪ ١١/٥×١٧/٥‬و ‪ ١٧/٥×٢١/٥‬متر ايجاد گرديد )شكل ‪ .(٣‬بخش كاوششده بر سطح شيب دامنة شمالي و شرقي‬
‫ﺗراس طبيعي ايجاد شده است و ﭘﻼن بناها بهصﻮرت مستطيلشكل‪ ،‬بسيار منسجم و درونگراست‪ .‬اولين فضا داراي دو بخش مسكﻮني و محل نگهداري‬
‫حيﻮانات بﻮده است كه خﻮد به دو بخش ﺗقسيم شده است‪ .‬فضاي كﻮچكﺗر اين بخش كه در ديﻮارة جنﻮبي با فضاي كلي ساختار شمارة يك داراي ديﻮارة‬
‫ﻻ محل نگهداري بزغاله و بره ميباشد‪ ،‬فضاي بزرگ با ساختار‬
‫مشترك بﻮده با يك ديﻮارة شمالي ـ جنﻮبي داخل فضاي بزرگﺗر محﺼﻮر شده است و احتما ً‬
‫‪ L‬مانند ميباشد و در قسمتهاي نزديك به ديﻮارة شمالي آن يك گﻮدال دايرهايشكل‪ ،‬احتماﻻً محل آبشخﻮر يا چالهاي جهت دفن ادرار گﻮسفندان بﻮده‬
‫است‪.‬‬
‫بخش اصلي فضاي شمارة يك دو اﺗاق با ابعاد ‪ ١٠‬متر در ‪ ٤‬متر با كشيدگي شمالي ـ جنﻮبي ميباشد‪ .‬فضا داراي دو ورودي در ديﻮارههاي شمالي‬
‫و غربي با طﻮل نهايتاً يك متر و سنگهاي ﺗخت در قسمت كف است‪ .‬بهنظر ميرسد فضاي شمارة يك‪ ،‬فضايي كاربردي و مهمي بﻮده است چﻮن سنگها‬
‫به نسبت به ساير بخشها مقاومﺗر و ﺗراشخﻮردهﺗر ميباشند و نسبت به ساير بخشها با دقت بيشﺗر كار شدند‪ .‬فضاي شمارة دو هم راستا با فضاي شمارة‬
‫يك بﻮده ولي ديﻮارة بخش شرقي آن در بيشﺗر قسمتها از بين رفته بﻮد و ساختار كلي آن بهصﻮرت مستطيل كامل نيست و در بخشي از قسمتها داراي‬
‫قﻮس منحني كﻮچكي بﻮده است‪ .‬سنگهاي اين بخش نسبت به فضاي قبلي كﻮچكﺗر و ساختار هندسي منظم مانند فضاي شمارة يك را ندارد‪ .‬فضا هيچ‬
‫ورودي از ديﻮارههاي بيروني ندارد و فقط در قسمت مركزي ديﻮارة مشترك با فضاي شمارة يك )ديﻮارة شرقي فضاي شمارة يك( يك ورودي به آن باز‬
‫ميشد‪ .‬در ديﻮارة شرقي فضا نيز يك ورودي در قسمت مركزي بﻮده است كه به فضاي بزرگ آغل باز ميشد‪ .‬بخش شرقي محﻮطه باﺗﻮجه به اينكه به دامنة‬
‫كﻮه برخﻮرد كرده است‪ ،‬فاقد ساختار معماري منظم بﻮده است‪ .‬در فضاي شمارة يك بهدليل فرسايش شديد هيچگﻮنه شﻮاهدي از كف بهدست نيامد‪.‬‬
‫ﺗرانشة شمارة دو )ساختمان شمارة دو( يك فضاي مسكﻮني با دو ساختار و كاربري متفاوت است‪ .‬بخش اول فضا در ارﺗباط با استقرار انساني و بخش‬
‫دوم در ارﺗباط با ساختارهاي احتمالي كشاورزي و دامداري است‪ .‬بخش استقرار انساني داراي سه فضا بﻮد كه اولي احتماﻻً مهمﺗرين بخش از اين ساختار‬
‫است‪ .‬در اين فضا ديﻮارهها با ساختار سنگهاي هندسي كه داراي شكل منظمﺗري نسبت به ساير قسمتها ميباشند‪ ،‬شكل گرفته است‪ .‬اين فضا در دو ديﻮارة‬
‫شمالي و جنﻮبي ﺗقريباً در راستاي هم داراي دو ورودي با عرض كمﺗر از يك متر است‪ .‬در حد فاصل ديﻮارة شمالي و غربي اين فضا در نزديك ورودي شمالي‬
‫بخشي از ساختار كف بهصﻮرت گل كﻮبيدهشده بهرنگ قهﻮهاي بهدستآمده و در قسمت مركزي فضا يك ساختار سنگچين دايرهايشكل وجﻮد داشت كه‬
‫دامداران امروزي بهعنﻮان فضاي نگهداري مﻮاد لبني از آن استفاده ميكردند و احتماﻻً كاربري آن در گذشته نيز به همين صﻮرت بﻮده است‪ .‬از اين فضا به‬
‫فضاي شمارة دو هيچ راه ورودي وجﻮد نداشته است‪ .‬فضاي شمارة دو اﺗاقي با ابعاد و اندازه فضاي شمارة يك بﻮده است كه مانند آن دو ورودي در ديﻮارة‬
‫شمالي و جنﻮبي داشت با اين ﺗفاوت كه وروديها ﺗعمداً بسته شدهاند كه احتماﻻً اين كار در زمان ﺗرك محﻮطه صﻮرت ميگرفت‪ .‬ساختار سنگها در اين فضا‬
‫مانند فضاي شمارة يك‪ ،‬ساختار هندسي منظم بﻮد و مﻼت آن گل است‪ .‬فضاي شمارة سه يك فضاي ‪ L‬مانند بﻮده است كه احتماﻻً بههمراه فضاي شمارة‬
‫چهار حدفاصل بين فضاهاي مسكﻮني و فضاي دامداري در قسمت شمالي بﻮدند‪ .‬در قسمت شرقي محﻮطه يك فضاي طﻮلي با جهت شمالي ـ جنﻮبي وجﻮد‬
‫داشت كه نسبت به ساير فضاها ساختار نامعلﻮمﺗري داشت و اين احتمال وجﻮد دارد كه مانند فضايي كه در قسمت غربي محﻮطه قرار دارد جهت نگهداري‬
‫نﻮع خاصي از دامها بهكار رفته است مانند آغل بزغاله يا حيﻮانات نر‪ .‬بزرگﺗرين بخش از ساختمان شمارة دو فضايي است كه در گﻮشة شمالغربي محﻮطه‬
‫است و بهاحتمال زياد محل نگهداري دامها بﻮد‪ .‬در ديﻮارة شرقي اين فضا يك آبشخﻮر ديده شده است )شكل ‪.(٤‬‬

‫سفﺎلهﺎي محوطة ‪٨٩‬‬

‫از كاوش محﻮطة ‪ ٠٨٩‬حدود ‪ ٢٠٠‬قطعه سفال مطالعاﺗي و آماري بهدست آمد كه از اين ﺗعداد ‪ ١٣٠‬قطعه مﻮرد طراحي و مطالعه قرار گرفت‪ .‬در طي كاوش‬
‫ميداني مﻮاد فرهنگي بهدستآمده از هر فضا بهﺗفكيك ﻻيه و نهشتها مﻮرد ثبت و ضبط قرار گرفت و سفالهاي هر ﻻيه جداگانه برداشت شد ﺗا چنانچه‬
‫ﺗغييري در فرمها و گﻮنههاي سفالي صﻮرت ﭘذيرفته بتﻮان نتايج را در ﺗحليل نهايي بهكار برد ولي مﻮاد فرهنگي‪ ،‬هيچگﻮنه ﺗﻮالي زماني و فرهنگي را مشخص‬
‫نميسازد و ﺗمامي قطعات سفالي از سطح كف فضاها بهدست آمد‪ .‬ﻻزم به ذكر است كه مﻮاد فرهنگي بهدستآمده از ﺗحتانيﺗرين ﻻيه يا همان نهشت‬
‫واريزهاي بر سطح كف فضاها‪ ،‬از كميت بيشﺗري نسبت به ﻻيههاي فﻮقاني برخﻮردار بﻮد‪ .‬مﻮاد فرهنگي و قطعات سفالي مﻮجﻮد در نهشت آواري )با حجم‬
‫كمﺗري نسبت به ﻻية زيرين(‪ ،‬از نظر گﻮنه و نﻮع كامﻼً مشابه و مطابق با يافتههاي فرهنگي ﻻية ﺗحتاني است‪ .‬براساس مطالعات صﻮرتگرفته بر مﻮاد‬
 ‫‪ | ٣٨٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫فرهنگي‪ ،‬اينگﻮنه ميﺗﻮان نتيجهگيري نمﻮد كه بيشﺗر قطعات سفالي معرف سنت سفالي بﻮمي محلي‪ ،‬سفالهاي شبهﭘيشازﺗاريخ و سفالهاي سنت استخر‬
‫بﻮدند كه آخري را ميﺗﻮان نﻮعي فرهنگ وارداﺗي دانست )شكل ‪.(٥‬‬

‫جﻤﻊبندي‬
‫متأسفانه امروزه زندگي كﻮچنشيني بهسرعت در حال نابﻮدي است و بهگفته شﻮلتس در سال ‪١٣٧٨‬خﻮرشيدي بهدليل دگرگﻮني شرايط اجتماعي ـ اقتﺼادي‪،‬‬
‫اجتماعي ـ سياسي و وضعيت بﻮمشناختي فرارسيدن ﭘايان قطعي و ناگزير كﻮچروي است و در خاورميانه شانسي براي بقاء ندارد )اهلرس‪ .( ١٣٩ :١٣٨٠‬جمعيت‬
‫عشايري منطقة كهگيلﻮيه و بﻮيراحمد در سال ‪ ١٣٤٥‬خﻮرشيدي ‪ ٢٥٦٢٤‬نفر بﻮده است )صفينژاد ‪ ،(٤٩ :١٣٦٨‬كه در سال ‪ ١٣٦٠‬به ‪ ٣٣٣٠٠٠‬نفر رسيد )همان‬
‫‪ ،( ٥٦‬ليكن در دوران انقﻼب اسﻼمي باﺗﻮجه به رونق شهرهاي ياسﻮج‪ ،‬دهدشت‪ ،‬دوگنبدان‪ ،‬لنده‪ ،‬چرام و سيسخت جمعيت عشاير بهكاستي گرائيد و عمدة‬
‫كﻮچنشينان به كارهاي خدماﺗي در شهرهاي مذكﻮر روي آوردند‪ .‬براساس شﻮاهد مﻮجﻮد‪ ،‬بناي كاوششده در محﻮطة ‪ ،٠٨٩‬در زمان حيات و در واﭘسين زمان‬
‫مﻮرد استفاده ﺗﻮسط ساكنان ﺗعمداً ﺗركشده و برخي وروديها با قطعات بزرگ سنگ ﻻشه مسدود شده است‪ .‬همچنين بهجز بقاياي زباله و مﻮاد فرهنگي‬
‫دورريز و شكسته‪ ،‬ساكنان اين بناها اشيايي از خﻮد برجاي نگذاشتهاند‪ .‬بهعنﻮان جمعبندي و نتيجهگيري نهايي عنﻮان ميگردد بر اساس شﻮاهد سفالي و‬
‫مقايسة يافتههاي معماري اين محﻮطه با مناطق همجﻮار نشان ميدهد كه محﻮطة ‪ ٠٨٩‬چمشير از قرون مياني اسﻼمي ﺗا دوران قرون متأخر اسﻼمي داراي‬
‫استقرار بﻮده كه اين استقرارها بيشﺗر بهصﻮرت نيمهدائمي و يا كﻮچرويهاي ناحيهاي در سطح منطقهاي بﻮده است‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫اهلرس‪ ،‬اكارت‪» ،١٣٨٠ .‬كﻮچروي شباني و محيط‪ :‬بختياريهاي زاگرس« در مجمﻮعه مقاﻻت ايران شهر‪ ،‬روستا‪ ،‬عشاير‪ ،‬ﺗرجمة عباس سعيدي‪ ،‬ﺗهران‪ :‬منشي‪١٦٤ :‬ـ ‪.١٣٩‬‬

‫سراقي‪ ،‬نعمتاله‪» ،١٣٩٠ .‬بـررسـي و شناسايي حﻮضة سـد و نيروگاه چـمشير«‪ ،‬ﺗهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد ﭘژوهشكدة باستانشناسي )منتشرنشده(‪.‬‬

‫صفينژاد‪ ،‬جﻮاد‪ ،١٣٦٨ .‬عشاير مركزي ايران‪ ،‬ﺗهران‪ :‬اميركبير‪.‬‬

‫عطايي‪ ،‬محمدﺗقي‪ ،١٣٩٨ .‬گزارش طرح مطالعات باستانشناسي سد چمشير‪ ،‬شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهگيلﻮيه و بﻮيراحمد »فﺼل دوم«‪ ،‬ﺗهران‪ :‬كتابخانه و مركز ا سناد‬
‫ﭘژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫عطايي‪ ،‬محمدﺗقي و شهرام زارع‪» ،١٣٩٧ .‬گزارش برنامه مطالعات باستانشناسي سد چمشير؛ شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهگيلﻮيه و بﻮيراحمد )فﺼل يكم‪ ،‬زمستان ‪«(١٣٩٥‬‬
‫در گزارشهاي شانزدهمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران )مجمﻮعه مقاﻻت كﻮﺗاه ‪ ،(١٣٩٥‬بهكﻮشش روحاله شيرازي‪ ،‬ﺗهران‪ :‬ﭘژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪:‬‬
‫‪٢٦٣‬ـ ‪.٢٥٩‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٨٥‬‬

‫شكل ‪ .١‬مﻮقعيت محﻮطة ‪ ٨٩‬نسبت به سد چمشير‪ ،‬ﺗﻮﭘﻮگرافي حﻮضة آبگيري سد و ساير محﻮطههاي شناساييشده )نقشه‪ :‬محمدﺗقي عطايي(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬باﻻ‪ :‬محﻮطه شماره ‪ ،٨٩‬ﭘايين‪ :‬فضاهاي معماري شناساييشده در محﻮطه‪.‬‬

 ‫‪ | ٣٨٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬عكس هﻮايي مﻮقعيت و محل محﻮطة ‪ ٠٨٩‬و محيط اطراف ) عكس‪ :‬عباس باورسايي(‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٣٨٧‬‬

‫شكل ‪ .٤‬نماي طراحيشده از فضاهاي ساختمان شمارة يك و دو محﻮطة ‪٠٨٩‬‬

‫شكل ‪ .٥‬سفالهاي بهدستآمده از كاوش محﻮطة ‪ ٨٩‬چمشير‪.‬‬

 ‫گزارش مقدماتي اولين فصل گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپه چمن ليﻼن‪،‬‬
‫شمالغرب ايران‬

‫‪١‬‬
‫اكبر عابدي‬
‫با همكاري قادر ابراهيمي‪ ،‬يداﷲ حيدري باباكمال و محمد امجدي‬

‫درآمد‬
‫پروژة ﮔماﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم تپﻪ چمن ليﻼن بر اساس مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٣٧٠٢‬مورخ ‪ ١٤٠١/٧/٢٥‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و‬
‫ﮔردشگري بﻪسرپرستي ﻧگارﻧده ابﻼغ ﮔرديد و در بازة زماﻧي ‪ ١٤٠١/٨/٥‬تا ‪ ١٤٠١/٨/٢٠‬در حدود دو هفتﻪ فعاليت ميداﻧي در اين پروژه بﻪاﻧجام رسيد‪ .‬هدف‬
‫اصلي پروژة ﮔماﻧﻪزﻧي‪ ،‬تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم يكي از قديمترين محوطﻪهاي پيشازتاريخي شمالغرب ايران جهت جلوﮔيري از تعرض و تخريب‬
‫بيشتر محوطﻪ بوده است‪ .‬از آﻧجاييكﻪ دو محوطة شاخص پيشازتاريخي دشت ليﻼن‪ ،‬اﷲقليتپﻪسي و تپﻪ چمن ليﻼن با قدمت ‪ ٧٠٠٠‬پيشازميﻼد قديمترين‬
‫محوطﻪهاي ﻧوسنگي آذربايجان بﻪشمار ميروﻧد‪ ،‬لزوم حفاظت و صياﻧت از اين دو محوطة آغاز ﻧوسنگي در شمالغرب ايران يكي ازضرورتها و اولويتهاي‬
‫حفاظتي استان آذربايجانشرقي بﻪشمار ميرفت‪ .‬در همين راستا طرح پژوهشي ﮔماﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم محوطة تپﻪ چمن ليﻼن‬
‫استان آذربايجانشرقي با هدف تكميل اطﻼعات مستند و جلوﮔيري از تخريب آثار فرهنگي بسيار مهم در اين زمينﻪ صورت پذيرفت‪.‬‬

‫موقعيت جغرافيايي تپه چمن ليﻼن‪ ،‬شمالغرب ايران‬

‫ليﻼن يكي از شهرهاي استان آذربايجانشرقي است كﻪ در موقعيت ̕‪ ٣٧˚/٠٠‬شمالي ـ ̕‪ ٤٦˚/١٢‬شرقي و ارتفاع ‪ ١٣١٥‬متر از سطح دريا در شهرستان ليﻼن‬
‫بخش مركزي واقع شده است‪ .‬ليﻼن در ‪ ٢٠‬كيلومتري جنوبشرق ملكان‪ ١٦٣ ،‬كيلومتري جنوبغرب تبريز‪ ،‬جنوبيترين شهر آذربايجانشرقي بوده و در ‪٦‬‬
‫كيلومتري شرق جادة اصلي ملكان ـ مياﻧدوآب و پس از ﮔذشت از روستاي ممديل و قرهخضر و هممرز با استان آذربايجانغربي واقع شده است‪ .‬تپﻪ چمن‬
‫ليﻼن يكي از قديمترين محوطﻪهاي ﻧوسنگي باسفال شمالغرب ايران در حال حاضر با وسعت تقريبي ‪ ٦٢‬متر )ضلع شمالي ـ جنوبي( و ‪ ٦٣‬متر )ضلع شرقي‬
‫ـ غربي( بﻪ فاصلة ‪٢٠٠‬ـ‪ ٣٠٠‬متري ضلع شرقي شهر ليﻼن واقع شده است و داراي مساحتي در حدود ‪ ٣٦٠٠‬متر مربع است‪ .‬اما بررسي عكسهاي هوايي‬
‫سال ‪ ١٣٤٦‬و ﮔماﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم وسعت اصلي و واقعي محوطﻪ را چيزي در حدود ‪ ١٢٠×١٢٠‬متر )حدود ‪ ١/٥‬هكتار( پيشنهاد‬
‫ميدهند‪ .‬ارتفاع اين محوطﻪ بﻪطور متوسط از سطح زمينهاي اطراف در حدود ‪ ٥/٥‬تا ‪ ٦‬متر است و باتوجﻪ بﻪ ﻻيﻪﻧگاري صورت ﮔرفتﻪ كل ضخامت ﻧهشت‬
‫هاي فرهنگي آن ﻧيز بﻪ ‪ ٩‬متر ميرسد )شكلهاي ‪ ٢‬و ‪.(٣‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫ابتدا و پيش از ايجاد ﮔماﻧﻪها‪ ،‬با تهية عكس هوايي و بررسي وضعيت توپوﮔرافي محدودة محوطﻪ جهت اﻧجام ﮔماﻧﻪزﻧي مشخص شد‪ .‬بر اين اساس دادههاي‬
‫اولية اين پژوهش بﻪ دو روش اسنادي شامل ﮔردآوري منابع تاريخي و جغرافيايي مرتبط با منطقة ليﻼن ﮔردآوري شده است‪ .‬در جريان مطالعات ميداﻧي‪ ،‬ابتدا‬
‫بررسي پيمايشي و روشمند در سطح محوطﻪ صورت ﮔرفتﻪ‪ ،‬سپس ‪ ١٣‬ﮔماﻧة ‪١/٥×١/٥‬و ‪ ١×١/٥‬متر پيرامون محوطة تپﻪ چمن در جهات اصلي و فرعي‬
‫جغرافيايي ايجاد شده است‪ .‬بدينترتيب كﻪ حلقة اول ﮔماﻧﻪها بنابر وضعيت توپوﮔرافي و عرصﻪ محوطﻪ و با فاصلﻪهايي در حدود ‪ ٤٠‬متر از هم در ﻧظر ﮔرفتﻪ‬
‫شده است )شكلهاي ‪١‬ـ‪ .(٣‬بر اين اساس و در صورت رسيدن بﻪ آثار برجا )عرصﻪ(‪ ،‬حلقة دوم ﮔماﻧﻪها با فاصلة حدود ‪ ٣٠‬متري از حلقة اول ايجاد شده است‪.‬‬

‫‪akbar.abedi@tabriziau.ac.ir‬‬ ‫‪ .١‬داﻧشيار ﮔروه باستانشناسي و باستانسنجي داﻧشگاه هنر اسﻼمي تبريز؛‬

‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٣٨٩‬‬

‫در صورت كشف آثار برجا در ﮔماﻧﻪهاي حلقة دوم‪ ،‬ﮔماﻧﻪزﻧي در حلقﻪهاي سوم بﻪ بعد ﻧيز تداوم يافتﻪ است‪ ،‬تا جاييكﻪ در ﮔماﻧﻪها شواهدي از آثار برجا بﻪدست‬
‫ﻧيايد‪ .‬پس از آن‪ ،‬تمامي ﮔماﻧﻪهاي داراي آثار و فاقد آثار مشخص ميشوﻧد و از اتصال آخرين ﮔماﻧﻪهاي داراي آثار بﻪ يكديگر‪ ،‬خط عرصﻪ مشخص ميﮔردد‪.‬‬
‫با فاصلة حدود ‪ ٣٠‬متري خط عرصﻪ‪ ،‬خط حريم درجﻪ ‪ ١‬مشخص ميشود‪ .‬عﻼوهبر آن از شيوة توصيفي ـ تحليلي و مقايسة مواد فرهنگي براي رسيدن بﻪ‬
‫ﻧتايج مطلوب استفاده خواهد شد‪ .‬بﻪ اين ترتيب با مقايسﻪ‪ ،‬تحليل و تفسير يافتﻪهاي فرهنگي محوطﻪ و شواهد برجا در ﮔماﻧﻪها و همچنين مطالعات‬
‫خاكشناسي‪ ،‬خطوط عرصﻪ و حرايم درجﻪ يك محوطة چمن ترسيم و ﻧقشة ﻧهايي آماده شده است‪.‬‬

‫ضرورت تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپه چمن ليﻼن‬

‫ﻧكتﻪاي كﻪ در رابطﻪ با اين تپﻪ و محوطة باستاﻧي وجود دارد اين است كﻪ باتوجﻪ بﻪ اينكﻪ تاكستانهاي شهر ليﻼن اين محوطﻪ را محصور كردهاﻧد در وضعيت‬
‫فعلي محدودة محوطﻪ تا حدود زيادي حفظ شده است ولي باتوجﻪ بﻪ ارزش و اهميت زمينهاي كشاورزي جهت ايجاد تاكستان هر روزه شاهد پيشرويهايي‬
‫بﻪسمت محوطﻪ هستيم‪ .‬از اينرو‪ ،‬توجﻪ بﻪ محدودة عرصﻪ و حريم تپﻪ چمن ليﻼن بسيار ضروري ميﻧمايد‪ .‬ﻧكتﻪاي كﻪ در عكسهاي هوايي سال ‪ ١٣٤٦‬و‬
‫مقايسة آن با تصاوير و ﻧقشﻪهاي هوايي بسيار مشهود است توسعة شهري ليﻼن بﻪسمت شرق و دقيقاً بﻪ ﻧزديكي تپﻪ چمن است و توسعة شهري با سرعت‬
‫فزاينده مطمئناً در سالهاي آينده بخش عمدهاي از محوطﻪ را مورد تهديد قرار خواهند داد )شكل ‪.(١‬‬
‫با بررسي عكسهاي هوايي از سال ‪ ١٣٤٦‬تا بﻪ امروز ميتوان توسعة شهر ليﻼن كﻪ تپﻪ چمن در ميان مزارع آﻧها محصور است را بررسي ﻧمود‪.‬‬
‫عكسهاي هوايي بﻪوضوح ﻧشان ميدهند كﻪ شهر امروزي ليﻼن در سال ‪ ١٣٤٦‬بﻪصورت يك روستاي بزرگ بوده است كﻪ توسعة بسيار زيادي مخصوصاً‬
‫در طي سالهاي اخير داشتﻪ است‪ .‬با بررسي ﻧقشﻪها و عكسهاي هوايي مشهود است كﻪ توسعة عمده شهر ليﻼن بﻪسمت زمينهاي كشاورزي شرق اين‬
‫شهر بوده است‪ ،‬جاييكﻪ دو تپة شاخص ﻧوسنگي اين منطقﻪ يعني تپﻪهاي چمن و اﷲقليتپﻪسي واقع شدهاﻧد‪ .‬از آﻧجاييكﻪ اين دو تپﻪ قديمترين محوطﻪهاي‬
‫آغاز ﻧوسنگي در شمال غرب ايران هستند لزوم حفظ و صياﻧت از اين دو محوطﻪ را بيشازپيش آشكار ميﻧمايد )شكل ‪.(١‬‬
‫از طرف ديگر امروزه با صنعتيشدن فعاليتهاي تاكستانها در باغات اطراف محوطﻪ شاهد ايجاد فضاهاي بزرگ معماري از جملﻪ خاﻧﻪ باغها و‬
‫بناهايي براي خشككردن اﻧگور و توليد مويز و كشمش بﻪوفور بﻪچشم مي خورد كﻪ خود همين موضوع يكي از تهديدات بالقوة تپﻪ چمن و اﷲقليتپﻪسي‬
‫است‪ .‬از آﻧجاييكﻪ براي ايجاد تاكستان ﮔودبرداري عميقي در حدود ‪ ١/٥‬تا ‪ ٢‬متر اﻧجام ميشود خود همين موضوع ﻧيز يكي از چالشهاي بزرگ با مالكان‬
‫اطراف محوطﻪ است كﻪ ضرورت ابﻼغ هرچﻪ سريعتر ضوابط عرصﻪ و حريم بﻪ مالكان را بسيار ضروري ميﻧمايد‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫طي ﮔماﻧﻪزﻧي‪ ،‬تعداد ‪ ١٣‬ﮔماﻧة ‪ ١/٥×١/٥‬و ‪ ١×١/٥‬متر در پيرامون محوطﻪ و در فواصل مختلف مورد كاوش قرار ﮔرفت‪ .‬از ميان ﮔماﻧﻪهاي ايجادشده در تپﻪ‬
‫‪ XI ،IX ،VII ،VI‬و ‪XII‬‬ ‫چمن ليﻼن‪ ،‬ﮔماﻧﻪهاي ‪ III ،II ،I‬و ‪ XIII‬در جبهة شمالي محوطﻪ‪ ،‬ﮔماﻧﻪهاي ‪ V ،IV‬و ‪ VIII‬در جبهة شرقي محوطﻪ‪ ،‬ﮔماﻧﻪهاي‬
‫در جبهة جنوبي و ﮔماﻧة ‪ X‬در جبهة غربي محوطﻪ ايجاد ﮔرديدﻧد‪ .‬از بين ﮔماﻧﻪهاي ايجادشده تنها ﮔماﻧﻪهاي شمارة ‪ IX ،VII ،VI ،V ،IV‬و ‪ XIII‬درون‬
‫عرصة محوطﻪ قرار داشتند و مابقي ‪ ٧‬ﮔماﻧﻪ فاقد ﻻية فرهنگي برجاي )‪ (in situ‬بوده و خارج از عرصﻪ و در محدودة حريم محوطﻪ واقع شدهاﻧد‪ .‬ﻧكتة قابلتوجﻪ‬
‫در رابطﻪ با ﮔماﻧﻪهاي داراي ﻻيﻪهاي برجاي اين است كﻪ تمامي اين ﻻيﻪها متعلق بﻪ دورة ﻧوسنگي بودﻧد‪ .‬از اينرو‪ ،‬اين ﮔماﻧﻪزﻧي وسعت دقيق يكي از‬
‫شاخصترين محوطﻪهاي دورة ﻧوسنگي حوضة درياچة اروميﻪ را مشخص ساخت‪ .‬اين ﮔماﻧﻪزﻧي ﻧشان داد كﻪ طول محوطﻪ در ضلع شمالي ـ جنوبي چيزي در‬
‫حدود ‪ ٥٥‬متر بوده و همچنين عرض محوطﻪ ﻧيز در بيشترين بخش شرقي ـ غربي چيزي در حدود ‪ ٦٠‬متر بوده است‪ .‬بر اساس ﮔماﻧﻪهاي عرصﻪ و حريم‬
‫اينﮔوﻧﻪ ميتوان پيشنهاد داد كﻪ عرصة تپﻪ چمن ليﻼن قبل از تخريبات و تعرض بﻪ محوطﻪ چيزي در حدود بيش از ‪ ١‬هكتار بوده است‪ .‬بر اساس ﮔماﻧﻪزﻧي‬
‫صورت ﮔرفتﻪ در اين محوطﻪ وسعت تپﻪ چمن ‪ ١٢٠×٩٠‬متر )حدود ‪ ١/٠٨‬هكتار( پيشنهاد ميﮔردد )شكل ‪.(٤‬‬
‫حسوﻧا )‪Proto-‬‬ ‫بيشترين يافتﻪهاي اين محوطﻪ را ﻧيز سفالهاي شاخص دورة ﻧوسنگي از ﻧوع پيش از آغاز حسوﻧا )‪ ،(Pre-Proto-Hassuna‬پروتو‬
‫‪ (Hassuna‬و حاجي فيروزي )حسوﻧايي ـ سامرايي( )شكل ‪ (٥‬تشكيل ميدهند‪ .‬همچنين‪ ،‬در طي اين ﮔماﻧﻪزﻧي ابزارهاي سنگي عمدتاً از جنس ابسيدين و‬
‫ادوات سنگي عمدتاً مرتبط با كشاورزي اوليﻪ‪ ،‬همچنين دو عدد درفشهاي استخواﻧي شاخص بﻪدست آمد )شكل ‪.(٦‬‬
‫ﻧخستين فصل مطالعات باستانشناسي و همچنين تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم در راستاي حفاظت محوطﻪ در تپة ﻧوسنگي چمن ليﻼن آغاز شد تا‬
‫بتوان ضمن حفاظت از اين دو محوطة ارزشمند بﻪ بازﻧگري ﮔاهﻧگاري دقيق مواد فرهنگي ﻧوسنگي اين منطقﻪ و همچنين بﻪ جايگاه اين دو محوطة بسيار‬
‫مهم در مطالعات ﻧوسنگي شمالغرب ايران‪ ،‬غرب آسيا و ﻧيز روابط فرامنطقﻪاي و تجارت با مناطق همجوار شرق آﻧاتولي‪ ،‬شمال بينالنهرين و قفقاز جنوبي از‬
‫يكسو و با غرب و جنوب درياچة اروميﻪ از سوي ديگر پرداخت‪ .‬بررسيهاي اوليﻪ بر آثار سطحي ﻧشاﻧگر حضور آثار شاخصي از دورة ﻧوسنگي حاجيفيروز ـ‬
‫حسوﻧا و حتي شواهد قديمتر از دورة حاجيفيروز در اين منطقﻪ حكايت داشت كﻪ باتوجﻪ بﻪ ﻧبود مطالعات دقيق ﻧوسنگي در اين استان و شرق درياچة اروميﻪ‪،‬‬
 ‫‪ | ٣٩٠‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫وجود اين آثار اطﻼعات ما را از وضعيت جوامع پيشازتاريخي ﻧوسنگي و ﮔاهﻧگاري اين منطقﻪ و روابط فرامنطقﻪاي آن با مناطق همجوار را تا حدود زيادي‬
‫روشن ساخت‪.‬‬
‫محوطة اﷲقليتپﻪسي ليﻼن بر اساس تاريخﮔذاريهاي مطلق از دورة پروتو حسوﻧا )‪ (Proto-Hassuna‬يعني از ‪ ٦٦٠٠‬ق‪.‬م‪ .‬تا دورة حسوﻧا‪ /‬سامرا و‬
‫تا حدود ‪ ٥٩٠٠‬ق‪.‬م‪ .‬و حتي دورههاي جديدتر و تا ‪ ٥٥٠٠‬ق‪.‬م‪ .‬مورد سكوﻧت جوامع ﻧوسنگي دشت ليﻼن بوده است و ﻧكتة جالب اينكﻪ محوطة چمن بر اساس‬
‫ﮔاهﻧگاري ﻧسبي در بازة زماﻧي ‪ ٦٩٠٠/٧٠٠٠‬ق‪.‬م‪ .‬و دورة پيش از آغاز حسوﻧا )‪ (Pre-Proto-Hassuna‬قرار ميﮔيرد كﻪ همزمان با محوطﻪهاي شاخصي چون‬
‫حسوﻧا‪ ،‬امالدباغيﻪ‪ ،‬جارمو ‪ ،٢‬تل شكر اﻻحيمر در شمال بينالنهرين از يكسو و محوطﻪهاي سراب‪ ،‬عبدالحسين ‪ ٢‬و ﮔوران ‪ ٢‬در زاﮔرس مركزي است‪.‬‬
‫ﮔماﻧﻪهاي ﻻيﻪﻧگاري ﻧشان داد كﻪ استقرار در اين محوطﻪ از آغاز دوران ﻧوسنگي باسفال در حدود ‪ ٦٩٠٠/٧٠٠٠‬پيشازميﻼد آغاز شده و بﻪمدت‬
‫حدود ‪ ٥٠٠‬ـ‪ ٦٠٠‬سال و تا ‪ ٦٤٠٠/ ٦٥٠٠‬پيشازميﻼد ادامﻪ يافتﻪ است‪ .‬اولين فصل كاوشهاي تپﻪ چمن ليﻼن روشن ساخت كﻪ اين محوطﻪ بﻪهمراه محوطﻪ‬
‫همجوار آن يعني تپﻪ اﷲقلي ليﻼن‪ ،‬از جملﻪ قديمترين روستاهاي ﻧوسنگي آذربايجان ايران هستند كﻪ تپﻪ اﷲقلي ليﻼن يك روستاي بسيار بزرگ بﻪوسعت‬
‫حدود ‪ ٤‬هكتار بوده كﻪ داراي ‪ ٩‬متر ﻧهشت و آثار فرهنگي متعلق بﻪ دورة ﻧوسنگي است كﻪ از اين حيث اين محوطﻪ را در زمرة بزرگترين و شاخصترين‬
‫روستاهاي آغازين ﻧوسنگي غرب آسيا و شمالغرب ايران قرار ميدهد‪.‬‬

‫برآيند‬
‫در ﻧتيجة ﮔماﻧﻪزﻧيها مشخص ﮔرديد كﻪ محوطﻪ صرفاً در دورة ﻧوسنگي بنيان ﮔذاشتﻪ شده است و شروع استقرارها در دشت ليﻼن بﻪ اوايل دورة ﻧوسنگي‬
‫باسفال و حدود ‪ ٧٠٠٠‬قبلازميﻼد ميرسد‪ .‬باتوجﻪ بﻪ مقايسة ﻧسبي سفالها و ساير مواد فرهنگي بﻪدستآمده از محوطﻪ ميتوان پيشنهاد داد كﻪ محوطﻪ در‬
‫ابتدا در دورة پيش از آغاز حسوﻧا )‪ (Pre-Proto-Hassuna‬و يا بﻪعبارتي در دوران آغازﻧوسنگي باسفال در حدود ‪ ٦٩٠٠/٧٠٠٠‬ـ‪ ٦٧٠٠‬قبلازميﻼد اولين دوره‬
‫از استقرار را تجربﻪ كرده است‪ .‬ﻧتايج حاصل از كاوش ﻧشان داد كﻪ تپﻪ چمن يك محوطة شاخص كامﻼً ﻧوسنگي تكدورهاي با حدود ‪ ٥٠٠‬ـ‪ ٦٠٠‬سال استقرار‬
‫در آن است‪.‬‬
‫بررسي اولية مواد فرهنگي اين محوطﻪ ﻧشان از ارتباط ﮔستردة شمالغرب ايران در دورة ﻧوسنگي باسفال از يكسو با محوطﻪهايي ماﻧند حسوﻧا‪،‬‬
‫امالدباغيﻪ‪ ،‬سامرا‪ ،‬متارا‪ ،‬شمشارا‪ ،‬ياريم تپﻪ و تل سوتو در شمال بينالنهرين و از سوي ديگر با محوطﻪهاي جنوبشرق و شرق آﻧاتولي ماﻧند حاكمي اُوسَﻪ و‬
‫ﻧيز با محوطﻪهاي شاخص شمال سوريﻪ و منطقة جزيره ماﻧند تل صبي ابيض‪ ،‬شكر اﻻحيمر و تل هلوﻻ است‪ ١٣ .‬ﮔماﻧة تعيين عرصﻪ و حريم محوطﻪ ﻧيز‬
‫اين امكان را فراهم ساخت تا محدودة دقيق محوطﻪ مشخص شود بﻪ اين صورت كﻪ عرصة تپﻪ چمن ليﻼن قبل از تخريبات و تعرض بﻪ محوطﻪ چيزي در‬
‫حدود بيش از ‪ ١‬هكتار بوده است‪ .‬بر اساس ﮔماﻧﻪزﻧي صورت ﮔرفتﻪ در اين محوطﻪ وسعت تپﻪ چمن ‪ ١٢٠×٩٠‬متر )حدود ‪ ١/٠٨‬هكتار( پيشنهاد ميﮔردد و‬
‫برﻧامﻪريزيها جهت حفاظت از محوطﻪ و جلوﮔيري از پيشروي كشاورزان و زمينداران اطراف محوطﻪ بﻪ عرصﻪ و حريم محوطﻪ صورت ﮔيرد كﻪ با تصويب‬
‫ﻧهايي ﻧقشة تعيين عرصﻪ و حريم و ابﻼغ آن بﻪ مالكان و زمينداران اطراف محوطﻪ اميد است كﻪ مراحل قاﻧوﻧي و حقوقي جهت حفاظت هرچﻪ بيشتر محوطﻪ‬
‫اﻧجام پذيرد‪.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٣٩١‬‬

‫شكل ‪ .١‬عكس هوايي سال ‪ ١٣٤٦‬از محوطﻪهاي تپﻪ چمن و اﷲقليتپﻪسيِ ليﻼن‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬عكس هوايي هليشات از محوطة تپﻪ چمن و موقعيت ﮔماﻧﻪهاي آزمايشي ‪.I-XIII‬‬
 ‫‪ | ٣٩٢‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬عكس هوايي هليشات از محوطة تپﻪ چمن و موقعيت ﮔماﻧﻪهاي آزمايشي ‪.I-XIII‬‬

‫شكل ‪ .٤‬ﻧقشة ﻧهايي ﮔماﻧﻪ زﻧي تپﻪ چمن و تعيين و پيشنهاد خطوط عرصﻪ و حريم تپﻪ چمن ليﻼن‪.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٣٩٣‬‬

‫شكل ‪ .٥‬ﻧموﻧﻪاي از سفالهاي شاخص تپﻪ چمن ليﻼن‪.‬‬

‫شكل ‪ .٦‬درفشهاي استخواﻧي بﻪدستآمده از ﮔماﻧة آزمايشي ‪ XIII‬تپﻪ چمن ليﻼن‪.‬‬

 ‫‪ | ٣٩٤‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫جدول ‪ :١‬مشخصات ﮔماﻧﻪهاي ايجاد شده‪.‬‬

‫عرصه‬ ‫عمق كاوش )س‪ .‬م(‬ ‫اندازه )س‪ .‬م(‬ ‫ش‪ .‬گمانه‬
‫ـ‬ ‫‪١٥٠‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T.I‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٥٠‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T.II‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٨١‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T.III‬‬
‫×‬ ‫‪٩٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T.IV‬‬
‫×‬ ‫‪٦١‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T.V‬‬
‫×‬ ‫‪٤٤‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T.VI‬‬
‫×‬ ‫‪٦٥‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T.VII‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٦٠‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T.VIII‬‬
‫×‬ ‫‪٨٤‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T.IX‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٦٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T.X‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٧٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T.XI‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٧٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T.XII‬‬
‫×‬ ‫‪٦١‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪T.T.XIII‬‬
 ‫گزارش مقدماتي اولين فصل گمانهزني بهمنظور ﻻيهنگاري تپه چمن ليﻼن‪،‬‬
‫شمالغرب ايران‬

‫عابدي‪١‬‬ ‫اكبر‬
‫با همكاري قادر ابراهيمي‪ ،‬حسن سالك اكبري‪ ،‬حسين ﻧاصري صومعﻪ‪ ،‬محمد امجدي و هﻼلﻪ بايزيدي‬

‫درآمد‬
‫پروژة ﮔماﻧﻪزﻧي بﻪمنظور ﻻيﻪﻧگاري و تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم تپﻪ چمن ليﻼن بر اساس مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٥٦٩٢‬مورخ ‪ ١٤٠١/١١/٨‬پژوهشگاه ميراث‬
‫فرهنگيوﮔردشگري و پژوهشكدة باستانشناسي و برﻧامة ميراث فرهنگي‪ ،‬ﮔردشگري و صنايعدستي آذربايجانشرقي و با همكاري داﻧشگاه هنر اسﻼمي تبريز‬
‫و در بازة زماﻧي ‪ ١٤٠١/١١/١٢‬تا ‪ ١٤٠١/١٢/٢٦‬بﻪمدت ‪ ٤٥‬روز فعاليت ميداﻧي بﻪاﻧجام رسيد‪ .‬در راستاي اين پروژة كاوش و بر اساس سواﻻت موجود از جملﻪ‬
‫تكميل جدول ﮔاهﻧگاري حوضة درياچة اروميﻪ و اﻧطباق آن با جدول ﮔاهﻧگاري حسنلو و ارتباطات منطقﻪاي و فرامنطقﻪاي اين محوطﻪ و اين منطقﻪ با مناطق‬
‫همجوار خود مخصوصاً بينالنهرين و شرق آﻧاتولي اين پروژه در مدت ‪ ٤٥‬روز بﻪاﻧجام رسيد‪ .‬همانﮔوﻧﻪ كﻪ در ادامﻪ ﻧيز خواهد آمد ﻧتايج بﻪدستآمده از اين‬
‫پروژه مسلماً ﮔام اساسي در راستاي پاسخ بﻪ برخي از ابهامات اساسي از جملﻪ فرايند ﻧوسنگيشدن و آغاز ﻧوسنگي باسفال در شمالغرب ايران و حوضة درياچة‬
‫اروميﻪ را تا حدود زيادي مرتفع ساختﻪ است‪.‬‬

‫موقعيت جغرافيايي تپه چمن ليﻼن‪ ،‬شمالغرب ايران‬

‫ليﻼن يكي از شهرهاي استان آذربايجانشرقي است كﻪ در موقعيت ̕‪ ٣٧˚/٠٠‬شمالي ـ ̕‪ ٤٦˚/١٢‬شرقي و ارتفاع ‪ ١٣١٥‬متر از سطح دريا در شهرستان ليﻼن‬
‫بخش مركزي واقع شده است‪ .‬ليﻼن در ‪ ٢٠‬كيلومتري جنوبشرق ملكان‪ ١٦٣ ،‬كيلومتري جنوبغرب تبريز‪ ،‬جنوبيترين شهر آذربايجانشرقي بوده و در ‪٦‬‬
‫كيلومتري شرق جادة اصلي ملكان ـ مياﻧدوآب و پس از ﮔذشت از روستاي ممديل و قرهخضر و هممرز با استان آذربايجانغربي واقع شده است‪ .‬تپﻪ چمن‬
‫ليﻼن يكي از قديمترين محوطﻪهاي ﻧوسنگي باسفال شمالغرب ايران در حال حاضر با وسعت تقريبي ‪ ٦٢‬متر )ضلع شمالي ـ جنوبي( و ‪ ٦٣‬متر )ضلع شرقي‬
‫ـ غربي( بﻪ فاصلة ‪٢٠٠‬ـ‪ ٣٠٠‬متري ضلع شرقي شهر ليﻼن واقع شده است و داراي مساحتي در حدود ‪ ٣٦٠٠‬متر مربع است‪ .‬اما بررسي عكسهاي هوايي‬
‫سال ‪ ١٣٤٦‬و ﮔماﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم وسعت اصلي و واقعي محوطﻪ را چيزي در حدود ‪ ١٢٠×١٢٠‬متر )حدود ‪ ١/٥‬هكتار( پيشنهاد‬
‫ميدهند‪ .‬ارتفاع اين محوطﻪ بﻪطور متوسط از سطح زمينهاي اطراف در حدود ‪ ٥/٥‬تا ‪ ٦‬متر است و باتوجﻪ بﻪ ﻻيﻪﻧگاري صورتﮔرفتﻪ كل ضخامت ﻧهشت‬
‫هاي فرهنگي آن ﻧيز بﻪ ‪ ٩‬متر ميرسد )شكلهاي ‪١‬ـ‪.(٤‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫پس از بررسيهاي سطحي اﻧجامشده و بر اساس ‪ ١٣‬ﮔماﻧة تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم در محوطﻪ مشخص ﮔرديد كﻪ محوطﻪ بﻪعنوان يك محوطة شاخص‬
‫دورة ﻧوسنگي باسفال است و همچنين بيشترين پراكندﮔي آثار و سفالهاي اين محوطﻪ متعلق بﻪ دورههاي مختلف ﻧوسنگي بود‪ .‬پس از اين مهم‪ ،‬ضرورت‬
‫اﻧتخاب مكان مناسب را براي ايجاد تراﻧشﻪ بﻪمنظور دسترسي بﻪ تمامي ﻻيﻪهاي فرهنگي محوطﻪ براي ﻻيﻪﻧگاري را ايجاب ميكرد چرا كﻪ محوطﻪ داراي‬
‫ارتفاعي در حدود ‪ ٥‬ـ‪ ٦‬متر از سطح زمينهاي اطراف داشت‪ .‬پس از بررسي كل محوطﻪ سعي در اﻧتخاب مكانهايي براي ايجاد تراﻧشﻪهايي شد كﻪ در كمترين‬
‫زمان ممكن بتوان بﻪ كل ﻻيﻪهاي فرهنگي محوطﻪ دست يافت چراكﻪ باتوجﻪ بﻪ ارتفاع زياد محوطﻪ كاوشي با ﻻيﻪهايي باﻻتر از ‪٩‬ـ ‪ ٨‬متر را ميطلبيد‪ .‬كﻪ‬
‫اين حجم از ﻧهشتهاي فرهنگي براي يك محوطة دورة ﻧوسنگي در كل شمالغرب ايران كمﻧظير است‪ .‬باتوجﻪ بﻪ ماهيت اين پروژه كﻪ تحت عنوان پروژة‬

‫تبريز؛ ‪akbar.abedi@tabriziau.ac.ir‬‬ ‫‪ .١‬داﻧشيار ﮔروه باستانشناسي و باستانسنجي داﻧشگاه هنر اسﻼمي‬

 ‫‪ | ٣٩٦‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫‪I‬‬ ‫ﻻيﻪﻧگاري تپﻪ چمن طراحي شده است پس از بررسيهاي اﻧجامشده و بﻪ فراخور سواﻻت مطرحشده در مجموع ‪ ٢‬تراﻧشة ‪ ٢×٢‬متر تحت ﻧامهاي تراﻧشة‬
‫)مركز و بلندترين ﻧقطة محوطﻪ( و تراﻧشة ‪) II‬زمينهاي مسطح بخش جنوبي محوطﻪ( ايجاد ﮔرديد )شكل ‪.(٢‬‬

‫اﻫداف و ضرورت اجراي پروژه‬

‫در راستاي مطالعات ﻧوسنگي شمالغرب ايران متﺄسفاﻧﻪ بعد از ﮔذشت چندين دهﻪ از كاوشهاي صورتﮔرفتﻪ در محوطﻪهاي شاخص اين دوره از جملﻪ‬
‫حاجيفيروز‪ ،‬هنوز اطﻼعات ما در رابطﻪ با چگوﻧگي شكلﮔيري مراحل ابتدايي دورة ﻧوسنگي در هالﻪاي از ابهام قرار دارد‪ .‬باتوجﻪ بﻪ ﻧبود تاريخﮔذاريهاي‬
‫مطلق در بسياري از محوطﻪهاي كاوششده در شمالغرب ايران‪ ،‬امكان دورهبندي و فازبندي و پيشنهاد بازة زماﻧي دقيق براي فرهنگهاي ﻧوسنگي اين‬
‫منطقﻪ را با دشواريهاي زيادي مواجﻪ شده است‪ .‬از طرف ديگر‪ ،‬باتوجﻪ بﻪ عدم بررسيهاي دقيق و قلت محوطﻪهاي فراپارينﻪسنگي و ﻧوسنگي بدونسفال‬
‫و آغاز ﻧوسنگي باسفال سواﻻت فراواﻧي را در رابطﻪ با تاثير عوامل محيطي و اقليمي در عدم وجود اين محوطﻪها را ايجاد كرده است‪ .‬از اينرو‪ ،‬وجود دو‬
‫محوطة آغاز ﻧوسنگي باسفال تپﻪ چمن و اﷲقليتپﻪسي ليﻼن اطﻼعات جديدي را جهت بروزكردن ﮔاهﻧگاري دوران ﻧوسنگي منطقﻪ ارائﻪ خواهند كرد‪.‬‬
‫باتوجﻪ بﻪ اينكﻪ تاكنون بعد از پروژة حسنلو و خود كاوشهاي تپة حاجي فيروز هيچ كاوش پژوهشمحوري با مطالعات ميانرشتﻪاي در اين منطقﻪ‬
‫صورت ﻧگرفتﻪ است‪ ،‬كاوش در يكي از شاخصترين محوطﻪهاي ﻧوسنگي اين منطقﻪ يعني اﷲقليتپﻪسي ليﻼن و تپﻪ چمن مطمئناً پاسخگوي سواﻻت فراواﻧي‬
‫در رابطﻪ با باستانشناسي پيشازتاريخ شمالغرب ايران خواهد بود‪ .‬از اهداف كلي اين پروژه ميتوان بﻪ بازﻧگري ﮔاهﻧگاري آغاز ﻧوسنگي‪ ،‬ﻧوسنگي جديد‪ ،‬فاز‬
‫شكلﮔيري دالما و چگوﻧگي اﻧتقال و ﮔذار جوامع دشت ليﻼن بﻪ دورة مسوسنگ و همچنين ماهيت مواد فرهنگي اعم از دورهبندي خود دورة ﻧوسنگي و‬
‫مسوسنگ و معماري و سفال و غيره اشاره كرد‪.‬‬

‫فصل اول كاوشﻫاي تپه ليﻼن و سواﻻت بنيادي ايجادشده و ضرورت انجام كاوش در محوطة تپه چمن ليﻼن‬
‫بر اساس ﻧتايج ‪ ١٤‬ﻧموﻧﻪ تاريخﮔذاري كربن ‪ ١٤‬مشخص ﮔرديد كﻪ استقرار در تپة اﷲقلي ليﻼن از حدود ‪ ٦٥٠٠‬ق‪.‬م‪ .‬شروع شده و تا ‪ ٥٨٠٠‬ق‪.‬م‪ ٥٥٠٠/.‬ق‪.‬م‪.‬‬
‫ادامﻪ يافتﻪ است‪ .‬از اينرو‪ ،‬با بررسيهاي سطحي كﻪ در تپﻪ چمن توسط تيم كاوش ليﻼن صورت ﮔرفتﻪ است‪ ،‬مشخص ﮔرديد كﻪ جوامع ﻧوسنگي دشت ليﻼن‬
‫در ابتدا در محوطﻪ چمن مستقر شدهاﻧد و سپس بنابﻪ دﻻيل مختلفي از جملﻪ احتماﻻً تغيير مسير رودخاﻧة ليﻼن چاي و يا دسترسي بيشتر بﻪ زمينهاي‬
‫كشاورزي و يا احتماﻻً ورود اقوام جديد از شمال بينالنهرين يا جنوبشرق آﻧاتولي ‪ ٧٠٠‬متر دورتر و در محوطة اﷲقلي ليﻼن مستقر شدهاﻧد‪ .‬از طرف ديگر‬
‫دادههاي سطحي چمن و مقايسة آن با محوطﻪهاي همزمان در شمال بينالنهرين‪ ،‬زاﮔرس مركزي و سوريﻪ‪ ،‬شرق آﻧاتولي ﻧشان ميدهد كﻪ اين محوطﻪ‬
‫احتماﻻً از ‪ ٧٠٠٠/٧١٠٠‬تا ‪ ٦٥٠٠/٦٦٠٠‬ق‪.‬م‪ .‬و قبل از محوطﻪ اﷲقلي ليﻼن مورد سكوﻧت قرار ﮔرفتﻪ است‪ .‬از اينرو‪ ،‬براي تكميل مطالعات دورة ﻧوسنگي‬
‫شمالغرب ايران ﻧيازمند ﻻيﻪﻧگاري در اين محوطﻪ بود تا بتوان يك ﮔاهﻧگاري دقيق از ‪ ٧٠٠٠/٧١٠٠‬ق‪.‬م‪ .‬تا ‪ ٥٥٠٠‬ق‪.‬م‪ .‬در هر دو محوطﻪ تپﻪ چمن و ليﻼن‬
‫داشت‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫ﻧخستين فصل مطالعات باستانشناسي و همچنين تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم در راستاي حفاظت محوطﻪ در تپة ﻧوسنگي چمن ليﻼن آغاز شد تا بتوان‬
‫ضمن حفاظت از اين دو محوطة ارزشمند بﻪ بازﻧگري ﮔاهﻧگاري دقيق مواد فرهنگي ﻧوسنگي اين منطقﻪ و همچنين بﻪ جايگاه اين دو محوطة بسيار مهم در‬
‫مطالعات ﻧوسنگي شمالغرب ايران‪ ،‬غرب آسيا و ﻧيز روابط فرامنطقﻪاي و تجارت با مناطق همجوار شرق آﻧاتولي‪ ،‬شمال بينالنهرين و قفقاز جنوبي از يكسو‬
‫و با غرب و جنوب درياچة اروميﻪ از سوي ديگر پرداخت‪ .‬بررسيهاي اوليﻪ روي آثار سطحي ﻧشاﻧگر حضور آثار شاخصي از دورة ﻧوسنگي حاجيفيروز ـ حسوﻧا‬
‫و حتي شواهد قديمتر از دورة حاجيفيروز در اين منطقﻪ حكايت داشت كﻪ باتوجﻪ بﻪ ﻧبود مطالعات دقيق ﻧوسنگي در اين استان و شرق درياچة اروميﻪ‪ ،‬وجود‬
‫اين آثار اطﻼعات ما را از وضعيت جوامع پيشازتاريخي ﻧوسنگي و ﮔاهﻧگاري اين منطقﻪ و روابط فرامنطقﻪاي آن با مناطق همجوار را تا حدود زيادي روشن‬
‫ساخت‪.‬‬
‫محوطة اﷲ قليتپﻪسي ليﻼن بر اساس تاريخگذاريهاي مطلق از دورة پروتو حسوﻧا )‪ (Proto-Hassuna‬يعني از ‪ ٦٦٠٠‬ق‪.‬م‪ .‬تا دورة حسوﻧا‪ /‬سامرا‬
‫و تا حدود ‪ ٥٩٠٠‬ق‪.‬م‪ .‬و حتي دورههاي جديدتر و تا ‪ ٥٥٠٠‬ق‪.‬م‪ .‬مورد سكوﻧت جوامع ﻧوسنگي دشت ليﻼن بوده است و ﻧكتﻪ جالب اينكﻪ محوطة چمن بر‬
‫اساس ﮔاهﻧگاري ﻧسبي در بازة زماﻧي ‪ ٦٩٠٠/٧٠٠٠‬ق‪.‬م‪ .‬و دورة پيش از آغاز حسوﻧا )‪ (Pre-Proto-Hassuna‬قرار ميﮔيرد كﻪ همزمان با محوطﻪهاي شاخصي‬
‫چون حسوﻧا‪ ،‬ام الدباغيﻪ‪ ،‬جارمو ‪ ،٢‬تل شكر اﻻحيمر در شمال بينالنهرين از يكسو و محوطﻪهاي سراب‪ ،‬عبدالحسين ‪ ٢‬و ﮔوران ‪ ٢‬در زاﮔرس مركزي است‪.‬‬
‫ﮔماﻧﻪهاي ﻻيﻪﻧگاري ﻧشان داد كﻪ استقرار در اين محوطﻪ از آغاز دوران ﻧوسنگي باسفال در حدود ‪ ٦٩٠٠/٧٠٠٠‬پيشازميﻼد آغاز شده و بﻪمدت‬
‫حدود ‪ ٥٠٠‬ـ‪ ٦٠٠‬سال و تا ‪ ٦٤٠٠/ ٦٥٠٠‬پيشازميﻼد ادامﻪ يافتﻪ است‪ .‬اولين فصل كاوشهاي تپﻪ چمن ليﻼن روشن ساخت كﻪ اين محوطﻪ بﻪهمراه محوطة‬
‫همجوار آن يعني تپة اﷲقلي ليﻼن‪ ،‬از جملﻪ قديمترين روستاهاي ﻧوسنگي آذربايجان ايران هستند كﻪ تپة اﷲقلي ليﻼن يك روستاي بسيار بزرگ بﻪوسعت‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٣٩٧‬‬

‫حدود ‪ ٤‬هكتار بوده كﻪ داراي ‪ ٩‬متر ﻧهشت و آثار فرهنگي متعلق بﻪ دورة ﻧوسنگي است كﻪ از اين حيث اين محوطﻪ را در زمرة بزرگترين و شاخصترين‬
‫روستاهاي آغازين ﻧوسنگي غرب آسيا و شمالغرب ايران قرار ميدهد‪.‬‬
‫از آﻧجاييكﻪ يافتﻪهاي حاصل از كاوش شواهد قديمتري از حاجيفيروز را در محوطﻪ ﻧمايان ساختند‪ ،‬لذا قدمت استقرارهاي تحتاﻧي محوطة اﷲقلي‬
‫و تپﻪ چمن ليﻼن را ميتوان قديمترين روستاهاي ﻧوسنگي باسفال در شمالغرب ايران بﻪشمار آورد كﻪ اين دو تپﻪ بﻪ فاصلة ‪ ٧٠٠‬متري از يكديگر شكل‬
‫ﮔرفتﻪاﻧد‪ ،‬باتوجﻪ بﻪ بررسيهاي سطحي در تپﻪ چمن و كاوش در تپة اﷲقلي ليﻼن ميتوان اين ﮔوﻧﻪ احتمال داد كﻪ جوامع ﻧوسنگي دشت ليﻼن در ابتدا در‬
‫محوطة چمن مستقر شدهاﻧد و سپس بنابﻪ دﻻيل مختلفي از جملﻪ احتماﻻً تغيير مسير رودخاﻧة ليﻼن چاي و يا دسترسي بيشتر بﻪ زمينهاي كشاورزي و يا‬
‫احتماﻻً ورود اقوام جديد از شمال بينالنهرين يا جنوب شرق آﻧاتولي و يا زاﮔرسمركزي ‪ ٧٠٠‬متر دورتر و در محوطة اﷲقلي ليﻼن مستقر شدهاﻧد‪.‬‬
‫مهمترين يافتة تپﻪ چمن بقاياي تدفين دو اسكلت اﻧساﻧي در قديمترين فاز معماري و روي خاك بكر بود كﻪ بﻪدليل داشتن ‪ ١٢‬قطعة مسي بﻪعنوان‬
‫هداياي تدفيني و ﮔورﻧهاده و ﻧيز مُهرههاي فراوان بﻪعنوان ﮔردنآويز در ﻧوع خود در دورة ﻧوسنگي بيﻧظير است )شكل ‪ .(٥‬طي كاوش تپﻪ چمن ليﻼن شواهد‬
‫فراواﻧي از آثار دورة ﻧوسنگي از جملﻪ تعداد ‪ ٤‬كورة پخت سفال‪ ،‬تدفينهاي ﻧوسنگي‪ ،‬فازهاي مختلف معماري خشتي و چينﻪاي از جملﻪ معماريهاي راستﮔوشﻪ‬
‫با خشتهاي پﻼﻧو ـ كاﻧوكس سيگاريشكل از جملﻪ مهمترين يافتﻪهاي اين كاوش هستند‪.‬‬
‫حسوﻧا )‪Proto-‬‬ ‫بيشترين يافتﻪهاي اين محوطﻪ را ﻧيز سفالهاي شاخص دورة ﻧوسنگي از ﻧوع پيش از آغاز حسوﻧا )‪ ،(Pre-Proto-Hassuna‬پروتو‬
‫‪ ،(Hassuna‬حاجيفيروزي )حسوﻧايي ـ سامرايي( )شكل ‪ ،( ٦‬ابزارهاي سنگي عمدتاً از جنس ابسيدين و ادوات سنگي عمدتاً مرتبط با كشاورزي اوليﻪ‪ ،‬همچنين‬
‫سردوكهاي سفالي و درفشهاي استخواﻧي تشكيل ميدهند‪ .‬وجود پيكركهاي حيواﻧي از ديگر يافتﻪهاي شاخص اين روستاي آغازين در اين منطقﻪ از‬
‫شمالغرب ايران است‪.‬‬

‫برآيند‬
‫در ﻧتيجة كاوش مشخص ﮔرديد كﻪ محوطﻪ صرفاً در دورة ﻧوسنگي بنيان ﮔذاشتﻪ شده است و شروع استقرارها در دشت ليﻼن بﻪ اوايل دورة ﻧوسنگي باسفال‬
‫و حدود ‪ ٧٠٠٠‬پيشازميﻼد ميرسد‪ .‬باتوجﻪ بﻪ مقايسة ﻧسبي سفالها و ساير مواد فرهنگي بﻪدستآمده از محوطﻪ ميتوان پيشنهاد داد كﻪ محوطﻪ در ابتدا در‬
‫دورة پيش از آغاز حسوﻧا )‪ (Pre-Proto-Hassuna‬و يا بﻪعبارتي در دوران آغاز ﻧوسنگي باسفال در حدود ‪ ٦٧٠٠- ٦٩٠٠/٧٠٠٠‬پيشازميﻼد اولين دوره از‬
‫استقرار را تجربﻪ كرده است‪ .‬ﻧتايج حاصل از كاوش ﻧشان داد كﻪ تپﻪ چمن يك محوطة شاخص كامﻼً ﻧوسنگي تكدورهاي با حدود ‪ ٥٠٠‬ـ‪ ٦٠٠‬سال استقرار‬
‫در آن است‪.‬‬
‫بررسي اولية مواد فرهنگي اين محوطﻪ ﻧشان از ارتباط ﮔستردة شمالغرب ايران در دورة ﻧوسنگي باسفال از يكسو با محوطﻪهايي ماﻧند حسوﻧا‪ ،‬ام‬
‫الدباغيﻪ‪ ،‬سامرا‪ ،‬متارا‪ ،‬شمشارا‪ ،‬ياريم تپﻪ و تل سوتو در شمال بينالنهرين و از سوي ديگر با محوطﻪهاي جنوبشرق و شرق آﻧاتولي ماﻧند حاكمي اُوسَﻪ و ﻧيز‬
‫با محوطﻪهاي شاخص شمال سوريﻪ و منطقة جزيرهماﻧند تل صبي ابيض‪ ،‬شكر اﻻحيمر و تل هلوﻻ است‪ ١٣ .‬ﮔماﻧة تعيين عرصﻪ و حريم محوطﻪ ﻧيز اين‬
‫امكان را فراهم ساخت تا محدودة دقيق محوطﻪ مشخص شود و برﻧامﻪريزيها جهت حفاظت از محوطﻪ و جلوﮔيري از پيشروي كشاورزان و زمينداران اطراف‬
‫محوطﻪ بﻪ عرصﻪ و حريم محوطﻪ صورت ﮔيرد كﻪ با تصويب ﻧهايي ﻧقشة تعيين عرصﻪ و حريم و ابﻼغ آن بﻪ مالكان و زمينداران اطراف محوطﻪ اميد است‬
‫كﻪ مراحل قاﻧوﻧي و حقوقي جهت حفاظت هرچﻪ بيشتر محوطﻪ اﻧجام پذيرد‪.‬‬
 ‫‪ | ٣٩٨‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬ﻧقشة محوطﻪهاي شاخص ﻧوسنگي شمالغرب و غرب ايران بﻪهمراه محوطﻪهاي ﻧوسنگي شمال بينالنهرين و سوريﻪ‪) ،‬برﮔرفتﻪ از ‪.(https://commons.wikimedia.org/‬‬

‫شكل ‪ .٢‬ﻧقشة توپوﮔرافي تپﻪ چمن و موقعيت تراﻧشﻪهاي ‪ I‬و ‪ II‬ايجادشده روي محوطﻪ‪.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٣٩٩‬‬

‫شكل ‪ .٣‬ﻧماي كلي تپﻪ چمن و موقعيت آن ﻧسبت بﻪ تپﻪ ليﻼن‪ ،‬روستاي تازاكند و زمينهاي كشاورزي مجاور‪ ،‬ديد از غرب‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬ﻧماي كلي تپﻪ چمن و موقعيت آن ﻧسبت بﻪ شهر ليﻼن و زمينهاي كشاورزي مجاور‪ ،‬ديد از شرق‪.‬‬
 ‫‪ | ٤٠٠‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬تدفينهاي شاخص دورة ﻧوسنگي بﻪدستآمده از قديمترين فاز معماري تپﻪ چمن بﻪهمراه ﮔورﻧهادههاي شاخص از جملﻪ مس و مهرههاي تزئيني بﻪعنوان ﮔردن‪-‬‬
‫آويز و صدف بﻪعنوان ديهيم و تاج‪.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٤٠١‬‬

‫شكل ‪ .٦‬ﻧموﻧﻪاي از سفالهاي شاخص تپﻪ چمن ليﻼن‪.‬‬

 ‫فصل نﺨﺴت گمانهزني باستانشناسي در زرّينتپة زنجان‬
‫ذيفر‪٣‬‬ ‫ابوالفضل عالي‪ ،١‬توماس اشتولنر‪ ٢‬و حامد‬

‫درآمد‬
‫مطالعة چشماﻧداز پيرامون معدن ﻧمك با هدف شناسايي محوطﻪهاي همزمان با ادوار استخراج ﻧمك و پيبردن بﻪ ارتباط محوطﻪهاي شناساييشده با‬
‫فعاليتهاي معدنكاري‪ ،‬از اهداف اصلي پروژة معدن چهرآباد در سالهاي اخير بوده است‪ .‬در همين راستا تپة كوزهچي بﻪعنوان تنها محوطة شناختﻪشدة‬
‫مربوط بﻪ دورة هخامنشي در پيرامون معدن ﻧمك )حوزة آبريز تلخﻪرود(‪ ،‬در سال ‪ ١٣٩٩‬ﮔماﻧﻪزﻧي شد‪ .‬ﻧتيجة ﮔماﻧﻪزﻧي در كوزهچي ﻧشان داد كﻪ اين محوطﻪ‬
‫يك كارﮔاه فلزكاري )آهن و مس( از دورة هخامنشي و همزمان با استخراج ﻧمك در چهرآباد است‪ .‬بنابراين‪ ،‬احتمال اينكﻪ كوزهچي در دورة هخامنشي يكي‬
‫از محوطﻪهاي پشتيباﻧيكنندة تداركات معدن و محلِ تهية ابزارهاي فلزي آن بوده باشد‪ ،‬دور از تصور ﻧيست‪ .‬همچنين‪ ،‬بر اساس ﮔماﻧﻪزﻧي اﻧجاميافتﻪ در‬
‫كوزهچي و بررسي و شناسايي منطقﻪ مشخص شد در دورة هخامنشي بﻪجز كارﮔاه فلزكاري مذكور كﻪ شايد تﺄمينكنندة ابزارهاي معدنكاري معدن ﻧمك‬
‫بوده‪ ،‬استقرار ديگري در پيرامون معدن چهرآباد وجود ﻧداشتﻪ است‪ .‬ﻧتايج جالبتوجﻪ كوزهچي ما را بر آن داشت تا مطالعة مشابهي را در يكي از محوطﻪهاي‬
‫دورة ساساﻧي در ﻧزديكي معدن ﻧمك اﻧجام دهيم‪ .‬محوطة معروف بﻪ زريّنتپﻪ يا زرّينشهر يكي از سﻪ محوطة شناساييشده از دورة ساساﻧي و بزرگترين آﻧها‬
‫است كﻪ در مجاورت روستاي چهرآباد قرار دارد‪ .‬باتوجﻪ بﻪ كشف تكﻪهاي سفال‪ ،‬شيشﻪ و فلز بر سطح تپﻪ تصميم بر آن شد زريّنتپﻪ در مرحلة ﻧخست‪،‬‬
‫ﮔماﻧﻪزﻧي شود‪ .‬اﻧجام ﮔماﻧﻪزﻧي و كاوش محدود باستانشناختي با هدف كسب اطﻼعات اوليﻪ از ماهيت و كاركرد تپة باستاﻧي‪ ،‬ارزيابي دورهها و ﻻيﻪهاي‬
‫تاريخي آن اﻧجام يافت‪ .‬با اﻧجام ﮔماﻧﻪزﻧي در زرّينتپﻪ و در صورت وجود ارتباط احتمالي با معدن ﻧمك در دورة ساساﻧي‪ ،‬آﮔاهي ما از روﻧد اﻧجام معدنكاوي‪،‬‬
‫مراكز پشتيباﻧيكننده يا استقراري‪ ،‬تداركات و تهية ابزارهاي معدنكاري در يك چشماﻧداز بزرگ افزايش يافتﻪ و اطﻼعات بيشتري از اوضاع اقتصادي‪،‬‬
‫مناسبات كاري و ويژﮔيهاي اجتماعي معدنكاران چهرآباد در دورة ساساﻧي بﻪدست ميآمد‪ .‬توضيح اينكﻪ زرينتپﻪ براي ﻧخستينبار در برﻧامة بررسي و‬
‫شناسايي محدودة پيرامون معدن ﻧمك در سال ‪ ١٣٨٤‬و پيش از شروع فصل دوم كاوش ﻧجاتبخشي‪ ،‬شناسايي شد‪ .‬همچنين‪ ،‬محوطﻪ در سال ‪ ١٣٩٥‬و ‪،١٣٩٦‬‬
‫در برﻧامة تكميلي بررسي و شناسايي منطقﻪ‪ ،‬مورد بازديد اعضاي هيئت معدن ﻧمك قرار ﮔرفت‪ .‬در سال ‪ ١٤٠٠‬ﻧيز در برﻧامة بررسي و مطالعﻪ محوطﻪهاي‬
‫تاريخي ﻧاحية جنوبي معدن ﻧمك‪ ،‬زرّينتپﻪ بﻪعنوان يك محوطة بزرگ دورة ساساﻧي توسط حامد ذيفر مورد مطالعﻪ هدفمند قرار ﮔرفت‪ .‬بنابراين‪ ،‬باتوجﻪ بﻪ‬
‫برﻧامﻪريزي بﻪعملآمده‪ ،‬ﮔماﻧﻪزﻧي در زرّينتپﻪ طبق مجوز شمارة ‪ ٣٠٠٣٣٣٢٢‬تاريخ ‪ ١٤٠٠/٨/١٥‬صادره از پژوهشگاه ميراث فرهنگي و ﮔردشگري‪ ،‬از تاريخ‬
‫‪ ١٤٠٠/٨/١٦‬تا ‪ ١٤٠٠/٩/١٥‬بﻪ مدت ‪ ٣٠‬روز اﻧجام يافت‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫زرينتپﻪ در اﻧتهاي شمالي روستاي چهرآباد‪ ،‬مشرف بر رودخاﻧﻪ‪ ،‬روستا و چمن طبيعي چهرآباد‪ ،‬در مختصات جغرافيايي ‪ 38 S 755905.11 4085493.97‬قرار‬
‫دارد‪ .‬وسعت تپﻪ بر اساس پراكندﮔي سفالهاي سطحي و عرصة ظاهري‪ ،‬حدود ‪ ٧٠٠٠‬متر مربع و بلندي آن تا بستر رودخاﻧة چهرآباد ‪ ١٢‬متر است )شكل ‪.(١‬‬
‫اين محل كﻪ بﻪ زرّينشهر چهرآباد يا زّرينتپﻪ معروف است‪ ،‬داراي بستر طبيعي رسيـ مارﻧي بوده و بر يك بلندي طبيعي قرار ﮔرفتﻪ است‪ .‬بﻪ استثناي سمت‬
‫شرق‪ ،‬زريّنتپﻪ از بقيﻪ جهات شيب تقريباً تندي دارد‪ .‬بر اثر احداث راه خاكي در ضلع شرق تپﻪ‪ ،‬همچنين چند ﮔودال حفرشده در باﻻترين قسمت‪ ،‬پيش از‬
‫ﮔماﻧﻪزﻧي‪ ،‬بقاياي خاكستر‪ ،‬قطعات سفال‪ ،‬خشت و سنگ بر سطح تپﻪ پراكنده بود‪ .‬پراكنش قطعات سفالي و ديگر يافتﻪها از جملﻪ قطعات شيشﻪ و تكﻪهاي‬
‫فلز حرارتديده بيشتر در دامنة شرقي و بخش باﻻي تپﻪ و در كنار ﮔودالهاي حفاري غيرمجاز ديده ميشد‪ .‬مطالعة سفالهاي سطحي جمعآوريشده در‬
‫بررسي و شناسايي منطقﻪ‪ ،‬ﻧشان ميداد زّرينتپﻪ مربوط بﻪ دورة ساساﻧي و دورة مياﻧي و متﺄخر اسﻼمي است‪.‬‬

‫زﻧجان؛ ‪aaliabolfazl@gmail.com‬‬
‫‪ .١‬موزة باستانشناسي‬
‫‪ .٢‬داﻧشگاه روهر بوخوم ـ موزة معدن آلمان؛ ‪homas.Stoellner@bergbaumuseum.de‬‬
‫‪ .٣‬موزة باستانشناسي زﻧجان؛ ‪h.zifar@gmail.com‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٤٠٣‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫جهت مشخصﻧمودن مكان ﮔماﻧﻪها‪ ،‬پيش از شروع كاوش‪ ،‬سطح تپﻪ و پيرامون آن مورد بررسي دقيق قرار ﮔرفت‪ .‬مطابق با شكل توپوﮔرافي تپﻪ‪ ،‬بررسي‬
‫تصاوير هوايي و پراكندﮔي سفالها و ساير مواد فرهنگي‪ ،‬همچنين بررسي چالﻪهاي حفاري غير مجاز‪ ،‬مشخص بود كﻪ آثار تاريخي روي يك تپة طبيعي‬
‫شكل ﮔرفتﻪ و ﻻيﻪهاي تاريخي ﻧبايد عمق چنداﻧي داشتﻪ باشند‪ .‬همچنين‪ ،‬شواهد و مدارك ﻧشان ميداد كﻪ همة بخشها و دامنﻪهاي زرّينتپﻪ داراي آثار‬
‫تاريخي ﻧبوده و فقط قسمتهايي از آن ميتواﻧستﻪ در ﮔذشتﻪ مورد استفاده و استقرار قرار ﮔرفتﻪ باشد‪ .‬مطابق با بررسي اﻧجاميافتﻪ تمركز قطعات سفالي و‬
‫يافتﻪهاي ديگر همچون قطعات شيشﻪ‪ ،‬جوش و سرباره فلز بيشتر در سطح باﻻي تپﻪ و قسمتهايي از دامنة شرقي ديده ميشد و در دامنﻪهاي غربي‪ ،‬شمالي‬
‫و جنوبي كﻪ شيب تندي هم داشتند‪ ،‬ميزان يافتﻪهاي فرهنگي بسيار كمتر بود‪ .‬در هر صورت جهت بﻪدستآوردن اهداف در ﻧظرﮔرفتﻪشده‪ ،‬آﮔاهي از كاركرد‬
‫تپﻪ‪ ،‬ارزيابي دورههاي تاريخي و تخمين عرصة تقريبي آن ‪ ٤‬ﮔماﻧﻪ براي كاوش تپﻪ در ﻧظر ﮔرفتﻪ شد‪ .‬سﻪ ﮔماﻧﻪ در قسمت فوقاﻧي تپﻪ و يك ﮔماﻧﻪ در دامنة‬
‫پائين شمالغرب تپﻪ در كنار جادة خاكي و رودخاﻧة چهرآباد باز شد‪.‬‬
‫گمانة شمارة ‪ :١‬ﮔماﻧة ‪ ١‬ﻧزديك بﻪ باﻻترين بخش تپﻪ‪ ،‬با تمايل بﻪسمت شمال و دامنة شرقي‪ ،‬بﻪ ﮔوﻧﻪاي ايجاد شد كﻪ طول آن در راستاي شرق بﻪ غرب‬
‫‪ ٣‬متر و عرض آن در راستاي شمال بﻪ جنوب ‪ ١/٥‬متر در ﻧظر ﮔرفتﻪ شد‪ .‬در ادامة كاوش و جهت مشخصشدن بهتر ﻻيﻪهاي تاريخي‪ ،‬ابعاد آن بﻪ ‪٤/٥×١/٥‬‬
‫متر رسيد‪ .‬در ﻧتيجة كاوش در ﮔماﻧة ‪ ،١‬بخشي از يك استقرار چند مرحلﻪاي آشكار شد‪ .‬بقاياي معماري شامل ديوارهاي خشتي‪ ،‬كفهاي ﮔلي كوبيده‪ ،‬پيهاي‬
‫سنگي و يك تنور بود )شكل ‪ .(٢‬باوجود آثار معماري مكشوفﻪ در ﮔماﻧة ‪ ،١‬بﻪدليل ابعاد كوچك ﮔماﻧﻪ‪ ،‬هيچ فضاي معماري مشخصي شناسايي ﻧشد‪ .‬مصالح‬
‫بﻪكاررفتﻪ در معماري همگي بومآور بوده و شامل سنگهاي رودخاﻧﻪاي براي پيسازي‪ ،‬خشتهاي قهوهاي متمايل بﻪ ﻧارﻧجي و خاكستري و كفها ﻧيز از ﮔل‬
‫كوبيده با آميزة كاه بودﻧد‪ .‬بر اساس بقاياي معماري بﻪدستآمده در ﮔماﻧة ‪ ،١‬بﻪﻧظر ميرسد آثار معماري داراي ‪ ٣‬فاز است كﻪ با ديوارهاي خشتي و چينﻪاي‪،‬‬
‫پيهاي سنگي و كفهاي ﮔلي ساختﻪ شدهاﻧد‪.‬‬
‫گمانة شمارة ‪ :٢‬در باﻻترين قسمت تپﻪ و تقريباً در مركز آن ابتدا با ابعاد ‪ ١/٥ × ٣‬متر ايجاد شد و سپس تا ابعاد ‪ ٣×٣‬متر ﮔسترش يافت‪ .‬در كاوش اين‬
‫ﮔماﻧﻪ كاﻧتكستهاي مختلفي شامل خاك سطحي‪ ،‬ﻻيﻪهاي آواري‪ ،‬ديوار‪ ،‬كف‪ ،‬پي سنگي و چالﻪهاي حفرشده در بافت ﻻيﻪهاي فرهنگي بﻪدست آمد‪ .‬بر‬
‫اساس ارتباط افقي و عمودي كاﻧتكستهاي شناساييشده‪ ،‬در ﮔماﻧة شمارة ‪ ،٢‬دو فاز استقراري مجزا از هم و يك فاز سوم شامل چالﻪهاي زبالﻪ يا پيت‬
‫شناسايي شد‪ .‬فاز ﻧخست شامل يك كف ﮔلي با ديوارهاي خشتي و ﮔلي است‪ .‬روي اين فاز معماري با ﻻيﻪهاي آواري پُر شده بود‪ .‬فاز دوم در زير كف فاز‬
‫ﻧخست قرار داشت‪ .‬با برداشتن كف مرحلة باﻻ يك ﻻية آواري آشكار شد كﻪ در آن بﻪ فراواﻧي قطعات شكستة خشت و ديگر مواد فرهنگي از قبيل زغال‪،‬‬
‫سفال‪ ،‬تيرهاي چوبي سوختﻪ‪ ،‬شيشﻪ‪ ،‬فلز و ‪ ...‬بﻪدست آمد )شكل ‪ .(٣‬اين بافت آواري دقيقاً روي دومين و قديمترين كف استقراري كﻪ روي خاك بكر ساختﻪ‬
‫شده‪ ،‬قرار ﮔرفتﻪ است‪ .‬شواهد و مدارك بﻪدستآمده از جملﻪ قطعات سفال ﻧشان ميداد دو فاز استقراري ﻧخست ﻧبايد فاصلة زماﻧي زيادي از هم داشتﻪ باشند‪.‬‬
‫عﻼوهبر دو مرحلة يادشده احتماﻻً در زماﻧي ديگر و باز هم با فاصلة زماﻧي ﻧزديك‪ ،‬ساكنان محوطﻪ‪ ،‬اقدام بﻪ حفر دو چالﻪ يا پيت عميق در بافت معماري تپﻪ‬
‫كردهاﻧد‪ .‬باتوجﻪ بﻪ اينكﻪ مواد فرهنگي داخل اين چالﻪها با مواد فرهنگي بﻪدستآمده از ﻻيﻪهاي كاوششده كامﻼً همسان است‪ ،‬مشخص است اين چالﻪها‬
‫در فاصلة زماﻧي بسيار ﻧزديك بﻪ استقرار اصلي تپﻪ ايجاد شدهاﻧد‪ .‬پايينترين سطح استقراري كﻪ شامل كف ﮔلي روي خاك بكر است‪ ،‬در عمق تقريبي‬
‫‪١٠٠‬ساﻧتيمتر قرار دارد‪ .‬بنابراين‪ ،‬ضخامت ﻻيﻪهاي فرهنگي در تراﻧشة ‪ ٢‬حدود ‪ ١‬متر است‪ .‬مشابهت مواد فرهنگي در هرسﻪ فاز شناساييشده در اين ﮔماﻧﻪ‬
‫ﻧشانميدهد تمام اين مراحل مربوط بﻪ يك دورة زماﻧي هستند‪.‬‬
‫گمانة شمارة ‪ :٣‬ﮔماﻧة ‪ ٣‬بﻪ ابعاد ‪ ٣×١/٥‬متر در بخش فوقاﻧي و ﻧزديك بﻪ شيب غربي تپﻪ باز شد‪ .‬در ﮔماﻧة ‪ ٣‬همچون دو ﮔماﻧة ديگر‪ ،‬كاﻧتكستهاي مختلفي‬
‫شامل ديوار خشتي‪ ،‬كف ﮔلي‪ ،‬ﻻية آواري و يك تنور بﻪدست آمد )شكل ‪ .(٤‬مطابق با شواهد و مدارك مكشوفﻪ‪ ،‬ﻻيﻪهاي فرهنگي اين ﮔماﻧﻪ كﻪ بﻪ ضخامت‬
‫حدود ‪ ١١٠‬ساﻧتيمتر است‪ ،‬مربوط بﻪ سﻪ فاز معماري و يك دورة زماﻧي است‪.‬‬
‫گمانة شمارة ‪ :٤‬در دامنة پائين بخش شمالغرب تپﻪ و در ﻧزديكي رودخاﻧة چهرآباد باز شد‪ .‬ابعاد ﮔماﻧﻪ در ابتدا ‪ ٣×١/٥‬متر بود كﻪ در روﻧد كاوش تا ‪٣/٥×٤/٥‬‬
‫متر ﮔسترش يافت‪ .‬مهمترين اثر مكشوفﻪ در ﮔماﻧة ‪ ٤‬كﻪ در واقع بخش بزرﮔي از محدودة ﮔماﻧﻪ را ﻧيز دربر ميﮔرفت‪ ،‬كورهاي بزرگ مربوط بﻪ فعاليتهاي‬
‫فلزكاري بود )شكل ‪ .(٥‬كوره بﻪ شكل استواﻧﻪ بﻪ قطر ‪ ١٥٠‬ساﻧتيمتر و عمق ‪ ٢٢٠‬ساﻧتيمتر با دو كاﻧال هواكش‪ ،‬يكي در جهت جنوبشرق و ديگري در‬
‫جهت غرب ساختﻪ شده است‪ .‬در قسمت مياﻧي كوره برجستگيهايي تقريباً يكسان در بدﻧة كوره ايجاد شده كﻪ آن را بﻪ دو قسمت فوقاﻧي و زيرين تقسيم‬
‫كرده است )شكل ‪ .(٦‬دو هواكش ساختﻪشده در دو جهت متفاوت كار هوادهي و خروج ﮔازهاي حاصل از سوختن را تنظيم و كنترل ميكنند‪ .‬ﻧهشتﻪهاي‬
‫بﻪدستآمده از داخل كوره شامل زغال‪ ،‬خاكستر‪ ،‬قطعات سربارة فلز‪ ،‬و شمار زيادي سنگ كوچك و متوسط است كﻪ احتماﻻً تعدادي از آﻧها كاﻧيهاي فلزي‬
‫هستند‪ .‬همچنين‪ ،‬بخشهاي باﻻيي كوره با ﻻيﻪهاي رسوبي اﻧباشت شده بود كﻪ ﻧشاندهنده پُرشدﮔي آن در طول زمان است‪ .‬همچنين‪ ،‬در بخش شمالشرق‬
‫ﮔماﻧﻪ و در كنار كورة مكشوفﻪ‪ ،‬ﻻيﻪاي از زغال و خاكستر همراه با سربارهها و تكﻪهاي حرارتديدة فلز بﻪدست آمد كﻪ احتماﻻً ﻧشاندهندة اﻧجام عمليات‬
‫استحصال فلز همچون چكشكاري يا فعاليتهاي مرتبط با آن در مجاورت كوره است‪.‬‬
 ‫‪ | ٤٠٤‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫يافتهﻫا‬
‫يافتﻪهاي ﮔماﻧﻪهاي ‪ ١‬تا ‪ ٣‬شامل تكﻪهاي سفال‪ ،‬استخوان حيوان‪ ،‬تكﻪهاي شيشﻪ‪ ،‬تكﻪهاي فلز‪ ،‬مهرههاي سنگي‪ ،‬اثر مُهر ﮔلي‪ ،‬قطعات چوبهاي سوختﻪ‪،‬‬
‫سردوك و سنگ ساب است‪ .‬يافتﻪهاي سﻪ ﮔماﻧة ﻧخست كﻪ عموماً از ﻻيﻪهاي استقراري زرّينتپﻪ بﻪدست آمدهاﻧد‪ ،‬ﻧشاندهندة استقراري دائمي مربوط بﻪ‬
‫اوايل دورة ساساﻧي هستند‪ .‬يافتﻪهاي ﮔماﻧة ‪ ٤‬بﻪجز چند تكﻪسفال ساده‪ ،‬بيشتر شامل سرباره و تكﻪهاي فلزات حرارتديده و سنگهاي معدﻧي بود‪.‬‬

‫برآيند‬
‫ﮔماﻧﻪزﻧي در زرّينتپة چهرآباد منجربﻪ بﻪدستآمدن اطﻼعات جالبتوجهي از دورة ساساﻧي در منطقة پيرامون معدن ﻧمك شد‪ .‬در ﻧتيجة ﮔماﻧﻪزﻧي مشخص‬
‫شد محدودة استقراري دورة ساساﻧي فقط شامل بخش فوقاﻧي و دامنﻪهاي باﻻي تپﻪاي است كﻪ بستر طبيعي دارد‪ .‬اين بخش بﻪرغم ضخامت كم ﻧهشتﻪهاي‬
‫فرهنگي )در حدود يك متر(‪ ،‬داراي سﻪ فاز متفاوت است كﻪ در هر سﻪ ﮔماﻧة ايجادشده قابل تشخيص است‪ .‬هر سﻪ فاز مربوط بﻪ دورة ساساﻧي با فاصلة‬
‫ﻻ‬
‫زماﻧي اﻧدك از همديگر و احتماﻻً اوايل اين دوره است‪ .‬عﻼوهبر ﻻيﻪهاي استقراري باﻻي تپﻪ‪ ،‬كشف يك كورة مربوط بﻪ فعاليتهاي فلزكاري )احتما ً‬
‫حرارتدهي بﻪ سنگهاي معدﻧي و چكشكاري( در قسمت پائين شمالغرب تپﻪ ﻧشاندهندة وجود يك بخش كارﮔاهي ﻧيز در زرّينتپﻪ است‪ .‬در صورت‬
‫ساساﻧي بودن كورة مكشوفﻪ‪ ،‬احتمال ارتباط آن با بخش استقراري فوقاﻧي تپﻪ دور از تصور ﻧيست‪ .‬باتوجﻪ بﻪ ﮔماﻧﻪزﻧي اﻧجاميافتﻪ و شواهد سطحي‪ ،‬احتماﻻً‬
‫در اوايل دورة ساساﻧي در حاشية رودخاﻧة چهرآباد كارﮔاههايي صنعتي مربوط بﻪ استحصال و توليد فلز )احتماﻻً آهن( وجود داشتﻪ كﻪ شايد تﺄمينكننده تجهيزات‬
‫فلزي معدن ﻧمك بوده است‪ .‬باتوجﻪ بﻪ وسعت كم محدودة استقراري باﻻي تپﻪ و ﻧبود استقرار دائمي ديگري در منطقة چهرآباد‪ ،‬آثار استقراري زرّينتپﻪ‬
‫ميتواﻧستﻪ محل استقرار و زﻧدﮔي كاركنان كارﮔاههاي فلزكاري بوده باشد‪.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٤٠٥‬‬

‫شكل ‪ .١‬ﻧماي كلي زرّينتپﻪ ديد از غرب‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬بقاياي آثار سﻪ فاز معماري در ﮔماﻧة شمارة ‪.١‬‬

‫شكل ‪ .٣‬بقاياي معماري و آثار مكشوفﻪ از مراحل سﻪﮔاﻧﻪ در ﮔماﻧة شمارة ‪.٢‬‬
 ‫‪ | ٤٠٦‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬بقاياي آثار سﻪ فاز معماري در ﮔماﻧة شمارة ‪.٣‬‬

‫شكل ‪ .٥‬كاوش در ﮔماﻧة ‪ ٤‬و كشف بقاياي كورة توليد فلز‪.‬‬

‫شكل‪ .٦‬ﻧمايي از كوره و هواكشهاي آن پس از اتمام كاوش‪.‬‬

 ‫كاوش ﻻيهنگاري محوطة نوسنگي باسفالِ تپة وليكي‬

‫سرِستي‪١‬‬
‫ِ‬ ‫رحمت عباسﻧژاد‬
‫لوجندي‪٢‬‬ ‫حسين ﻧعمتي‬

‫درآمد‬
‫تقريباً هفتاد سال پيش‪ ،‬كارلتون استاﻧلي كوون غارهاي كمربند و هوتو را در سالهاي ‪ ١٩٤٩‬و ‪ ١٩٥١‬مورد كاوش قرار داد‪ .‬وي دو افق ميانسنگي و ﻧوسنگي‬
‫را در اين غارها شناسايي و ابزارهاي سنگي و استخواﻧي‪ ،‬قطعات سفال و بقاياي اﻧساﻧي و جاﻧوري زيادي كشف كرده است و عﻼوهبر آن بﻪ حضور ﮔوﻧﻪهاي‬
‫اهليشده بز و ﮔوسفند در ﻧوسنگي بدونسفال و خوك و ﮔاو در دورة ﻧوسنگي باسفال اشاره ﻧمود )‪ .(Coon 1951; 1952‬در ادامﻪ‪ ،‬چارلز مكبرﻧي ضمن كاوش‬
‫در غار اَلتپة بهشهر‪ ،‬با مطالعﻪ روي مجموعة جاﻧوري كاوش كوون بﻪ ظهور ﻧاﮔهاﻧي ﮔوﻧﻪهايي از ﮔوسفند و بز اهليشده در دورة ﻧوسنگي باسفال اذعان كرد‬
‫)‪ .(McBurney 1968‬كاوش در غار كميشان در اواخر دهة ‪ ١٣٨٠‬خورشيدي )وحدتيﻧسب ‪ (١٣٨٨‬منجر بﻪ شناسايي ﻧهشتﻪهاي ميانسنگي و ﻧوسنگي بدون‬
‫سفال شده است كﻪ برخﻼف ﻻيﻪهاي ميانسنگي‪ ،‬ﻻيﻪهاي ﻧوسنگي آن بﻪشدت مغشوش بوده است‪ .‬محوطﻪاي بﻪ ﻧام توقتپﻪ كﻪ بﻪهمراه چند تپة ﻧوسنگي‬
‫ديگر در جريان يك بررسي باستانشناسي شناسايي شده بودﻧد‪ .‬با هدف شناخت مراحل آغازين ﻧوسنگي باسفال در منطقﻪ‪ ،‬كاوش شد )ماهفروزي ‪.(١٣٨٦‬‬
‫سفالهاي ﻧوسنگي اين محل با سفالهاي ﻧوع جيتون در سنگچخماق شرقي مقايسﻪ شدهاﻧد )‪ .(Roustaei 2016‬كاوش محوطة كميشاﻧي در ﻧكا در سال‬
‫‪ ١٣٩٦‬از ديگر پژوهشهايي است كﻪ با هدف تعيين تسلسل ﮔاهﻧگاري دورههاي ميانسنگي و ﻧوسنگي و همچنين مطالعة فرآيند ﻧوسنگيشدن در منطقﻪ‬
‫اﻧجام شده است‪ .‬كاوش ﻻيﻪﻧگاري محوطﻪ توقتپﻪ با ‪ ٢/٥‬متر ﻻية فرهنگي مربوط بﻪ دورة ﻧوسنگي در دشت ﻧكا‪ ،‬ديگر پژوهش ميداﻧي در منطقﻪ است كﻪ‬
‫بﻪمنظور دستيابي بﻪ توالي ﮔاهﻧگاري دورة ﻧوسنگي و مطالعة چگوﻧگي و چرايي ﻧوسنگيشدن و توليد غذا اﻧجام شد )عباسﻧژاد سرستي ‪ .(١٣٩٩‬غارهاي‬
‫هوتو و كمربند مورد كاوش بازﻧگري قرار ﮔرفتند )فاضلي ﻧشلي ‪١٤٠٠‬الف؛ ‪١٤٠٠‬ب(‪ .‬فرآيند ﻧوسنگيشدن در منطقﻪ از طريق بررسي باستانشناسي در‬
‫دشتهاي ﻧكا و بهشهر ﻧيز مورد مطالعﻪ قرار ﮔرفت )رمضانپور ‪ (١٣٩١‬و شواهد جديدي از استقرارهاي ﻧوسنگي در منطقﻪ )دشت و ارتفاعات( يافت شده است‬
‫)اسدي اُجايي ‪.(١٤٠٢‬‬
‫باوجود پژوهشهاي جديد هنوز مسائل فراواﻧي وجود دارد‪ .‬وقفﻪ ﮔاهﻧگاراﻧﻪ و جغرافيايي‪ ،‬ﻧبود ﮔوﻧﻪهاي اهلي در كاوشهاي اخير‪ ،‬شتابزدﮔي در تحليل‬
‫و كمبود دادههاي قابل اطمينان و فقدان ﮔاهﻧگاري از محوطﻪهاي دشت موجب شده تا توجﻪ باستانشناسان‪ ،‬بﻪويژه ﻧگارﻧدﮔان‪ ،‬بﻪ محوطﻪهاي جلگﻪاي‬
‫)دشت( پست شرق مازﻧدران از جملﻪ دشت ﻧكا جلب شود‪ .‬اين مهم‪ ،‬با كاوش در محوطة توقتپﻪ و تپة وليكي آغاز و مواد فرهنگي از جملﻪ سفال‪ ،‬ابزارهاي‬
‫سنگي‪ ،‬بقاياي ﮔياهي و جاﻧوري‪ ،‬ﻧموﻧﻪهاي ديريناقليم و ﻧموﻧﻪهاي تاريخﮔذاري بﻪمنظور درك بهتر وضعيت ﻧوسنگيشدن‪ ،‬معيشت‪ ،‬اهليسازي و روﻧد تحول‬
‫تكنولوژيها‪ ،‬بﻪخصوص سفال و دستساختﻪهاي سنگي‪ ،‬جمعآوري شد كﻪ مطالعات روي آن ادامﻪ دارد‪.‬‬

‫محوطة تپة وليكي‬

‫محوطﻪ تپة وليكي در دشت ﻧكا در فاصلﻪ ‪ ١٠‬كيلومتري از دامنﻪهاي شمالي البرز و ‪ ١٥‬كيلومتري از سواحل درياي كاسپي‪ ،‬در مختصات ) ‪N36º 42' 57.74",‬‬
‫"‪ (E53º 17' 29.64‬و در ارتفاع ‪٤‬ـ متري از سطح آبهاي آزاد قرار دارد‪ .‬اين محوطﻪ ابتدا در سال ‪ ١٤٠٠‬مورد تعيين عرصﻪ و حريم قرار ﮔرفت )ﻧعمتي‬
‫لوجندي ‪ (١٤٠٠‬و سپس در سال ‪ ١٤٠١‬برﻧامة كاوش ﻻيﻪﻧگاري آن بﻪ اﻧجام رسيد‪ .‬چهار ﮔماﻧﻪ در اين كاوش‪ ،‬بﻪترتيب ﮔماﻧة ‪ Tr.1‬بﻪ ابعاد ‪ ٤×٢‬متر در مركز‬
‫تپﻪ‪ ،‬ﮔماﻧة ‪ Tr.2‬بﻪ ابعاد ‪ ٤×١‬متر و ﮔماﻧة ‪ Tr.4‬بﻪ ابعاد ‪ ٥×٢‬متر در شرق ﮔماﻧة اول و ﮔماﻧة ‪ Tr.3‬بﻪ ابعاد ‪ ٣×٢‬متر در بخش شمالي محوطﻪ‪ ،‬ايجاد شدﻧد‬
‫)شكل ‪.(١‬‬

‫و معماري‪ ،‬داﻧشگاه مازﻧدران‪ ،‬بابلسر؛ ‪r.abbasnejad@umz.ac.ir‬‬

‫‪ .١‬داﻧشيار ﮔروه باستانشناسي داﻧشكدة هنر‬
‫‪ .٢‬كارشناس ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬ﮔردشگري و صنايعدستي استان مازﻧدران‪ ،‬ساري؛ ‪hosein.nemati7163@yahoo.com‬‬
 ‫‪ | ٤٠٨‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫يافتهﻫاي كاوش‬
‫از كاوش اين محوطﻪ ‪ ١٦٤١‬قطعﻪ سفال كشف شده كﻪ از اين تعداد ‪ ١٢٤٧‬قطعﻪ مربوط بﻪ دورة ﻧوسنگي‪ ٤٠ ،‬قطعﻪ مربوط بﻪ دورة مسسنگي و ‪ ١٤١‬قطعﻪ‬
‫مربوط بﻪ دورههاي اواخر عصر آهن‪ ،‬تاريخي و اسﻼمي و ‪ ٢٥٢‬قطعﻪ ﻧيز غيرقابل تشخيص هستند‪ .‬اكثريت سفالهاي تپة وليكي از ﮔوﻧﻪهاي سفال پوك‬
‫كاسپي )‪ (Caspian Neolithic Software‬هستند‪ .‬اما‪ ،‬برخﻼف توصيفات ﮔذشتﻪ آﻧها ويژﮔيهاي متنوعي را ﻧمايش ميدهند كﻪ برخي از آﻧها عبارتند از‪ :‬كيفيت‬
‫خوب پخت‪ ،‬تخلخل اﻧدك‪ ،‬ضخامت بسيار باريك )‪٤‬ـ‪ ٣‬ميليمتر(‪ ،‬تركيبشدن بسيار مطلوب ﮔل سفال با آميزههاي ﮔياهي‪ ،‬مواد معدﻧي و يا صدفهاي‬
‫خردشده‪ .‬سفالهاي اين محوطﻪ را ميتوان در سﻪ ﮔروه محلي‪ ،‬منطقﻪاي و فرامنطقﻪاي تقسيمبندي كرد )شكلهاي ‪ ٢‬و ‪ .(٣‬سفالهاي ﮔروه اول و دوم‪،‬‬
‫روش ساخت يكساﻧي دارﻧد و تنها در ﻧوع ﻧقوش با هم متفاوت هستند‪ .‬در ﮔروه محلي‪ ،‬ﻧقوش شامل ﻧردبانهاي افقي از روي لبﻪ هستند‪ .‬اين ﻧقوش بﻪ‬
‫رﻧگهاي قهوهاي تا قرمزـ ﻧارﻧجي و متنوع ايجاد شدهاﻧد‪ .‬در ﮔروه منطقﻪاي‪ ،‬ﻧقوش شامل ﻧوارهاي رﻧگي ﻧازك يا ضخيم‪ ،‬در اكثر موارد روي لبﻪ است‪.‬‬
‫همچنين رﻧگآميزي بدﻧة سفال ﻧيز ديگر روش تزئين سفالهاي اين ﮔروه است‪ .‬اما‪ ،‬بﻪطور كلي اكثريت سفالهاي اين ﮔروه از ﻧوع ساده و بدون ﻧقش هستند‪.‬‬
‫ﮔروه سوم كﻪ تنها ‪ ٣‬قطعﻪ را شامل ميشود از ﻧوع فرامنطقﻪاي هستند كﻪ در محوطﻪهاي دشتهاي شاهرود و بسطام‪ ،‬ﮔرﮔان‪ ،‬خراسان شمالي و تركمنستان‬
‫جنوبي قابل مشاهده هستند كﻪ ﻧشاندهنده ارتباطات فرامنطقﻪاي بين دشتهاي شرقي مازﻧدران با مناطق همجوار بﻪصورت ﻧاچيز است‪ .‬ﻧقوش در دو قطعﻪ‬
‫از ﻧوع سايﻪ ـ روشن هستند‪ .‬در قطعﻪاي ديگر‪ ،‬شامل دايرههاي رﻧگي پراكنده در سطح‪ ،‬كﻪ اين ﻧقش در محوطﻪهاي ﻧوسنگي فﻼت مركزي ايران از جملﻪ‬
‫تپة سيلك ﻧيز مشاهده شده است‪.‬‬
‫همچنين‪ ،‬در كاوش اين محوطﻪ اولين بقاياي معماري دورة ﻧوسنگي در دشتهاي شرقي مازﻧدران‪ ،‬البتﻪ بﻪصورت ﻧاچيز‪ ،‬يافت شده است‪ .‬در ﮔماﻧة‬
‫‪ Tr.3‬در كاﻧتكستهاي ‪ ١٦ ،١٥‬و ‪ ١٧‬بﻪصورت ديوارهاي سنگچين و در كاﻧتكست ‪ ٢٣‬بﻪصورت ديواري مدور از چينة ﮔلي ظاهر شد )شكل ‪ .(٤‬متﺄسفاﻧﻪ‬
‫كاوش در اين ﮔماﻧﻪ بﻪعلت ﻧفوذ و باﻻآمدن آب زيرزميني و آبﮔرفتگي سطح ﮔماﻧﻪ‪ ،‬ﻧاتمام ماﻧد‪ .‬از ويژﮔيهاي معماري كاﻧتكست ‪ ٢٣‬ميتوان بﻪ وجود شاخ‬
‫ﮔوزن روي اين ديواره اشاره كرد‪ .‬در ﮔماﻧة ‪ TR.4‬شاهد اين هستيم كﻪ ﻻيﻪهاي بكر و طبيعي در كنار ﻻيﻪهاي فرهنگي بﻪصورت موازي ظاهر ميشوﻧد‪ .‬در‬
‫ﮔماﻧة ‪ TR.2‬در ‪ ١٥‬متري شمالغربي و در ارتفاع تقريباً ‪ ١/٥‬متري باﻻتر از سطح آغازين ﮔماﻧة ‪ ،TR.4‬مشاهده ميكنيم كﻪ پس از تقريباً كمتر از يك متر‬
‫كﻪ ﻻيﻪهاي فرهنگي بسيار ضعيف بوده ﻻيﻪهاي بكر آغاز ميشوﻧد‪ ،‬در حاليكﻪ ﻧسبت بﻪ ﮔماﻧة ‪ TR.4‬بﻪ رأس تپﻪ ﻧزديكتر است و اﻧتظار ميرفت كﻪ ﻻيﻪهاي‬
‫فرهنگي آن بيشتر و ضخيمتر باشند‪ .‬در ﮔماﻧة ‪ Tr.4‬كاﻧتسكتهاي فرهنگي بﻪصورت چالﻪاي مدور درون خاكر بكر حفر شده است‪ .‬همچنين در ﻻيﻪهاي‬
‫آغازين كاﻧتكست ‪ ٦‬آثار چينﻪ و آوار خشتي در بخش غربي ﮔماﻧﻪ ظاهر ميشوﻧد‪ .‬در برﻧامة تعيين عرصﻪ و حريم ﻧيز ﮔماﻧﻪهايي كﻪ داراي آثار مربوط بﻪ دورة‬
‫پوك كاسپي بودهاﻧد در عمقهاي متفاوت بﻪ خاك بكر رسيدهاﻧد‪ .‬اين مسائل بيان ميكند كﻪ تمام محوطﻪ بﻪطور يكسان اشغال ﻧشده و استقرارها در سطح‬
‫محوطﻪ پراكنده بودهاﻧد )شكل ‪ .(٥‬بﻪ ﻧظر ميرسد در اين محوطﻪ باتوجﻪ بﻪ قرارﮔيري ﻻيﻪهاي فرهنگي در كنار ﻻيﻪهاي بكر بﻪطور همزمان و ساختار‬
‫دايرهاي آﻧها بقاياي معماري شامل چالﻪهاي مدوري است كﻪ در دل ﻧهشتﻪهاي طبيعي حفر شدهاﻧد و داراي حداقل مصالح هستند‪ .‬اين چالﻪهاي مدور‪،‬‬
‫بخصوص در ﮔماﻧة ‪ ،TR.4‬حجم عظيمي از خاكستر و زغال را دارﻧد كﻪ ممكن است ﻧشاندهنده استفاده از آﻧها در فصلهاي سرد سال باشد‪ .‬باتوجﻪ بﻪ اينكﻪ‬
‫محوطﻪهاي داراي سفال پوك كاسپي در اين دوره در ارتفاعات ﻧيز ظاهر ميشوﻧد )اسدي اُجايي ‪ (١٤٠٢‬و ﻧيز وجود بقاياي ثاﻧويﻪ حيواﻧات چون چربي و شير‬
‫در سفالها تﺄييد شده )‪ ،(Gregg and Slater 2012‬شايد بتوان يك سيستم چراﮔردي محدود و ابتدايي را براي اين جوامع متصور شد‪ .‬بنابراين‪ ،‬احتمال دارد‬
‫در تپﻪ آسياب مربوط بﻪ هزارة ﻧهم ق‪.‬م‪Braidwood et al. 1961; Darabi ) .‬‬ ‫اين استقرارها ﻧﻪ دائمي بلكﻪ فصلي باشند‪ .‬ﻧموﻧة چنين استقرارهايي را ميتوان‬
‫‪ ،(et al. 2018‬تپة عبدالحسين در اوايل هزارة هفتم ق‪.‬م‪ (Pullar 1990) .‬و تپﻪ سراب )‪ (Braidwood et al. 1961‬مربوط بﻪ اواخر هزارة هفتم ق‪.‬م‪ .‬در غرب‬
‫ايران اشاره كرد‪.‬‬
‫تعداد ‪ ٣٢١‬عدد دستساختﻪ سنگي از اين محوطﻪ كشف شده كﻪ ‪ ٥٩‬عدد ابزار‪ ٢٤٣ ،‬عدد برداشتﻪ‪ ١٣ ،‬عدد سنگمادر‪ ١ ،‬قطعﻪ سنگي طبيعي و ‪٥‬‬
‫عدد غيرقابل تشخيص هستند )شكل ‪ .(٦‬تمامي اين دستساختﻪها از مواد خام محلي كﻪ در ‪ ١٠‬كيلومتري جنوب محوطﻪ در دامنﻪهاي تپﻪماهورهاي طبيعي‬
‫قرار دارﻧد‪ ،‬ساختﻪ شدهاﻧد‪ .‬سنگمادرها شامل تراشﻪ‪ ،‬تيغﻪ و ريزتيغﻪ هستند‪ .‬در بين برداشتها بيشترين تعداد‪ ،‬هماﻧند سنگمادرها‪ ،‬بﻪ تراشﻪها تعلق دارد‪.‬‬
‫همچنين‪ ،‬در اين محوطﻪ تعدادي تيغﻪهاي داراي جﻼي داس ﻧيز مشاهده ميشود‪ .‬طي شناورسازي تقريباً يك تُن خاك از ﮔماﻧﻪهاي ‪ Tr.3‬و ‪ Tr.4‬داﻧﻪهاي‬
‫زيادي بﻪدست آمده است‪ .‬در برخي از بقاياي ﮔياهي آثار بريدﮔي ديده ميشود كﻪ ميتواﻧد در ارتباط با استفاده از تيغﻪهاي داس در بهرهبرداري از منابع ﮔياهي‬
‫باشند‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫كاوش در مجموعﻪ تپﻪهاي وليكي‪ ،‬تواﻧست برخي از ابهامات دورة ﻧوسنگي در جنوبشرق درياي كاسپي را حل ﻧمايد‪ .‬باتوجﻪ بﻪ مطالعة سفالهاي اين محوطﻪ‬
‫و طبقﻪبندي و مقايسﻪ آن با ديگر محوطﻪها در استان مازﻧدارن و ساير مناطق همجوار‪ ،‬ميتوان سفال دورة ﻧوسنگي در شرق مازﻧدران را در سﻪ ﮔروه عمده‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٤٠٩‬‬

‫طبقﻪبندي كرد كﻪ ﻧشان از روابط اجتماعي در سطح محلي‪ ،‬منطقﻪاي و فرامنطقﻪاي دارﻧد‪ .‬همچنين‪ ،‬تپة وليكي اولين بقاياي معماري دورة ﻧوسنگي باسفال‬
‫در دشتهاي شرقي مازﻧدران را ﻧشان ميدهد كﻪ ميتواﻧد بياﻧگر احتمال وجود ﻧظام چراﮔردي فصلي باشد‪ .‬ﻧموﻧة چنين استقرارهايي در غرب ايران از هزارة‬
‫ﻧهم تا اواخر هزارة هفتم ق‪.‬م‪ .‬كﻪ با دوران ﻧوسنگي دشتهاي شرق مازﻧدران تقريباً همزمان است‪ ،‬ﮔزارش شده است‪ .‬مطالعات آتي ميتواﻧد پاسخگوي‬
‫بسياري از ابهامات در اين بازة زماﻧي در منطقة شرق مازﻧدران و حتي منطقة جنوبشرق درياي كاسپي باشد‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫اسدي اُجايي‪ ،‬سيد كمال‪ ،١٤٠٢ .‬بررسي استقرارﮔاههاي ﻧوسنگي سرزمينهاي پست و مرتفع شرق مازﻧدران‪ ،‬سازمان ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و ﮔردشگري استان‬
‫مازﻧدران‪) ،‬منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫رمضانپور‪ ،‬حسين‪ ،١٣٩١ .‬مطالعﻪ دوره ﻧوسنگي و ﻧوسنگيشدن در دشتهاي پست شهرستانهاي ﻧكا و بهشهر بر اساس بررسيهاي باستانشناختي‪ ،‬پايانﻧامة كارشناسي‪-‬‬
‫ارشد باستانشناسي‪ ،‬داﻧشگاه آزاد اسﻼمي واحد تهران مركز‪) ،‬منتشرﻧشده(‪،‬‬

‫عباسﻧژاد سرستي‪ ،‬رحمت‪ ،١٣٩٩ .‬ﮔزارش توصيفي ـ تحليلي ﮔماﻧﻪزﻧي ﻻيﻪﻧگاري توقتپة ﻧكا‪ ،‬مازﻧدران‪ ،‬ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و ﮔردشگري استان مازﻧدران‪،‬‬
‫)منتشرﻧشده(‪،‬‬

‫فاضلي ﻧشلي‪ ،‬حسن‪١٤٠٠ .‬الف‪ ،‬ﮔزارش ﮔماﻧﻪزﻧي بﻪ منظور تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم محوطﻪ هوتو و كمربند و ﻻيﻪﻧگاري غار هوتو‪ ،‬ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي‬
‫و ﮔردشگري استان مازﻧدران‪) ،‬منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫فاضلي ﻧشلي‪ ،‬حسن‪١٤٠٠ .‬ب‪ ،‬ﮔزارش كاوش ﻻيﻪﻧگاري غار كمربند‪ ،‬ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و ﮔردشگري استان مازﻧدران‪) ،‬منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫ماهفروزي‪ ،‬علي‪ ،١٣٨٦ .‬ﮔزارش ﮔماﻧﻪزﻧي و تعيين حريم طوقتپة ﻧكا‪ ،‬ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و ﮔردشگري استان مازﻧدران‪) ،‬منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫ﻧعمتي لوجندي‪ ،‬حسين‪ ،١٤٠٠ .‬برﻧامﻪ تعيين عرصﻪ و حريم تپة وليكي شهرستان ﻧكا‪ ،‬سازمان ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و ﮔردشگري استان مازﻧدران‪) ،‬منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫وحدتيﻧسب‪ ،‬حامد‪ ،١٣٨٨ .‬ﮔزارش فصل اول كاوش در غار كميشان‪ ،‬تهران‪ :‬مركز اسناد ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و ﮔردشگري كشور‪) ،‬منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫‪Braidwood R. J., Howe B. and Reed C. 1961, “The Iranian Prehistoric Project”, Science 133: 2008- 2010.‬‬

‫‪Coon, S. C. 1951, Cave Explorations in Iran 1949, Philadelphia, the University Museum, University of Pennsylvania.‬‬

‫‪Coon, S. C. 1952, “Excavations in Hotu Cave, Iran, 1951, a Preliminary Report”, Proceedings of the American Philosophical Society 96/3:‬‬
‫‪231-249.‬‬

‫‪Darabi, H., T. Richter & P. Mortensen. 2018, “New Excavations at Tappeh Asiab, Kermanshah Province Iran”, Antiquity 92 (361),‬‬
‫‪E2. doi:10.15184/aqy.2018.3‬‬

‫‪Gregg, M.W., Slater, G. F. 2012, “Isotopic Characterization of Fatty Acids Surviving in Fired Clay and Pottery Fragments from‬‬
‫‪Mesolithic and Neolithic Ccupations of Hotu and Kamarband Caves in Northern Iran”, University of Pennsylvania Museum Archives.‬‬

‫‪McBurney, C.B. 1968, “The Cave of Ali Tappeh and the Epi-Palaeolithic in N.E. Iran”, Proceedings of the Prehistoric Society 12: 385-413.‬‬

‫‪Pullar, J. 1990, Tepe Abdul Hossain: A Neolithic Site in Western Iran, Excavations 1978, BAR International Series 563, Oxford.‬‬

‫‪Roustaei, K. 2016, “An Emerging Picture of the Neolithic of Northeast Iran”, Iranica Antiqua 51: 21-56.‬‬
 ‫‪ | ٤١٠‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ (١ .١‬موقعيت تپة وليكي در دشت شرقي مازﻧدران؛ ‪ (٢‬تپﻪ وليكي و محل ﮔماﻧﻪها؛ ‪ (٣‬ﮔماﻧة ‪Tr.4‬؛ ‪ (٤‬ﮔماﻧة ‪Tr.3‬؛ ‪ (٥‬ﮔماﻧة ‪.Tr.2‬‬

‫شكل ‪ .٢‬سفال ﻧوسنگي تپة وليكي؛ ﮔماﻧة ‪ .Tr.4‬ﮔروه محلي )‪ ٥‬و ‪(١٣‬؛ ﮔروه منطقﻪاي )‪٤‬ـ‪١٢ ،١‬ـ‪(٦‬؛ و ﮔروه فرامنطقﻪاي )‪ ١٤‬و ‪.(١٥‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٤١١‬‬

‫شكل ‪ .٣‬سفال ﻧوسنگي تپة وليكي؛ ﮔماﻧة ‪ .Tr.3‬ﮔروه منطقﻪاي )‪٧‬ـ‪٢٠ ،١‬ـ‪(٩‬؛ و ﮔروه فرامنطقﻪاي )‪.(٨‬‬

‫شكل ‪ .٤‬بقاياي معماري از ﮔماﻧة ‪Tr.3‬؛ ديوار و اجاق سنگچين )‪٣‬ـ‪(١‬؛ بقاياي ديوار كاﻧتكست ‪.(٤) ٢٣‬‬
 ‫‪ | ٤١٢‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬كنارهم قرارﮔرفتن ﻧهشتﻪهاي فرهنگي و طبيعي در ﮔماﻧة ‪.Tr.4‬‬

‫شكل ‪ .٦‬دستساختﻪهاي سنگي از كاوش تپة وليكي‪.‬‬

 ‫سومين فصل كاوش باستانشناسي محوطة كلهكوب آيﺴك‪ ،‬استان خراسان جنوبي‬

‫‪١‬‬
‫محمدحسين عزيزي خراﻧقي‬

‫درآمد‬
‫با ﮔذشت بيش از صدسال از شروع كاوشها و مطالعات باستانشناسي در ايران‪ ،‬بﻪ دﻻيل مختلف مناطق شرقي كمتر يا اصﻼً مورد توجﻪ باستانشناسان قرار‬
‫ﻧگرفتﻪ و اﻧتشارات بسيار محدودي از فعاليتهاي باستانشناسي در اين بخش از ايران وجود دارد‪ .‬محوطة باستاﻧي كلﻪكوب آيسك‪ ،‬يكي از معدود محوطﻪهاي‬
‫پيشازتاريخي استان خراسان جنوبي و در كل شرق ايران است كﻪ داراي ﻧهشتهاي فرهنگي كافي بﻪمنظور ارائﻪ ﮔاهﻧگاري و شناخت توالي فرهنگي‬
‫پيشازتاريخ اين منطقﻪ است )شكل ‪ .(١‬شاخصترين دستاورد كاوش در كلﻪكوب شناسايي فرهنگهاي هزارة چهارم پيشازميﻼد با خاستگاه جنوبغربي و‬
‫بينالنهريني است كﻪ شواهد آن بسيار دور از مركز در اين محوطﻪ بﻪدست ميآيند‪ .‬اين شواهد فرهنگي كﻪ ميتوان آﻧها را همافق با فرهنگ شوش ‪ II‬يا‬
‫اوروك جديد داﻧست‪ ،‬شامل اﻧواع سفالهاي شاخص اين دوره از قبيل سفالهاي لبﻪواريختﻪ‪ ،‬سينيهاي خشن ﻧوع باﻧشي‪ ،‬ظروف لولﻪدار و خمرههاي‬
‫دستﻪدماغي‪ ،‬سفالهاي منقوش و سفالهاي چرخساز ظريفي هستند كﻪ در ﻧواحي جنوبغربي‪ ،‬غربي‪ ،‬شمالغربي‪ ،‬جنوبشرق و فﻼت مركزي ايران شناختﻪ‬
‫شده هستند‪ ،‬ولي در شرق ايران براي ﻧخستينبار شناسايي و معرفي ميﮔردﻧد )عزيزي خراﻧقي و همكاران ‪ .(١٣٩٩‬در فصل سوم كاوش محوطة كلﻪكوب‪،‬‬
‫كاوش روي بقاياي معماري خشتي متمركز بود كﻪ در سال ‪ ١٣٩٨‬در تراﻧشة ‪ E‬در مركز محوطﻪ شناسايي شده بود‪ .‬كاوشهاي ﮔسترده در اين محل منجربﻪ‬
‫شناسايي بقاياي معماري متعلق بﻪ هزارة پنجم پيشازميﻼد و دورة مسسنگي‪ ،‬شد‪ .‬معماري راستﮔوشة خشتي با اين قدمت براي ﻧخستينبار معرفي ميﮔردد‪.‬‬
‫در اين فصل از پژوهش در محوطة كلﻪكوب‪ ،‬چهار فاز معماري مختلف شناسايي شد )عزيزي خراﻧقي ‪.(١٤٠١‬‬

‫موقعيت‬
‫خراسان جنوبي در شرق ايران با وسعت حدود ‪ ٨٩٨٣٠‬كيلومترمربع ‪ ٣٤‬درجﻪ و ‪ ٦‬دقيقﻪ و ‪ ٤٢‬ثاﻧيﻪ عرض شمالي و ‪ ٥٢‬درجﻪ و ‪ ١٢‬دقيقﻪ و ‪ ١٣‬ثاﻧيﻪ طول‬
‫شرقي واقع است‪ .‬اين استان كﻪ حدود ‪ ٥/٤‬درصد از مساحت كل كشور را دربرﮔرفتﻪ و از لحاظ وسعت هشتمين استان كشور است كﻪ از شرق با كشور‬
‫افغاﻧستان‪ ،‬از شمال با استان خراسان رضوي‪ ،‬از شمالغربي و غرب با استان يزد‪ ،‬از جنوبغربي با استان كرمان و از جنوب با استان سيستان و بلوچستان‬
‫هممرز است‪ .‬استان خراسان در سال ‪ ١٣٨٣‬بﻪ سﻪ استان خراسان شمالي با مركزيت بجنورد‪ ،‬استان خراسان رضوي با مركزيت مشهد و استان خراسان جنوبي‬
‫با مركزيت بيرجند‪ ،‬تقسيم شد‪ .‬مهمترين شهرستانهاي اين استان‪ :‬بيرجند‪ ،‬قائنات‪ ،‬ﻧهبندان‪ ،‬سربيشﻪ‪ ،‬درميان‪ ،‬فردوس‪ ،‬سرايان و بشرويﻪ است )شركت‬
‫طراحان آرادﻧگار ‪.(١٥ :١٣٨٤‬‬
‫شهرستان سرايان در شمالغرب استان خراسان جنوبي واقع شده و از ﻧظر موقعيت جغرافيايي در حدود طول شرقي ‪ ٥٨‬درجﻪ و ‪ ٣٠‬دقيقﻪ و ‪ ٤٠‬ثاﻧيﻪ‬
‫و عرض شمالي ‪ ٣٣‬درجﻪ و ‪ ٥٢‬دقيقﻪ قرار ﮔرفتﻪ است‪ .‬سرايان از شمال بﻪ بخش كاخك از شهرستان ﮔناباد‪ ،‬از جنوب بﻪ شهرستان بيرجند‪ ،‬از شرق بﻪ‬
‫شهرستان قائن و از غرب بﻪ شهرستان طبس محدود شده و فاصلة آن تا بيرجند )مركز استان( ‪ ١٥٦‬كيلومتر است‪ .‬آبوهواي منطقﻪ بﻪخاطر وجود رشتﻪكوههاي‬
‫شمال شهرستان و وجود دشتهاي كويري در جنوب بﻪ دو ﻧوع آبوهواي سرد و ﮔرم و خشك تقسيم ميشود‪ .‬مناطق شمالي بﻪ خاطر وجود رشتﻪكوههاي‬
‫متعدد و درههاي سرسبز در زمستانها سرد و در تابستانها معتدل‪ ،‬اما بخش اعظم منطقﻪ را دشتها و بيابانهاي خشك دربر ﮔرفتﻪ است )عناﻧي ‪:١٣٩١‬‬
‫‪١٣‬ـ‪.(١٢‬‬
‫محوطة كلﻪكوب آيسك‪ ،‬در شهرستان سرايان‪ ،‬استان خراسان جنوبي و در شرق ايران با مختصات جغرافيايي” ‪ ٣٣ ° ٥٢ ’ ٥٦/٨٣‬شمالي و ” ‪٥٣/٤٣‬‬
‫’‪ ٥٨° ٢١‬شرقي و ‪ ١٣٦٠‬متر از سطح آبهاي آزاد‪ ،‬قرار دارد )شكل ‪ .(٢‬مطالعات پيشازتاريخ در مناطق شرقي ايران بسيار محدود بوده و تقريباً اينﮔوﻧﻪ‬
‫پژوهشها در جنوبشرق و شمالشرق ايران متمركز بوده و ﻧواحي شرقي بﻪدليل شرايط خاص اقليمي و بيابانهاي ﮔستردة لوت و دشت كوير‪ ،‬كمتر مورد‬
‫توجﻪ قرار ﮔرفتﻪاﻧد‪ ،‬هرچند در ساليان اخير بﻪهمت كارشناسان ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و ﮔردشگري استان‪ ،‬تقريباً تمامي استان خراسان جنوبي‬

‫‪m.azizi@richt.ir‬‬ ‫‪ .١‬استاديار پژوهشكدة باستانشناسي‪ ،‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و ﮔردشگري؛‬

 ‫‪ | ٤١٤‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫مورد بررسيهاي باستانشناسي قرار ﮔرفتﻪ‪ ،‬ولي تعداد آثار شناساييشده مربوط بﻪ دورة پيشازتاريخ بسيار اﻧدك و مشكل ديگر در خصوص اين محوطﻪها‬
‫اين است كﻪ عموماً در معرض فرسايش شديد بادي يا تخريب عمدي اﻧساﻧي قرار ﮔرفتﻪاﻧد‪ ،‬تا جاييكﻪ شايد كلﻪكوب يكي از معدود محوطﻪهاي پيشازتاريخي‬
‫اين استان است كﻪ ضخامت ﻧهشتهاي فرهنگي آن امكان كاوش و مطالعﻪ باستانشناختي را فراهم كرده است‪.‬‬
‫ﻧخستين فعاليتهاي باستانشناسي در محوطة كلﻪكوب در سالهاي ‪) ١٣٨٧‬ﮔماﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم( و ‪ ١٣٩٠‬ﮔماﻧﻪزﻧي‬
‫بﻪمنظور ﻻيﻪﻧگاري اﻧجام ﮔرفت )عناﻧي ‪ .(١ :١٣٩١‬مساحت كلي اين محوطﻪ بر اساس مطالعات مذكور حدود هفت هكتار برآوردشده و در تاريخ ‪١٣٨٧ /٣/٧‬‬
‫بﻪ شمارة ‪ ٢٣٠٠٥‬در فهرست آثار ملي ايران بﻪثبت رسيده است‪ .‬متﺄسفاﻧﻪ بﻪدليل عدم ارائﻪ ﮔزارشها كاوشهاي صورتﮔرفتﻪ و اﻧتشار ﻧتايج آن و باتوجﻪ بﻪ‬
‫اهميت محوطﻪ در شناسايي فرهنگهاي پيشازتاريخ ﻧواحي شرقي ايران‪ ،‬پروژة باستانشناسي پيشازتاريخ شرق ايران‪ ،‬براي ادامة فعاليتهاي پژوهشي و‬
‫باستانشناختي در محوطة كلﻪكوب در سال ‪ ١٣٩٧‬با اﻧجام كاوش ﻻيﻪﻧگاري در دو ﮔماﻧة ‪ ٢×٢‬متر بﻪمنظور اراية ﮔاهﻧگاري ﻧسبي و مطلق محوطﻪ‪ ،‬صورت‬
‫پذيرفت )عزيزي خراﻧقي و همكاران ‪ .(Azizi Kharanaghi et al, 2021 ،١٣٩٧‬اين كاوشها در سال ‪ ١٣٩٨‬ﻧيز پس از اﻧجام مطالعات ژئوفيزيك و شناسايي‬
‫محلهاي مناسب براي ادامة پژوهش و كاوش افقي ﮔسترده‪ ،‬ادامﻪ پيدا كرد‪ .‬در فصل دوم چهار تراﻧشة ‪ E ،D ،C‬و ‪ F‬در مركز و بخشهاي شمالي محوطﻪ‬
‫مورد كاوش قرار ﮔرفت و بقاياي معماري صنعتي و كارﮔاهي شناسايي شد )‪ .(Azizi Kharanaghi and Abe 2022‬در فصل دوم پژوهش در تراﻧشة ‪ E‬ساختار‬
‫معماري شناسايي شد كﻪ باتوجﻪ بﻪ اتمام فصل كاوش‪ ،‬ادامة كاوش ﮔسترده در آن بﻪ فصل سوم در سال ‪ ١٤٠١‬موكول شد‪ .‬بر اساس كاوشهايي كﻪ تاكنون‬
‫در محوطة كلﻪكوب اﻧجام شده است‪ ،‬سﻪ دورة فرهنگي مختلف بر اساس ﮔاهﻧگاري ﻧسبي بر اساس يافتﻪهاي فرهنگي از كاوش ﻻيﻪﻧگاري و تاريخﮔذاريهاي‬
‫مطلق بﻪ روش كربن ‪ ،١٤‬ارائﻪ شده كﻪ از قديم بﻪ جديد بﻪ شرح زير است‪:‬‬
‫كلﻪكوب ‪) I‬دورة مسسنگي‪ ،‬هزارة پنجم پيشازميﻼد(‪ ،‬كلﻪكوب ‪) II‬افق فرهنگي شوش ‪ ،II‬فرهنگهاي آغاز شهرﻧشيني‪ ،‬هزارة چهارم پيشازميﻼد(‬
‫و كلﻪكوب ‪) III‬عصر مفرغ‪ ،‬هزارههاي سوم و دوم پيشازميﻼد( )‪(Azizi Kharanaghi et al, 2021: 127‬؛ ﻻزم بﻪ توضيح است بﻪدليل تخريب ﮔستردة‬
‫ﻻيﻪهاي فوقاﻧي كلﻪكوب‪ ،‬ﻧهشتهاي فرهنگي دورة سوم يا دورة متﺄخر اين محوطﻪ بﻪشدت آسيبديده و جز چند ﻧموﻧﻪ زغال براي آزمايش كربن ‪ ١٤‬و‬
‫قطعات سفالي خاكستري منسوب بﻪ اين دوره‪ ،‬شواهد فرهنگي ديگري از جملﻪ معماري‪ ،‬تاكنون شناسايي ﻧشده است‪.‬‬

‫عمليات ميداني‬
‫در روزهاي پاياﻧي دومين فصل كاوش محوطة كلﻪكوب در سال ‪ ،١٣٨٨‬ساختار معماري خشتي منظمي در تراﻧشة ‪ E‬شناسايي شد كﻪ باتوجﻪ بﻪ اتمام زمان و‬
‫بودجﻪ كاوش‪ ،‬ادامة مطالعﻪ اين ساختار بﻪ فصل بعد موكول شد‪ .‬پس از وقفﻪاي ﻧسبتاً طوﻻﻧي بﻪدليل شيوع بيماري كوويد ‪ ١٩‬و عدم امكان تﺄمين بودجة‬
‫كاوش‪ ،‬پس از سﻪ سال در سال ‪ ١٤٠١‬اعتبار كاوش از سوي ادارهكل محترم استان تخصيص داده شده و باتوجﻪ بﻪ ميزان اﻧدك اعتبار تخصيصي‪ ،‬تنها امكان‬
‫ﮔسترش كاوش پيرامون سازة خشتي در تراﻧشة ‪ E‬ميسر ﮔرديد‪ .‬ابعاد فضاي كاوششده ‪ ٣×٤‬متر بود و كاوش با ﮔسترش فضاي پيرامون اين تراﻧشﻪ و تبديل‬
‫آن بﻪ فضايي با ابعاد ‪ ١٠×١٠‬متر‪ ،‬صورت پذيرفت‪ .‬ارتفاع آغازين تراﻧشة ‪ ١٣٥٨/٥٠ E‬متري از سطح دريا قرار دارد كﻪ بﻪعنوان ﻧقطة ثابت اﻧدازهﮔيري در اين‬
‫تراﻧشﻪ اﻧتخاب شد‪ .‬كاوش در اين تراﻧشﻪ با شناسايي ‪ ٤٣‬كاﻧتكست شامل سازههاي معماري‪ ،‬بافتهاي طبيعي و فرهنگي بﻪهمراه حجم زيادي از مواد فرهنگي‬
‫در بيشينة عمق ‪ ١٦٠‬ساﻧتيمتر از ﻧقطة ثابت در اين فصل متوقف شد )شكل ‪ .(٣‬در اﻧتها‪ ،‬پس از مستندﻧگاري دقيق و با رعايت ﻧكات حفاظتي تراﻧشة مزبور‬
‫با ماسﻪبادي‪ ،‬پُر شد‪ .‬از جملة مهمترين مواد فرهنگي يافتشده در اين فصل كاوش ميتوان بﻪ چوبخطهاي سنگي‪ ،‬سنگوزﻧﻪها‪ ،‬توكن‪ ،‬سرﻧيزة مفرغي و‬
‫حجم بسيار زيادي از ﮔوﻧﻪهاي مختلف ابزار سنگي و سفال اشاره كرد‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫سفال‪ :‬در سومين فصل كاوشهاي محوطة كلﻪكوب‪ ،‬تعداد ‪ ٤٤٩‬قطعﻪ سفال شاخص در ‪ ١٣‬ﮔروه مختلف شناسايي و تفكيك شد )شكل ‪ (٤‬بر اساس توالي‬
‫ﮔاهﻧگاري كلﻪكوب و مطالعات مقايسﻪاي ﻧسبي و تاريخﮔذاريهاي پيشين و جديد اين ‪ ١٣‬ﮔروه مختلف سفالي بﻪ سﻪ دورة فرهنگي مختلف تعلق دارﻧد‪ :‬هزارة‬
‫دوم‪ ،‬هزارة چهارم و هزارة پنجم پيشازميﻼد )شكل ‪.(٥‬‬
‫يافتهﻫاي ويژه‪ :‬در حفاريهايي كﻪ در سومين فصل كاوشهاي باستانشناختي كلﻪكوب در تراﻧشة ‪ E‬صورت ﮔرفت‪ ٢٢ ،‬ﮔروه يا دستﻪ از آثار فرهنگي‬
‫شناساييشده بﻪعنوان يافتة ويژه ثبت شدﻧد‪ .‬بيشترين تعداد را سنگساب و سپس چوب خطهاي سنگي دربر ميﮔيرﻧد‪ .‬باتوجﻪ بﻪ ماهيت و كاربري محدودة‬
‫كاوششده در فصول دوم و سوم در كلﻪكوب‪ ،‬ميتوان محدودة كاوششده را منطقﻪاي صنعتي ـ كارﮔاهي داﻧست‪ .‬در هزارة چهارم پيشازميﻼد با افزايش‬
‫توليدات صنعتي و لزوم حسابداري دقيق كاﻻها از ابزارها مختلفي همچون توكن‪ ،‬ﮔويهاي حاوي توكن‪ ،‬خط و ﻧگارش بر تبلتهاي ﮔلي استفاده ميشد‪،‬‬
‫يكي از اين آثار مربوط بﻪ حسابداري در محوطة كلﻪكوب؛ چوبخطهاي سنگي هستند‪ .‬اين چوبخطها عموماً از سنگهاي ماسﻪاي ﻧرم خاكستريرﻧگي كﻪ‬
‫بﻪصورت تخت و ﻧازك درآورده شدهاﻧد‪ ،‬درست شده اﻧد و روي يك وجﻪ آن خطوط هندسي ساده موازي و متقاطع ايجاد شده است‪.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٤١٥‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫سومين فصل كاوشهاي باستانشناسي در محوطة كلﻪ كوب ﻧتايج ارزﻧدهاي دربر داشت‪ .‬اين كاوشها منجربﻪ شناسايي دو فضاي معماري مجزا مربوط بﻪ‬
‫دورة مسسنگي ﮔرديد‪ .‬تاريخﮔذاري پنج ﻧموﻧﻪ كربن ‪ ١٤‬ﻧشان داد كﻪ اين معماري متعلق بﻪ اواسط هزارة پنجم پيشازميﻼد است‪ .‬مطالعات اﻧجامشده طي‬
‫دو فصل اخير )سالهاي ‪ ١٣٩٨‬و ‪ (١٤٠١‬و يافتﻪهاي باستانشناختي آن ﻧشاندهندة كاربري صنعتي ـ كارﮔاهي براي معماريهاي اين بخش از محوطﻪ در‬
‫هزارة پنجم پيشازميﻼد است‪ .‬توليد سفال و باتوجﻪ بﻪ بقاياي سربارة مسي و ابزارهاي مسي شناساييشده طي كاوش‪ ،‬معماري حرارتديده‪ ،‬همگي حاكي از‬
‫فعاليتهاي توليدي در اين محوطﻪ هستند‪ .‬شواهد باستانشناسي بﻪدستآمده از تراﻧشة ‪ E‬صرفاً محدود بﻪ شواهد فرهنگي دورة مسسنگي ﻧيست‪ ،‬بلكﻪ‬
‫ﻻيﻪهاي فوقاﻧي اين تراﻧشﻪ حاوي مواد فرهنگي دورة دوم كلﻪكوب‪ ،‬يعني شواهدي از فرهنگهاي آغاز شهرﻧشيني‪ /‬افق فرهنگي شوش ‪ II‬ﻧيز هست‪.‬‬
‫سفالهاي لبﻪواريختﻪ و ديگر ﮔوﻧﻪهاي سفال شاخص هزارة چهارم پيشازميﻼد و مخصوصاً چوبخطهاي سنگي شناساييشده در اين فصل از كاوش‬
‫ﻧشاندهندة فن مديريت اداري و ارتباط با فرهنگهاي مشابﻪ در مناطق دوردست است‪ .‬هنوز پاسخ قطعي در خصوص چگوﻧگي حضور فرهنگهاي آغاز‬
‫شهرﻧشيني با شاخصة سفال لبﻪواريختﻪ در اين بخش از ايران در محوطة كلﻪكوب بﻪدست ﻧيامده است و اميد است با تداوم مطالعات باستانشناسي در اين‬
‫محوطﻪ‪ ،‬امكان شناخت بهتري از ﻧحوه و چگوﻧگي ارتباط كلﻪكوب با محوطﻪهاي پيرامون و مناطق دوردست‪ ،‬فراهم آيد‪.‬‬

‫سپاسگزاري‬
‫كاوشهاي باستانشناسي محوطة كلﻪكوب آيسك مرهون همكاريهاي صميماﻧة ادارهكل محترم ميراثفرهنگي‪ ،‬ﮔردشگري و صنايعدستي استان خراسان‬
‫جنوبي است كﻪ با تﺄمين بودجﻪ اين پروژه‪ ،‬امكان تداوم مطالعات باستانشناسي را در اين محوطﻪ فراهم ﻧموده است‪ .‬جناب آقاي برآبادي و سركار خاﻧم‬
‫زعفراﻧلو و جناب آقاي عرب‪ ،‬مسئول سابق ادارة شهرستان سرايان كﻪ از هيچ كمكي براي اﻧجام اين پروژه كوتاهي ﻧكردﻧد‪ ،‬سپاسگزاريم‪ .‬از شوراي شهر‪،‬‬
‫شهرداري‪ ،‬بخشداري و فرماﻧدار محترم شهرستان سرايان‪ ،‬سپاسگزاريم‪ .‬از اعضا محترم كاوش جناب آقاي افشين اكبري و خاﻧمها سحر درويش خضري و‬
‫اﻧسيﻪ يعقوبي سپاسگزاريم‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫عزيزي خراﻧقي‪ ،‬محمدحسين‪ ،١٤٠١ .‬ﮔزارش سومين فصل كاوش محوطﻪ كلﻪكوب آيسك‪ ،‬شهرستان سرايان‪ ،‬استان خراسان جنوبي‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخاﻧﻪ و مركز اسناد پژوهشكدة‬
‫باستانشناسي‪) ،‬منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫عزيزي خراﻧقي‪ ،‬محمدحسين و ماساشي آبﻪ‪ ،‬سپيده جمشيدي يگاﻧﻪ‪ ،‬بهرام عناﻧي‪ ،‬افشين اكبري زرين قبايي‪ ،‬پگاه ﮔودرزي‪ ،١٣٩٧ .‬ﮔزارش ﮔماﻧﻪزﻧي بﻪمنظور ﻻيﻪﻧگاري‬
‫محوطﻪ كلﻪ كوب آيسك‪ ،‬شهرستان سرايان‪ ،‬استان خراسان جنوبي‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخاﻧﻪ و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫عزيزي خراﻧقي‪ ،‬محمدحسين‪ ،‬سپيده جمشيدي يگاﻧﻪ‪ ،‬ماساشي آبﻪ و افشين اكبري‪» ،١٣٩٩ .‬شواهدي جديد از كاسﻪ لبﻪواريختﻪ از محوطﻪ كلﻪكوب‪ ،‬استان خراسان جنوبي«‪،‬‬
‫مطالعات باستانشناسي پارسﻪ‪ ،‬س ‪ ،٤‬ش ‪٤٨ :١٢‬ـ ‪.٢٩‬‬

‫شركت طراحان آرادﻧگار‪ ،١٣٨٤ .‬خراسان جنوبي سرزمين طﻼي سرخ‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان ميراث فرهنگي و ﮔردشگري‪ ،‬ادارهكل امور فرهنگي‪.‬‬

‫عناﻧي‪ ،‬بهرام‪ ،١٣٩١ .‬فضاهاي برهمكنش در شرق ايران بر اساس يافتﻪهاي بﻪدستآمده از محوطﻪ كلﻪكوب سرايان‪ ،‬پايانﻧامة كارشناسيارشد‪ ،‬زاهدان‪ :‬داﻧشگاه سيستان و‬
‫بلوچستان‪) ،‬منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫‪Azizi Kharanaghi, M. H., M. Abe, S., Jamshidi Yeganeh, A. Akbari. 2021, «Eastern Iran Prehistoric Archaeological Project: First‬‬
‫‪Season of Archaeological Excavations at Kake Kub, South Khorasan Province (2018), Relative and Absolute Chronology», Journal of‬‬
‫‪Archaeological Studies 12 (4), Serial Number 24: 127- 151.‬‬
‫‪Azizi Kharanaghi, M. H., M. Abe. 2022, «Eastern Iran Prehistoric Archaeological Project; The Second Seasons of Archaeological‬‬
‫‪Excavation in Kale Kub, South Khorasan Province (2019)» , Journal of Archaeological Studies 14, Serial Number 30: 133- 152.‬‬
 ‫‪ | ٤١٦‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت جغرافياي محوطة كلﻪكوب در ﮔسترة جغرافيايي ايران‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬عكس هوايي محوطﻪ كلﻪكوب‪ ،‬در مركز‪ ،‬تراﻧشة ‪ E‬مشخص شده است )عزيزي خراﻧقي و همكاران ‪.(١٣٩٩‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٤١٧‬‬

‫شكل ‪ .٣‬فضاي معماري دورة مسسنگي شناساييشده در فصل سوم كاوش باستانشناسي در محوطة كلﻪكوب )عزيزيي خراﻧقي ‪.(١٤٠١‬‬

‫شكل ‪ .٤‬تنوع ﮔوﻧﻪهاي سفالي تراﻧشة ‪ ،E‬محوطة كلﻪكوب‪.‬‬

 ‫‪ | ٤١٨‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬ﻧموﻧﻪ سفالهاي شناساييشده در فصل سوم كاوش محوطة كلﻪكوب )عزيزي خراﻧقي ‪.(١٤٠١‬‬
 ‫فصل دوازدﻫم كاوشﻫاي باستانشناسي مشترك ايران ـ ايتاليا در تلآجري پارسه‪ ،‬فارس‬
‫از كاخ تا شهر‬

‫چاوردي‪١‬‬ ‫عليرضا عسكري‬

‫‪٢‬‬
‫پيير فراﻧچسكو كاليري‬

‫درآمد‬
‫برﻧامة فصل دوازدهم كاوش در محوطة تلآجري با مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٣٣٤٥‬مورخ ‪ ١٤٠١/٧/٢‬پژوهشكدة باستانشناسي بﻪمدت ‪ ٢‬ماه با حضور هيئت مشترك‬
‫ايراﻧي‪-‬ايتاليايي بﻪسرپرستي عليرضا عسكري چاوردي و پيير فراﻧچسكو كاليري اﻧجام شد‪ .‬در ﻧتيجة كاوش فصلهاي پيشين ساختماﻧي با جهت شمالغربي‬
‫ـ جنوبشرقي در اين محوطﻪ بﻪدست آمد‪ .‬اين بنا ابعادي برابر با ‪ ٢٩/٠٦‬متر )شمالشرق ـ جنوبغرب( در ‪ ٣٩/٠٧‬متر )شمالغرب ـ جنوبشرق( داشتﻪ و از‬
‫ديواري ستبري بﻪ عرض ‪ ١٠/٤٧‬متر تشكيل شده كﻪ فضايي داخلي بﻪ ابعاد ‪ ٨/٠٠‬متر عرض و ‪ ١٤/٣٣‬متر طول را احاطﻪ ميكند‪ ،‬مسير دسترسي بﻪ اين اتاق‬
‫از طريق دو راهرو بﻪ عرض ‪ ٤/٦٣‬و طول ‪ ١٢/٢٤‬متر امكانپذير بوده است‪ .‬با كشف كتيبﻪهاي ميخي بابلي و ايﻼمي و باتوجﻪ بﻪ كاركرد بنا مشخص شد اين‬
‫بنا يك دروازة يادماﻧي بوده است‪ .‬اين بنا در دورة هخامنشي متروك شد‪ ،‬سپس در اثر زمينلرزهاي بزرگ تخريب و در دورههاي بعد ديوارهاي آن بﻪ غارت‬
‫رفت‪ .‬در اين فصل برجهاي شمالغربي‪ ،‬بخشي از راهروي شمالغربي و امتداد ضلع شمالي بنا كاوش و ﻧمايان شد )شكلهاي ‪١‬ـ ‪.(٥‬‬

‫توصيف محوطه‬
‫محوطة باستاﻧي معروف بﻪ تَلآجري در فاصلة ‪ ٣‬كيلومتري شمالغربي تختجمشيد در محل معروف بﻪ باغ فيروزي قرار دارد‪ .‬موقعيت جغرافيايي اين محوطﻪ‬
‫بﻪ طول و عرض جغرافيايي ‪ 39 R 068 16 41/UTM 33 13 37.0‬است‪ .‬تپﻪاي باستاﻧي بﻪ ارتفاع ‪ ٣‬متر از سطح زمينهاي اطراف كﻪ در حريم درجﻪ ‪١‬‬
‫تختجمشيد در بخش شرقي باغ فيروزي واقع شده است‪ .‬در اين محوطﻪ‪ ،‬بنايي باشكوه با كاركرد دروازه شناسائي شده است‪ .‬اين بنا بﻪطور كامل از آجر و‬
‫خشت ساختﻪ شده و ﻧماي سرتاسر ديوارها با آجرهاي لعابدار تزئين شده است‪ .‬تزئين بخش پائين ديوارها داراي ﻧقوش هندسي و ﮔل است‪ .‬آجرهاي لعابدار‬
‫متعدد مكشوفﻪ از آوارهاي بنا ﻧشان ميدهد سرتاسر سطوح ديوارها با ﻧقوش حيواﻧات اسطورهاي چون ﮔاوﻧر و حيوان تركيبي موشخوشو تزئين شده بود‪ .‬اين‬
‫دروازه در كهنترين بخش شهر در فاصلة سﻪ كيلومتري غرب كاخهاي تختجمشيد واقع است‪ .‬كيفيت ساخت هنري‪ ،‬حجم‪ ،‬ابعاد فني و روش ساخت بنا‪،‬‬
‫برابر با دروازة ايشتار بابل‪ ،‬فاخر است‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫در فصل دوازدهم در سال ‪ ،١٤٠١‬ﮔماﻧﻪهاي شمارة ‪ ٩‬و ‪ ٢٧‬در ضلع شمالغربي بنا در محدودة ايوان و كريدور شمالي كاوش و راستاي شمالي بنا ساماﻧدهي‬
‫شد )شكل ‪ .(١‬كاوشهاي اين فصل بﻪصورت متمركز بر كاوش برج شمالشرقي ايوان شمالي و برج غربي ايوان غربي متمركز شد و در ﻧتيجة اين كاوش‪،‬‬
‫هر دو برج بﻪهمراه ايوان شمالي بنا آشكار شد )شكلهاي ‪ ٣‬و ‪ .(٤‬ﮔماﻧة شمارة ‪ ٩‬در ادامة همان ﮔماﻧة شمارة ‪ ٩‬از فصول پيشين در بخش شرقي ايوان كاوش‬
‫شد و در ﻧتيجﻪ بخش بزرگ برج شمالشرقي و ايوان در اين قسمت ﻧمايان شد )شكل ‪ .(٢‬بﻪ همين ترتيب ﮔماﻧة شمارة ‪ ٢٧‬منجربﻪ كاوش و شناسايي بخش‬
‫غربي ايوان شمالي و آشكارشدن برج غربي اين ايوان شد )شكلهاي ‪٣‬ـ ‪ .(٥‬همچنين‪ ،‬بخش كاﻧالي كﻪ در شمال محوطﻪ طي دهﻪهاي ﮔذشتﻪ اين بخش از‬

‫‪a.askari@shirazu.ac.ir‬‬ ‫‪ .١‬عضو هيئت علمي داﻧشگاه شيراز؛‬

‫‪ .٢‬عضو هيئت علمي داﻧشگاه بولوﻧيا‪ ،‬ايتاليا؛ ‪Pierfrancesco.callieri@unibo.it‬‬
 ‫‪ | ٤٢٠‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫محوطﻪ را تخريب ﻧموده بود‪ ،‬ساماﻧدهي و كاوش شد‪ .‬بﻪ اين ترتيب در پايان كاوش كموبيش پﻼن محدودة كريدور و ايوان شمالي بنا همراستا با ايوان و‬
‫كريدور جنوبي كامﻼً آشكار شد )شكل ‪ .(١‬چگوﻧگي كاوش و ﻧمايانشدن پي بنا در اين فصل با روش ﻻيﻪﻧگاري متريس هريس اﻧجام شد و در ﻧهايت همان‬
‫مراحل استقراري ﻧمايان شد كﻪ تاكنون در تمام ﮔماﻧﻪهاي كاوش در سرتاسر محوطﻪ بﻪدست آمده بود‪.‬‬
‫گمانة شمارة ‪ :٩‬اين ﮔماﻧة كاوش در بخش شرقي ايوان شمالي واقع است‪ .‬ﮔماﻧة كاوش داراي شكل ﻧامنظم بﻪطول ‪ ١٣/٣٠‬متر‪ ،‬عرض ‪ ٢/١١‬متر در بخش‬
‫شمالي و ‪ ٢/٥٣‬تا ‪ ٤/٦٧‬در بخش شرقي و جنوبي است )شكل ‪ .(١‬مراحل استقراري حاصل از اين كاوش ﻧشان داد كﻪ چالة بزرﮔي پس از دورههاي سكوﻧت‬
‫اصلي )مرحلة يكم(‪ ،‬مرحلة دوم )ترك محوطﻪ و تﻪﻧشست ﮔلوﻻي و رسوب(‪ ،‬مرحلة سوم )دومين دورة سكوﻧتي( و مرحلة چهارم )تخريب ﮔسترده در اثر‬
‫زلزلﻪ( حفر شده است )شكل ‪ .(٢‬هدف از حفر اين چالﻪ بﻪغارتبردن آجرهاي بنا بوده است‪ .‬اين چالة بزرگ سرتاسر محدودة شرقي ايوان يعني برج شمالشرقي‬
‫بنا را دربر ميﮔرفت‪ .‬بﻪ اين ترتيب‪ ،‬عمدة ﻻيﻪﻧگاري واحدهاي كاوش در اين بخش از كاوش بﻪ مرحلة پنجم و ششم تعلق دارد‪ .‬در مرحلة يكم‪ ،‬دورة ساخت‬
‫بنا‪ ،‬سازة آجري و خشتي‪ ،‬سازة اصلي بنا متعلق بﻪ ﻧخستين مرحلة ساخت بنا متشكل از سازهاي آجري و خشتي است )شكل ‪ .(٢‬اين بخش از سازة معماري‬
‫بنا در مرحلة پنجم و ششم بﻪ غارت رفتﻪ است‪ ،‬اما آثار بﻪجايماﻧده آن بﻪ اين ترتيب است‪ :‬ساختار سازه در اين قسمت هماﻧند ساير برجهاي بزرگ جنوبشرقي‪،‬‬
‫جنوبغربي و شمالغربي است با اين تفاوت كﻪ هستة آجري در مركز برج در محل اتصال بﻪ سازة خشتي تا عمق ‪ ٤‬متر از آجر تشكيل شده است )شكل ‪.(٢‬‬
‫مهمتر اينكﻪ تمام آجرهاي بخش مركزي اين برج تا محل اتصال بﻪ بخش خشتي سازه قيراﻧدود شده است‪ .‬در اثر غارت در مراحل بعد‪ ،‬مراحل پنجم و ششم‪،‬‬
‫تعداد ‪ ١٤‬رَج آجر در هستة مركزي اين برج ﻧمايان شده است كﻪ ﻧشان ميدهد تمام آجرهاي بﻪكاررفتﻪ در اين برج داراي اﻧدود قير بوده است‪ .‬ﻧمايانشدن‬
‫سازة اصلي بناي آجري در محل اتصال بﻪ هستة خشتي بنا ﻧشان ميدهد بخش اعظم سازه در اين قسمت متشكل از آجر بوده است‪ .‬اﮔرچﻪ اين برج غارت‬
‫شده است و آجرهاي آن بﻪ يغما رفتﻪ بود‪ ،‬اما بخشي از آن در محل ايوان در حدود ‪ ٣‬رديف آجرهاي لعابدار بﻪجاي ماﻧده است )شكل ‪ .(٢‬آثاري از مراحل‬
‫دوم‪ ،‬سوم و چهارم در محدودة كاوش در ﮔماﻧة شمارة ‪ ٩‬بﻪدست ﻧيامد‪ ،‬زيرا كﻪ سازة بنا در مراحل پنجم و ششم بﻪ غارت رفتﻪ بود و تمام مستندات متعلق بﻪ‬
‫اين مراحل بﻪكلي از بين رفتﻪ است‪ .‬تنها چالﻪهاي بزرگ غارت متعلق بﻪ مرحلة پنجم و ششم و پُرشدﮔيهاي آﻧها محسوس است كﻪ با ﻻيﻪهاي متعدد آوار‬
‫متراكم آجر و خشت پُر شده بودﻧد‪.‬‬
‫گمانة شمارة ‪ :٢٧‬اين ﮔماﻧﻪ سرتاسر بخش غربي ايوان شمالي‪ ،‬برج شمالغربي بنا و بخشي از راهروي شمالي بناي دروازه را شامل ميشود )شكل ‪ .(١‬ﮔماﻧة‬
‫‪ ٢٧‬با شكل چندضلعي ﻧامنظم در ﮔوشة شمالغربي بنا قرار دارد )شكل ‪ .(١‬اين ﮔماﻧﻪ يك برش مشترك با ﮔماﻧة شمارة ‪ ٢٥‬در جنوب و دو مرز مشترك با‬
‫ﮔماﻧة شمارة ‪ ٩‬دارد‪ .‬ابعاد اين ﮔماﻧﻪ در جهت عقربﻪهاي ساعت‪ ،‬از مقطع شمال بﻪترتيب ‪٧,٩٢‬ـ‪٧,٠٦‬ـ‪١,٥٠‬ـ ‪ ٤,٤٧‬ـ‪١٢,٥٨‬ـ ‪ ١٠,٩٥‬متر است‪ .‬مرحلة يكم‪:‬‬
‫سازههاي معماري بﻪجايماﻧده از برج غربي ايوان شمالي بنا متشكل از دو بخش خشتي و آجري است )شكلهاي ‪ ٣‬و ‪ .(٤‬در ﻧخستين مرحلﻪ‪ ،‬سازة اصلي بنا‬
‫ساختﻪ شده است و امروزه هستة خشتي سازة معماري بنا و آجرهاي ﻧماي ايوان و راهرو تا آن حدود بﻪجاي ماﻧده است كﻪ بتوان پﻼن واقعي بنا و ساختار‬
‫سازة آجري و خشتي بنا را درك كرد )شكلهاي ‪ .(٤ ،٣‬در ساخت اين بنا‪ ،‬پي ديوار خشتي مستقيماً روي خاك بنا ﻧشده بود بلكﻪ چند رديف آجر در زير آن‬
‫قرار داشت‪ .‬بﻪ واقع‪ ،‬چند رديف آجر در زير هستة خشتي سازة بزرگ ايجاد شده بود كﻪ تمام آﻧها با مﻼت قير اﻧدود شده بودﻧد‪ .‬وجود ﻻية قير در بين رَجهاي‬
‫آجري در پي بنا در زير هستة خشتي بخش مركزي سازه ﻧشان ميدهد معمار سعي كرده است تا از ﻧفوذ رطوبت زمين بﻪ داخل سازة خشتي بنا جلوﮔيري‬
‫ﻧمايد )شكلهاي ‪ ٣‬و ‪ .(٤‬اين سازة خشتي در مرحلة پنجم بﻪ غارت رفتﻪ است و تنها بخش پﻼن و تعدادي رَج آجر و خشت از آن بﻪجاي ماﻧده است )شكلهاي‬
‫‪ ٣‬و ‪ .(٤‬مراحل استقراري دوم‪ ،‬سوم و چهارم در محدودة سازة اصلي بنا بﻪدليل غارت آجرها و حفر چالﻪهاي عميق در مرحلة پنجم و چالﻪهاي كمعمق مرحلة‬
‫ششم بﻪدست ﻧيامد‪.‬‬
‫همچنين‪ ،‬در ادامة ﮔماﻧة ‪ ٢٧‬بخش ايوان و راهروي شمالي بنا مورد كاوش قرار ﮔرفت‪ .‬در اين بخش سرتاسر ورودي شمالي و بخشي از راهروي آن‬
‫ﻧمايان شد )شكل ‪ .(٥‬مراحل ساخت ايوان مرتبط با مرحلة يكم با دو برج شرقي و غربي همراه بوده است كﻪ سازههاي معماري اين دو برج در مرحلة پنجم و‬
‫ششم بﻪكلي بﻪ غارت رفتﻪ است )شكلهاي ‪ .(٥ ،٤ ،٣ ،٢‬در مرحلة يكم كف ايوان و راهرو در اين مرحلﻪ بنا شده است و آجرهاي احتمالي كف در اين‬
‫قسمتها ﻧيز بﻪكلي غارت شده است و موجود ﻧيست‪ .‬بﻪاحتمال‪ ،‬آجرهاي متعلق بﻪ كف بنا پيش از مرحلة ‪ ٢‬بﻪ غارت رفتﻪ بود‪ ،‬زيرا در دومين مرحلﻪ با‬
‫پوشيدهشدن سرتاسر راهروها و كف بنا با ﮔلوﻻي حاصل از رسوب تﻪﻧشست سيﻼبها سرتاسر بنا بﻪ عمق بين ‪ ٢٠‬تا ‪ ٤٠‬ساﻧتيمتر پُر شده بود‪ .‬وجود اين‬
‫ﻻية تﻪﻧشست در سرتاسر كف بنا‪ ،‬ايوانها و راهروها در حقيقت ﻧشان ميدهد بنا‪ ،‬پس از مرحلة يكم بﻪتدريج ترك شده بود‪ ،‬آجرهاي كف بﻪ غارت رفت و‬
‫در مرحلة دوم بﻪمرور با ﮔلوﻻي حاصل از رسوب و تﻪﻧشست سيﻼب پُر شد‪ .‬در مرحلة سوم‪ ،‬روي سطح ﮔلوﻻي ﻧاشي از تﻪﻧشست رسوب بﻪجايماﻧده از‬
‫مرحلة دوم‪ ،‬آثار سكوﻧتي ﮔستردهاي بﻪدست آمد )شكل ‪ .(٥‬در مرحلة چهارم آوار ﮔستردة آجرها و تودههاي بﻪهمفشردة آوار آجر و خشت در سرتاسر ايوان و‬
‫بخشي از راهرو ﻧشان ميدهد كﻪ حجم تخريب ﻧاﮔهاﻧي بنا بﻪاحتمال زلزلﻪ اتفاق افتاده است‪ .‬سرتاسر ايوان بنا بﻪ ضخامت يك متر پوشيده از آوار آجرهاي‬
‫درهمشكستﻪ بود‪.‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٤٢١‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫يافتﻪهاي اين فصل از كاوش تعداد ‪ ٣‬عدد آجر لعابدار شكستﻪ و ﻧاقص حاوي كتيبة ميخي بود كﻪ بﻪ مرحلة يكم تعلق داشت‪ .‬اما‪ ،‬در آوار مرحلة چهارم‬
‫بﻪدست آمد )شكل ‪ .(٦‬همچنين‪ ٢ ،‬عدد سرپيكان فلزي‪ ،‬يك عدد دستبند شكستﻪشده و يك دستﻪهاون ﻧاقص از مرحلة سوم بﻪدست آمد‪ .‬ساير يافتﻪها از‬
‫چالﻪهاي غارت مرحلة پنجم در ﮔماﻧة ‪ ٢٧‬خردههاي آجر با ﻧقشهاي بسيار زيبا از جملﻪ موشخوشو‪ ،‬ﮔاو و ﮔلهاي روزت است‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫مهمترين ﻧتايج باستانشناسي اين فصل از كاوشهاي باستانشناسي شناسايي فوﻧداسيون دو برج بزرگ ضلع شمالشرقي و شمالغربي اين دروازه در دو‬
‫ﮔماﻧة شمارة ‪ ٩‬و ‪ ٢٧‬است )شكلهاي ‪١‬ـ ‪ .(٥‬بﻪ همين ترتيب‪ ،‬ايوان و كريدور شمالي بنا آشكار شد )شكلهاي ‪١‬ـ ‪ .(٥‬در كاوش ﮔماﻧة شمارة ‪ ٢٧‬در محدودة‬
‫ايوان و راهروي شمالي بنا‪ ،‬باتوجﻪ بﻪ وجود مستندات سازة معماري بﻪجايماﻧده در راهرو و ساير آثار مكشوفﻪ بﻪويژه اشياء بﻪدستآمده بﻪﻧظر ميرسد تمام‬
‫سطح راهرو و ايوان بنا مورد سكوﻧت قرار ﮔرفتﻪ است )شكل ‪ .(٥‬با كشف سطح سكوﻧتي )مشابﻪ سطح سكوﻧتي بﻪدستآمده از ﮔماﻧة شمارة ‪ ٦‬در بخش ايوان‬
‫جنوبي( و بﻪدستآمدن استخوان و تكّﻪ سفالهاي مايل بﻪ قرمزرﻧگ ساده از ﻧوع سدة ششم تا چهارم پ‪.‬م و همچنين سر پيكان سﻪپر از ﻧوع هخامنشي‪،‬‬
‫حلقة فلزي كﻪ شبيﻪ ﮔوشواره است‪ ،‬ميتوان اين سطح را ﻧخستين مرحلة سكوﻧت بعد از رهاسازي و ترك زودﮔذر دورة اصلي بنا داﻧست‪ .‬همچنين‪ ،‬آثاري از‬
‫چيدمان آجر در اين سطح سكوﻧتي موقت ثاﻧويﻪ ديده ميشود كﻪ مشابﻪ آن را در ﮔماﻧة شمارة ‪ ٦‬در بخش ايوان جنوبي ﻧيز داريم )شكل ‪.(٥‬‬
 ‫‪ | ٤٢٢‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬پﻼن دروازه و محدودة كاوش دو ﮔماﻧة شمارة ‪ ٩‬و ‪ ،٢٧‬تل آجري در دوازدهمين فصل كاوش ‪.١٤٠١‬‬

‫شكل ‪ .٢‬سازههاي معماري مرحلة ‪١‬؛ ﮔماﻧة شمارة ‪ ،٩‬تل آجري ‪.١٤٠١‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٤٢٣‬‬

‫شكل‪ .٣‬سازههاي معماري مكشوفﻪ از مرحلﻪ يكم‪ :‬برج شمالغربي‪ ،‬ﮔماﻧة شمارة ‪ ،٢٧‬تل آجري ‪.١٤٠١‬‬

‫شكل ‪ .٤‬سازههاي معماري مكشوفﻪ از مرحلﻪ يكم‪ :‬برج شمالغربي‪ ،‬ﮔماﻧة شمارة ‪ ،٢٧‬تل آجري ‪.١٤٠١‬‬
 ‫‪ | ٤٢٤‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬سطح سكوﻧتي مرحلة سوم‪ :‬در محدودة ايوان و راهروي شمالي بناي دروازه‪ ،‬ﮔماﻧة شمارة ‪ ،٢٧‬تل آجري ‪.١٤٠١‬‬

‫شكل‪ . ٦‬آجر لعابدار با كتيبﻪ بﻪ شمارة موزهاي ‪ ،Inv. 363 / GB15427‬مرحلة يكم‪ ،‬تل آجري ‪.١٤٠١‬‬
 ‫گمانهزني بهمنظور اقدامات حفاظتي و مرمتي در مﺴجد جامع قزوين‬

‫‪١‬‬
‫محمدرضا عسگري‬

‫درآمد‬
‫شناخت بنا يكي از مولفﻪهاي مهم در اجراي طرح مرمت و حفاظت بناهاي تاريخي و يكي از ضرورتهاي اصلي آن‪ ،‬ﮔماﻧﻪزﻧي جهت شناخت پي و چگوﻧگي‬
‫ساخت و شكلﮔيري بنا در ادوار مختلف تاريخي است تا در صورت ضرورت از ﻧتايج آن در اهداف مرمت و حفاظت ابنيﻪ تاريخي ـ فرهنگي استفاده كرد‪.‬‬
‫ﻧخستينبار هيئت ايتاليايي در سال ‪ ١٣٥٧‬ﻧسبت بﻪ مرمت و ﮔماﻧﻪزﻧي در مسجد جامع اقدام ﻧمود با اينحال وقوع اﻧقﻼب اسﻼمي باعث ترك محل و عدم‬
‫ارائﻪ ﮔزارش توسط هيئت خارجي شد‪ .‬كاوشهاي باستانشناختي در سال ‪ ١٣٦٠‬مجدداً با اﻧجام دو فصل توسط دكتر ميرفتاح در ايوان جنوبي اﻧجام يافت كﻪ‬
‫بنابر ﮔزارش ايشان در ﻻيﻪهاي پيش از دورة سلجوقي شش پايﻪستون بﻪدستآمده كﻪ ايشان با تطبيق محل كشف پايﻪستونها با منابع تاريخي از اين‬
‫پايﻪستونها با عنوان مدرسة صاحببنعباد و مربوط بﻪ دورة ديلميان ياد ﻧمود‪ .‬از طرف ديگر‪ ،‬ايشان در مقصورة ايوان جنوبي بﻪ خشتهايي با ابعاد ‪٤٠×٤٠×١٠‬‬
‫برخورد و بدون ارائﻪ دادههاي باستانشناختي و صرفاً بنابر ابعاد خشتها اين آثار را متعلق بﻪ دورة ساساﻧي و محتمل با آتشكدة ساساﻧي داﻧست‪.‬‬
‫در طرح جامع مرمت مسجد جامع جاﻧمايي دو ﮔماﻧﻪ در ايوان شمالي و پايين منارة ضلع غربي ايوان شمالي و با هدف بررسي استحكام پي و‬
‫آسيبهاي وارده‪ ،‬شناسايي ﻧهشتها و دادههاي فرهنگي‪ ،‬شناسايي ﻻيﻪها و چگوﻧگي شكلﮔيري بنا در دورانهاي مختلف تاريخي‪ ،‬شناسايي بقاياي احتمالي‬
‫آتشكدة دورة ساساﻧي ‪ -‬كﻪ در متون تاريخي ذكر ﮔرديده ‪ -‬شناسايي دورههاي مختلف ساختوساز در بنا‪ ،‬شناسايي پايينترين بخش پي و در ﻧهايت شناسايي‬
‫عمق خاك بكر ديده شده بود كﻪ كﻪ ﮔماﻧﻪزﻧي مذكور در راستاي بررسي اهداف فوق الذكر و بر اساس مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٣٧٧٩‬مورخ ‪ ١٤٠١/٧/٢٧‬پژوهشگاه‬
‫ميراث فرهنگي از تاريخ ‪ ١٤٠١ /٨/٨‬لغايت ‪ ١٤٠١/٩/١٧‬اﻧجام يافت‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫دو ﮔماﻧﻪ با ابعاد ‪ ١×١‬متر در ضلع غربي داخل ايوان شمالي مسجد جامع و ﮔماﻧة دوم در پايين منارة ضلع غربي مسجد جامع اﻧجام يافت كﻪ در ادامة‬
‫ﮔماﻧﻪزﻧيها‪ ،‬بنابر ضروت‪ ،‬ابعاد ﮔماﻧﻪها ﮔسترش يافت‪ .‬ﮔماﻧة داخل ايوان با ﻧام ﮔماﻧة ‪ A‬و ﮔماﻧة داخل صحن با ﻧام ﮔماﻧة ‪ B‬ﻧامﮔذاري ﮔرديد‪ .‬از ﮔماﻧة داخل‬
‫ايوان ‪ ١٤‬لوكوس معماري و از ﮔماﻧة داخل صحن در پايين منار ‪ ٨‬لوكوس معماري شناسايي ﮔرديد‪ .‬پايينترين عمق در ﮔماﻧة ‪ A‬داخل ايوان شمالي ‪٢١٠‬ـ‬
‫ساﻧتيمتر و در ﮔماﻧة ‪١٥٦ B‬ـ ساﻧتيمتر است‪ .‬محل ﮔماﻧﻪها از اينرو در مكانهاي فوقالذكر ايجاد ﮔرديد كﻪ ﻧوع تزيينات تاق ايوان شمالي و ﻧيز تزيينات‬
‫ديوارههاي ضلع شرقي و غربي ايوان در داخل و در قسمت لبﻪهاي ﻧماي رو بﻪ صحن مسجد جامع با بندكشي مهري يا ﮔلميخهاي ﮔچي‪ ،‬ﮔوياي شاخصﻪهايي‬
‫از معماري دوران سلجوقي است و باتوجﻪ بﻪ اينكﻪ در متون از ساخت ايوان شمالي در دوران صفويﻪ يادشده بود جهت مشخصﻧمودن اين تناقض‪ ،‬ﮔماﻧة ايوان‬
‫شمالي در اين بخش جهت رفع ابهامات و شناسايي چگوﻧگي ساخت و تغييرات دورههاي مختلف معماري اﻧجام يافت‪ .‬همچنين جاﻧمايي ﮔماﻧة پايين منار‬
‫غربي از آن جهت در اين قسمت جاﻧمايي ﮔرديد كﻪ مشخص ﮔردد آيا ساخت منار در دوران صفويﻪ بوده يا قبل از صفويﻪ ﻧيز اين منارها وجود داشتﻪ يا اينكﻪ‬
‫متعلق بﻪ دورة ديگري است‪.‬‬

‫نتيجه‬
‫بر اساس شواهد و قراين موجود حاصل از دو ﮔماﻧة حفرشده مشخص شد كﻪ از بقاياي بناي مسجد دوران سلجوقي در حد پي و زيرسازي استفاده شده و‬
‫بخش اعظم بنا در دوران صفوي مجدد ًا ساختﻪ شده است‪ .‬بﻪﻧظر ميرسد باوجود آرايﻪهاي معماري سلجوقي كﻪ در داخل ايوان و تويزهها قابل مشاهده‬
‫ميباشند )بﻪماﻧند تزيينات مهري ﮔچي در بندكشي آجرها( اين امر ﻧاشي از ذوق و قريحة معماران دوران صفويﻪ بوده است كﻪ بﻪ تﺄسي از معماري عصر‬
‫سلجوقي اقدام بﻪ ساخت ايوان با آرايﻪهاي دورة سلجوقي ﻧمودهاﻧد‪.‬‬
‫بر اساس دادههاي حاصل از دو ﮔماﻧة حفرشده در قسمت پايين منار ضلع غربي و داخل ايوان شمالي مسجد جامع اطﻼعاتي كﻪ بر اساس ﻧوع‬
‫كاربري‪ ،‬ﻧوع مصالح‪ ،‬عمق‪ ،‬ابعاد و اﻧدازه و ﻧيز مستندات تاريخي متكي است بﻪ چهار دوره از ادوار اسﻼمي شامل اوايل اسﻼمي‪ ،‬سلجوقي‪ ،‬دوران صفويﻪ و‬
‫متﺄخر تعلق دارﻧد هرچند جهت اطﻼعات تكميلي‪ ،‬ﻧياز بﻪ ﮔسترش ﮔماﻧﻪها در فصول بعدي و همچنين اﻧجام آزمايشات ترمولومنيساﻧس يا كربن ‪ ١٤‬را دارﻧد‪.‬‬

‫‪ .١‬ادارهكل ميراث فرهنگي استان قزوين؛ ‪mra.asgariy@gmail.com‬‬

 ‫گزارشي كوتاه از كاوش در محوطة ‪ ١٣٢‬چمشير‬

‫‪١‬‬
‫محمدتقي عطائي‬
‫محمدي‪٢‬‬ ‫محمدرضا‬

‫درآمد‬
‫محوطة ‪ ١٣٢‬درون مخزن سد چمشير در جنوب شهرستان ﮔچساران قرار دارد )شكل ‪ .(١‬سد چمشير روي رود زهره ساختﻪ ميشود‪ .‬وسعت مخزن بزرگ‬
‫است و بيشتر محوطﻪها در استان كهگيلويﻪ و بويراحمد واقع ميشوﻧد‪ .‬با اينحال محوطة ‪ ١٣٢‬در كراﻧة شرقي رود زهره در خاك استان فارس قرار دارد‪.‬‬
‫محدودة آبگير سد چمشير در سال ‪ ١٣٩٠‬بررسي شد و طي آن ‪ ١١٠‬محوطﻪ شناسايي شد )سراقي ‪ .(١٣٩٠‬محوطة ‪ ١٣٢‬ﻧيز طي همين بررسيها شناسايي و‬
‫بﻪ شمارة ‪» G.Ch.Sh.90.105‬محوطة دشت مسيح )غﻼمشاه( ‪ «٤‬ثبت و معرفي شد‪ .‬اين محوطﻪ برپاية سفالهاي سطحي بﻪ »دوران تاريخي؟ و قرون مياﻧي‬
‫اسﻼمي« تاريخﮔذاري شد )سراقي ‪٤١٨ :١٣٩٠‬ـ ‪ .(٤١٥‬بنابر برخي كاستيها‪ ،‬محدودة مخزن دوباره در سال ‪١٣٩٥‬بررسي شد و ضمن رفع كاستيهاي بررسي‬
‫پيشين‪ ،‬چند ده محوطة جديد هم كشف شد و تعداد كل محوطﻪها بﻪ ‪ ١٤٣‬عدد رسيد )عطائي ‪١٣٩٥‬؛ عطائي و زارع ‪ .(١٣٩٧‬از اين ميان تعداد ‪ ٣٠‬محوطﻪ كﻪ‬
‫واجد ارزشهاي تاريخي و فرهنگي بودﻧد جهت ﮔماﻧﻪزﻧي براي ارزيابي بيشتر اﻧتخاب شدﻧد )عطائي ‪١٣٩٥‬؛ عطائي ‪١٣٩٨‬؛ عطائي و زارع ‪ .(١٣٩٩‬محوطة‬
‫‪ ١٣٢‬استقرارﮔاه چندان بزرﮔي ﻧيست‪ ،‬اما مزيت آن در اين است كﻪ شكل تپﻪاي دارد‪ .‬بنابراين‪ ،‬بﻪاحتمال ميبايست در سازههاي آن خشت‪ /‬چينﻪ و ﮔل فراواﻧي‬
‫استفاده شده باشد‪ ،‬موردي كﻪ در استقرارﮔاههاي اين منطقﻪ بسيار ﻧادر است‪ .‬بﻪ همين منظور در بهار ‪ ١٣٩٨‬ﮔماﻧﻪاي بﻪ ابعاد ‪ ١×٢‬متر روي دامنة شرقي تپﻪ‬
‫ايجاد شد )عطائي ‪٢١٨ :١٣٩٨‬ـ‪٢٠٤‬؛ عطائي و زارع ‪ ٥٩٧ :١٣٩٩‬و تصاوير ‪١٠‬ـ ‪ .(٨‬فعاليت ميداﻧي حاضر )با شمارة مجوز ‪ (٤٠١٣٧‬از تاريخ ‪ ٢٥‬اسفند ‪ ١٤٠٠‬تا‬
‫‪ ٣٠‬فروردينماه ‪ ١٤٠١‬بﻪ طول اﻧجاميد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫محوطﻪ روي يك پادﮔاﻧة طبيعي از جنس كنگلومرا شكل ﮔرفتﻪ است‪ .‬در سمت جنوب‪ ،‬يك درّة ﻧﻪ چندان عميق )‪ ١٠‬متر( با جهت كلي شرقي ـ غربي قرار‬
‫دارد كﻪ آب چشمﻪهاي طبيعي كﻪ در بستر آن ميجوشد بﻪ درون آن تخليﻪ ميشود‪ .‬در غرب محوطﻪ يك آبكند بﻪ عمق ‪ ٨‬متر قرار دارد كﻪ جهت آن شمالي‬
‫ـ جنوبي است و اﻧتهاي آن بﻪ درة پيشﮔفتﻪ ختم ميشود‪ .‬در فاصلة ‪ ٥٠‬متري بﻪ سمت شرق يك آبكند كوچك ديگر وجود دارد‪ .‬در سمت شرق اين آبكند‬
‫بقاياي چند سازه از دورة اسﻼمي و رد چند ﮔور قابل تشخيص است كﻪ احتماﻻً معاصر با استقرارﮔاه دورة اسﻼمي اين محوطﻪ هستند‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫آﻧچنان كﻪ از بقاياي سطحي برميآيد محوطﻪ داراي دو برجستگي مشخص و متمايز است‪ :‬يكي تپﻪاي كﻪ در شمال محوطﻪ قرار دارد )از اين بﻪبعد تپة شمالي‪/‬‬
‫ساختمان شمالي( و ديگري ساختماﻧي كﻪ در جنوب محوطﻪ واقع است )از اين بﻪبعد ساختمان جنوبي(‪ .‬بﻪدليل كوچكبودن تپة شمالي و تكدورهايبودن آن‪،‬‬
‫تصميم ﮔرفتيم كﻪ كل تپة شمالي را درون يك كارﮔاه بزرگ قرار داده و آن را كاوش كنيم‪ .‬بﻪ همين دليل ابتدا خاك سطحي كل تپﻪ را بﻪ ضخامت كموبيش‬
‫‪ ١٠‬ساﻧتيمتر برداشتﻪ و مواد فرهنگي بﻪدستآمده از آن را يكجا ﮔردآوري كرده و مطالعﻪ ﻧموديم‪ .‬با برداشتن خاك سطحي‪ ،‬در برخي بخشهاي تپﻪ‪ ،‬اولين‬
‫رج چيدمان سنگي مشخص شد‪ .‬اما‪ ،‬در ديگر بخشهاي تپﻪ همچنان رد ديوارها ﻧامشخص بود‪ .‬براي رسيدن بﻪ ﻧقشة كلي ساختمان يك ﻻية ديگر از كل‬

‫‪1.‬‬ ‫‪Mohammad.t.atayi@gmail.com‬‬
‫‪2.‬‬ ‫‪mohammadreza.mohammadi.4344@gmail.com‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٤٢٧‬‬

‫تپﻪ را كاوش كرديم كﻪ مياﻧگين ستبراي آن در حدود ‪ ٢٠‬ساﻧتيمتر بود‪ .‬مواد اين ﻻيﻪ ﻧيز يكجا مورد مطالعﻪ قرار ﮔرفت‪ .‬اين ﻻيﻪ بﻪعنوان ﻻية ‪ ١‬ثبت شد‪.‬‬
‫با برداشتن اين ﻻيﻪ‪ ،‬در تمام جبهﻪها‪ ،‬ﻧقشة سطحي ساختمانِ مدفون ظاهر شد و تواﻧستيم فضاهاي موجود در آن را مشخص كنيم‪ .‬از اين مرحلﻪ بﻪبعد‪،‬‬
‫ﻻيﻪها و ﻧهشتﻪهاي باستاﻧي و مواد فرهنگي آﻧها بر اساس فضاهاي تشخيصدادهشده تفكيك شد‪ .‬بﻪبيان ساده در كاوش تپة شمالي ﻻية خاك سطحي و‬
‫ﻻية ‪ ١‬مربوط بﻪ كل سطح تپﻪ است و پس از آن بﻪجاي ايجاد شبكﻪ‪ ،‬فضاهاي مكشوفﻪ را مبنا قرار داديم و ﻻيﻪها و مواد فرهنگي هر فضا را بﻪطور جداﮔاﻧﻪ‬
‫مطالعﻪ كرديم‪ .‬براي مطالعة ساختمان جنوبي هم چهار ﮔماﻧﻪ در چهار ﮔوشة ساختمان باز شد‪.‬‬

‫دورة اسﻼمي‬
‫ـ ساختمان جنوبي‬
‫باتوجﻪ بﻪ تنگناي وقت و كمبود بودجﻪ‪ ،‬كوشش شد تا شناخت ﻧسبي از استقرار دورة اسﻼمي محوطﻪ بﻪدست آيد‪ .‬بﻪ اين دليل در چهار ﮔوشة ساختمان جنوبي‬
‫چهار ﮔماﻧﻪ باز شد‪ .١ :‬ﮔماﻧة شمالغربي بﻪ ابعاد ‪) ٢٦٠‬شمالي ـ جنوبي( در ‪ ٢٥٠‬ساﻧتيمتر )شرقي ـ غربي(‪ .٢ ،‬ﮔماﻧة جنوبغربي بﻪ ابعاد ‪) ٢٢٠‬شمالي ـ‬
‫جنوبي( در ‪ ٢٠٠‬ساﻧتيمتر )شرقي ـ غربي(‪ .٣ ،‬ﮔماﻧة جنوبشرقي بﻪ ابعاد ‪) ٢٦٠‬شمالي ـ جنوبي( در ‪ ٢٥٠‬ساﻧتيمتر )شرقي ـ غربي( و ‪ .٤‬ﮔماﻧة شمالشرقي‪.‬‬
‫اين ﮔماﻧﻪ در ابتدا بﻪ ابعاد ‪ ١٦٠×٢٠٠‬ساﻧتيمتر بود ولي با كشف اين پاشنة در‪ ،‬وجود يك درﮔاهي در جنوب ﮔماﻧﻪ طبيعي بﻪﻧظر ميرسيد‪ .‬بﻪ همين دليل ابعاد‬
‫ﮔماﻧﻪ از سمت جنوب توسعﻪ يافت و اﻧدازة ﻧهايي ﮔماﻧﻪ بﻪ ‪) ٥٥٠‬شمالي ـ جنوبي( در ‪ ١٦٠‬ساﻧتيمتر )شرقي ـ غربي( رسيد‪ .‬فرض وجود درﮔاهي در سمت‬
‫جنوب درست بود‪ ،‬زيرا يك درﮔاهي بﻪ پهناي ‪ ١/٥‬متر بﻪدست آمد‪ .‬با حفر اين چهار ﮔماﻧﻪ ابعاد ساختمان جنوبي بﻪدقت مشخص شد‪ .‬اين ساختمان تقريب ًا‬
‫مربعشكل است )‪١٢‬متر شرقي ـ غربي و ‪ ١١/٥‬متر شمالي ـ جنوبي(‪ .‬ديوارهاي ساختمان بين ‪ ٥٠‬تا ‪ ٧٠‬ساﻧتيمتر ستبرا دارد )شكل ‪ .(٢‬محتويات همﻪ ﮔماﻧﻪها‬
‫شامل خاك ﻧرم زردرﻧگ و سنگهاي فروافتاده ديوارها بود‪ .‬بﻪﻧظر ميرسد كﻪ ديوارها همگي از ﮔردهسنگ و ﻻشﻪسنگ همراه با مﻼت ﮔِل ساختﻪ شده‬
‫بودﻧد‪ .‬شواهد اين امر از كاوش روي يك قسمت فروافتاده از ديوار حياط بﻪدست آمد )كارﮔاه ديوار افتاده(‪ .‬اين حياط بين اين ساختمان و ساختمان شمالي قرار‬
‫دارد كﻪ مستطيلشكل است و طول آن ‪ ١٤/٧٠‬متر )شمالي ـ جنوبي( بوده ولي عرض آن مشخص ﻧيست‪.‬‬

‫ـ كارﮔاه ديوار افتاده‬

‫در ضلع شمالي حياط بخشي از ديوار پهناي اصلي خود را حفظ كرده بود‪ .‬اين بخش در ﮔوشة شمالغربي حياط قرار داشت‪ .‬در همين بخش رو بﻪسمت جنوب‬
‫تودهاي از ﮔردهسنگ ديده ميشد كﻪ وضعيت آن مشخص ﻧبود‪ .‬براي پيبردن بﻪ ماهيت آن‪ ،‬كل آن را درون كارﮔاهي بﻪ ابعاد ‪ ٤‬متر )شمال ـ جنوبي( در‬
‫‪ ٣/٢٠‬متر )شرقي ـ غربي( قرار داديم و سطح و ميان سنگها را از خاك سترديم‪ .‬پهناي ديوار شمالي حياط ‪ ٦٠‬ساﻧتيمتر است‪ .‬با ﮔردهسنگ و مﻼت ﮔل و‬
‫ﻧسبتاً مرتب ساختﻪ شده است‪ .‬با زودن خاكهاي ميان سنگها‪ ،‬آوار ديواري سنگي رخ ﻧمود‪ .‬اين آوار در وضعيت خوبي محفوط ماﻧده بود‪ .‬با تميزكردن سطح‬
‫آن بﻪخوبي ميتوان ديد كﻪ اين تودهسنگها‪ ،‬آوار ديوار جاﻧبي بوده است‪ .‬ديوارهاي حياط و بﻪاحتمال قوي كل ساختمان جنوبي از ﮔردهسنگ بوده و دستكم‬
‫‪ ١/٥‬تا ‪ ٢‬متر بلندا داشتﻪ است )شكل ‪.(٢‬‬

‫ـ تپة شمالي‬
‫تپة شمالي شامل سﻪ دورة متفاوت فرهنگي است‪ .‬در رأس تپﻪ ﮔوري اﻧفرادي كشف شد كﻪ رو قبلﻪ بود‪ .‬استخوانها بﻪطرز بدي آسيب ديده بودﻧد و امكان‬
‫مطالعة سن و جنس آن وجود ﻧداشت‪ .‬اما درون خاكهاي ﮔور چند قطعﻪ توري قرمز ظريف از ﻧوعي كﻪ زﻧان لر و قشقايي بﻪ تن ميكنند يافت شد‪ .‬اين‬
‫قطعات ﻧشان ميدهد كﻪ ﮔور قدمتي كمتر از يك قرن دارد‪.‬‬
‫در دورة اسﻼمي ساختمان موجود در تپة شمالي خاكبرداري و سعي در احياء مجدد آن شده بود‪ .‬براي اين كار يك جرز در ديوار شمالي ساختمان‬
‫افزوده شده بود‪ ،‬كل كف و ﻧماهاي دروﻧي ساختمان با ﮔچ اﻧدود شده بود و يك يادمان ﮔچي در غرب پيشخان ساختﻪ شده بود‪ .‬قطعات پيشساختﻪ اين يادمان‬
‫در محل با مقداري ﮔچ برپا شده بود )شكل ‪ :٣‬باﻻ(‪ .‬دﻻيل تاريخﮔذاري اين پديدهها بﻪ دورة اسﻼمي مفصل است و در ﮔزارش ﻧهايي تشريح خواهد شد‪.‬‬
‫عليرغم اين اقدامات‪ ،‬ساختمان شمالي احياء ﻧشد‪ .‬ساختمان بﻪدليل عدم رسيدﮔي رو بﻪ ويراﻧي ﻧهاد و متروك شد‪ .‬در اين زمان فضاهاي ساختمان مورد‬
‫استفاده كوچﻧشيناﻧي فقير قرار ﮔرفت كﻪ آثار زﻧدﮔي آﻧها بﻪصورت چند اجاق‪ ،‬سنگ ساب و ﮔردهسنگهاي ﻧامرتب در درون فضاها كشف شده است‪ .‬بر اساس‬
‫سفالهاي مكشوفﻪ‪ ،‬دورة احياء و استفاده از ساختمان شمالي همزمان با سكوﻧت در ساختمان جنوبي بوده است‪ .‬سفالهاي بﻪدستآمده از دورة سكوﻧتي دورة‬
‫اسﻼمي در ساختمان جنوبي و ساختمان شمالي ساده‪ ،‬لعابدار و منقوش شبﻪ پيشازتاريخي بودﻧد و بنابراين مربوط بﻪ سدههاي اوليﻪ و مياﻧﻪ دورة اسﻼمي‬
‫هستند‪.‬‬
 ‫‪ | ٤٢٨‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫دورة ﻫﺨامنشي‬
‫ساختمان شمالي‬
‫شواهد مربوط بﻪ دورة هخامنشي از تپة شمالي بﻪ دست آمد كﻪ شامل معماري منسجم و قطعات سفال است‪ .‬ساختمان شمالي مستقيماً روي بستر كنگلمرايي‬
‫ايجاد شده است‪ .‬پايين ديوارها از ﮔرده سنگهاي سفيد ساختﻪ شده و پهناي تمام ديوارها كموبيش در حدود ‪ ١‬متر است‪ .‬سنگها با چيدمان بسيار منظم‬
‫همراه با مﻼت ﮔل هستند‪ .‬ديوارها هندسيسازﻧد و در يك خط كامﻼً صاف ايجاد شدهاﻧد‪ .‬تقريباً در همﻪ جا چهار رديف سنگ در پايين ديوارها ديده ميشود‬
‫و روي آن را با خشت ادامﻪ دادهاﻧد‪ .‬ابعاد خشتها مشخص ﻧشد‪ ،‬اما ستبراي آﻧها ‪ ٩‬ساﻧتيمتر است‪ .‬ساختمان داراي يك پيشخان و سﻪ فضاي پشتي دراز‬
‫موازي هم هستند كﻪ با وروديهايي بﻪ پهناي حدود ‪ ١‬متر بﻪ هم راه دارﻧد‪ .‬پيشخان راستايي شرقي ـ غربي داشتﻪ و داراي كف فرش قلوهسنگي است‪ .‬درازاي‬
‫آن ‪ ١٢/١٥‬و پهناي آن ‪ ٢/٨٥‬متر است‪ .‬ورودي كل ساختمان در مركز ديوار جنوبي پيشخان قرار داشتﻪ كﻪ البتﻪ در دورة اسﻼمي تخريب شده بود‪ .‬اما‪،‬‬
‫كفپوش قلوهسنگي كف درﮔاه‪ ،‬پهناي آن را ﻧشان ميداد كﻪ حدود يك متر است‪ .‬فضاهاي پشتي همگي راستاي شمالي ـ جنوبي دارﻧد‪ .‬ابعاد فضاي شرقي‬
‫‪ ٩/٦٠‬در ‪ ٢/٩٠‬متر است‪ .‬در مياﻧة ديوار غربي اين فضا درﮔاهي با پهناي ‪ ٧٠‬ساﻧتيمتر وجود دارد كﻪ بﻪ فضاي مياﻧي راه دارد‪ .‬ديوار شمالي فضاي مياﻧي ‪،٣٢٥‬‬
‫ديوار جنوبي آن ‪ ،٣٣٥‬درازاي ضلع شرقي ‪ ٩٥٠‬و ضلع غربي ‪ ٩٥٥‬ساﻧتيمتر است‪ .‬يك درﮔاهي در مياﻧة ديوار غربي بﻪ پهناي ‪ ٧٥‬ساﻧتيمتر اين فضا را بﻪ‬
‫فضاي غربي متصل ميكند‪ .‬ابعاد فضاي غربي چنين است‪ :‬ضلع جنوبي ‪ ،٣٠٥‬ضلع شمالي ‪ ،٣١٠‬ديوار شرقي ‪ ٩٦٥‬و ديوار غربي ‪ ٩٦٠‬ساﻧتيمتر است )شكل‬
‫‪ :٣‬پايين(‪ .‬از اين فضاها غير از سفالهاي دورة اسﻼمي‪ ،‬سفال دورة هخامنشي هم بﻪدست آمد كﻪ اكثريت سفالها را دربرميﮔيرد‪ .‬باتوجﻪ بﻪ ﻧقشة ساختمان‪،‬‬
‫چيدمان منظم سنگهاي ديوار‪ ،‬ساختار هندسي و دقيق ساختمان و سفال‪ ،‬اين ساختمان بﻪ دورة هخامنشي تاريخﮔذاري ميشود‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫ﻧقشة كلي ساختمان شمالي شامل فضاهاي دراز و موازي هم هستند‪ .‬چنين سازههايي كاربري اﻧبار داشتﻪاﻧد و در معماري عصر آهن ‪ ٣‬و دورة هخامنشي‬
‫شناختﻪ شدهاﻧد‪ .‬ﻧموﻧة چنين سازههايي از محوطﻪهاي مهم عصر آهن ‪ ٣‬در خاك ماد همچون ﻧوشيجان تپﻪ‪ ،‬ﮔودين تپﻪ‪ ،‬تپﻪ ازبكي و ﮔوﻧسپان پاتپﻪ شناسايي‬
‫شدهاﻧد‪ .‬سازههاي مشابهي هم از دورة هخامنشي ﮔزارش شده است‪ :‬براي مثال ﻧقشة برجهاي آپاداﻧاي تختجمشيد‪ ،‬يك فضا در درون ساختمان ‪ A‬در برزن‬
‫جنوبي تختجمشيد و بخشي از سازههاي آپاداﻧاي شوش هم چنين ﻧقشﻪاي دارﻧد‪ .‬اين ساختمان منفرد با چنين ﻧقشة جالبتوجهي بﻪاحتمال بسيار زياد يكي‬
‫از خزاﻧﻪهاي محلي دورة هخامنشي در خاك فارس بوده و شايد يكي از خزاﻧﻪهاي اقماري باشد كﻪ در ﮔِل ﻧبشتﻪهاي بﻪدستآمده از تختجمشيد بﻪ آﻧها‬
‫اشاره شده است‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫سراقي‪ ،‬ﻧعمت اﷲ‪ ،١٣٩٠ .‬ﮔزارش مقدماتي بررسي و شناسايي حوضﻪي سد و ﻧيروﮔاه چمشير‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخاﻧﻪ و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫عطائي‪ ،‬محمدتقي‪ ،١٣٩٥ .‬ﮔزارش برﻧامة مطالعات باستانشناسي سد چمشير )شهرستان ﮔچساران‪ ،‬استان كهگيلويﻪ و بويراحمد(؛ فصل يكم‪ ،‬زمستان ‪١٣٩٥‬؛ جلد يكم تا‬
‫سوم‪ :‬ﻧتايج بررسي‪ ،‬جلد چهارم‪ :‬ﻧتايج ﮔماﻧﻪزﻧي‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخاﻧﻪ و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫عطائي‪ ،‬محمدتقي و شهرام زارع‪» ،١٣٩٧ .‬ﮔزارش برﻧامﻪ مطالعات باستانشناسي سد چمشير؛ شهرستان ﮔچساران‪ ،‬استان كهگيلويﻪ و بويراحمد )فصل يكم‪ ،‬زمستان ‪،«(١٣٩٥‬‬
‫در ﮔزارشهاي شاﻧزدهمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران )مجموعﻪ مقاﻻت كوتاه ‪ ،(١٣٩٥‬بﻪكوشش روحالﻪ شيرازي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و ﮔردشگري‪:‬‬
‫‪ ٢٦٣‬ـ ‪.٢٥٩‬‬

‫عطائي‪ ،‬محمدتقي‪ ،١٣٩٨ .‬ﮔزارش طرح مطالعات باستانشناسي سد چمشير‪ ،‬شهرستان ﮔچساران‪ ،‬استان كهگيلويﻪ و بويراحمد )فصل دوم‪ ،‬فروردين ‪ ،(١٣٩٨‬تهران‪ :‬كتابخاﻧﻪ‬
‫و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫عطائي‪ ،‬محمدتقي و شهرام زارع‪» ،١٣٩٩ .‬مطالعات باستانشناسي محدودة آبگير سد َچ ِم شير‪ ،‬شهرستان ﮔچساران )فصل دوم‪ ،‬بهار ‪ ،«(١٣٩٨‬در مجموعﻪ مقاﻻت كوتاه‬
‫هجدهمين ﮔردهمايي ساﻻﻧﻪ باستانشناسي ايران‪ ،‬بﻪكوشش روحالﻪ شيرازي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و ﮔردشگري‪ ٦٠٢ :‬ـ ‪.٥٩٥‬‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٤٢٩‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت محوطة ‪ ١٣٢‬در مخزن سد چمشير‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬عكس هوايي از بقاياي سكوﻧتي دورة اسﻼمي در ساختمان جنوبي‪ ،‬حياط و ساختمان شمالي‪.‬‬
 ‫‪ | ٤٣٠‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل‪ .٣‬باﻻ؛ يادمان ﮔچي از دورة اسﻼمي در پيشخان ساختمان شمالي‪ ،‬پايين؛ بقاياي ساختمان دورة هخامنشي در تپة شمالي‪.‬‬
 ‫گزارش مﺨتصري از اولين فصل كاوش باستانشناسي در تپة پيرزالِ سيﺴتان‬

‫‪٤‬‬
‫جواد عﻼييمقدم ‪ ،١‬حميد حسنعليپور‪ ،٢‬مهدي ميري‪ ٣‬و كتايون كياﻧپور‬

‫درآمد‬
‫اولين فصل كاوش در تپة پيرزال سيستان در بهمن و اسفند ‪١٤٠١‬خ‪ .‬طي مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٥٤٩٥‬مورخ ‪ ١٤٠١/١٠/٢٦‬پژوهشگاه سازمان ميراث فرهنگي‬
‫بﻪسرپرستي جواد عﻼييمقدم بﻪمدت ‪ ٤٥‬روز از تاريخ ‪ ١٤٠١/١١/٦‬تا تاريخ‪ ١٤٠١/١٢/٢٠‬اﻧجام شد‪ .‬اين محوطﻪ با هدف شناخت محوطﻪهاي اقماري‬
‫شهرسوختﻪ و آموزش داﻧشجويان مقطع كارشناسي باستانشناسي و كارشناسيارشد باستانسنجي داﻧشگاه زابل توسط اعضاي هيئت علمي ﮔروه باستانشناسي‬
‫داﻧشكده هنر و معماري اﻧتخاب و با حمايت مالي داﻧشگاه زابل مورد كاوش قرار ﮔرفت‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫تپة پيرزال با شمارة ثبتي ‪ ١١٠‬با جهت ساختاري شمالي ـ جنوبي و ابعاد ‪ ٨٠ ×١١٠‬متر در فاصلة ‪ ٥٨‬كيلومتري جنوب شهر زابل‪ ٩/٥ ،‬كيلومتري جنوب شهر‬
‫سوختﻪ و در فاصلة ‪ ٢‬كيلومتري از جادة زابل بﻪ زاهدان قرار دارد و ارتفاع بيشترين قسمت آن از سطح زمينهاي اطراف بﻪ حدود ‪ ٧‬متر ميرسد كﻪ از اين‬
‫ارتفاع حدود ‪ ٤/٥‬متر متعلق بﻪ ﻻيﻪهاي استقراري ميباشد )شكل ‪ .(١‬از ﻧظر ظاهري تپة پيرزال برآمدﮔي بيضيشكل است كﻪ در اثر جاريشدن آبهاي‬
‫حاصل از بارشهاي فصلي در ﮔذشتﻪ و فرسايش بادي مداوم‪ ،‬شيارهاي عميقي در جبهﻪ غربي و شمالي آن بﻪوجود آمده است‪ ،‬بﻪﻧحوي كﻪ بيش از يكسوم‬
‫از اين محوطﻪ را تخريب ﻧموده است‪ .‬سطح اين محوطﻪ مملو از ﻻيﻪاي سفال است بﻪﻧحوي كﻪ ضخامت اين قطعات سفال بﻪ بيش از ‪ ١٠‬ساﻧتيمتر ميرسد‪.‬‬
‫سفالهاي سطحي در اين محوطﻪ شامل سفالهاي بدون لعاب است كﻪ برعكس بيشتر محوطﻪهاي اقماري دشت جنوبي سيستان‪ ،‬درصد سفال منقوش آن‬
‫بسيار كمتر از سفال فاقد ﻧقش ميباشد‪ .‬عﻼوهبر سفال‪ ،‬سطح اين محوطﻪ مملو از مواد فرهنگي ديگر است كﻪ همين امر موجب اهميت دوچندان آن شده‬
‫است‪ .‬از جملﻪ مواد فرهنگي سطحي در اين محوطﻪ ميتوان بﻪ سربارة فلز‪ ،‬جوش كوره‪ ،‬ابزار سنگي‪ ،‬ادوات سنگي‪ ،‬قطعات شكستة پيكرك‪ ،‬اشياء مفرغي از‬
‫جملﻪ مهرهاي مشبك و خنجر شكستﻪ‪ ،‬مهرهاي سنگي و غيره اشاره ﻧمود‪.‬‬

‫پيشينة پژوﻫشي محوطه‬

‫تپة پيرزال در سال ‪١٣٨٧‬خ‪ .‬طي طرح بررسي باستانشناختي پهندشت سيستان شناسايي‪ ،‬بﻪسرپرستي رضا مهرآفرين و سيد رسول موسويحاجي مستندﻧگاري‬
‫و بﻪثبت رسيد )مهرآفرين و موسويحاجي ‪ .(١٣٨٨‬در سال ‪ ١٣٩٧‬ﻧيز طي بررسي طرح لولة زاهدان بﻪ زابل اين محوطﻪ مجدد بررسي شد )سرحديداديان و‬
‫مرادي ‪ .(١٣٩٩‬البتﻪ‪ ،‬ﻻزم بﻪ ذكر است اين تپﻪ از سال ‪ ١٣٨٧‬توسط ﻧگارﻧده كﻪ يكي از اعضاي تيم پژوهشي طرح بررسي سيستان بود‪ ،‬در راستاي سنجش‬
‫و تدوين برﻧامة پژوهشي علمي بارها مورد بازديد و مطالعﻪ قرار ﮔرفت تا در ﻧهايت در سال ‪ ١٤٠١‬مقدمات اﻧجام كاوش باستانشناسي در آن اﻧجام شده و اين‬
‫مطالعات آغاز ﮔرديد‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫در اولين فصل كاوش در تپة پيرزال دو تراﻧشﻪ مدﻧظر قرار ﮔرفت‪ .‬تراﻧشة شمارة ‪ ١‬در ﻧيمة شمالي سطح مرتفع تپﻪ بﻪ ابعاد ‪ ٦×٨‬متر در راستاي شمالي ـ جنوبي‬
‫و با هدف شناسايي و مطالعة معماري دورة استقراري متﺄخر و شاخصﻪهاي فرهنگي آن ايجاد ﮔرديد‪ .‬روش ثبت و ضبط و مطالعﻪ كشفيات در اين تراﻧشﻪ‬

‫زابل؛ ‪javadalaei@uoz.ac.ir‬‬ ‫‪ .١‬استاديار ﮔروه باستانشناسي داﻧشگاه‬

‫‪ .٢‬استاديار ﮔروه باستانشناسي داﻧشگاه زابل‪.‬‬
‫‪ .٣‬استاديار ﮔروه باستانشناسي داﻧشگاه زابل‪.‬‬
‫‪ .٤‬كارشناسارشد باستانشناسي‪.‬‬
 ‫‪ | ٤٣٢‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫بﻪصورت سامانمند و براساس سيستم كاﻧتكست اﻧجام شد‪ .‬كاوش در اين تراﻧشﻪ تا عمق تقريبي ‪ ١٦٠‬ساﻧتيمتر ادامﻪ يافت و طي آن تعداد ‪ ٧٩‬كاﻧتكست‬
‫شناسايي شد‪.‬‬
‫تراﻧشة شمارة ‪ ٢‬با هدف ﻻيﻪﻧگاري تپة پيرزال و شناسايي ادوار مختلف استقراري و فرهنگي در اين محوطﻪ در جبهﻪ شرقي ايجاد شد‪ .‬اين تراﻧشﻪ‬
‫بﻪ ابعاد ‪ ٢×١١‬متر در راستاي شرقي ـ غربي و بﻪصورت پلكاﻧي است كﻪ حداكثر عمق حفاري در آن از ﻧقطة ثابت اﻧدازهﮔيري تراﻧشﻪ‪ ،‬بﻪ ‪ ٤١٠‬ساﻧتيمتر‬
‫ميرسد‪ .‬در اين كاﻧتكست تعداد ‪ ٤٤‬كاﻧتكست شامل بقاياي معماري و اﻧباشت فرهنگي و طبيعي شناسايي شد‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫‪ .١‬معماري‬
‫طي اولين فصل كاوشهاي باستانشناختي در محوطة تپة پيرزال در دو تراﻧشﻪ )‪ ١‬و ‪ (٢‬در مجموع ‪ ١٢٣‬كاﻧتكست شناساييشد كﻪ از بين آﻧها ‪ ٦٣‬كاﻧتكست‬
‫مربوط بﻪ معماري ميباشد‪ .‬تمامي اين كاﻧتكستها بﻪﻧوعي با هم مرتبط و تشكيل يك ساختار بزرگ خشتي را دادهاﻧد‪ .‬بﻪطور كلي ﻻية ابتدايي دو تراﻧشة ‪١‬‬
‫و ‪ ٢‬را خاك سطحي تشكيل داده است و حجم زياد و تراكم باﻻيي از سفال سطح تراﻧشﻪ را پوشاﻧدهاست‪.‬‬
‫معماري يافتشده در تراﻧشة ‪ ١‬باتوجﻪ بﻪ ساختارهاي مشخص بﻪ سﻪ فاز متفاوت تقسيم ميشود كﻪ اكثر آﻧها متعلق بﻪ فاز مياﻧي و قديمتر ميباشند‬
‫و از فاز اول يا فوقاﻧي و جديدتر آثار اﻧدكي مشخص شده است‪ .‬فاز ﻧخست شامل ديوارهايي با يك يا دو رديف خشت بوده كﻪ روي بقاياي ديوارها و يا آوار‬
‫فاز دوم بنا شدهاﻧد‪ .‬همچنين‪ ،‬دو كوره و يك سازة حرارتي ﻧيز در اين فاز معماري مشاهده ميشود‪ .‬فاز مياﻧي كﻪ بيشترين ميزان فضاي معماري را بﻪ ما‬
‫ميدهد شامل چندين فضاي مختلف است كﻪ مهمترين آن فضاي ‪ A‬است‪ .‬علت اهميت اين فضا را ميتوان در ﻧقش مركزي و جهت ساختاري آن بيان ﻧمود‬
‫كﻪ برعكس تمامي ساختارهاي كشفشده در اين محوطﻪ و ديگر محوطﻪهاي اقماري شهر سوختﻪ‪ ،‬شمالي ـ جنوبي است‪ .‬در اين فضا يك كوره و يك سازة‬
‫حرارتي ﻧامشخص ﻧيز بﻪدست آمدهاست‪ .‬ﻧموﻧة مشابﻪ كوره در ﻧيمة شمالشرقي تراﻧشﻪ و با جهت ساختاري متفاوت بﻪچشم ميخورد‪ .‬بيشترين بقايا از فاز‬
‫سوم در فضاي ‪ C‬كﻪ در ضلع شمالي تراﻧشﻪ واقع شده‪ ،‬مشاهده ميشود‪ .‬در فضاي ‪ ٢ ، C‬ﻻية كف مشاهده شده كﻪ سطح قرارﮔيري آﻧها با ديوارهاي فاز ‪١‬‬
‫و فاز دوم برابر است‪ .‬ﻧكتة حائز اهميت در رابطﻪ با فاز ‪ ٢‬و ‪ ٣‬مسدودسازي وروديها ميباشد‪ .‬در شرق تراﻧشﻪ فضايي مشاهده شد كﻪ كامﻼً با خشت پُر شده‬
‫بود و مشخصشدن كاربري آن ﻧياز بﻪ ادامة حفريات در اين بخش دارد‪ .‬شواهد معماري يافتشده در اين تراﻧشﻪ بيانكننده يك محل مسكوﻧي ﻧسبتاً پيچيده‬
‫با ساخت و ﻧقشة منظم است )شكل‪.(٢‬‬
‫معماري يافتشده در تراﻧشة ‪ ٢‬شامل سﻪ فاز متعلق بﻪ دو دورة زماﻧي است‪ .‬فاز فوقاﻧي و مياﻧي در اين تراﻧشﻪ برابر با معماري كشفشده در تراﻧشة‬
‫شمارة ‪ ١‬ميباشد‪ .‬اين معماري شامل بقايايي از يك از دو اتاق در راستاي شمالغربي بﻪ جنوبشرقي است كﻪ باتوجﻪ بﻪ عرض كم تراﻧشﻪ‪ ،‬فقط بخشهايي‬
‫از آﻧها قابل رويت است‪ .‬عﻼوهبر آن‪ ،‬چندين داﻻن كمعرض در راستاي شمالغربي بﻪ جنوبشرقي در اين تراﻧشﻪ كشف ﮔرديد‪ .‬معماري مربوط بﻪ دورة دوم‬
‫يا قديمتر در اين تراﻧشﻪ ﻧيز شامل بقاياي از چند اتاق و فضاي كوچك معماري است كﻪ بﻪشدت آسيب ديده است‪ .‬ليكن‪ ،‬بر اساس شواهد موجود در برهﻪاي‬
‫از مسكوﻧيبودن‪ ،‬تغييراتي در آن ايجاد شده است‪ .‬متﺄسفاﻧﻪ ديوارهاي اين تراﻧشﻪ بﻪدليل ﻧفوذ رطوبت و جوش ﻧمك بسيار فرسوده و آسيبديدهاست‪ .‬اين‬
‫فرسودﮔي در آخرين فاز معماري كﻪ در شرقيترين بخش تراﻧشﻪ قرار ﮔرفتﻪاست‪ ،‬بيشتر بﻪچشم ميآيد )شكل ‪.(٢‬‬

‫‪ .٢‬اشياي منقول‬
‫از منظر يافتﻪهاي منقول و اشياء ويژة باستاﻧي‪ ،‬فصل اول تپة پيرزال يكي از شاخصترين كاوشهاي باستانشناسي در شرق ايران در سال ‪ ١٤٠١‬محسوب‬
‫ميﮔردد كﻪ ﻧسبت بﻪ حجم كارﮔاهها‪ ،‬يافتﻪهاي متنوع بﻪدست آمد‪ .‬يافتﻪهاي منقول اين فصل كاوش در دو بخش يافتﻪهاي مطالعاتي و يافتﻪهاي شاخص‬
‫موزهاي قابل معرفي است‪:‬‬
‫ـ يافتﻪهاي مطالعاتي‪ :‬در اين فصل مطالعات تعداد ‪ ٢٤٤٧٠‬قطعﻪ سفال بﻪدست آمد كﻪ بازة زماﻧي برابر با ﻧيمة دوم هزارة سوم قبلازميﻼد تا اوايل هزارة دوم‬
‫قبلازميﻼد را شامل ميشود‪ .‬تمامي سفالهايي كﻪ از اين تراﻧشﻪها بﻪدستآمده قابل مقايسﻪ با سفالهاي دورة ‪ ٣‬و ‪ ٤‬در شهرسوختﻪ‪ ،‬فرهنگ خراسان بزرگ‪،‬‬
‫تمدن بلوچستان‪ ،‬حوزة شرقي درياچة جازمويان و جيرفت است و از ﻧظر ﮔوﻧﻪ بﻪ سﻪ دستة سفال ﻧخودي‪ ،‬سفال قرمز و سفال خاكستري طبقﻪبندي ميشود‪.‬‬
‫عﻼوهبر موارد فوق در حدود ‪ ٣٠٠‬قطعﻪ ظروف سنگي‪ ٢٣٠ ،‬قطعﻪ فﻼخن ﮔلي سالم و شكستﻪ‪ ،‬جوش كوره‪ ،‬سربارة فلزي ﻧيز در اين فصل از كاوش بﻪدست‬
‫آمده است )شكل ‪.(٣‬‬
‫ـ يافتﻪهاي شاخص )موزهاي(‪ :‬در اين فصل مطالعات‪ ،‬مجسمﻪاي مرمري قوچ همراه با يك سنگ ﻧشاﻧﻪ مرمرين بﻪدست آمد كﻪ قديمترين ﻧموﻧة كشفشده‬
‫در شرق ايران تا بﻪ امروز است‪ .‬چندين ُمهر مشبك مفرغي‪ ،‬سنگي و ﮔلي ﻧيز در اين فصل بﻪدست آمد كﻪ يك ﻧموﻧة آن با ﻧقش موجود اساطيري )ﮔريفون(‬
‫يكي از شاخصترين ﻧموﻧﻪهاي كشفشده در سيستان ميباشد‪ .‬يافتة شاخص ديگر در اين فصل شامل بخشي از يك صفحة بازي خشتي همراه با تاس و‬
‫يك مهرة بازي است كﻪ قابل مقايسﻪ با ﻧموﻧﻪهاي بينالنهريني و جيرفتي است‪ .‬دو خنجر شكستة مفرغي‪ ،‬يك تبر مفرغي‪ ،‬يك ﮔوه‪ ٨٤ ،‬قطعﻪ ابزار و سرپيكان‬
‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٤٣٣‬‬

‫سنگي‪ ،‬مهره و خرمهرههاي سالم و شكستﻪ از سنگهاي ﻧيمﻪقيمتي و مرمرين‪ ،‬چندين عدد ظرف سفالي و مينياتوري ﮔلي‪ ٥٧ ،‬مورد پيكرك اﻧساﻧي و حيواﻧي‪،‬‬
‫‪ ١٩‬مورد سفال كارشدة ديگر يافتﻪ ميشود )شكل ‪.(٤‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫تپة پيرزال سيستان يكي از محوطﻪهاي پيشازتاريخ سيستان است كﻪ در دشت جنوبي و حوضة آبريز رود بيابان )شاخﻪ جنوبي هيرمند( قرار دارد‪ .‬كاوش‬
‫صورت ﮔرفتﻪ در اولين فصل‪ ،‬در بخش برآمدﮔي مياﻧي تپﻪ و شيب شرقي‪ ،‬آثار و بقاياي معماري را در سﻪ فاز آشكار ﻧمود‪ .‬تمام ساختارهاي يافتشده از خشت‬
‫ساختﻪشده و روي آن را با ﮔل اﻧدود كردهاﻧد‪ .‬در ديوارة اصلي كﻪ رديف خشتهاي آن مشخص است‪ ،‬بﻪآساﻧي ميتوان اين خشتها را كﻪ بﻪطور منظم از‬
‫عرض در كنار يكديگر چيده شدهاﻧد‪ ،‬تشخيص داد‪ .‬تمامي ديوارها توسط ﮔل اﻧدود شدهاﻧد‪ .‬ضخامت متوسط اﻧدود ديوارها در حدود ‪ ٥‬تا ‪ ٦‬ساﻧتيمتر است‪ .‬در‬
‫طي كاوش ﻻيﻪهايي از پهن حيواﻧي و خاك كوبيدهشده كشف شد كﻪ احتماﻻً براي كفسازي بنا بﻪكار برده شدهاست‪ .‬مطالعة ﻧموﻧﻪ سفالهاي يافتشده در‬
‫اين تراﻧشﻪها بياﻧگر استقراري مربوط بﻪ اواخر هزارة سوم و اوايل هزارة دوم ق‪.‬م‪ .‬ميباشد‪ .‬بيشتر ﻧموﻧﻪ سفالهاي اين محوطﻪ قابل مقايسﻪ با ﻧموﻧﻪهاي‬
‫دورة ‪ III‬و ‪ IV‬شهر سوختﻪ است‪ ،‬ليكن ﻧموﻧﻪهاي قابل قياس با تمدن جازموريان و بلوچستان‪ ،‬فرهنگ بلخي ـ مروي )خراسان بزرگ( ﻧيز قابل توجﻪ است‪.‬‬
‫همچنين‪ ،‬چندين ﻧموﻧﻪ قابل مقايسﻪ با ﻧموﻧﻪهاي موهنجودار وجود دارد كﻪ در مجموع بياﻧگر استقراري مربوط بﻪ اواخر عصر مفرغ است كﻪ ارتباطات‬
‫فرامنطقﻪاي ﮔسترده از خراسان در شمال تا بلوچستان در جنوب و از تمدن سند در شرق تا جيرفت در غرب در آن بﻪوضوح مشخص است‪.‬‬
‫صنايع مختلف تراش سنگ و ساخت اشياء و ظروف سنگي و ساخت اشياء مفرغي كﻪ ﻧموﻧﻪهاي آن حتي تاكنون در شهر سوختﻪ ﻧيز يافت ﻧشده‬
‫است‪ ،‬بياﻧگر پيشرفتهاي قابل توجﻪ در اواخر عصر مفرغ منطقﻪ سيستان است‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫سرحديداديان‪ ،‬حسين و حسين مرادي‪» ،١٣٩٩ .‬پروژه باستانشناسي ﻧجاتبخشي خط لولﻪ آب زابل بﻪ زاهدان در حريم محوطﻪ شهر سوختﻪ«‪ ،‬در مجموعﻪ مقاﻻت كوتاه‬
‫هجدهمين ﮔردهمايي ساﻻﻧﻪ باستانشناسي ايران‪ ،‬ﮔردآورﻧده‪ :‬روحالﻪ شيرازي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و ﮔردشگري‪ ٤٤٦ :‬ـ ‪.٤٣٩‬‬

‫مهرآفرين‪ ،‬رضا و سيد رسول موسويحاجي‪ ،١٣٨٨ .‬بررسي باستانشناختي پهندشت سيستان )فاز ‪ ،(٢‬جلد بيستم‪ ،‬سازمان ميراث فرهنگي استان سيستان و بلوچستان‪،‬‬
‫)منتشرﻧشده(‪.‬‬
 ‫‪ | ٤٣٤‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬تصوير هوايي موقعيت محوطة تپة پير زال در دشت سيستان‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬موقعيت قرارﮔيري تراﻧشﻪها روي تپة پير زال‪.‬‬

‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٤٣٥‬‬

‫شكل ‪ .٣‬ﻧموﻧﻪهايي از سفالهاي بﻪدستآمده از تپة پير زال سيستان‪.‬‬

 ‫‪ | ٤٣٦‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬ﻧموﻧﻪهايي از آثار بﻪدستآمده از تپة پير زال سيستان‪.‬‬

 ‫گزارش مقدماتي گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپة اَروك‬

‫عليئي‪١‬‬ ‫ميثم‬
‫‪٢‬‬
‫اميررضا واثقعباسي‬

‫درآمد‬
‫تعيين حريم و عرصﻪهاي محوطﻪهاي باستاﻧي‪ ،‬يكي از مباحث مهم در حفظ و ﻧگهداري محوطﻪهاي تاريخي است‪ .‬ﮔسترش روزافزون صنعت و پيشروي‬
‫ساختوسازها و ﻧيز عوامل مختلف اﻧساﻧي‪ ،‬دستاﻧدازي بﻪ مكانهاي باستاﻧي را افزايش داده است كﻪ از همينرو‪ ،‬لزوم تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم درخصوص‬
‫اين ﮔوﻧﻪ محوطﻪها براي تعيين حد و حدود ساختوساز و ﮔسترش صنايع و كشاورزي و غيره‪ ،‬بسيار ضروري و حياتي است‪.‬‬
‫طي سﻪ دهة ﮔذشتﻪ‪ ،‬بررسيهاي سطحي در شهرستان توسط آقاي رجبعلي لباف خاﻧيكي اﻧجام و تپة اروك بﻪعنوان يكي از محوطﻪهاي شاخص‬
‫شهرستان‪ ،‬ثبت شده است‪ .‬بر اساس مطالعات تطبيقي سفال و برخي ﻧتايج منتشرشده‪ ،‬قدمت تپة »اَروك« بﻪ دوران تاريخي ـ اسﻼمي بازميﮔردد )لباف‬
‫خاﻧيكي ‪ .(٢٦ :١٣٨٣‬فراواﻧي شواهد باستانشناختي پيرامون اين تپة باستاﻧي بﻪخصوص پراكندﮔي سفال كﻪ ﮔاهي تا صدها متر دورتر از عرصﻪ مشاهده‬
‫ميشود‪ ،‬ﻧشان ميدهد كﻪ اين تپﻪ در معرض تخريب توسط كشاورزان قرار داشتﻪ و هرسالﻪ خاك آن در هنگام شخمزدن بﻪ زمينهاي اطراف كشيده ميشود‪.‬‬
‫عﻼوهبر اين‪ ،‬كاوشهاي غيرمجاز ﮔستردهاي روي اين تپﻪ اﻧجام شده است و مردم روستا با موتورسيكلت و حتي تراكتور براي تفريح و خودﻧمايي بﻪ باﻻي‬
‫تپﻪ آمده و حتي اقدام بﻪ كاشت درخت روي تپﻪ كردهاﻧد‪ .‬بر اين اساس‪ ،‬ﻧخستين فصل ﮔماﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم تپة اروك بﻪعنوان‬
‫راهكاري براي حفظ محوطﻪ در برابر پيشروي زمينهاي كشاورزي و فعاليت حفاران غيرمجاز در دستور كار سازمان ميراث فرهنگي استان خراسان رضوي‬
‫قرار ﮔرفت‪ .‬ﻧكتة مهم در خصوص اين كاوش آن است كﻪ اين برﻧامﻪ بﻪعنوان اولين برﻧامة كاوش در دشتهاي شهر ﮔناباد محسوب ميشود كﻪ از اين ﻧظر‪،‬‬
‫بسيار واجد اهميت است‪ .‬اهداف اين طرح شامل‪ :‬تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم قاﻧوﻧي و تدوين ﻧقشة ﮔستردﮔي محوطﻪ بود‪ .‬اين طرح بﻪ پيشنهاد آقايان ميثم‬
‫عليئي و امير رضا واثق عباسي با هدف آموزش داﻧشجويان كارشناسي باستانشناسي مجتمع آموزش عالي ﮔناباد با شمارة مجوز ‪ ٤٠١٣٦٣٦٩‬در اسفندماه‬
‫‪ ١٤٠١‬بﻪ اتمام رسيد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫روستاي اَروك از توابع شهرستان ﮔناباد و در فاصلة ‪ ٣٥‬كيلومتري آن در استان خراسان رضوي است كﻪ از ﻧظر جغرافيايي در قسمت شرقي و بخش مركزي‬
‫اين شهرستان واقع شده است )شكل ‪ (١‬و جزء دهستان پسكلوت بﻪشمار ميآيد‪ .‬در فاصلة ‪ ٨٠٠‬متري شمالشرقي اين روستا‪ ،‬تپة باستاﻧي منفرد و ﻧسبتاً‬
‫مرتفعي قرار دارد كﻪ توسط زمينهاي كشاورزي احاطﻪ شده و بﻪدليل ﻧزديكي بﻪ روستاي اَروك‪ ،‬ﻧام خود را از آن اقتباس كرده است‪.‬‬
‫محوطة اروك در موقعيت جغرافيايي ‪ ٣٤٢٣٤١‬عرض شمالي و ‪ ٥٩٠١١١‬طول شرقي با ارتفاع ‪ ٨٩٣‬متر از سطح آبهاي آزاد‪ ،‬تپﻪاي است كوچك بﻪ‬
‫وسعت تقريبي ‪ ١/٢‬هكتار كﻪ از زمينهاي پيراموﻧي حدود ‪ ١١‬متر ارتفاع دارد و باتوجﻪ بﻪ همين موقعيت‪ ،‬از فاصلة دور ﻧيز در ميان زمينهاي كشاورزي‬
‫خودﻧمايي ميكند‪ .‬اروك‪ ،‬تپﻪاي مستقل و مجزاست كﻪ از دو قسمت مشخص تشكيل شده است و شكل ساختار آن كامﻼً مدور است‪ .‬بخش جنوبي تپﻪ داراي‬
‫ارتفاع بيشتري بوده و قسمت شمالي آن توسط عوامل اﻧساﻧي بﻪشدت مورد تخريب قرار ﮔرفتﻪ و آثار حصار‪ ،‬در پيرامون آن بﻪخوبي قابل تشخيص است‬
‫)شكل ‪.(٢‬‬
‫اطراف تپﻪ بﻪصورت مداوم طي ساليان متمادي‪ ،‬براي كشاورزي و زراعت مورد استفاده قرار ﮔرفتﻪ است‪ .‬اﻧواع محصوﻻت از ﮔندم تا جو و پنبﻪ در‬
‫اطراف تپﻪ كشت شده است‪ .‬اين كشتها حتي در زمان كاوش ﻧيز در برخي جايهاي اطراف تپﻪ ﻧيز در حال اﻧجام بود‪ .‬اين عمل رطوبت زيادي ايجاد كرده‬
‫و هرسالﻪ خاك باستاﻧي تپﻪ بﻪ عاريت ﮔرفتﻪ ميشود‪ .‬در مركز تپﻪ شاهد اﻧجام كاوشهاي غيرمجاز بﻪصورت ﮔستردهاي هستيم و قسمت كمارتفاع تپﻪ بﻪطور‬

‫‪ .١‬استاديار ﮔروه باستانشناسي‪ ،‬مجتمع آموزش عالي ﮔناباد؛ ‪Meissamaliei@gmail.com‬‬

‫‪ .٢‬استاديار ﮔروه باستانشناسي‪ ،‬مجتمع آموزش عالي ﮔناباد؛ ‪Reza.vasegh01@gmail.com‬‬
 ‫‪ | ٤٣٨‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫كامﻼً زير و رو شده‪ ،‬است و همين مسﺄلﻪ‪ ،‬ضرورت تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم قاﻧوﻧي را دوچندان كرد‪ .‬از ﻧظر آبوهوايي اين روستا جزء مناطق ﮔرم و‬
‫خشك محسوب ميشود و ميزان بارﻧدﮔي ساﻻﻧﻪ در آن بسيار كم ميباشد )هجرتي ‪ ٥٧ :١٣٨٦‬و ‪ .(٥٨‬دسترسي بﻪ سفرههاي زيرزميني آبي در منطقﻪ عمدتاً‬
‫از طريق قنات امكانپذير است )مجتبوي ‪.(٧٢ :١٣٨٩‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫مطالعات و بررسيهاي سطحي در محوطﻪ و همچنين مراجعﻪ بﻪ تصاوير هوايي و ماهوارهاي قبل از اجراي كاوش اﻧجام شد‪ .‬سپس باتوجﻪ بﻪ ابعاد تپﻪ و‬
‫همچنين ريختشناسي زمينهاي اطراف آن‪ ،‬تعداد دوازده ﮔماﻧﻪ در اطراف اين محوطة تاريخي ايجاد شد )جدول ‪ .(١‬تعداد چهار ﮔماﻧة ‪ ١×١‬ﻧزديك بﻪ عرصة‬
‫ﻧمايان محوطﻪ و در فاصلة ‪ ٣‬متري پاي تپﻪ‪ ،‬در جهات اصلي شمالي‪ ،‬شرقي‪ ،‬جنوبي و غربي زده شد‪ .‬در اين بخش‪ ،‬آثار برجا بﻪدست آمد‪ .‬همچنين‪ ،‬تعداد‬
‫هشت ﮔماﻧة ديگر‪ ،‬در فاصلة حدود ‪ ٢٠‬متري و در ابعاد ‪ ١×٢‬شمالي ـ جنوبي ايجاد شد‪ .‬تعداد و فواصل ميان اين ﮔماﻧﻪها ﻧيز بﻪ ﮔوﻧﻪاي اﻧتخاب شد )حدود‬
‫‪ ٥٠‬متر( تا حتياﻻمكان ﻧتايج دقيقتر و قابل اعتمادتري بﻪدست بيايد و همچنين كل پيرامون محوطة دايرهايشكل را دربر بگيرد‪ .‬كاوش تا رسيدن بﻪ خاك‬
‫بكر يا برخورد بﻪ آثار برجا در تمامي ﮔماﻧﻪها ادامﻪ يافت )شكلهاي ‪ ٣‬و ‪.(٤‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫در فعاليت تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم محوطة اروك ‪ ١٢‬ﮔماﻧة آزمايشي حفر ﮔرديد و تيم كاوش در هيچيك از ﮔماﻧﻪها بﻪ ﻻية فرهنگي برخورد ﻧكرد‪.‬‬
‫عمده اشياء بﻪدست آمده‪ ،‬تكﻪسفالهايي بودﻧد كﻪ محتمﻼً بﻪ شكل شستﻪ وارد فضاي پيراموﻧي تپﻪ شده بودﻧد )شكل ‪ .(٥‬اما‪ ،‬برخي از سفالهاي سطحي‬
‫يافتشده را ميتوان حتي با ﻧموﻧﻪهاي اواخر ساساﻧي ﻧيز مقايسﻪ كرد‪.‬‬
‫فقط در ﮔماﻧة شمارة ‪ ٤‬در ضلع جنوبغربي تپﻪ‪ ،‬سفالينة شاخص كوچكي كشف شد كﻪ داراي لعاب شيشﻪاي سبزرﻧگ در سطح داخلي و بيروﻧي‬
‫ميباشد‪ .‬اين ظرف احتماﻻً مربوط بﻪ قرون اوليﻪ تا مياﻧي دوران اسﻼمي است )شكل ‪ .(٦‬اما‪ ،‬باتوجﻪ بﻪ اينكﻪ هنوز در داخل خود محوطة اصلي‪ ،‬هيچﮔوﻧﻪ‬
‫كاوش علمي اﻧجام ﻧشده است‪ ،‬تاريخﮔذاري دقيقتر بﻪ فصلهاي آتي كاوش موكول ميشود‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫تپة اَروك در جنوب استان خراسان رضوي و در ‪ ٣٥‬كيلومتري شهرستان ﮔناباد‪ ،‬در كنار روستايي بﻪ همين ﻧام قرار ﮔرفتﻪ است‪ .‬كاوش بﻪمنظور تعيين عرصﻪ‬
‫و پيشنهاد حريم محوطة اروك بر اساس مجوز پژوهشكدة باستانشناسي كشور‪ ،‬در اسفندماه سال ‪ ١٤٠١‬خورشيدي اﻧجام شد‪ .‬طي اين فصل و باتوجﻪ بﻪ ﻧياز‬
‫پژوهش و ابعاد محوطﻪ‪ ،‬تعداد ‪ ١٢‬ﮔماﻧة آزمايشي در دو حلقة مجزا در اطراف تپﻪ جاﻧمايي شد‪ .‬حلقة اول شامل ‪ ٤‬ﮔماﻧﻪ است كﻪ از قسمت شمالي تپﻪ و با‬
‫فاصلة اﻧدكي از عرصة مشهود تپﻪ جاﻧمايي شد و دورتادور تپﻪ ادامﻪ يافت‪ ،‬ابعاد اين ﮔماﻧﻪها ‪ ١×١‬متر در ﻧظر ﮔرفتﻪ شد‪ .‬حلقة دوم شامل ‪ ٨‬ﮔماﻧﻪ با ابعاد ‪١×٢‬‬
‫متر بود كﻪ در جهت شمالي ـ جنوبي در فاصلة ‪ ٢٠‬متري دامنة مشهود تپﻪ جاﻧمايي صورت ﮔرفت‪.‬‬
‫تمامي ﮔماﻧﻪها در زمينهاي كشاورزي قرار داشت و بستﻪ بﻪ زمان كشت و رطوبت موجود در خاك وضعيت خاك آﻧها متفاوت بود‪ .‬بﻪمنظور اطمينان‬
‫از ﻧبود ﻻيﻪهاي تاريخي‪ ،‬كاوش در اغلب ﮔماﻧﻪها تا عمق بيش از ‪ ١/٥‬متر ادامﻪ پيدا كرد‪ .‬تنها در ﮔماﻧة شمارة ‪ ٤‬و در عمق ‪ ١٠٠‬ساﻧتيمتري‪ ،‬ظرفي سفالي‬
‫سالم با پوشش لعاب شيشﻪاي كﻪ داراي قطر ‪ ٧/٥‬ساﻧتيمتر و ارتفاع ‪ ١٤‬ساﻧتيمتر بود‪ ،‬بﻪدست آمد‪ .‬همزمان با اﻧجام كاوش در ﮔماﻧﻪهاي آزمايشي در روزهاي‬
‫پاياﻧي‪ ،‬تصويربرداري هوايي از محوطﻪ و موقعيت ﮔماﻧﻪها اﻧجام ﮔرفت و در پايان كار تمامي ﮔماﻧﻪها پُر شد‪ .‬در ﻧهايت‪ ،‬باتوجﻪ بﻪ مطالعات اﻧجامشده و‬
‫محتويات ﮔماﻧﻪها حلقة اول بﻪعنوان عرصﻪ و حلقة دوم بﻪعنوان حريم درجﻪ ‪ ١‬تعيين شد‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫لباف خاﻧيكي‪ ،‬رجبعلي‪ ،١٣٨٣ .‬ﮔناباد خاستگاه حماسﻪهاي پنهان‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان ميراث فرهنگي كشور‪.‬‬

‫مجتبوي‪ ،‬حسين‪ ،١٣٨٩ .‬جغرافياي تاريخي ﮔناباد‪ ،‬چ ‪ .٢‬مشهد‪ :‬مرﻧديز‪ ،‬ﻧيشابور‪ :‬داﻧشگاه آزاد ﻧيشابور‪.‬‬

‫هجرتي‪ ،‬محمدحسن‪ ،١٣٨٦ .‬ﮔناباد از فرود تا فردا‪ ،‬مشهد‪ :‬ﮔناباد‪.‬‬

‫ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران | ‪٤٣٩‬‬

‫شكل ‪ .١‬روستاي اَروك و موقعيت آن در ‪ ٣٥‬كيلومتري شهر ﮔناباد )‪.(www.bahesab.ir‬‬

‫شكل ‪ .٢‬موقعيت روستاي اروك و تپة اَروك‪ .‬ديد از شمال‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬موقعيت ﮔماﻧﻪهاي ايجادشده در اطراف تپة اروك‪.‬‬

 ‫‪ | ٤٤٠‬ﮔزارشهاي بيستويكمين ﮔردهمايي ساﻻﻧة باستانشناسي ايران‬

‫جدول ‪ .١‬مشخصات ﮔماﻧﻪهاي ايجادشده در تپة اَروك براي تعيين عرصﻪ و پيشنهاد حريم‪.‬‬
‫عرصه‬ ‫عمق كاوش )س ‪.‬م(‬ ‫اندازه )س ‪.‬م(‬ ‫ش‪ .‬گمانه‬

‫ـ‬ ‫‪١٠٨‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٠١‬‬

‫ـ‬ ‫‪٩٧‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٠٢‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٢٥‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٠٣‬‬

‫×‬ ‫‪١٣٥‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٠٤‬‬

‫ـ‬ ‫‪٩٠‬‬ ‫‪٢٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٠٥‬‬

‫ـ‬ ‫‪١١٥‬‬ ‫‪٢٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٠٦‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٢١‬‬ ‫‪٢٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٠٧‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٢٠‬‬ ‫‪٢٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٠٨‬‬

‫ـ‬ ‫‪١١٥‬‬ ‫‪٢٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٠٩‬‬

‫ـ‬ ‫‪١١٤‬‬ ‫‪٢٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١٠‬‬

‫ـ‬ ‫‪١١٢‬‬ ‫‪٢٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١١‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٠٨‬‬ ‫‪٢٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١٢‬‬

 ‫ﻣﻄﺎﻟﻌة بﺎستﺎنشنﺎختي بقﺎيﺎي ﻣﻌمﺎري ﻣكشوفه از ﻣحوطة بﺎستﺎني شمﺎرة ‪ ٢٨‬ﭼﻢشير‬

‫محمد فﻼح كياپي‬

‫درآﻣد‬
‫همانطور كه ميدانيم اكثر استقرارهاي بشري در طول تاريخ در كنار منابع آب شكل گرفته است كه از اين بين رودهاي بزرگي مانند نيل‪ ،‬دجله و فرات و‬
‫همچنين كارون و هليلرود در ايران را ميتوان رودهاي تمدنساز ناميد‪ .‬از جمله رودهاي پرآب در جنوبغرب ايران‪ ،‬رود زُهره است كه از مهمترين‬
‫رودخانههاي اين منطقه محسوب ميگردد‪ .‬اين رود كه در ابتدا با نام فهليان و پرين از سرزمين ممسني گذشته‪ ،‬با پيوستن آب چشمههاي تنگ تامرادي و‬
‫كوههاي ديل و ارتفاعات دهنو به آن در كوهگيلويه به نام رودخانة زهره جريان داشته و در نهايت در استان خوزستان به خليج فارس ميريزد‪ .‬رود زهره كه در‬
‫بين درههاي زاگرس در جريان است‪ ،‬تأثير قابلتوجهي در شكلگيري درههاي سرسبز جهت استقرار و مراتع وسيع جهت تعليف دامهاي مردم منطقه داشته‬
‫است‪ .‬يكي از اين درهها در منطقة چمشير واقع شده كه طي بررسيهاي باستانشناختي كه در ادوار گذشته تا به امروز در آن انجام شده‪ ،‬دهها محوطة باستاني‬
‫از دوران پيشازتاريخ تا عصر اسﻼمي در اين منطقه شناسايي شده كه برخي از باستانشناسان اقدام به كاوش در بعضي از محوطههاي باستاني محدودة مخزن‬
‫سد چمشير نمودهاند‪.‬‬
‫از آنجاييكه پس از اتمام پروژة سد چمشير و آبگيري آن و نظربه اين موضوع كه تمامي اماكن باستاني زير آب درياچة سد غرق ميشوند‪ ،‬پژوهشگاه‬
‫ميراث فرهنگي‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي‪ ،‬سازمان آبمنطقهاي و ديگر نهادهاي مرتبط تصميم به كاوش هجده محوطة باستاني از مجموع اماكن فراواني‬
‫تاريخي ـ فرهنگي حوضة مخزن سد‪ ،‬پيش از آبگيري گرفتند كه اين مهم در پأييز و زمستان سال ‪ ١٤٠١‬انجام شد‪ .‬يكي از محوطههاي باستاني كه در حوضة‬
‫مخزن سد چمشير واقع گشته‪ ،‬محوطة شمارة ‪ ٢٨‬بود كه توسط نگارنده و گروه همراه مورد كاوش قرار گرفت‪ .‬اين محوطه پيش از اين توسط محمدتقي‬
‫عطايي گمانهزني گرديده بود كه نامبرده به دو گمانه دو متر در دو متر بسنده نمود‪ .‬اما‪ ،‬از آنجاكه بخشهايي از پﻼن معماري سازهاي كه توسط نگارنده مورد‬
‫كاوش قرار گرفت‪ ،‬حدود ‪ ٥٠٠‬متر مربع بوده‪ ،‬تصميم بر آن شد كه با هدف پيگردي‪ ،‬و خواناسازي پﻼن و فضاهاي معماري كاوش انجام پذيرد‪ .‬بر همين‬
‫راستا ترانشهها طوري طراحي شدند كه همة فضاي معماري درون آن قرار گيرد كه پس از كاوش كلية فضاهاي معماري و ديوارها از زير خاك و آوار بيرون‬
‫آورده شد و پﻼن كُلي بنا كه با مصالح سنگ و گل اجرا شده بود‪ ،‬مشخص گرديد‪ .‬در حقيقت ميبايست همة فضاهاي معماري به كف رسانده ميشد‪ ،‬ولي از‬
‫آنجاييكه با آبگيري سد‪ ،‬كفها كه عمدتاً متشكل از گل كوبيده بودند‪ ،‬در تماس مستقيم با آب در آن حل و به كُلي از بين ميرفتهاند‪ ،‬كاوشگر تصميم گرفت‬
‫تنها يك بخش كوچك را جهت مطالعه به كف برساند و در بقية فضاها تا چند سانتيمتري روي كف‪ ،‬خاكبرداري انجام ندهد‪ .‬مضافاً اينكه با مدت زمان‬
‫بسيار كمي كه در اختيار هيﺌتهاي باستانشناسي قرار گرفت و باتوجه به حجم باﻻي خاكبرداري و آوار‪ ,‬عمﻼً امكان به كف رساندن تمامي فضاهاي معماري‬
‫نيز وجود نداشته است‪ .‬بنابراين‪ ،‬آنچه كه در اين گزارش آمده‪ ،‬ماحصل تﻼشهاي بيوقفه و بيدريغ هيﺌت همراه و كارگراني است كه توانستند در كوتاهترين‬
‫زمان‪ ،‬بيشترين حجم خاكبرداري و آواربرداري را انجام داده و بيشترين اطﻼعات ممكن را از محوطة شمارة ‪ ٢٨‬بهدست آورند‪.‬‬

‫ﻣوقﻌيت و توصيف ﻣحوطه‬

‫محوطة شمارة ‪ ٢٨‬در جنوبشرقي سد چمشير و در جنوبغربي كوه )قلعه( چِـرو از توابع شهرستان گچساران استان كهگيلويه و بويراحمد واقع شده است‬
‫)شكل ‪٢‬ـ‪ .(١‬اين محوطه در ضلع جنوبي يكي از سرشاخههاي رود زهره و روي يك تراس طبيعي واقع شده كه در كنار كارگاههاي مورد كاوش آثار معماري‬
‫ديگري نيز مشاهده ميشود‪ .‬در اين محوطه تراكم متوسط سنگ مشاهده ميگردد كه در دوراني نامشخص توسط كشاورزان بهصورت انباشتهاي كوچك‬
‫جمعآوري شده است‪ .‬تراسي كه ابنية باستاني روي آن اجرا شده داراي شيبي در جهت جنوب به شمال است‪ ،‬بهطوريكه در انتهاي شيب در ضلع شمالي به‬
 ‫‪ | ٤٤٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫رودخانه منتهي ميگردد‪ .‬خاطرنشان ميگردد‪ ،‬بهسبب پيچ رودخانه‪ ،‬اضﻼع شرقي‪ ،‬شمالي و غربي تراس با شيبي تند به ساحل رود متصل ميگردد‪ .‬سطح‬
‫تراس داراي پوشش گياهان خودرو است كه علف جهت تعليف دام و درختان كنار كه بهصورت پراكنده ميباشد )شكلهاي ‪٢‬ـ‪ ٢‬و ‪٢‬ـ‪.(٣‬‬

‫شرح عمليﺎت كﺎوش‬

‫بر اساس آنچه كه در قراردادنامه فيمابين سرپرست كاوش محوطة شمارة ‪ ٢٨‬سد چمشير و پژوهشگاه ميراث فرهنگي منعقد شده‪ ،‬ميبايست ‪ ٣٠٠‬متر مربع‬
‫در قالب سه كارگاه )ترانشه( ‪ ١٠‬متر در ‪ ١٠‬متر مورد كاوش قرار ميگرفت‪ .‬اما از آنجاييكه با بررسي اوليه مقدار مساحت بنايي كه در اين محوطه مورد مطالعه‬
‫قرار ميگرفت‪ ،‬مساحتي بيش از مقدار يادشده داشت‪ ،‬تصميم بر آن شد كه تمامي پﻼن بناي موجود‪ ،‬جهت كاوش درون كارگاهها قرار بگيرد‪ .‬بنابراين‪ ،‬باتوجه‬
‫به وسعت سازه‪ ،‬چهار ترانشه در ابعاد ‪ ١٢‬متر در ‪ ١١/٥‬متر و در جهت شرقي ـ غربي ايجاد گرديد‪ .‬در همين راستا‪ ،‬جهت سهولت در مطالعات‪ ،‬كارگاهها با‬
‫نامهاي ﻻتين ‪ C ،B ،A‬و ‪ D‬نامگذاري شدند كه ترانشة ‪ A‬در ضلع جنوبشرقي‪ ،‬ترانشة ‪ B‬در ضلع جنوبغربي‪ ،‬ترانشة ‪ C‬در ضلع شمالشرقي و ترانشة‬
‫‪ D‬در ضلع شمالغربي واقع شدهاند‪ .‬از آنجاييكه وسعت كارگاهها نسبتاً زياد و زمان كاوش بهسبب آبگيري سد چمشير كم بود و از طرفي امكان خاكبرداري‬
‫و برداشت آوار كه متشكل از سنگ و خاك بود‪ ،‬در اين زمان كم امكانپذير نبوده‪ ،‬سعي شد كه روي ديوارگردي جهت بهدستآوردن پﻼن كامل بنا تمركز‬
‫شود و كاوش در عمق بيشتر تنها به نقاطي بسنده شود كه اطﻼعات بيشتري ميداده است‪ .‬بنابراين‪ ،‬باتوجه به اينكه حدود يك سوم از مساحت بنا را حياط‬
‫مركزي آن به خود اختصاص داده و آوار كمتري نيز داشته‪ ،‬بخش اصلي آن خاكبرداري شد‪ ،‬اما درون اتاقها با هدف حفظ كفها در برابر آبِ سد‪ ،‬جهت‬
‫مطالعات احتمالي آينده‪ ،‬تا سه سانتيمتري كفها آواربرداري شد و تنها در دو نقطه در ترانشة ‪ B‬و ترانشة ‪ C‬اقدام به خاكبرداري تا كف فضاهاي معماري‬
‫گرديد‪.‬‬

‫توصيف ﻣﻌمﺎري‬
‫معماري مكشوفه كه در طي كاوش محوطة شمارة ‪ ٢٨‬بهدست آمد‪ ،‬با مصالح سنگ و گل و روي يك سطح شيبدار و بر يك تراسِ مشرف به رودخانه‪ ،‬در‬
‫جهت شمالي ـ جنوبي اجرا شده است‪ .‬مصالح بهكاررفته در اين بنا بومآورد بوده‪ ،‬بهطوريكه به سبب كوهستانيبودن منطقه و فراواني سنگ و همچنين خاك‬
‫مناسب جهت استفاده از آن بهعنوان مﻼت آسانترين راه جهت اجراي يك بنا انتخاب شده است‪ .‬پﻼن بنا داراي يك حياط مركزي است كه حول آن فضاهاي‬
‫معماري ديگري كه شامل هفت اتاق مربعي و مستطيلي است كه باتوجه به آثار مكشوفه ميتوان كاربريهاي مختلفي را براي آنها متصور شد‪ .‬زواياي پﻼن‬
‫و ديوارها راستگوشه نيستند كه بيانگر عدم توجه سازندگان به طراحي ازپيشتعيينشده است‪.‬‬
‫ورودي بنا در ضلع شمالشرقي واقع شده كه باتوجه به شيب دامنة كوهي كه سازه در آن اجرا شده و همچنين پايينتربودن كف حياط‪ ،‬احتماﻻً با‬
‫پلههايي از بيرون به فضاي دروني بنا داراي ارتباط بوده است‪ .‬باتوجه به اينكه شيب كوه بهسمت درِ ورودي به حياط بوده و امكان ورود سيلآب به درون‬
‫حياط و اتاقها وجود داشته با يك ديوار هدايتكننده در جهت شرقي ـ غربي اقدام به ايجاد ديواري سنگي نمودند تا بهمانند سدي انحرافي عمل كرده و مسير‬
‫آب را بهسمت درهاي كه در شرق وجود دارد‪ ،‬هدايت نمايند‪.‬‬
‫در يكي از اتاقها در ضلع شمالغربي بنا بقاياي يك حلقه تنور بهدست آمد كه مبين وجود فضايي براي پختوپز است كه در ديگر فضاهاي معماري و در‬
‫ديگر اتاق تنوري بهدست نيامد‪ .‬عﻼوهبر اين اتاق‪ ،‬سه فضاي مستطيليشكل بهدست آمد كه بيشتر شبيه به سالن هستند كه در يك مورد با پلههايي از‬
‫تختهسنگ و يك درگاه به حياط مرتبط ميشوند‪ .‬كاربري اين فضاها بهدرستي مشخص نيست‪ ،‬اما باتوجه به انواع امروزي آنها‪ ،‬ميتوان حدس زد كه سالنها‬
‫بزرگتر كه همسطح حياط هستند‪ ،‬محل نگهداري احشام‪ ،‬هيزم يا خوراك دام است و سالنها و اتاقهاي داراي پله محل سكونت صاحبان بناست‪.‬‬
‫در يكي از اتاقها كه بزرگترين اتاق بنا بوده و داراي پﻼني مربعي نامنظم است‪ ،‬يك ديوار بهشكل پيشآمدگي در وسط اتاق وجود دارد كه از روي‬
‫اين ديوار يك ظرف سفالي بهدست آمد‪ .‬اين اتاق به پلههايي از تختهسنگ و يك درگاه به حياط مركزي متصل ميشود‪ .‬در كف اين اتاق بقاياي خاكستر‬
‫بهدست آمد كه باتوجه به اينكه تمامي وروديهاي آن توسط آخرين گروه ساكنان مسدود شده بود‪ ،‬ميتوان به اين نتيجه رسيد كه اين اتاق تعمداً به آتش‬
‫كشيده شده است‪ .‬از طرف ديگر‪ ،‬با توجه به حجم آوار و همچنين عدم كشف مﻼت مناسب جهت ايجاد تاق و گنبد‪ ،‬ميتوان گفت كه اين بنا داراي سقف‬
‫چوبي بوده است‪ ،‬كه به سبب رطوبت باﻻ بهطور كامل از بين رفته است‪.‬‬

‫يﺎفتهﻫﺎ‬
‫يافتههاي مكشوفه از محوطة شمارة ‪ ٢٨‬را ميتوان عمدتاً در معماري و سفال مشاهده نمود‪ .‬عﻼوهبر معماري كه پيش از اين شرح آن رفت‪ ،‬بارزترين آثار‬
‫مكشوفه در كاوش اين محوطه سفال است‪ .‬بيشتر آثار سفالي بهدستآمده دستساز و با خميرة قرمزرنگ هستند كه رنگ پوشش داخلي و خارجي آنها‬
‫متشكل از خاكستري‪ ،‬نخودي‪ ،‬قرمز‪ ،‬نارنجي و قهوهاي هستند كه عمدتاً معرف هنر سفالگري اواخر دوران ساساني تا ميانة عصر اسﻼمي ميباشند‪ .‬در بين‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٤٣‬‬

‫آثار مكشوفه تنها يك عدد ظرف سفالي سالم و كسردار بهدست آمد‪ ،‬باتوجه به مكان يافتشده‪ ،‬احتماﻻً متعلق به آخرين ساكنان فضاي معماري مكشوفه در‬
‫محوطة شمارة ‪ ٢٨‬و مربوط به قرون ميانة اسﻼمي است‪.‬‬

‫تحليل و نتيجهگيري‬
‫پس از كاوش در محوطة شمارة ‪ ٢٨‬چند موضوع پيرامون آن محوطه روشن شد‪ .‬نخست اينكه در گونهشناسي سفال مكشوفه از محوطه مشخص گرديد كه‬
‫سفال آن مربوط به اواخر دوران تاريخي تا قرون ميانة اسﻼمي است‪ ،‬بهطوريكه تيپولوژي اكثر سفالها شبيه بههم بوده و بيشتر گرايش به عصر اسﻼمي‬
‫را نشان ميدهد‪ .‬در ميان آثار سفالي‪ ،‬بهصورت محدود سفال شبهپيشازتاريخي نيز بهدست آمد كه نمونة آن در اكثر محوطههاي اين منطقه كه توسط ديگر‬
‫باستانشناسان مورد كاوش قرار گرفته نيز مشاهده ميگردد‪.‬‬
‫دومين موضوعي كه در مورد اين محوطه ميتوان بيان داشت‪ ،‬نوع معماري آن است كه شامل يك حياط مركزي و چند اتاق پيرامون آن ميگردد‪.‬‬
‫فضاهاي معماري شامل سالنهاي مستطيلي و اتاقهاي مربعيشكل ميباشد كه در يكي از آنها يك حلقة تنور بهدست آمد كه احتماﻻً فضاي پختوپز بوده‬
‫است‪ .‬در يكي ديگر از فضاها يك ديوار درون فضاي معماري مشخص گرديد كه احتماﻻً از آن بهعنوان جايگاه نگهداري اشياء استفاده ميشده كه در كف آن‬
‫عﻼئم سوختگي مشاهده ميگردد كه احتماﻻً تعمداً توسط آخرين ساكنان آن مورد آتشسوزي قرار گرفته است‪.‬‬
‫سومين موضوع در مورد محوطة شمارة ‪ ٢٨‬ساكنان آن است كه باتوجه به شواهد متعلق به افراد كوچرو بوده است‪ .‬چراكه عﻼوهبر اينكه پﻼن بنا‬
‫راستگوشه نبوده و مهندسي در آن مشاهده نميگردد‪ ،‬برخي از وروديها و درگاهها مسدود شده بودند‪ ،‬بهطوريكه تمامي وروديها به اتاقها با سنگ و گل‬
‫مسدود شده بود‪ .‬ظاهراً آخرين ساكنان اين بنا باتوجه به آثار سفالي مكشوفه در قرون ميانة اسﻼم اين خانه را ترك كرده و ديگر به آن برنگشتهاند‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫‪ | ٤٤٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت مكانهاي مورد اشاره در متن‪ (١ ،‬سد چمشير‪ (٢ ،‬قلعه چرو‪ (٣ ،‬محوطة شمارة ‪.٢٨‬‬

‫شكل ‪ .٢‬مسير رود و تراس طبيعي‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٤٥‬‬

‫شكل ‪ .٣‬محدودة كارگاهي محوطة شمارة ‪.٢٨‬‬

‫شكل ‪ .٤‬موقعيت ترانشهها‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫‪ | ٤٤٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬ابعاد ترانشهها‪.‬‬

‫شكل ‪ .٦‬وضعيت پﻼن و ديوارها پس از كاوش‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٤٧‬‬

‫شكل ‪ .٧‬وضعيت پي اصلي بنا بر اساس شواهد‪.‬‬

‫شكل ‪ .٨‬نماي سهبُعدي ديوارهاي بنا پس از كاوش‪ ،‬ديد از جنوبغربي‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫كاوش و گمانهزني و تعيين عرصه و پيشنهاد حريم پناهگاه صخرهاي سُرهه )اسكولدر(‬
‫شهرستان ساوجبﻼغ‪ ،‬استان البرز‬
‫قصيديان‪١‬‬ ‫الهام‬

‫درآمد‬
‫كشف مجموعة غار و پناهگاه صخرهاي اسكولدر )سُرهه( در سال ‪ ١٣٩٧‬توسط آقاي دكتر حميد حريريان در كوهپايههاي جنوبي البرز در مكاني ناشناخته‬
‫پرسﺶهاي زيادي را مطرح نمود )حريريان و همكاران ‪ ،(١٣٩٩‬از جمله‪ :‬آيا ميتوان ارتباطي ميان ساكنان دامنههاي جنوبي با دامنههاي شمالي متصور بود؟‬
‫همينطور با ساكنان دشتهاي مركز فﻼت ايران؟ ويژگيهاي معيشتي و فرهنگي افراد ساكن در اين محوطه چگونه بوده است؟ فصل نخست مطالعات‬
‫پناهگاه صخرهاي اسكولدر )سرهه( در سال ‪ ١٣٩٨‬بهانجام رسيد‪ .‬پس از وقفهاي دوساله بهسبب پارهاي مشكﻼت اداري‪ ،‬فصل دوم پروژة »كاوش و گمانهزني‬
‫و تعيين عرصه و پيشنهاد حريم پناهگاه صخرهاي سُرهه )اسكولدر( شهرستان ساوجبﻼغ‪ ،‬استان البرز« در اسفندماه ‪ ١٤٠٠‬و فروردينماه ‪ ١٤٠١‬با حسن نﻈر‬
‫رياست محترم وقت پژوهشكدة باستانشناسي كشور بهانجام رسيد‪.‬‬

‫موقعيت جغرافيايي پناهگاه صخرهاي اِسكولدر )سرهه(‬

‫پناهگاه صخرهاي اسكولدر‪ ٢‬كه پيﺶ از اين با نام سُرهه شناخته شده بود‪ ،‬در شهرستان ساوجبﻼغ با موقعيت طول جغرافيايي ‪ ،٥٠,٩٥٧١٨٣‬عرض جغرافيايي‬
‫‪ ٣٥,٩٩٢٢١١‬و در ارتفاع ‪ ١٩٠٠‬متري از سطح دريا واقع است )شكل ‪ ١‬الف و ب(‪ .‬بهدليل ارتفاع باﻻ اين منطقه داراي زمستانهاي سرد و تابستانهاي‬
‫معتدل است كه سبب بهوجودآمدن پوشﺶ گياهي و جانوري متنوع و جذب انسانهاي دورة پارينهسنگي شده است‪ .‬رودخانة دائمي سنج و پوشﺶ گياهي‬
‫اطراف آن و همچنين كوهستان سرهه سبب جذب گلههاي حيوانات از جمله بزكوهي شده است‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫در فصل دوم بنابر ادامة كاوش فصل نخست و گسترش محل كاوش گذارده شد‪ .‬فصل دوم كاوش در تاريخ ‪ ٢٨‬اسفندماه ‪ ١٤٠١‬با مجوز شمارة ‪٤٠٠٣٧٥٧٣‬‬
‫مورخ ‪ ١٤٠٠/١٢/٢٢‬به مدت ‪ ٣‬هفته انجام پذيرفت‪ .‬عﻼوهبر ادامة كاوش فصل نخست در مربعهاي ‪ S20‬و ‪ ،S19‬مربع ‪ T20‬نيز مجدداً باز و پاكسازي شد‪.‬‬
‫اين مربع در مركز چالة حفاري غيرمجاز قرار داشت و بهسبب نزديكي به مربع ‪ S20‬و بهدليل سستبودن نهشتهاي آن كه حاصل حفاري غيرمجاز بود‪،‬‬
‫بهناچار كاوش و پاكسازي گرديد‪ .‬مربعهاي ‪ U20‬و ‪ S21‬در اين فصل دستنخورده باقي ماندند‪ .‬دو مربع ‪ Q19‬و ‪ Q20‬نيز در اين فصل گشوده شدند )شكل‬
‫‪ .(٢‬هدف از كار در اين دو مربع رديابي استقرار فشرده و رخنمون يافته در مربع ‪ S20‬بود‪ .‬مربع ‪ S20‬بهعنوان شاهد رديابي ﻻيههاي باستاني در نﻈر گرفته شد‬
‫و كاوش در آن تا رسيدن به خاك بكر ادامه يافت‪.‬‬
‫در مربع ‪ S20‬تا عمﻖ ‪ ٣٦٠‬سانتيمتري كاوش گرديد‪ .‬تعداد ‪ ٤‬ﻻية باستاني در اين مربع رخنمون يافت‪ .‬ﻻية ‪ ١‬كه ﻻية سطحي بوده و اشياي مدرن‬
‫امروزي و آثار آتﺶ گردشگران در سالهاي اخير در آن ديده ميشد‪ .‬ﻻية دو همراه با معدود قطعات سفال و دستافزارهاي سنگي بود كه در اثر حوادث‬
‫تافونومي در آن يافته شده بودند‪ .‬از ﻻية ‪ ٣‬كه خود به دو زيرﻻية ‪ A‬و ‪ B‬تقسيم شده بود‪ ،‬استقرار پارينهسنگي آغاز گرديد‪ .‬يافتهها تنها محدود به دستافزار‬
‫سنگي و استخوان با حجم باﻻ بود‪ .‬سپس ﻻية ‪ ٤‬رخنمون يافت كه خود به ‪ ٦‬زير ﻻية ‪ E ،D ،C ،B ،A‬و‪ F‬تقسيم شده بود‪ .‬تنها در ﻻيههاي ‪ A‬و ‪ B‬دستافزار‬
‫سنگي و استخوان بهدست آمد‪ .‬در اواخر ﻻية ‪ B4‬حجم دادهها بسيار اندك و در اواخر آن كامﻼً متوقف گرديد‪ .‬عليرغم توقف يافتهها در عمﻖ حدود ‪٢٢٠‬‬
‫سانتيمتر‪ ،‬كاوش ادامه يافت تا از بكربودن خاك اطمينان حاصل شود‪ .‬ادامة كاوش امكان مطالعة عميﻖتر شكلگيري نهشتها و خود محوطه و همينطور‬
‫تهية نمونههاي سنسنجي را فراهم آورد )شكل ‪.(٣‬‬
‫تعداد ‪ ٥‬مربع ‪ ١×١‬متر نيز در دامنة جلوي پناهگاه بهمنﻈور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم محوطه كاوش گرديد كه هيچگونه داده باستاني بهدست‬
‫نداد )شكل ‪ ،٢‬جدول ‪ .(١‬با پايان كاوش‪ ،‬پاكسازي و خواناسازي ﻻيهها آغاز گرديد‪ .‬سپس نمونههاي رسوب ميكرومورفولوژي و همينطور نمونة نهشت براي‬
‫ساليابي ‪ OSL‬گردآوري گرديد‪.‬‬

‫‪ .١‬پژوهشگاه موزه نئاندرتال آلمان‪ ،‬بنياد پژوهﺶهاي پارينهسنگي ديارمهر؛ ‪ghasidian@neanderthal.de‬‬

‫‪» .٢‬اِسكول« در گويﺶ محلي به غار گفته مي شود و افراد محلي اين پناهگاه را اسكولدر مينامند‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٤٩‬‬

‫جدول ‪ .١‬گمانههاي تعيين حريم‪.‬‬

‫عرصه‬ ‫عمق نهايي )س‪ .‬م(‬ ‫اندازه )س‪ .‬م(‬ ‫ش‪ .‬گمانه‬
‫ـ‬ ‫‪٤٠٥‬‬ ‫‪١٠٠ₓ١٠٠‬‬ ‫‪R15‬‬

‫ـ‬ ‫‪٣٠‬‬ ‫‪١٠٠ₓ١٠٠‬‬ ‫‪R8‬‬

‫ـ‬ ‫‪٥٧‬‬ ‫‪١٠٠ₓ١٠٠‬‬ ‫‪N5‬‬

‫ـ‬ ‫‪٣٠‬‬ ‫‪١٠٠ₓ١٠٠‬‬ ‫‪L1‬‬

‫ـ‬ ‫‪٦٥‬‬ ‫‪١٠٠ₓ١٠٠‬‬ ‫‪B3‬‬

‫سنسنجي‬
‫تعداد ‪ ٨‬نمونه زغال براي آزمايﺶ كربن ‪ ١٤‬و ‪ ٤‬نمونه خاك براي آزمايﺶ ساليابي ‪ OSL‬تهيه گرديد‪ .٣‬با پايان روند آزمايﺶ‪ ،‬سن استقرار پارينهسنگي در اين‬
‫محوطه به بازة زماني ‪ ٦٨‬تا ‪ ٣٥‬هزار سال پيﺶ باز ميگردد )شكل ‪ .(٣‬كهنترين استقرار در اين محوطه توسط روش ساليابي ‪ OSL‬بهدست آمده است‪ ،‬زيرا‬
‫از محدودة روش كربن ‪ ١٤‬خارج است‪ .‬اما‪ ،‬روش كربن ‪ ١٤‬براي جديدترين مرحلة استقرار فشرده در محوطه كه بازة زماني ‪ ٣٨‬تا ‪ ٣٢‬هزار سال پيﺶ است‪،‬‬
‫بهدقت جوابگو بود‪ .‬بهجز دو نمونه خاك در ﻻيههاي ‪ C4‬و ‪ E4‬كه از ﻻيههاي فاقد دادة باستاني تهيه شده بودند‪ ،‬ساير نمونهها از درون استقرار انساني بهدست‬
‫آمدند‪ .‬اين دو نمونة يادشده بهمنﻈور درك زمان آغاز نهشتگذاري در محوطه و مطالعة تاريخچه شكلگيري پناهگاه برداشته شدند‪ .‬بر اين مبنا‪ ،‬از حدود ‪٩٠‬‬
‫هزار سال پيﺶ نهشتگذاري در اين محوطه با انباشت رسوبات ماسه رودخانهاي آغاز گرديد و تا پيﺶ از حدود ‪ ٦٨‬هزار سال كه نخستين نشانههاي استقرار‬
‫در محوطه ديده شد‪ ،‬هيچگونه استقرار انساني در آن وجود نداشت‪.‬‬

‫يافتهها‬
‫تعداد ‪ ٢٠٠٥‬قطعه دستافزارسنگي بهصورت تكيافته و حدود ‪ ١٠٠٠‬قطعه نيز از طريﻖ سرند آبي نهشتهاي باستاني از مجموع دو فصل كاوش در پناهگاه‬
‫صخرهاي اسكولدر بهدست آمد‪ .‬سنگ خام بهكار رفته در ساخت اين دستافزارها عمدتاً محلي )توف سبزرنگ البرز(‪ ،‬عليرغم كيفيت نسبتاً پايين آن‪ ،‬است‪.‬‬
‫با مطالعة دقيﻖ فناوري و گونهشناسي دستافزارهاي اين محوطه مشخص گرديد كه استقرار در آن مربوط به دورة پارينهسنگي نوين آغازين است‪ .٤‬وجود‬
‫فناوري لوالوا‪ ،‬تمركز باﻻ بر ساخت تيغههايي با سكوي ضربة پرداختشده از طريﻖ روش لوالوا و همچنين از طريﻖ سنگمادرهاي تيغة سكويي تأييدي بر‬
‫وجود دورة پارينهسنگي نوين آغازين است‪ .‬افزون بر آن وجود ابزارهاي مشخصة دورة پارينهسنگي نوين شامل خراشندههاي انتهايي‪ ،‬تراشههاي زورقي‪،‬‬
‫اسكنهها و تيغههاي روتوشدار كه معموﻻً در محوطههاي پارينهسنگي نوين در زاگرس و در مركز فﻼت ايران ديده شدهاند‪ ،‬در اين محوطه بارز بوده و وجود‬
‫دورة پارينهسنگي نوين آغازين را اثبات مينمايد )شكلهاي ‪ ٤‬و ‪ .(٥‬عليرغم وجود فناوري لوالوا‪ ،‬اين دستافزارها شباهت اندكي به دستافزارهاي همزمان‬
‫در زاگرس نﻈير ورواسي‪ ،‬بيستون و كنجي )‪ (Baumler and Speth 1993; Dibble and Holdaway 1993; Heydari-Guran et al. 2021‬دارند‪ .‬در ميان‬
‫ابزارهاي روتوشدار اثري از نوع روتوش موسوم به موستري محوطههاي پارينهسنگي مياني زاگرس ديده نميشود‪ .‬در محوطههاي مركز فﻼت ايران‬
‫)‪ (Heydari-Guran et al. 2015; Vahdati Nasab et al. 2019‬در دورة پارينهسنگي مياني تمركز بر ساخت تراشههاي لوالوا و ابزارهايي روي تراشه بوده‪ ،‬در‬
‫صورتي كه مجموعة اسكولدر تيغهمدار است‪.‬‬
‫در ميان بقاياي جانوري‪ ،‬استخوانهاي بز و گوسفند‪ ،‬گوزن و گراز ديده شده است‪ .‬بخﺶ بزرگي از اين استخوانها متعلﻖ به حيوانات جوان و نيمهبالﻎ‬
‫هستند كه ميتوانند دال بر استفاده از محوطه در فصول خاصي چون بهار و زايﺶ حيوانات باشد‪ .‬با مطالعة دقيﻖ دادههاي جانوري اسكولدر‪ ،‬وجود آثار بريدگي‬
‫در اثر استفاده از ابزار سنگي روي استخوان مشخص گرديد كه بيانگر فعاليتهاي انساني و معيشتي در محوطه است‪.‬‬

‫برآيند‬
‫پارينهسنگي نوين آغازين نخستينبار در محوطة بوكر تختيت در شامات شناسايي و تعريف شده است‪ .‬پس از آن در محوطههاي ديگري در شامات و سيبري‬
‫آلتايي و همينطور در شرق اروپا بهدست آمد )‪ .(Zwyns 2020‬در محوطة باچوكرو در بلغارستان پارينهسنگي نوين آغازين بههمراه بقاياي استخوان انسان‬
‫مدرن بهدست آمد كه نخستينبار بهصورت مستقيم سازندة اين دستافزارها را مشخص مينمايد )‪ .(Hublin et al. 2020‬اين دوره كه گاهي از لحاظ زماني‬
‫به دورة گذار از پارينهسنگي مياني به پارينهسنگي نوين نسبت داده ميشود‪ ،‬از لحاظ امكان رويارويي دو گونة انساني مدرن و نئاندرتال بسيار حائز اهميت‬

‫‪ .٣‬نمونههاي ساليابي شامل زغال و نمونة رسوب با مجوز رسمي پژوهشكدة باستانشناسي و پژوهشگاه ميراث فرهنگي كشور مورخ ‪ ١٤٠١/٢/١٧‬به موزة نئاندرتال و‬
‫آزمايشگاه كورت انگلهورن آلمان منتقل شد‪.‬‬
‫‪٤. Initial‬‬ ‫‪Upper Palaeolithic.‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫ | گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬٤٥٠

‫ اين فرهنگ تاكنون در فﻼت ايران ناشناخته بوده و براي نخستينبار در‬.‫ صنايع سنگي آن نيز داراي هر دو ويژگي پارينهسنگي مياني و نوين است‬.‫است‬
.(Ghasidian et al. in press) ‫محوطة اسكولدر كشف و معرفي گرديد‬
‫ محل قرارگيري اين‬.‫ پيچيدهبودن سبك زندگي در دورة اواخر پارينهسنگي مياني و گذار به پارينهسنگي نوين آشكار ميگردد‬،‫با كشف اين فرهنگ‬
‫ اين دادهها‬.(Vahdati Nasab et al. 2013) ‫ اهميت آن را در مسير مهاجرت انسان بهسمت شرق و غرب نشان ميدهد‬،‫محوطه در كوهپايههاي جنوبي البرز‬
‫حاكي از وجود هر دو گونة انساني نئاندرتال و مدرن در فﻼت ايران بوده و ايران را بهعنوان يكي از مراكز مهم رويارويي گونههاي انساني مختلف معرفي‬
‫ اختﻼط ژنتيكي آنها و تطور گونة انسان مدرن است كه منجربه محوشدن‬،‫ وجود فرهنگ پارينهسنگي نوين آغازين نشانة برهمكنﺶ دو گونة انساني‬.‫مينمايد‬
.‫گونههاي ديگر انسان و حكمراني بﻼمنازع گونة انسان مدرن در تمام دنيا گرديد‬

‫سپاسگزاري‬
‫نگارنده از آقايان دكتر مرتضايي و دكتر شيرازي رؤساي محترم وقت پژوهشكدة باستانشناسي بهسبب فراهمآوردن امكان كاوش در اين محوطه كمال تشكر‬
‫ خانمها دكتر جايز و دكتر فرشي جﻼلي از پژوهشكدة باستانشناسي كشور و آقايان صابري طالقاني و محمدي مديران‬،‫ از آقاي دكتر سرلك‬.‫و قدرداني دارد‬
‫ صنايعدستي و گردشگري استان البرز و همچنين آقاي احمدنژاد از آن ادارة محترم بهجهت همكاري در انجام و به ثمر رسيدن‬،‫وقت ادارهكل ميراث فرهنگي‬
‫ از آقاي رئيسي دهدار روستاي سرهه و خانواده محترم طالبي بهجهت فراهمنمودن امكان اقامت در روستاهاي سرهه‬،‫ همچنين‬.‫اين پژوهﺶ بسيار سپاسگزارم‬
،‫ دكتر حسين رمضانپور‬،‫ دكتر حميد حريريان‬،‫ دكتر نعمت حريري‬،‫ اعضاي گروه كاوش شامل آقايان دكتر سامان حيدري گوران‬.‫و وامكوه قدرداني مينمايم‬
.‫ از آنها صميمانه سپاسگزارم‬.‫ سامران آسياباني و خانمها سعيده اشعري و الهام فتوحي و با نﻈارت آقاي فرزان احمدنژاد بود‬،‫فرامرز عزيزي‬

‫كتابنامه‬
‫ ساوجبﻼغ در دامنههاي جنوبي‬،‫ »مجموعه غار و پناهگاههاي صخرهاي پارينهسنگي سرهه‬.١٣٩٩ .‫ الهام قصيديان‬،‫ عباس مترجم‬،‫ حميد و سامان حيدري گوران‬،‫حريريان‬
.٧‫ـ‬٢٥ :١٤ ‫ ش‬،‫ فصلنامه علمي مقاﻻت باستانشناسي پارسه‬،«‫كوهستان البرز‬

Baumler, M. and J. D. Speth. 1993. “A Middle Paleolithic assemblage from Kunji Cave, Iran”, in D.I. Olszewski and H.L. Dibble
(eds.), The Paleolithic prehistory of the Zagros-Taurus, The University Museum, Pennsylvania: 1-74.

Dibble, H. L. and S. J. Holdaway. 1993. “The Middle Paleolithic Industries of Warwasi”, in D. I. Olszewski and H. L. Dibble (eds.),
The Paleolithic prehistory of the Zagros-Taurus, The University Museum, Pennsylvania: 75-100.
Ghasidian, E. et al. (in press), Initial Upper Palaeolithic on the Iranian Plateau: Eskouldar Rockshelter, Southern Alborz Mountains.

Heydari-Guran, S. E. Ghasidian and N. J. Conard. 2015. “Middle Paleolithic Settlement on the Iranian Central Plateau”, in N. J.
Conard and A. Delagnes (eds.), Settlement Dynamics of the Middle Paleolithic and Middle Stone Age, Volume IV. Tübingen Publications in
Prehistory: 171-205.

Heydari-Guran, S. and S. Benazzi, S. Talamo, E. Ghasidian, N. Hariri, G. Oxilia, S. Asiabani, F. Azizi, R. Naderi, R. Safaierad, J. J.
Hublin, R. A. Foley, M. M. Lahr. 2021. “The discovery of an in situ Neanderthal remain in the Bawa Yawan rockshelter, west-central
Zagros Mountains, Kermanshah”, PloS one, 16(8), p.e0253708.

Hublin J. J. and N. Sirakov, V. Aldeias, S. Bailey, E. Bard, V. Delvigne, et al. 2020, “Initial Upper Palaeolithic Homo Sapiens from
Bacho Kiro Cave, Bulgaria”, Nature, 581(7808):299–302.

Vahdati Nasab, H., Clark, G.A. and Torkamandi, S. 2013. “Late Pleistocene dispersal corridors across the Iranian Plateau: A case study
from Mirak, a Middle Paleolithic site on the northern edge of the Iranian Central desert (Dasht-e Kavir)”. Quaternary International 300:
267-281

Vahdati Nasab, H. and G. Berillon, G. Jamet, M. Hashemi, M. Jayez, S. Khaksar, Z. Anvari, G. Guérin, et al. 2019. « The open-air
Paleolithic site of Mirak, northern edge of the Iranian Central Desert (Semnan, Iran): Evidence of repeated human occupations during
the late Pleistocene”, Comptes Rendus Palevol, 18(4): 465-478.

Zwyns, N. 2021. “The Initial Upper Paleolithic in Central and East Asia: blade technology, cultural transmission, and implications for
human dispersals”, Journal of Paleolithic Archaeology, 4(3): 19.
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٥١‬‬

‫شكل ‪ .١‬الف‪ :‬جايگاه مجموعة اسكولدر )سرهه( در فﻼت ايران‪.‬‬

‫شكل ‪ .١‬ب‪ :‬مجموعه اسكولدر )‪ .١‬پناهگاه صخرهاي اسكولدر‪ .٢ ،‬رودخانه سنج(‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫‪ | ٤٥٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٢‬نقشة پناهگاه صخرهاي اسكولدر و دامنة مقابل آن‪ ،‬محل قرارگيري مربعهاي كاوش و تعيين حريم در نقشه مشخص شده است‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٥٣‬‬

‫شكل ‪ .٣‬ﻻيهنگاري و نقاط سنسنجيشده در مربعهاي ‪ S20‬و ‪.S19‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫‪ | ٤٥٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬سنگ مادرهاي پارينهسنگي نوين آغازين در اسكولدر‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬ابزارهاي پارينهسنگي نوين آغازين در اسكولدر‪.‬‬

 ‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي براي حفﺎظت و مرمت قلعة لﻤبسرِ الﻤوت‬

‫كبيري‪١‬‬ ‫كامبيز‬

‫درآمد‬
‫اسماعيليان شاخهاي از شيعيان آلعلي بودند كه ابتدا در عراق و سپس در اطراف و اكناف از جمله ايران و مصر پراكنده و به فعاليت تبليغي خود در مباحث‬
‫حِكمي و فلسفي ميپردازند‪ .‬جماعت مذكور در شهرها و در كنار ديگر نحلههاي اسﻼمي‪ ،‬بعضاً داراي زيستي مسالمتآميز بوده تا آنكه با ورود چادرنشينان‬
‫تورك از سرحدات شمالشرق و لزوم حمايت بغداد از اين طوايف تازه به اسﻼم گرويده‪ ،‬اسماعيليان نيز در تقابل با قبايل‪ ،‬كه حتي براي كسب مشروعيت‬
‫خويش دست در هر سوراخي كرده و قرمطي جسته‪ ،‬راه كوهستان و ماواء در قﻼع آن را انتخاب و زينپس بهعنوان مﻼحده همزمان صف خود را از گماشتگان‬
‫خلفا و مملوكان جدا و به مبارزة كﻼمي و عملي و حتي قهري با آنان ميپردازند‪ .‬در حال حاﺿـر مهمتـرين گروه اسماعيليان‪ ،‬مـستعلويان )بهـرههـا( و نزاريان‬
‫قاسم شاهي )آقاخانيـان( هـستند )دفتري ‪.(١٣٧٦‬‬
‫حضور اسماعيليان در كوهستان بهعنوان موﺿعي طبيعي ابتدا از سر ايجاب و اﺿطرار و سپس بهعنوان سرزمين اقبال و موهبتي الهي‪ ،‬بيشازهمه در‬
‫ديلمان و قلعة الموت‪ ،‬و آن نيز در زير ساية هدايت مردي سترگ و نافذ به نام حسن صباح‪ ،‬از يك نمود خاص و تاريخساز برخوردار بود‪ .‬در كتاب نقاوه اﻵثار‬
‫في ذكر الخيار نوشتة محمودبن هدايتاﷲ نطنزي آمده‪» :‬در عهد اسﻼم‪ ،‬در زمان سلطنت سلجوقيان‪ ،‬حسن صباح‪ ،‬در ديار ديالمه و رودبار خروج كرد و‬
‫بسياري از مردم آن حدود را‪ ،‬از طريق شرع قويم بدر برده در وادي ﺿﻼلت انداخت و آن جماعت به مﻼحده شهرت يافته استيﻼي ايشان تا زمان پادشاه‬
‫توفيق انتباه هﻼكوخان‪ ،‬امتداد داشت‪) «.‬افوشتهاي نطنزي ‪.(٥١٤ :١٣٩٩‬‬
‫»در بﻼد ملحدستان صدوپنج باره قلعه است‪ .‬هفتاد قلعه در بﻼد قهستان‪ ،‬و سي و پنج باره قلعه در كوههاي عراق كه آن را الموت گويند‪) «.‬جوزجاني‬
‫‪ .(١٨٦ :١٣٨٩‬يكي از همين قلعههاي منطقة الموت‪ ،‬كه از آن با عنوان كليد قﻼع گيﻼن ياد كردهاند‪ ،‬قلعة لمبسر در ناحية رودبار شهرستان و يا اكنون در‬
‫بخش الموت غربي است‪ .‬اشتقاق و وجهتسمية »لمسر« به فتﺢ ﻻم و ميم مشدد و سين و يا لمبسر و لمبهسر به فتﺢ ﻻم و سين با حرف اﺿافه »ب« است و‬
‫بهندرت ﻻم آن را با ﺿمه ﺿبﻂ كردهاند‪ .‬استاد منوچهر ستوده لم يا ﻻم را بهمعناي زمين بلند و هموار نوشته است و لمسر يا لمبسر را قله صاف و همواري‬
‫ميداند‪ ،‬كه قلعه برآن احداث شده است )ستوده ‪ .(٥٤ :١٣٤٥‬دژ تاريخي لمبسر در تاريخ ‪ ١٣٨٢/٢/٩‬و با شمارة ثبتي ‪ ، ٨٥٧١‬در زمرة آثار ملي استان قزوين‬
‫قرار ميگيرد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫دژ كهن و مشهور »لمبسر« با ارتفاع ‪ ١٢٢٥‬متر از سطﺢ دريا‪ ،‬در سه كيلومتري شمالشرق شهر رازميان مركز بخش الموت غربي و در غرب درة عميق‬
‫رودخانة نينهرود )از شاخابههاي شاهرود(‪ ،‬قرارگرفته است‪ .‬قلعة لمبسر بهعنوان نايبالحكومه و يا زمستانگاه قلعة الموت‪ ،‬با بيش از ‪ ٦‬هكتار وسعت‪ ،‬بزرگترين‬
‫دژ منطقة الموت بهشمار ميرود‪ .‬مسير دسترسي به قلعه از طريق دو دروازه بهترتيب دروازة شمالشرقي با ارتفاع و شيب بسيار تند كه قلعه را از هر تعرﺿي‬
‫مصون ميدارد‪ ،‬و دروازة جنوبغربي همراه با اتاق نگهباني و توقفگاهي بهصورت چرخشي است‪.‬‬
‫عرصة قلعة لمبسر بهترتيب از شرق تا رودخانة نينهرود‪ ،‬از جنوب تا قريه منصور باغ‪ ،‬از غرب و جنوبغربي تا شمال شهر رازميان و از شمال و‬
‫شمالشرقي تا ارتفاعات زردچال محدود ميگردد و حريم آن در شمال از جنوب روستاي»هير« تا شمال روستاي »شهرستان باﻻ« در جنوب امتداد مييابد‪،‬‬
‫چنانكه تمام محدودة شهر رازميان درحريم قلعه قرار دارد‪.‬‬

‫‪Kambizkabiri1975@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬پايگاه ميراث فرهنگي الموت؛‬

 ‫‪ | ٤٥٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫موﺿع انتخابشده براي گمانهزني در دومين فصل از كاوشهاي باستانشناختي قلعة لمبسر الموت‪ ،‬در واقع جنب يكي از برجهاي مدور باروي غربي )مشرف‬
‫به درة لمهدر( است‪ .‬كه بعد از تهيه نقشة توپوگرافي و ترسيم شبكهبندي قلعه توسﻂ مهندس حسن ﺿيايي در سال ‪ ،١٣٨٦‬برج مذكور در كارگاه ‪ E31‬قرار‬
‫ميگيرد‪ .‬اين كارگاه به ابعاد ‪ ١٠×١٠‬متر بخشي از صفحة شيب جنوبغربي است‪ ،‬كه از فاصلة دور بهصورت يك دماغه و يا پشتهاي سنگي كه برج بر لبة‬
‫آن واقع گرديده‪ ،‬پديدار ميگردد‪ .‬البته ﻻزم به اشاره است كه استحكامبخشي و مرمت‪ ،‬از جمله اهداف اين فصل كاوش باستانشناسي برج غربي قلعة لمبسر‬
‫بود كه متأسفانه در آخرين لحظه يعني تا پيش از آغاز عمليات حفاري‪ ،‬عدم تخصيص هزينة مرمت‪ ،‬كاوش ما را دستخوش تغييري اساسي نمود‪ .‬اين مسﺌله‬
‫حتي شامل بودجة كاوش و كاهش آن به حداقل ممكن نيز گرديد‪ .‬لذا باتوجه به شرايﻂ ناخواسته‪ ،‬ما براي انتخاب و تعيين ابعاد محل كاوش‪ ،‬مجبور به اتخاذ‬
‫رويهاي جديد گشتيم‪ .‬كه از آن جمله‪ ،‬نخست قرار بود بعد از پايان فصل كاوش بﻼفاصله كار مرمت شكافهاي بزرگ برج غربي بهمنظور تثبيت و ريزش آن‬
‫صورت پذيرد‪ .‬اما‪ ،‬باتوجه به منتفيبودن مرمت‪ ،‬ما نيز به ناچار محل كاوش را در نقطهاي ايمن يعني در موﺿعي كه برج فاقد تركهاي عميق بود قرار داديم‪.‬‬
‫بهواقع برج غربي همينك داراي سه شكاف بزرگ است كه دو عدد آن در خود سازة مدور و شكاف سوم در محل اتصال برج به سازة مستطيليشكل پشت‬
‫آن در ﺿلع جنوبي است‪ .‬بنابراين‪ ،‬محل اتصال برج به سازة مذكور در ﺿلع شمالي‪ ،‬تنها نقطة ايمن و مناسب براي حفر گمانه انتخاب گرديد‪ .‬دوم‪ ،‬مسﺌلة ابعاد‬
‫گمانه است‪ ،‬كه در وﺿعيت پيشين تصميم به حفاري حداكثري كارگاه ‪ E31‬كه برج در آن واقع گرديده بود‪ .‬اما‪ ،‬با محذوريت پيشرو‪ ،‬تنها موفق به حفر‬
‫گمانهاي به ابعاد ‪ ٢/٦٠×٢/٦٠‬سانتيمتر و تا عمق ‪ ٢/٥‬متر )تا كف صخرهاي( گرديديم )شكل‪ .(١‬همزمان در كنار حفاري گمانه‪ ،‬خاك سطحي داخل برج نيز‬
‫بهمنظور تميزكاري و عكاسي تا عمق يك متر از لبة بخش باقيمانده‪ ،‬مورد خاكبرداري قرار گرفت‪ .‬عدم ادامة حفاري در اين بخش تنها بهعلت منتفيبودن‬
‫برنامة مرمت و احتمال ريزش آن با نزوﻻت جوي است‪.‬‬
‫در طول كاوش در مجموع ‪ ١٠‬شناسا يا ساختار معماري )در يك مورد طبيعي( مورد شناسايي قرار گرفت كه بهترتيب با اعداد ‪، L.101-A ، L.100‬‬
‫‪ L.107 ، L.106 ، L.105 ، L.104 ، L.103-B ، L.103-A ، L.102 ، L.101-B‬مورد شمارهگذاري قرار گرفتند )شكل‪ (٢‬كه از جملة آنها است‪ :‬ﻻية درناژشده‬
‫شالوده با انباشتي از سنگريزه )شناساي ‪ ،(L.103-A‬در كنار ديواري خشتي )شناساي ‪ (L.101-A‬به ابعاد ‪ ٢٣٠‬سانتيمتر طول‪ ٨٥ ،‬سانتيمتر عرض و ‪١٣٠‬‬
‫سانتيمتر بلندا )شكلهاي ‪ ٤‬و ‪ (٥‬كه هر دو ساختار از عمق‪ ١٢٠‬الي‪ ٢٥٠‬سانتيمتر‪ ،‬مربوط به مرحلة نخست احداث برج )كرسيسازي( ميباشند‪.‬‬

‫يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫تنها يافتههاي منقول فرهنگي بهدستآمده از كاوشهاي باستانشناسي برج غربي قلعة لمبسر‪ ،‬عبارتاند از قطعات شكستة سفال از دورة مياني اسﻼمي از‬
‫جمله سفال معروف به نوع اسگرافياتو )شكل‪ (٦‬در كنار چندين قطعه شكستة كاشي با لعاب تكرنگ‪ .‬سفال نوع اسگرافياتو يا سفال با نقش كنده در كنار‬
‫لعاب رنگي )بهصورت يكپارچه يا پاشيده( از جمله سفالهاي شايع در منطقة الموت بهخصوص در نزد جماعت اسماعيليه است كه نظاير آن را ميتوان در‬
‫ديگر قﻼع و محوطههاي اسﻼمي منطقه از جمله در قلعه الموت‪ ،‬محوطة شاهكوه‪ ،‬تپة كوشك بهرامآباد‪ ،‬محوطة كاسهگران و غيره بهتناوب مشاهده كرد‪» .‬دو‬
‫زيرگروه كلي اين سبك‪ ،‬نقش كندة خطي در گﻼبه همراه با لعاب پاشيده و نقش كندة خطي ساده در گﻼبه است كه خود به سه زيرمجموعة كوچكتر تقسيم‬
‫ميگردد‪ .‬يعني نقش كندة خطي ساده با لعاب تكرنگ‪ ،‬نقش كندة خطي ساده با لعاب دو رنگ و نقش كندة خطي ساده با لعاب رنگارنگ« )شاطري ‪:١٣٨٨‬‬
‫‪ (١٠٩‬و برخﻼف فصل نخست كاوش قلعة لمبسر‪ ،‬در ميان سفالهاي يافتشده از فضاي محدود گمانه و در كنار سفالهاي قرون مياني از جمله سفال نوع‬
‫اسگرافياتو‪ ،‬هيچگونه سفال دورة متأخر مانند سفال آبي و سفيد صفوي مورد شناسايي قرار نگرفت‪.‬‬
‫كاشيهاي لعاب تكرنگ نيز شامل ‪ ١٠‬قطعه در رنگهاي آبي )‪ ٢‬نمونه(‪ ،‬فيروزهاي )‪ ٦‬نمونه(‪ ،‬سياه )‪ ١‬نمونه( و سفيد )‪ ١‬نمونه( است‪ ،‬كه بهمانند‬
‫سفالها مربوط به بازة زماني قرون مياني بهويژه نيمة دوم آن هستند‪» .‬بهطور كلي ميتوان گفت كه در دورة ايلخاني نسبت به دورة خوارزمشاهي كاشي به‬
‫ميزان وسيعتر و با رنگهاي متنوعتر بهكاررفته است و عﻼوهبر رنگهاي فيروزهاي‪ ،‬ﻻجوردي و سفيد كه در دورة خوارزمشاهي بهكاررفته است‪ ،‬از رنگهاي‬
‫سبز‪ ،‬سياه و قهوهاي نيز استفاده كردهاند‪) «.‬پيرنيا ‪ (٦١ :١٣٤٧‬هم چنين تعداد سفالهاي بدونلعاب )‪ ٢٢٥‬قطعه(‪ ،‬از سفالهاي لعابدار )‪ ١٤٠‬قطعه( بيشتر و‬
‫باوجود آنكه درصد فراواني سفالهاي اسگرافياتو و لعاب پاشيده‪ ،‬نسبت به ديگر انواع سفالهاي لعابدار قرون مياني مانند نقاشي زير لعاب بيشتر است‪ ،‬اما‬
‫سفال با لعاب سبز نيز بهمانند قلعة الموت‪ ،‬درصد قابل توجهاي را به خود اختصاص ميدهد‪.‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫دژ تاريخي لمبسر با وسعتي بالغ بر شش هكتار‪ ،‬دومين قلعة مشهور اسماعيليان در منطقة كوهستاني الموت واقع در شمال استان قزوين است‪ .‬اين قلعه تنها‬
‫يكبار در سال ‪ ١٣٨٨‬توسﻂ خانم دكتر چوبك مورد كاوش باستانشناختي قرار گرفته است )چوبك ‪ .(١٣٨٨‬تا آنكه در سال جاري )‪ (١٤٠١‬و براي خواناسازي‬
‫برج آسيبديدة غربي‪ ،‬در جهت رفع خطر ريزش و استحكام بخشي شالوده‪ ،‬برنامهاي با عنوان »گمانهزني براي حفاظت و مرمت قلعه لمبسر« در دستور كار‬
‫از كارگاه ‪E31‬‬ ‫پايگاه ميراث فرهنگي الموت قرار ميگيرد‪ .‬اما‪ ،‬بهعلت عدم تحقق هزينة مرمت‪ ،‬كاوش برج نيز تنها محدود به يك گمانة كوچك در بخشي‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٥٧‬‬

‫ميگردد‪ .‬كه از نتايج آن ميتوان به شناسايي دو مرحلة ساخت برج غربي و البته در يك بازة زماني‪ ،‬يكي مرحلة ايجاد كرسي يعني مسطﺢنمودن سطﺢ ناهموار‬
‫صخره و مرحلة ديگر احداث برج مدور و اتاق مستطيليشكل پشت آن با ديوارهاي سنگي و خشتي اشاره كرد )شكل‪ (٣‬كه در اين راستا نكتة غيرمنتظره و‬
‫قابل تأمل‪ ،‬پُركردن تعمدي شالودة اتاق مزبور با سنگريزههاي فراوان يا همان درناژكردن سازه با اهدافي چون زهكشي و افزايش توان باربري شالوده و‬
‫متعاقب آن جلوگيري از رانش برج به داخل دره است و هرچند در محدودة گمانه تنها بخش كوچكي از پيسازي قابل رويت است‪ ،‬اما باتوجه به تكرار انباشت‬
‫سنگريزه در دو سوي ديوار خشتي شناساي ‪) L.101.A‬شكل‪ ،(٤‬حدس ما اين است كه اين تكنيك به شيوة صندوقچهاي يعني يك در ميان در سرتاسر‬
‫شالوده تكرار ميشده است‪ .‬همچنين‪ ،‬ميبايست به شناسايي مقاديري سفال و كاشي از سدههاي قرون مياني‪ ،‬يعني دورة شكوفايي قلعه در پيش و بعد از‬
‫تصرف آن توسﻂ مغوﻻن )‪ ٦٥٥‬ق( خاصه دوران حضور مجدد اسماعيليان و سادات مرعشي و كيائيه )قرون ‪ ٧‬ـ ‪ ٩‬ق( اشاره كرد‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫افوشتهاي نطنزي‪ ،‬محمودبن هدايتاﷲ‪ ،١٣٩٩ .‬نقاوه اﻻثار في ذكر اﻻخيار‪ ،‬به اهتمام احسان اشراقي‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات علمي و فرهنگي‪.‬‬

‫پيرنيا‪ ،‬محمدكريم‪» ،١٣٤٧ .‬سبكشناسي معماري ايران«‪ ،‬باستانشناسي و هنر ايران‪ ،‬ش‪ ،١‬ادارهكل باستانشناسي و فرهنگ عامه‪٥٤ :‬ـ ‪.٤٣‬‬

‫چوبك‪ ،‬حميده‪ ،١٣٨٨ .‬گزارش نخستين فصل از كاوشهاي باستانشناختي قلعه لمبسر‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي )منتشرنشده(‪.‬‬

‫دفتري‪ ،‬فرهاد‪ ،١٣٧٦ .‬تاريخ و عقايد اسماعيليه‪ ،‬ترجمة فريدون بدرهاي‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات فرزان روز‪.‬‬

‫ستوده‪ ،‬منوچهر‪ ،١٣٤٥ .‬قﻼع اسماعيليه‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات دانشگاه تهران‪.‬‬

‫شاطري‪ ،‬ميترا‪ ،١٣٨٨ .‬سفال گونه نقش كنده در گﻼبه‪ ،‬سير تحول و جايگاه آن در روابﻂ فرهنگي‪ ،‬اقتصادي ايران دوران اسﻼمي با تكيه بر يافتههاي سفالين منطقة‬
‫الموت‪ ،‬رساله دكتري باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه تهران‪ :‬دانشكدة ادبيات و علوم انساني‪ ،‬گروه باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫جوزجاني‪ ،‬منهاج سراج‪ ،١٣٨٩ .‬طبقات ناصري‪ ،‬ج ‪ ،٢‬تصحيﺢ و تحشيه‪ :‬عبدالحي حبيبي‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات اساطير‪.‬‬
 ‫‪ | ٤٥٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬محل گمانة انتخابشده در كارگاه ‪.E31‬‬

‫شكل ‪ .٢‬ساختارهاي شناساييشده در برج غربي قلعة لمبسر‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٥٩‬‬

‫شكل ‪ .٣‬تفكيك دو مرحلة احداث برج در نماي جنوبغربي‪.‬‬

‫‪L.101-A‬‬ ‫شكل ‪ .٤‬ديوار خشتي شناساي‬

 ‫‪ | ٤٦٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬انباشت تعمدي سنگريزه )درناژ( در فضاي پشت برج‪.‬‬

‫شكل ‪ .٦‬نمونه سفالهاي جمعآوريشده از نوع اسگرافياتو‪.‬‬

 ‫فصل دوم كﺎوش بﺎستﺎنشنﺎسي سد ﻫخﺎمنشي ديدﮔﺎن‬

‫حميدرﺿا كرمي‪ ، ١‬فرهاد زارعي كردشولي و رﺿا خسروانيان‬

‫درآمد‬
‫برنامة فصل دوم كاوش باستانشناسي سد هخامنشي ديدگان )بستانخاني( بخش مشهد مرغاب با مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣١٨١‬مورخ ‪ ١٤٠١/١/٢٣‬پژوهشگاه‬
‫ميراث فرهنگي كشور از تاريخ ‪ ١٤٠١/٢/٣‬تا تاريخ ‪ ١٤٠١/٣/١٥‬انجام شد‪ .‬هدف از اجراي اين برنامه شناسايي و مطالعة بخشهاي گوناگون سد ديدگان از‬
‫جمله ساختارهاي معماري سنگي آن بود كه در فصل نخست بخشهايي آز آن كاوش شد و از زير آوار بيرون كشيده شد‪ .‬همچنين‪ ،‬شناخت و مطالعة هسته‬
‫و پوستة سد بهمنظور تهية نقشه و چگونگي طراحي و ساخت سد و ساختارهاي معماري وابسته به آن كه در چند مرحله توسﻂ سودجويان آسيب زيادي ديده‬
‫بود با هدف ساماندهي و مرمت از ديگر اهداف اصلي كاوش بند ديدگان بود‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطﻪ‬

‫سد هخامنشي ديدگان )بستانخاني( يكي از مجموعه سازههاي آبي تاريخي ناحية پاسارگاد است كه در مختصات طول جغرافيايي "‪ ٥٣° ١٥' ٣٨/٦٨‬و‬
‫عرض جغرافيايي "‪ ٣٠° ٢٣' ٤/٠٨‬در بخش مشهد مرغاب شهرستان خرمبيد در دهانة تنگ كوهستاني بستانخاني كه ورودي فرعي تنگ حنا است در ‪٢١‬‬
‫كيلومتري شمال خاور پاسارگاد ساخته شده است )شكل ‪ (١‬كوهستان اين ناحيه با نام كوه حنا شناخته ميشود و رود پلوار كه تنها رود دائمي اين ناحيه است‬
‫از درة ميان آن گذر ميكند‪ .‬باتوجه به اينكه سد ديدگان در گودترين جاي دشت قرار گرفته است آبهاي سطحي و زيرزميني بهصورت طبيعي به اين محدوده‬
‫جاري ميشود و مقدار قابلتوجهي آب به درون دره وارد ميشود‪ .‬همين شرايﻂ زيستمحيطي و برخورداري از منابع آب فراوان يكي از دﻻيل گزينش درة‬
‫بستانخاني براي ساخت سد ديدگان بوده است )شكل ‪.(٢‬‬
‫سد ديدگان از گونة سدهاي خاكي با هستة رسي و پوستة ﻻشهسنگي است كه با پﻼن راست ساخته شده است‪ .‬پيش از اين ولفرام كﻼيس ‪(Kleiss‬‬
‫)‪ ،1991‬گروه باستانشناسي پاسارگاد )كرمي ‪ (١٣٨٥‬و گروه مشترك باستانشناسي ايران و فرانسه )‪ (Schacht et al. 2012‬بررسيها و مطالعاتي روي سد‬
‫ديدگان انجام داده است و نتايج آنها منتشر شده است‪ .‬اين سد دو سازة معماري سنگي دارد كه سازة انتقال آب آن در بخش پايين و كف تنگه ساخته شده‬
‫است و سازة ديگر در ميان هسته و باﻻتر از ساختار آبراه جاي گرفته است‪ .‬در فصل نخست كاوش بخشهايي از سازة معماري درون هسته و سازة آبراه در‬
‫قسمت دهانه‪ ،‬داﻻن انتقال آب و كففرش آبپخش كاوش شد‪ .‬روش ساخت اين سازهها بهصورت خشكهچين و پيوند بلوكها با استفاده از بستهاي فلزي‬
‫آهن و سرب است‪.‬‬
‫شواهد موجود بيانگر اين است كه بهگمان زياد ديوارة سد ديدگان بر اثر سيﻼب و عدم تعمير و نگهداري پس از پايان دولت هخامنشي شكسته شده‬
‫و سد ويران شده است‪ .‬گواه اين فرﺿيه وجود تعدادي از بلوكهاي سازة معماري سد است كه با فاصلة نسبتاً زياد از محل سد در مسير درة كوهستاني‬
‫پاييندست در بستر رودخانه پراكنده شده است‪ .‬شوربختانه در سالهاي گذشته اين سد آسيب زيادي ديده است و بر اثر حفاريهاي غيرمجاز و فعاليتهاي‬
‫كشاورزي بخشهاي زيادي از ساختارهاي معماري و كالبد سد تخريب و ويران شده است‪.‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫فصل دوم كاوش باستانشناسي سد ديدگان در شرايطي انجام شده كه پيش از اين در فصل نخست بخشهايي از سد در محدوده شالوده‪ ،‬ديوارة باختري و‬
‫سازههاي معماري مورد كاوش و مطالعه قرار گرفت )كرمي ‪ .(١٤٠٢‬در اين فصل در چند محدوده‪ ،‬سه ترانشه و يك گمانه جانمايي و سپس كاوش شد‪ .‬ترانشة‬
‫نخست در بخش سازة معماري درون هسته با ابعاد ‪ ٤×١/٥‬متر ايجاد كه در فصل نخست نيز بخشهايي از آن كاوش شد‪ .‬اين سازه به نسبت ساختار معماري‬
‫آبراه آسيب بيشتري ديده است و بخش زيادي از آن ويران شده است‪ .‬سودجويان و حفاران غيرمجاز بهگمان وجود اشياي تاريخي با ماشينآﻻت خاكبرداري‬

‫‪Karami.pasargadae.hk@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬دانشجوي دكتراي باستانشناسي دانشگاه بوعليسينا‪ ،‬كارشناس پايگاه ميراث جهاني پاسارگاد؛‬
 ‫‪ | ٤٦٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫و بيل و كلنگ دست به تخريب گستردة اين سازه زدهاند‪ .‬با اينروي ما توانستيم پيرامون سازه را كاوش و آواربرداري كنيم و جزئيات و طرح معماري باقي‬
‫مانده سازه را بهدست آوريم‪ .‬بهطور كلي آنچه از دو فصل كاوش اين ساختار بهدست آمد‪ ،‬نمايانشدن سازة معماري با تركيب سنگهاي سپيد و خاكستري‬
‫در چند رج در گسترهاي نزديك به ‪ ١٥‬متر مربع بود‪ .‬سه رج بلوك سنگي آهكي سپيدرنگ روي هم چيده شده و يك رديف سنگ خاكستري روي باﻻترين‬
‫رج سنگهاي سپيد كف اصلي بنا را ايجاد كرده است‪ .‬بر بدنة بيروني يكي بلوكهاي سپيدرنگ نشان يا امضا سنگتراش هخامنشي به شكل دايره ديده‬
‫ميشود‪ .‬روي كف فرش سازه يك رديف سنگ شامل دو بلوك يكي ستبر و ديگري نازك در جهت باختر سازه كار گذاشته شده است‪ .‬شواهد موجود هيچگونه‬
‫نشاني از گذر آب را در اين سازه نشان نميدهد‪ .‬شوربختانه بخشهاي ديگر سازه بهكلي ويران شده است و امكان تشخيص طرح و نقشة كامل سازه و كاركرد‬
‫آن در حال حاﺿر وجود ندارد‪ .‬بنابراين‪ ،‬كاوش بايد در فصلهاي آينده ادامه پيدا كند تا بتوانيم اطﻼعات بيشتري از طرح و كاركرد سازه بهدست آوريم‪ .‬با‬
‫اين وجود ممكن است اين سازه نيز با هدف تخليه آب سد در اين بخش بنا شده باشد )شكل ‪.(٣‬‬
‫كاوش ترانشة دو در مسير داﻻن آبراه بهصورت ﻻيروبي و برداشت آوار انباشتشده‪ ،‬انجام شد‪ .‬اين بخش از سازة آبراه نيز از گزند حفاران و سودجويان‬
‫در امان نمانده بود‪ .‬بلوكهاي ديواره و پوشش آبراه از در برخي جاها از جاي خود درآمده و در پيرامون پراكنده شده بود‪ .‬با اين روي بخش زيادي از مسير‬
‫آبراه همچنان در جاي اصلي خود پابرجا بود و با كاوش و برداشت آوار خاك و ﻻشهسنگ‪ ،‬شكل و طرح اوليه آبراه نمايان شد‪ .‬در فاصلة نزديك به ‪ ١٢‬متر از‬
‫آغاز سازه‪ ،‬تمامي بخشهاي ساختار شامل كف‪ ،‬ديوارهها و پوشش آن به درازاي ‪ ٧‬متر كامﻼ سالم و دستنخورده باقي مانده بود‪ .‬اما‪ ،‬در ادامه مسير آبراه‪،‬‬
‫تخريبها و آسيب هاي بيشتري نمايان شد به گونهاي كه تعداد زيادي از بلوكها ديوارهها و همه پوشش آبراه ويران و جابهجا شده بود‪ .‬بر اثر فشار ناشي از‬
‫تخريبهاي بيل مكانيكي‪ ،‬گيرههاي فلزي نيز از جاي خود شكسته و درآمده بود و بقايا و تكههاي آنها در ميان آوار و روي بلوكها بر جاي مانده بود‪.‬‬
‫رويهمرفته مسير آبراه آب نزديك به ‪ ٧٠‬سانتيمتر پهنا و ‪ ١٢٠‬سانتيمتر بلندا داشته است كه نزديك به ‪ ٤٥‬متر آن طي دو فصل كاوش شد‪ .‬سازة آبراه در‬
‫پايان به بخش تأسيسات كنترل كننده خروجي آب ميرسيده است )شكل ‪.(٤‬‬
‫كارگاه ديگر در بخش پاياني سازة معماري جايي كه آبپخش و تأسيسات كنترلكننده خروجي آب برپا بوده است‪ ،‬ايجاد شد‪ .‬از اين بخش از سازه‬
‫تنها بلوكهاي كف آن برجاي مانده است‪ .‬شواهد موجود نشان ميدهد ساختار معماري اين بخش در دو مرحله ويران شده است‪ .‬يكي در هنگام شكستهشدن‬
‫ديوارة سد و هجوم سيﻼب بر بدنة سازه و ديگري در سالهاي اخير بهدست سودجويان و حفاران غيرمجاز‪ .‬با هدف روشنشدن وﺿعيت يقاياي سازه از بخش‬
‫شمالي ساختار بهسمت داﻻن آبراه كاوش شد‪ .‬پس از برداشت آوار در درازاي نزديك به ‪ ١٩‬متر‪ ،‬از پهناي سازه كاسته شد و به دو رديف بلوك محدود شد‪.‬‬
‫اين قسمت محل پيوند داﻻن آبراه به آبپخش و تأسيسات كنترل و تنظيم خروجي آب است‪ .‬با ادامة كاوش در مسير آبراه و رو به شمال‪ ،‬در ‪ ١٢٦‬سانتيمتري‬
‫از انتهاي ساختار آبپخش‪ ،‬ديگر از بلوكهاي كف سازه نشاني نبود‪ .‬اين وﺿعيت بازگوكننده ويراني آن بر اثر فعاليت حفاران غيرمجاز بود )شكل ‪ .(٥‬پس از‬
‫كاوش نزديك به ‪ ٢‬متر در بخش ويرانشده‪ ،‬كار كاوش در اين فصل در اين بخش از سد پايان يافت‪.‬‬
‫با هدف شناخت روش ساخت سد و چگونگي پيوند ديوارة سد به بدنة طبيعي دره‪ ،‬يك گمانه در بخش باختري در هستة سد در بلنداي نزديك به‬
‫‪ ١٠‬متري از كف سد با ابعاد يكدريك متر ايجاد شد‪ .‬پس از كاوش در اين بخش روش شد كه مهندسان و سازندگان سد با هدف افزايش دوام و پايداري سد‬
‫بخشهايي از بدنة سنگي كوه مجاور را به ميزان ‪ ٣‬متر درون صخره و به پهناي نزديك به ‪ ١٥‬متر را تراش داده كه تورفتگي بزرگي ايجاد شده است و هستة‬
‫خاكي درون آن چفت شده است )شكل ‪ .(٦‬همزمان با كاوش‪ ،‬مستندنگاري محوطه نيز بهصورت عكسبرداري هوايي‪ ،‬تهيه نقشه توپوگرافي و مدل رقومي‬
‫)‪ (DEM‬محوطة سد‪ ،‬تهيه نقشههاي معماري سازهها و بازسازي گرافيكي بخشهايي از سد و سازههاي معماري انجام شد‪.‬‬

‫يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫در اين فصل از كاوش سد ديدگان نيز بهسبب ماهيت و نوع اثر‪ ،‬يافتههاي چنداني همانند آنچه در محوطههاي مسكوني و يا گورستانها بهدست ميآيد‪ ،‬در‬
‫اين محوطه يافت نشد‪ .‬روي برخي از بلوكهاي سنگي سپيدرنگ پراكندهشده در محوطة سد ديدگان نشانها يا امضاهاي سنگتراشان هخامنشي همانند‬
‫آنچه در پاسارگاد و تختجمشيد وجود دارد ديده ميشود )استروناخ ‪ .(١٣٧٩‬چند تكهسفال نارنجيرنگ بهصورت پراكنده در آوارهاي محدودة كاوش بهدست‬
‫آمد كه از گونة سفالهاي دوران هخامنشي است‪ .‬يك تكه قير‪ ،‬چند قطعه استخوان كوچك و تكههايي از گيرههاي فلزي شكستهشده از ديگر يافتههاي اين‬
‫فصل از كاوش سد ديدگان بود‪ .‬يك نمونه بست دستنخورده در سازة معماري درون هسته وجود دارد كه دو بلوك ديواره را به يكديگر پيوند داده است‪ .‬اين‬
‫گيرهها مدارك معتبري در تاريخگذاري است و با مقايسة گيرههاي فلزي ساختارهاي سد ديدگان با ساختمانهاي پاسارگاد و تختجمشيد ميتوان دوران‬
‫فرمانروايي داريوش را براي زمان ساخت سد ديدگان پيشنهاد داد )‪.(Nylander 1970‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫فصل دوم كاوش باستانشناسي سد ديدگان دادههاي ارزشمندي در پيوند با مهندسي ساخت سد و مديريت منابع آب دوران هخامنشي را در اختيار ما قرار داد‪.‬‬
‫بخشهاي زيادي از سازة معماري آبراه در بخش ورودي‪ ،‬داﻻن انتقال آب و بخش پاياني سازه كاوش شد‪ .‬نقشه و پﻼن معماري ساختارها تهيه شد و طرح‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٦٣‬‬

‫كلي سازه همراه با جزئيات معماري آنها بهدست آمد‪ .‬بنابراين‪ ،‬ما ميتوانيم جداي از اطﻼعات دقيق در مورد چگونگي طراحي و ساخت سازة آبراه‪ ،‬شكل و‬
‫طرح اولية سازه را در هنگام آباداني ترسيم كنيم و اين اطﻼعات در حفاظت و مرمت و ساماندهي سازه بسيار كارآمد است‪ .‬ايجاد گمانهاي در ديوارة باختري‬
‫هسته سد روشن ساخت كه مهندسان هخامنشي جهت پايداري و دوام سد با برش بخشي از دامنة صخرهاي كوه مجاور‪ ،‬ديوارة سد را درون آن چفت كردهاند‪.‬‬
‫كاوش سازة معماري درون هسته نيز در اين فصل ادامه يافت و جزئيات بيشتري از معماري و شيوة ساخت آن بهدست آمد‪ .‬هرچند باوجود آسيبهاي انساني‬
‫زيادي كه ديده است‪ ،‬نياز است كاوش آن در فصلهاي آينده ادامه يابد‪ .‬نتايج آزمايش نمونههاي خاك بهكاررفته در ساخت سد بيانگر اين است كه از نوعي‬
‫گل ورزدادهشده و عملآوريشده در ساخت سد و بهويژه در هسته استفاده شده است كه بسيار سخت و متراكم است و موجب دوام و پايداري زياد سد در برابر‬
‫فشار ناشي از آب درياچه ميشده است‪ .‬مطالعات و نتايج كاوش‪ ،‬سبك معماري و تراش سنگها بيانكننده بكارگيري سنتهاي معماري دوران آغازين‬
‫هخامنشي و بهويژه دوران داريوش در ساخت اين سد است‪ .‬ما اميدواريم در فصلهاي آينده كاوش بخشهاي باقيماندة سد را انجام دهيم تا بتوانيم اطﻼعات‬
‫و دانستههاي خود را در مورد چگونگي طراحي و ساخت سد ديدگان تكميل نماييم و برنامة جامع حفاظت و مرمت و ساماندهي آن را اجرايي كنيم‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫استروناخ‪ ،‬ديويد‪ ،١٣٧٩ .‬پاسارگاد؛ گزارشي از كاوشهاي انجامشده توسﻂ موسسه مطالعات ايراني بريتانيا )از سال ‪ ١٩٦١‬تا ‪ ،(١٩٦٣‬ترجمة حميد خطيبشهيدي‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان‬
‫ميراث فرهنگي كشور‪.‬‬

‫اسكندري‪ ،‬س‪ ،١٣٧٨ .‬گزارش فعاليتهاي مطالعاتي پاسارگاد در سال ‪ ،١٣٧٨‬پاسارگاد‪ :‬دفتر فني ميراث فرهنگي پاسارگاد‪.‬‬

‫كرمي‪ ،‬حميدرﺿا‪ ،١٣٨٥ .‬بررسي باستانشناسي شهرستان خرمبيد‪ ،‬پاسارگاد‪ :‬پايگاه ميراث جهاني پاسارگاد‪.‬‬

‫كرمي‪ ،‬حميدرﺿا و فرهاد زارعي كردشولي‪ ،‬حامد موﻻيي كردشولي و رﺿا خسروانيان‪» ،١٤٠٢ .‬فصل نخست كاوش باستانشناسي سد هخامنشي ديدگان«‪ ،‬در مجموعه‬
‫مقالههاي كوتاه نوزدهمين گردهمآيي ساﻻنه باستانشناسي ايران )‪ ٧‬تا ‪ ٩‬اسفند ‪ ،(١٤٠٠‬بهكوشش فرشيد مصدقي اميني و محمد مرتضايي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي‬
‫و گردشگري‪٨٣٤ :‬ـ ‪.٨٢٥‬‬

‫‪Kleiss, W. 1991, ‟Wasserschutzdämme und Kanalbauten in der Umgebung von Pasargadae”, Archäologische Mitteilungen aus Iran 25: 23-‬‬
‫‪30.‬‬

‫‪Nylander, C. 1970, Ionian in Pasargadae,Studies in old Persian architecture. Acta Universitatis Upsaliensis Boreas 1, Uppsala:‬‬
‫‪Universitetetbiblioteket Uppsala.‬‬

‫‪Schacht, T. D., De Dapper, M., Asadi, A., Ubelmann, Y. & Boucharlat, R. 2012, “Geoarchaeological study of the Achaemenid dam‬‬
‫‪of Sad-i Didegan (Fars, Iran)”, Géomorphologie: Relif, Processus, Environment 1: 91 - 108.‬‬
 ‫‪ | ٤٦٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬نقشة مدل رقومي )‪ (DEM‬محدودة سد ديدگان و جوي سرريز آن‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬ديد هوايي دشت ديدگان و موقعيت سد ديدگان در دهانة درة كوهستاني بستانخاني‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٦٥‬‬

‫شكل ‪ .٣‬بقاياي سازة معماري درون هستة سد و چيدمان سنگهاي بهكاررفته در ساخت آن‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬بخشي از سازة معماري آبراه پس از ﻻيروبي و كاوش آن‪.‬‬

 ‫‪ | ٤٦٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬كففرش سنگي در انتهاي سازة معماري آبراه مربوط به بقاياي سازة آب پخش و تأسيسات كنترل آب‪.‬‬

‫شكل ‪ .٦‬موقعيت گمانه در ديوارة باختري سد و چگونگي تراش دامنة طييعي كوه جهت چفتكردن هستة سد درون بافت كوهستان‪.‬‬
 ‫ﮔزارش اولين فصل بررسي بﺎستﺎن شنﺎسي بخش مركزي شهرستﺎن بختگﺎن )استﺎن فﺎرس(‬

‫كياني‪١‬‬ ‫محمد‬

‫درآمد‬
‫اولين فصل بررسي و مطالعات باستانشناسي بخش مركزي شهرستان بختگان طي ‪ ٤٥‬روز از تاريخ ‪ ١٤٠١/٤/٢٤‬لغايت ‪ ١٤٠١/٦/٤‬با مجوز پژوهشكدة‬
‫باستانشناسي به شمارة ‪ ٤٠١٣١٦٤٠‬و حمايت ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان فارس در راستاي شناسايي آثار تاريخي ـ فرهنگي‬
‫منطقه‪ ،‬اراية توالي گاهنگاري نسبي منطقه براساس يافتههاي سطحي‪ ،‬بررسي و مطالعة روند تحوﻻت استقرارها در دورههاي مختلف‪ ،‬تببين جايگاه فرهنگي‬
‫منطقة مورد بررسي و همچنين تكميل نقشه و اطلس باستانشناسي ايران انجام پذيرفت‪ .‬شهرستان بختگان عليرغم قرارگرفتن در منطقة فارس و توجه‬
‫خاص باستانشناسان به اين ناحيه و نيز موقعيت مناسبي كه براي وجود زيستگاهها و استقرارهاي فرهنگي در آن مشاهده ميشود تاكنون مورد توجه‬
‫باستانشناسان قرار نگرفته و باوجود آثار مهم از دورههاي مختلف تاريخي و قرارگرفتن در حدفاصل دو حوزة فرهنگي فارس و كرمان سهم ناچيزي از تاريخچة‬
‫پژوهشهاي باستانشناسي ايران را به خود اختصاص داده و عمده مطالعات بهعمل آمده در اين منطقه بر آثار شاخص و صرفاً بهمنظور تهية پروندة ثبتي‬
‫بهمنظور ثبت در فهرست آثار ملي صورت گرفته است‪ .‬در نبود بررسيهاي جامع باستانشناسي در شهرستان بختگان و تخريب آثار در اثر توسعه‪ ،‬بررسي‬
‫جامع شهرستان ﺿروري مينمود‪ ،‬به همين سبب اولين فصل بررسي باستانشناختي بخش مركزي شهرستان بختگان زمينهساز آغاز پژوهشهاي روشمند‬
‫باستانشناسي براي درك اهميت دورههاي مختلف فرهنگي و بازسازي بخشي از تاريخ فرهنگ منطقة مورد مطالعه محسوب ميگردد‪.‬‬

‫منﻄﻘة مورد بررسي‬

‫شهرستان بختگان يكي از شهرستانهاي استان فارس است‪ .‬اين شهرستان پيشتر يكي از بخشهاي شهرستان نيريز بود كه در ‪ ١٠‬مهر ‪ ١٣٩٨‬از بخش به‬
‫شهرستان ارتقا يافت )شكل ‪ .(١‬مساحت اين شهرستان ‪ ٣٣٩٧‬كيلومترمربع است كه از شمال با شهرستان سرچهان‪ ،‬از شمالغربي با شهرستان ارسنجان‪ ،‬از‬
‫جنوبغربي با شهرستان خرامه‪ ،‬از جنوب با شهرستان استهبان‪ ،‬از جنوبشرقي تا شرق با شهرستان نيريز و از شمالشرقي با شهرستان خاتم استان يزد‬
‫همسايه است‪ .‬براساس تقسيمات سياسي صورتگرفته‪ ،‬شهرستان بختگان شامل دو بخش زير ميباشد‪.‬‬
‫الف‪ .‬بخش مركزي )دهستان آباده طشك‪ ،‬دهستان بختگان( شهر‪ :‬آباده طشك‪.‬‬
‫ـ دهستان آباده طشك‪ :‬اين بخش ‪ ٤٤٧/٥‬كيلومترمربع به مركزيت آباده در موقعيت ‪ ٢٩‬درجه و‪ ٤٥‬دقيقه عرض جغرافيايي عرض شمالي و ‪ ٥٣‬درجه و ‪٤٠‬‬
‫دقيقه عرض جغرافيايي عرض شمالي و ‪ ٥٣‬درجه و‪ ٤٠‬دقيقه طول شرقي قرار دارد‪ .‬مهمترين روستاها وآباديهاي آن عبارتند از ‪ :‬جزين‪ ،‬خواجه جمالي‪ ،‬دهزير‪،‬‬
‫صفيآباد‪ ،‬طشك‪.‬‬
‫ـ دهستان بختگان‪ :‬اين بخش با وسعت ‪١٢٣١/٢‬كيلومترمربع به مركزيت روستاي كوشكك در موقعيت ‪ ٢٩‬درجه و ‪ ٤٠‬دقيقه شمالي و ‪ ٥٣‬درجه ‪ ٥‬دقيقه‬
‫طول شرقي قرار دارد‪ .‬مهمترين روستاهاي آن عبارتند از‪ :‬اسﻼوي‪ ،‬تل خاكي‪ ،‬جهانآباد‪ ،‬حسنآباد‪ ،‬كوشكك‪ ،‬حسينآباد‪ ،‬حيدري‪ ،‬درجويه‪ ،‬دهمورد‪ ،‬سنگسفيد‪،‬‬
‫شهرك امام صادق‪ ،‬كنگاشي كيمالو‪ ،‬امامزاده‪.‬‬
‫ب‪ .‬بخش حنا )دهستان حنا‪ ،‬دهستان چاهگز( مركز بخش‪ :‬روستاي تمشولي‪.‬‬
‫شهرستان بختگان در منطقهاي استپي قرار دارد كه از ويژگيهاي آن ميتوان به بارندگي ساليانه ‪ ٢٠٠‬تا ‪ ٢٣٠‬ميليمتر اشاره كرد‪ .‬ميانگين دماي ساﻻنه‬
‫برحسب ارتفاع از سطﺢ دريا متغير و از ‪ +٣٧‬تا ‪٥‬ـ درجة سلسيوس در نوسان است‪ .‬پوشش گياهي منطقه از گونههاي معتدل و گرمسيري زاگرس و شامل‬

‫‪ .١‬دانشجوي دكتري باستانشناسي پيشازتاريخ دانشگاه هنر اصفهان؛ ‪Mohamad.kiani70@gmail.com‬‬

 ‫‪ | ٤٦٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫قيچ‪ ،‬گز‪ ،‬بادام كوهي‪ ،‬گياهان دارويي‪ ،‬درمنه‪ ،‬انواع گون‪ ،‬آويشن و … ميباشد و از لحاظ حياتوحش گونههاي جانوري شامل پلنگ‪ ،‬قوچ‪ ،‬ميش‪ ،‬هوبره‪،‬‬
‫گربة وحشي‪ ،‬آهو‪ ،‬گرگ‪ ،‬روباه‪ ،‬گراز‪ ،‬خارپشت و …‪ ،‬گونههاي متعدد پرندگان همچنين خزندگان شامل انواع مارها‪ ،‬سوسمارها‪ ،‬ﻻكپشت و ‪ ...‬اشاره كرد‪.‬‬
‫بهلحاظ زمينشناسي‪ ،‬ارتفاعات بخش مركزي كه در امتداد زاگرس چينخوردگي دارد اغلب از آهكهاي كرتاسه و در جنوب و غرب حوزه در محور استهبان‬
‫نيريز و ادامة آن به طرف شيراز و ياسوج در يك پهنة وسيع از آهك و آهكهاي دولوميتي آسمارس جهرم تشكيل شده است‪ .‬ارتفاعات شمال و شرق حوزه‬
‫نيز از آهك كرتاسه است‪ .‬در مجموع آهكهاي اين منطقه به لحاظ كارست بسيار پيشرفته و قابليت تشكيل مخازن آب زيرزميني در آنها بسيار زياد است‪.‬‬
‫چشمههاي كارست اين منطقه بخش زيادي از ذخاير موجود را به بيرون تخليه نموده و از طريق واريزههاي پاي ارتفاعات آبخوانهاي منطقه رخنمون دارند‪.‬‬
‫منطقة مورد مطالعه در اولين فصل بررسي باستانشناسي بخش مركزي شهرستان بختگان )شامل دهستانهاي آباده طَشك و بختگان( از جانب‬
‫شمالي به ارتفاعات رشتهكوههاي موسوم به كوه خوم‪ ،‬خدنگ و روشنكوه‪ ،‬از غرب به دهستان طَشك و روستاي صفيآباد‪ ،‬از جنوب به درياچههاي طشك و‬
‫بختگان )دربرگيرندة جزاير و منطقة حفاظتشدة پيچكان( و از شرق به بخش حنا )مركزيت تمشولي( و شهرستان نيريز محدود ميشود )شكل ‪ .(٢‬شهرستان‬
‫بختگان يكي از منحصربهفردترين پناهگاههاي حياتوحش ايران است كه دو درياچة بزرگ يعني بختگان و طشك كه داراي جزاير متعددي هستند را در خود‬
‫جاي داده است‪ .‬پارك ملي بختگان در استان فارس با مساحتي حدود ‪ ١٦٠‬هزار هكتار‪ ،‬بخشي از شمال درياچة بختگان را دربر ميگيرد‪ .‬باتوجه به مطالعات‬
‫صورتگرفته پارامترهايي همچون دسترسي آسان به آب شيرين‪ ،‬فراواني ماهي و پرندگان و امكان بهرهبردن از مواد باكيفيت و خام‪ ،‬همچنين چشمانداز‬
‫پيراموني منطقه همگي باعث شده اين منطقه جايگاه مطلوبي براي استقرار و سكونت جوامع انساني در طول دورههاي مختلف تاريخي بهخصوص پيشازتاريخ‬
‫بوده باشد‪ .‬متأسفانه در حال حاﺿر اين دو درياچه تقريباً بهطور كامل خشكشده و براساس مطالعات ميداني ميتوان اذعان نمود كه تغييرات بهوجود آمده در‬
‫چشماندازهاي اكوسيستمهاي طبيعي‪ ،‬بـيش از همـه تحـت تـأثير شرايﻂ اقتصادي‪ ،‬سياستها و باورهاي دولتمردان و مردم آن جامعه است‪.‬‬

‫روش بررسي‬
‫پيش از آغاز فعاليت ميداني‪ ،‬براي درك بهتر منطقه‪ ،‬ابتدا عكسهاي ماهوارهاي قديمي‪ ،‬تصاوير ماهورهاي گوگل ارث و نقشههاي ‪ ١/٢٥٠٠٠‬منطقه مورد‬
‫بررسي قرار گرفت و مكان يا عارﺿههاي احتمالي مشخص شدند‪ .‬در گام دوّم براساس عارﺿههاي زمينشناختي‪ ،‬بخشهايي كه احتمال بيشتري جهت‬
‫يافتن آثار داشتند مشخص گرديد‪ .‬در واقع‪ ،‬بررسي در بخش مركزي شهرستان بختگان با تلفيق روشهاي فشرده پيمايشي‪ ،‬روستابهروستا و كسب اطﻼعات‬
‫از مردمان محلي صورت گرفت‪ .‬در اين بررسي با پيروي از تعريف پﻼگ و همكارانش از محوطههاي باستاني )‪ ،(Plog and Wait 1978‬هر پراكنش معناداري‬
‫از يافتههاي سطحي يك محوطه محسوب شد و يك كُد به آن اختصاص يافت‪ .‬سپس اطﻼعاتي دربارة وﺿعيت جغرافيايي‪ ،‬موقعيت قرارگيري‪ ،‬چشمانداز‬
‫اطراف‪ ،‬فاصله تا منبع آب و نزديكترين روستا‪ ،‬موقعيت محوطه در ارتباط با منابع طبيعي و زمينهاي اطراف‪ ،‬ابعاد محوطه‪ ،‬ميزان و محل پراكنش يافتههاي‬
‫سطحي و وﺿعيت حفاظتي اثر يادداشت و موقعيت آن با دستگاه موقعيتسنج )‪ (GPS‬روي نقشه ثبت گرديد‪ .‬آثار از چهار جهت عكاسي و كروكي آن ترسيم‬
‫شد‪ .‬نمونهبرداري در محوطهها بهمنظور مستندنگاري و تاريخگذاري انجام گرفت‪ .‬در حد امكان سعي شد يافتههاي شاخص و متفاوت برداشت شود و براي‬
‫جلوگيري از انتخاب و برداشت سفالها بهصورت جانبدارانه‪ ،‬جمعآوري يافتهها توسﻂ تمام اعضاي هيﺌت صورت گرفت‪ .‬مصنوعات سنگي بر اساس نوع‬
‫تكنيك و قطعات سفالي بر اساس نوع قطعه و تزيين گردآوري شد‪ .‬سپس نمونههاي سفالي شسته‪ ،‬پشتنويسي‪ ،‬طراحي‪ ،‬عكاسي و توصيف شدند‪.‬‬

‫يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫فصل اول بررسي باستانشناسي بخش مركزي شهرستان بختگان منجربه ثبت مشخصات ‪ ٧٦‬اثر گرديد كه در اين ميان اشكفتها‪ ،‬پناهگاههاي صخرهاي و‬
‫غارها با ‪ ٢٢‬عدد بيشترين تعداد را در ميان آثار شناساييشده دارند‪ .‬اين در حالي است كه تپهها و محوطههاي باستاني با تعداد ‪ ١٩‬عدد در رديف بعد قرار‬
‫ميگيرند‪ .‬ديگر آثار شناساييشده براساس كﻼسه عبارتند از‪ :‬دوازده عدد بقاياي آسياب آبي‪ ،‬شش گورستان‪ ،‬پنج عدد نقوش صخرهاي‪ ،‬چهار مورد بقاياي قلعه‬
‫و سه عدد كتيبه‪ .‬همچنين‪ ،‬از كﻼسة برج ديدهباني‪ ،‬بقاياي روستا‪ ،‬مسجد‪ ،‬گورهاي سنگچين و چهارتاق )بناي آرامگاهي( هركدام يك مورد شناسايي گرديد‬
‫)شكل ‪ .(٣‬آثار شناساييشده براساس مطالعات يافتههاي سطﺢاﻻرﺿي و بقاياي معماري برجايمانده بازة زماني از پارينهسنگي مياني تا سدههاي متأخر‬
‫اسﻼمي را دربر ميگيرند‪ .‬باتوجه به آثار شناساييشده در قسمت جنوبي و غربي ناحية مورد مطالعه كه دربرگيرنده درياچههاي طَشك و بختگان با زيستبوم‬
‫كوهستاني بههمراه درههاي ميانكوهي و جزاير متعدد )پارك ملي و پناهگاه حياتوحش بختگان( است بهنظر ميرسد اين بخش باتوجه به دسترسي آسان به‬
‫آب شيرين‪ ،‬فراواني ماهي و پرندگان و امكان بهرهبردن از مواد باكيفيت و خام‪ ،‬همچنين چشمانداز پيراموني منطقه جايگاه مطلوبي براي جوامع پيشازتاريخ‬
‫بوده است‪ .‬دستساختههاي سنگي بهدستآمده از دامنة سطحي و جلوي دهانة محوطههاي مذكور مربوط به پارينهسنگي مياني )تراشههاي غيرشاخص لوالوا(‪،‬‬
‫پارينهسنگي جديد )اسكنهها‪ ،‬خراشندههاي انتهايي‪ ،‬فراواني ريزتيغهها(‪ ،‬فراپارينهسنگي )فراواني ريزتيغهها‪ ،‬سنگمادرهاي ريزتيغه‪ ،‬خراشندههاي ناخني‪،‬‬
‫ميكروليتهاي هندسي و قطعات كولدار( و نوسنگي )سنگمادرهاي فشاري و تيغههاي داس( هستند )شكل ‪ .(٤‬تاريخگذاري مطلق اين محوطهها منوط به‬
‫گمانهزني بهمنظور شناسايي انباشتها و ﻻيهنگاري در محوطههايي است كه در آنها نهشتهاي فرهنگي مشاهده شده است‪ .‬تمامي محوطهها در ارتفاع بين‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٦٩‬‬

‫‪ ١٥٠٠‬تا ‪ ١٧٠٠‬متري از سطﺢ دريا در كوهپايهها و ارتفاع پائيني از كوه واقع شدهاند تا با شيب مﻼيم دسترسي راحتتري به سطﺢ دشت‪ ،‬رژيم غذايي درياچه‬
‫و منابع مختلف داشته باشند و همچنين رفتوآمد به محوطه آسانتر باشد‪ .‬باتوجه به شاخصههاي توپوگرافي و زيستمحيطي خاص و متفاوت حاكم بر بخش‬
‫مركزي شهرستان بختگان كه مشتمل بر درياچه و نوار ساحلي آن‪ ،‬كوهپايهها بههمراه رشتهكوهها و دشتهاي مابين درياچه و ارتفاعات بهنظر ميرسد در‬
‫دورههاي تاريخي و اسﻼمي استقرار بيشتر در قسمت شمالي و شرقي حوﺿة درياچة طشك و بختگان كه امكان دسترسي به زمينهاي زراعي مرغوب جهت‬
‫كشاورزي همچنين استفاده از سيستم آبياري قنات و آسياب را فراهم ميآورده‪ ،‬متمركز گرديده و تا عصر حاﺿر نيز ادامه پيدا نموده است‪ .‬از نمونههاي شاخص‬
‫محوطههاي دورة تاريخي منطقه ميتوان به تلچغامارون‪ ،‬تلسنگسفيد و تپههاي شمالي و غربي روستاي كوشكك اشاره نمود )شكل ‪.(٥‬‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫پژوهش پيشرو نشان داد در دورة پارينهسنگي ارتفاع كم‪ ،‬دسترسي آسان و جهت دهانة محوطه بهمنظور آفتابگيربودن آن از عوامل مهم استقرار در يك‬
‫محوطه بوده است‪ .‬ساختار نظام كارستي در كوهستان زاگرس جنوبي در كنار عوامل زمينريختشناسي باعث شده تا بيشتر محوطة غارها و پناهگاههاي‬
‫صخرهاي در دامنة كوهها ايجاد گردد‪ .‬ارتفاع كم اكثر محوطهها از سطﺢ دشت و شيب مﻼيم دامنة مقابل آن و دسترسي آسان در انتخاب آنها جهت استقرار‬
‫تأثير مستقيم داشته است‪ .‬از سوي ديگر درهها و دشتهاي ميانكوهي زاگرس همواره مكان زيست و همچنين پل ارتباطي جوامع انساني بوده است‪ .‬باوجود‬
‫اين و باتوجه به ويژگيهاي منحصربهفرد زاگرس ميتوان جوامع انساني پيشازتاريخ حوﺿة درياچة طشك و بختگان را امتداد و ادامة استقرارهاي پيشازتاريخ‬
‫حوﺿة رودخانة كُر بهخصوص دشتهاي مرودشت و ارسنجان دانست كه از طريق كريدور بختگان بهعنوان يك پل ارتباطي با قسمتهاي شرقي حوﺿة‬
‫فرهنگي فارس )نيريز( و استانهاي يزد و كرمان تبادل فرهنگي را برقرار مينموده است‪ .‬براساس مطالعات صورتگرفته در دورة فراپارينهسنگي و نوسنگي‬
‫در دشت و حوﺿة درياچة بختگان‪ ،‬با افزايش شمار محوطهها روبهرو هستيم كه اين افزايش بهاحتمال چند دليل داشته است‪:‬‬
‫‪ .١‬افزايش جمعيت جوامع شكارگرـ گردآورنده در زاگرس‪.‬‬
‫‪ .٢‬الگوي استقراري شامل استقرارهاي كوتاهمدت در مكانهاي متعدد‪.‬‬
‫‪ .٣‬بهرهوري از محوطههاي گوناگون براي مقاصد گوناگون‪.‬‬
‫‪ .٤‬عوامل زمينريختشناسي‪.‬‬
‫در واقع‪ ،‬ميتوان گفت غالب اشكفتها و محوطههاي شناساييشده در اين فصل از مطالعات بخش مركزي شهرستان بختگان در دوران انتقالي از‬
‫دورة فراپارينهسنگي به دورة نوسنگي و استقرار در دشتها توسﻂ جوامع انساني براي استقرارهاي فصلي و دائمي مورد استفاده بوده است‪ .‬اين نتيجهگيريهاي‬
‫اوليه براساس مطالعة مجموعه مصنوعات سنگي بهدستآمده از اكثر محوطههاي شناساييشده شكل گرفته است كه شامل تيغه‪ ،‬ابزارهاي تيز و خراشندههاي‬
‫دندانهدار )روتوشدار( و ابزارهاي هندسي است‪ .‬باتوجه به دو گونة اصلى نظام بهرهبردارى شكار‪ /‬گردآورى‪ ،‬كه ُمرتِنسن آنها را نظام متحرك در برابر نظام‬
‫شعاعى و بينفورد نظام گردآورى غذا در برابر نظام لجستيكى دانسته‪ ،‬ميتوان چنين نظر داد كه استقرارهاي پيشازتاريخ حوﺿة درياچة بختگان‪ ،‬محوطههايى‬
‫با نظام شعاعى يا نظام لجستيكى بوده است‪ .‬اساس نظام متحرك‪ /‬گردآورى غذا ِ نيازمند حركت بين منابع محلى و استقرار فصلى درازمدت در هر محل است‪،‬‬
‫اما اساس نظام شعاعى‪ /‬لجستيكى استفاده از يك استقرارگاه پايه بهمدت طوﻻنى است كه ساكنان آن به استقرارهاى اقمارى ميرفتهاند‪ ،‬يعنى از استقرارهاى‬
‫اقمارى بهطور متناوب استفاده ميكردهاند‪ .‬در دورة تاريخي و اسﻼمي باتوجه به مديريت آبي كه بهوجود آمده بود شاهد افزايش باﻻي جمعيت در قسمتهاي‬
‫شمالي و شرقي درياچة طشك و بختگان هستيم كه باتوجه به امكان دسترسي به زمينهاي زراعي مرغوب جهت كشاورزي همچنين استفاده از سيستم‬
‫آبياري قنات و آسياب تا عصر حاﺿر نيز ادامه پيدا نموده است‪.‬‬

‫سپﺎسگزاري‬
‫از اعضاي هيﺌت بررسي آقايان احسان برهانيزاده‪ ،‬نيما سجاديان‪ ،‬محمدعلي آئينپرست‪ ،‬محمدحسين رحيمي و بانو پگاه منوچهري صميمانه سپاسگزاري‬
‫مينمايم‪ .‬همچنين بر خود ﻻزم ميدانم از آقاي دكتر طباطبايي مدير منطقة حفاظتشده و پناهگاه حياتوحش بختگان و همكارانشان بهخاطر همكاريهاي‬
‫ارزشمندشان تقدير و تشكر نمايم‪.‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬

‫‪Plog, S., F. and W. Wait. 1978, “Decision Making in Modern Survey”, in M.B. Schiffer (ed.) Advances in Archaeological Method and‬‬
‫‪Theory, New York: Academic press: 384-421.‬‬
 ‫‪ | ٤٧٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬نقشة توپوگرافي و موقعيت شهرستان بختگان در استان فارس‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬محدودة بخش مركزي شهرستان بختگان و شبكة بررسي باستانشناسي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬پراكنش محوطههاي شناساييشده بر نقشة ‪ DEM‬شهرستان بختگان‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٧١‬‬

‫شكل ‪ ٤‬الف‪ .‬يافتههاي فرهنگي اشكفت چشمهبيوك‪.‬‬

‫شكل ‪ ٤‬ب‪ .‬يافتههاي فرهنگي اشكفت چشمهبيوك‪.‬‬

‫شكل ‪ ٤‬پ‪ .‬يافتههاي فرهنگي اشكفت چشمهبيوك‪.‬‬

 ‫‪ | ٤٧٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ ٥‬الف‪ .‬دورنماي شرقي تل چغامارون‪.‬‬

‫شكل ‪ ٥‬ب‪ .‬پراكنش مواد فرهنگي بر سطﺢ آن‪.‬‬

 ‫ن سلماس‬
‫گزارش مقدماتي ﻻيهنگاري تپة اهرنجا ِ‬

‫گراوند‪١‬‬ ‫افراسياب‬
‫ملكپور‪٢‬‬ ‫فاطمه‬

‫درآمد‬
‫ﺗﭙة اهرنجان قديمﺗرين استقرارگاه حوزة شمالغرب درياچة اروميه ميباشد كه در شمالغرب شهر سلماس واقع شده است‪ .‬اين محوطه‪ ،‬استقرارگاهي از‬
‫روستانشينان كشاورز و دامﭙرور دورة نوسنگي ميباشد كه در راستاي مبادﻻت ﺗجاري و فرهنگي شكل گرفته است‪ .‬اثر مذكور در سال ‪ ١٣٧٧‬با شمارة ‪٢١٠٢‬‬
‫در فهرست آثار ملي بهثبت رسيده است‪ .‬گمانهزني بهمنظور ﻻيهنگاري در ﺗﭙة اهرنجان‪ ،‬در راستاي مطالعات پيشازﺗاريخ شمالغرب كشور و حوضة درياچه‬
‫اروميه‪ ،‬با صدور مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٣٠‬مورخ ‪ ١٤٠١/١/١٥‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري از ﺗاريخ ‪ ١٤٠١/١/٢٥‬لغايت ‪ ١٤٠١/٣/٧‬به مدت ‪ ٤٥‬روز به‬
‫انجام رسيد‪ .‬اين گمانهزني با هدف ﻻيهنگاري جهت مطالعه و شناﺧت ﻻيهها و دورههاي فرهنگي ادوار استقراري محوطه و همچنين اراية گاهنگاري نسبي‬
‫و مطلق آن‪ ،‬صورت پذيرفت‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫ﺗﭙة اهرنجان‪ ،‬شاﺧﺺﺗرين و بزرگﺗرين محوطه )‪ ٢/٦‬هكتار( پيشازﺗاريخ شمالغرب درياچة اروميه است كه در شمالغرب شهر سلماس قرار گرفته است‪.‬‬
‫اين ﺗﭙه كه هماكنون بخش كوچكي از آن كه ﺗقريباً مستطيلشكل ميباشد‪ ،‬باقي مانده است‪ .‬داراي عرصهاي به ابعاد ‪ ٥٢×٢٥‬متر معادل ‪ ١٣٠٠‬متر مربع‬
‫است كه با ‪ ٥‬متر ارﺗفاع از سطح اراضي اطراف‪ ،‬در جهت شمالي ـ جنوبي قرار گرفته است )گراوند و همكاران ‪ .(١ :١٤٠٠‬از نظر وضعيت ﺗوپوگرافي‪ ،‬ﺗﭙه‬
‫بهدليل برشهايي كه در آن ايجاد گرديده‪ ،‬داراي شيب نسبتاً ﺗند از هر جهت بوده كه دربرگيرندة معماري ﺧشتي‪ ،‬ﻻيهها و نهشتهاي باستانشناﺧتي است‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫كاوش باستانشناﺧتي در ﺗﭙة اهرنجان‪ ،‬با هدف ﻻيهنگاري صورت گرفت و در اين راستا يك ﺗرانشة پلكاني با عنوان »ﺗرانشة يك« و يك ﺗرانشة عمودي با‬
‫عنوان »ﺗرانشة دو« در بخش شرقي ﺗﭙه انتخاب شد )شكل ‪ .(١‬در اين بخش بهدليل ﺗخريب ﻻيهها‪ ،‬ديوارهاي ﺗقريباً عمودي پديدار شده بود كه مكاني مناسب‬
‫براي دسترسي به ﺗمام ﻻيهها با حداقل ﺧاكبرداري و فضاي كاوش بهشمار ميآمد‪ .‬كاوش در اين ﺗرانشهها‪ ،‬با هدف ﻻيهنگاري‪ ،‬مطالعه و شناﺧت ﻻيههاي‬
‫فرهنگي ادوار استقراري اين محوطه‪ ،‬شناسايي و آگاهي از چگونگي وضعيت ﻻيهها‪ ,‬فازها و دورههاي استقراري‪ ،‬اراية گاهنگاري نسبي و مطلق‪ ،‬اراية مدارك‬
‫مستند از حضور فرهنﮓ دوران پيشازﺗاريخي‪ ،‬بهﺧصوص فرهنﮓ دورة نوسنگي‪ ،‬مطالعة استخوانهاي حيواني بهدستآمده از ﻻيههاي فرهنگي مختلﻒ‬
‫جهت شناﺧت رژيم غذايي و ﺗغذية ساكنين ﺗﭙه و همچنين گونههاي حيواني منطقه در ادوار فرهنگي مختلﻒ صورت پذيرفت‪.‬‬
‫روش ثبت و ضبط مواد و يافتههاي فرهنگي بر اساس روش ﻻيهنگاري لوكوس و فيچر انجام شده است‪ .‬به ﺗمامي انباشتهايي كه داراي رنﮓ‪،‬‬
‫گرفتهاند‪» ،‬فيچر«‬ ‫ﺗركيب ساﺧتاري ﺧاك و مواد فرهنگي يكسان هستند‪» ،‬لوكوس« گفته شده و به همة ساﺧتارهايي كه در داﺧل اين لوكوسها و ﻻيهها قرار‬
‫اطﻼق شده است‪ .‬مﺜﻼً‪ ،‬ﺗمامي ساﺧتارهاي معماري اعم از ﺧشتي‪ ،‬سازههاي حرارﺗي )كوره‪ ،‬اجاق و ﺗنور(‪ ،‬كﻒ‪ ،‬گور و غيره بهعنوان فيچر ثبت شدهاند‪ .‬از‬
‫سوي ديگر‪ ،‬به ﺗمامي ﺗغييراﺗي كه در رنﮓ سطح ﺧاك و نيز دادههاي فرهنگي بسيار مشهود بوده‪ ،‬لوكوس جداگانهاي ﺗعلق گرفته است‪.‬‬

‫‪ .١‬دكتري باستانشناسي دانشگاه محقق اردبيلي؛‬

‫‪garavand.afra@gmail.com‬‬
‫‪ .٢‬كارشناسارشد باستانشناسي ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي شهرستان ﺧوي؛ ‪malekpur.fa@gmail.com‬‬
 ‫‪ | ٤٧٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫جهت نيل به اين اهداف كاوش‪ ،‬در ابتدا ﺗرانشهاي پلكاني به عرض ‪ ٢‬متر و طول متفاوت با جهت غربي ـ شرقي در سمت شرق ﺗﭙه ايجاد گرديد‪.‬‬
‫در مجموع‪ ،‬در اين ﺗرانشه عمقي برابر با ‪ ٤٩٠‬سانتيمتر از نهشتها‪ ،‬ﻻيهها و آثار معماري ﺗا سطح اراضي اطراف‪ ،‬مورد كاوش قرار گرفت‪ .‬در طي حفاري‬
‫در ﺗرانشة مذكور در مجموع ﺗعداد ‪ ٢٨‬لوكوس )اعم از انباشت معمولي‪ ،‬انباشت آواري‪ ،‬انباشتي از ﺧاكستر‪ ،‬انباشت رسوبي( و ﺗعداد ‪ ٨‬فيچر )پديدارهايي‬
‫شامل ساﺧتارهاي ﺧشتي‪ ،‬كﻒ‪ ،‬سازههاي حرارﺗي‪ ،‬گور‪ ،‬زبالهداني… ( شناسايي شد‪ .‬ﺗرانشة عمودي »ﺗرانشة دو« در ادامة ﺗرانشة پلكاني در عمق ‪٤٩٠‬‬
‫سانتيمتري ﺗﭙه با ابعاد ‪ ٢×٢‬متر ايجاد و ﺗا عمق ‪ ١٢‬متري ﺗﭙه مورد كاوش قرار گرفت‪ .‬ﻻزم به ﺗوضيح است كه ﻻيهها و نهشتهاي باستانشناﺧتي ﺗﭙه ‪١٠‬‬
‫متر ضخامت داشته و ﺧاك بكر )شامل ﻻيههاي رسوبي گل رس و شن و ماسه( جهت حصول اطمينان ‪ ٢‬متر كاوش گرديد‪ .‬در طي حفاري در ﺗرانشة دو در‬
‫مجموع ﺗعداد ‪ ٢٤‬لوكوس )اعم از انباشت معمولي‪ ،‬انباشت آواري‪ ،‬انباشتي از ﺧاكستر‪ ،‬انباشت رسوبي( و ﺗعداد ‪ ١٩‬فيچر )پديدارهايي شامل ساﺧتارهاي‬
‫ﺧشتي‪ ،‬كﻒ‪ ،‬سازههاي حرارﺗي‪ ،‬گور و ‪ ( ...‬شناسايي شد )گراوند و ملكپور ‪.(١٤٠١‬‬
‫در حين كاوش در نهشتها و ﻻيههاي فرهنگي و همچنين فازهاي معماري شكلگرفته در محوطه‪ ،‬نمونههايي از قطعات زغال جهت مطالعات‬
‫ﺗاريخگذاري كربن ‪١٤‬و بهمنظور دستيابي به اهداف مورد نظر مبتني بر بازسازي ﺗاريخ دقيق ﺗغييرات معماري و بهدنبال آن ﺗدوين ﺗواليهاي فرهنگي‬
‫محوطه‪ ،‬از ﺗمامي ﻻيههاي استقراري و فازهاي معماري برداشت و ثبت گرديده است‪ .‬نمونهبرداري اين يافتهها بهمنظور كاهش ﺧطاهاي معمول در فرايند‬
‫آزمايش بﻼفاصله پﺲ از آشكارشدن با نوك كمچههاي فلزي كاوش برداشت و با كمﺗرين زمان در معرض هوا و نيز كمﺗرين ميزان برﺧورد هواي بازدم‬
‫بر آن در داﺧل كيتهاي ﺗهيه شده از ورق آلومينيوم قرارگرفتهاند ﺗا بتوان به ﺗاريخگذاري بهتر بقاياي فرهنگي پرداﺧت و از آن در ﺗكميل جدول گاهنگاري‬
‫شمالغرب ايران بهره جست‪.‬‬
‫بعد از اﺗمام عمليات كاوش‪ ،‬ﺗرانشهها مورد مستندنگاري و مجدداً عكﺲبرداري قرار گرفته و در مرحلة آﺧر نيز ﺗوسط ﺧاكهاي بيرونآمده از حفاري‪،‬‬
‫پُرشده و ﺗوسط نقشهبردار در نقشة ﺗوپوگرافي جانمايي گرديد‪ .‬دادههاي فرهنگي بهدستآمده از ﺗرانشهها نيز پﺲ از شستوشو و پشتنويسي مورد طراحي و‬
‫مطالعات ﺗطبيقي قرار گرفتند‪.‬‬

‫يافتهها‬
‫از مهمﺗرين يافتههاي كاوش اهرنجان ميﺗوان به بقاياي معماري ﺧشتي‪ ،‬ﺗدفينها و همچنين سازههاي حرارﺗي بزرگ )كورهها( اشاره كرد‪ .‬ﺗدفينهاي‬
‫شناساييشده شامل‪ ٣ :‬گور )‪ ٥‬جسد( در ﺗرانشة پلكاني و ‪ ٢‬گور )‪ ٢‬ﺗدفين( در ﺗرانشة عمودي است‪ .‬از نكات قابلﺗوجه اين است كه اجساد در ﺗرانشة پلكاني‬
‫در جهات شمال ـ جنوب و جنوب ـ شمال روي يك پهلو‪ ،‬چپ يا راست و سر رو به شرق دفن شدهاند‪ ،‬ولي در ﺗرانشة عمودي و در عمقهاي پائينﺗر اجساد‬
‫در جهت شرق به غرب بر پهلوي راست و سر روبه شمال دفن گرديدهاند و همچنين در دفن اجساد از محلول گِل اُﺧرا و حصير استفاده كردهاند‪ .‬بهطور كلي‬
‫همه اجساد جز يك مورد )در گور دستهجمعي بهصورت طاقباز دفن شده(‪ ،‬بهصورت چمباﺗمهاي و بدون قراردادن اشياء )جز يك مورد كه در پشت آن يك‬
‫پيالة سفالي قرار داده بودند( در كنار آنها‪ ،‬دفن شدهاند )شكل ‪.(٤‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫ﺗﭙة اهرنجان‪ ،‬شاﺧﺺﺗرين و بزرگﺗرين محوطه )‪ ٢/٦‬هكتار( پيشازﺗاريخ در شمالغرب درياچة اروميه است‪ ،‬كه در دشت حاصلخيز سلماس قرار گرفته‬
‫است‪ .‬اين پهنة فرهنگي بهلحاظ قرارگرفتن در حدفاصل ارﺗباطي كه فﻼت ايران و حوضة درياچة اروميه را از يك طرف به منطقة قفقاز جنوبي و از سوي‬
‫ديگر به شرق آناﺗولي و شمال بينالنهرين مرﺗبط ميسازد‪ ،‬از موقعيت راهبردي و شرايط اقليمي و زيستمحيطي ممتازي جهت مبادﻻت ﺗجاري و فرهنگي‬
‫برﺧوردار بوده است و از ديرباز ﺗوجه جوامع بسياري را به ﺧود جلب كرده و مطالعات باستانشناﺧتي و نيز مطالعة مواد فرهنگي محوطههاي باستاني در اين‬
‫منطقه‪ ،‬مي ﺗواند ﺗا حدودي امكان درك فرآيند روستانشيني اوليه )هزارة هفتم و ششم ق‪.‬م‪ (.‬و برهمكنشهاي فرهنگي با مناطق همجوار را فراهم نمايد‪ .‬ﺗﭙة‬
‫اهرنجان بهدليل موقعيت راهبردي و شرايط زيستمحيطي مناسب‪ ،‬مهمﺗرين پتانسيل و شرايط بهرهبرداري اقتصادي مبتني بر كشاورزي‪ ،‬دامﭙروري و ﺗجارت‬
‫و مبادﻻت فرهنگي )سنﮓ ابسيدين( با مناطق همجوار را بههمراه داشته است‪ .‬كاوش باستانشناﺧتي در اين محوطه‪ ،‬با هدف ﻻيهنگاري‪ ،‬مطالعه و شناﺧت‬
‫ﻻيههاي فرهنگي ادوار استقراري اين محوطه‪ ،‬شناسايي و آگاهي از چگونگي وضعيت ﻻيهها‪ ,‬فازها و دورههاي استقراري‪ ،‬اراية گاهنگاري نسبي و مطلق‪،‬‬
‫اراية مدارك مستند از حضور فرهنﮓ دوران پيشازﺗاريخي‪ ،‬بهﺧصوص فرهنﮓ دورة نوسنگي جديد‪ ،‬مطالعة استخوانهاي حيواني بهدستآمده از ﻻيههاي‬
‫فرهنگي مختلﻒ جهت شناﺧت رژيم غذايي و ﺗغذية ساكنين ﺗﭙه و همچنين گونههاي حيواني منطقه در ادوار فرهنگي مختلﻒ صورت پذيرفت‪ .‬در اين راستا‬
‫يك ﺗرانشة پلكاني با عنوان »ﺗرانشة يك« و يك ﺗرانشة عمودي با عنوان »ﺗرانشة دو« در بخش شرقي ﺗﭙه انتخاب شد كه در برآيند آن‪ ،‬در مجموع ‪١٠/١٠‬‬
‫متر ﻻيه و نهشت باستانشناﺧتي شامل‪ ٤٩ :‬لوكوس )شامل‪ :‬انباشتهاي معمولي‪ ،‬آواري‪ ،‬ﺧاكستر‪ ،‬رسوبي( و ‪ ٣٤‬فيچر )پديدارهايي شامل‪ :‬ساﺧتارهاي‬
‫ﺧشتي‪ ،‬كﻒهاي گچي و گلي‪ ،‬سازههاي حرارﺗي‪ ،‬چاله‪ /‬پيت‪ ،‬ﺗدفين و ‪ ( ...‬شناسايي و ثبت شد‪ .‬براساس بقاياي معماري يا كﻒ و سطح استقراري‪ ٩ ،‬فاز‬
‫استقراري مختلﻒ در آن شناسايي گرديد كه باﺗوجه به گونهشناسي سفالها و گاهنگاري نسبي‪ ،‬متعلق به دورة نوسنگي جديد هستند‪ .‬هرچند كه در حين‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٧٥‬‬

‫كاوش در نهشتها و ﻻيههاي فرهنگي و همچنين فازهاي معماري شكلگرفته در محوطه‪ ٧ ،‬نمونه از قطعات زغال )متعلق به فازهاي ‪ ٧ ،٦ ،٥ ،٣ ،١‬و ‪(٩‬‬
‫جهت مطالعات ﺗاريخگذاري كربن ‪١٤‬و بهمنظور دستيابي به اهداف مورد نظر مبتني بر بازسازي ﺗاريخ دقيق ﺗغييرات معماري و بهدنبال آن ﺗدوين ﺗواليهاي‬
‫فرهنگي محوطه‪ ،‬از ﻻيههاي استقراري و فازهاي معماري برداشت و ثبت گرديد ﺗا بتوان به ﺗاريخگذاري بهتر بقاياي فرهنگي پرداﺧت و از آن در ﺗكميل‬
‫جدول گاهنگاري شمالغرب ايران بهره جست‪.‬‬
‫ساكنان اهرنجان ﺧانههاي ﺧود را با پﻼن راستگوشه بهصورت مستطيل يا مربعشكل بنا كردهاند و در ساﺧت ديوارها از يك رديﻒ ﺧشتهاي ﺧام‬
‫بهرنﮓ قهوهاي مايل به سبز به ابعاد ‪ ٣٠×٢٢×٦‬سانتيمتر بهره بردهاند‪ .‬مﻼت بين ﺧشتها كه حدود ‪ ٢‬سانتيمتر ضخامت دارد همان مﻼﺗي بوده كه در‬
‫ساﺧت ﺧشتها از آن استفاده شده است‪ .‬در ساﺧت ﺧشتها‪ ،‬ﺧاك را با آب و شاموت )احتماﻻً علﻒ يا كاه( مخلوط كرده و در قالب ريخته و سﭙﺲ در زير‬
‫آفتاب ﺧشك كردهاند‪ ،‬آنها را روي مﻼت گذاشته و ديوارها را باﻻ بردهاند‪ .‬در پي اين سازهها از سنﮓ بهره گرفته نشده است‪ .‬كﻒ سازهها شامل كﻒهاي‬
‫كوبيدة گلي ميباشد كه در برﺧي موارد سطح آنها با اندودي از گچ به ضخامت حدود ‪ ١‬سانتيمتر پوشش داده شده است )شكل ‪.(٢‬‬
‫از ديگر يافتههاي مهم‪ ،‬سازههاي بزرگ وانيشكل هستند كه در ابعاد مختلﻒ و در عمقهاي متفاوت ﺗرانشة عمودي شناسايي گرديدند‪ .‬اين سازهها‬
‫كه بهطور ميانگين ‪ ٤٥‬ﺗا ‪ ٦٠‬سانتيمتر عمق دارند‪ ،‬داراي ديوارهاي گلي بهرنﮓ نارنجي با ضخامت ‪ ٣‬سانتيمتر هستند كه سطح داﺧلي آنها بر اثر حرارت‬
‫سياه شده است )شكل ‪.(٣‬‬
‫شاﺧﺺﺗرين آثار منقول كشﻒشده نيز عبارﺗند از‪ :‬شي سنگي استوانهايشكل‪ ،‬سردوكهاي سنگي و سفالي‪ ،‬درفشهاي استخواني‪ ،‬سنﮓ سابها‪،‬‬
‫كوبندهها و ساطورهاي سنگي و ﺗيغههاي ابسيديني‪ .‬وجود اشياء و ادوات سنگي فراوان اهرنجان‪ ،‬در ارﺗباط مستقيم با ﺗﺄمين غذا از طريق كشاورزي قرار دارند‬
‫و فراواني استخوان حيوانات و انواع درفشهاي استخواني بيانگر رونق دامداري در اهرنجان هستند‪ .‬از طرف ديگر‪ ،‬وجود سنﮓهاي ابسيديني در هفت رنﮓ‬
‫متفاوت و همچنين فراواني انواع دوكها )در راستاي ﺗوليد منسوجات فراوان( گوياي روابط ﺗجاري ساكنان اهرنجان با مناطق همجوار است‪ .‬فراواني دوكها‬
‫ميﺗواند نشانگر اهميت اين اشياء در نزد ساكنان اين محوطه باشد و ميﺗوان ﺗصور كرد ساكنان اين روستاي اوليه در ﺗوليد منسوجات ﺗخصﺺ داشتند و يا‬
‫آن كه ﺗقاضاي زيادي براي منسوجات ﺗوليدي آنها در مناطق ديگر وجود داشته است‪.‬‬
‫در طي كاوش هيچگونه وقفه فرهنگي بين آثار مشاهده نشد ولي از نكات قابلﺗوجه كاوش ﺗﭙة اهرنجان‪ ،‬حجم رسوبگذاري است كه مشخﺺ‬
‫گرديد اطراف محوطه بهشدت ﺗحت ﺗﺄثير رسوبگذاري دشت بوده و دشت اطراف محوطه حدود ‪ ٦‬متر رسوبگذاري داشته است‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫گراوند‪ ،‬افراسياب‪ ،‬اردشير جوانمردزاده و فاطمه ملكپور‪» ،١٤٠٠ .‬ﺗﭙه اهرنجان استقرارگاهي از روستانشينان كشاورز و دامﭙرور نوسنگي در شمالغرب درياچه اروميه«‪،‬‬
‫جستارهاي باستانشناسي ايران پيشازاسﻼم‪ ،‬د ‪ ،٦‬ش ‪ ،٢‬پياپي ‪١٩ :١٢‬ـ ‪.١‬‬

‫گراوند‪ ،‬افراسياب و فاطمه ملكپور‪ ،١٤٠١ .‬گزارش گمانهزني ﻻيهنگاري ﺗﭙه اهرنجان سلماس‪ ،‬ﺗهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫‪ | ٤٧٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬عكﺲ هوايي از موقعيت ﺗرانشة ﻻيهنگاري‪ ،‬ديد از شرق‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬سازة معماري بهدستآمده از ﺗرانشة عمودي‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٧٧‬‬

‫شكل ‪ .٣‬سازههاي حرارﺗي وانيشكل بهدستآمده از ﺗرانشة عمودي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬نمونه ﺗدفين بهدستآمده از ﺗرانشة عمودي‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫كاوش نجاتبخشي محوطة ‪ ١٤٣‬سد ﭼﻢشير‪ ،‬شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهگيلويه و بويراحمد‬

‫‪١‬‬
‫ليﻼ گرگري‬

‫درآمد‬
‫برنامة كاوش نجاتبخشي محوطة ‪ ١٤٣‬سد چمشير‪ ،‬شهرستان گچساران پاييز و زمستان سال ‪ ١٤٠١‬بهسرپرستي نگارنده و با مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٤٧٩١‬صادره‬
‫از پژوهشگاه ميراث فرهنگي از ﺗاريخ ‪ ١٤٠١/٩/٢٠‬ﺗا ‪ ١٤٠١ /١٠/١٩‬انجام گرديد‪ .‬محوطة ‪ ١٤٣‬يكي از محوطههاي قرارگرفته در محدودة آبگيري سد چمشير‬
‫است كه با آبگيري سد در معرض ﺧطر قرار ميگيرد‪ .‬بستر محوطه شامل يك زمين صخرهاي است كه جنﺲ آن بيشﺗر از ماسهسنﮓ ﺗشكيل شده است‪.‬‬
‫در سطح شيبدار يك ﺗﭙة طبيعي بقاياي معماري شامل دو ديوار كه با ﻻشهسنﮓ ساﺧته شده‪ ،‬ديده ميشود‪ .‬در سطح محوطه هيچگونه سفالي يافت نشده‬
‫است‪ .‬باﺗوجه به كيفيت بقاياي موجود ميﺗوان گفت كه اين محوطه‪ ،‬استقرارگاهي موقت بوده و فقط در طول نيمة سرد سال مورد استفاده قرار ميگرفته است‬
‫)عطايي ‪ .(١٣٩٨‬اين محوطه در سال ‪ ١٣٩٨‬ﺗوسط محمد ﺗقي عطايي مورد گمانهزني قرار گرفت‪.‬‬

‫موقعيت مكاني‬
‫شهرستان گچساران‪ ،‬در جنوبغربي استان كهگيلويه و بويراحمد واقع شده است و حدود ‪ ٤٦٨٣‬كيلومتر مربع وسعت دارد‪ .‬اين شهرستان از شمال به‬
‫شهرستان چرام‪ ،‬از شمالغرب به كهگيلويه‪ ،‬از جنوب به شهرستان گناوه )استان بوشهر(‪ ،‬از شرق و شمالشرقي به شهرستان ممسني )استان فارس( و از‬
‫غرب به شهرستان بهبهان )استان ﺧوزستان( محدود ميشود‪ .‬محوطة ‪ ١٤٣‬بر سطح ناهموار شمال كوه گچحاجي و ﺗنگة دروه قرار گرفته است‪ .‬اين محوطه‬
‫بهصورت طولي در جهت شمالي ـ جنوبي كشيده شده است و بهشكل يك برجستگي پشتهايشكل و طولي است كه در امتداد جاده قرار دارد‪ .‬ارﺗفاع قسمت‬
‫برجستگي محوطه از سمت شرق و نسبت به زمينهاي پستﺗر اين بخش حدود ‪ ٥‬متر است‪ .‬محوطة ‪ ١٤٣‬حوضة سد چمشير با ابعاد ‪ ٧٢‬متر طول و ‪٥١/٥٠‬‬
‫متر عرض‪ ،‬در حدود ‪ ٣/٨‬كيلومتري جنوبشرق سد چمشير قرار دارد‪ .‬فاصلة محوطه ﺗا رودﺧانة زهره كه در شمال اين محوطه قرار دارد ‪ ٩٠٠‬متر و ارﺗفاع آن‬
‫از سطح آبهاي آزاد ‪ ٥١٣‬متر ميباشد‪ .‬بر سطح محوطه بقاياي معماري از جنﺲ ﻻشهسنﮓ وجود دارد‪ .‬در بخشهاي مختلﻒ محوطه نيز شواهد سازههاي‬
‫سنگي ديده ميشود )شكل ‪.(١‬‬

‫فعاليت ميداني‬
‫باﺗوجه به اينكه كاوش در محوطة ‪ ١٤٣‬سد چمشير از نوع كاوش نجاتبخشي است‪ ،‬لذا ضروري است در كوﺗاهﺗرين زمان ممكن بيشﺗرين اطﻼعات از‬
‫محوطه استخراج شود‪ .‬بر اين اساس در شروع كاوش اين محوطه قبل از هر اقدامي ﺗمام سطح محوطه مورد بررسي دقيق قرار گرفت ﺗا شناﺧت كلي از‬
‫وضعيت محوطه و پراكنش آثار بهدست آيد‪ .‬پﺲ از بررسي سطحي محوطه و باﺗوجه به مشخﺺبودن بخشي از آثار ديوار بر سطح محوطه و گمانة ايجادشده‬
‫در فصل قبل و همچنين ضرورت كاوش گسترده در محوطه براي شناسايي حداكﺜري شواهد معماري و بقاياي باستانشناﺧتي‪ ،‬ﺗصميم بر آن شد كه ابتدا‬
‫براي آشنايي با ماهيت محوطه و همچنين روشنشدن وضعيت سازههاي سنگي طولي كه بر سطح ديده ميشوند‪ ،‬يك ﺗرانشة طولي بزرگ روي سازة موجود‬
‫بر سطح محوطه و بنابه گفته آقاي عطايي در گزارش گمانهزني ايجاد و كاوش شد‪ .‬در نتيجه ﺗرانشة شمارة يك در اين قسمت از محوطه ايجاد گرديد‪ .‬و در‬
‫ادامه بر اساس شواهد و امتداد اين سازه بهسمت شمال اين ﺗرانشه‪ ،‬ﺗرانشة دو به ابعاد ‪ ١٠× ٥‬متر ايجاد گرديد‪ .‬در كاوش اين ﺗرانشه يك ساﺧتارسنگي بسيار‬
‫ضعيﻒ كه احتماﻻً يك ساﺧتار كوچنشيني بود مشخﺺ گرديد‪ .‬ﺗنها شواهد معماري موجود در اين محوطه در اين ﺗرانشه بهدست آمد‪ .‬در ادامه نيز بنابه ضرورت‬
‫و بهمنظور آگاهي هرچه بيشﺗر از وضعيت بخشهاي مختلﻒ محوطه‪ ،‬چند ﺗرانشة ديگر در ابعاد مختلﻒ در بخشهاي ديگر محوطه ايجاد و كاوش شد‪.‬‬

‫دانشگاه ابهر؛ ‪leila.gargary@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬دانشآموﺧتة كارشناسيارشد‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٧٩‬‬

‫ﺗرانشة شمارة سه به ابعاد ‪ ٥×٥‬متر در مركز محوطه ايجاد و كاوش شد كه در نتيجه كاوش آن هيچگونه ﻻيه و آثار فرهنگي بهدست نيامد‪ .‬ﺗرانشة چهار با‬
‫ابعاد ‪ ١٠×٥‬متر در قسمت شمال محوطه و ﺗرانشة يك براي آشكارشدن هرچه بهتر امتداد ديوار كانتكست ‪ ٢١٢‬ﺗرانشة دو ايجاد و كاوش شد كه هيچگونه‬
‫شواهدي از امتداد اين ديواره به اين قسمت از محوطه ديده نشد‪ .‬ﺗرانشة پنﺞ در قسمت جنوب محوطه روي يك برجستگي با ابعاد ‪ ٥×٥‬ايجاد گرديد و در‬
‫نتيجة كاوش در اين ﺗرانشه نيز يك دپوي سنگي در وسط ﺗرانشه كه احتماﻻً ﺗوسط كشاورزان ايجاد شده است بهدست آمد و هيچگونه شواهدي از معماري‬
‫و يا ﻻيههاي فرهنگي در اين بخش از محوطه ديده نشد‪ .‬ﺗرانشة شش آﺧرين ﺗرانشه ايجادشده در قسمت شرق محوطه بهدليل وجود شواهد يك سنﮓچين‬
‫در اين قسمت و براي هر چه بهتر مشخﺺشدن وضعيت اين ساﺧتار‪ ،‬ﺗرانشهاي با ابعاد ‪ ١٠×٥‬متر ايجاد و كاوش گرديد‪ .‬در نتيجه اين كاوش و با مشخﺺشدن‬
‫هرچه بهتر اين ساﺧتار سنگي مشخﺺ شد كه فقط يك دپوي سنگي نامنظم بوده كه هيچگونه ساﺧتار مشخﺺ و منظم معماري ندارد‪ .‬در نتيجة كاوش در‬
‫اين محوطه و با ايجاد شش ﺗرانشه در قسمتهاي مختلﻒ اطﻼعات كاملي از وضعيت محوطه بهدست آمد )شكلهاي ‪ ٢‬و ‪.(٦‬‬

‫بحث و نتيجهگيري‬
‫در نتيجة كاوش در محوطة ‪ ١٤٣‬سد چمشير بيشﺗرين شواهد معماري و ساﺧتار سنگي در ﺗرانشة دو بهدست آمد كه شامل چهار فضاي كنار هم بوده است‪.‬‬
‫در كاوش ﺗرانشة يك‪ ،‬ديواري سنگي بهدست آمد كه بدون هيچگونه ساﺧتار پي روي سطح ﺧاك محوطه ايجاد گرديده است‪ .‬اين ديوار به طول ‪ ١٤‬متر و‬
‫عرض ‪ ٥٠‬سانتيمتر در جهت شرقي ـ غربي ايجاد شده است و مرﺗبط با هيچ سازه و يا معماري ديگري نميباشد‪ .‬اين روش ديوارچيني در سازههاي ﺧشكهچين‬
‫عشاير معاصر نيز استفاده ميشود‪ .‬اين ديوار ميﺗواند ديواري محافظ در مقابل شيب موجود در اين قسمت از محوطه براي حفاظت در مقابل ورود آب باران‬
‫به داﺧل فضاهاي قسمت شمالي ﺗرانشة دو باشد‪ .‬يا اينكه ديوار فضاي حياط )حصار نگهدارنده( مانندي كه براي نگهداري دام و گوسفندان ايجاد شده است‪.‬‬
‫اين نوع ساﺧتار در ميان عشاير كوچرو هنوز هم در اين مناطق رواج دارد كه با ايجاد ديوارهايي با ارﺗفاع نزديك به يك متر بهصورت ﺧشكهچين كه سقﻒ‬
‫آن را بهوسيلة چادرهايي ميپوشانداند و براي نگهداري دام از آن براي مدت كوﺗاه بهشكل فصلي استفاده ميكردند‪ .‬در كنار اين فضا‪ ،‬فضاهاي كوچك ديگري‬
‫نيز وجود دارد كه بيشﺗر كاربرد روزانه داشتند‪ .‬اين فضاها با ابعاد كوچكﺗر و بنابه شواهد و ساﺧتار موجود در آن براي استقرارهاي موقت كوچرويي استفاده‬
‫ميشده است‪ .‬سه فضاي ديگر بهدستآمده در داﺧل ﺗرانشة دو كه به ﺗرﺗيب فضاي شمارة دو كه در بخش جنوبي اين فضا و چسبيده به ديوار جنوبي‬
‫)كانتكست ‪ (٢٠٣‬يك سكوي سنگي قرار دارد كه روي آن در حين كاوش ﺗعدادي قطعات سفال برجا بهدست آمد كه اين شواهد نشان از آن است كه سطح‬
‫اين سكو بهعنوان محل قرارگيري ظروف و اشياء استفاده ميشده است و اينكه بر اساس اين شواهد مشخﺺ است كﻒ اين فضا نميﺗواند بيشﺗر از اين‬
‫پايينﺗر باشد‪ .‬فضاي شمارة سه يك فضاي مستطيلشكل است كه داراي كﻒ سنﮓچين ميباشد‪ .‬فضاي شمارة چهار يك فضاي كوچك ولي پر محتواﺗر‬
‫نسبت به فضاهاي ديگر است‪ .‬اين فضا ﺗنها فضاي موجود در اين ﺗرانشه است كه داراي كﻒ پاكوب گلي با شواهد گچ روي آن و يك سازة سنگي مدور در‬
‫گوشة شمالشرقي است كه احتماﻻً كاربري آن در ارﺗباط با يك فضاي كوچك انباركمانند بوده است‪ .‬نمونة چنين فضاهايي در استقرارهاي كوچروي در حال‬
‫حاضر نيز ديده ميشود و از آنها بهعنوان محلي براي نگهداري مشك يا كيسه حاوي مواد غذايي استفاده ميشود كه براي جلوگيري از نفوذ رطوبت زمين‬
‫كﻒ آنها را سنﮓچين ميكنند‪ .‬باﺗوجه به اينكه ديوار غربي اين فضا بهدليل نزديكبودن به سطح از بين رفته ولي ورودي اين فضا نسبت به فضاهاي ديگر‬
‫مشهودﺗر است‪ .‬ورودي اين فضا در قسمت شمال آن بهوضوح مشخﺺ است )شكلهاي ‪ ٣‬و ‪ .(٤‬در نهايت با درنظرگرفتن ﺗمام شواهد و آثار بهدستآمده در‬
‫اين محوطه‪ ،‬ميﺗوان گفت ساﺧتار معماري بهدستآمده از محوطة ‪ ١٤٣‬مربوط به يك استقرار كوچروي بوده است كه احتماﻻً بهصورت فصلي مورد استفاده‬
‫قرار گرفته است‪ .‬آثار باقيماندة اين محوطه يك مجموعة بسيار كوچك متشكل از سه اﺗاق و يك فضا براي نگهداري دام )؟( ميباشد‪ .‬با مقايسة اين استقرار‬
‫با استقرارهاي ديگر موجود در اين محدوده ميﺗوان اين نتيجه را گرفت كه ﺗمام محوطههاي استقراري اين محدوده از نوع استقرار مربوط به زندگي كوچروي‬
‫بودند كه بهصورت فصلي استفاده شدهاند‪ .‬از كاوش در اين محوطه ﺗعداد ‪ ٧٧‬قطعه سفال بهدست آمد كه از اين ﺗعداد ‪ ١٨‬قطعه قابليت طراحي داشتند و جز‬
‫سفالهاي شاﺧﺺ به حساب ميآيند )شكل ‪ .(٥‬بيشﺗر سفالهاي بهدستآمده از اين محوطه از نوع سفال دستساز با بافتي نرم‪ ،‬داراي آميزة شن ريز و پخت‬
‫كافي بودند‪ .‬از نظر بافت بيشﺗر سفالهاي بهدستآمده از اين محوطه داراي بافتي نرم بوده كه در هنگام شستن رنﮓ آنها روي دست باقي ميماند و فرچه‬
‫نيز بر بدنة سفال رد ايجاد ميكند‪ .‬باﺗوجه به مشخصات سفالهاي اين محوطه كه بيشﺗر شبيه سفال پيشازﺗاريخي است با احتياط ميﺗوان گفت سفال‬
‫بهدستآمده از محوطة ‪ ١٤٣‬سد چمشير شبيه سفالهاي پيشازﺗاريخ دشت فارس) فرهنﮓ لﭙويي؟؟( ميباشد‪ .‬در نهايت باﺗوجه به ﺗعدادكم سفالهاي‬
‫بهدستآمده از اين محوطه ميﺗوان گفت كه استقرار موجود در اين محوطه يك استقرار موقت مبتني بر زندگي كوچروي بوده كه بهصورت فصلي مورد‬
‫استفاده واقع شده است‪ .‬بهنظر عليزاده مردمان فرهنﮓ لﭙويي در مناطق فارس ﺗا ﺧوزستان شيوة ميعشت كوچروي داشتند‪ ،‬همچنين كوچروي از اواﺧر هزارة‬
‫پنجم و اوايل هزارة چهارم ق‪.‬م‪ .‬متغير مهمي در ﺗوسعه و رشد اجتماعي ـ اقتصادي و سياسي در مناطق داﺧلي و روند انتقالي به ديگر مناطق همجوار ذكر‬
‫شده و اين مناطق كوهستاني ايران بهويژه استان فارس و ارﺗفاعات چهارمحال و بختياري از اين روند استﺜنا نبودهاند )عليزاده ‪ .(١٣٨٣‬همچنين‪ ،‬در بررسيهاي‬
‫باستانشناﺧتي منطقة اردل چهارمحال و بختياري كه در فاصلة نزديك استان كهگيلويه و بويراحمد قرار دارد‪ ،‬ﺗعدادي محوطه با سفال دورة لﭙويي معرفي‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫‪ | ٤٨٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شده است )نودهي و همكاران ‪ .(١٣٩٨‬بنابراين‪ ،‬باﺗوجه به نزديكي محوطة ‪ ١٤٣‬به منطقه چهارمحال و بختياري حضور فرهنﮓ لﭙويي در محوطة ‪ ١٤٣‬را‬
‫نميﺗوان ﺧيلي دور از ذهن ﺗصور كرد و مشخﺺ است دامنة اين فرهنﮓ ﺗا اين منطقه نيز كشيده شده است‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫عطايي‪ ،‬محمد ﺗقي‪ ،١٣٩٨ .‬گزارش برنامه مطالعات باستانشناسي محدوده آبگيري سد چمشير‪ ،‬ﺗهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫عليزاده‪ ،‬عباس‪ ،١٣٨٣ .‬منشاء نهادهاي حكومتي در پيش از ﺗاريخ فارس ‪:‬ﺗل باكون‪ ،‬كوچ نشيني باستان و ﺗشكيل حكومتهاي اوليه‪ ،‬ﺗرجمة كورش روستايي‪ ،‬ﺗهران‪ :‬سازمان‬
‫ميراث فرهنگي كشور )پژوهشگاه(‪ ،‬اداره كل آموزش‪ ،‬انتشارات و ﺗوليدات و بنياد پژوهشي پارسه ـ پاسارگاد‪.‬‬

‫عليرضازاده نودهي‪ ،‬مهدي حيدريان‪ ،‬محمود حيدريان و عليرضا ﺧسروزاده‪» ،١٣٩٨ .‬فرهنﮓ لﭙويي و حوزه نفوذ آن در كوهستانهاي چهارمحال و بختياري«‪ ،‬در مجموعه‬
‫مقاﻻت كنفرانﺲ ملي باستانشناسي و ﺗاريخ هنر‪ ،‬دانشگاه مازندران‪ ،‬بابلسر‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٨١‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت محوطه نسبت به ﺗاج سد و دورنماي محوطه‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬موقعيت و ﺗعداد ﺗرانشههاي ايجادشده در محوطه‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬نماي كلي از ساﺧتار بهدستآمده از ﺗرانشههاي يك و دو‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫‪ | ٤٨٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬پﻼن ساﺧتارهاي بهدستآمده از محوطة ‪.١٤٣‬‬

‫شكل ‪ .٥‬طرح سفالهاي بهدستآمده از محوطة ‪.١٤٣‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٤٨٣‬‬

‫شكل ‪ .٦‬نقشه و عكﺲ فتوموزايك و عكﺲ هوايي محوطة ‪.١٤٣‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
 ‫فصل چهارم كاوش باستانشناسي محوطة ويرانشهر )شهرستان فاروج‪ ،‬استان خراسان شمالي(‬

‫‪١‬‬
‫ميثم لباف خانيكي‬
‫‪٢‬‬
‫روكو رانته‬

‫درآمد‬
‫مﻨﻄﻘهاي كه تحت عﻨوان درة اترك شﻨاخته ميشود‪ ،‬پهﻨة نسبتاً وسيعي است كه امروزه در محدودة استان خراسان شمالي و در شمال شرق فﻼت ايران واقع‬
‫شده است‪ .‬جايي كه سرشاخههاي رود اترك را در خود جاي داده‪ ،‬ناحيهاي است كه در حدفاصل دو شهرستان قوچان و شيروان گسترده شده و از شرايط‬
‫جغرافيايي و زيستي مساعدي برخوردار است‪ .‬بر اساس آنچه از تاريخ اشكانيان اوليه ميدانيم‪ ،‬اين ناحيه مﻨﻄبق است بر ايالتي باستاني به نام استاونه كه در‬
‫حدود دوهزار سال قبل يكي از مهمترين مﻨزلگاههاي راهي بوده است و ايزيدور خاراكسي آن را توصيف كرده است‪ .‬همو گزارش ميدهد كه ارشك‪ ،‬بﻨيان‬
‫گذار سلسلة قدرتمﻨد اشكانيان در شهري به نام آساك و در آتشگاهي كه شعلة آتشش همواره فروزان بوده تاج بر سر گذاشته و تأسيس سلسلة اشكانيان را‬
‫اعﻼم نموده است )‪ .(Schoff 1914: 9‬بررسي باستانشﻨاسي كه از سال ‪ ١٣٥٥‬تا ‪ ١٣٥٧‬بهسرپرستي ربرتا ونكو ريچاردي از دانشگاه تورين ايتاليا در درة اترك‬
‫) ‪Ricciardi‬‬ ‫صورت گرفت‪ ،‬نشان داد كه شرايط مساعد زيستي اين مﻨﻄﻘه‪ ،‬موجب شكلگيري استﻘرارهاي گستردهاي از دورة نوسﻨگي به بعد شده است‬
‫‪ .(1980‬در ميان ‪ ٥٦‬محوطة اشكاني و ساساني كه توسط گروه ريچاردي شﻨاسايي شد‪ ،‬محوطة ويرانشهر مورد توجه ويژه قرار گرفت‪ .‬با اينحال‪ ،‬ويرانشهر‬
‫براي ساليان متمادي از مﻨظر توجه باستانشﻨاسان به دور مانده بود و ابهامات و سواﻻتي كه دربارة حضور اشكانيان و ساسانيان در اترك وجود داشت‪ ،‬باعﺚ‬
‫شد تا نگارندگان‪ ،‬اين محوطة تاريخي را بهعﻨوان محلي براي جستجوي پاسخ پرسشهاي مزبور مورد بررسي و كاوش باستانشﻨاسي قرار دهﻨد‪ .‬طي سه‬
‫فصل گذشته‪ ،‬بررسي سﻄحي سفالهاي اين محوطه مجموعهاي ارزشمﻨد از سفالهاي اشكاني و ساساني اين حوزة فرهﻨگي را در اختيار پژوهشگران قرار‬
‫داد و به كسب اطﻼعاتي دربارة معماري و محدودة عرصه و حريم محوطة ويرانشهر مﻨتج گرديد )لباف خانيكي و رانته ‪١٣٩٩‬؛ ‪ .(١٤٠١‬بهمﻨظور تكميل‬
‫مﻄالعات فصول گذشته‪ ،‬در مرداد ماه سال ‪ ١٤٠١‬طرحي پژوهشي با عﻨوان »فصل چهارم كاوش باستانشﻨاسي ويرانشهر« به پژوهشكدة باستانشﻨاسي ارائه‬
‫شد‪ .‬با توجه به اعﻼم حمايت مالي و آزمايشگاهي موزة لوور فرانسه‪ ،‬اين طرح توسط سرپرست ايراني تﻨظيم شد و با موافﻘت سرپرست فرانسوي‪ ،‬روكو رانته از‬
‫بخش هﻨر اسﻼمي موزة لوور در تاريخ ‪ ١٤٠١/٨/١٠‬با شمارة ‪ ٤٠١٣٣٩٧٦‬مورد تصويب پژوهشگاه ميراث فرهﻨگي و گردشگري قرار گرفت‪ .‬طي اين فصل‬
‫كه از تاريخ ‪ ١٤٠١/٨/١٨‬تا ‪ ١٤٠١/١٠/٢‬دنبال شد‪ ،‬كارگاههايي در محل دروازة غربي‪ ،‬تپة جﻨوبي و ميانة محوطه ايجاد شد كه به اثبات بخشهايي از فرضيات‬
‫پيشين دربارة ماهيت سازههاي معماري اين محوطه مﻨجر گرديد‪ .‬گزارش پيش رو‪ ،‬حاوي خﻼصهاي از نتايج فصل چهارم فعاليت باستانشﻨاسي در محوطة‬
‫ويرانشهر است‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطة تاريخي ويرانشهر‬

‫محوطة ويرانشهر در ‪ ١٠‬كيلومتري شمال شهر فاروج‪ ،‬در شرق استان خراسان شمالي قرار دارد و نزديكترين آبادي به آن‪ ،‬روستاي خبوشان ميباشد كه در‬
‫‪ ٢/٥‬كيلومتري شرق محوطه واقع شده است‪ .‬اين محوطه امروزه در محدودة اداري شهر تيتكانلو قرار ميگيرد )شكل ‪ .(١‬به فاصلة ‪ ٦٠٠‬متري شرق محوطة‬
‫ويرانشهر رودخانهاي به نام رود اسفجير عبور ميكﻨد كه از دامﻨههاي جﻨوبي كپهداغ ـ هزارمسجد سرچشمه گرفته و پس از عبور از كﻨار تپة يام‪ ،‬به رودخانة‬
‫اترك ميپيوندد‪ .‬اين رودخانه در كﻨار شرايط اقليمي مساعد شمال دشت فاروج‪ ،‬مكانگزيﻨي ويرانشهر را در اين نﻘﻄه‪ ،‬از لحاظ محيﻄي و جغرافيايي‪ ،‬توجيه‬
‫ميكﻨد‪.‬‬

‫تهران؛ ‪labbaf@ut.ac.ir‬‬ ‫‪ .١‬گروه باستانشﻨاسي دانشگاه‬

‫لوور پاريس؛ ‪rocco.rante@louvre.fr‬‬ ‫‪ .٢‬بخش هﻨر اسﻼمي موزة‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشﻨاسي ايران | ‪٤٨٥‬‬

‫آنچه از محوطة تاريخي ويرانشهر مشهود است حصار خشت و گلي فرسايش يافتهاي است كه پهﻨهاي به وسعت ‪ ١٤‬هكتار را محصور ميكﻨد )شكل‬
‫‪ .(٢‬هريك از اضﻼع اين محوطة محصور مربعشكل‪ ٣٥٠ ،‬متر طول دارد و نسبت به محور شمال حدود ‪ ٦٠‬درجه انحراف دارد‪ .‬بخش محصور محوطة ويرانشهر‬
‫از دو بخش متمايز تشكيل يافته است‪ .‬بخش نخست‪ ،‬كه در اصﻄﻼح اهالي محل به نام »شهر بزرگ« شﻨاخته ميشود‪ ،‬از چهار سو توسط حصار پيراموني‬
‫محاط شده و قسمت دوم كه به نام »شهر كوچك« معروف است‪ ،‬در گوشة شمالي آن قرار دارد‪ .‬ناهمواريهايي كه در مجاورت ضلع شمال غربي محوطه‬
‫ديده ميشود‪ ،‬تا بخش مياني محوطه امتداد پيدا ميكﻨﻨد‪ .‬يكي از اين ناهمواريها كه از ارتفاع بيشتري برخوردار است به فاصلة كمي از ضلع جﻨوبغربي‬
‫قرار دارد‪ .‬اين محل‪ ،‬يكي از نﻘاطي بود كه از فصل دوم‪ ،‬هدف كاوشهاي برنامة مﻄالعات باستانشﻨاسي ويرانشهر قرار گرفت‪ .‬نيمة شرقي محوطه تﻘريباً فاقد‬
‫آثار معماري سﻄحي است و در اثر فعاليتهاي كشاورزي اخير‪ ،‬كامﻼً تسﻄيح شده است‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫در تپة جﻨوبي‪ ،‬كارگاههاي ‪Tr.08 ، Tr.07 ، Tr.06‬‬ ‫در برنامة فصل چهارم مﻄالعات باستانشﻨاسي ويرانشهر‪ ،‬كاوش باستانشﻨاسي در سه ناحيه تمركز يافت‪:‬‬
‫‪ Tr.09 ،‬و ‪ Tr.12‬؛ در ميانة ضلع غربي محوطه و در محل دروازة غربي‪ ،‬كارگاه ‪ Tr.10‬و در ميانة محوطه‪ ،‬كارگاه ‪) Tr.11‬شكل ‪.(٢‬‬

‫الف( كارگاههاي تپة جنوبي‬

‫در اواخر فصل گذشته در ناحية جﻨوبغرب تپة جﻨوبي محوطة ويرانشهر بخش كوچكي از يك ديوار شﻨاسايي شده بود كه بهنظر ميرسيد در امتداد شمالي ـ‬
‫جﻨوبي احداث شده باشد‪ .‬در فصل چهارم كاوش‪ ،‬موقعيت كارگاه ‪ Tr.07‬به گونهاي انتخاب شد كه ماهيت ديوار فوق روشن گردد و ابهامات موجود دربارة‬
‫پهﻨا‪ ،‬ارتفاع و مصالح بهكاررفته در آن ديوار برطرف گردد‪ .‬ديوار شﻨاساييشده در اين كارگاه مشتمل بر سازهاي است كه تماماً از خشتهايي با ابعاد ‪٤٥×٤٥×١٠‬‬
‫سانتيمتر ساخته شده و از پهﻨاي ‪ ٣‬متر برخوردار ميباشد‪ .‬گمان پيشرُوي كه در مجاورت نماي غربي اين ديوار در محدودة كارگاه ‪ Tr.07‬ايجاد شد‪ ،‬نشان داد‬
‫كه بيش از ‪ ٣‬متر از ارتفاع اين ديوار باقي است‪ .‬نماي اين ديوار با ﻻية ضخيمي از گل و پوشش نازكي از گچ اندود شده است‪ .‬ادامة اين ديوار در راستاي‬
‫شمالشرق‪ ،‬در كارگاههاي ‪ Tr.08‬و ‪ Tr.09‬بهدست آمد‪ .‬در ميانة اين ديوار‪ ،‬انﻘﻄاعي رخ داده كه بهاحتمال زياد محل تعبية يك درگاهي ميباشد )شكل ‪.(٣‬‬
‫بهدليل توقف كاوش در عمق يك متر نسبت به سﻄح‪ ،‬كيفيت دقيق اين ورودي مشخص نشد و صرفاً آثاري از ريختگي پوشش اين درگاه بهدست آمد‪ .‬در‬
‫محدودة كارگاه ‪ Tr.09‬محل تﻘاطع ديوار فوق با ديوار ديگري كه بهسوي جﻨوب شرق امتداد مييابد شﻨاسايي شد‪ .‬بهمﻨظور شﻨاسايي امتداد اين ديوار‪ ،‬كارگاه‬
‫‪ Tr.12‬در جبهة شمالشرقي تپه ايجاد شد كه همانگونه كه انتظار ميرفت بخشي از ديواري به پهﻨاي ‪ ٣‬متر شﻨاسايي شد كه از ساختار و مصالح مشابه ديوار‬
‫جبهة غربي تپه برخوردار بود‪ .‬كارگاه ديگري كه بهمﻨظور شﻨاخت جبهة جﻨوبي مجموعة معماري مدفون در تپة ويرانشهر ايجاد شد‪ ،‬كارگاه ‪ Tr.06‬ميباشد كه‬
‫كاوش تا عمق ‪ ٤‬متر در اين كارگاه شواهد قابلتوجهي از عﻨاصر معماري مربوط به يك بﻨاي خشتي دربر داشت‪ .‬در جبهة شرقي اين كارگاه دو ديوار خشتي‬
‫متﻘاطع با پهﻨاي ‪ ٣‬متر شﻨاسايي شد كه نماي آنها با پوشش گچ اندود شده بود‪ .‬در جبهة غربي نيز آثار يك درگاه ورودي بهدست آمد كه بخشي از خيز تاق‬
‫باﻻي آن هﻨوز باقي است )شكل ‪ .(٤‬كف بﻨا در محدودة كارگاه ‪ Tr.06‬متشكل است از يك ﻻية گچ كه از زيرسازي گل و كاه برخوردار است‪ .‬در پايينترين‬
‫بخش ديوار‪ ،‬قﻄعات بزرگ چيﻨه به شكل تودههاي نامﻨظم بزرگ و بسيار سخت و متراكم شﻨاسايي شد كه احتماﻻً بهعﻨوان پي و شالودة ديوارها استفاده‬
‫ميشده است‪.‬‬

‫ب( كارگاه ‪ Tr.10‬در ناحية دروازة غربي‬

‫يكي از اهداف فصل چهارم كاوش در محوطة ويرانشهر‪ ،‬شﻨاسايي كامل ساختار و پﻼن دروازة غربي بود‪ .‬كاوش فصلهاي گذشته در جبهة شمالي اين ناحيه‬
‫نشان داد كه يك برج با پﻼن راستگوشه و فضاي داخلي به ابعاد ‪ ٩/٥×٤‬متر در مجاورت شمالي دروازه قرار داشته و احتماﻻً مشابه اين برج در جبهة جﻨوبي‬
‫برپا بوده است‪ .‬بهمﻨظور آزمون فرضية اخير‪ ،‬كارگاه ‪ Tr.10‬در جبهة جﻨوبي دروازه ايجاد شد‪ .‬اين كارگاه كه در مراحل مختلف و بهفراخور پاسخگويي به‬
‫ابهامات و پرسشهايي در خصوص پﻼن و ساختار بﻨا در جهات مختلف گسترش يافت‪ ،‬به اثبات فرضية فوق انجاميد‪ .‬در نتيجة كاوش در اين كارگاه قسمتي‬
‫از بدنة جﻨوبي دروازه‪ ،‬بخشي از نماي بيروني دروازه‪ ،‬نماي شمالي برج جﻨوبي و گوشة شمالشرقي فضاي داخلي برج شﻨاسايي شد‪ .‬بﻘاياي معماري شﻨاساييشده‪،‬‬
‫تﻘارن كامل با عﻨاصر متﻨاظر در برج شمالي را نشان ميدهد‪.‬‬

‫ب( كارگاه ‪ Tr.11‬در ناحية مياني محوطه‬

‫در ناحية مياني محوطة ويرانشهر پشتههايي با ارتفاع كمتر از ‪ ١‬متر باقي مانده است كه با شيب مﻼيمي به تپة جﻨوبي محوطة ويرانشهر متصل ميشوند‪.‬‬
‫كارگاه ‪ Tr.11‬با هدف آگاهي از وجود آثار معماري و شﻨاخت عوارض معماري در پشتة مركزي محوطة ويرانشهر روبهروي دروازة غربي ايجاد گرديد‪ .‬حاصل‬
‫كاوش در كارگاه‪ ،‬آشكارشدن سازهاي با ديواري به ستبراي بيش از ‪ ٣‬متر است )شكل ‪ .(٥‬اين ديوار كه دقيﻘاً مﻄابق با ديگر سازههاي ويرانشهر يعﻨي با‬
 ‫‪ | ٤٨٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشﻨاسي ايران‬

‫انحرافي ‪ ٦٠‬درجه نسبت به جهات اصلي امتداد دارد‪ ،‬كامﻼً قابل مﻘايسه با ديوارهاي كاوششده در پشتة جﻨوبي محوطة ويرانشهر است‪ .‬در مورد كاربري اين‬
‫بخش باتوجه به محدوديت كاوش نميتوان نظر داد‪ ،‬ولي وجود سازههايي بزرگ در اين ناحيه از محوطه اثبات گرديد‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫آنچه در نتيجة كاوش باستانشﻨاسي فصل چهارم در محوطة ويرانشهر يافت شد‪ ،‬تكميلكﻨﻨدة فرضياتي بود كه طي فصلهاي قبل مﻄرح گرديده بود‪ .‬نخست‬
‫آنكه‪ ،‬كاوش در بخش مياني محوطة ويرانشهر‪ ،‬در اثبات فرضيات قبلي‪ ،‬شواهدي از بافت معماري آشكار ساخت‪ .‬گرچه محدودة كارگاه مياني كوچك بود ولي‬
‫گوشهاي از يك بافت معماري را نشان ميداد كه بهاحتمال زياد به بﻘية بخشهاي محوطه امتداد دارد‪ .‬در اين صورت بايد انتظار داشت كه در قسمتهاي‬
‫پست محوطه‪ ،‬بﻘاياي ساختمانهايي مدفون است كه همزمان با ديگر سازههاي مدفون در عرصة محوطة ويرانشهر احداث شدهاند‪ .‬اين در حالي است كه‬
‫امروزه اين بخش از محوطه شديداً تحت فعاليت كشاورزي قرار دارد و ساﻻنه قسمتهاي بيشتري از بﻘاياي معماري زايل ميشود‪.‬‬
‫كاوش در تپة جﻨوبي در ادامة كاوشهاي فصل قبل‪ ،‬بخشهاي بيشتري از يك مجموعة معماري يادماني را آشكار ساخت‪ .‬با انجام كاوش اين‬
‫فصل مشخص گرديد كه ديوارهاي بخش اصلي اين مجموعه كه در ناحية مرتفع تپه مدفون است‪ ،‬از ضخامتي بالغ بر ‪ ٣‬متر برخوردار است‪ .‬احداث ديواري‬
‫با اين ضخامت‪ ،‬باوجود حصار دفاعي پيراموني محوطه‪ ،‬دال بر اهميت و عظمت سازهاي است كه در اين محل ساخته شده است‪ .‬كاوش در ناحية دروازة غربي‬
‫نيز‪ ،‬فرضيات پيشين دربارة ساختار متﻘارن دروازه را اثبات نمود‪ .‬هماكﻨون ميدانيم كه دروازة غربي با دهانهاي به عرض ‪ ٥/٥‬متر با دو برج مكعبمستﻄيل در‬
‫طرفين دربرگرفته ميشد و تاقي مرتفع بر فراز ورودي دروازه وجود داشته است‪ .‬هر دو برج از فضاي داخلي مستﻄيلي برخوردار بودهاند كه هريك از طريق‬
‫يك درگاهي به فضاي داخلي محوطه راه پيدا ميكردهاند‪ .‬با يافتههاي اين فصل و فصلهاي قبل امكان خواناسازي سازة دروازة محوطه فراهم شدهاست كه‬
‫ميتواند امكان مﻨاسبي براي گامهاي اولية ايجاد اين محوطه به يك سايتموزه باشد‪.‬‬
‫آنچه از مﻄالعة تﻄبيﻘي سفالها‪ ،‬سبك معماري و مصالح معماري بهكاررفته در محل دروازه و تپة جﻨوبي محوطة ويرانشهر حاصل ميشود‪ ،‬در تأييد‬
‫فرضيات پيشين حاكي از آن است كه اين محوطه در دورة اشكاني تأسيس شده و تا اواسط دورة ساساني مورد استفاده قرار گرفتهاست‪ .‬در عين حال‪ ،‬بهمﻨظور‬
‫حصول يﻘين‪ ،‬چﻨد نمونه مادة آلي از بافت خشتها و نيز از روي كف تاﻻر اصلي ساختمان مدفون در تپة جﻨوبي برداشت شد و بهمﻨظور انجام ساليابي مﻄلق‬
‫ﻻ‬
‫تحت آزمايش ‪ AMS‬قرار گرفت‪ .‬نمونه ذغالي كه از روي كف برداشت شد قرن يكم ميﻼدي و نمونة ديگري كه از داخل بافت يك خشت آواري احتما ً‬
‫مربوط به پوشش تاق برداشت شد‪ ،‬قرن سوم و چهارم ميﻼدي را نشان داد‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫لباف خانيكي‪ ،‬ميثم و روكو رانته‪» .١٣٩٩ .‬فصل اول برنامة پﻨج سالة بررسي و كاوش باستانشﻨاسي محوطة ويرانشهر )شهرستان فاروج‪ ،‬استان خراسان شمالي(«‪ .‬در مجموعه‬
‫مﻘاﻻت كوتاه هجدهمين گردهمايي ساﻻنة باستانشﻨاسي ايران‪ ،‬گردآورنده‪ :‬روحاله شيرازي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهﻨگي و گردشگري‪٧٣٢ :‬ـ ‪.٧٢٧‬‬

‫لباف خانيكي‪ ،‬ميثم و روكو رانته‪» .١٤٠١ .‬فصل دوم مﻄالعات باستانشﻨاسي محوطة ويرانشهر‪ ،‬گمانهزني بهمﻨظور تعيين عرصه و پيشﻨهاد حريم‪ ،‬كاوش باستانشﻨاسي«‪ .‬در‬
‫مجموعه مﻘالههاي كوتاه نوزدهمين گردهمايي ساﻻنة باستانشﻨاسي ايران‪ ،‬به كوشش‪ :‬فرشيد مصدقي اميﻨي و محمد مرتضايي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهﻨگي و‬
‫گردشگري‪٩٠٤ :‬ـ ‪.٨٩٧‬‬

‫‪Schoff, Wilfred H., 1914, The Parthian Stations of Isidore of Charax, Philadelphia: Commercial Museum.‬‬

‫‪Ricciardi, Roberta. 1980. “Archaeological survey in the Upper Atrek valley (Khorasan, Iran): Preliminary report”. Mesopotamia 15: 51-‬‬
‫‪72.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشﻨاسي ايران | ‪٤٨٧‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت ويرانشهر در شمالشرق ايران و در محدودة شهرستان فاروج )نﻘشة پايه‪ :‬سازمان جغرافيايي وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬مدل ارتفاعات رقومي محوطة ويرانشهر و موقعيت كارگاههاي كاوش فصل چهارم )نﻘشة پايه‪ :‬عليرضا شاهمحمدپور(‪.‬‬
 ‫‪ | ٤٨٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشﻨاسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬ديوار خشتي آشكارشده در محدودة كارگاه هاي ‪ Tr.08 ،Tr.07‬و ‪ Tr.09‬كه نماي داخلي آن با گچ اندود شده است‪ .‬در گوشة‬
‫سمت چپ پايين تصوير‪ ،‬بخشي از درگاهي ورودي كه در ميانة ديوار ايجادشده‪ ،‬ديده ميشود‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬بﻘاياي يك درگاهي ورودي در محدودة كارگاه ‪ Tr.06‬كه آثار آن از كف تا محل خيز تاق‬
‫باقي مانده است‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشﻨاسي ايران | ‪٤٨٩‬‬

‫شكل ‪ .٥‬سازة خشتي آشكارشده در محدودة كارگاه ‪ Tr.11‬كه بيانگر وجود بﻘاياي معماري در نواحي پست محوطة ويرانشهر است‪.‬‬
 ‫فصل پنجم كاوش باستانشناسي در محوطة تاريخي بازة هور‪ ،‬آتشكدة قلعهدختر‬
‫)روستاي رباط سفيد ـ شهرستان مشهد ـ استان خراسان رضوي(‬

‫خانيكي‪١‬‬ ‫ميثم لباف‬

‫درآمد‬
‫مﻄالعات ميداني باستانشﻨاسي كه از سال ‪ ١٣٩٣‬در محوطة تاريخي بازة هور دنبال شده‪ ،‬نشان داده است كه در جبهة جﻨوبي اين محوطه و بر فراز بلﻨدي‬
‫موسوم به كوه دختر‪ ،‬مجموعة معماري مهمي قرار داشته كه از فضاهاي متعدد معماري و ستونها و ديوارهاي مزين به گچبريهاي زيبا برخوردار بوده است‪.‬‬
‫باتوجه به ظرافت و نفاست گچبريهاي مكشوفه‪ ،‬مﻘدمتاً چﻨان فرض شد كه در اين مكان‪ ،‬عمارتي باشكوه برپا بوده كه در احداث آن هزيﻨه و نيروي زيادي‬
‫صرف شده است )لباف خانيكي ‪ .(١٣٩٨‬در نتيجة كاوش سال ‪ ١٣٩٨‬ترديدي در كاربري اين مجموعه بهعﻨوان يك آتشكدة مهم باقي نماند )لباف خانيكي‬
‫‪ .(١٣٩٩‬بهمﻨظور شﻨاخت بيشتر فضاي ستوندار مجاور چهارتاقي و نيز ماهيت فضاهاي خشتي جبهة جﻨوبي محوطه‪ ،‬پس از اخذ مجوز پژوهشگاه ميراث‬
‫فرهﻨگي و گردشگري به شمارة ‪ ٤٠١٣١٠٦٧‬مورخ ‪ ١٤٠١/٣/١١‬كاوش باستانشﻨاسي در قلعهدختر بازة هور از تاريخ ‪ ١٤٠١/٣/٢٠‬الي ‪ ١٤٠١/٤/١٨‬انجام شد‬
‫و اهداف مورد نظر كاوش تا حدود زيادي تحﻘق يافت‪.‬‬

‫موقعيت جغرافيايي و توصيف آتشكدة قلعهدختر‬

‫مجموعة معماري كه امروزه به نام آتشكدة قلعهدختر شﻨاخته ميشود‪ ،‬به فاصلة حدوداً ‪ ٤٠٠‬متري جﻨوب چهارتاقي سﻨگي بازة هور‪ ،‬در حدود يك كيلومتري‬
‫روستاي رباط سفيد و ‪ ٧٥‬كيلومتري جﻨوبغرب مشهد در مختصات جغرافيايي ‪ ٥٩‬درجه و ‪ ٢٢‬دقيﻘه و ‪ ٤١/٢٨‬ثانية طول شرقي‪ ٣٥ ،‬درجه و ‪ ٤٥‬دقيﻘه و‬
‫‪ ٤٦/٩٦‬ثانية عرض شمالي و ارتفاع ‪ ١٨٥٠‬متر از سﻄح دريا قرار دارد )شكل ‪ .(١‬بررسيهاي صورتگرفته در فصلهاي پيشين نشان داد كه آتشكدة قلعهدختر‬
‫و چهارتاقي در واقع جزيي از يك محوطة استﻘراري به وسعت ‪ ٢٠‬هكتار ميباشﻨد كه در حدفاصل آنها سكونتگاهي از دورة ساساني ـ اسﻼمي واقع شده است‬
‫)‪ .(Labbaf-Khaniki 2020: 222-225‬آتشكدة قلعهدختر بر فراز پشتة بلﻨدي در جﻨوب محوطه‪ ،‬به نام كوه دختر قرار دارد و از غرب بر راه قديم خراسان ـ‬
‫سيستان اشراف دارد )شكل ‪ .(٢‬مجموعة قلعهدختر كه در امتداد خط الرأس كوه دختر احداث شده از چهار بخش اصلي تشكيل يافته است و در مجموع پهﻨهاي‬
‫بهوسعت تﻘريبي ‪ ٤‬هكتار را پوشش ميدهد )لباف خانيكي ‪ .(١٠٩٦ :١٣٩٨‬گرچه كشف گچبريهاي نفيس در فصلهاي گذشته‪ ،‬امكان وجود يك كاخ را در‬
‫مﻨتهياليه شمالي قلعهدختر مﻄرح كرده بود‪ ،‬ولي كاوشهاي فصل گذشته نشان داد كه از اين مجموعه بهعﻨوان يك آتشكده استفاده ميشده است )‪Labbaf-‬‬
‫‪ .(Khaniki 2023‬اين آتشكده متشكل از يك چهارتاقي آجري بود كه با راهرويي پيراموني دربر گرفته ميشد‪ .‬در ميانة اين چهارتاقي شواهدي از يك آتشدان‬
‫يافت شد‪ .‬در اطراف اين آتشدان سازههاي آييﻨي همانﻨد يك خاكستردان‪ ،‬سكوهاي متعدد و نيز سازهاي كه بهنظر ميرسد بهعﻨوان قالب براي توليد آتشدانهاي‬
‫گچي مورد استفاده قرار ميگرفته است‪ ،‬كشف گرديد‪ .‬در جلوي آتشكده فضايي قرار گرفته كه از يك حوض و ستونهايي در اطراف حوض تشكيل يافته‬
‫است‪ .‬بدنة تمامي ستونها با گچبريهاي متﻨوع پوشش مييافته و سرتاسر كف با ﻻية ضخيمي از گچ اندود ميشده است‪ .‬مجموعه فضاهاي اين آتشكده بر‬
‫صفهاي از سﻨگ و گچ بهوسعت تﻘريبي ‪ ٢٠٠‬مترمربع احداث شده و هماكﻨون چيزي جز ويرانههاي ديوارهاي سﻨگ و گچي و خشتي بر پهﻨة اين محوطه‬
‫مشاهده نميشود‪.‬‬

‫‪labbaf@ut.ac.ir‬‬ ‫‪ .١‬گروه باستانشﻨاسي دانشگاه تهران؛‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشﻨاسي ايران | ‪٤٩١‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫در جريان فصل پﻨجم كاوش در محوطة تاريخي بازة هور و فصل سوم كاوش در آتشكدة قلعهدختر‪ ،‬دو هدف عمده دنبال شد‪ .‬هدف نخست شﻨاسايي جبهة‬
‫شمالي و شرقي فضاي ستوندار بود و هدف ديگر را شﻨاسايي فضاهاي خشتي جبهة جﻨوبي آتشكده و تشخيص كاربري آن فضاها تشكيل ميداد‪ .‬به اين‬
‫مﻨظور يك كارگاه در جبهة شمالي و شرقي و كارگاه ديگر در جبهة جﻨوبي آتشكده ايجاد شد‪ .‬باتوجه به تخريب و فروپاشي بﻨاي عظيمي كه در اين محل‬
‫برپا بوده‪ ،‬روزهاي آغازين به آواربرداري اختصاص يافت و حجم بزرگي از آوار سﻨگ و گچ و آجر از محدودة كارگاه خارج شد‪ .‬با آشكارشدن بﻘاياي سازههاي‬
‫معماري‪ ،‬كلية پديدههاي فرهﻨگي با دقت مورد كاوش قرار گرفت و همزمان‪ ،‬اقدامات مرمتي و استحكام بخشي اعمال گرديد‪ .‬قﻄعه گچبريهايي كه از‬
‫ﻻبهﻻي بافت خاك و جدا از بستر اصلي يافت ميشد با رعايت تمهيدات ﻻزم به پايگاه مﻨتﻘل شده و مورد مستﻨدنگاري و مﻄالعه قرار گرفت‪ .‬همين روش‬
‫در مورد ديگر قﻄعات مﻨﻘول شامل سفال‪ ،‬شيشه‪ ،‬فلز و استخوان نيز در پيش گرفته شد‪ .‬در آخرين مرحله‪ ،‬بهمﻨظور حفظ بﻘاياي معماري‪ ،‬به حفاظت اضﻄراري‬
‫محوطه اقدام گرديد‪.‬‬

‫يافتهها‬
‫عﻼوهبر قﻄعات متعدد ظروف سفالي و تكههاي گچبريهاي تزييﻨي‪ ،‬آنچه مهمترين يافتههاي اين فصل از كاوش در آتشكدة قلعهدختر را تشكيل ميداد‪،‬‬
‫عﻨاصر معماري بود كه به تكميل پﻼن جبهة شرقي آتشكده انجاميد‪ .‬در مﻨتهياليه شمالغربي كارگاه‪ ،‬همانگونه كه انتظار ميرفت گوشة شرقي ديوار آجري‬
‫پيدا شد كه زماني فضاي اصلي آتشكده را محصور ميكرده است‪ .‬گرچه كلية آجرهاي اين سازه غارت شده است‪ ،‬ولي انگارة آجرها روي مﻼت گچ نشان‬
‫ميدهد كه همانﻨد آنچه در فصل گذشته شﻨاساييشده بود‪ ،‬اين سازه از آجرهايي به ابعاد ‪٣٨‬ـ‪٣٨×٤٠‬ـ‪٦×٤٠‬ـ‪ ٨‬سانتيمتر تشكيل مييافته است‪ .‬سازة آجري‬
‫توسط ديواركي از سﻨگ و گچ از فضاي مجاور چهارتاقي تفكيك ميشود‪ .‬كاوشهاي اين فصل نشان داد كه در مجاورت فضاي اصلي آتشكده ايواني قرار‬
‫داشته كه سﻘف آن بر فراز چهار ستون حمل ميشده است‪ .‬دو ستون از ستونهاي اين ايوان در فصلهاي قبل شﻨاسايي شد و در اين فصل دو ستون ديگر‬
‫در جبهة شرقي ايوان كشف گرديد )شكل ‪ .(٣‬قلمة اين ستونها از سﻨگ و گچ ساخته شده‪ ،‬فاقد پايهستون ميباشﻨد و نماي بيروني آنها با تزييﻨات گچبري‬
‫پوشش مييافته است‪ .‬قﻄر هر ستون‪ ،‬بدون احتساب اندود و گچبريها ‪ ٦٠‬تا ‪ ٧٠‬سانتيمتر است و تا ارتفاع ‪ ٥٠‬تا ‪ ٧٠‬سانتيمتر از هريك هﻨوز در محل اصلي‬
‫خود باقي مانده است‪ .‬ايوان مزبور با يك شكستگي در كف به ارتفاع ‪ ٢٥‬سانتيمتر از فضاي مجاور تفكيك ميشود‪ .‬در اين فضا پيشتر‪ ،‬حوضي به عمق ‪٣‬‬
‫متر شﻨاسايي شده بود كه در اطراف آن ستونهايي برپا بوده است‪ .‬در اين فصل يك ستون در مجاورت ضلع شمالشرقي حوض و دو ستون در مجاورت ضلع‬
‫جﻨوبشرقي حوض شﻨاسايي شد‪ .‬قﻄعاتي از قلمة ستونها و سرستونها نيز در مجاورت بﻘاياي برپاي ستونها شﻨاسايي شد )شكل ‪ .(٤‬فضاي ستوندار از‬
‫جانب شمال و شرق توسط يك ديوار خشتي محصور ميشده است كه بهدليل موقعيت اين ديوار بر شيب دامﻨة كوه‪ ،‬اثر چﻨداني از آن باقي نمانده است‪ .‬ولي‬
‫بﻘاياي اندود گچي سﻄح ديوار مذكور‪ ،‬امكان پيگردي مسير آن را ميسر ميكﻨد‪ .‬در گوشة جﻨوبشرقي فضاي ستوندار پلههايي تعبيه شده كه اين فضا را به‬
‫يك راهرو كه از دوسو با ديوارهاي خشتي دربرگرفته شده‪ ،‬مرتبط ميسازد‪ .‬كف اين پلهها همانﻨد ديگر فضاهاي آتشكده با ﻻية ضخيمي از گچ اندود شده‬
‫است‪ .‬راهروي مذكور‪ ،‬به يك درگاهي باريك به پهﻨاي يك متر در ضلع جﻨوبشرقي مجموعه راه دارد كه احتماﻻً تﻨها د ِر ورودي به مجموعة آتشكده بوده‬
‫است‪ .‬در اين راهرو قﻄعات متعددي از گچبريهاي تزييﻨي )شكل ‪ (٥‬و اندودهاي گچي ديوار مكتوب به خط پهلوي ساساني كشف شد )شكل ‪ .(٦‬همچﻨين از‬
‫همين محل سه قﻄعه گلمهر بهدست آمد كه بر يكي از آنها نﻘش يك اسب بالدار قابل تشخيص است‪.‬‬
‫كارگاه ديگر كه در جبهة جﻨوبي آتشكده ايجاد شد‪ ،‬شواهد بيشتري از سازههاي خشتي آشكار ساخت كه در جبهة جﻨوبغربي آتشكده احداث شده‬
‫بود‪ .‬اين فضا متشكل از تاﻻري به عرض ‪ ٦/٥‬و طول بيش از ‪ ١٢‬متر است كه با يك ورودي به فضاي خشتي چليپايي در شمالغرب راه مييافته است‪ .‬اين‬
‫ورودي در دورههاي بعد با يك ديوار خشتي مسدود شده است‪ .‬كف تاﻻر مزبور با ﻻية ضخيمي از زغال پوشيده شده است و در نﻘاط مختلف گوديهاي‬
‫دايرهشكل كه بهشدت حرارت ديده است‪ ،‬مشاهده ميشود‪ .‬از گوشة جﻨوبغرب اين تاﻻر درگاهي باريكي بهسوي اتاقي باز ميشود كه در شيب دامﻨة جﻨوبي‬
‫كوه ساخته شدهاند‪ .‬موقعيت اين اتاقها در شيب تﻨد دامﻨه‪ ،‬سبب تخريب و فرسايش شديد آنها شده است‪ .‬آنچه در تاﻻر فوق جلبتوجه ميكﻨد‪ ،‬اندود‬
‫قرمزرنگي است كه زماني نماي داخلي ديوارهاي آن را ميپوشانده است‪ .‬قﻄعاتي از اين اندود‪ ،‬برجا و قﻄعاتي ديگر در ﻻبهﻻي بافت آواري شﻨاسايي شد‪.‬‬
‫همچﻨين‪ ،‬قﻄعات اندود مﻨﻘوش بهرنگ سبز نيز يافت گرديد‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫يافتههاي كاوش باستانشﻨاسي سال ‪ ١٤٠١‬در قلعهدختر بازة هور به كشف عﻨاصر بيشتري از معماري آتشكدهاي مﻨجر شد كه زماني بهعﻨوان يكي از‬
‫مهمترين آتشكدههاي ايران شﻨاخته ميشده است‪ .‬بر اساس يافتههاي باستانشﻨاسي هماكﻨون ميدانيم كه آتشكدة قلعهدختر بازة هور از يك چهارتاقي آجري‬
‫تشكيل يافته بود كه توسط يك داﻻن با كف گچي دربر گرفته ميشد‪ .‬در مجاورت اين آتشكده‪ ،‬ايواني با چهار ستون قرار داشت كه مشرف به حوضي با‬
‫ستونهاي پيراموني بود‪ .‬پلكاني در جبهة جﻨوبشرق‪ ،‬ارتباط فضاي ستوندار را با راهرو ورودي تأمين ميكرده است‪ .‬راهرو ورودي با گچبريهايي كه حاوي‬
 ‫‪ | ٤٩٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشﻨاسي ايران‬

‫نﻘشمايههاي انساني و گياهي بود تزيين مييافت و بر ديوارههاي آن كتيبههايي به فارسي ميانه نگاشته شده بود‪ .‬گچبريهايي كه در اين فصل يافت شد‪،‬‬
‫همانﻨد فصل پيشين‪ ،‬نمونههايي از هﻨر ساساني را به نمايش ميگذارد و بر اساس شباهتهاي نزديك نﻘشمايهها با آنچه از بﻨديان درگز بهدست آمده است‪،‬‬
‫ميتوان آنها را به قرن پﻨجم ميﻼدي تاريخگذاري نمود‪ .‬در تأييد فرضيات پيشين‪ ،‬اين گچبريها به فاز سوم معماري تعلق دارند و پيش از آن آتشكدة آجري‬
‫ساخته شده بود كه در فاز سوم تغيير و تحوﻻتي از جمله افزودن الحاقاتي با سﻨگ و گچ به فضاي اصلي آتشكده و نيز افزودن گچبريها به ديوارها و احداث‬
‫ﻻ نيمة اول دورة ساساني ساخته شده بود‪ ،‬جايگزين مجموعهاي خشتي شده بود كه بﻘاياي معماري‬
‫ستونها رخ داده بود‪ .‬آتشكده آجري كه در فاز دوم و احتما ً‬
‫فاز اول را تشكيل ميدهﻨد‪ .‬بر اين اساس شايد بتوان آغاز ساختوساز در مجموعة قلعهدختر را دورة اشكاني يا اوايل دورة ساساني و پايان حيات آن را قرون‬
‫سوم و چهارم هجري پﻨداشت‪ .‬تمامي يافتههاي بهدستآمده از آتشكدة قلعهدختر بازة هور حاكي از اهميت باﻻي اين آتشكده در دورة ساسانياند كه يافتههاي‬
‫آتي به تكميل اين فرضيه خواهد پرداخت و شواهد بيشتري از ماهيت دقيق اين مجموعة معماري در اختيار قرار خواهد داد‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫لباف خانيكي‪ ،‬ميثم‪» ،١٣٩٨ .‬گزارش خواناسازي‪ ،‬مستﻨدنگاري و حفاظت موضعي آثار مكشوفه در چالة حفاري غيرمجاز قلعهدختر بازه هور )شهرستان مشهد ـ استان خراسان‬
‫رضوي(«‪ ،‬در گزارشهاي هفدهمين گردهمايي ساﻻنة باستان شﻨاسي ايران )مجموعه مﻘاﻻت كوتاه ‪ ،(١٣٩٧‬ج ‪ ،٢‬بهكوشش روحاله شيرازي و شﻘايق هورشيد‪ ،‬تهران‪:‬‬
‫پژوهشگاه ميراث فرهﻨگي و گردشگري‪١١٠٠ :‬ـ‪.١٠٩٦‬‬

‫لباف خانيكي‪ ،‬ميثم‪» ،١٣٩٩ .‬كاوش باستانشﻨاسي در محوطه تاريخي قلعه دختر بازه هور )روستاي رباط سفيد ـ شهرستان مشهد ـ استان خراسان رضوي(«‪ ،‬در مجموعه‬
‫مﻘاﻻت كوتاه هجدهمين گردهمايي ساﻻنه باستانشﻨاسي ايران‪ ،‬گردآورنده‪ :‬روحاله شيرازي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهﻨگي و گردشگري‪٧٣٨ :‬ـ‪.٧٣٣‬‬

‫‪Labbaf-Khaniki, Meysam. 2020, “Trial Trenching and Discovery of a Columned Building in Bazeh-Hur (North-East Iran)”, Iran 58,‬‬
‫‪2: 221-235.‬‬

‫‪Labbaf-Khaniki, Meysam, 2023. “Discovering a Fire Temple in Qalʿe-ye Dokhtar of Bazeh Hur and Some Remarks on Ādur Burzēn-‬‬
‫‪Mihr”, Iran, DOI:10.1080/05786967.2023.2170815‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشﻨاسي ايران | ‪٤٩٣‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت محوطة تاريخي بازة هور در شمالشرق ايران و كروكي آثار پراكﻨده در محوطه‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬بازسازي فرضي فضاي اصلي آتشكدة قلعهدختر بازة هور )‪(Labbaf-Khaniki 2023‬‬
 ‫‪ | ٤٩٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشﻨاسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬بﻘاياي ستونهايي كه در مجاورت چهارتاقي شﻨاسايي شد‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬بﻘاياي ستونها و سرستونهايي كه در مجاورت ورودي به فضاي ستوندار شﻨاسايي شد‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشﻨاسي ايران | ‪٤٩٥‬‬

‫شكل ‪ .٥‬قﻄعهاي از گچبريهاي مكشوفه در فضاي راهرو ورودي در هﻨگام كشف‪.‬‬

 ‫‪ | ٤٩٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشﻨاسي ايران‬

‫شكل ‪ .٦‬نمونهاي از اندودهاي گچي مكتوب بهخط پهلوي ساساني‪.‬‬

 ‫بررسي باستانشناسي مسير طرح انتقال آب سد خرسان‪ ٣‬به يزد و شهرهاي مسير )مسير ‪(١‬‬

‫لشگري‪١‬‬ ‫آرش‬
‫‪٢‬‬
‫محسن جاوري‬

‫درآمد‬
‫برنامة »بررسي باستانشﻨاختي مسير شمارة ‪ ١‬طرح انتﻘال آب خرسان ‪ ٣‬به يزد و شهرهاي مسير« بهطول ‪ ١٠٠‬كيلومتر تﻘريباً از ‪ ٥/٥‬كيلومتري شمالشرق‬
‫روستاي شور چشمه در ارتفاعات مابين سميرم و ايزدخواست در استان فارس بهمﻨظور شﻨاسايي محوطههاي باستاني در مسير پروژة انتﻘال آب آغاز گرديد‪.‬‬
‫بررسي باستانشﻨاختي مسير شمارة ‪ ١‬بخشهايي از چهار استان فارس‪ ،‬اصفهان‪ ،‬چهار محال و بختياري و كهكيلويه و بويراحمد را دربر ميگيرد‪ .‬باتوجه به‬
‫محدودة مشخصشده بهمﻨظور مﻄالعه تﻼش گرديد تا با استفاده از وسيله نﻘلية پژو و بعضاً در چﻨد مﻨﻄﻘة صعبالعبور با خودروي آفرود )خودروي جيب( مسير‬
‫مشخصشده مورد بررسي قرار گيرد‪ .‬در همين راستا قبل از بازديد ميداني از تصاوير ماهورهاي نيز استفاده گرديد‪ .‬سپس از نﻘﻄة مشخصشده در شرق )مابين‬
‫سميرم و ايزدخواست( بهسمت غرب بررسي بهصورت پيمايشي انجام گرفت‪ .‬در همين راستا با تدقيق نﻘشه و توجيه آن در محل تا شعاع ‪ ٧٥٠‬متري از خط‬
‫پروژه يا بهعبارت ديگر يك داﻻن ‪ ١٥٠٠‬متري در امتداد خط لوله در دستور كار بررسي قرار گرفت‪ .‬در همين راستا در طي مسير ‪ ٤١‬نﻘﻄه شﻨاسايي شد و‬
‫نﻘﻄة دقيق آن با استفاده از جي پي اس ثبت گرديد كه در اين ميان ‪ ١١‬نﻘﻄه مربوط به محوطههاي داراي ارزش تاريخي ميباشﻨد كه برخي از آنها شامل‬
‫استﻘرارهاي كوچروي از نوع خشكهچين سﻨگي‪ ،‬گورهاي پشتهاي سﻨگي‪ ،‬استﻘرارهاي سﻨگچين يكجانشيﻨي و گورستان خرپشتهاي هستﻨد‪ .‬در طي بررسي‬
‫تمامي عوارض موجود در مسير مورد نظر شامل تپهها و كليه برجستگيهاي طبيعي و مصﻨوعي و پشتهها‪ ،‬رودها و نهرها‪ ،‬بﻘاياي معماري و گورهاي موجود‬
‫در مسير مورد توجه و بررسي قرار گرفت‪) .‬باتوجه به ايﻨكه اين محدوده درست در مسير عبور ييﻼق و قشﻼق عشاير كوچرو قشﻘايي قرار دارد‪ ،‬اين مردمان‬
‫براي انجام تدفين اموات خود در طول قرون گذشته گورهايي ساده و بينام و از خود بجا گذاشته اند كه در طي بررسي به برخي از آنها برخورد شد و ثبت‬
‫گرديد(‪ .‬همچﻨين در امتداد مسير به چﻨد محوطة باستاني نيز برخورد شد كه ضمن بررسي مورد نمونهبرداري قرار گرفت‪.‬‬
‫پس از انجام بررسي از يكسو كار مستﻨدسازي دادههاي حاصل از بررسي اعم از قﻄعات سفال آغاز گرديد و تمامي نمونهها در طي اين روند عكاسي‬
‫و طراحي شد و اطﻼعات مربوطه پس از استخراج در فرمهاي مربوطه ثبت گرديد‪ .‬از سوي ديگر نﻘاط ثبتشده در جي پي اس در بستر برنامة جي آي اس‬
‫بارگزاري شد و در همين خصوص خط پروژه در زميﻨههاي زير تحت پوشش قرار گرفت و در نتيجه بهعﻨوان خروجي نﻘشههايي شامل‪ :‬نﻘشة موقعيت مﻨﻄﻘة‬
‫مورد بررسي در كشور و استان‪ ،‬نﻘشة توزيع نﻘاط در مسير تحت بررسي‪ ،‬نﻘشة پروفيل ارتفاعي خط لوله در طول مسير‪ ،‬نﻘشة توپوگرافي مسير خط لوله و نﻘشة‬
‫جي آي اس مسيرخط لولة آب در مﻨﻄﻘه استخراج و مورد بهرهبرداري قرار گرفت‪ .‬در پايان اطﻼعات حاصله در ﻻيههاي مختلف مربوطه جيآياس ثبت‬
‫شد‪.‬‬
‫طي برنامة حاضر محدودة عبور خط لوله بهطور دقيق مورد بررسي قرار گرفت و اطﻼعات حاصله ثبت گرديد‪ ،‬در همين راستا با برخورد به محوطههاي‬
‫داراي ارزش تاريخي نمونهبرداري از بﻘاياي سﻄحي اعم از سفال بهانجام رسيد و بﻘاياي معماري و تدفيﻨي شامل گورهاي بينامونشان عشايري نيز نﻘﻄهبرداري‬
‫شد‪ .‬خط لوله در مسير خود به محوطههايي ارزشمﻨد با فواصل درجشده به شرح زير برخورد نمود‪ :‬محوطة تپه درة كوه آران با فاصلة ‪ ٣٩‬متري‪ ،‬داراي بﻘاياي‬
‫معماري سﻨگچين‪ ،‬محوطة آقتپه با فاصلة ‪ ١٢٢‬متري‪ ،‬داراي بﻘاياي معماري دستكﻨد‪ ،‬محوطة قرهتپه با فاصلة ‪ ٨٤‬متري‪ ،‬داراي بﻘاياي معماري سﻨگچين‪،‬‬

‫‪ .١‬عضو هيئت علمي پژوهشكدة باستانشﻨاسي‪.‬‬

‫‪ .٢‬دانشيار باستانشﻨاسي دانشگاه كاشان‪.‬‬
 ‫‪ | ٤٩٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشﻨاسي ايران‬

‫محوطة شور چشمة تپة باستاني دورة مياني اسﻼمي با فاصلة ‪ ١٤٠٠‬متري از خط لوله‪ ،‬محوطة تپهسﻨگي با فاصلة ‪ ٦٨‬متري از خط لوله و داراي بﻘاياي‬
‫معماري‪ ،‬تپة باغ سيب با ‪ ٤٥‬متر فاصله از خط لوله و داراي بﻘاياي گور پشتههاي تدفيﻨي بينامونشان عشاير كوچرو‪ ،‬تپة گرموك كه خط لوله از روي آن‬
‫ميگذرد و داراي بﻘاياي معماري سﻨگچين كوچروهاي عشايري است‪ ،‬تپة پيچ گرموك كه خط لوله از روي آن ميگذرد و بﻘاياي گورهاي عشايري فاقد‬
‫نامونشان دارد‪ ،‬تپة شيلوني با فاصلة ‪ ٨٠‬متري از خط لوله كه قﻄعات سفالين روي سﻄح آن پراكﻨده است و مهمترين محوطه به لحاظ ارزشهاي تاريخي‬
‫يعﻨي محوطة مُﻨج كه خط لوله از دل آن ميگذرد‪ .‬در ادامه باتوجه به دادههاي اطﻼعاتي حاصل از بررسي موارد ذيل شايان تبيين است‪ :‬محوطة مُﻨج درست‬
‫در محل شروع پروژه و آغاز لولهگذاري قرار دارد كه يك محوطة تدفيﻨي با قدمت تﻘريبي هزارة اول )ايﻼم نو( است‪ .‬بر اثر برخي شواهد موجود از جمله‬
‫حفاريهاي غيرمجاز و بﻘاياي هويداگشته مانﻨد سﻨگهاي تعبيهشده روي تدفينها و سفاليﻨههاي پراكﻨده روي سﻄح شيوة تدفيﻨي خرپشتهاي با استفاده از‬
‫تختهسﻨگگذاري مشهود است‪ ،‬لذا انجام كاوش اضﻄراري در محدودة مورد نظر بهمﻨظور مستﻨدسازي و كسب اطﻼعات كامل از محدودة باستاني مذكور‬
‫ضروري مي باشد‪ .‬در همين راستا در وهلة نخست تهية پروندة ثبتي و تعيين عرصه و حرايم براي اين محوطه همراه با نﻘشهبرداري و مستﻨدسازي مدارك‬
‫نيز پبشﻨهاد مي شود‪.‬‬
‫عﻼوهبر اين محوطه‪ ،‬خط لوله درست از بخشي از محوطة رستمبيك عبور مي كﻨد‪ .‬محوطة مذكور بﻘاياي معماري يك استﻘرار نسبتاً گسترده با‬
‫قدمت نامشخص )احتماﻻً دورة صفوي( را دربر دارد و شامل فضاهاي ساختهشده از مصالح ﻻشهسﻨگ بهصورت خشكچين است‪ .‬بهنظر ميرسد اين استﻘرار‬
‫كه در حد و اندازه يك روستاي كوچك است از خانههايي ساده براي اسكان موقت تشكيل شده و به جوامع كوچروي محلي تعلق داشته است‪ .‬در هرحال‬
‫مستﻨدسازي اين بﻘاياي معماري قبل از اجراي پروژه ميتواند گامي در راه شﻨاسايي الگوهاي زندگي و معيشت اين جوامع در گذشته و مﻘايسة با زمان حاضر‬
‫باشد‪.‬‬
‫دو تپة گرموك و پيچ گرموك نيز كه بﻘاياي معماري و گورهاي عشاير كوچرو را دربر دارند و خط لوله از روي آنها ميگذرد نياز به مستﻨدسازي‬
‫دقيق قبل از شروع پروژه دارند‪ .‬بر همين اساس نﻘشهبرداري و برداشت دقيق دادههاي سﻄحي موجود و همچﻨين انجام گمانهزني و كاوش براي مشخصكردن‬
‫وضعيت تدفينهاي انجامشده در تپة پيچ گرموك ضروري ميباشد‪ .‬در همين راستا تأمين اعتبار ﻻزم براي انجام پژوهشهاي باستانشﻨاسي اعم از كاوش و‬
‫نﻘشهبرداري و مستﻨدسازي محوطههاي پيشﻨهادي و تهية پروندههاي ثبتي از محل اعتبار مربوط به پروژة خط انتﻘال آب از رودخانة خرسان قبل از صدور‬
‫مجوزهاي مربوطه ضروري است‪.‬‬
‫در امتداد مسير به محوطههاي ديگري از جمله بﻘاياي معماري سادة سﻨگچين و گورستانهاي عشاير كوچرو نيز برخورد شد كه بهويژه در محدودة‬
‫شهرستان سميرم بهوفور وجود دارد و باتوجه به فاصلة ايمن از مسير اجرايي‪ ،‬عبور خط لوله انتﻘال آب مزاحمتي براي آنها ندارد‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشﻨاسي ايران | ‪٤٩٩‬‬

‫شكل ‪ .١‬مسير شمارة ‪ ١‬در محدودة مشخصشده تحت بررسي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نﻘشة جي آي اس موقعيت مﻨﻄﻘة مورد بررسي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬نﻘشة جي آي اس مسيرخط لولة آب در مﻨﻄﻘه‪.‬‬

 ‫‪ | ٥٠٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشﻨاسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬تصاوير و بﻘاياي روي نﻘشة جي آي اس از محوطههاي ارزشمﻨد‪.‬‬

 ‫گزارش مقدماتي تعيين عرصه و پيشنهاد حريم محوطة ﺑاﻟو‪،‬‬
‫استان آذرﺑايجانغرﺑي‪ ،‬شهرستان اروميه‬

‫زلقي‪٣‬‬ ‫سپيده مازيار‪ ،١‬رضا حيدري‪ ٢‬و علي‬

‫درآمد‬
‫در سال ‪ ١٣٤٤‬علياكبر سرفراز و جواد بابك راد به نمايندگي از ادارة فرهنگ و هنر عامه در بررسيهاي خود در بخش غربي درياچة اروميه‪ ،‬با هدف شناسايي‬
‫مﺤوﻃههاي باستاني واجد اهميت براي ثبت‪ ،‬براي اولين بار مﺤوﻃة بالو را شناسايي و با شمارة ‪ ٤٤٤‬ثبت ميكنند )سرفراز و راد ‪ .(١٣٤٤‬دوازده سال بعد در‬
‫سال ‪١976‬ميﻼدي )‪ (١٣٥6‬هيئت باستانشناسي موسسة مطالعات ميسني ـ آناتولي از كشور ايتاليا بهسرپرستي پكروﻻ و سالويني در بررسي باستانشناختي‬
‫خود در بخش غربي درياچة اروميه مﺤوﻃة بالو را معرفي كرده و سفالهاي حاصل از بررسي سطﺤي خود در اين مﺤوﻃه را منتشر ميكنند ) ‪Pecorella and‬‬
‫‪ .(Salvini 1982; 1984‬بعد از اين بررسي مقدماتي و اوليه هيچگونه كار پژوهشي يا ميداني باستانشناختي جدي و روشمندي روي اين مﺤوﻃه صورت نگرفته‬
‫است‪.‬‬
‫»پروژة باستانشناسي بالو« از سال ‪98‬ـ ‪ ١٣97‬در قالب تفاهمنامة ميان پژوهشگاه ميراث فرهنگي و دانشگاه گوته فرانكفورت آغاز شد‪ .‬تمركز اين‬
‫پروژه بر اراية گاهنگاري دقيق و جديد براي اين منطقه‪ ،‬مطالعه كنش و واكنش و تعامﻼت جوامع ساكن دشت اروميه با مﺤيطزيست اﻃراف آنها و شيوههاي‬
‫تابآوري جوامع در مقابل بﺤرانهاي مﺤيطي و داخلي است‪ .‬در مرحلة اول اين پروژه در زمستان ‪ ١٣97‬و فروردين ماه ‪ ١٣98‬بررسي فشردة روشمند و‬
‫مستندنگاري مﺤوﻃه با پهباد و جيپياس چندفركانسه صورت گرفت كه در نتيجة آن نقشة توپوگرافي‪ ،‬عكسهاي ارتوفتو و مدل سهبعدي مﺤوﻃه تهيه شد‬
‫)مازيار و همكاران ‪.(١٣98‬‬
‫متﺄسفانه بهدليل دسترسي آسان به مﺤوﻃه و عدم حفاظت از آن‪ ،‬تعداد حفاريهاي قاچاق هرساله افزايش يافته و برخي از آنها حتي با عمق و ﻃولي‬
‫تا چندين متر تا داخليترين بخشهاي تپه نيز نفوذ كردهاند‪ .‬در اين راستا‪ ،‬در نخستين گام‪ ،‬جهت جلوگيري از تخريب بيشتر مﺤوﻃه‪ ،‬در فصل دوم‪ ،‬پروژة‬
‫گمانهزني در بخشهاي مختلف مﺤوﻃه جهت تعيين عرصه و پيشنهاد حريم انجام شد‪ .‬اين پروژه با مجوز شمارة ‪ ١٤٠١/١١١/١٠٠8٣‬مورخ ‪ ١٤٠١/8/٤‬از‬
‫پژوهشگاه ميراث فرهنگي از تاريخ ‪ ١٤٠١/8/6‬لغايت ‪ ١٤٠١/9/6‬صورت گرفت‪.‬‬
‫در اينجا ﻻزم است اين نكتة مهم را تﺄكيد كنيم كه هدف از تعيين عرصه و حريم يك مﺤوﻃة باستاني تنها كشيدن چند خط و رفع تكليف اداري‬
‫نيست‪ ،‬بلكه شناسايي دقيق چشمانداز فرهنگي مﺤوﻃه‪ ،‬شناخت دقيق مداخﻼت‪ ،‬تخريبات صورتگرفته و مطالعه و ارزيابي تهديدات بالقوهاي كه در پيرامون‬
‫تپههاي باستاني وجود دارد را بايستي از ديگر اهداف يك پروژة تعيين عرصه و حريم بهشمار آورد‪ .‬از اينرو‪ ،‬جهت معرفي دقيقتر حريم مﺤوﻃة بالو‪،‬‬
‫مﺤوﻃههاي نزديك به اين تپه مورد بازديد قرار گرفت تا ارتباط آنها با مﺤوﻃة بالو مشخص شود‪ .‬متﺄسفانه‪ ،‬همچون بالو‪ ،‬تمامي مﺤوﻃههاي اﻃراف اين تپه‬
‫نيز يا تسطيح شدهاند يا با خطر تسطيح كامل روبهرو هستند‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫مﺤوﻃة بالو‪ ،‬در غرب درياچة اروميه‪ ،‬استان آذربايجانغربي در ‪ 7‬كيلومتري شمال شهر اروميه در جادة اروميه به سلماس در بخش مركزي دهستان روضهچاي‬
‫در ميان روستايي به همين نام قرار گرفته است )شكل ‪ .(١‬موقعيت جغرافيايي جهاني )‪ (UTM‬اين مﺤوﻃه ‪ 38S 502323.13 4164315.22‬ميباشد‪ .‬مﺤدودة‬
‫فعلي مﺤوﻃة بالو كه در داخل مﺤدودة مﺤصور آرامستان روستاي بالو قرار گرفته است شامل يك تپة برجسته به ارتفاع ‪ ١8‬متر از سطح زمينهاي اﻃراف‬

‫گوته‪ ،‬فرانكفورت؛ ‪Maziar@em.uni-frankfurt.de‬‬ ‫‪ .١‬دانشگاه‬

‫‪re.heydari@gmail.com‬‬ ‫‪ .٢‬اداره ميراث فرهنگي و گردشگري استان آذربايجانغربي؛‬
‫گوتنبرگ ماينز؛ ‪zallaghiali@gmail.com‬‬ ‫‪ .٣‬دانشگاه‬
 ‫‪ | ٥٠٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫بهوسعت چهار هكتار و يك بخش مسطح در حاشية شمالي و غربي ميباشد كه تبديل به آرامستان روستاي بالو شده است )شكل ‪ .(٢‬متﺄسفانه مﺤوﻃه با‬
‫خاكبرداريهاي متناوب از دهة چهل شمسي آسيب فراوان ديده است و وجود باغات در تمامي مﺤدوده خطري جدي مﺤسوب ميشود‪ .‬خاكبرداريهاي‬
‫صورتگرفته در سطح تپه باعث بهوجودآمدن گودالهاي عميق و فرورفتگيهاي بسيار در آن شده است‪ ،‬بهﻃوريكه از بسياري از بخشها‪ ،‬بهخصوص‬
‫بخشهاي شمال و شمالشرقي تپه عﻼوهبر اين بهنظر ميرسد گودبرداري بزرگي در بخش شمال‪ ،‬شمالشرقي و غرب تپه صورت گرفته كه باعث تخريب‬
‫كامل آن در اين بخشها شده است‪ ،‬تنها بازوهايي از نهشتهاي باستاني باقيمانده است‪ .‬چنين وضعيتي باعث وجود روانههاي بسياري حاوي مواد فرهنگي‬
‫در بخشهاي مختلف مﺤوﻃه‪ ،‬مخصوصاً بخش شمالشرقي و جنوبغربي در سطح مﺤوﻃه شده است‪ .‬اين امر بهمرور زمان باعث ازبينرفتن چشمانداز و‬
‫توپوگرافي مﺤوﻃه‪ ،‬جابهجايي مواد فرهنگي‪ ،‬ريزش و تخريب شديد بخشهايي ميشود كه در معرض هوازدگي و شستگي قرار دارند و اين به معني ازبينرفتن‬
‫نهشتهاي استقراري و نهفتههاي اﻃﻼعاتي ارزشمند در آنهاست‪ .‬از اينرو‪ ،‬ضروري است تا در اولين زمان ممكن‪ ،‬ﻃي يك كاوش روشمند تمامي اين‬
‫اﻃﻼعات و يافتهها ثبت و ضبط شود تا ميراث باقيمانده از ساكنان اين مﺤوﻃه بهنﺤوي شايسته و بايسته به نسلهاي بعدي منتقل شود‪.‬‬

‫گﻤاﻧهزﻧي ﺑهمنظور تعيين عرصه در محوطة ﺑاﻟو‬

‫در ﻃول اين پروژه‪ ،‬در مجموع ‪ ٢٤‬گمانه به ابعاد مختلف در جهات مختلف مﺤوﻃة باستاني بالو ايجاد گرديد )شكل ‪ ،٣‬جدول ‪ .(١‬باتوجه به اين امر مهم كه‬
‫نهشتهاي شكلدهندة تپهها و مﺤوﻃههاي باستاني حاصل از فرايندهاي گوناگوني است كه در شكلگيري آنها تﺄثير گذاشته است‪ ،‬در گمانههاي ايجادشده‬
‫دقت بسيار به ماهيت شكلگيري نهشتها شد تا اﻃمينان حاصل شود كه آيا نهشتها حاصل برنهادگي ﻻيههاي مختلف است كه احتماﻻً در اثر فرايندهاي‬
‫ﻃبيعي )مانند عوامل زمينريختشناسي‪ ،‬آبرفتگذاري‪ ،‬سيﻼب‪ ،‬آوارها و پُرشدگيها( ايجاد شدهاند و در واقع ﻻيههاي برافزا هستند يا اينكه نهشتهايي برجا‬
‫و نشاندهندة شواهد متقن نهشت استقراري هستند )روستايي ‪ .(١٤٠٢‬براين اساس‪ ،‬در اين پروژه‪ ،‬نهشتي كه »پس از شكلگيري يا نهشتشدن‪ ،‬دستخوش‬
‫آشفتگي و جابهجايي نشده باشد« )روستايي ‪ (6 :١٤٠٢‬بهعنوان نهشت برجا در نظر گرفته شد و در تمامي گمانهها بعد از رسيدن به چنين نهشتي كار كاوش‬
‫متوقف شد‪.‬‬
‫باتوجه به عبور رودخانة مهم نازلوچاي از شمال مﺤوﻃه‪ ،‬و كانالهاي پهن آبياري كه حداقل از دهة ‪ ٤٠‬شمسي روي تصاوير هوايي در اﻃراف تپه‬
‫مشهود است‪ ،‬بهراحتي ميتوان دريافت كه چشمانداز مﺤوﻃة بالو‪ ،‬داراي زمينسيمايي پوياست و حجم رسوبگذاري و ﻻيههاي سيﻼبي در اﻃراف و در‬
‫مﺤدودة عرصة مشهود مﺤوﻃه بسيار زياد است‪ .‬براين اساس‪ ،‬با اﻃمينان ميتوان گفت كه در مﺤوﻃهاي با وضعيت جغرافيايي‪ ،‬سيماي زمين و منظري بالو‪،‬‬
‫مطمئناً عرصة واقعي مﺤوﻃة مدفون در زير نهشتهاي رسوبي و آبرفتي است و وسعتي فراتر از عرصة مشهود فعلي دارد‪ .‬از ﻃرف ديگر‪ ،‬خاكبرداريهاي‬
‫عظيم باعث شده تا شكل عرصة مشهود تپه كامﻼً تغيير كند و دستخوش تغييرات و تخريبات فراوان باشد‪ .‬چنين تخريباتي باعث شده كه بسياري از بخشهاي‬
‫تپه مسطح شده و بهگمان ساكنين روستا و باغداران‪ ،‬خارج از مﺤدودة تپة باستاني بالو در نظر گرفته شود و اين امر باعث شده حجم زبالهريزي و خاكبرداري‬
‫جهت كوددهي به باغات در اين بخشها بسيار زياد باشد‪ .‬از ﻃرف ديگ‪،‬ر حفر كانالهاي آبياري براي باغات اﻃراف اين مﺤوﻃه تهديد ديگري است كه باعث‬
‫تخريب بخشهاي مختلف اين مﺤوﻃه شده است‪ .‬بخشهاي جنوبي و شرقي اين مﺤوﻃه توسط ديوارهايي با بلوك سيماني از اين باغات جدا شده و بهنوعي‬
‫حريم اين مﺤوﻃه را در اين بخشها شكل داده است‪ .‬از اين روي جهت حصول اﻃمينان از عدم وجود نهشتهاي فرهنگي در خارج از ديوار بلوكي فعلي‪،‬‬
‫گمانههايي در اين بخشها ايجاد شد‪.‬‬
‫تمامي گمانههاي ايجادشده در جهت شمالي ـ جنوبي به ابعاد يك در يك و در مواردي دو در يك متر ايجاد شدهاند )جدول ‪ .(١‬جهت ثبت نهشتها‬
‫از لوكوس استفاده شد‪ .‬براين اساس‪ ،‬هر نوع تغيير بافت و رنگ خاك با شمارة لوكوس جديدي ثبت شد‪ .‬در تمامي گمانهها‪ ،‬لوكوسها از شمارة ‪ ١‬آغاز شد‪.‬‬
‫بعد از ايجاد گمانه‪ ،‬مرتفعترين نقطة گمانه بهعنوان نقطة ثابت انتخاب شد و تمامي كدهاي ارتفاعي از آن نقطه مﺤاسبه شده است‪ .‬ارتفاع تمامي نقاط با‬
‫استفاده از جيپياس چند فركانسه مﺤاسبه شد و بر اين اساس جهت مقايسه وضعيت نهشت در تمامي گمانهها‪ ،‬تمامي عمقها از سطح دريا مﺤاسبه شده‬
‫است‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫درك اوليهاي كه ميتوان از وضعيت ظاهري اين مﺤوﻃه و روند شكلگيري نهشتهاي فرهنگي و ﻃبيعي براساس نتايج مقدماتي گمانهها داشت اين است‬
‫كه از زمان شكلگيري تپة بالو در اواخر دورة نوسنگي تا به امروز‪ ،‬سطح دشت در عرصة ظاهري بهﻃور كلي حدود ‪ 6‬تا ‪ 8‬متر پايينتر از سطح امروزي بوده‬
‫است‪ .‬بهﻃور كلي از گمانههاي كاوششده‪ ،‬سفالهاي متعلق به دورة نوسنگي متﺄخر‪ ،‬مسسنگي‪ ،‬مفرغ قديم )فرهنگ كورا ـ ارس( و دورة آهن بهدست آمده‬
‫است‪ .‬از يافتههاي جالبتوجه‪ ،‬دو اثر مهر از دورة مسسنگي در دورريزهاي متعلق به اين دوره در بخش جنوبي مﺤوﻃه است‪ .‬بقاياي معماري خشتي و‬
‫معماري سنگي از دورة مسسنگي و كورا ـ ارس )دورة مفرغ قديم( نشان ميدهد كه اين مﺤوﻃه براساس نهشتهاي شناساييشده در گمانههاي كاوششده‬
‫استقراري كوچك بوده است‪ .‬از ﻃرفي ديگر‪ ،‬وجود اين ساختارها و نهشتهاي فرهنگي مربوط به آنها در داخل باغات مجاور مﺤوﻃه نشان ميدهد كه عرصة‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٠٣‬‬

‫مﺤوﻃه‪ ،‬برخﻼف ظاهر فيزيكي آن كه در حدود ‪ ٤‬هكتار است‪ ،‬بيشتر بوده و تقريباً ‪ ٥‬هكتار ميباشد‪ .‬بهخصوص در بخش شمال و شمالشرقي مﺤوﻃه‬
‫نهشتها در زير باغات ادامه مييابد و در زير حدود دو متر رسوب و يا خاكهاي انباشتهشده دفن شده است‪ .‬باتوجه به ضخامت تقريبي نهشتها و تراكم‬
‫يافتههاي فرهنگي ميتوان گفت كه مهمترين دورة استقراري مﺤوﻃة بالو با حدود حداقل ‪ 8‬متر نهشت‪ ،‬دورة كورا ـ ارس و پس از آن دورة مسسنگي است‪.‬‬

‫ﻧتيجهگيري‬
‫ﻻزم به ذكر است كه نتايج بهدستآمده از گمانهزني در بخشهاي مختلف مخصوصاً در بخشهاي شمال و شمالشرقي نشان ميدهد كه تا عمق ‪ ٢٠٠‬تا‬
‫‪ ٢٥٠‬سانتيمتر از سطح زمين بهدليل گودبرداري و دستكاريهاي فراوان‪ ،‬نهشتهاي برافزا و رسوبي مشاهده ميشود‪ .‬ناگفته پيداست كه در مﺤوﻃهاي با‬
‫چنين تغييرات فراوان‪ ،‬انجام عمليات ميداني تعيين عرصه بسيار پيچيده است‪ .‬يكي ديگر از دستاوردهاي جالب در اين پروژه تعيين حد اصلي نهشتهاي‬
‫فرهنگي در دورههاي مختلف زماني است كه فراتر از عرصة ظاهري فعلي است‪ .‬به بيان ديگر‪ ،‬گمانههاي ايجادشده بهخوبي نشان ميدهد كه عرصة واقعي‬
‫تپة بالو در بخشهاي شرقي‪ ،‬جنوبي و غربي بسيار بيشتر از عرصة مشهود و ظاهري اين مﺤوﻃه است و در تمامي اين بخشها‪ ،‬نهشتهاي فرهنگي و‬
‫ساختارهاي استقراري تا داخل باغات ادامه مييابد‪ .‬باتوجه به اينكه تمامي اين نهشتها در زيرباغات و پشت ديواري قرار دارند كه مﺤوﻃه را مﺤصور كرده‬
‫است‪ ،‬تصويب فوري عرصة پيشنهادي ميتواند مانع از پيشروي و تخريب بيشتر آنها شود‪ .‬در اولين اقدام حفاظتي‪ ،‬تيم باستانشناسي با همكاري ادارة ميراث‬
‫فرهنگي استان دو تابلو جهت معرفي مﺤوﻃه و اخطار به اهالي جهت جلوگيري از خاكبرداريهاي بيرويه و حفاريهاي قاچاق در بخش شرقي و شمالي‬
‫مﺤوﻃه نصب كرد‪ .‬باتوجه به فرساش شديد و تخريب و اهميت اين مﺤوﻃه‪ ،‬ضروري است تا در اولين فرصت با انجام كاوش روشمند از نابودي كامل آن‬
‫جلوگيري شود‪ .‬مطمئناً حضور مستمر تيم باستانشناسي در اين مﺤوﻃه ميتواند تﺄثير بهسزايي در جلوگيري از انجام حفاريهاي قاچاق و خاكبرداريهاي‬
‫بيرويه در اين مﺤوﻃه داشته باشد‪.‬‬

‫سپاسگزاري‬
‫از پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري و پژوهشكدة باستانشناسي جهت همكاري در صدور مجوز كمال تشكر را داريم‪ .‬از اداره ميراث فرهنگي استان‬
‫آذربايجان غربي و يگان حفاظت منطقه جهت همكاري و هماهنگي ﻻزم سپاسگزاريم‪ .‬از شوراي روستاي بالو و اهالي خونگرم اين روستا و اعضاي تيم كاوش‬
‫بابت همراهي و همكاري در انجام كار ميداني كمال تشكر را داريم‪.‬‬

‫كتابﻧامه‬
‫روستايي‪ ،‬كوروش‪ ،١٤٠٢ .‬درآمدي بر مباني نظري و عملي برنامه هاي ميداني‪» ،‬گمانهزني بهمنظور تعيين عرصهي مﺤوﻃههاي باستاني«‪ ،‬ويراست نخست‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه‬
‫و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫سرفراز‪ ،‬علياكبر و جواد بابك راد‪ ،١٣٤٤ .‬گزارش بررسي آذربايجانغربي‪ ،‬مركز اسناد و مدارك سازمان ميراث فرهنگي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫مازيار‪ ،‬سپيده‪ ،‬زلقي‪ ،‬علي و رضا حيدري‪» ،١٣98 .‬بررسي روشمند باستانشناختي و تهيه نقشه توپوگرافي و مدل سه بعدي تپه بالو‪ ،‬اذربايجانغربي«‪ ،‬در گزارش هاي‬
‫هفدهمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران )مجموعه مقاﻻت كوتاه ‪ ،(١٣97‬ج ‪ ،٢‬بهكوشش‪ :‬روحاله شيرازي و شقايق هورشيد‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و‬
‫گردشگردي‪١١١٣ :‬ـ ‪.١١٠8‬‬

‫‪Pecorella, P. E. and Salvini, M. 1982. “Researchers in the Region Between the Zagros and Urmia Lake”, Persica 10: 1–35.‬‬

‫‪Pecorella, P. E. and Salvini, M. 1984, Tra lo Zagros e l'Urmia: Ricerche Storiche ed Archeologiche nell'Azerbaigian Iraniano (vol. 78), Edizioni‬‬
‫‪dell'Ateneo.‬‬
 ‫‪ | ٥٠٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت مﺤوﻃة بالو در غرب درياچة اروميه‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬تصويرهوايي مﺤوﻃة بالو و آرامستان روستاي بالو در بخش شمالي مﺤوﻃه‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٠٥‬‬

‫شكل ‪ .٣‬نقشة توپوگرافي مﺤوﻃة بالو و خطوط عرصه )بهرنگ قرمز( و حريم پيشنهادي )بهرنگ سبز( و موقعيت گمانههاي كاوششده )‪.(Google Earth‬‬

‫جدول ‪ .١‬مشخصات گمانههاي كاوششده در مﺤوﻃة بالو جهت تعيينكردن خط عرصه‪.‬‬

‫عرصه‬ ‫عﻤق كاوش )س‪ .‬م(‬ ‫اﻧدازه )س‪ .‬م(‬ ‫ش‪ .‬گﻤاﻧه‬
‫‪X‬‬ ‫‪٢٤١‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪١9٥‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ٢٠٠‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪٣١٣‬ـ‬ ‫‪١٥٠ ×١٣٠‬‬ ‫‪٣‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪٤٠‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٤‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪٢6٣‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٥‬‬
‫ـ‬ ‫‪١8٤‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪٢96‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪7‬‬
‫ـ‬ ‫ـ‪١68‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪8‬‬
‫ـ‬ ‫‪١١٠‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪٢٥6‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١٠‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪٢8٠‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١١‬‬
‫‪X‬‬ ‫ـ‪٣8٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١٢‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٠٥‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١٣‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪٢٢٠‬ـ‬ ‫‪٥٠ × ١٢٠‬‬ ‫‪١٤‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪٣١٠‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١٥‬‬
‫‪X‬‬ ‫ـ‪٢١٤‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١6‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪٣١7‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١7‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪٢7٠‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١8‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪7٠‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١9‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪٣١٥‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٢٠‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪٢6٣‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٢١‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪١8٢‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٢٢‬‬
‫ـ‬ ‫‪١7٥‬ـ‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٢٣‬‬
‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫خواناسازي‬ ‫‪٢٤‬‬
 ‫ﺑررسي آركئوژئوفيزيك ﺑه روش مغناطيسسنجي در قلعة اوﻟتان‪ ،‬پارس آﺑاد‪ ،‬دشت مغان‬

‫مﺤمدخاني‪١‬‬ ‫كورش‬

‫درآمد‬
‫بررسي آركئوژئوفيزيك با روش مغناﻃيسسنجي در مﺤوﻃة اولتان‪ ،‬دشت مغان‪ ،‬استان اردبيل با هدف شناسايي آنوماليهاي زيرسطﺤي در اين مﺤوﻃه‪ ،‬با‬
‫مجوز پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري و پژوهشكدة باستانشناسي كشور به شمارة ‪ ٤٠١٣٢١٠٤‬به تاريخ ‪ ١٤٠١/٥/٥‬از تاريخ ‪ ١8‬مردادماه لغايت ‪٢٥‬‬
‫شهريور ماه ‪ ١٤٠١‬به انجام رسيد‪ .‬مﺤوﻃة اولتان از مهمترين مﺤوﻃههاي باستاني شمال كشور و دشت مغان است كه دورههاي فرهنگي ساساني تا اسﻼمي‬
‫را دربر ميگيرد‪ .‬باتوجه به آثار سطﺤي و بررسي عكسهاي هوايي و ماهوارهاي بهنظر ميرسد‪ ،‬اين مﺤوﻃة باستاني شهري بوده كه از دو بخش مﺤصور‬
‫)شارستان يا ارگ( يا شهر دروني و غيرمﺤصور )بخش استقراري پيرامون شارستان‪ ،‬ربض( يا شهر بيروني تشكيل شده است )شكل ‪ .(٢‬مﺤوﻃة اولتان در‬
‫مجموع و با احتساب ارگ و ربض بيش از ‪ 7٠‬هكتار وسعت دارد‪ .‬ارگ قلعة اولتان يا شهر دروني حدود ‪ ٣٠‬هكتار و بخش پيراموني يا شهر بيروني حدود ‪٤٠‬‬
‫هكتار است‪ .‬اين مﺤوﻃة باستاني به شمارة ‪ ٢6٥٤‬در فهرست آثار ملي بهثبت رسيده است‪ .‬اهالي بومي اين مﺤوﻃه را با نام »اولتانقاﻻسي« بهمعناي قلعة‬
‫اولتان ميشناسند )عليزاده ‪ .(9٢ :١٣8٥‬اولتانقاﻻسي توسط مﺤمود كردواني و ايرج حريرچيان در سال ‪ ١٣٥١‬بررسي شده )كردواني و حريرچيان ‪ (١٣٥١‬و در‬
‫سالهاي ‪ ١٣8٣ ،١٣8٢‬و ‪ ١٣8٤‬توسط كريم عليزاده و سال ‪ ١٣87‬توسط رضا مهاجرينژاد مورد مطالعه‪ ،‬ﻻيهنگاري و كاوش قرار گرفته است‪.‬‬

‫موقعيت جغرافيايي و توصيف محوطة اوﻟتانقاﻻسي‬

‫اولتانقاﻻسي در ساحل جنوبي رود ارس و در كمتر از پانصد متري غرب روستاي اولتان كه بهتازگي به شهر تبديل شده‪ ،‬قرار دارد‪ .‬اين شهر در ‪ ١٥‬كيلومتري‬
‫) ‪736771mE,‬‬ ‫جنوبغربي شهر پارسآباد‪ ،‬در ميانة راه پارسآباد به اصﻼندوز‪ ،‬واقع شده است )شكل ‪ .(١‬مختصات جغرافيايي ‪ UTM‬مﺤوﻃة اولتان‬
‫‪ (4387896mN‬و ارتفاع اين مﺤوﻃه بهﻃور متوسط از سطح آبهاي آزاد ‪ 7٠‬متر است‪ .‬دشت مغان در شمالغرب ايران‪ ،‬در غرب درياي مازندران و شمال‬
‫استان اردبيل قرار دارد و از شمال به رود ارس و مرزهاي جنوبي جمهوري آذربايجان‪ ،‬از شرق به مرزهاي خاكي جمهوري آذربايجان‪ ،‬از جنوب به شهرستان‬
‫گرمي و از غرب به رودخانة قرهسو و شهرستان اهر در آذربايجانشرقي مﺤدود شده است‪ .‬دشت مغان از نظر جغرافياي ﻃبيعي بخشي از مناﻃق جلگهاي و‬
‫پست حوضة غربي درياي مازندران )شرق قفقاز( بهشمار ميرود‪ .‬بلنديهاي خروسلو در جنوب دشت مغان‪ ،‬اين دشت را از دو بخش انگوت و اُجارود جدا‬
‫ميكند )عليزاده ‪9١ :١٣8٥‬ـ‪ .(9٢‬بيشك شرايط شكلگيري و جايگيري اولتانقاﻻسي تﺤت تﺄثير وجود و جريان رود ارس بوده و امروزه نيز رود ارس از‬
‫شمال اين مﺤوﻃه ميگذرد و با نفود به بخشهاي زيرين ارگ در اين قسمت‪ ،‬موجب فرسايش دائمي آن ميشود‪ .‬از سوي ديگر سولهها‪ ،‬كانال فاضﻼب‬
‫كارخانة قند‪ ،‬كارخانة رب‪ ،‬ايستگاه پمپ گاز‪ ،‬پستيها و بلنديهاي حاصل از فعاليتهاي كارگاههاي ماسهشويي و سنگشكني آن را دربرگرفته و جادة آسفالت‬
‫پارسآباد به اصﻼندوز از فاصلة حدود ‪ ١7٠‬متري جنوب ارگ گذر ميكند )شكل ‪ .(٢‬شكل ارگ بهصورت تقريباً مستطيل نامنظم و با گوشههاي غيرقائم و به‬
‫ابعاد تقريبي ‪ ٤١٢ × 7٣٢‬متر است‪ .‬گوشههاي اين مستطيل تقريباً در جهات اصلي جغرافيايي قرار دارند‪ .‬اضﻼع بلند آن در شمالغربي و جنوبشرقي قرار‬
‫گرفته و اضﻼع كوتاه آن در شمالشرقي و جنوبغربياند‪ .‬ضلع شمالغربي ارگ بهﻃول تقريبي ‪ 7٤٥‬متر‪ ،‬ضلع جنوبشرقي ‪ 7٢٠‬متر‪ ،‬ضلع شمالشرقي ‪٥٠٤‬‬
‫متر و ضلع جنوبغربي ‪ ٣٢٠‬متر است )شكل ‪ ) (٣‬عليزاده ‪.(١8 :١٣86‬‬

‫بهشتي؛ ‪K_mohammadkhani@sbu.ac.ir‬‬ ‫‪ .١‬عضو هيئت علمي گروه باستانشناسي دانشگاه شهيد‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٠7‬‬

‫در برخي منابع از اين شهر بهعنوان يكي از بنادر دورة اشكاني نام برده ميشود‪ .‬درحالي كه باتوجه به كاوشهاي انجامشده و جستجوي دقيق منابع‬
‫و كتب مربوط به تاريخ و جغرافياي تاريخي دشت مغان و اين مﺤوﻃه‪ ،‬بهنظر نميرسد قدمت اين شهر به اشكاني برسد‪ .‬از اولتانقاﻻسي و ارگ آن در متون‬
‫و كتب تاريخي اشاره چنداني نشده كه اين مسئله كمي عجيب بهنظر ميرسد‪ .‬چراكه اولتانقاﻻسي مﺤوﻃة وسيعي است و باتوجه به موقعيت و بزرگي آن‬
‫انتظار ميرفت كه شناسايي تاريخي آن بهسادگي انجام شود )عليزاده ‪ .(٢6 :١٣86‬احتماﻻً اين شهر در مقطعي از تاريخ‪ ،‬نامي جز »اولتان« داشته است‪ .‬تنها‬
‫از دورة مغول به بعد است كه نام اولتان را در يكي از منابع مهم مشاهده ميكنيم‪ .‬در كتاب منم تيمور جهانگشا آمده است‪» :‬تيمور با ‪ ٢٥٠‬هزار لشكريان خود‬
‫در دشت مغان فرود آمد تا لشكريان استراحت كنند و اسبها فربه شوند‪ ،‬در اين دشت دژ بزرگي به نام اولتان وجود داشت‪ .‬اين دژ بهقدري وسعت داشت كه‬
‫ﻃويله و آخور براي اسبان و جايگاه خواب و استراحت براي لشكريان آماده بود و تمام قشون در آن به استراحت پرداختند« ) قاسمي‪.(7٠ :١٣77 ،‬‬
‫مداركي از اين شهر در دورة ساساني و اواخر اين دوره بهدست نيامده اما ﻃبق منابع و متون بهنظر ميرسد كه در اوايل دوران اسﻼمي اين شهر مورد‬
‫توجه قرار ميگيرد و حتي ميتوان گفت بيشترين مدارك موجود دربارة اين شهر مربوط به اين دوره است‪ .‬چنين بهنظر ميرسد كه اين شهر قبل از حمله‬
‫اعراب و احتماﻻً در دوران ساساني شهرك كوچكي بوده كه اهميت چنداني نداشته است اما بعد از فتح آذربايجان توسط اعراب‪ ،‬آنها از بصره و شام و كوفه‬
‫براي سكونت به آنجا روي آوردند و زمينهاي وسيعي را خريدند و كشاورزان آنجا را رعيت خود بهشمار آوردند )زرياب خويي ‪ .(٥٤ :١٣٥٤‬جزئياتي كه از‬
‫شرايط شهر ورثان باستاني در منابع ذكر شده از جمله برج و باروهاي آن‪ ،‬خندق اﻃراف آن‪ ،‬موقعيت آن در كنار رود ارس و وسعت زياد آن‪ ،‬همه با شرايطي‬
‫كه در اولتانقاﻻسي با آن روبهرو هستيم تقريباً تطابق دارد‪ .‬اما مسئلهاي كه هنوز ﻻينﺤل باقي مانده‪ ،‬اين است كه در برخي از منابع به وجود فاصلة بين شهر‬
‫ورثان و رود ارس اشاره شده است‪ .‬بهﻃور مثال‪ ،‬مقدسي شهر ورثان را در دو فرسخي جنوب رود ارس ميداند )مقدسي ‪ .(٥٥8 :١٣6١‬همانﻃور كه ديديم‬
‫مﺤوﻃة اولتانقاﻻسي هيچ فاصلهاي با رود ارس ندارد‪ .‬اين مسئله از جمله موارد مبهم مطالعات جغرافياي تاريخي اولتان قاﻻسي است )عليزاده ‪.(٢9 :١٣86‬‬

‫عﻤليات ميداﻧي‬
‫بررسي ميداني روي اين تپه به شيوة بررسي آركئوژئوفيزيكي به روش مغناﻃيسسنجي با دستگاه مغناﻃيسسنج روبيديم ـ سزيم ‪ G-858‬انجام شد‪ .‬در اين‬
‫بررسي ارگ اولتان زون ‪ ١‬ناميده شد كه حدود ‪ ٣٠‬هكتار وسعت دارد )شكلهاي ‪ ٤‬و ‪ .(٥‬باروي شرقي‪ ،‬جنوبي و غربي سالم مانده‪ ،‬ولي باروي شمالي كه در‬
‫كنار رود ارس قرار دارد‪ ،‬در ﻃي زمان‪ ،‬قسمتي از آن در اثر آب بريدگي و فرسايش از بين رفته و امروزه براي جلوگيري از پيشرفت آب‪ ،‬ديوار سنگي در بين‬
‫رود ارس و باروي شمالي ساخته شده است‪ .‬بخش غربي قلعة اولتان يا شهر بيروني كه زون ‪ ٢‬ناميده شد‪ ،‬حدود ‪ ٤٠‬هكتار وسعت دارد‪ ،‬درست بعد از خندق‬
‫غربي كه امروزه كانال فاضﻼب كارخانة قند از آن عبور ميكند‪ ،‬قرار گرفته است‪ .‬بررسي مغناﻃيسسنجي روي كل زون ‪ ١‬و قسمتي از زون ‪ ٢‬كه امكان‬
‫بررسي وجود داشت انجام شد‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫نقشة مغناﻃيسي و تفسير آن در زون ‪ ١‬در شكلهاي ‪٤‬و ‪ ٥‬ديده ميشود‪ .‬خطوط نارنجيرنگي كه در سراسر قلعة اولتان ديده ميشود‪ ،‬مربوط به بقاياي ديوار‬
‫است‪ .‬روي عكس هوايي در بعضي قسمتها اين ديوارها قابل مشاهده است‪ .‬دو آنومالي زردرنگ در قسمت شمالي نقشة مغناﻃيسي‪ ،‬باتوجه به ضخامت‬
‫حدودي ‪ ١٥‬متري آن‪ ،‬بايد مربوط به ديوارهاي قطوري در اين قسمت باشد و احتماﻻً از نظر زماني با ديوارهاي نارنجيرنگ متفاوت و شايد قديمتر باشند‪.‬‬
‫هرچند كه از روي نقشة مغناﻃيسي هيچگاه نميتوان به گاهنگاري اقدام نمود ولي نوع پوشش گياهي در اين قسمت و همچنين نوع آنومالي خطي‪ ،‬نشان از‬
‫تفاوت اين آنوماليها با بخشهاي ديگر دارد‪ .‬آنومالي بنفشرنگ يك ناحية مغناﻃيسي است كه داراي ساختارهايي است و يك آنومالي دايرهاي هم در داخل‬
‫آن مشاهده ميگردد و مربوط به يك ساختار معماري در اين بخش است‪ .‬آنومالي خطي قرمزرنگ‪ ،‬مربوط به پروژه متوقفشدة ساخت جاده در داخل قلعة‬
‫اولتان است‪ .‬در داخل اين آنومالي خطي‪ ،‬آنوماليهاي نقطهاي منظمي ديده ميشود كه مربوط به كپههاي شن و ماسهاي است كه براي ساخت راه در اين‬
‫قسمت ريخته شده است‪ .‬آنوماليهايي كه با رنگ خاكستري در نقشه مشخص شدهاند‪ ،‬مربوط به زونها يا نواحي مغناﻃيسي داراي بقاياي معماري تخريب‬
‫شدهاند‪ .‬باتوجه به مواد سطﺤي مانند سربارة فلزي‪ ،‬جوش كوره‪ ،‬آجر و سفال فراوان‪ ،‬اين زونهاي مغناﻃيسي داراي بقاياي دستساز انساني هستند كه در اثر‬
‫تخريب و فرسايش و تجمع‪ ،‬منطقة شديد مغناﻃيسي را ايجاد كردهاند‪ .‬نقاط فيروزهاي كه بيشتر در بخش غربي قلعه ديده ميشوند‪ ،‬مربوط به ساختارهاي‬
‫دايرهاي اﻃراف ساختمانها )شايد برجكهايي؟( هستند كه در بعضي قسمتها اين بقاياي معماري روي سطح هم ديده ميشوند‪ .‬آنوماليهاي نقطهاي‬
‫زردرنگ‪ ،‬در باروي جنوبي و غربي‪ ،‬مربوط به برجهاي موجود در اين قسمت است كه بهﻃور منظم و در فاصلة حدود ‪ ٣٠‬متر از يكديگر وجود دارد‪ .‬آنوماليهاي‬
‫نقطهاي فراواني نيز در سطح قلعة اولتان وجود دارد كه مربوط به گودالهايي كه با خاك سطﺤي پُر شدهاند و چون خاك سطﺤي شدت جريان مغناﻃيس‬
‫اندكي بيشتر از خاك زير سطﺤي دارد‪ ،‬باعث به وجودآمدن آنوماليهاي نقطهاي مثبت در اين بخشها شده است‪.‬‬
‫نقشة مغناﻃيسي زون ‪ ٢‬و تفسير آن در شكلهاي ‪ 6‬و ‪ 7‬قابل مشاهده است‪ .‬آنومالي كه با رنگ قهوهاي نشان داده شده‪ ،‬مربوط به يك بناي‬
‫مربعشكل به ضلع حدودي ‪ ٥٠‬متر در اين قسمت است‪ .‬آنوماليهاي نقطهاي در روي نقشه نشان از وجود كوره است‪ .‬باتوجه به پراكندگي جوش كوره بر‬
 ‫‪ | ٥٠8‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫سطح‪ ،‬احتماﻻً اين كورهها مربوط به پخت سفال و آجر بوده است‪ .‬چند زون مغناﻃيسي با رنگ بنفش روي نقشه نشان داده شده است‪ .‬اين زونها مربوط به‬
‫وجود فضاهايي مورد استفاده انسان بوده است‪ .‬آنومالي فيروزهاي كه در وسط نقشه قابل مشاهده است‪ ،‬مربوط به وجود كانال باستاني در اين بخش است‪.‬‬
‫آنوماليهاي خطي آبيرنگي مربوط به سازههاي هيدورليكي مانند جوي يا كانال در اين بخش است‪ .‬همچنين‪ ،‬در بخش شرقي كانال‪ ،‬آنوماليهاي كه با رنگ‬
‫نارنجي نشاندادهشده‪ ،‬نشاندهندة وجود ديوارهايي در اين قسمت است‪ .‬آنوماليهاي نقطهاي كه با رنگ زرد نشان داده شده است‪ ،‬هم آنوماليهاي نقطهاي‬
‫مثبت و هم آنوماليهاي نقطهاي هستند‪ .‬اندازة اين آنوماليهاي نقطهاي متفاوت و بين ‪ ٢‬در ‪ ٣‬متر تا ‪ ٤‬در ‪ ٤‬متر و ‪ ٥‬در ‪ ٤‬متر است‪ .‬شدت جريان ميدان‬
‫مغناﻃيسي متوسط در اين آنوماليها حدود ‪ 6٠‬نانو تسﻼ است‪ .‬اصوﻻً اين نوع آنوماليها مربوط به وجود گودالهايي پُرشده اند‪ .‬اين گودالهاي پُرشده ممكن‬
‫است مربوط به گور و يا فضاهاي حرارتديدهاي همچون اجاق و كوره و تنور باشد‪ .‬اين مهم تنها با كاوش است كه مشخص ميشود‪.‬‬

‫ﻧتيجهگيري‬
‫بررسي مغناﻃيسي در زون ‪ ١‬و ‪ ٢‬مﺤوﻃة اولتان باعث آشكارسازي آنوماليهاي باستاني بسياري گرديد‪ .‬آنومالي سازههاي معماري‪ ،‬بقاياي ديوارهايي با ضخامت‬
‫متفاوت و احتماﻻً دورههاي مختلف‪ ،‬برجكها‪ ،‬اجاق و كوره‪ ،‬همچنين كانالهاي باستاني در اين دو زون قابل مشاهده است‪ .‬همچنين‪ ،‬روي باروي جنوبي و‬
‫غربي آنومالي برجهاي ديدهباني آشكار شده است‪ .‬در بخش غربي وجود آنوماليهاي نقطهاي مغناﻃيسي مثبت‪ ،‬وجود كوره يا اجاقهاي متعدد را باتوجه به‬
‫سربارههاي موجود بر سطح مﺤتمل ميسازد‪.‬‬

‫كتابﻧامه‬
‫زرياب خويي‪ ،‬عباس‪» ،١٣7٤ .‬آذربايجان«‪ ،‬در دايرهالمعارف بزرگ اسﻼمي‪ ،‬زير نظر كاظم موسوي بجنوردي‪ .‬ج ‪ ،١‬تهران‪ :‬مركز دايرهالمعارف بزرگ اسﻼمي‪٢٣7 :‬ـ ‪.١9٤‬‬

‫عليزاده‪ ،‬كريم‪» ،١٣8٥ .‬ﻻيهنگاري در مﺤوﻃة باستاني اولتانقاﻻسي‪ ،‬دشت مغان«‪ ،‬گزارشهاي باستانشناسي ‪١١٤ : ٥‬ـ ‪.9١‬‬

‫عليزاده‪ ،‬كريم‪ ،١٣86 .‬گزارش مقدماتي كاوش هاي باستانشناختي در اولتان قاﻻسي‪ ،‬دشت مغان ـ اردبيل ) فصل اول و دوم(‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكده‬
‫باستانشناسي‪.‬‬

‫قاسمي‪ ،‬احمد‪ ،١٣77 .‬مغان‪ ،‬نگين آذربايجان‪ .‬ج ‪ .١‬تهران‪ :‬وزارت فرهنگ و ارشاد اسﻼمي‪.‬‬

‫كردواني‪ ،‬مﺤمود و ايرج حريرچيان‪ ،١٣٥١ .‬گزارش بررسيهاي باستانشناسي دشت مغان‪ .‬تهران‪ :‬مركز اسناد و مدارك سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري‪.‬‬

‫مقدسي‪ ،‬ابوعبداﷲ مﺤمدابن مﺤمد‪ .١٣6١ .‬احسن التقاسيم في معرفه اﻻقاليم‪ .‬ترجمه‪ :‬علينقي منزوي‪ .‬تهران‪ :‬بنگاه نشر و ترجمه كتاب‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٠9‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت جغرافيايي اولتان قاﻻسي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬مﺤدودة مورد مطالعه مﺤوﻃة باستاني اولتان‪.‬‬

 ‫‪ | ٥١٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬عكس هوايي قلعة اولتان يا زون ‪) ١‬عكس‪ :‬كورش مﺤمدخاني(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬نقشة مغناﻃيسي قلعة اولتان يا زون ‪.١‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥١١‬‬

‫شكل ‪ .٥‬تفسير نقشة مغناﻃيسي قلعة اولتان يا زون ‪.٢‬‬

‫شكل ‪ .6‬نقشة مغناﻃيسي زون ‪.٢‬‬

 ‫‪ | ٥١٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .7‬تفسير نقشة مغناﻃيسي زون ‪.٢‬‬

 ‫گزارش مقدماتي ﺑررسي ﺑاستانشناختي ﺑخش ريز شهرستان جَم )استان ﺑوشهر(‬

‫مﺤمدزاده‪١‬‬ ‫فضلاﷲ‬

‫درآمد‬
‫بررسي باستانشناختي بخش ريز شهرستان جَم )استان بوشهر( به شمارة مجوز ‪ ٤٠١٣٥٥7٤‬از تاريخ ‪ ١٤٠١/١١/8‬تا ‪ ١٤٠٢ /١/١٥‬با همكاري و مشاركت‬
‫شركت پاﻻيش گاز فجر جَم انجام شد‪ .‬مهمترين اهداف بررسي را كسب آگاهي مناسب از چشمانداز باستانشناختي مﺤدودة جغرافيايي بخش ريز‪ ،‬فراهمآوردن‬
‫بستري ضابطهمند در راستاي تمركز مطالعات باستانشناختي و انتشار نتايج آنها‪ ،‬شناسايي حداكثري آثار و مﺤوﻃههاي باستانشناختي بخش ريز بهعنوان‬
‫ميراث با اهميت پسكرانة شمالي خليج فارس پيش از تخريب در روند ساختوسازها و ديگر فعاليتهاي انساني‪ ،‬همچنين سنجش تﺤوﻻت باستانشناختي‬
‫مرتبط با شكلگيري و توسعة استقرارگاههاي دورة ساساني تا سدههاي مياني اسﻼم تشكيل ميداد‪.‬‬
‫نخستين پژوهش باستانشناختي در مﺤدودة امروزي بخش ريز در سال ‪ ١97٣‬ميﻼدي در جريان بررسي درّههاي مرتفع منطقة پسكرانة سيراف‬
‫)جَم‪ ،‬دِژگاه و گلهدار( از سوي هيئت اعزامي از بندر سيراف انجام گرفت )‪ .(Whitcomb 2009‬درنتيجه‪ ،‬يك مﺤوﻃة باستانشناختي مربوط به دورة انتقالي‬
‫ساساني به اوايل اسﻼم در روستاي »تَشّان« بههمراه دو مﺤوﻃة كوچك فاقد گاهنگاري در مسير بين »ريز« و »دژگاه« شناسايي شدند )‪ .(Ibid‬پس از آن‬
‫شهرستان جَم توسط حسين توفيقيان و مﺤمود ميراسكندري بررسي و تعداد كمي سازة آبي در بخش ريز شناسايي گرديد )توفيقيان ‪ .(١٣8١‬سپس‪ ،‬بخشهاي‬
‫پراكنده و گزينششدهاي از بخش ريز توسط عبدالرضا دشتيزاده بررسي شد‪ .‬هرچند اين بررسي با مﺤوريت دورة پارينهسنگي در جريان بود‪ ،‬بنابر اصرار‬
‫ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان بوشهر‪ ،‬پس از پايان بررسي تعداد سه سازة آبي و يك مﺤوﻃة ساساني نيز در فهرست آثار ملي‬
‫ايران به ثبت رسيدند )دشتيزاده‪١٣86 ،‬؛ ابراهيمي و دشتي ‪ ١٣88‬الف؛ ب؛ پ(‪ .‬در سالهاي ‪ ١٣97‬تا ‪ ١٣98‬نيز پژوهشي در قالب يك پاياننامة كارشناسيارشد‬
‫صدها سازة آبي را در سراسر شهرستان جَم مورد شناسايي و معرفي قرار داد )مﺤمدزاده ‪ .(١٣98‬آخرين بررسي باستانشناختي شهرستان در سال ‪ ١٣98‬انجام‬
‫شد )رفيعي و پارسايي برازجاني ‪ .(١٣99‬درنتيجه‪ ،‬در سراسر شهرستان جَم تعداد ‪ ١٠6‬اثر و مﺤوﻃه شناسايي شد‪ .‬بر اساس نقاط پيادهشده روي عكس‬
‫ماهوارهاي در مقالة منتشرشده‪ ،‬بهنظر ميرسد حدود نيمي از آثار و مﺤوﻃههاي شناساييشده ﻃي بررسي در مﺤدودة جغرافيايي بخش ريز قرار ميگيرند‬
‫)همان ‪ .(٣68 :١٣99‬برخي انتشارات غيرمتمركز نيز در رابطه با تعداد كمي از آثار تاريخي بخش ريز از اهميت برخوردارند )ﻃاهري ‪١٣88‬؛ نوبخت ‪١٣9٢‬؛‬
‫‪ .(Zarei 2016‬با اينهمه‪ ،‬بهدليل عدم پوشش مناسب »بخش ريز« اين شهرستان‪ ،‬به مناﻃق مهمي از اين حوضة جغرافيايي توجه نشده و بنابراين اﻃﻼعات‬
‫مطلوبي از توالي گاهنگاري‪ ،‬الگوهاي استقراري و ديگر مﺆلفههاي باستانشناختي آن وجود نداشت‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف منطقة مورد ﺑررسي‬

‫بخش ريزِ شهرستان جَم با مساحت ‪ 668/6‬كيلومتر مربع در مﺤدودة جنوبشرقي استان بوشهر قرار دارد‪ .‬اين بخش از سمت غرب به شهرستان َديﱢر‪ ،‬از سمت‬
‫جنوبغرب به شهرستان كنگان‪ ،‬از سمت شمالغرب به شهرستان دَشتي در استان بوشهر و از سمت شمال به شهرستان فراشبند در استان فارس منتهي‬
‫ميشود‪ .‬بخش ريز از شهرهاي ريز و انارستان و ‪ ٢٢‬روستا تشكيل شده است‪ .‬اين بخش در ميانة رشتهكوههاي زاگرس قرار دارد‪ .‬هرچند‪ ،‬نوار كوهستاني‬
‫مذكور از سمت شرق‪ ،‬شمال‪ ،‬غرب و نيز قسمتهايي از جنوب‪ ،‬اينجا را احاﻃه نموده و بنابراين منطقهاي تقريباً مﺤصور مﺤسوب ميگردد‪ ،‬به واسطة چند راه‬
‫عمده با نواحي پيراموني ارتباط دارد‪ .‬راههاي ديگري با ميزان اهميت كمتر وجود دارند كه البته استفادة عمده نداشته و صرفاً از سوي اجتماعات انساني‬
‫كوچكتر مستقر در فواصل نزديك آنها مورد توجه بودهاند‪ .‬از مهمترين پديدههاي ﻃبيعي اين مﺤدوده رودخانة بزرگ ريز است كه قسمت اعظم بستر آن تا‬
‫دهة ‪ ١٣8٠‬خورشيدي از آب شيرينِ دائم برخوردار بوده است‪ .‬چشمههاي كوهستاني و رودخانههاي فصلي متعدد ديگر قابليتهاي زيستي اين بخش هستند‪.‬‬

‫اصفهان؛ ‪fazli.mohamadzade@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬دانشآموختة كارشناسيارشد باستانشناسي از دانشگاه هنر‬

 ‫‪ | ٥١٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شرح عﻤليات ميداﻧي‬

‫عمليات ميداني بررسي باستانشناختي بخش ريز در ابتدا با پايش تصاوير ماهوارهاي جهت شناسايي هر آنچه با سنجش از دور امكانپذير بود آغاز شد‪ .‬سپس‬
‫تمام مﺤدودة بخش به شبكهاي از مربعها تقسيم گرديد‪ .‬عليرغم اين‪ ،‬ايجاد شبكهها تﺄثير خاصي در روند بررسي ميداني و شناسايي آثار و مﺤوﻃهها نداشت‪.‬‬
‫بنابراين‪ ،‬ايجاد آنها صرفة عاملي براي تفكيك بهتر اﻃﻼعات كسبشده در مرحلة نهايي پژوهش بود )شكلهاي ‪ ١‬و ‪.(٢‬‬
‫پيمايش جغرافياي منطقه با گزينش نواحي مختلف به گونهاي سازماندهي شد تا حداكثر آثار و مﺤوﻃههاي باستانشناختي احتمالي در هركدام از آنها‬
‫ﻃي يك مرحلة پيمايش شناساييشده و كدگذاريها نيز برخوردار از يك ترتيب منظم باشد‪ .‬با اينحال‪ ،‬بهدﻻيل مختلف هميشه رعايت اين روند امكانپذير‬
‫نبود‪ .‬دﻻيلي نظير بارندگي‪ ،‬نياز به هماهنگي با مالكان مﺤلي‪ ،‬پوشش گياهي متراكم كه مستندنگاري و نمونهبرداري از سطح آثار را با مشكل مواجه ميساخت‬
‫و غيره مهمترين آنها بودند‪ .‬در تمامي مراحل انجام پژوهش تعامل سازنده با مردم بومي اعم از مالكان و ديگر ساكنان منطقه مورد توجه جدي قرار گرفت‪.‬‬
‫بنابراين‪ ،‬اراية اﻃﻼعات علمي و قابل درك از ماهيت علم باستانشناسي و اهميت پژوهش فوق براي آگاهي از تﺤوﻻت باستانشناختي و هويت جمعي‪ ،‬تﺄثير‬
‫زيادي در جلب اعتماد عمومي و انجام هرچه بهتر بررسي داشت‪.‬‬
‫انجام بررسي به شناسايي تعداد ‪ ٢78‬اثر و مﺤوﻃه‪ ،‬همچنين دهها نقطة باستانشناختي منجر شد‪ .‬از اين ميان‪ ،‬احتماﻻً حدود ‪ ٥٠‬اثر و مﺤوﻃه از‬
‫موارد شناساييشده ﻃي پژوهشهاي باستانشناختي پيشين در شهرستان جَم بودهاند‪ .‬بنابراين‪ ،‬بررسي مجدد در راستاي افزايش اﻃﻼعات موجود و تهية‬
‫گزارشي از آخرين وضعيت آنها انجام گرفت )شكلهاي ‪ ٣‬و ‪.(٤‬‬
‫شناسايي شواهد سودمندي از كشاورزي و شيوههاي مديريت اراضي در كنار سازههاي آبي متنوع بهويژه از دورة ساساني‪ ،‬از مهمترين دستاوردهاي‬
‫پژوهش است‪ .‬در اين راستا نواحي وسيعي متشكل از هزاران هكتار زمين تراستبنديشده بهخصوص در ارتفاعات كوهپايهاي سراسر بخش ريز شناسايي شد‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫گاهنگاري يافتههاي پژوهش‪ ،‬عمدتاً دورة پارينهسنگي مياني تا معاصر را شامل ميشود‪ .‬هرچند‪ ،‬شناسايي يك تبردستي دوسويه بهاحتمال بسيار متعلق به دورة‬
‫آشولي نشان داد گاهنگاري باستانشناختي بخش ريز تا دوران پارينهسنگي كهن به عقب برميگردد‪ .‬در دورة پارينهسنگي و دو دورة پس از آن يافتهها را‬
‫دستافزارهاي سنگي تشكيل ميدهد )شكل ‪ .(٥‬سپس در اواخر هزارة پنجم پيشازميﻼد با شكلگيري استقرارگاههاي باكوني سفال نيز به مواد باستانشناختي‬
‫منطقه اضافه ميشود‪.‬‬
‫بيشترين يافتهها مربوط به دورة ساساني است‪ .‬ﻃيف متنوعي از قطعات سفال‪ ،‬ظرفهاي سنگي‪ ،‬ظرفهاي شيشهاي‪ ،‬سربارههاي ذوب آهن‪،‬‬
‫قطعاتي از جوش و ديوارة كورههاي پخت سفال‪ ،‬سه قطعه آتشدان‪ ،‬تعدادي سُرمهدان و بزكساب سنگي و غيره از ديگر يافتههاي مهم اين دوره هستند‬
‫)شكل ‪ .(6‬يافتههاي مربوط به دورة اسﻼمي )سدههاي نخستين تا مياني( را قطعات سفالهاي لعابدار‪ ،‬ظرفهاي شيشهاي‪ ،‬آويزها و غيره شامل ميشوند‪.‬‬
‫در روند انجام بررسي به مواد باستانشناختي سطح مﺤوﻃهها نگاه ويژهاي شد‪ .‬به اين معني كه نمونهبرداري از آنها نه صرفاً براي گاهنگاري‪ ،‬بلكه‬
‫با هدف كسب آگاهي از جنبههاي باستانشناختي مختلف نظير گونهشناسي‪ ،‬كاربري‪ ،‬اقتصاد غذايي‪ ،‬تبادﻻت برونمنطقهاي و غيره در رابطه با مﺤوﻃهها مورد‬
‫توجه قرار گرفتند‪ .‬بنابراين‪ ،‬پراكنش برخي گونههاي سفالي بهصورت هدفمند دنبال شد‪ .‬در اين راستا به يافتههاي مردمي نيز توجه شد‪ .‬بنابراين‪ ،‬جلب اعتماد‬
‫مالكاني كه بهﻃور اتفاقي و هنگام فعاليتهاي ساختماني و كشاورزي خود اشياء تاريخي را يافته بودند موجب اهداي اين آثار گرديد‪.‬‬
‫تعداد زيادي از مواد باستانشناختي كه با فعاليتهاي شهرسازي از بافت اصلي خود دور شده بودند نيز شناسايي و در بخشي از گزارش بررسي تﺤت‬
‫عنوان »يافتههاي دور از بافت« معرفي شدند‪.‬‬

‫ﻧتيجهگيري‬
‫انجام بررسي باستانشناختي در بخش ريز به شناسايي و بازديد مجدد تعداد ‪ ٢78‬مﺤوﻃه و اثر‪ ،‬همچنين دهها نقطة باستانشناختي منجر گرديد‪ .‬ضمناً‪ ،‬در‬
‫همين آمار حدود پنجاه مﺤوﻃه و اثري كه در پژوهشهاي پيشين شناسايي شده بودند مجدداً مورد بررسي قرار گرفتند‪ .‬در اين راستا توالي مناسبي از‬
‫استقرارهاي انساني اين منطقه فراهم شد‪ .‬بر اين اساس كهنترين اثر انساني شناساييشده در ناحية ريز يك تبردستي دو سويه مربوط به دورة آشولي‬
‫)‪ ١8٠٠٠٠٠‬تا ‪ ٢٠٠٠٠٠‬سال قبل( است‪ .‬پس از آن در دورة پارينهسنگي مياني )‪ ٢٠٠٠٠٠‬تا ‪ ٤٠٠٠٠‬سال قبل(‪ ،‬برخي نقاط در دشت ريز مورد سكونت‬
‫اجتماعات انساني اين دوره قرار ميگيرند‪ .‬پس از اين‪ ،‬شناسايي دستافزارهاي دورة پارينهسنگي جديد مداركي هستند كه حضور جوامع انساني در اين ناحيه‬
‫را نشان ميدهند‪ .‬بعد از دورة مذكور‪ ،‬اندك دستافزارهاي شناساييشده از دورة نوسنگي بدونسفال‪ ،‬ركود استقرارهاي انساني بخش ريز را بازگو ميكنند‪ .‬دو‬
‫مﺤوﻃة دربردارندهي سفالهاي باكون جديد و لَپّويي‪ ،‬پس از دورة نوسنگي شواهد با اهميت استقرارگاههاي اين دوره در ناحية ريز هستند‪ .‬از اين پس تا قرن‬
‫‪ ٥‬يا ‪ ٣‬پيشازميﻼد يك وقفة گاهنگاري در مدارك وجود دارد‪ .‬برخي قطعات سفال مربوط به مﺤدوة مركزي بخش ريز و نيز تعدادي از سفالهاي برداشتشده‬
‫از مﺤوﻃههاي ديگر از نظر فن ساخت و البته فرم‪ ،‬شباهتهايي با نمونههاي هخامنشي و فراهخامنشي دارند‪ .‬بنابراين‪ ،‬احتماﻻً در اين مﺤدودة زماني مركز‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥١٥‬‬

‫بخش ريز بهصورت مﺤدود مورد سكونت بوده است‪ .‬پس از اين‪ ،‬سراسر ناحية ريز شامل ارتفاعات‪ ،‬نقاط كوهپايهاي و دشتها با ايجاد مﺤوﻃهها و آثار دورة‬
‫ساساني روبهرو ميشود‪ .‬در حقيقت‪ ،‬مﺤوﻃهها و آثار متعدد مربوط به اين دوره بيانگر رونق حداكثري استقرارگاههاي منطقه نسبت به دوران پيشازتاريخ تا‬
‫دورة تاريخي است‪ .‬پس از دورة ساساني به فاصلة آغاز دورة اسﻼمي تا سدة دوم هجري‪ ،‬منطقه وارد يك دورة ركود شده است‪ .‬به اين معني كه از مﺤوﻃهها‬
‫و آثار اين مﺤدودة زماني شواهدي تشخيص داده نشد‪ .‬هرچند بهاحتمال بسيار‪ ،‬يك عامل كليدي در اين رابطه عدم شناخت مناسب مواد باستانشناختي مربوط‬
‫به آن است‪ .‬از سدة دوم هجري تا سدههاي مياني اسﻼم‪ ،‬استقرار در بخش ريز مجدداً رشد پيدا ميكند‪ ،‬البته هرگز به وسعت دورة ساساني نميرسد‪ .‬در اين‬
‫هنگام تعداد كمي از مﺤوﻃههاي دورة ساساني نيز مورد سكونت دوباره قرار گرفتهاند‪ .‬هرچند استقرار در آنها هيچگاه به رونق دورة سابق نيست‪ .‬پس از‬
‫سدههاي مياني اسﻼم تا دورة قاجار يك ركود بلندمدت در مدارك وجود دارد‪ .‬از دورة قاجار و با ورود اقوام و اجتماعات انساني جديد به منطقه‪ ،‬باري ديگر و‬
‫بهصورت تدريجي در اين ناحيه سكونت قابلتوجه رخ ميدهد‪ .‬در همين زمان با ﻻيروبي برخي از قناتهاي ويران در نقاط مختلف‪ ،‬ساخت مساجد‪ ،‬بهرهبرداري‬
‫از رودخانهها و چشمههاي آب شيرين در كنار ديگر قابليتهاي ﻃبيعي‪ ،‬استقرارگاههاي بخش ريز ضمن برخي نوسانات روند رشد را در پيش ميگيرند‪.‬‬

‫سپاسگزاري‬
‫از اعضاي مﺤترم گروه بررسي آقايان مهران كاكاوند‪ ،‬مﺤسن سعيدي‪ ،‬دكتر احمدعلي اسدي و دكتر بامشاد يغمايي قدرداني ميشود‪.‬‬

‫كتابﻧامه‬
‫ابراهيمي‪ ،‬نصراﷲ و بديعه دشتي‪ ١٣88 .‬الف‪ ،‬گزارش ثبتي قناتهاي كتّو تشّان‪ ،‬بوشهر‪ :‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان بوشهر‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫ابراهيمي‪ ،‬نصراﷲ و بديعه دشتي‪١٣88 .‬ب‪ ،‬گزارش ثبتي بركه دشتندي‪ ،‬بوشهر‪ :‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان بوشهر‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫ابراهيمي‪ ،‬نصراﷲ و بديعه دشتي‪١٣88 .‬پ‪ ،‬گزارش ثبتي آسياب آبي بَنگو‪ ،‬بوشهر‪ :‬ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايع دستي استان بوشهر‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫دشتيزاده‪ ،‬عبدالرضا‪ ،١٣86 ،‬گزارش بررسي شناسايي پارينهسنگي در دشت ميانكوهي جَم و ريز‪ ،‬ابوشهر‪ :‬دارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان بوشهر‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫توفيقيان‪ ،‬حسين‪ ،١٣8١ .‬سازههاي آبي جَم باستان‪ ،‬بوشهر‪ :‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان بوشهر‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫نوبخت‪ ،‬احمد‪ ،١٣9٢ .‬جامعهشناسي تاريخي جَم‪ ،‬جلد ‪ ،١‬شيراز‪ :‬انتشارات ايﻼف‪.‬‬

‫ﻃاهري‪ ،‬رضا‪ ،١٣88 .‬از مرواريد تا نفت تاريخ خليج فارس )از بندر سيراف تا كنگان و عسلويه(‪ ،‬شيراز‪ :‬انتشارات داستانسرا‪.‬‬

‫مﺤمدزاده‪ ،‬فضلاﷲ‪ ،١٣98 .‬سازههاي آبي شهرستان جَم؛ از دوره ساساني تا سدههاي مياني اسﻼم‪ ،‬پاياننامة كارشناسيارشد‪ ،‬اصفهان‪ :‬كتابخانة مركزي دانشگاه هنر اصفهان‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫رفيعي‪ ،‬نغمه و مهرداد پارسايي برازجاني‪» ،١٣99 .‬بررسي و شناسايي آثار و مﺤوﻃههاي باستاني شهرستان جَم و ريز‪ ،‬استان بوشهر«‪ ،‬در مجموعه مقاﻻت كوتاه هجدهمين‬
‫گردهمايي ساﻻنه باستانشناسي ايران‪ ،‬گردآورنده‪ :‬روحاله شيرازي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪٣7٠ :‬ـ ‪.٣6٣‬‬

‫‪Whitehouse, David with contributions by Donald S. Whitcomb and T. J. Wilkinson. 2009, Siraf: History, Topography and Environment,‬‬
‫‪Oxford: Oxbow Books.‬‬

‫‪Zarei, Hamid. 2016, The Ancient Water Management Systems in the Northern Coast of the Persian Gulf, Bushehr, Iran, Tehran: Ganjineye Honar‬‬
‫‪Publication.‬‬
 ‫‪ | ٥١6‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬پراكنش آثار و مﺤوﻃههاي شناساييشده )ترسيم‪ :‬بامشاد يغمايي(‬

‫شكل ‪ .٢‬نمودار فراواني نسبي آثار و مﺤوﻃههاي شناساييشده )ترسيم‪ :‬مﺤسن سعيدي(‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥١7‬‬

‫شكل ‪ .٣‬ويرانههاي يك دژ ساساني‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬جدولهاي دستكند انتقال آب در حاشية دو سوي رودخانة ريز‪.‬‬

 ‫‪ | ٥١8‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬تعدادي از دستافزارهاي دورة پارينهسنگي مياني‪.‬‬

‫شكل ‪ .6‬بخشي از يك كوزة ساساني‪.‬‬

 ‫ن استان اردﺑيل‬
‫ﻧويافتهﻫايي از تدفين دوران ساساﻧي و اوايل اسﻼم در دشت مغا ِ‬

‫مﺤمدي‪١‬‬ ‫سيد روحاله‬

‫ستارنژاد‪٢‬‬ ‫سعيد‬

‫درآمد‬
‫دشت مغان كه در منابع مكتوب دوران اسﻼمي با عناوين »موغان«‪» ،‬موغكان« و »بﻼسگان« شناخته ميشد‪ ،‬بهعنوان يكي از مناﻃق مهم در مطالعات‬
‫باستانشناختي پهنة جغرافيايي منطقة شمالغرب ايران مﺤسوب ميشود‪ .‬براساس فعاليتهاي پيشين باستانشناختي باستانشناسان‪ ،‬شواهد مهمي از دوران‬
‫پيشازتاريخ‪ ،‬تاريخي و اسﻼمي در اين دشت بهدست آمده كه بخش مهمي از مطالعات مربوط به دوران ساساني منطقة آذربايجان ايران‪ ،‬متكي به يافتههاي‬
‫اين ناحيه است‪ .‬با اينحال‪ ،‬دانستهها پيرامون وضعيت باورهاي آييني ـ ديني و به تبع آن دربارة سنتهاي تدفين جوامع ساكن منطقه در دوران ساساني بسيار‬
‫مﺤدود بوده است‪ .‬بنابراين‪ ،‬نويافتههاي كاوش اضطراري مﺤدودة مﺤوﻃة تاريخي »اولتانقاﻻسي«‪ ،‬ضمن كشف گورهايي از دوران ساساني و اوايل اسﻼم‬
‫در راستاي پاسخ به پرسشهاي اساسي پيرامون وضعيت باورهاي آييني جوامع منطقه در اين دوران نيز قابل ارزيابي است‪ .‬ﻃرح پيشنهاد كاوش اضطراري‬
‫قبور مكشوفه به پژوهشكدة باستانشناسي ارسال و عمليات نجاتبخشي باستانشناسي با اخذ مجوز از پژوهشگاه ميراثفرهنگي و گردشگري به شمارة‬
‫‪ ٤٠١٣٢796‬از ‪ ١٢‬شهريورماه ‪ ١٤٠١‬شروع گرديد‪ .‬بهدليل گستردگي و چنددورهبودن قبور مدت كاوش اضطراري مطابق مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٣٥86‬و‬
‫‪ ٤٠١٣٤٠٥٢‬از پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري تا تاريخ ‪ ١٤٠١/9/١7‬تمديد شد‪ .‬براساس اين كاوش‪ ،‬نزديك به ‪ ١٠٠‬گور متعلق به دوران ساساني و‬
‫اسﻼمي كشف و شناسايي شد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫گورستان اولتانقاﻻسي در جوار شهر اولتان شهرستان پارسآباد مغان از توابع استان اردبيل واقع شده است‪ .‬دشت مغان در نتيجة قرارداد تركمنچاي بين‬
‫روسيه تزاري و قاجار به دو بخش تقسيم گرديد‪ .‬دو سوم اين دشت با جهت شمالشرقي ـ جنوبغربي در حدفاصل رود ارس و درياي خزر در مﺤدوده فعلي‬
‫جمهوري آذربايجان و يكسوم اين دشت در حد فاصل درة يورد )دره رود(‪ ،‬ارس و ارتفاعات »ساﻻواتداغي« در مﺤدودة ايران واقع شده است‪ .‬اين دشت با‬
‫گسترة شمالشرقي ـ جنوبغربي بوده و حدود ‪ 7٠‬درصد از اين دشت در ساحل شمالي و ‪ ٣٠‬درصد آن در ساحل جنوبي رود ارس قرار گرفته و جمعاً قريب‬
‫به ‪ ١/١66/666‬هكتار مساحت دارد‪ .‬مﺤدودة گورستان تازهمكشوفه اولتانقاﻻسي در سمت جنوبي ارگ مركزي اولتانقاﻻسي در راستاي راه ارتباﻃي پارسآباد‬
‫به سربند واقع شده است‪ .‬بخشهايي از اين گورستان در نتيجة عمليات راهسازي و احداث كانال فاضﻼب معروف به بهمن در سالهاي قبل از انقﻼب اسﻼمي‬
‫آسيب ديده و دچار تخريب شده است‪ .‬در نتيجة احداث كارخانة رب برادران سپهري‪ ،‬بخش شمالي گورستان در مﺤوﻃة كارخانه حصاركشي شده و كاوش‬
‫‪X: 736805/69 Y:‬‬ ‫اضطراري تنها در مﺤدودة پروژة راهسازي و تعريض جاده انجام گرفت‪ .‬جبهة شرقي اين گورستان در مختصات جغرافيايي‬
‫‪ 4387407091/91‬و جبهة غربي در مختصات ‪ X: 736764/88‬و ‪ Y: 4387380/61‬و ارتفاع ‪ 6٥‬متري از سطح دريا قرار دارد )شكل ‪ .(١‬بيشترين ﻃول‬
‫گورستان در راستاي جادة آسفالت )راستاي شمالشرقي ـ جنوبغربي( ‪ ١٥٠‬متر و بيشترين عرض )حدفاصل ديوار كارخانة ربسازي تا جادة آسفالت( ‪١8‬ـ‬
‫‪ ١٤‬متر ميباشد )بدون احتساب مﺤدودة گورستان كه در خارج از پروژة راهسازي واقع شده است(‪ .‬البته قسمتهايي از گورستان در نتيجة فعاليتهاي‬
‫خاكبرداري و تسطيح راهسازي تخريب شده است و در فرآيند خاكبرداري‪ ،‬شماري اشياء فرهنگي متعلق به گورها كشف و شناسايي گرديد‪ .‬راه دسترسي به‬
‫گورستان از ﻃريق راه ارتباﻃي پارسآباد به اردبيل واقع در قطعة سربند است‪.‬‬

‫‪ .١‬ادارهكل ميراثفرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان اردبيل‪.‬‬

‫‪ .٢‬دكتري باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه مﺤقق اردبيلي‪ ،‬اردبيل‪.‬‬
 ‫‪ | ٥٢٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شرح عﻤليات ميداﻧي‬

‫باتوجه به اينكه هدف كاوش در گورستان اولتانقاﻻسي‪ ،‬دستيابي به اﻃﻼعات گورهاي در معرض تخريب عمليات راهسازي بوده است‪ .‬برهمين اساس‪ ،‬تعداد‬
‫‪ ٥‬ترانشه )‪ ،(Tr 1, Tr 2, Tr 3, Tr 4, Tr 5‬در ابعاد مختلف در كنار هم ايجاد شد‪ .‬گفتني است‪ ،‬ترانشهها بهترتيب از سمت غرب به شرق ايجاد و شمارهگذاري‬
‫گرديد‪ .‬در ترانشههاي ايجادشده پس از عكسبرداري‪ ،‬ﻻية خاك سطﺤي كه بهعنوان لوكوس نخست هر ترانشه مطرح ميباشد‪ ،‬برداشت گرديد‪ .‬ﻻية سطﺤي‬
‫در حدود ‪ ٢٠‬سانتيمتر ضخامت داشت كه پس از برداشت ﻻية سطﺤي هر يك از ترانشهها‪ ،‬ادامة فعاليت كاوش به روز بعد موكول شد‪ .‬اين كار باعث شناسايي‬
‫مﺤدودة گورهاي موجود در بستر زمين ميشود‪ ،‬بهﻃوري كه پس از گذشت يك روز از برداشت ﻻية سطﺤي خاك‪ ،‬مﺤدودة هر گور نسبت به خاك بكر‬
‫اﻃراف خشكتر شده است و بهراحتي ميتوان تعداد و مﺤدودة هر گور را شناسايي و مورد كاوش قرار داد )شكل ‪ .(٢‬از ﻃرفي‪ ،‬برداشت ﻻية سطﺤي اﻃراف‬
‫گورها باعث ميشود تا عﻼوهبر كاوش قبر به مﺤدودة اﻃراف قبور نيز توجه شود‪ ،‬انجام اين كار باعث ميشود تا وجود احتمالي هدايا يا شواهد معماري پيرامون‬
‫گورها نيز مشخص و شناسايي گردد‪ .‬گورهاي در اين مﺤوﻃه‪ ،‬در نقاط مختلف پراكنده شدهاند و پراكنش آنها نسبت به همديگر از نظم و الگوي خاصي تبعيت‬
‫نميكند‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫فرهنگي‪٣‬‬ ‫در نتيجة كاوش گورستان اولتانقاﻻسي تعداد ‪ ١٠٠‬گور از دوران ساساني و اسﻼمي )اوايل و مياني( شناسايي شد‪ .‬در كاوش گورها‪ ،‬حدود ‪ ١6٢‬مادة‬
‫بهدست آمد‪ .‬اين مواد فرهنگي يا بهعبارتي گورنهادهها‪ ،‬شامل ظروف سفالي‪ ،‬جنگافزارهاي فلزي‪ ،‬سكه‪ ،‬ظروف شيشهاي‪ ،‬زيورآﻻت و مهره )فريت‪ ،‬عقيق‪،‬‬
‫شيشه و سفال( است‪.‬‬

‫ظروف سفاﻟي‬
‫در كاوش گورها تعداد ‪ ١٢‬ظرف سفالي سالم و نيمهسالم بهدست آمد‪ .‬اين ظروف سفالي شامل ظروف دهانه باز‪ ،‬دهانه بسته بوده و در برخي موارد داراي‬
‫تزيينات كنده و افزوده است‪ .‬يكي از شاخصترين گونة ظروف سفالي يافتشده در اين گورستان‪ ،‬ظروف معروف به »دهانة شبدري‪ /‬گﻼبي« بوده )شكل ‪(٣‬‬
‫و اين ظروف قابل مقايسه با نمونههاي يافتشده از گورستان آيريزمي‪ ،‬تپه خرمن‪ ،‬تپه همت ساﻻﻻ و وان بخش موران شهرستان گرمي )كامبخش فرد‬
‫‪ ،(١٣77‬گورستان ليارسنگبن املش استان گيﻼن )جهاني و همكاران ‪٥8 :١٤٠٠‬ـ ‪ ،(٣9‬قلعه كوتي ‪ ، I‬گور شمارة ‪ ٤‬حسنيمﺤله است‪ .‬گاهشناختي ارائهشده‬
‫در كاوشهاي پيشين‪ ،‬براي اين گورنهادهها كه برخي همراه با سكههاي دوران پارتي است‪ ،‬عموماً دوران اشكاني بوده است‪ .‬با اينحال‪ ،‬يافتشدن تعداد ‪٣‬‬
‫سكه )شكل ‪ (٤‬مربوط به دوران ساساني در گورهاي اولتانقاﻻسي نشان داد‪ ،‬ظروف دهانهگﻼبي )شبدري( در دوران ساساني نيز تداوم داشته است‪ .‬بنابراين‪،‬‬
‫ضروري است تا در مطالعات مربوط به گورها و حتي مﺤوﻃهها تنها به مدارك سفالي استناد نشود و جملگي مواد فرهنگي بهخصوص بر دادههاي قابلتاريخ‪-‬‬
‫گذاري بيشتر تكيه گردد و براساس آن به ارايه گاهشناختي و حتي تاريخگذاري اشياء و مﺤوﻃه پرداخته شود‪.‬‬

‫اشياي فلزي‬
‫در گورهاي دوران ساساني مﺤوﻃه‪ ،‬شماري اشياي فلزي بهدست آمد‪ .‬اين اشياي فلزي از نظر نوع كاركرد در گونههاي چون ابزارآﻻت جنگي‪ ،‬كارابزار و‬
‫تزييني قابلدستهبندي است‪ .‬بيشترين يافته متعلق به جنگافزارها بوده و شامل سرپيكان و خنجر است‪ .‬خنجرها داراي دستة چوبي و غﻼف چرمي بوده كه‬
‫بقاياي از آن درون گورها باقيمانده است‪.‬‬

‫مُهره و ظرف شيشهاي‬

‫داخل گورهاي دوران ساساني شماري مهره از جنس شيشه‪ ،‬فريت‪ ،‬عقيق بهدست آمد‪ .‬اين مهرهها در اشكال مدور‪ ،‬بيضي و چندضلعي بوده و مهرههاي فريت‬
‫داراي تنوع رنگي بوده است‪ .‬مهرهها عموماً در اﻃراف جمجمه قرار داشتهاند‪ .‬همچنين‪ ،‬يك ظرف شيشهاي بهشكل جام و تراشخورده و نگين انگشتر از‬
‫جنس شيشه با ﻃرح كنده كماندار نيز داخل يكي از گورها بهدست آمد )شكلهاي ‪ ٥‬و ‪.(6‬‬

‫ﻧتيجهگيري‬
‫نتايج كاوش باستانشناختي اضطراري‪ ،‬منجربه شناسايي يكي از مهمترين گورستانهاي شهر تاريخي اولتانقاﻻسي از دورة ساساني تا قرون مياني اسﻼمي‬
‫در سه سطح متفاوت شد‪ .‬وسعت گورستان و حجم باﻻي تدفين درون اين مﺤوﻃه نشان از تراكم جمعيت در مﺤوﻃه داشته و از نظر گاهشناختي گورها متعلق‬
‫به دوران تاريخي )ساساني(‪ ،‬اوايل تا قرون مياني اسﻼمي است‪ .‬در كاوش گورستان حدود ‪ ١٠٠‬عدد گور شناسايي و كاوش شد‪ .‬اين گورها در اشكال چالهاي‬

‫‪ .٣‬باتوجه به اينكه در برخي گورها‪ ،‬مواد فرهنگي بهخصوص اشياي آهني بهشدت آسيب ديده بودند‪ .‬بنابراين‪ ،‬براي شمارش اين اشيا‪ ،‬يك عدد اختصاص داده شد‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٢١‬‬

‫و تابوتي بوده و درون ب ستر رسوبي مﺤوﻃه ايجاد شده است‪ .‬گورهاي دوران اسﻼمي از نظر ساختار چالة تدفين نسبت به گورهاي دوران تاريخي تنوع بيشتري‬
‫دارد به ﻃوري كه گورهاي دوران اسﻼمي در اشكال چالهاي‪ ،‬تابوت چوبي‪ ،‬خشتي و سرپوش آجري قابلدستهبندي است‪ .‬اين درحالي است كه جملگي گورهاي‬
‫دوران تاريخي به شيوة چالههاي ساده درون بستر زمين ايجاد شدهاند‪ .‬اين گورها به شكل تقريباً بيضي بوده و عمق چالهها بهدليل خاكبرداريهاي انجامشده‬
‫نامشخص است‪ .‬اين چالههاي در جهتهاي مختلف جغرافيايي بوده و درون آن تدفين)هاي( انساني در دو شيوة ﻃاقباز در ‪ 6‬تدفين‪ ،‬چمباتمهاي يك مورد و‬
‫نامشخص در ‪ ٢‬گور است‪ .‬تنها در گور شمارة ‪ ٤‬ترانشة ‪ ٤‬دو اسكلت درون يك چاله شناسايي گرديد و ساير تدفينها تنها بقاياي يك اسكلت وجود دارد‪.‬‬
‫چرخش حالت و جهت صورت در تدفينهاي انساني شناسايي و مستندنگاريشده در اين گورستان‪ ،‬غالباً از الگوي نزديك بههم بهره گرفته شده است‪ .‬بهﻃوري‬
‫كه‪ ،‬غالباً جمجمه رو به پهلوي چپ و تنها در دو مورد به پهلوي راست قرار دادهاند‪.‬‬
‫گورنهادهها شامل ظروف سفالي‪ ،‬اشياي فلزي‪ ،‬شيشهاي و سنگي بوده و از نظر كميت و كيفيت در گورها متفاوت است‪ .‬بهﻃوري كه در گور شمارة ‪٢‬‬
‫ترانشة ‪ (T4. B2) ٤‬تعداد ‪ ١١‬گورنهاده قرار دادهاند‪ .‬اين درحالي است كه در گور شمارة ‪ ٢‬ترانشة ‪ (T3. B2) ٣‬تنها دو ظرف سفالي شناسايي گرديد‪ .‬كميت‬
‫گورنهادهها بهنظر ارتباط نزديك با پايگاه اجتماعي فرد متوفي داشته و از اين نظر تدفينهاي انساني اين گورستان نشانگر مراتب اجتماعي نيز بوده است‪.‬‬
‫مطالعة تطبيقي مواد فرهنگي بهدستآمده از اين گورستان مشخص كرد كه اين گورها‪ ،‬متعلق به دوران تاريخي و براساس سكههاي يافتشده درون يكي از‬
‫گورها‪ ،‬متعلق به دوران ساساني و تاريخگذاري ‪ ٣٠٢‬الي ‪ ٣٠9‬و زمان پادشاهي »هرمز دوم« است‪ .‬با اينحال‪ ،‬براي دستيابي به تاريخگذاري تدفينهاي ساير‬
‫گورها نيازمند انجام آزمايشهاي باستانسنجي از نمونههاي )دندان و استخوان انساني( برداشت شده است‪ .‬در كنار گورهاي دوران تاريخي‪ ،‬شماري گور متعلق‬
‫به دوران اسﻼمي )اوايل و مياني( نيز شناسايي گرديد‪ .‬تدفينهاي بهدستآمده از دوران ساساني اين گورستان‪ ،‬نشان داد كه در اين بازة زماني‪ ،‬بخشي از سنت‬
‫تدفيني جوامع منطقه‪ ،‬همانند دوران پيشين‪ ،‬به شيوة تدفين چالهاي درون بستر زمين بوده است و عموماً مقيد به باورهاي زردشتي نبودهاند‪ .‬همچنين احتماﻻً‬
‫تدفينهاي تابوت چوبي دورة اسﻼمي متﺄثر از سنتهاي تدفين رايج در حوزة فرهنگي قفقاز بوده باشد‪ .‬بر اين اساس گورستان تازهمكشوفه اولتانقاﻻسي‬
‫ميتواند در مطالعات مربوط به آيين‪ ،‬باورها‪ ،‬برهمكنشهاي فرهنگي شمالغرب ايران‪ ،‬جنوب درياي خزر و حوزة قفقاز در دوران ساساني تا قرون مياني اسﻼم‬
‫نقش مﺆثري ايفا نمايد‪.‬‬

‫كتابﻧامه‬
‫جهاني‪ ،‬ولي و مجتبي چرمچيان‪ ،‬بهزاد ﻃالش‪ ،‬ابوالفضل حسيني‪» ،١٤٠٠ .‬يافتههايي از سنت تدفين دوره اشكاني درنخستين فصل از گمانهزني بهمنظور تعيين حريم مجموعه‬
‫باستاني ليارسنگبن املش«‪ ،‬در پژوهشهاي باستانشناسي گيﻼن به روايت فعاليتهاي استاد مﺤسن مقدم‪ ،‬گردآورندگان‪ :‬مﺤمد حسين عزيزي خرانقي و فريبا معجزاتي‪،‬‬
‫تهران‪ :‬موزه ملي ايران‪٥8 :‬ـ ‪.٣9‬‬

‫كامبخش فرد‪ ،‬سيفاﷲ‪ ،١٣77 .‬گورخمرههاي اشكاني‪) ،‬پيوست مجلة باستانشناسي و تاريخ(‪ ،‬تهران‪ :‬مركز نشر دانشگاهي‪.‬‬
 ‫‪ | ٥٢٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬قبور مكشوفه در جنوب اولتان قاﻻسي در پروژة چهارباندهنمودن راه ارتباﻃي پارس آباد ـ سربند مغان‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬مﺤدودة گورهاي دورة ساساني و اسﻼمي ) قبل و حين كاوش(‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٢٣‬‬

‫شكل ‪ .٣‬ظرف سفالي دهانهگﻼبي مكشوفه از كاوش اضطراري قبور دورة ساساني اولتان قاﻻسي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬سكة نقرة ساساني متعلق به هرمز دوم )‪٣٠9‬ـ‪ ٣٠٢‬م(‪.‬‬

 ‫‪ | ٥٢٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬جام شيشهاي مكشوفه از قبور دورة ساساني اولتان قاﻻسي‪.‬‬

‫شكل ‪ .6‬نقش كندة كماندار روي نگين انگشتر مكشوفه از قبور دورة ساساني اولتان قاﻻسي‪.‬‬
 ‫چكيدة ﺑررسي و شناسايي ﺑاستانشناختي مسير ﻟوﻟة اﻧتقال آب خرسان ‪ ٣‬ﺑه يزد‬
‫و شهرﻫاي مسير )مسير شﻤارة ‪(٤‬‬

‫جونِقاني‪١‬‬ ‫عباس مﺤمدي‬

‫صيادي‪٢‬‬ ‫مﺤمد‬

‫پيشدرآمد‬
‫بررسي باستانشناختي مسير لولة انتقال آب خرسان ‪ ٣‬به يزد و شهرهاي مسير )مسير شمارة ‪ (٤‬از جملة ﻃرحهاي نجاتبخشي است كه با هدف شناسايي‬
‫آثار و مﺤوﻃههاي باستاني واقع در مﺤدودة راهتابة لولة انتقال آب سد خرسان ‪ ٣‬به يزد و شهرهاي مسير با مجوز پژوهشكدة باستانشناسي به شمارة‬
‫‪ ٤٠١٣٤8١9‬و مورخ ‪ ١٤٠١/9/١9‬از تاريخ ‪ ١٤٠١/9/٢٢‬تا ‪ ١٤٠١/١٠/١8‬انجام شد‪ .‬مسير شمارة ‪ ٤‬اين ﻃرح به ﻃول حدود ‪ ١٠7‬كيلومتر و پهناي ‪ ٢٠٠‬متر‬
‫است و همة ﻃول آن در مﺤدودة استان يزد )شهرستانهاي اردكان‪ ،‬يزد‪ ،‬ميبد و اشكذر( واقع شده است كه از خليلآباد در شهرستان اردكان آغاز شده و تا‬
‫شهرك شاهديه در شهر يزد ادامه مييابد )شكل ‪.(٥‬‬

‫درآمد و كليات ﺑومشناسي‬

‫استان يزد با مساحتي در حدود ‪ 86٥/7٣٤66‬كيلومتر مربع در ميان فﻼت مركزي ايران و حاشية كوير نمك واقع شده است )شكل ‪ .(١‬از نظر موقعيت‬
‫جغرافيايي بين ‪ ٥٢‬درجه و ‪ ٤8‬دقيقه تا ‪ ٥6‬درجه و ‪ ٣6‬دقيقه ﻃول خاوري و ‪ ٢9‬درجه و ‪ ٣6‬دقيقه تا ‪ ٣٣‬درجه و ‪ ٢٢‬دقيقه عرض شمالي واقع شده و از شمال‬
‫و شمالغربي به استان اصفهان )باتﻼق گاوخوني(‪ ،‬از شرق و شمالشرقي به استان خراسان )دشت كوير(‪ ،‬از جنوب و جنوبغربي به استان فارس و از‬
‫جنوبشرقي به استان كرمان مﺤدود ميشود )شكل ‪) (٢‬بينام ‪.(٤ :١٣8١‬‬
‫اقليم و آب و هواي استان يزد بهﻃور عمده تﺤت تﺄثير شرايط اقليمي فﻼت مركزي ايران است و در بخش وسيعي از آن و مﺤدودة دشت يزد ـ‬
‫اردكان شرايط آب و هواي بياباني و گرم و خشك حكمفرما است و ميزان بارندگي باتوجه به شرايط منطقهاي متفاوت است‪ .‬بهﻃوريكه ميزان آن در كفهها‬
‫يعني شمال‪ ،‬شرق و نقاط كويري استان كاهش و در جنوب و جنوبغربي يعني ارتفاعات شيركوه افزايش مييابد‪ .‬بر مبناي سيستم دومارتن حدود ‪ 6٠‬درصد‬
‫از مساحت استان را اقليم خشك بياباني فرا گرفته است )همان ‪.(٥‬‬
‫پوشش گياهي استان يزد شامل جامعههاي گياهي‪ ،‬تاغ‪ ،‬اسكيمبل‪ ،‬قيچ‪ ،‬بادام‪ ،‬بنه و ارس است‪ .‬مراتعِ با تراكم پوشش گياهي بيش از ‪ ٢‬درصد‪ ،‬حدود‬
‫‪ ٥9‬درصد از اراضي استان را دربرميگيرد و مراتعِ با تراكم پوشش گياهي كمتر از ‪ ٢‬درصد نيز دربرگيرندة ‪ ٤١‬درصد از وسعت استان است كه حدود ‪ ٣٢‬درصد‬
‫آن در كوهها و دشتهاي لخت و حدود ‪ 9‬درصد آن در اراضي كويري و تپههاي ماسهاي است )همان ‪ .(٢6‬اين استان كه از نظر منابع آبي‪ ،‬يكي از كمآبترين‬
‫مناﻃق ايران به شمار ميرود‪ ،‬منابع آبي آن شامل آبهاي سطﺤي و آبهاي زيرزميني است‪ .‬منابع آبهاي سطﺤي دشت يزد ـ اردكان كه ناشي از نزوﻻت‬
‫جوي است‪ ،‬آنقدر اندك است كه تنها در فصول پُربارش ميتواند منجربه تشكيل برخي رودها و مسيلهاي فصلي شود‪ .‬البته برخي از اين رودخانهها و‬
‫مسيلهاي فصلي بواسطه درشتبودنِ دانههاي مخروطافكنهها وارد آبهاي زيرزميني شده و آن را تقويت ميكنند‪ .‬آبهاي زيرزميني كه اصليترين منبع‬
‫آب استان يزد بهشمار ميرود‪ ،‬شامل ‪ ٢6٤٢‬دهنه قنات‪ ١٥٥8 ،‬حلقهچاه عميق و ‪ ١٠٣8‬حلقهچاه نيمهعميق است )همان ‪.(٥‬‬
‫متوسط بارش ساليانه در ايستگاه سينوپتيك يزد ‪ 7/6٢‬ميليمتر و در استان يزد حدود ‪ 7/١٤٥‬ميليمتر است كه ‪ ٤/٢٣‬درصد از ميانگين بارندگي‬
‫ساﻻنه در يك روز بارندگي اتفاق ميافتد‪ .‬همچنين توزيع بارندگي ساﻻنه در فصول مختلف سال انطباق مناسبي با ورود سيستمهاي بارانزا به مﺤدودة مورد‬

‫‪mohammadi.jouneghani.abbas@ gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬كارشناسارشد باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه شهركرد؛‬

‫مﺆسسة غيرانتفاعي مارليك نوشهر؛ ‪sayyadimohammad2@ gmail.com‬‬ ‫‪ .٢‬كارشناسارشد باستانشناسي‪،‬‬
 ‫‪ | ٥٢6‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫مطالعه دارد‪ .‬با آغاز نفوذ سيستمهاي بارانزا در فصل پاييز‪ ،‬ميزان بارندگي روندي افزايشي دارد‪ .‬بهﻃوري كه ‪ 68‬درصد بارندگي در فصل پاييز رخ داده و در‬
‫بهار نيز بارندگي فصلي با ‪ ٢7‬درصد ميزان باﻻيي از بارندگي ساليانه را به خود اختصاص ميدهد و تا خاتمة ورود منظم سيستمهاي بارانزا در اواسط بهار‪،‬‬
‫فصل خشك شروع شده و در ﻃول تابستان به صفر ميرسد‪.‬‬
‫مقدار متوسط بارش در استان يزد از كمتر از ‪ ٥٠‬ميليمتر در كويرهاي سياهكوه‪ ،‬زرين و بافق تا حداكثر ‪ ٣٥٠‬ميليمتر در ارتفاعات شيركوه و باجگان‬
‫بافق تغيير ميكند‪ .‬ميانگين بارش ‪ ٤٠‬ساله در شهر ميبد نزديك به ‪ 6٠‬ميليمتر بوده كه مقدار آن از كمتر از ‪ ٢٠‬ميليمتر تا بيش از ‪ ١66‬ميليمتر متغير بوده‬
‫است‪ .‬بهدليل نوسان شديد بارندگي از سالي به سال ديگر وقوع سيل و خشكسالي در دورهها و نواحي مختلف استان يزد مﺤتمل است )همان ‪.(١٢‬‬
‫ارتفاعات استان يزد را بايد بخشي از رشتهكوههاي منفرد زاگرس مركزي بهشمار آورد‪ .‬اين كوههاي منفرد در برخي از مناﻃق استان بهويژه در تفت‪،‬‬
‫حالت ديوارهمانند و منسجمي به خود گرفته و تبديل به يكي از مهم ترين ذخاير حياتي و زيستي اين دشت خشك شده است‪ .‬در مجموع ارتفاعات استان يزد‬
‫را ميتوان به چهار دسته تقسيم كرد‪:‬‬
‫الف‪ .‬كوهستان شيركوه و ارتفاعات پيراموني آن كه بلندترين قلّه اين كوهستان‪ ،‬شيركوه با ارتفاع ‪ ٢٠7٥‬متر است و از جملة بلندترين ارتفاعات بخش مركزي‬
‫فﻼت ايران بهشمار ميرود‪.‬‬
‫ب‪ .‬كوهستان بافق كه در راستاي شمالغربي ـ جنوبشرقي كشيده شده و مساحتي در حدود ‪ ١7٠٠‬كيلومتر مربع را دربر ميگيرد‪.‬‬
‫ج‪ .‬ارتفاعات خرانق كه در شهرستان اردكان واقع شده و بلندترين نقطة آن )هنزا يا مونزا( با ارتفاع تقريبي ‪ ٣١٥8‬متر است‪.‬‬
‫د‪ .‬كوههاي منفرد در دشت يزد ـ اردكان كه از نظر تشكيﻼت زمينشناسي متعلق به ارتفاعات مركزي ايراناند )همان ‪.(8‬‬

‫موقعيت و توصيف منطقة ﺑررسيشده‬

‫مسير پيشنهادي انتقال آب سد خرسان ‪ ٣‬به يزد و شهرهاي مسير )مسير شمارة ‪ (٤‬ويژگيها و مختصاتي دارد كه باعث ميشود اين پروژه در اين استان با‬
‫مشكل چنداني روبهرو نشود‪ .‬همة اين مسير پيشنهادي در مﺤدودة استان يزد )شهرستانهاي يزد‪ ،‬اشكذر‪ ،‬ميبد و اردكان( واقع شده و شامل عرصههايي است‬
‫كه به هيچ روي قابليت و استعداد شكلگيري استقرارهاي انساني را ندارد‪ .‬بهﻃوري كه در مﺤدودهاي كه مسير بررسي در آن واقع شده است‪ ،‬در حال حاضر‬
‫نيز تا كيلومترها خالي از سكنه است‪ .‬بخش زيادي از اين مسير شامل بيابانهاي مسطح كويري و فاقد منابع آبي )اعم از رودخانه و‪ (...‬است كه در بسياري از‬
‫قسمتها حتي خالي از هرگونه پوشش گياهي است و در بخشهايي از آن كه داراي پوشش گياهي است‪ ،‬نسبت به آن بخش از مسير بررسي كه از مﺤدودههاي‬
‫كوهپايهاي شهرستان اردكان ميگذرد‪ ،‬تراكم كمتري دارد‪.‬‬

‫شرح عﻤليات ميداﻧي‬

‫اين بررسي از جملة بررسيهاي نجاتبخشي است كه از ‪ ١٤٠١/9/١9‬تا ‪ ١٤٠١/١٠/١9‬با هدف شناسايي آثار و مﺤوﻃههايي انجام شد كه در مﺤدوده و فاصلة‬
‫تعيينشده از لولة انتقال آب از سد خرسان ‪ ٣‬به يزد واقع شدهاند‪ .‬در اين بررسي كه مﺤدودة راهتابة لولة انتقال آب و هر دو سوي آن به فاصلة تعيينشده )‪١٠٠‬‬
‫متر(‪ ،‬بهصورت پيمايشي فشرده بررسي شد‪ ،‬پس از يافتن هر مﺤوﻃه با استفاده از دستگاه مكانياب )‪ (GPS‬مختصات جغرافيايي و ارتفاع آن از سطح آبهاي‬
‫آزاد به دو روش )‪ UTM‬و درجه‪ ،‬دقيقه و ثانيه( برداشت و پس از توصيف‪ ،‬ترسيم كروكي و اندازهگيري مﺤوﻃه‪ ،‬از آن بوسيلة دوربين عكاسي تصويربرداري‬
‫شده و همة نقاط برداشتشده در پايانِ بررسي‪ ،‬روي نقشة ‪ GIS‬و تصوير ماهوارهاي منطقه جانمايي شده است )شكل ‪.(٥‬‬
‫براي شمارهدهي به مﺤوﻃههاي شناساييشده از نوشتار ﻻتين كلمات‪ ،‬اعداد و نقطههاي جداكننده استفاده شده است كه بهﻃور مثال‪ ،‬نخستين‬
‫مﺤوﻃة يافتهشده بدينصورت ثبت شده است‪ KH3.Y.4.001 :‬كه در آن ‪ KH3‬نخستين حرفِ نامِ سدّ خِرسان ‪ ،٣‬حرف ‪ Y‬نخستين حرف نام شهر يزد‪ ،‬عدد‬
‫‪ 4‬شمارة چهارمين بخش پروژه )ﻃول مسير راهتابة لولة انتقال آب از آغاز آن در سدّ خرسان ‪ ٣‬تا پايان آن در شهر يزد حدود ‪ ٤٠٠‬كيلومتر است كه به چهار‬
‫بخش ‪ ١٠٠‬كيلومتري تقسيم شد( و ‪ 001‬شمارة مﺤوﻃه است‪ .‬جايابي هر يك از مﺤوﻃهها در نقشة شبكهبنديشدة پژوهشكدة باستانشناسي نيز انجام شده‬
‫و شمارة ملّي باستانشناسي هر يك از مﺤوﻃهها با عنوان »شمارة ملّي باستانشناسي« در گزارش مربوط به هركدام از مﺤوﻃهها آمده است‪ .‬شايان گفت‬
‫‪KH3.Y.4‬‬ ‫است كه شمارة اصلي هر مﺤوﻃه در واقع شمارهاي است كه با عنوان شمارة ملّي باستانشناسي آمده است و شمارهگذاري مﺤوﻃهها با پيشوند‬
‫)شيوة قديمي ثبت مﺤوﻃهها( جهت تسهيل كار ميداني و پردازش دادهها بهكار گرفته شده است‪ .‬از جملة آثار شناساييشده در اين بررسي‪ ،‬دو رشتهقنات است‬
‫كه در ثبت آنها‪ ،‬موقعيت جغرافيايي شماري از ميلهچاههاي آنها با دستگاه مكانياب )‪ (GPS‬ثبت شده و براي نشاندادن مسير قنات‪ ،‬روي نقشه و تصاوير‬
‫هوايي جانمايي شده است‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٢7‬‬

‫يافتهﻫا و محوطهﻫاي شناساييشده‬

‫آثار شناساييشده در اين بررسي شامل ‪ ٢‬رشتهقنات و ‪ ٤‬مﺤوﻃة باستاني )شامل ‪ ٥‬بنا با كاربري آبانبار( است كه عبارتند از آبانبار مَدخان )دورة قاجار‪١٢٠٠ ،‬‬
‫ه‪.‬ش(‪ ،‬آبانبار خَواصكوه )قاجاري و الﺤاقات جديد(‪ ،‬آبانبار نيروگاه )قاجارـ پهلوي(‪ ،‬آبانبارهاي چَرخاب )صفوي ـ قاجار و قاجار( و رشتهقنات ‪ ١‬و ‪ ٢‬يزد با‬
‫قدمت نامشخص )شكلهاي ‪ ٣‬و ‪.(٤‬‬
‫باتوجه به فاصلة آثار شناساييشده از لولة انتقال آب‪ ،‬در مورد قناتها پيشنهاد ميشود كه از آنجا كه لولة انتقال آب از بين مسير يكي از رشتهقناتها‬
‫و ميلهچاههاي آن )رشتهقنات شمارة ‪ (١‬ميگذرد‪ ،‬باتوجه به اين كه پروژة در حال انجام‪ ،‬جهت آبرساني اجرا ميشود و قناتها نيز خود از منابع آبي مهم‬
‫منطقهاند‪ ،‬در صورتي كه گذردادن لوله از ميان مسير قنات باعث تخريب ميلهچاههاي آن و واپسزدگي آب قنات بر اثر انسداد حاصل از تخريب ميلهچاههاي‬
‫آن شود‪ ،‬به هيچوجه منطقي نبوده و بنابراين جهت جلوگيري از تخريب قنات بايد به ايجاد انﺤراف در مسير لوله اقدام شود‪ .‬بناهاي شناساييشده نيز بهجز‬
‫آبانبار خَواصكوه )‪ (KH3.Y.4.002‬و آبانبارهاي چَرخاب )‪ (KH3.Y.4.004‬كه بيرون از مﺤدودة تعيينشده )‪ ١٠٠‬متر از هر سوي لوله انتقال آب( واقع‬
‫شدهاند‪ ،‬در صورتي كه تﺄسيسات جانبي لولة انتقال آب باعث تخريب ديگر بناهاي فرهنگي و تاريخي واقع در مﺤدودة تعيينشده گردد يا بايد در مسير انتقال‬
‫لوله انﺤراف ايجاد كرد يا مسير ديگري را جهت انتقال آن برگزيد‪.‬‬

‫ﻧتيجهگيري‬
‫از نتايج اين بررسي باستانشناختي ميتوان دستيافتن به اﻃﻼعاتي از وضعيت پراكندگي استقرارهاي سكونتي در اينگونه از مناﻃق را نام برد‪ .‬بهﻃوري كه‬
‫رشتهقناتهاي موجود در ﻃول مسير و ساير بخشهاي اين دشت نشان ميدهد كه كليت شكلگيري استقرارها و جوامع انساني در اينگونه از دشتها و‬
‫مناﻃق بهشدت متﺄثر از منابع آبي مﺤدودي است كه باتوجه به مكانيزم احداث قناتها باعث بهوجود آمدن شهرها و روستاها در اين منطقه شده است و اين‬
‫وضعيتي است كه كموبيش از دوران اسﻼمي تا به امروز تداوم دارد‪ .‬اهميت اين موضوع در حالي است كه در برخي از عرصههاي كامﻼً لخت و عاري از‬
‫پوشش گياهي تنها عارضة قابلتوجه همين رشتهقناتها است كه با امتداد به مناﻃق و مواضع تعيينشده نوعي حالت گزينش و انتخاب مناﻃق مستعد براي‬
‫ايجاد و شكلگيري شهرها و روستاهاي اين دشت را رقم زده است‪ .‬بيشتر اين قناتها )از جمله قناتهاي شناساييشده در مسير بررسي( كيلومترها امتداد‬
‫دارند و مادرچاههاي آنها در مﺤدودة ارتفاعات واقع شده است‪ .‬البته وضعيت موجود رشتهقناتهاي منطقه نشانگر خشكشدن برخي از آنها در ساليان گذشته‬
‫است‪ .‬در اين بررسي افزون بر قناتها‪ ،‬چندين آبانبار مربوط به دوران متﺄخر و معاصر )صفوي تا پهلوي( شناسايي شد و باتوجه به واقعشدن استان يزد و‬
‫دشت يزد ـ اردكان در مركز فﻼت ايران و داشتن يك وضعيت راهداري مناسب براي نقل و انتقاﻻت‪ ،‬شايد بتوان گفت كه آبانبارهاي شناساييشده در‬
‫مﺤدودههايي كه خالي از سكنه بوده و كيلومترها با روستاها و شهرهاي امروزي فاصله دارند از نوع آبانبارهاي بينراهي است كه در دورههاي يادشده در‬
‫ﻃول مسيرهاي مواصﻼتي و تجاري اين منطقه با ديگر مناﻃق ساخته شدهاند‪.‬‬

‫كتابﻧامه‬
‫بينام‪ ،١٣8١ .‬فرهنگ جغرافيايي آباديهاي استان يزد‪ ٢ ،‬جلد‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح‪.‬‬

‫مﺤمديجونقاني‪ ،‬عباس‪ ،١٤٠١ .‬گزارش بررسي و شناسايي باستانشناختي مسير لولة انتقال آب خرسان ‪ ٣‬به يزد و شهرهاي مسير )مسير شمارة ‪ ،(٤‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز‬
‫اسناد پژوهشكدة باستانشناسي )منتشرنشده(‪.‬‬
 ‫‪ | ٥٢8‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٢‬نقشة استان يزد به تفكيك شهرستان‪.‬‬ ‫شكل ‪ .١‬نقشة موقعيت استان يزد در كشور‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬تصوير بناهاي شناساييشده‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٢9‬‬

‫شكل ‪ .٤‬پﻼن بناهاي شناساييشده‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬جانمايي مﺤوﻃههاي شناساييشده و مسير لولة انتقال آب بر نقشة ‪ GIS‬منطقه‪.‬‬

 ‫گﻤاﻧهزﻧي ﺑهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپة آساوﻟه‪ ،‬شهرستان سنندج‬

‫‪١‬‬
‫سيروان مﺤمدي قصريان‬
‫‪٢‬‬
‫مرتضي زماني دادانه‬

‫درآمد‬
‫تپة آساوله از جمله مﺤوﻃههاي باستاني استان كردستان است كه در حومة روستايي به همين نام )آساوله( در شرق شهر سنندج مركز استان قرار دارد‪ .‬بر‬
‫اساس مطالعات صورتگرفته‪ ،‬تپه دربردارنده استقرارهايي از دوران مسوسنگ و قرون مياني اسﻼم است‪ .‬قديمترين اسناد مربوط به تپة آساوله به اﻃﻼعات‬
‫موجود در پروندة ثبتي تپة آساوله برميگردد )پروندة ثبتي اثر ‪ .(١٣8٣‬بر ﻃبق اين اسناد تپة آساوله در سال ‪ ١٣8٣‬به شمارة ‪ ١١6٠‬در فهرست آثار ملي به ثبت‬
‫رسيده است )پازوكي و شادمهر ‪ .(٣٢٥ :١٣8٤‬در ادامه و در سال ‪ ١٣9١‬تپة آساوله مورد كاوش باستانشناسي قرارگرفت كه در نتيجة آن آثار و شواهدي از‬
‫دورة سلجوقي بهدست آمد )ساعد موچشي ‪ .(١٣9١‬جديدترين مطالعات صورتگرفته روي اين مﺤوﻃه‪ ،‬برنامة گمانهزني تپه در سال ‪ ١٤٠١‬است كه شرح آن‬
‫در ادامه خواهد آمد‪ .‬بهدليل گسترش ساختوسازهاي اخير شهر سنندج روستاي آساوله كه قبﻼً از جمله روستاهاي اقماري سنندج بوده امروزه در بافت شهري‬
‫قرار گرفته و به يكي از شهركهاي حاشيهاي تبديل شده است‪ .‬درنتيجه‪ ،‬تپه در معرض تعرض و تخريب قرار گرفته و شاهد گسترش روز افزون اين‬
‫ساختوسازها بهسوي عرصة اثر هستيم‪ .‬در اين راستا و بهمنظور حفظ اين مﺤوﻃه از خطرات و صدمات بيشتر در آينده‪ ،‬برنامة گمانهزني تپه بهمنظور تعيين‬
‫عرصه و پيشنهاد حريم ﻃي مجوز صادره از پژوهشكدة باستانشناسي به شمارة ‪ ،٤٠١٣٢١78‬مورخ ‪ ١٤٠١/٥/١٠‬و بهمدت ‪ ٢8‬روز از تاريخ ‪ ١٤٠١/٥/٢٠‬لغايت‬
‫‪ ١٤٠١/6/١8‬اجرايي گرديد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫تپة آساوله در موقعيت ‪ ٣9 9٠ 86‬عرض و ‪ ٤6 68 6١‬ﻃول جغرافيايي‪ ،‬ارتفاع ‪ ١٤٤٠‬متري از سطح دريا و در حاشية شرقي شهر سنندج قرار دارد )شكل ‪.(١‬‬
‫مﺤوﻃه در اراضي زراعي ضلع شرقي كارخانة لبنيات پاستوريزة پاكآرا واقع شده است و از ﻃريق جادة آسفالت منشعب از جادة اصلي سنندج ـ همدان بهسمت‬
‫شهرك صنعتي شمارة سه سنندج قابل دسترسي است‪ .‬مﺤوﻃه برجستگي ﻃبيعي كوچكي با كمتر از يك هكتار مساحت است كه روي تپه و اﻃراف آن‬
‫استقرارهايي از دوران پيشازتاريخ و قرون مياني اسﻼم شكل گرفته است‪ .‬در ضلع شمالي تپه رودخانهايي جاري است كه بهنظر ميرسد در گذشته‪ ،‬تپه‬
‫استقراري بوده شكلگرفته در كنار اين منبع آبي‪ .‬در ضلع جنوبي نيز جادة خاكي بين مزارع كه پيونددهندة اراضي زراعي اﻃراف مﺤوﻃه با مناﻃق بيرون است‪،‬‬
‫ديده ميشود‪ .‬در اﻃراف تپه ديوارهاي سنگچين معاصري ديده ميشود كه در برخي قسمتها و بهويژه نواحي جنوبي بهسمت عرصة مﺤوﻃه پيشروي كردهاند‬
‫)شكل ‪ .(٢‬عﻼوهبر تخريباتي كه اين ديوارها به عرصه و حريم مﺤوﻃه وارد نمودهاند‪ ،‬بقاياي چالههاي حفاري غيرمجاز در سراسر مﺤوﻃه و نيز يك چالة‬
‫بزرگ حفرشده جهت احداث استخر آب در سطح و دامنة تپه ديده ميشود‪.‬‬

‫شرح عﻤليات ميداﻧي‬

‫قبل از شروع عمليات گمانهزني مﺤوﻃه عﻼوهبر مطالعة مستندات و گزارشات قديمي در مورد مﺤوﻃة آساوله‪ ،‬سطح و اﻃراف آن نيز بهدقت مورد بررسي قرار‬
‫گرفت‪ .‬عﻼوهبر آثاري كه در نتيجة كاوشهاي سال ‪ ١٣9١‬روي عرصه مشخص شده بود‪ ،‬آثار معماري نيز بهخصوص در ضلع شرقي مﺤوﻃه روي زمين‬
‫مشخص است كه بدون انجام گمانهزني رد آن بر زمين ديده ميشوند‪ .‬با درنظرگرفتن موارد يادشده برنامة گمانهزني مﺤوﻃه شروع گرديد‪ .‬بهﻃور كلي ‪٢٠‬‬
‫گمانه در اﻃراف مﺤوﻃه كاوش گرديد )شكل ‪ .(٣‬ابعاد گمانهها ‪ ١×١‬متر و فقط در موراد مﺤدودي نظير گمانة شمارة ‪ 9‬كه به فضاي بيشتري جهت‬

‫‪ .١‬بنياد ايرانشناسي‪ ،‬شعبه استان كردستان؛ ‪Mohammadi.sirvan@gmail.com‬‬

‫‪Mortezazamani2269@gmail.com‬‬ ‫‪ .٢‬دانشجوي دكتري باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه تهران؛‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٣١‬‬

‫نتيجهگيري نياز بود ابعاد به ‪ ١٥٠×١٥٠‬سانتيمتر گسترش داده شد‪ .‬باتوجه به اينكه تپة آساوله روي يك برجستگي صخرهايي شكل گرفته است‪ ،‬بيشتر‬
‫گمانهها در عمقهاي مابين ‪ 7٠‬تا ‪ ١٠٠‬سانتيمتر به بستر صخرهايي رسيده و آثار معماري نيز كه در برخي گمانهها آشكار شده در همين عمق نمايان گرديدند‬
‫)جدول(‪ .‬گمانهزني از ضلع غربي مﺤوﻃه شروع و در ساير ضلعها ادامه يافت‪ .‬در هرضلع كه به آثار فرهنگي نظير آثار معماري‪ ،‬نهشتهاي فرهنگي و ‪...‬‬
‫برخورد گرديده ادامة كاوش متوقف و در همان راستا عقبنشيني شده است بهصورتي كه تعداد گمانهها در اﻃراف مﺤوﻃه بهصورت ‪ ٢‬رديف پشت سرهم‬
‫ميباشند‪ .‬البته در برخي ضلعها نظير ضلع شرقي حتي تا ‪ ٣‬رديف نيز مشاهده ميشود‪ .‬از جمله آثار بهدستآمده در نتيجة گمانههاي حفرشده آثاري بهدستآمده‬
‫كه از اين ميان ميتوان به شواهد معماري سنگچين دوران ميانة اسﻼم نظير ديوارهاي راستگوشه و آوار سنگي در گمانههاي شمارة ‪ ٥ ،٣ ،٢‬و گمانة ‪١٤‬‬
‫است )شكل‪ .(٤‬عﻼوهبر موارد يادشده نهشتهاي ضعيفي از دوران مسوسنگ در گمانة شمارة ‪ ١٢‬در دامنة شرقي تپه بهدست آمد )شكل ‪.(٤‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫همانﻃور كه ذكر گرديد مهمترين يافتههاي اين فصل از گمانهزني مﺤوﻃه‪ ،‬شواهد معماري سنگچين است كه يا بهصورت ديوارهاي برجاي راستگوشه و‬
‫يا آوار سنگي است كه در اضﻼع جنوبي‪ ،‬شمالي و غربي مﺤوﻃه آشكار گرديدند‪ .‬سفالهاي بهدستآمده از گمانههايي كه اين شواهد معماري از آنها بهدست‬
‫آمده سفالهاي قرون مياني اسﻼم است كه شامل سفالهاي نخودي ساده و يا داراي تزينات كنده و يا نمونههاي اسگرافياتوي اين دوران است )شكل ‪.(٥‬‬
‫ﻻزم به ذكر است كه نمونههاي مشابه اين نوع معماري و سفال قبﻼً نيز در كاوشهاي گستردة تپه در سال ‪ ١٣9١‬گزارش شده است‪ .‬عﻼوهبر آثار دوران‬
‫اسﻼمي‪ ،‬در گمانههاي دامنة شرقي تپه شواهدي از آثار دوران مسوسنگ نظير سفالهاي نخودي منقوش گونة سهگابي و همچنين انواع سفالهاي گونة‬
‫دالما نظير دالماي ساده با تمپر كاه و نوع ايمپرس و نيز ابزراهاي سنگي اين دوران بهدست آمد )شكل ‪ .(٥‬شواهد يادشده نشان ميدهد كه تپه براي اولين‬
‫بار در دوران مسوسنگ مورد سكونت قرار گرفته و بعد از ترك آن و بعد از گذشت چندين هزاره دوباره در قرون مياني اسﻼم مورد سكونت قرار گرفته است‪.‬‬
‫عﻼوهبر آثار يادشده در نتيجة گمانيزني صورتگرفته عرصة مﺤوﻃه مشخص و حريم مﺤوﻃه نيز باتوجه به وجود رودخانه در ضلع شمالي و جادة بين مزارع‬
‫در ضلع جنوبي پيشنهاد گرديد )شكل ‪.(6‬‬

‫ﻧتيجهگيري‬
‫در پايان اين فصل از مطالعات تپة آساوله ميتوان نتايج بهدستآمده را از دو منظر مورد بررسي قرار داد‪ .‬همانگونه كه ذكر گرديد ساختوسازهاي زيادي‬
‫بهويژه در ضلع شرقي مﺤوﻃه در حال انجام است‪ .‬مالكين زمينهاي كشاورزي اﻃراف مﺤوﻃه ديوارهاي سنگچيني را احداث نموده كه برخي از آنها بهوضوح‬
‫روي عرصه مﺤوﻃه قرار دارند‪ .‬عﻼوهبر اين نيز قبﻼً حفاريهاي غيرمجازي بهمنظور ساخت استخر روي تپه ايجاد شده بوده كه ادامة كار توسط كارشناسان‬
‫ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري استان كردستان متوقف گرديد‪ .‬دليل انجام اين موارد غيرمجاز همان بهانههاي هميشگي است كه مالكان‬
‫زمينهاي كشاورزي براي تسطيح و ازبينبردن آثار تاريخي بيان ميدارند‪ .‬مواردي مانند عدم اﻃﻼع از وجود آثار تاريخي‪ ،‬نبود تابلو و ‪ ....‬كه هميشه توسط‬
‫افرادي سودجو از اين قبيل در توجيه ازبينبردن ميراث فرهنگي بيان شده است‪ .‬خوشبختانه با گمانهزني انجامگرفته بهوضوح مشخص گرديد كه ديوارهاي‬
‫سنگچين يادشده روي عرصة مﺤوﻃه احداث شدهاند و تخريبات و ساختوسازهاي صورتگرفته توجيهپذير نخواهد بود‪ .‬باتوجه به مشخصشدن عرصة‬
‫مﺤوﻃه و تشخيص دقيق دامنة پراكنش آثار اميد ميورد كه ديگر شاهد تخريبات بيشتر در اين مﺤوﻃه نباشيم‪ .‬خوشبختانه كاربري زمينهاي واقع در حريم‬
‫مﺤوﻃه كشاورزي بوده و از اين منظر نيز مشكﻼتي حريم مﺤوﻃه را تهديد نخواهد كرد و مالكان ميتوانند ﻃبق روال گذشته به فعاليتهاي زراعي و كشاورزي‬
‫خود بپردازند‪ .‬مورد دوم در مورد آثار بهدستآمده در نتيجة گمانهزني اين فصل مﺤوﻃة آساوله است‪ .‬هرچند كه هدف عمدة پروژههاي تعيين عرصه و حريم‪،‬‬
‫بر ﻃرف كردن مشكﻼت و معضﻼت اداري ارگانهاي مربوﻃه است‪ ،‬اما نبايد از نتايج علمي اين پروژهها نيز غافل بود‪ .‬خوشبختانه در نتيجة گمانهزني اين‬
‫فصل مﺤوﻃه عﻼوهبر آثار دوران اسﻼمي كه قبﻼً نيز وجود اين آثار در مطالعات گذشته به اثبات رسيده بود‪ ،‬استقرارهاي دوران پيشازتاريخ )دورة مسوسنگ‪/‬‬
‫دالما ـ سهگابي( در دامنة شرقي مﺤوﻃه مورد بررسي و شناسايي قرار گرفت‪ .‬درنتيجه‪ ،‬قديمترين ساكنان منطقة آساوله گروههاي انساني هزارة پنجم‬
‫پيشازميﻼد هستند كه بر دامنة برجستگي ﻃبيعي تپة آساوله سكني گزيدهاند‪ .‬آثار جوامع دوران مسوسنگ قبﻼً در ساير مناﻃق شهرستان سنندج نظير تپة‬
‫گرياشان و يا در دامنة كوه آبيدر نيز شناسايي شده بود كه اضافهشدن تپة آساوله به اين جمع نشان از حضور پُررنگ مردمان دورة دالما در منطقه سنندج است‪.‬‬
‫اميد است كه با تصويب و اجراييشدن ضوابط عرصه و حريم تپة آساوله اين ميراث چندين هزارساله براي آيندگان به ارث باقي بماند‪.‬‬

‫كتابﻧامه‬
‫گزارش پروندة ثبتي مﺤوﻃه آساوله‪ .١٣8٣ ،‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري استان كردستان‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫ساعدموچشي‪ ،‬امير‪ ،١٣9١ .‬گمانهزني بهمنظور ﻻيهنگاري تپه آساوله سنندج‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫پازوكي‪ ،‬ناصر و عبدالكريم شادمهر‪ .١٣8٤ .‬آثار ثبتشده در فهرست آثار ملي ايران‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري كشور‪.‬‬
 ‫‪ | ٥٣٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت جغرافيايي تپة آساوله در شهرستان سنندج در غرب‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬دورنمايي از تپة آساوله‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬موقعيت گمانههاي حفرشده در اﻃراف تپه‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٣٣‬‬

‫شكل ‪ .٤‬نمونههايي از گمانههاي كاوششده‪ .‬باﻻ‪ :‬گمانة شمارة ‪ ١٤‬و پايين‪ :‬گمانة شمارة ‪.١٢‬‬
 ‫‪ | ٥٣٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬نمونه سفالهاي دوران اسﻼمي )باﻻ( و دوران مسوسنگ )پايين( بهدستآمده از گمانهزني تپه‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٣٥‬‬

‫شكل ‪ .6‬عرصه و حريم پيشنهادي تپة آساوله‪.‬‬

‫جدول ‪ .١‬مشخصات )اندازه و عمق( گمانههاي كاوششده‪ .‬گمانههاي داراي اثر با‬
‫عﻼمت ضربدر مشخص شدهاند‪.‬‬
‫عرصه‬ ‫عﻤق ﻧهايي )س‪ .‬م(‬ ‫اﻧدازه )س‪ .‬م(‬ ‫ش‪ .‬گﻤاﻧه‬

‫ـ‬ ‫‪8٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١‬‬

‫×‬ ‫‪7٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٢‬‬
‫×‬ ‫‪7٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٣‬‬
‫ـ‬ ‫‪٤٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٤‬‬
‫×‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٥‬‬
‫×‬ ‫‪٥٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪6‬‬
‫ـ‬ ‫‪7٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪7‬‬
‫ـ‬ ‫‪8٠‬‬ ‫‪١٥٠ × ١٥٠‬‬ ‫‪8‬‬
‫×‬ ‫‪٣٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪9‬‬
‫×‬ ‫‪٣٠‬‬ ‫‪١٥٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١٠‬‬
‫ـ‬ ‫‪7٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١١‬‬
‫×‬ ‫‪7٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١٢‬‬
‫ـ‬ ‫‪٥٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١٣‬‬
‫×‬ ‫‪٣٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١٤‬‬
‫ـ‬ ‫‪9٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١٥‬‬
‫ـ‬ ‫‪٣٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١6‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١7‬‬
‫ـ‬ ‫‪9٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١8‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪١9‬‬
‫ـ‬ ‫‪٤٠‬‬ ‫‪١٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪٢٠‬‬
 ‫گزارش فصل چهارم كاوش ﺑاستانشناختي محوطة گبري مو ِد شهرستان سرﺑيشه‬

‫علياصغر مﺤمودينسب‪،١‬‬
‫شهپر‪6‬‬ ‫مﺤمد فرجامي‪ ٢‬حسين رضواني مقدم ‪ ،٣‬علي ﻃالبي‪ ،٤‬كاظم مرادزاده‪ ٥‬و مرتضي‬

‫درآمد‬
‫كاوش فصل چهارم مﺤوﻃة گبري مود )مود ‪ (B‬سربيشه ﻃي مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٢٥6٠‬مورخ ‪ ١٤٠١/٥/٣٠‬از تاريخ ‪ ١٤٠١/6/٠8‬لغايت ‪ ١٤٠١/7/٢٠‬در ادامة‬
‫فعاليتهاي باستانشناسي دانشگاه بيرجند و با هدف كاوش افقي در تپة مود ‪ B‬و شناسايي فضاهاي معماري و ارتباﻃات مﺤوﻃه با مناﻃق همجوار و بهمنظور‬
‫انجام كاوش آموزشي دانشجويان ورودي ‪ ١٣98‬گروه باستانشناسي دانشكدة هنر دانشگاه بيرجند به انجام رسيد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫مﺤوﻃة گبري مود در استان خراسان جنوبي شهرستان سربيشه و بخش مود )شكل ‪ (١‬در زون ‪ ٤٠‬و در ﻃول جغرافيايي ‪ 7٣6٠٠6‬و عرض جغرافيايي‬
‫‪ ٣6٢٥٤٣6‬قرار دارد و ارتفاع اين مﺤوﻃه از سطح دريا ‪ ١799‬متر ميباشد‪ .‬مﺤوﻃة گبري مود در فاصلة ‪ ٣٠‬كيلومتري شرق بيرجند و ‪ ٣/٥‬كيلومتري شمالغربي‬
‫شهر مود‪ ،‬در مسير جادة آسفالت روستاي حاجيآباد و در ميانة دشتي معروف به دشت نخودي واقع شده كه بين دو رشتهكوه باقران در جنوب و رشتهكوه‬
‫مومنآباد در شمال قرار دارد‪ .‬مﺤدودة مورد مطالعه از نظر اقليمي در منطقة كوهستاني با آبوهواي نيمهخشك واقع شده است‪ .‬در اين ناحيه زمستانهاي‬
‫بسيار سردي حاكم است و علت اصلي اين وضعيت‪ ،‬نبودن پوشش گياهي و فراواني زمينهاي عريان است‪ .‬اين نوع زمينها در ﻃول روز و تابستان بسيار گرم‬
‫ميشوند و در شب و يا زمستان حرارت خود را سريع از دست ميدهند و سرد ميگردند )سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح ‪ .(١٣88‬منبع آب اين مﺤوﻃه‬
‫احتماﻻً رودخانة فصلي بوده كه در شرق مﺤوﻃه از جنوب به شمال امتداد دارد‪ .‬البته رشتهقنات خشكيدهاي نيز از جنوب به شمال در شرق مﺤوﻃه قرار دارد‬
‫كه تاريخ نامشخصي دارد‪ .‬مساحت مﺤوﻃه در حدود ‪ ١٤٥٠٠٠‬مترمربع و ارتفاع آن در بلندترين نقطه ‪ ١٠‬متر از سطح زمينهاي اﻃراف ميباشد‪ .‬تپة تاريخي‬
‫مود شامل دو تپه در راستاي شرقي ـ غربي است كه تپة غربي داراي ارتفاع بيشتري نسبت به تپة شرقي ميباشد )بهداد ‪.(١٢ :١٣9١‬‬
‫مﺤوﻃة گبري مود براي نخستين بار در سال ‪ ١٣78‬بهسرپرستي رجبعلي لباف خانيكي و توسط علي حسنآبادي گمانهزني و تعيين حريم شده است و در تاريخ‬
‫‪ ١٣8١/7/7‬توسط عليرضا نصرآبادي به شمارة ‪ 6٣6٤‬در فهرست استاد ملي به ثبت رسيده است )نصرآبادي ‪ .(١٣8١‬همچنين پاياننامة يلدا بهداد با عنوان‬
‫بررسي روشمند تپه مود ‪ A‬سربيشه به راهنمايي كريم حاجيزادة باستاني در دانشگاه مﺤقق اردبيلي در سال ‪ ١٣9١‬تدوين و دفاع شده و در ارتباط با اين‬
‫پاياننامه‪ ،‬مقالهاي در مجموعه مقاﻻت و مقاﻻت برگزيده اولين همايش ملي باستانشناسي ايران با عنوان »بررسي روشمند تپة مود ‪ «A‬به چاپ رسيده است‬
‫)بهداد و همكاران ‪ .(٣٥٣ :١٣9٢‬در بررسي باستانشناختي شهرستان سربيشه در سال ‪ ١٣9٢‬توسط مﺤمد فرجامي مورد بازديد مجدد و ثبت و ضبط قرار‬
‫گرفت و همين نويسنده در كتاب بررسي باستانشناختي شهرستان سربيشه به اين مﺤوﻃه اشاره ميكند )فرجامي ‪١٣9٢‬؛ ‪ (١٣96‬و سه فصل كاوش در اين‬
‫مﺤوﻃه در اسفند ‪ ،١٣97‬مهر ‪ ١٣99‬و تير ‪ ١٤٠٠‬انجام گرفته است )فرجامي و مﺤمودي نسب ‪١٣97‬؛ ‪١٣99‬؛ ‪ .(١٤٠٠‬پايان نامهاي با عنوان باستانسنجي‬

‫‪ .١‬دكتري باستانشناسي؛ ‪aliasqarmahmoodi@yahoo.com‬‬

‫‪ .٢‬كارشناس ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي خراسان جنوبي؛ ‪Farjami2011@gmail.com‬‬
‫‪ .٣‬دانشآموختة كارشناسي باستانشناسي دانشگاه بيرجند؛ ‪hosseinrezvani79@gmail.com‬‬
‫‪ .٤‬دانشجوي كارشناسيارشد باستانشناسي دانشگاه بيرجند؛ ‪alitalebi0880@gmail.com‬‬
‫‪ .٥‬دانشآموختة كارشناسيارشد باستانشناسي دانشگاه بيرجند؛ ‪kazemmoradzadeh@birjand.ac.ir‬‬
‫‪mortezashahpar1375@gmail.com‬‬ ‫‪ .6‬دانشجوي كارشناسي ارشد باستانشناسي دانشگاه هنر اصفهان؛‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٣7‬‬

‫تﺤليلي سفالينههاي اشكاني مﺤوﻃة گبري مود ‪ B‬شهرستان سربيشه‪ ،‬با رويكرد كانيشناسي و منشا يابي در گروه باستانشناسي دانشگاه بيرجند تدوين و‬
‫دفاع شده است )مرادزاده ‪ (١٤٠١‬و مقالهاي از اين پاياننامه در نشريه جستارهاي باستانشناسي ايران در پيشازاسﻼم تﺤت عنوان »ﻃبقهبندي و تﺤليل‬
‫گونهشناختي سفالينههاي تپة مود ‪ B‬شهرستان سربيشه ـ خراسان جنوبي« در رابطه با اين مﺤوﻃه منتشر شده است )مرادزاده و همكاران ‪ .(١٣99‬اين مﺤوﻃه‬
‫در سال ‪ ١٣97‬بهمنظور انجام كاوشهاي آموزشي دانشجويان باستانشناسي دانشگاه بيرجند‪ ،‬بهعنوان مكان آموزش كاوش باستانشناسي مشخص و فصل‬
‫اول اين كاوشها با ايجاد يك ترانشة ﻻيهنگاري پلكاني و يك ترانشة افقي در مهرماه همان سال به انجام رسيد و فصول دوم و سوم هم ترانشههايي در‬
‫قسمت شمال برجستگي تپة ‪ B‬ايجاد شد )فرجامي و مﺤمودينسب ‪١٣97‬؛ ‪١٣99‬؛ ‪.(١٤٠٠‬‬

‫شرح عﻤليات كاوش‬

‫در فصل چهارم كاوش مﺤوﻃة گبري مود ‪ ،B‬ترانشهاي )ترانشة ‪ / T.E‬ترانشة شمارة ‪ (٥‬با ابعاد ‪ ١٠×٥‬متر ايجاد شد و با پايان كاوش ‪ ٢٢‬كانتكست در سطح‬
‫ترانشه شمارهگذاري و شناسايي شد )شكلهاي ‪ ٢‬و ‪ .(٣‬شمارهگذاري كانتكستها از شمارة ‪ ٥٠٠‬شروع و تا شمارة ‪ ٥٢١‬و تا عمق ‪٢١7‬ـ سانتيمتر نسبت به‬
‫نقطة ثابت كاوش ادامه پيدا كرد‪ .‬ترانشة اين فصل از كاوش در قسمت مركزي سازة مدور جهت شناسايي فضاهاي معماري ايجاد شد كه در پايان كاوش‬
‫كانتكستهاي شمارهگذاريشده مربوط به پي ديوار و قسمتي از حياط سازة مدور مورد شناسايي قرار گرفت كه همراه با مﻼت گل و سنگريزه و گاه قطعات‬
‫گچ نيز بين مﻼت ديده شد‪ .‬پيهاي ديوار بهصورت نامنظم و تا دو يا سه رج باقيمانده و ديوارة اصلي فضاهاي معماري كه روي آن ساخته شده‪ ،‬تخريب و‬
‫بيشتر اين فضاها در نيمة شرقي ترانشه قرار گرفته است‪ .‬نيمة غربي ترانشه بهاحتمال مربوط به حياط اين سازه مدور بوده كه تا پايينترين سطح كاوش‪،‬‬
‫انباشت خاك رسوبي بر اثر جمعشدن آب در اين قسمت در ﻃي ساليان ﻃوﻻني انجام شده است‪ .‬باتوجه به بررسي و مطالعة دقيق يافتههاي بهدستآمده از‬
‫فصل چهارم كاوش تپة جنوبي مﺤوﻃة گبري مود ‪ B‬نشان از اين امر است كه اين مﺤوﻃه در دورة اشكاني داراي بيشترين وسعت استقراري بوده و اين دوره‬
‫مهمترين دورة استقراري تپه ميباشد كه اين مدّعا با كشف نمونههاي سفالين منقوش بدونلعاب‪ ،‬داغدار و شياردار كه قابل مقايسه با فرهنگهاي همجوار‬
‫بهويژه سيستان بوده است‪ ،‬تﺄييد ميشود‪ .‬كشف اين نمونهها گوياي ارتباﻃات گسترده اين منطقه با سيستان در دورة اشكاني است‪ .‬بر اين اساس استقرار اين‬
‫دوره در اواخر دورة ساساني و اوايل اسﻼم متروك شده و وجود مﺤوﻃههاي اسﻼمي در نزديكي مﺤوﻃة گبري مود از جمله تپة قلعهكهنة مود‪ ،‬نشان از‬
‫جابهجايي ساكنين اين مﺤوﻃه بعد از اين دوران دارد‪.‬‬

‫يافتهﻫاي منقول‬
‫با اتمام كاوش ‪ 7١9‬قطعه سفال شمارهگذاري شد كه از اين تعداد سه قطعه مربوط به دسته‪ ١٠8 ،‬قطعه مربوط به لبه‪ ٥٣٠ ،‬قطعه مربوط به بدنه و ‪ 78‬قطعه‬
‫مربوط به كف سفال است‪ .‬سفالهاي بهدستآمده در دو گروه ساده و منقوش و بهصورت چرخساز و دستساز ميباشد‪ .‬اكثر فرمهاي سفالي بهدستآمده از‬
‫اين كاوش نيز شامل خمره‪ ،‬كاسه و تنگهاي كوچك است و مربوط به بازة زماني دوران هخامنشي تا ساساني ميباشند )شكل ‪ .(٤‬از جمله مهمترين‬
‫سفالهاي شاخص ميتوان به سفال منقوش بدونلعاب‪ ،‬داغدار و شياردار اشاره كرد‪ .‬عﻼوهبر سفال مواد فرهنگي ديگري از جمله يك هاونسنگي‪ ١٠ ،‬سنگ‬
‫ساب‪ ،‬دو پاشنة در‪ ،‬سه مشتة سنگي‪ ،‬دو سرباره كورة پخت سفال‪ 6١ ،‬قطعه استخوان حيواني و يك مُهر مفرغي دستهدار بهدستآمده است )شكل ‪.(٥‬‬

‫ﻧتيجهگيري‬
‫آنچه كه براساس شواهد معماري و عكس هوايي در سطح تپة جنوبي مﺤوﻃة گبري مود مشخص است‪ ،‬نشان از يك سازة دايرهايشكل‪ ،‬داخل يك مﺤيط‬
‫بيضي است كه اﻃراف آن خندقي ايجاد شده و شواهد اين خندق را ميتوان در ترانشة ‪ 1A- P4‬در فصل اول كاوش مشاهده كرد )فرجامي و مﺤمودينسب‬
‫‪ .(١٣97‬از لﺤاظ فرم كلي‪ ،‬اين سازة معماري قابل مقايسه با سازة معماري در مﺤوﻃة تخچرآباد است كه شامل يك سازة مدور خشتي است و اﻃراف آن‬
‫خندقي قرار دارد )دانا ‪ ،(١٣9٥‬البته با مقياسي بسيار بزرگتر و وسيعتر‪ .‬كاوش در فصل چهارم اين مﺤوﻃه نشان ميدهد كه فضاهاي معماري قسمت مركزي‬
‫اين سازة مدور از بين رفته است و قسمتي از پي آن باقي مانده است و بهدليل نامنظمبودن بقاياي پي اين ديوارها تفكيك فضاها نامشخص است‪ ،‬قسمت‬
‫غربي ترانشه هيچگونه سازة معماري بهدست نيامد كه بهاحتمال زياد اين قسمت مربوط به حياط سازة مدور گبري مود ‪ B‬بوده است‪ .‬وجود سربارههاي كورة‬
‫ش صورتگرفته در مﺤوﻃة گبري و تراكم سرباره در مﺤدودة غربي تپة مود ‪ B‬ميتواند نشانگر وجود كورة سفالپزي‬
‫سفالپزي در مﺤدودة چهار فصل كاو ِ‬
‫در اين مﺤدودة تاريخي باشد‪ .‬مهمترين دادة بهدستآمده در اين فصل از كاوش عﻼوهبر سفالهاي شاخص‪ ،‬بهدستآمدن يك مُهر مفرغي ميباشد‪ .‬همچنين‪،‬‬
‫بقاياي استخواني بهدستآمده در اين فصل از كاوش و فصول گذشته كاوش شامل پستانداران )بزرگ و متوسط جثه( و پرندگان جوندگان است و حيوانات‬
‫مختلفي از جمله استخوان گوسفند و بز‪ ،‬گاوها‪ ،‬آهو‪ ،‬اسب‪ ،‬خرگوش و ‪ ..‬را دربر ميگيرد‪.‬‬
 ‫‪ | ٥٣8‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫سپاسگزاري‬
‫از آقايان دكتر خليلنژاد رياست دانشكدة هنر‪ ،‬دانشگاه بيرجند‪ ،‬علي زارعي معاونت آموزشي دانشكدة هنر‪ ،‬حسين كوهستاني مدير گروه باستانيشناسي دانشكدة‬
‫هنر‪ ،‬آقاي هادي حقپناه‪ ،‬رياست اداره ميراث شهرستان سربيشه‪ ،‬مﺤسن عباسي و همكاران دانشكدة هنر و دانشجويان ورودي ‪ ١٣98‬باستانشناسي دانشكدة‬
‫هنرِ دانشگاه بيرجند كه نهايت همكاري را با اين پروژه داشتند‪ ،‬كمال سپاسگزاري و امتنان را داريم‪.‬‬

‫كتابﻧامه‬
‫بهداد‪ ،‬ليﻼ‪ ،١٣9١ .‬بررسي روشمند تپه مود ‪ A‬سربيشه‪ ،‬پاياننامه كارشناسيارشد‪ ،‬گروه باستانشناسي دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه مﺤقق اردبيلي )منتشرنشده(‪.‬‬

‫بهداد‪ ،‬يلدا وسيدرسول موسوي حاجي‪ ،‬كريم حاجيزادة باستاني‪» ،١٣9٢ .‬بررسي روشمند تپه مود ‪ ،«A‬در چكيده مقاﻻت اولين همايش باستان شناسي ملي ايران‪ ،‬بيرجند‪:‬‬
‫انتشارات چهار درخت‪.‬‬

‫دانا‪ ،‬مﺤسن‪ ،١٣9٥ .‬گزارش فصل دوم كاوش باستانشناختي مﺤوﻃة تخچرآباد بيرجند‪ ،‬بيرجند‪ :‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان خراسان‬
‫جنوبي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح‪ ،١٣88 .‬فرهنگ جغرافيايي آباديهاي كشور‪ ،‬استان خراسان جنوبيـ شهرستان سربيشه‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح‪.‬‬

‫فرجامي‪ ،‬مﺤمد‪ ،١٣9٢ .‬بررسي باستانشناختي شهرستان سربيشه‪ ،‬خراسان جنوبي‪ ،‬بيرجند‪ :‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان خراسان‬
‫جنوبي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫فرجامي‪ ،‬مﺤمد‪ ،١٣96 .‬بررسي باستانشناسي شهرستان سربيشه‪ ،‬بيرجند‪ :‬انتشارات چهار درخت‪.‬‬

‫فرجامي‪ ،‬مﺤمد و علياصغر مﺤمودينسب‪ ،١٣97 .‬فصل اول كاوش باستانشناختي مﺤوﻃه گبري مود ـ سربيشه‪ ،‬بيرجند‪ :‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و‬
‫صنايعدستي استان خراسان جنوبي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫فرجامي‪ ،‬مﺤمد و علياصغر مﺤمودينسب‪ ،١٣99 .‬فصل دوم كاوش باستانشناختي مﺤوﻃه گبري مود ـ سربيشه‪ ،‬بيرجند‪ :‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و‬
‫صنايعدستي استان خراسان جنوبي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫فرجامي‪ ،‬مﺤمد و علي اصغر مﺤمودينسب‪ ،١٤٠٠ .‬فصل سوم كاوش باستانشناختي مﺤوﻃه گبري مود ـ سربيشه‪ ،‬بيرجند‪ :‬آمركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري‬
‫و صنايعدستي استان خراسان جنوبي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫مرادزاده‪ ،‬كاظم‪ ،١٤٠١ .‬باستانسنجي تﺤليلي سفالينههاي اشكاني مﺤوﻃة گبري مود ‪ B‬شهرستان سربيشه با رويكرد كانيشناسي و منشايابي‪ ،‬پاياننامة كارشناسيارشد‬
‫باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه بيرجند‪ ،‬دانشكدة هنر‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫مرادزاده‪ ،‬كاظم و مريم ظهوريان‪ ،‬حسين كوهستاني اندرزي‪ ،‬مﺤمد فرجامي‪» ،١٣99 .‬ﻃبقهبندي و تﺤليل گونهشناختي سفالينههاي تپه مود ‪ B‬شهرستان سربيشه ـ خراسان‬
‫جنوبي«‪ ،‬نشرية جستارهاي باستانشناسي ايران پيشازاسﻼم‪ ،‬د ‪ ،٥‬ش ‪١١٢ :٢‬ـ‪.9٣‬‬

‫نصرآبادي‪ ،‬عليرضا‪ ،١٣8١ .‬گزارش ثبتي تپه گبري مود‪ ،‬بيرجند‪ :‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان خراسان جنوبي )منتشرنشده(‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٣9‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت مﺤوﻃة گبري مود در نقشة ايران‪ ،‬خراسان جنوبي و شهرستان سربيشه‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬موقعيت كانتكستهاي ترانشة ‪ E‬در پايان كاوش فصل چهارم مﺤوﻃة گبري مود ‪.B‬‬
 ‫‪ | ٥٤٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬پﻼن ترانشة ‪ E‬ـ مﺤوﻃة گبري مود ‪.B‬‬

‫شكل ‪ .٤‬نمونه سفالهاي بهدستآمده از چهارمين فصل كاوش مﺤوﻃة گبري مود ‪.B‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٤١‬‬

‫شكل ‪ .٥‬مهر مفرغي بهدستآمده از كانتكست ‪.٥١٠‬‬

 ‫ﺑررسي و شناسايي ديوار تاريخي ﺑخش چهارداﻧگة شهرستان ساري‬

‫‪٣‬‬
‫مﺤمد مرتضايي‪ ،١‬عبدالمطلب شريفي هوﻻيي‪ ٢‬و عرفان حسيني‬

‫در آمد‬
‫در سال ‪١٤٠٠‬خ آقاي جعفري بخشدار وقت بخش چهاردانگه شهرستان ساري با مراجعه به ادارهكل ميراث فرهنگي گردشگري و صنايعدستي مازندران از‬
‫وجود سازهاي بهﻃول حدود يك كيلومتر در منطقة كوهستاني روستاي كلكنار خبر دادهاند‪ .‬در تصاوير ارائه شده توسط نامبرده‪ ،‬سازهاي خشكهچين از جنس‬
‫ﻻشهسنگ كامﻼً مشهود بود‪ .‬بر اين اساس كارشناسان ادارهكل از اين سازة معماري بازديد بهعمل آوردند و ضمن اﻃﻼع به نگارنده درخواست نمودند تا‬
‫بررسي و شناسايي اين اثر تاريخي را در برنامههاي پژوهشي خود قرار دهم‪ .‬متعاقب اين پيشنهاد برنامهاي تﺤت عنوان بررسي و شناسايي ديوار تاريخي بخش‬
‫چهاردانگه شهرستان ساري بهسرپرستي اينجانب و باهمكاري اعضاي گروه آقايان عبدالمطلب شريفي و عرفان حسيني بهمدت يكماه به پژوهشكدة‬
‫باستانشناسي تقديم شد‪ .‬متعاقباً مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٣٠١٣‬مورخ ‪ ١٤٠١/6/٢٠‬پژوهشكدة باستانشناسي از تاريخ ‪ ١٤٠١/6/٢8‬لغايت ‪ ١٤٠١/7/١٠‬صادر و‬
‫فصل نخست بررسي آن انجام شد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف منطقة مورد ﺑررسي‬

‫ديوار تاريخي در روستاي كلكنار از توابع بخش چهاردانگه شهرستان ساري واقع است و بهنظر ميرسد امتداد آن بهﻃرف شمالشرق و بهسمت هزارجريب و‬
‫كردكوه استان گلستان )ديوار تاريخي تميشه( ادامه داشته باشد‪ .‬نظربه اينكه ﻃول اين اثر از چهاردانگه ساري بهسمت هزارجريب ادامه مييابد در ادامه موقعيت‬
‫جغرافيايي مناﻃق چهاردانگه و هزارجريب معرفي ميگردد )شكل ‪.(١‬‬

‫چهارداﻧگة ساري‬
‫چهاردانگه امروز بخش كوچكي از چهاردانگة تاريخي و چهاردانگة تاريخي قسمتى از منطقة تاريخى هزارجريب و هزارجريب تاريخي بخش از تبرستان‬
‫تاريخي و تبرستان تاريخي بخشي از منطقة وسيع پتشخوارگر و امروزه بخشى در شهرستان سارى در استان مازندران است ‪ .‬بخش چهاردانگه در جنوب و‬
‫جنوب شرقى شهرستان سارى قرار دارد و مشتمل است بر دهستانهاى پشتكوه و گرماب و چهاردانگه و شهر كياسر مركز بخش ميباشد‪.‬‬
‫آنچه امروز بخش چهاردانگه ناميده ميشود‪ ،‬بخش بسيار كوچكي از چهاردانگة تاريخي است‪ .‬چهاردانگة تاريخي تشكيل ميشد از چهاردانگة فعلي‪،‬‬
‫مناﻃق جنوب شهرستانهاي نكا‪ ،‬بهشهر‪ ،‬گلوگاه‪ ،‬بندر گز و تا جنوب كوهستاني گرگان روستاهايي مانند چهارده كﻼته‪ ،‬سرخهده و اگره‪ ،‬سياپره و بادلهكوه‬
‫كه به دامغان الﺤاق شدند و روستاهايي كه از چهاردانگه به بخش تازهتﺄسيس كليجان رستاق پيوستند‪ ،‬مانند علمدارده‪ ،‬چاچكام و نقيبده‪ .‬چهاردانگة كنوني‬
‫متشكل از روستاهايي دهستان نرمآب دو سر است كه از بخش دودانگه به آن ملﺤق شده است و تعدادي از روستاهاي دهستان سورتيجي تشكيل شده است‪.‬‬
‫با وسعت نزديك به ‪ ١٥٠٠‬كيلومتر مربع در جنوب شهرستان ساري واقع شده است‪ .‬مركز آن شهر كياسراست‪ .‬بخش چهاردانگه‪ ،‬كوهستانى است و ارتفاعات‬
‫البرز شرقى در آن امتداد دارد‪ .‬كوههاى چهارنو‪ ،‬قلعة شاهدژ‪ ،‬شيت‪ ،‬آلشكوه و هفتخال‪ ،‬با ارتفاع بيش از دو هزار متر در اين بخش واقعاند‪.‬‬

‫محدودة چهارداﻧگة تاريخي‬

‫رابينو در كتاب مازندران و استرآباد در مورد تقسيمات چهاردانگه چنين مينويسد‪» :‬چهاردانگه هزارجريب چهار بخش است‪ :‬يانهسر‪ ،‬سرخ گريوه‪ ،‬يخكش‪،‬‬
‫سورتيج«‪ .‬در مورد يانهسر ميگويد »يانهسر از انزانكوه در شما تا شاهكوه در جنوب وسعت دارد و همچنين از بلوك ساور در مشرق تا سرخ گريه در مغرب«‪.‬‬

‫پژوهشكدة باستانشناسي؛ ‪m_mortezayi2008@ yahoo.com‬‬ ‫‪ .١‬عضو هيئت علمي‬

‫‪ .٢‬كارشناسارشد باستانشناسي ادارهكل ميراث فرهنگي استان مازندران‪.‬‬
‫‪ .٣‬كارشناس باستانشناسي ادارهكل ميراث فرهنگي استان مازندران‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٤٣‬‬

‫»بلوك سرخگريه كه شامل يخكش نيز هست از جنوب به كوه تير پرور و كفتر گلي‪ ،‬از شمال به كوه خوشانگور‪ ،‬از مشرق به خطير خيل‪ ،‬از مغرب به )ده‬
‫كليا( و نهر استالم يا استارم و به چهار بلوك تقسيم ميشود‪ :‬زارمرود‪ ،‬تيركار‪ ،‬اچ رستاق‪ ،‬بلوك كوچك يخكش يازده ده دارد‪«.‬‬
‫»نتوانستم اﻃﻼعاتي جامع راجع به سورتچ بهدست بياورم‪ .‬مﺤل عمدة آن كيوسر است و آن دهي است داراي ‪ ٢٠٠‬خانوار و تابستانها حاكم در آنجا‬
‫اقامت مينمايد‪ .‬اﻃﻼعات مذكور در باب هزارجريب از سر كردههايي كه با اﻃﻼع بودند تﺤصيل شد‪ .‬ولي با اﻃﻼعاتي كه در دفاتر مالياتي نوشته شده است‬
‫تطبيق نميكند«‪.‬‬
‫چارلز مكنزي نخستين قنسول انگليس در شمال ايران بود‪ .‬او در سال ‪ ١8٥7‬ميﻼدي )‪ ١٢7٤‬قمري( سفري از رشت تا استراآباد انجام داد و مشاهدات‬
‫خود را بهﻃور دقيق در مورد شرايط جغرافيايي مناﻃق نوشت‪ .‬مكنزي هزارجريب را به دو بخش چهاردانگه و دودانگه تقسيم كرد كه رياست دودانگه آن بر‬
‫عهدة ابراهيمخان بود و چهاردانگه را به سه قسمت تقسيم كرد كه بخشي از آن در دست مﺤمدرحيمخان در يانهسر مستقر بود و بخش ديگر آن سرخگريه‬
‫حاكمنشنين آن بود كه در اختيار نجفقليخان بود و بخش سوم هم در دست مﺤسنخان بود )مكنزي ‪١٠6 :١٣٥9‬ـ ‪.(١٠٥‬‬
‫ملگونوف كه در سال ‪ ١8٥8‬و ‪ ١86٠‬ميﻼدي به شمال ايران سفر كرده در سفرنامه خود در مورد هزارجريب و چهاردانگه چنين نوشته است‪» :‬منطقه‬
‫هزارجريب از غرب به شرق تقريباً ‪ ١٠‬فرسنگ درازا و ‪ ٤‬فرسنگ از شمال به جنوب پهنا دارد‪ .‬عدد گفتهشده صﺤيح نيست به هيچ عنوان حتي با مشخصاتي‬
‫كه خودش نوشته تطبيق نميكند( و به دو بخش »چهاردانگه «و »دودانگه « تقسيم ميشود‪ .‬مرزهاي اين منطقه عبارتند از بين استان استرآباد‪ ،‬رود كوچك‬
‫ساور در روستاي كندو در نيمفرسنگي غرب رادكان‪ ،‬منطقة اشرف روستاي» بركوله «و »نيﻼ« كه جادة شاهرود اشرف از نزديكي آن ميگذرد‪ .‬روستاهاي‬
‫واقع در مرز دامغان در سمت جنوب عبارتند از »سرخ گيري« )روستاي سرخ گريه(‪» ،‬بالخاس« ) روستاي مالخواست(‪» ،‬چشمه آروس«‪» ،‬چهارده« )منظور‬
‫روستاي چهارده كﻼته كه اكنون جز شهرستان دامغان است( ميباشد‪ ،‬زيباترين روستاي منطقة هزارجريب »يانهسر« است كه در درهاي در پاي »كمربند«‬
‫دريك فرسنگي رودخانه كوچك ساور و ‪ ٤‬فرسنگي روستاي »چهارده« قرار دارد و »يانهسر« بهعلت چراگاه هايش مشهور است‪ .‬و در نيم فرسنگي اين‬
‫روستاچراگاه »خوش انگور« واقع است‪ .‬در اين روستا خانهي مالك بهعلت سبك ساختماني آن قابل توجه است )ملگونوف ‪.(٢١٣ :١٣76 :١٣76‬‬
‫ابوت كه در زمان مﺤمدشاه قاجار به مازندران سفر نمود چنين مينويسد‪» :‬دو بخش هزارجريب‪ ،‬بخش دودانگه و بخش چهاردانگه است كه براساس‬
‫اﻃﻼعات من‪ ،‬بخش دودانگه شامل ‪ 9‬بلوك و بخش چهاردانگه نيز شامل ‪ 8‬بلوك است‪«.‬‬
‫حد فاصل سواد كوه و استرآباد‪ ،‬هزارجريب نام دارد و سرزمين آن دو بخش تقسيم شده است‪ .‬چهاردانگه و دودانگه‪ .‬چهاردانگه نيز سه قسم است‪:‬‬
‫»چهاردانگه سورتيجي‪ ،‬چهاردانگهي مسعود الملك و چهاردانگه شهرياري«‪.‬‬
‫هزارگري تاريخي يا هزارجريب امروزي را دو بخش است‪ .١ :‬دودانگه‪ ،‬مشتمل بر پنج دهستان به نام فريم‪ ،‬بندرج‪ ،‬بنافت‪ ،‬نرمآب و پشتكوه با ‪١٠١‬‬
‫پارچه ده به جمعيت ‪ ٣٣٠٥‬تن ‪ .٢‬چهاردانگه مشتمل بر ‪ ١8‬دهستان و افزون بر‪ ٢٢٠‬پارچه ده است‪.‬‬
‫ميرزا ابراهيم نامي در سفرنامة استرآباد‪ ،‬مازندران و گيﻼن و ‪ ....‬كه در سال‪ ١٢86‬و ‪ ١٢87‬براي ژنرال درن نوشته شده دربارة چهاردانگه چنين‬
‫مينويسد‪:‬‬
‫»بلوك شش دانگ هزارجريب‪ ،‬از مقابل جر كلباد سمت جنوب ميباشد‪.‬‬
‫اول‪ ،‬هزارجريب چهاردانگه كه دردست مﺤمدرحيمخان پسر مهديخان است‪ .‬نوكر پيادهي خارج نظام سيصد و بيست نفر به ديوان خدمت مينمايند‪ .‬ماليات‬
‫آن شش صد تومان است‪ .‬حاصلش گندم و جو و جاورس )به زبان مازندراني گرس‪ ،‬نوعي ارزن( و روغن و پنير و كشك بسيار است و در رودبار كشت قدري‬
‫برنج مي شود‪ .‬تخمين به قرار يك كرور گوسفند و گاو دارند‪ .‬و كنه و ساس زياده از حد است و مله اكثر جاهاش بهمي رسد و مارهاي گزنده بسيار دارد و ببر‬
‫و پلنگ و رودباه و خرس و گرگ و موش كوهي و گاو كوهي و مرال و شكار كوهي از قبيل‪ :‬بز و قوچ و قرقاول و كبك بسيار دارد و حاكم نشين آن يانهسر‬
‫ميباشد‪.‬‬
‫هزارجريب چهاردانگهي نجفقليخاني‪ ،‬پسر عموي مﺤمدرحيمخان و نوهي حاجي مﺤمدتقيخان است‪ .‬نوكر پياده نظام دويست و هشتاد و پنج نفرند‬
‫كه به ديوان خدمت مينمايند‪ .‬حاصل و ملك و زراعت كﻼً با ساير چيزها موافق هزارجريب مهديقليخاني است‪ .‬حاكمنشين آن سرخهگريه ميباشد‪.‬‬
‫هزارجريب چهاردانگه مﺤسنخان‪ ،‬نوكر پياده خارج نظام دويست پنجاه و سه نفرند‪ .‬مﺤصول ملك و زراعت و گاو و گوسفند و شكارگاه و غيره‬
‫موافق هزارجريب نجفقليخاني است و در اشروستاق كنف ريسمان و شهدانه زياد ميكارند و در ساير جاهاي مازندران هم ميكارند ليكن به پاي اشروستاق‬
‫نميرسد« )گلزاري ‪١٠٣ :١٣٥٥‬ـ ‪.(١٠٢‬‬
‫منوچهر ستوده در كتاب از آستارا تا استرآباد كه سه مرتبه به اين منطقه سفر كرده است در مورد چهاردانگه چنين مينويسد‪:‬‬
‫»ناحيه چهاردانگه شامل شهرياري‪ ،‬هزارجريبي و سورتيجي است‪.‬‬
 ‫‪ | ٥٤٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫»شهرياري نام دهكدههاي كنار رودخانه نكا است كه آب اين رودخانه جداگانه به دريا ميريزد و آب آن داخل رودخانه تجن نميشود‪ .‬هزارجريبي‪ ،‬دهكدههايي‬
‫را گويند كه در كنار رودخانهي زارم رود است و اين رود خانه در دو زير دست دهكدهي گرمرود به عمود رودخانه تجن مي پيوندد‪ .‬سورتيجي نام دهكدههايي‬
‫است كه كنار رودخانه گرمابرود و اين رودخانه نزديك دو دهكده ورند و تا كام با عمود رودخانه تجن تﻼقي ميكند«‪.‬‬
‫عليبابا عسكري در كتاب اشرف البﻼد در بارة بخش هزارجريب بهشهر كه خود سابق قسمتي ازچهاردانگه تاريخي بود چنين مينويسد‪:‬‬
‫»بخش هزارجريب قسمتي از چهاردانگه شرقي است كه شامل دهستانهاي يخكش‪ ،‬شهرياري و قسمتي از هزارجريبي و زارمرود‪ ،‬رمدان خيل كه مركز آن‬
‫يانهسر است‪ .‬بخش هزارجريب در جنوب و جنوبشرقي بهشهر واقع و تمام آن كوهستاني و مﺤدود است از شمال به خطالراس كوه جهان مورا )بخش گلوگاه‬
‫و بندر گز( و از شرق به بخش كوهپايهاي شهرستان گرگان‪ ،‬از جنوب به شهرستان دامغان و ساري از مغرب به شهرستان ساري«‪.‬‬
‫دهستان شهرياري‪ :‬موقعيت جغرافيايي آن مﺤدود ميشود از شمال به كوه جهان مورا از جنوب به دهستان هزارجريب و از شرق به كوهپايههاي شهرستان‬
‫گرگان و دامغان از غرب به دهستانهاي يخكش و هزارجريبي در واقع دهستان شهرياري شرقيترين دهستان هزارجريب چهاردانگه است«‪.‬‬
‫باتوجه به توضيﺤات فوق وسعت منطقة چهاردانگه تاريخي تا به جنوب گرگان امتداد پيدا ميكرد‪.‬‬

‫معرفي اثر‬
‫در حدود ‪ ٥٠٠‬متري از شمال روستاي كلكنار‪ ،‬سازهاي بهشكل پشته با مصالح ﻻشهسنگ بهصورت دو ديوار موازي خشكهچين به فاصلة ‪ ١٠‬تا ‪ ٢٠‬متر از‬
‫يكديگر كه ميانه آن با خاك پُر شده‪ ،‬بهﻃول ‪ ١6٥٠‬متر و در جهت جنوب به شمال كامﻼً قابل رويت است )از مختصات ‪ 7٥٤766‬ـ ‪ ٤٠٢٥٥7٠‬تا مختصات‬
‫‪ 7٤٢١٠6‬ـ ‪) (٤٠١٤787‬شكل ‪ (٢‬باتوجه به شواهد موجود اين سازه معماري بهصورت خشكچين و بدون مﻼت و اصطﻼحاً به گونة صندوقي در ﻃرفين چيده‬
‫و نماسازي و در وسط با نخاله و خاك پ ُر شده است‪ .‬از آنجاييكه مصالح بومي منطقه سنگ و خاك است‪ ،‬ساختار ديوار كامﻼً از ﻻشهسنگ و خاك تشكيل‬
‫شده است )شكل ‪.(٣‬‬
‫در ادامة شناسايي مسير اين سازة تاريخي در شرق روستاي سنور و به فاصلة حدود ‪ ٣/٥‬كيلومتر از روستا اين اثر تاريخي در روي زمين كامﻼً مشهود‬
‫و رد آن تا حدود ‪ ٢١٤٠‬متر در جهت شمال با كمي تمايل بهﻃرف شمالشرق امتداد پيدا كرده است )از مختصات ‪ 7٤٢١٣8‬ـ ‪ ٤٠١٥١69‬تا مختصات ‪7٤٢8٢٤‬‬
‫ـ ‪.(٤٠١7٠٠8‬‬
‫در روند كار ميداني و بررسي انجامشده مسجل گرديد كه اين اثر بهسمت شمالشرق امتداد مييابد و تنها پنج كيلومتر از آن بهدليل صعبالعبوربودن‬
‫و كمبود اعتبارات پژوهشي شناسايي و مستند گرديده است‪ .‬چهبسا با ادامة بررسيها‪ ،‬كاربري دقيق‪ ،‬سازههاي مرتبط با آن شناسايي گردد‪.‬‬

‫ﻧتيجه‬
‫بهنظر ميرسد در مقطعي از تاريخ‪ ،‬ديواري با هدف مرزبندي و نشاندادن سامان سياسي و جغرافيايي در مﺤدودة جنوبشرقي ساري احداث گرديده كه بنيان‬
‫آن در افواه مردم به مازيار نسبت داده شده است‪ .‬دليل اين انتساب‪ ،‬حجم باﻻي احداث استﺤكامات تدافعي‪ ،‬خندق‪ ،‬ديوار و ‪ ...‬بود كه او در زمان حكومت خود‬
‫انجام داد‪ .‬اين درحالي است كه اثبات آن نيازبه ساليابي دقيق مصالح و شواهد فرهنگي و انجام مطالعات آزمايشگاهي دارد‪ .‬در روند كار ميداني و بررسي‬
‫انجامشده مسجل گرديد كه اين اثر بهسمت شمالشرق امتداد مييابد‪ .‬چهبسا با ادامة بررسيها‪ ،‬كاربري دقيق‪ ،‬سازههاي مرتبط با آن و زمان ساخت شناسايي‬
‫گردد‪.‬‬

‫كتابﻧامه‬
‫گلزاري‪ ،‬مسعود‪ ،١٣٥٥ .‬سفرنامه استرآباد‪ ،‬مازندران و گيﻼن‪ ،‬تهران‪ :‬زر‪.‬‬

‫مكنزي‪ ،‬چارلز فرانسي‪ ،١٣٥9 .‬سفرنامه شمال‪ ،‬ترجمة منصوره اتﺤاديه‪ ،‬تهران‪ :‬نشر گستر‪.‬‬

‫ملگونوف‪ ،‬گريگوري‪ ،١٣76 .‬كرانههاي جنوبي درياي خزر‪ ،‬مترجم امير هوشنگ اميري‪ ،‬تهران‪ :‬كتابسرا‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٤٥‬‬

‫شكل ‪ .١‬مسير سازة تاريخي در شمال روستاي كلكنار و شرق روستاي سنور‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نماي سازة معماري‪ ،‬ديد از باﻻ‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬قسمتهايي از اين سازة معماري كه در نقاط مختلف توسط عوامل اجرايي شركت گاز و ادارة راه بريده شده است‪.‬‬
 ‫گزارش مقدماتي فصل پنجم حفاري آموزشي در تپه داش )دشت(‪ ،‬منطقة سيستان‬

‫مرتضوي‪١‬‬ ‫مهدي‬
‫موسيپورنگاري‪٥‬‬ ‫مرتضي گرگي‪ ،٢‬سليمان حدادي نسب‪ ،٣‬سميرا شيخ اكبري زاده‪ ٤‬و فريبا‬

‫درآمد‬
‫تپه داش كه در گزارشهاي چهارگانه قبلي تﺤت عنوان تپه دشت معرفي شده بود‪ ،‬نام صﺤيح اين مﺤوﻃة مهم صنعتي عصر مفرغ در دشت سيستان است‬
‫كه در ‪ ٣‬كيلومتري جنوبغربي شهر سوخته قرار گرفته است )شكل ‪ .(١‬متﺄسفانه تا قبل از حفاريهاي باستانشناختي در اين مﺤوﻃة مهم‪ ،‬تنها نامي كه از‬
‫آن برده شده است مربوط به مقالهاي از مرحوم ماريتسيو توزي است كه آن را ‪ Tepe Dash‬نامگذاري كرده بود )‪ .(Tosi 1984‬باتوجه به مﺤدوديت اﻃﻼعات‬
‫در ابتدا تصور بر اين بود كه شايد نام آن ‪ Dasht‬بوده است و احتماﻻً حرف ‪ T‬به دليل اشتباه تايپي حذف شده باشد‪ .‬پس از گسترش مطالعات در اين مﺤوﻃة‬
‫مهم‪ ،‬تيم باستانشناسي پژوهشكدة علوم باستانشناسي دانشگاه سيستان و بلوچستان بخشي از مطالعات را روي يافتن وجهتسمية آن متمركز ساخت كه بر‬
‫همان نام اوليه تﺤت ‪ /Dash‬داش صﺤه گذارده شد‪ .‬داش در منطقة جنوبشرق خصوصاً منطقة سيستان و جنوب خراسان به معناي تنور و كوره ميباشد و‬
‫باتوجه به فراواني كورههاي سفالگري در اين مﺤوﻃة ‪ ٥/٥‬هكتاري توليد سفال‪ ،‬انتخاب نام فوق توسط تيم ايتاليايي بهسرپرستي مرحوم ماريتسيو توزي كه‬
‫مبتني بر اصطﻼحات بومي منطقه بوده است‪ ،‬مورد تﺄكيد قرار گرفت‪ .‬بنابراين‪ ،‬همانند فصول پيشين و بر اساس عملكرد صنعتي اين مﺤوﻃة مهم در فصل‬
‫جاري نيز درك فرم و ساختار كورهها در رأس اهداف قرار گرفت‪ ،‬به همين دليل ترانشة ‪ TB‬كه در فصل دوم ايجاد و در آن شواهد تﺄسيسات توليد تا حدودي‬
‫زيادي سالم كشف شده بود )مرتضوي ‪ (١٣9٤‬دوباره بازگشايي گرديد‪ .‬ازاينرو‪ ،‬باتوجه به استراتژي و روش حفاظت ترانشة مذكور در فصل دوم كه از الوار‪،‬‬
‫گرديد‪6‬‬ ‫حصير‪ ،‬پﻼستيك‪ ،‬گوني نخي )كنفي( و كاهگل استفاده شده بود )شكل ‪ .(٢‬بازگشايي ترانشة ‪ TB‬با رعايت پروتكلهاي حفاظتي آغاز‬

‫‪TA‬‬ ‫ﺑازگشايي تراﻧشة‬

‫ترانشة ‪ TB‬در فصل دوم به ابعاد ‪ ٥×١٠‬متر با نامگذاري اضﻼع ‪ A-B‬و ‪ C-D‬ايجاد شده بود )شكل ‪ .(٣‬منتها باتوجه به هدف فصل پنجم‪ ،‬ترانشة ‪ TB‬با‬
‫صرفنظر از جبهة شمالي و مدنظر قراردادن دو جبهة جنوبي و مركزي به ابعاد ‪ ٥×7‬متر با نامگذاري جديد اضﻼع '‪ B - B‬و'‪ A - A‬نسبت به شمال‬
‫جغرافيايي در درون ترانشة ‪ TB‬فصل دوم بازگشايي گرديد )شكل ‪ .(٤‬ازاينرو‪ ،‬ترانشة ‪ TB‬در فصل پنجم اهدافي را مدنظر داشت كه ميتوان اينگونه مطرح‬
‫نمود‪.‬‬
‫ـ تداوم مطالعات مرتبط با سازوكار و درك ساختار صنعتي و تﺄسيسات توليد از جمله كوره‪.‬‬
‫ـ آگاهي از شواهد كارگاهي مرتبط با تﺄسيسات توليد در راستاي درك تخصصگرايي در زمينة سفالگري درعصر مفرغ دشت سيستان‪.‬‬

‫‪TA‬‬ ‫شرح تراﻧشة‬

‫ترانشة ‪ TB‬در مختصات ‪ 41R 337299 3384199‬و ابعاد ‪ ٥×7‬متر با اضﻼع '‪ B - B‬و '‪ A - A‬در بخش شمالي مﺤوﻃه بازگشايي گرديد‪ .‬ارتفاع اين ترانشه‬
‫از سطح آبهاي آزاد ‪ ٤88‬متر است‪ .‬نقطة ثابت ارتفاعي در گوشة جنوبغربي آن در نظر گرفته شد )شكل ‪ .(٤‬اين ترانشه در فصل پنجم باتوجه به اهداف‬

‫‪mehdi.mortazavi@lihu.usb.ac.ir‬‬ ‫‪ .١‬دانشيار پژوهشكدة علوم باستانشناسي و گروه باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه سيستان و بلوچستان؛‬
‫‪ .٢‬دانشجوي دكتري باستانشناسي دانشگاه سيستان و بلوچستان‪.‬‬
‫‪ .٣‬دانشجوي دكتري باستانشناسي دانشگاه سيستان و بلوچستان‪.‬‬
‫‪ .٤‬دانشجوي دكتري باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه سيستان و بلوچستان‬
‫‪ .٥‬استاديار پژوهشكدة علوم باستانشناسي و گروه باستانشناسي دانشگاه سيستان و بلوچستان‪.‬‬
‫‪ .6‬اين حفاري بر اساس مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٤١١6‬مورخ ‪ ١٤٠١/8/١7‬رياست مﺤترم پژوهشگاه ميراث فرهنگي وگردشگري كه جهت حفاري آموزشي دانشجويان مقطع‬
‫كارشناسي گروه باستانشناسي دانشگاه سيستان و بلوچستان بين تاريخهاي ‪ ١٤٠١/8/٢6‬و ‪ ١٤٠١/9/٢٥‬صادر شده بود‪ ،‬در تاريخ مقرر آغاز گرديد‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٤7‬‬

‫فوق جبهههاي مركزي و جنوبي ‪ TA‬را شامل مي گردد‪ .‬ﻻزم به ذكر است بر اساس ﻻيهنگاري با اندازهگيري متريك در فصل دوم‪ ،‬جبهة جنوبي ترانشة تا‬
‫عمق ‪ 6٠‬سانتيمتر )‪ (L. 104‬و جبهة مركزي تا عمق ‪ ٢٢‬سانتيمتر )‪ (L. 102‬پيشروي داشته است و در جبهة جنوبي اثر انگشتهاي سفالگر روي قطعات‬
‫گل به تعداد قابلتوجه يافت شده است و در جبهة مركزي نيز يك فيچر تﺤت عنوان كوره )‪ (F.101‬بهدستآمده بود )مرتضوي ‪) (١٣9٤‬شكل ‪ .(٥‬شيب‬
‫‪L.‬‬ ‫سطﺤي ترانشه از سمت جنوب به شمال است‪ .‬بايد متذكر گشت كه قطعات زيادي سفال دورريز‪ ،‬سرباره و همچنين سفالهاي تغيير فرم داده در سطح‬
‫‪ 102‬پراكنده هستند‪.‬‬
‫ناگفته نماند بخش فوقاني ‪ F.101‬به عمق ‪ ١٢٥‬سانتيمتر بهدليل بادپناهبودن و وجود عنصر باد‪ ،‬توسط ماسههاي ريزدانه انباشت شده است‪ .‬اين‬
‫انباشتها در فصل دوم كامﻼً تخليه وجهت حفاظت‪ ،‬مجدد به درون كوره انتقالدادهشده بود‪ .‬در اين فصل جهت ادامة كاوش و تداوم مطالعه دوباره تخليه‬
‫گرديد‪ .‬ﻻزم به ذكر است كه كف بخش فوقاني كوره با ‪ L. 109-F.101‬قابلانطباق است‪ .‬تعداد ‪ ٤‬حفره در كف مذكور مشهود است‪) 7‬شكل ‪ .(6‬عﻼوهبراين‬
‫عمق گوشههاي شمالغربي )'‪ ، (A‬شمالشرقي)'‪ (B‬و جنوبشرقي )‪ (B‬نسبت به نقطة ثابت ارتفاعي )‪ (A‬بهترتيب ‪١٣‬ـ‪٤٤ ،‬ـ و ‪ ٤‬ـ سانتيمتر است‪ .‬در‬
‫بخشهاي شرقي ترانشه از ‪ L. 102‬به بعد دورريزهاي كوره در تركيب با ماسه ﻻيهاي مستﺤكم را ايجاد نموده بود‪ .‬در زير اين ﻻية ماسهاي متراكم‪ ،‬ﻻية‬
‫رسوبات آهكي ـ نمكي شكلگرفته بود كه باعث كُندشدن روند كاوش ميگرديد‪ .‬باتوجه به اينكه تمركز اين فصل بيشتر بر كاوش ارگانيك ساختار كوره بود‬
‫و همچنين برداشتن كامل اين ﻻية آهكي ـ نمكي نيز در اين فصل مقدور نبود‪ .‬كاوش در يك گمانة پيشرو با ابعاد ‪ ١٠٠×١٠٠‬سانتيمتر در بخش شرقي و‬
‫چسپيده به ديوار شرقي ‪ TB‬ادامه پيدا كرد‪ .‬اين گمانه كه از ‪ L. 104‬تا ‪ L. 107‬امتداد يافت ‪ TT‬نامگذاري گرديد‪ .‬ﻻزم به ذكر است كه پس از شناسايي ورودي‬
‫داﻻن تﺤتاني ‪ F. 101‬و باتوجه به نزديكي آن با بخشهاي شرقي ‪ TC‬براي درك بهتر ارتباط فضاهاي دو ترانشه‪ ،‬حفاظت ‪ TCW2E‬برداشته شد‪ .‬در پايان‬
‫اين بخش نيز بههمراه ‪ TB‬مورد حفاظت مجدد قرار گرفت‪.‬‬

‫شرح ﻻيهﻫاي ‪TB‬‬

‫در فصل دوم كاوش تعداد ‪ ١8‬ﻻيه و يك عدد فيچر در ‪ TB‬شناسايي شده بود‪ .‬در بخشهايي كه براي كاوش فصل پنجم در نظر گرفته شد بيشترين عمق‬
‫كاوش فصل دوم در بخش جنوبي و تا ‪6٠‬ـ سانتيمتر )‪ (L.104‬بود؛ لذا توصيف ‪ L.101‬تا ‪ L.103‬بخش جنوبي در گزارش فصل دوم موجود است‪ .‬همچنين‪،‬‬
‫بخش شرقي كوره نيز در فصل پيشگفته تا ‪٢٢‬ـ سانتيمتر كاوش شده بود كه اﻃﻼعات آن در گزارش كاوش موجود است )مرتضوي ‪ .(١٣9٤‬بر همين اساس‬
‫شمارهگذاري ﻻيههاي فصل پنجم در جبهة جنوبي از ‪ L.104‬و جبهة شرقي از ‪ L.102‬آغاز ميگردد‪.‬‬

‫‪٨‬‬
‫يافتهﻫا‬
‫يافتههاي سطﺤي اين بخش تﺤت عنوان ‪ L. 101‬ثبت گرديد‪ .‬اين يافتهها شامل ‪ ١٣٢٣‬قطعه سفال است كه در سطح كاوششده ‪ TB‬پراكنده بودند‪ .‬از اين‬
‫بين ‪ ٥7‬قطعه سفال مطالعاتي شامل‪ ٤٣ :‬لبه‪ ١٠ ،‬كف‪ ٢ ،‬لبه ـ كف و ‪ ٢‬بدنه بودند‪ .‬در مجموع ‪ ٢6‬ﻻيه در ‪ TB‬بر اساس ﻻيهنگاري با روش متريك ثبت‬
‫گرديد كه از اين تعداد ‪ 7‬ﻻية مرتبط با پيرامون كوره در بخشهاي مختلف اين ترانشه بودند و ‪ ١8‬ﻻية مربوط به بخشهاي فوقاني و تﺤتاني ‪ F. 101‬بودند‪.‬‬
‫اين فيچر )كوره( در فصل دوم شناسايي شده بود كه در اين فصل خواناسازي گرديد‪.‬‬

‫جﻤﻊﺑندي ﻻيهﻫا‬
‫پس از بازگشايي ‪ TB‬بخش جنوبي تا ‪ L. 104‬و پيرامون كوره تا ‪ L. 102‬بر اساس ﻻيهنگاري با اندازهگيري متريك مورد كاوش قرار گرفته بود‪ .‬بر همين‬
‫‪ L. 103‬و ‪L. 104‬‬ ‫اساس در اين فصل نيز كاوش با همان سيستم ثبت و ضبط و در ادامة كاوش فصل دوم ادامه پيدا كرد‪ .‬بخشهايي از ‪ L. 102‬بههمراه‬
‫احتماﻻً بهدليل مﺤل انباشت دورريزهاي توليد بودن‪ ،‬حاوي مقادير قابلتوجهي سفال و ديگر مواد فرهنگي منقول ميباشند‪ .‬اين دورريزها در پيوند با ماسهبادي‬
‫ﻻيهاي بسيار مستﺤكم را ايجاد كرده بودند‪ .‬اما برخﻼف اين ﻻيهها‪ L. 105 ،‬كه ﻻيهاي آهكي ـ نمكي است فاقد اين دورريزها بوده و تعداد مواد فرهنگي‬
‫منقول آن بهشدت كاهش مييابد‪ .‬اين روند در ‪ L. 106‬و ‪ L. 107‬نيز ادامه پيدا ميكند‪ .‬بر همين اساس در مورد فضاي كارگاهي پيرامون كوره ميتوان مطرح‬
‫كرد كه احتماﻻً دورريزهاي توليد همزمان با ‪ 103‬و ‪ L.104‬و بخشي از ‪ L.102‬در پيرامون كوره انباشت ميشدهاند و در ﻻيههاي قبل اين گونه نبوده‬
‫است‪ .‬فعاليت ميداني در ‪ TB‬در عمق ‪ 98‬سانتيمتري ‪ TT‬متوقف گرديد‪.‬‬
‫بهصورت كلي ‪ ١8‬ﻻيه بر اساس ﻻيهنگاري متريك در ‪ F.101‬ثبت گرديد‪ .‬بدينصورت كه از ‪ L. 101-F.101‬تا ‪ 109-F.101 L.‬بخش فوقاني ‪F.101‬‬
‫‪L.‬‬ ‫را دربر ميگرفت‪ .‬كف بخش فوقاني تﺤت عنوان ‪ L. 109-F.101‬قرار داشت‪ .‬حفرة شمالغربي ترانشة منتهي به داﻻن ورودي بخش تﺤتاني ‪ F.101‬در‬

‫‪ .7‬در كف بخش فوقاني ‪ ٥‬حفرة قابلرويت بود كه بهنظر ميرسد حفرة مركزي بهواسطه تخريب بهمرور زمان شكلگرفته و جز حفرههاي انتقال حرارت كوره مﺤسوب‬
‫نميگردد‪.‬‬
‫‪ .8‬شرح كامل يافتهها در گزارش مقدماتي همراه جداول‪ ،‬ﻃرحها و عكسها موجود ميباشند )مرتضوي ‪.(١٣9٤‬‬
 ‫‪ | ٥٤8‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫‪ 105-F.101‬قرار ميگرفت‪ .‬ازاينرو ‪ L. 105-F.101‬تا ‪ L. 109-F.101‬در بخشهاي فوقاني و تﺤتاني ‪ F.101‬از نظر ارتفاع با يكديگر همپوشاني دارند‪ .‬با اين‬
‫اوصاف از ‪ L. 110-F.101‬تا ‪ L. 118-F.101‬صرفاً در بخش تﺤتاني قرار گرفته بودند‪ .‬همانگونه كه ذكر گرديد كليه ﻻيههاي ‪ F.101‬بهمرور زمان بهواسطه‬
‫باد در اين فضا انباشت شدهاند و در تركيب با بقاياي تﺄسيسات توليد مانند خاكستر داراي دو رنگ متفاوت )خاكستري و آجري( گرديدهاند‪ .‬بهصورت كلي‬
‫يافتههاي ‪ F.101‬كه از ﻻيههاي مختلف بهدستآمدهاند شامل ‪ ٤‬قطعه آجر )‪ ٣‬قطعه در ديواره و يك قطعه شكسته در ‪ ٢٠ ، (L. 112-F.101‬قطعه سفال‪،‬‬
‫مقاديري زغال‪ ،‬خاكستر و دانههاي گياهي يافت گرديد‪ .‬باتوجه به اينكه كليه فضاهاي اين فيچر توسط عامل ﻃبيعي )باد( انباشت شده‪ ،‬احتماﻻً بخشي از مواد‬
‫فرهنگي مربوط به پس از بﻼاستفادهشدن كوره باشند‪.‬‬
‫همانﻃور كه پيشتر نيز بيان گرديد پيگيري برخي از اهداف تﺤقيق نيازمند زمان و فعاليت ميداني و آزمايشگاهي بيشتر است‪ .‬بر همين اساس در‬
‫اين فصل‪ ،‬مطالعه كاملتر ساختار ‪ F. 101‬كه در فصل دوم شناسايي گرديده بود‪ ،‬انجام پذيرفت‪ .‬اين مطالعه در راستاي هدف نخست‪ ،‬منجربه درك دقيق از‬
‫ساختار كورههاي سفالپزي هزارة سوم ق‪ .‬م‪ .‬دشت سيستان گرديد‪ .‬بدينصورت كه با كاوش ارگانيك‪ ،‬هر دو بخش تﺤتاني و فوقاني كوره بدون تخريب‬
‫كاوش شد و ساختار بهدستآمده اﻃﻼعات دقيقي را در مورد كورههاي اين دوره ارائه مينمايد كه تاكنون در دشت سيستان بهدست نيامده بود‪ .‬بنابراين نكتة‬
‫قابلتوجه در فصل پنجم اينكه عﻼوهبر يافتههاي فوق‪ ،‬يكي از مهمترين يافتهها‪ ،‬كشف راهروي كورة سفالپزي بود كه بخش فوقاني آن در فصل دوم‬
‫شناسايي گرديده بود )شكل ‪ .(7‬باتوجه به يافتههاي فصل پنجم ميتوان نگاهي نو به تكنيكهاي بهكاررفته دررابطه با فضاي قرارگيري سوخت و نﺤوة انتقال‬
‫از بخش تﺤتاني به فوقاني )مﺤل قرارگيري سفال( داشت‪ .‬بهنظر ميرسد توجيه وجود ديوارك جداكننده بين فضاهاي جنوب و شمال بخش تﺤتاني را بتوان‬
‫در تفكيككردن مﺤل قرارگيري سوخت با فضاي انتقال حرارت به بخش فوقاني مطرح نمود )شكل ‪ .(7‬درنتيجه‪ ،‬وجود اين ساختار )ديوارك جداكننده( سبب‬
‫انتقال حرارت غيرمستقيم به بخش فوقاني ميشده است‪ .‬در مورد ميزان حرارت فرايند توليد سفال نيز‪ ،‬در ادامة مطالعات باستانشناسي تجربي‪ ،‬كورة‬
‫بازسازيشده فصل چهارم مجدد با سوختهاي متفاوت احتمالي قابلاستفاده مفرغ دشت سيستان مشتعل گرديد )شكل ‪ (8‬كه گوياي ماندگاري قابلتوجه‬
‫اشتعال كوره با سوختهاي حيواني بود‪ .‬البته درك دقيق ميزان حرارت نيازمند مطالعات بيشتر است‪.‬‬

‫جﻤﻊﺑندي‬
‫يكي از اهداف مستمر تيم باستانشناسي تپه داش )دشت(‪ ،‬درك برهمكنش متقابل انسان و مﺤيط و مطالعة خروجي اين رابطه بر اساس مواد فرهنگي بوده‬
‫است‪ .‬چراكه بهرهمندي از تجربيات گذشتگان در نيل به مدرنسازي دانش بومي باهدف توسعة پايدار دشت سيستان حائز اهميت ميباشد‪ .‬بر همين اساس‬
‫يكي از اهداف فصل پنجم‪ ،‬شناخت رابطه كوره با انرژي باد است‪ .‬ورودي داﻻن تﺤتاني ‪ F. 101‬همانند كورههاي فصول پيشين با بادهاي غالب سيستان‬
‫)شمالغربي( در يك جهت قرار داشت‪ .‬عﻼوهبر اين موقعيت قرارگيري كليه كورههاي شناساييشده از جمله ‪ F. 101‬به شكلي است كه مانعي در مسير بادهاي‬
‫غالب منطقه با آنها وجود نداشته باشد‪.‬‬
‫عﻼوهبر آن‪ ،‬درك ارتباط قرارگيري و توالي ﻻيهها و يافتههاي فرهنگي و دورريزها با تﺄسيسات توليد از ديگر دستاوردهاي اين فصل بود‪ .‬باتوجه به‬
‫تعداد قابلتوجه اثر انگشتهاي يافتشده از ‪ L. 102‬و ‪ L. 104‬در بخش جنوبي ‪) TB‬جبهة جنوبي ‪ (F. 101‬احتماﻻً اين فضا ممكن است مﺤلي براي توليد‬
‫سفال قبل از قرارگرفتن در كوره بوده باشد‪ .‬ﻻزم به ذكر است كه انباشت دورريزهاي توليد و خاكستر در بخش شرقي ‪) TB‬جبهة شرقي ‪ (F. 101‬قابلتوجه‬
‫است‪ .‬اين نكات ميتواند به درك ابتدايي از بافتار تﺄسيسات و دورريزهاي توليد كمك نمايد‪.‬‬
‫در پايان‪ ،‬همانﻃور كه در گزارشهاي قبلي نيز مطرح گرديد بررسي ويژگيهاي تخصصگرايي در دشت سيستان نيازمند مطالعات گسترده و‬
‫ميانرشتهاي در مﺤوﻃهاي همچون تپه داش )دشت( است‪ .‬همچنين افزايش اﻃﻼعات در مورد صنعت سفالگري حوزة سيستان در ادوار مختلف راهكاري‬
‫كمهزينه براي حل برخي مشكﻼت منطقه از جمله اشتغال مﺤسوب ميگردد‪ .‬دور از ذهن نيست كه توليد تخصصي سفال حاصل ساليان سال آزمونوخطا و‬
‫كسب تجربه توسط صنعتگران باستان سيستان بوده و آگاهي از اين تجربيات عﻼوهبر كاوشهاي ميداني نيازمند انجام ﻃرحهاي باستانشناسي تجربي نيز‬
‫است‪ .‬اميد است كه از فعاليتهاي مرتبط با باستانشناسي تجربي كه ميتواند در معرفي الگوي استاندارد توليد سفال در دشت سيستان نقشي مهم داشته‬
‫باشد‪ ،‬حمايت بيشتر صورت پذيرد‪.‬‬

‫كتابﻧامه‬
‫مرتضوي‪ ،‬مهدي‪ .١٣9٤ .‬حفاري تپه دشت در منطقه سيستان )فصل دوم حفاري(‪ ،‬زاهدان‪ :‬سازمان ميراث فرهنگي استان سيستان و بلوچستان‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫‪Tosi, M. 1984. “The Notion of Craft Specialization and its Representation in the Archaeological Record of Early States in the Turanian‬‬
‫‪Basin”. in M. Spriggs (eds.) Marxist Perspective in Archaeology: 22-53. Cambridge: Cambridge University Press.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٤9‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت تپه داش )دشت( در دشت سيستان‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬بازگشايي حفاظت ترانشة ‪.TB‬‬

 ‫‪ | ٥٥٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬پايان كاوش ‪ TB‬با اضﻼع ‪ A-B‬و ‪ C-D‬در فصل دوم )مرتضوي ‪.(١٣9٤‬‬

‫شكل ‪ .٤‬بازگشايي ‪ TB‬با اضﻼع '‪ B - B‬و '‪ A - A‬در فصل جاري )پنجم( كه در آن نقطة ثابت ارتفاعي قابل مشاهده است‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬موقعيت مﺤوﻃه نسبت به شمال جغرافيايي و دهانة كوره سفالپزي‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٥١‬‬

‫شكل ‪ .6‬بخش فوقاني كورة سفالگري بههمراه سوراخهاي عبور حرارت بهسمت مﺤل قرار‬
‫گرفتن سفالها‪.‬‬

‫شكل ‪ .7‬برش غربي ‪ ،F101‬شناسايي بخش فوقاني كوره در فصل دوم و شناسايي بخش‬
‫تﺤتاني بههمراه راهروي متصل به مﺤل سوخت كوره در فصل پنجم‪.‬‬

‫شكل ‪ .8‬تست كورة ساختهشده در فصل چهارم كاوش قبل از ايجاد تاق‪.‬‬
‫توضيح اينكه باتوجه به شواهد مطالعات باستانشناسي از كورههاي هزارة سوم ق‪ .‬م‪ .‬دشت سيستان‪،‬‬
‫احتمال ميرفت كه برخي از ساختار كورههاي دوبخشي در عمق زمين ايجاد ميشده است‪ .‬بر همين‬
‫اساس در فصل مذكور به ساخت و تست اين نوع كوره اقدام شد )مرتضوي ‪.(١٣97‬‬
 ‫كندوكاوِ ﺑاستانشناختي در محدودة شرقي محوطة ﺑاستاﻧيِ چخﻤاقتپة رﺑاطكريم‬

‫‪١‬‬
‫فرشيد مصدقي اميني‬

‫اشاره‬
‫استعﻼمهاي عمراني بهﻃور عام و امكانسنجيهاي تخصصي بهﻃور خاص بخشي عمده از درخواستهاي قانوني و انتظارهاي رسمي و حجمي معنادار از‬
‫كاركردها و خروجيهاي علمي ـ اجرايي دستگاه مديريتي باستانشناسي ايران را در هر سال تشكيل ميدهد‪» .‬نوع نگاه و گونة چشمداشت«‪» ،‬چگونگي‬
‫پذيرش و تلقي مﺤتوا«‪» ،‬پيشبيني نتيجه و تﺄمين اهداف« و »كيفيت بازتاب و بسترِ استناد« چارچوبي است براي »بررسي بينشها و روشها« و »نقدِ روندها‬
‫و دستاوردها« در اين دسته از تفﺤصهاي درخواستي از برون و نه خودخواسته از درونِ »وزارت« و »پژوهشگاهِ« ستادي يا واحدهاي استانيِ صفي تشكيﻼت‬
‫ميراث فرهنگي ايران‪.‬‬
‫برنامة »كندوكاو باستانشناختي در مﺤدودة شرقي مﺤوﻃة باستاني چخماقتپة رباطكريم« بهمنظور امكانسنجيها و پيشآگاهيهاي علمي براي‬
‫بهرهبرداريهاي عمرانيِ مقرر از سوي مالك مﺤدوده )تﺄسيسات خدماتي و رفاهي بينراهي( در پاييز سال ‪ ١٤٠١‬با مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣١6٣7‬مورخ ‪١٤٠١/٤/١٤‬‬
‫و اصﻼحية شمارة ‪ ٤٠١٣٣٠١8‬مورخ ‪ ١٤٠١/6/٢٠‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي بهسرپرستي نگارنده ﻃي فرصتي يكماهه از ‪ ١٤٠١/6/٢7‬لغايت ‪١٤٠١/7/٢٥‬‬
‫بهانجام رسيد‪ .‬اين تفﺤص ميداني در پي استعﻼم شمارة ‪ 9٣٣/١٢6/١8٢٣9‬مورخ ‪ ١٣99/١٢/٢٥‬ميراث فرهنگي استان تهران‪ ،‬بازديد و گزارش كارشناسي‬
‫اسفندماه ‪ ١٣99‬نويسندة اين مقال و بر اساس برنامه و برآورد همزمان تﺤويلي من به پژوهشكدة باستانشناسي و باتوجه به تﺤميل ناخواستة مﺤدوديتهاي‬
‫زماني و اعتباري ناشي از تعللهاي اداري ـ مديريتيِ منجربه تﺄخير يكسالونيمه در تﺤقق عمليات ميداني‪ ،‬صورت اجرايي به خود گرفت )مصدقي اميني‬
‫‪ ١٤٠٠‬الف و ب؛ ‪.(١٤٠١‬‬
‫عنوان برنامة در بطن خود متضمن مجموعهاي از »بررسيها و نمونهبرداريهاي سطﺤي و عمقي«‪» ،‬گمانهزنيهاي استنادپذيرِ دستكم ‪ ٢×٢‬متر«‪،‬‬
‫»پيگرديهاي زيرسطﺤي« و »بازبينيها و مستندنگاريهاي فراگير تصويري و ترسيمي« )چشماندازهاي مﺤيطي‪ ،‬نسبتهاي مكاني‪ ،‬روند عمليات‪ ،‬معرفي‬
‫شواهد و يافتهها( بود‪ .‬اينهمه در قالب گزارشي مشروح و مستند بر اساس »سيرِ تدريجي برنامة مدنظر«‪» ،‬نتايج مقطعي بهدستآمده«‪» ،‬تصميمگيريهاي‬
‫ميدانيِ بايسته«‪» ،‬اقتضاهاي مبتني بر اﻃﻼعات گمانهها«‪» ،‬مقايسة بروندادها« و »وجود امكانات مﺤلي و مساعدتهاي شخص مالك«‪ ،‬نگارش و تدوين‬
‫و تﺤويل پژوهشكدة باستانشناسي شد )مصدقي اميني ‪ (١٤٠١‬و بر اساس آن و به استناد يافتههاي معماري‪ ،‬راهكار مطلوب مبني بر ادامة گمانهزنيها و‬
‫شد‪٢.‬‬ ‫پيگرديها جهت تعيينتكليف نهايي به ميراث فرهنگي استان تهران و از آنجا به متولي ﻃرح عمراني منعكس‬
‫هيئت اعزامي گذشته از مسئوليتهاي كارشناسيِ ناظر بر رسيدگي و پاسخ به استعﻼم ﻃرح عمراني‪ ،‬بهدليل آشناييهاي مﺤيطي و سوابق پژوهشي‬
‫هريك از اعضا در مورد چخماقتپه و پيشزمينههاي تخصصي پيشازتاريخشناسانه در حوزة جغرافيايي شمال مركز فﻼت ايران با تهية شرح ميداني مشاهدهها‪،‬‬
‫ثبت پرسشهاي قابل ﻃرح از رهگذر پيمايشها‪ ،‬بررسيها‪ ،‬نمونهبرداريها و ارزيابي شواهد سطﺤي و يافتههاي زيرسطﺤي‪ ،‬رجوع به اسناد تاريخي بهويژه‬
‫نقشهها و نيز گزارشهاي بازديد‪ ،‬بررسي اكتشافي و تعيين عرصه و نشانهگذاري حريم و نيز پروندة ثبتي مﺤوﻃه مجموعهاي از اﻃﻼعات پايه را براي‬
‫نوشتارهاي تكميلي بعدي فراهم آورد‪.‬‬
‫سه ركن انساني مﺆثر در تﺤقق تفﺤصهاي ميدانيِ مورد بﺤث‪ ،‬مبتني بر دو وجه »كارشناسي« و »پشتيبانيِ« برنامة پژوهشي بود‪ :‬استاد پيشكسوت‬
‫آقاي خسرو پوربخشنده و دانشگر توانمند آقاي دكتر بابك شيخ بيكلو اسﻼم همكاران علمي نگارنده و در واقع پيشبران امور و تﺤققبخشان مراحل و اهداف‬
‫پيشبينيشده‪ ،‬بودهاند‪ .‬همچنين مساعدتهاي همهجانبة آقاي ياسر عطاپور مشهد‪ ،‬متولي ﻃرح عمراني‪ ،‬مانع وقوع تعللهاي ناخواسته‪ ،‬تﺄخيرهاي تصادفي و‬
‫كاستيهاي احتمالي در روند اجراي عمليات ميداني شد‪ .‬وظيفة من تقديم سپاس خالصانه و ابراز قدرداني صميمانه از همت و منت هر سه بزرگوار يادشده‬
‫است‪.‬‬

‫‪f.mosadeghi@richt.ir‬‬‫‪ .١‬عضو هيئت علمي پژوهشكدة باستانشناسيِ پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري؛‬
‫‪ .٢‬موضوع نامة شمارة ‪ ٤٠١٣٤8٥6‬مورخ ‪ ١٤٠١/9/٢٠‬پژوهشكدة باستانشناسي به ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان تهران و ابﻼغ مراتب از سوي‬
‫آن ادارهكل ﻃي نامة شمارة ‪ ١٤٠١٢/١٢6/976٢‬مورخ ‪ ١٤٠١/١٠/٤‬به مالك ﻃرح عمراني‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٥٣‬‬

‫موقعيتِ محدوده و پيشينة تفحصﻫا‬

‫چخماقتپة رباطكريم مﺤوﻃة پيشازتاريخيِ كمارتفاع و تقريباً همسطح با زمينهاي زراعي اﻃراف با قدمت هزارههاي پنجم و چهارم پ‪.‬م بر كنارة شماليِ‬
‫كيلومتر ‪ ٢٢‬بزرگراه تهران ـ ساوه است )شكل ‪ .(١‬اين مﺤوﻃه را به استناد نخستين بازديدها و بر اساس مدارك سفالي مشهود در بررسيهاي سطﺤي‬
‫دربردارندة آثاري از مراحل گوناگون دورة سوم سيلك )‪ (III1-7b‬و ظاهراً بقايايي غالب از گونههاي پسيني آن دوره ميدانيم‪ .‬همچنين‪ ،‬بهرغم چشمگيرنبودن‬
‫بلندي مﺤوﻃه در نظر نخست‪ ،‬پيمايشهاي ميداني اوليه و مستندنگاريهاي انجامشده در سالهاي ‪ ١٣7٢‬و ‪ ١٣78‬مﺆيد برجستگي پَهن اما مﺤسوسِ ‪ ٥٠‬تا‬
‫‪ 8٠‬سانتيمتري مﺤوﻃة باستاني در جوار بزرگراه و شيب مﻼيم آن به سوي زمينهاي زراعي بود )پوربخشنده ‪١٣7٢‬؛ ‪١٣7٥‬؛ ‪ ٣١ :١٣76‬و مصدقي اميني‬
‫‪ ١٣78‬الف‪ :‬تصويرهاي ‪ ٣7‬و ‪ ٣8‬؛ ‪ .(١٣88‬امروزه پس از دستخوردگيهاي بسيار زراعي و خاكبرداريها و خاكريزيهاي هدفمند براي حذف بارزههاي‬
‫باستاني مﺤوﻃه و نيز پس از ساخت »جايگاه سوخترساني بهارستان« در عرصة شرقي‪ ،‬منظره و ريختي كامﻼً متفاوت‪ ،‬تﺤميلي و البته تﺄسفبار و در حال‬
‫نابودي را از چخماقتپه پيش روي خود ميبينيم‪.‬‬
‫مﺤدودة كندوكاو ما قطعه زمين بايرِ همواري است متعلق به آقاي ياسر عطاپور كه در واقع كناره يا شرقيترين بخش عرصة پيشتر تعيينحدودشدة‬
‫مﺤوﻃة باستانيِ چخماقتپة رباطكريم را تشكيل ميدهد )شكلهاي ‪ ١‬و ‪ .(٢‬باوجود ظاهر خشك و بيگياه فعليِ ملك استعﻼمي‪ ،‬بازديدها و اسناد تصويري‬
‫بهجامانده‪ ،‬وقوع شخمزنيها و كشت و زرعهاي پيشين در اين مﺤدوده را تﺄييد ميكند‪ .‬امروزه مﺤدودة مورد بﺤث را بهمانند مستطيل فرضي بزرگي در‬
‫راستاي شمال ـ جنوب با ﻃول بيشينة ‪ ٢٤٠‬متر )ضلع غربي( و عرض نهايي ‪ ٥7‬متر )ضلع شمالي( در شرقِ جايگاه سوخترساني بهارستان و همپيوند با بستر‬
‫يا زير بناي آن در كيلومتر ‪ ٢٢‬بزرگراه تهران ـ ساوه ميبينيم‪ .‬اضﻼع شمالي و شرقي اين مﺤدوده رو به زمينهاي باير و هموار مشابه داشته و ضلع جنوبي‬
‫آن )به ﻃول ‪ ٥٠‬متر( ‪ ٣8‬متر از كنارة شمالي بزرگراه تهران ـ ساوه فاصله دارد‪ .‬ضلع غربي مﺤدودة ملكي‪ ،‬همجوار با ديوار آجري سرتاسريِ شرق »جايگاه‬
‫سوخت بهارستان« است‪ .‬ساخت اين »جايگاه« در نيمة دوم دهة هشتاد سدة ‪ ١٤‬خورشيدي نهتنها بهﻃور كلي بخش وسيعي از عرصة شرقي مﺤوﻃة باستاني‬
‫چخماقتپه را فراگرفت‪ ،‬بلكه باعث دوپارگي اين بخش و نقص آشكار نشانهگذاريها يا شاخصهاي عرصة مﺤوﻃة باستاني در بخش شرقي و تخريبهاي‬
‫ناشي از خاكبرداريهاي مربوط به ساخت »جايگاه« )براي برپايي ساختمانهاي اداري و خدماتي و گودبرداريهاي مربوط به تعبية مخازن و لولهگذاريهاي‬
‫زيرزميني بنزين و گاز( شد‪ .‬بنابراين‪ ،‬مﺤدودة استعﻼمي‪ ،‬بخشي از عرصة شرقي مﺤوﻃة باستاني چخماقتپه بوده كه چه با آثار پيشازتاريخي مشابه با كانون‬
‫مﺤوﻃه )در غرب جايگاه سوخت( و چه با آثار پيشينتر يا پسينتر فرهنگي‪ ،‬ترديدي در اشتباه )اگرنه سوءنظر يا سوءتصميم( كارشناسي ـ مديريتي دخيل بر‬
‫صدور مجوز ساخت »جايگاه« باقي نميگذارد )شكل ‪.(١‬‬
‫نخستين آشنايي باستانشناسانه يا اولين سند تخصصيِ دال بر بازديد‪ ،‬بررسي‪ ،‬شناسايي و گاهشناسي مﺤوﻃة باستاني چخماقتپه به تفﺤص اكتشافي‬
‫خسرو پوربخشنده در جريان پيمايشهاي فراگير پانزده روزة او در امتداد مسير استعﻼمي بزرگراه در دست احداثِ تهران ـ ساوه در سال ‪ ١٣7٢‬و گزارش‬
‫پژوهشي و مقالة وي در آن باره بازميگردد )پوربخشنده ‪١٣7٢‬؛ ‪١٣7٥‬؛ ‪ ٣١ :١٣76‬و ‪ .(٣٢‬پس از آن هيئت بررسي مﺆسسة باستانشناسي دانشگاه تهران در‬
‫سال ‪ ١٣77‬از اين مﺤوﻃه بازديد كرد و نگارنده نيز در مقام نمايندة ميراث فرهنگي استان تهران به گزارش »مشاهدهها و مستندنگاريهاي ميداني«‪ ،‬تﺄكيد‬
‫بر »لزوم ثبت« و »تعيين عرصه و حريم و نشانهگذاريهاي حفاظتي ﻻزم« بهدليل وضعيت موضعنگارانة مﺤوﻃه )يعني همسطﺤي تقريبي با اراضي پيرامون(‬
‫پرداخت )مصدقي اميني ‪ ١٣78‬الف‪ 6 ،٥ :‬و ‪ .(١٣‬بازديدهاي متناوب بعدي نگارنده شامل نشانهگذاري عرصه و تعيين حريم مﺤوﻃه‪ ،‬تهية گزارش ثبت آن در‬
‫ي مﺤدودة مركزي چخماقتپه بود‬
‫فهرست آثار ملي و بازديد و آسيبشناختي مﺤيطي در پي ساختوسازهاي مربوط به »جايگاه سوخت« در بخش شرق ِ‬
‫)مصدقي اميني ‪١٣78‬ب؛ ‪١٣78‬پ؛ ‪ .(١٣88‬ثبت چخماقتپة رباطكريم به شمارة ‪ ٢9٣٣‬در تاريخ ‪ ١٣79/9/٢٠‬در فهرست آثار ملي را بايد پيامد مراحل آغازين‬
‫بررسيهاي علمي ـ كارشناسي نگارنده در اين مﺤوﻃه دانست و آنچه اكنون در اينجا ميآيد را جديدترين تفﺤص ميداني و نخستين مرحلة گمانهزني عمقي‪،‬‬
‫حفر برش رسوبشناختي و كشف و پيگردي آثار زيرسطﺤي در مﺤدودة مﺤوﻃة باستاني چخماقتپه برشمرد )مصدقي اميني ‪ ١٤٠٠‬الف‪ ١٤٠٠٠ ،‬ب و ‪.(١٤٠١‬‬

‫گﻤاﻧهﻫا و گود رسوبشناختي محيطي‬

‫بهﻃور كلي از رهگذر پنج گمانة ‪ ٢×٢‬متري كه تا عمق بيشينة ‪ ٢6٠‬سانتيمتري در مﺤدودة استعﻼمي حفر شد )شكلهاي ‪ ٢ ،١‬و ‪ ٣‬الف تا ث(‪ ،‬جز خاك‬
‫زراعي و باغيِ سطﺤي و مخلوط با ريشههاي گياهي و ﻻيههاي مشهود از نهشتهاي ﻃبيعي‪ ،‬آلوئكهاي فراوان و تكهسفالهاي بسيار معدودِ غيرشاخص و‬
‫دور از بافت اصلي‪ ،‬بهدست نيامد‪ .‬شمار‪ ،‬موقعيت و چگونگي پراكنش گمانهها تابعي بود از »بازة زماني كندوكاوها«‪» ،‬اعتبار مالي برنامة ميداني«‪» ،‬توجه به‬
‫عوارض سطﺤيِ مﺤدوده« و »فرض و حكمهاي مبتني بر لﺤاظ نسبتها‪ ،‬فاصلهها‪ ،‬تخمينها و افق دستاوردها«‪ .‬از پنج گمانة )‪ A‬تا ‪ (E‬يكي در مركز )‪ (C‬و‬
‫چهار ديگر در رأس هريك از چهار شعاع بازتابيده از آن در شمالغرب )‪ ،(A‬شمالشرق )‪ ،(B‬جنوبغرب )‪ (D‬و جنوبشرق )‪ (E‬تعيين حدود و خاكبرداري‬
‫شد )شكل ‪.(١‬‬
 ‫‪ | ٥٥٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫گذشته از بازتابهاي توصيفي و فني هر گمانه )مصدقي اميني ‪ ١ :١٤٠١‬و تصويرهاي ‪ ١‬و ‪ 6‬تا ‪ ،(١٥‬رهاورد چشمگير و گواه استدﻻل و مدرك‬
‫استنادپذيرِ استوار بر دﻻلت عينيِ مجموع شواهد ﻻيهنگاشتي پنج گمانة حفرشده براي كسب نتيجة مقدماتي و برداشتن گام بعدي عبارت بود از مشاهده و‬
‫مقايسة سطح مقطعي ‪ ٤٠‬متري از كنارهمگذاري فرضي ـ تجسمي چهار ديوارة هريك از گمانهها در راستايي افقي و به هم پيوسته تا عمق مشترك ‪٢6٠‬‬
‫سانتيمتر )شكلهاي ‪ ٣‬الف تا ث(‪ .‬اين چشمانداز از وضعيت نهشتگذاري عمومي و مشابهي از ﻻية سطﺤي تا دستكم ژرفاي ‪ ٢٥٠‬سانتيمتري در مﺤدودة‬
‫استعﻼمي خبر ميداد كه متضمن نبود آثار پيشازتاريخي )مشابه با بقاياي متراكم يا پراكنده در نقطة كانوني چخماقتپه در فاصلة ‪ ١١٠‬متري غرب مﺤدودة‬
‫استعﻼمي( در عرصة و ﻻيههاي تشكيلدهندة سطح تا عمق ‪ ٢٥٠‬سانتيمتري ملكِ استعﻼمي است‪ .‬در كنار چنين برداشت مستند و مدركمﺤوري‪ ،‬به‬
‫اقتضاي امكانات موجود و باتوجه به مجموعه هدفهايي از جمله‪:‬‬
‫‪ .١‬نيل به عمقي بيشتر تا ‪ ٥‬متر در برشي وسيعتر از گمانههاي پيشين )بهمنظور ارزيابي حدود دامنه يا ميزان گستردگي مواد فرهنگي چخماقتپه بهسوي‬
‫شرق يا همان مﺤدودة استعﻼمي(‪،‬‬
‫‪ .٢‬ايجاد سطح مقطعي يكپارچه و ممتد با بيشينة عمق يادشده )براي قياس و آزمون آنچه پيشتر از مشاهدة منقطع و تجسم متوالي مجموعِ ديوارهها يا‬
‫مقاﻃع گمانههاي پنجگانه استنباط كرديم(‪،‬‬
‫‪ .٣‬بررسيها و نمونهبرداريهاي ممكن رسوبشناختي جهت شناخت دقيقتر وضعيت مﺤدودة استعﻼمي و استفادة تعميمي از نتايج آن در كندوكاوهاي آتيِ‬
‫متمركز بر بخش اصلي مﺤوﻃة باستاني چخماقتپه‪،‬‬
‫‪ .٤‬افزايش ضريب اﻃمينان براي پاسخ مبتني بر شواهد و دﻻلتهاي برآمده از گمانههاي پنجگانه در تﺄييد استعﻼم و صدور مجوز يا تجديدنظر در برداشت‬
‫اوليه‪ ،‬رد يا مشروطسازي درخواست ﻃرح عمراني‪ ،‬تصميم بر ايجاد گودي به ابعاد ‪ ١٠ × 7‬متر در نزديكي و مجاور با ميانة ديوار شرقي جايگاه سوخت‬
‫بهارستان )برابر با نيمة شمالي عرصة كانوني چخماقتپه( گرفتيم )شكلهاي ‪ ٤‬و ‪ . (٥‬بر كارگاه جديد بنابه زمينهها و پرسشهاي مدنظر‪ ،‬روش معطوف به‬
‫هدف و مقصد مورد انتظار نام »گود رسوبشناختي مﺤيطي« )]‪ (Environmental Sedimental Pit [ESP‬نهاديم )شكل ‪ .(١‬دستيابي به عمق ‪ ٥‬متر‬
‫نيازمند شيبدهي در مسير تردد خاككني و خاكبري در ﻃول ‪ ٢١‬متر و حفظ عرض ‪ 7‬متري در دامنة ‪ 6‬متر بود )مصدقي اميني ‪ ١ :١٤٠١‬و ‪ ٢‬و تصويرهاي‬
‫‪ ١6‬تا ‪ .(٢8‬بدينترتيب و پس از اتمام كار خاكبرداري‪ ،‬عمق ‪ ٥‬متري و دو مقطع يا ديوارة يكپارچه در دو ضلع ﻃولي شرق و غرب گود رسوبشناسي‪،‬‬
‫همچنان مانند گمانههاي پنجگانه بدون مادة فرهنگي‪ ،‬حاصل شد )شكل ‪ (٥‬و عﻼوهبر برداشتهاي توصيفيـ كاربردي مربوط به استعﻼم‪ ،‬مستندنگاريها‬
‫و نمونهبرداريهاي ﻻزم براي جستارهاي تكميلي بعدي نيز به عمل آمد‪.‬‬

‫ﺑقاياي معﻤاري‬
‫جدا از شواهد رسوبي و بازتابهاي عيني و توصيفي ناشي از مشاهده و بررسي رگهها‪ ،‬ﻻيهها و نهشتهاي مشهود در ديوارههاي ﻃوليِ »گود رسوبشناسي«‪،‬‬
‫بهويژه مقطع شرقي‪ ،‬كه مبناي توضيح روند تﺤولي چشماندازهاي مﺤلي و مﺤيطي خواهد بود‪ ،‬در عمق يكونيم متريِ ضلع يا ديوارة شمالي »گود« به رد‬
‫آجرهايي در تراز عمود برخورديم كه ظاهر و وضعيت بقاياي آنها از ادامه و امتدادشان به بخش بكر خاكبردارينشده و وجود سازههاي احتمالي در پس مقطعِ‬
‫پيش رويمان حكايت داشت )شكل ‪ .(6‬درنتيجه‪ ،‬باتوجه به شواهد موجود و با نگاه به زمان و بودجة عمليات‪ ،‬برشي به نام ‪ F‬را بهشكل چندضلعي نامنظم از‬
‫نيمة ضلع شمالي »گود« به سوي ضلع شرقي و انضمام ‪ ٤‬متر از انتهاي شمالي ضلع شرقي به آن )به ابعاد مجموع ‪ ٥/٥×٤‬متر( بر سطح زمين هموار مجاور‬
‫با كنارة شمالي »گود« تعيين حدود كرديم )مصدقي اميني ‪ ٢ :١٤٠١‬و تصويرهاي ‪ ٢9‬تا ‪ .(٣٢‬اهم نكات ناظر بر كنشها‪ ،‬روشها و دستاوردهاي ما در برش‬
‫‪ ، F‬باتوجه به تنگناي ايجابي براي حد و حدود اين مقال‪ ،‬عبارت بود از‪:‬‬
‫‪ .١‬خاكبرداري تدريجي‪ ،‬پاكسازي متناوب و پيگردي پيوسته در مقايسة بينابين نماي ديوار شماليِ »گود« و سطح در حال برداشتِ برش ‪) F‬مصدقي اميني‬
‫‪ :١٤٠١‬تصويرهاي ‪ ٣6‬تا ‪ ٣8‬و ‪ ٥٠‬تا ‪،(٥٥‬‬
‫‪ .٢‬ثبت نوشتاري و مستندنگاري تصويري ـ ترسيمي مرحلهبهمرحلة عمليات‪ ،‬شواهد و يافتهها‪،‬‬
‫‪ .٣‬مواجهه با آوار ساختماني‪ ،‬ريزش مصالح و درهمريختگيهاي سازهاي از عمق ‪ ١١٠‬تا ‪ ٢6٠‬سانتيمتري يا كف فضاي بعداً شناختهشده )مصدقي اميني‬
‫‪ :١٤٠١‬تصويرهاي ‪ ٥6 ،٣6 ،٣٣‬تا ‪،(6٥‬‬
‫‪ .٤‬دستيابي به آثار معماري منسجم و معنادار از عمق حدود ‪ ١٣٠‬تا ‪ ٢6٠‬سانتيمتري با مصالح آجري به ابعاد عمومي ‪ ٢٢ × ٢٢ × ٥‬سانتيمتر )مصدقي اميني‬
‫‪ :١٤٠١‬تصويرهاي ‪ ٥٥‬تا ‪ 8٥ ،٥7‬و شكل ‪،(١‬‬
‫‪ .٥‬نبود مدارك سفالي شاخص‪،‬‬
‫‪ .6‬شناسايي فضاي معماري چهارگوشِ آجريِ ساروجاندود به ابعاد ‪ ٢٤٥ × ٢٣٥‬سانتيمتر با ﻃرح و ساختاري حاكي از برنامهريزي قبلي‪ ،‬كاركرد خدماتي و‬
‫دال بر وجود واحدها يا فضاهاي مكمل پيراموني )مصدقي اميني ‪ :١٤٠١‬تصويرهاي ‪ 9٢ ،89 ،8٥ ،8٤ ،76 ،7٤ ،6١ ،٥6‬و شكلهاي ‪ ٢ ،١‬و ‪،(٣‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٥٥‬‬

‫‪ .7‬انطباق فضايي ـ كاركردي بخش كشفشده از نظر عناصر تشكيلدهنده‪ ،‬بقاياي موجود و نشانهها و دﻻلتهاي برآمده از آنها با گرمخانة حمامي بهظاهر‬
‫كوچك و ارتباط سازهاي ـ ساختاري اين فضا با ديگر اجزاي چنين بناي عامالمنفعهاي )مصدقي اميني ‪ :١٤٠١‬تصويرهاي ‪.(9٣ ،87 ،8٥ ،7٣‬‬
‫مجموعة اين مﺆلفهها در كنار توجه مﺆكد به واقعيتهايي چون موقعيت و پيشينة تاريخي مﺤدودة تفﺤص ما‪ ،‬حجم و اندازة نهشتگذاريها )شكل‬
‫‪ ،(١١‬نبود مدارك شاخص سفالي‪ ،‬مﺤدودبودن فضاي كاوش )شكلهاي ‪ 6‬و ‪ ،(7‬نوع آثار و ابعاد فضاي بهدستآمده )شكلهاي ‪ 7‬و ‪ (8‬و نيازبه كشف شواهد‬
‫تكميلي و نيز استناد به گونه و مشخصات مصالح ساختماني باعث ميشود تا براي آثار معماري تاكنون شناساييشده )شكلهاي ‪ 9‬و ‪ (١٠‬در مﺤدودة شرقيِ‬
‫مﺤوﻃة باستاني چخماقتپه‪ ،‬يا ملك استعﻼمي عطاپور‪ ،‬قدمتي از ‪ 7٠٠‬سال پيش به اين سو را تخمين زنيم‪.‬‬

‫ﺑرايند مقدماتي‬
‫آنچه بهاختصار از »شرح زمينهها و پيامدها«‪» ،‬معرفي يافتهها و بقايا« و »اهميت و چگونگي نتايج« بازگفتيم‪ ،‬مﺆيد لزوم ادامة كاوش‪ ،‬پيگردي و حفاظت‬
‫بقاياي معماري بهدستآمده و استفاده از ظرفيتهاي نمايشگاهي و موزهاي آنها براي توسعه و رونق بهرهبرداريهاي ممكن‪ ،‬مكمل و همافزا از ﻃرح عمراني‬
‫و خدماتي مورد نظرِ مالك مﺤدوده است‪ .‬از ﻃرفي‪ ،‬بهنظر ميرسد عرصة فرهنگي تعيينشده )اما متﺄسفانه نقضشده با ساخت جايگاه سوخت بهارستان( براي‬
‫مﺤوﻃة باستاني چخماقتپه فقط منﺤصربه آثار پيشازتاريخي نبوده و بخشهايي از پهنه يا دامنة اين استقرارگاه در سير تطور فرهنگهاي منطقه صﺤنة‬
‫حضور و تﺄثيرگذاريهاي چندگانة جوامع دورانهاي تاريخي و اسﻼمي نيز بوده است‪ .‬شناسايي چنين تواليهاي فرهنگي ـ تاريخي پيوسته يا ناپيوستهاي‬
‫زمينهها و انگيزههاي بالقوه و البته مغتنمي را براي ﻃراحي و اجراي جستارهاي ميداني و نظري متمركز و تعميمبخش در مﺤدودة رباطكريم بهﻃور خاص و‬
‫حوزة فرهنگي شمال مركز فﻼت ايران بهﻃور عام دربر دارد‪ .‬مسلماً‪ ،‬انتشار گزارش تفصيلي پژوهش حاضر و تﺤليلها و تفسيرهاي مبتني بر كندوكاوهاي‬
‫انجامشده‪ ،‬چشماندازهايي واقعبينانهتر از مكان و مﺤيط تفﺤصها براي جستارهاي آتي در پي خواهد آورد‪.‬‬

‫كتابﻧامه‬
‫پوربخشنده‪ ،‬خسرو‪ ،١٣7٢ .‬گزارش بررسي باستانشناسي مﺤدودة آزادراه تهران ـ ساوه‪ ،‬پاييز ‪ ،١٣7٢‬كتابخانه و مركز اسناد مديريت ميراث فرهنگي استان تهران‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫پوربخشنده‪ ،‬خسرو‪» ،١٣7٥ .‬گزارش بررسي مسير آزادراه تهران ـ ساوه از ديدگاه باستانشناسي«‪ ،‬مديريت ميراث فرهنگي استان تهران‪ ،‬متن كاملِ دستنوشت‪ ،‬ارائهشده به‬
‫دومين گردهمايي باستانشناسي ايران‪) ،‬مستند به نامة شمارة ‪ ١١/١/٣٠٢‬مورخ ‪ ١٣76/٤/٢‬سرپرست پژوهشكدة باستانشناسي و دبير دومين گردهمايي باستانشناسي‬
‫]ايران[(‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫پوربخشنده‪ ،‬خسرو‪» ،١٣76 .‬گزارش بررسي مسير آزاد راه تهران ]ـ[ ساوه از ديدگاه باستانشناسي«‪ ،‬در خﻼصه مقاﻻت دومين گردهمايي باستانشناسي ايران‪ ،‬تهران ‪ ٢7‬تا‬
‫‪ ٣٠‬آبان ‪] ،١٣76‬بهكوشش‪ :‬ناصر نوروززادة چگيني[‪ ،‬چ ‪ ،١‬تهران‪ :‬سازمان ميراث فرهنگي كشور‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي‪ ،‬ص‪ ٣١‬تا ‪.٣٤‬‬

‫مصدقي اميني‪ ،‬فرشيد‪ ١٣78 .‬الف‪ ،‬گزارش كار هيئت بررسي باستانشناسي دانشگاه تهران در دشت تهران‪ ،‬كتابخانه و مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي استان تهران‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫مصدقي اميني‪ ،‬فرشيد‪ ١٣78 .‬ب‪ ،‬گزارش بررسي و شناسايي بيست مﺤوﻃة باستاني استان تهران‪ ،‬كتابخانه و مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي استان تهران‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫مصدقي اميني‪ ،‬فرشيد‪ ١٣78 .‬پ‪ ،‬گزارش ثبتي مﺤوﻃة باستاني چخماقتپة رباطكريم‪ ،‬كتابخانه و مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي استان تهران‪) .‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫مصدقي اميني‪ ،‬فرشيد‪ ،١٣88 .‬گزارش بازديد و آسيبشناسي مﺤيطي مﺤوﻃة باستاني چخماقتپة رباطكريم‪ ،‬كتابخانه و مركز اسناد سازمان ميراث فرهنگي‪ ،‬گردشگري و‬
‫صنايعدستي استان تهران‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫مصدقي اميني‪ ،‬فرشيد‪ ١٤٠٠ .‬الف‪ ،‬گزارش بازديد و بررسي مقدماتي مﺤدودة شرق مﺤوﻃة باستاني چخماقتپه‪ ،‬بزرگراه تهران ـ ساوه )بهمنظور امكانسنجي براي بهره‪-‬‬
‫برداريهاي خدماتي‪ ،‬سياحتي و رفاهي بينراهي(‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫مصدقي اميني‪ ،‬فرشيد‪ ١٤٠٠ .‬ب‪ ،‬برنامة پژوهش ميداني در مﺤدودة شرقي مﺤوﻃة باستاني چخماقتپة رباطكريم‪ ،‬بزرگراه تهران ـ ساوه‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشكدة باستانشناسي‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫مصدقي اميني‪ ،‬فرشيد‪ ،١٤٠١ .‬گزارش كندوكاوِ باستانشناختي در مﺤدودة شرقي مﺤوﻃة باستانيِ چخماقتپة رباطكريم بهمنظور امكانسنجي بهرهبرداريهاي خدماتي‪،‬‬
‫سياحتي و رفاهي بينراهي‪ ،‬بزرگراه تهران ـ ساوه‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬
 ‫‪ | ٥٥6‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت مﺤدودة استعﻼميِ مستطيلشكل واقع در شرق مﺤوﻃة باستاني چخماقتپة رباطكريم‪ ،‬همجوار با »جايگاه سوخت بهارستان« و در فاصلة ‪ ١١٠‬متري از‬
‫كانون مﺤوﻃه بر كنارة شمالي بزرگراه تهران ـ ساوه در كيلومتر ‪ .٢٢‬در اينجا شاهد وقوع سرتاسري جايگاه سوخت بهارستان بر بخشي از عرصة شرقي چخماقتپه‪،‬‬
‫جانمايي گمانههاي پنجگانه )‪ A‬تا ‪ ،(E‬مﺤل »گود رسوبشناسي مﺤيطي« و گمانة ششم به نام ‪ F‬بهمنظور پيگردي و شناسايي بقاياي سازههاي آجريِ منطبق بر ضلع‬
‫شمالي »گود«‪ ،‬هستيم‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نماي عمومي مﺤدودة استعﻼمي از گوشة شمالشرقي و بازتاب كلي موقعيت گمانههاي پنجگانه با شاخص افراد ايستاده در قسمتهاي گوناگون مﺤدوده‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٥7‬‬

‫شكلهاي ‪ ٣‬الف‪ ،‬ب‪ ،‬پ‪ ،‬ت‪ ،‬ث‪ .‬نماي عمومي برشهاي پنجگانة حفرشده در عرصة زمين استعﻼمي )مقايسه با شكلهاي ‪ ١‬و ‪ (٢‬كه خاكبرداري از آنها بدون يافته و‬
‫ﻻية فرهنگي شاخص و عمدتاً با مشاهدة مقاﻃع يكدست رسوبي و كلوخهاي رسي و آلوئكهاي فراوان كوچك و متوسط تا عمق ‪ ٢/6‬متر ادامه يافت و جمعبندي ما از‬
‫اين نتايج مشهود زمينة تصميم براي حفر گود رسوبشناسي مﺤيطي شد‪.‬‬

‫ي ملك استعﻼمي )مقايسه با شكل ‪.(١‬‬

‫شكل ‪ .٤‬تعيين حدود مﺤل خاكبرداري براي »گود رسوبشنايي مﺤيطي« در نزديكي گوشة جنوبغربيِ نيمة شمال ِ‬
 ‫‪ | ٥٥8‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪» .٥‬گود رسوبشناسي مﺤيطي« در پايان خاكبرداري و بدون هرگونه اثر فرهنگي شاخص با نمايي از مقطع سرتاسري كنارة شرقي »گود« كه بخش اصلي بررسي‪،‬‬
‫مستندنگاري‪ ،‬نمونهبرداري‪ ،‬توصيف و مقايسة مﺤتوايي با اﻃﻼعات گمانههاي پنجگانه بود‪.‬‬

‫شكل ‪ .6‬موقعيت برش ‪ F‬در ضلع شمالي گود رسوبشناسي كه بهمنظور پيگردي و شناسايي رد سازههاي آجريِ مشهود در ديوارة شمالي »گود« تعيين حدود و خاك‪-‬‬
‫برداري شد‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٥9‬‬

‫شكل ‪ .7‬نگاه عمود بر فضاي داخلي برش ‪ F‬در عمق تقريبي ‪ ٢‬متر از سطح زمينهاي اﻃراف و نمايش حجمي انبوه‪ ،‬فشرده و متمركز از آوار مصالحِ ديوارها و سقف بناي‬
‫آجري در فضاي داخلي )بناي عامالمنفعه ]حمام[(‪.‬‬

‫شكل ‪ .8‬شناسايي پايههاي نُهگانة درجا با هدف كفسازي كاذب در سطﺤي باﻻتر از بستر اصلي و ايجاد مﺤدودهاي زيرسطﺤي و كمارتفاع اما يكپارچه و مرتبط با بخش‬
‫شرقي فضاي پيش رو )براي گردش هواي گرم ورودي از ضلع شرقي( و آثار انبوه خاكِ تيرهرنگ )بازمانده از خاكستر و دودة سوخت مورد استفاده براي گرمخانة حمام(‪.‬‬
 ‫‪ | ٥6٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .9‬فضاي معماري شناساييشده به ابعاد ‪ ٢٤٥×٢٣٥‬سانتيمتر در پايان كندوكاوها و پيگرديهاي باستانشناختي در برش ‪ F‬كه نمايي از گرمخانهاي كوچك را با‬
‫بارزههاي مربوط به چنين بخشي از گرمابههاي تاريخي ايران به نمايش ميگذارد‪ .‬وضعيت مشهود از ساختار عمومي و سازههاي جنبي بهدستآمده حاكي از وجود بقايا و‬
‫ساختوسازهاي مرتبط و مكمل و پيوستگي اين بخش با بخشهاي همچنان مدفون در پيرامون خود است‪.‬‬

‫شكل ‪ .١٠‬پﻼن فضاي معماري شناساييشده در برش ‪ F‬با نمود كليات فضا‪ ،‬عناصر تشكيلدهنده و نسبت‪-‬‬
‫هاي هندسي برقرار ميان پديدارها‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥6١‬‬

‫شكل ‪ .١١‬نموداري از مقطع نماي شرقيِ داخل فضاي معماري شناساييشده در برش ‪ F‬كه بازتاب اندازه‪ ،‬حجم‪ ،‬موقعيت و نسبت ﻻيهها‪ ،‬نهشتها‪ ،‬سازهها و نتايجِ‬
‫رويدادهاست و از نظر باستانشناسي تجسمي از بافت مبتني بر »مكانه«‪» ،‬همبودي« و »بسترة« پديدارها و تﺤوﻻت تاريخي ـ ﻃبيعي پسين را به نمايش ميگذارد‪.‬‬
 ‫ﺑررسي ﺑاستانشناسي شهرستان جهرم )ﺑخش مركزي(‬

‫منصوري‪١‬‬ ‫مجيد‬
‫لطفينسب‪٢‬‬ ‫كمال‬

‫درآمد‬
‫شهرستان جهرم از مهمترين مناﻃق باستانشناسي فارس‪ ،‬بهويژه در دوران پارينهسنگي‪ ،‬تاريخي و اسﻼمي‪ ،‬است كه تا پيش از دهة ‪ ١٣9٠‬چندان مورد توجه‬
‫قرار نگرفته بود‪ .‬پژوهشهاي پيشين باستانشناسي در اين شهرستان بسيار پراكنده و مﺤدود به معرفي چند مﺤوﻃه و آثار شاخص بود‪ .‬بههر روي‪ ،‬بررسيهاي‬
‫نظاممند اين شهرستان با بررسي بخش كرديان در سال ‪ ١٣9٣‬آغاز شد و با بررسي بخش مركزي در سال ‪ ١٤٠٢‬پايان يافت‪ .‬بررسي بخش كرديان كه در‬
‫سال ‪ ١٣9٣‬انجام شد منجربه شناسايي ‪ ٥7‬اثر از دوران مختلف شد )لطفينسب ‪ .(١٣9٤‬در سال ‪ ١٣9٥‬بخش خفر )اكنون شهرستاني جداست( نيز بررسي شد‬
‫كه ‪ 8٣‬مﺤوﻃه و آثار از دورة پارينهسنگي تا دورة پهلوي شناسايي شد‪ .‬در ادامة بررسيهاي پيشين‪ ،‬بخش سيمكان نيز در سال ‪ ١٣99‬بررسي شد كه منجربه‬
‫شناسايي ‪ ٢٤٢‬مﺤوﻃه و آثار از دورة پيشازتاريخ تا دورة قاجار شد‪ .‬در نهايت براي تكميل مطالعات باستانشناسي جهرم‪ ،‬آخرين بخش شهرستان‪ ،‬بخش‬
‫مركزي‪ ،‬به شمارة مجوز ‪ ٤٠١٣٣9٤9‬از تاريخ ‪ ١٤٠١/8/١8‬تا تاريخ ‪ ١٤٠١/١٠/٢‬بررسي شد كه منجربه شناسايي ‪ ١٥7‬مﺤوﻃه و آثار از دوران پارينهسنگي تا‬
‫دورة قاجار شد‪.‬‬

‫موقعيت جغرافيايي منطقة مورد مطاﻟعه‬

‫شهرستان جهرم در نيمة جنوبي استان فارس واقع شده و حدود ‪ ٥٤٣6‬كيلومتر مربع وسعت دارد‪ .‬اين شهرستان از سمت شمال به شهرستانهاي سروستان‬
‫و فسا‪ ،‬از باختر به شهرستان فيروزآباد‪ ،‬از سمت خاور به فسا و از سمت جنوب و جنوب خاوري به شهرستاهاي قير و كارزين و ﻻر مﺤدود ميشود )شكل ‪.(١‬‬
‫حدود يكپنجم از وسعت شهرستان جهرم دشت و چهارپنجم بقيه ارتفاعات است‪ .‬ارتفاع متوسط مركز اين شهرستان حدود ‪ ١٠٥٠‬متر و بلندترين نقطة آن‬
‫قلة كوه سفيدار بين بخش خفر و سيمكان حدود ‪ ٣١7٠‬متر و پستترين نقطة آن حدود ‪ 8٥٠‬متر در بخش سيمكان‪ ،‬از سطح دريا ارتفاع دارد )كرمي ‪:١٣8١‬‬
‫‪ .(7‬شهرستان جهرم شامل چهار بخش مركزي‪ ،‬خَفر‪ ،‬سيمكان و كُرديان است‪ .‬بخش خَفر اخيراً مستقل شده و يك شهرستان جداست‪ .‬منطقة مورد بررسي‪،‬‬
‫بخش مركزي‪ ،‬با وسعت حدود ‪ ١9١٢‬كيلومتر مربع‪ ،‬در جنوب شهرستان جهرم واقع شده است )شكل ‪ .(٢‬اين بخش از شمال به شهرستان خفر‪ ،‬از شمال‬
‫خاوري و خاور به بخش كرديان‪ ،‬از سمت شمال باختري به بخش سيمكان‪ ،‬از سمت باختر به شهرستان قير و كارزين و از جنوب به ﻻرستان مﺤدود ميشود‪.‬‬
‫بخش مركزي از دو دهستان جلگاه )به مركزيت حيدرآباد( و كوهك )به مركزيت خرمآباد( تشكيل شده است‪ .‬مركز اين بخش شهر جهرم است‪ .‬از نظر ﻃبيعي‬
‫قسمتهاي مختلف اين بخش داراي آب و هواي متفاوت است‪ .‬در قسمت كوهك آب و هوا معتدل و در بعضي از نقاط مانند ارتفاعات سرد است‪ .‬در جلگاه‬
‫آب و هوا گرمسيري است و هكان داراي آب و هواي گرم‪ ،‬و خشكترين شرايط در اين منطقه حاكم است‪ .‬منابع آب كشاورزي و همچنين آب آشاميدني اين‬
‫بخش از ﻃريق حفر چاههاي عميق و نيمهعميق و همچنين از ﻃريق چشمهسارهايي است كه از دهانة آبراهههاي كوههاي جنوبي جهرم سرچشمه ميگيرد‬
‫تﺄمين ميگردد‪ .‬مﺤصوﻻت عمدة اين بخش عبارت است از‪ :‬مركبات‪ ،‬خرما‪ ،‬بادام‪ ،‬مقداري غﻼت‪ ،‬صيفيجات‪ ،‬تنباكو و برنج )كرمي ‪.(7 :١٣8١‬‬

‫شرح عﻤليات ميداﻧي‬

‫در بررسي بخش مركزي نيز از همان روش بررسيهاي پيشين استفاده شد‪ .‬پيش از پرداختن به بررسي‪ ،‬تمامي عكسهاي هوايي قديمي و ماهوارهاي منطقه‬
‫تهيه شده و نقاط داراي پتانسيل آثار و مﺤوﻃه روي آنها مشخص شده و موقعيت جغرافيايي آنها جهت بررسي ثبت شد‪ .‬عﻼوهبر اين‪ ،‬تمام عكسهاي هوايي‬
‫با تصاوير ماهوارهاي گوگل ارث تطبيق داده شده و مﺤوﻃهها و آثاري كه احتمال داده ميشد بر اساس فعاليتهاي كشاورزي در سالهاي اخير از ميان‬

‫‪ .١‬دانشآموختة دكتري باستانشناسي‪ ،‬پژوهشگر آزاد؛ ‪man.majidd@gmail.com‬‬

‫‪Kamallotfinasab1397@gmail.com‬‬ ‫‪ .٢‬دانشجوي دكتري باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه اردبيل؛‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥6٣‬‬

‫رفتهاند‪ ،‬مشخص گرديد تا در صورت نياز در ﻃول بررسي مورد مطالعه قرار گيرند‪ .‬پس از بررسي تصاوير ماهوارهاي و عكسهاي هوايي‪ ٣٠٠ ،‬نقطه براي‬
‫بازديد و بررسي انتخاب شد‪ .‬تمام تصاوير ماهوارهاي و عكسهاي هوايي زمينمرجع شده و براي بررسي وارد نرمافزار رهياب شد‪ .‬در ﻃول بررسي‪ ،‬عﻼوهبر‬
‫بررسي پيمايشي‪ ،‬تمام نقاط مذكور بررسي شده و از اﻃﻼعات بوميان منطقه نيز براي شناسايي مﺤوﻃهها استفاده شد‪ .‬روش ثبت آثار و مﺤوﻃهها نيز‬
‫بدينصورت بود كه براي هر كدام از آنها يك شناسنامه كه شامل تمامي مشخصات ممكن يك آثار يا مﺤوﻃه بود‪ ،‬پُر ميشد‪ .‬پس از پُرشدن شناسنامه و‬
‫مستندنگاري‪ ،‬سفالهاي شاخص از بخشهاي مختلف مﺤوﻃهها بهصورت تصادفي برداشت شده و براي ﻃراحي انتقال داده ميشدند‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫بررسي بخش مركزي شهرستان جهرم منجربه شناسايي ‪ ١٥7‬مﺤوﻃه و اثر از دورة پارينهسنگي تا دورة قاجار شد )شكل ‪ .(٣‬مﺤوﻃههاي شناساييشده عبارت‬
‫است از‪ ٣٢ :‬قلعه )شكل ‪ ١٥ ،(٤‬آبانبار‪ ١٥ ،‬آسياب‪ ،‬شش پناهگاه‪ ١٣ ،‬غار‪ ،‬دو راه باستاني )شكل ‪ ١٠ ،(٥‬گورستان عشايري‪ ١9 ،‬تپه‪ ،‬يك استودان‪ ،‬دو پل‪،‬‬
‫چهار گور سنگي‪ ،‬دو برج‪ ،‬دو يورت عشايري‪ ،‬يك اصطبل‪ ،‬دو كوره‪ ،‬پنج كاروانسرا‪ ،‬يك چاه آب‪ ،‬يك سكوبندي كشاورزي‪ ،‬يك دروازه‪ ،‬يك مسجد‪ ،‬يك‬
‫مدرسه‪ ،‬يك حمام‪ ،‬يك معدن سنگ‪ ،‬يك بازار و پنج ساختار معماري با كاربرد نامشخص‪ .‬قديمترين آثار شناساييشده از اين بررسي مربوط به دورة پارينهسنگي‬
‫است كه از تعدادي غار و سه مﺤوﻃه بازشناسايي شد‪ .‬جز يك مﺤوﻃه از دورة باكون‪ ،‬هيچ استقرار پيشازتاريخي با سفال ديگري شناسايي نشد‪ .‬بيشترين‬
‫استقرارهاي شناساييشده از بررسي مربوط به دوران تاريخي )بهويژه فراهخامنشي و ساساني( و اسﻼمي است‪ .‬مﺤوﻃههاي دوران تاريخي بيشتر به شكل‬
‫قلعه بر فراز كوههاست كه بيانگر اهميت راهبردي منطقه در اين دوران است‪ .‬استقرارهاي تاريخي و اسﻼمي در سطح دشت بيشتر در كنار رودخانههاي‬
‫فصلي و چشمهها شكل گرفته است كه بيانگر نظام اقتصادي مبتني بر كشاورزي است‪ .‬قابل ذكر است كه آثار و مﺤوﻃههاي بخش مركزي جهرم بهدليل‬
‫گسترش و پيشروي باغهاي مركبات و خرما بهشدت تخريب شده و برخي از ميان رفته است‪ .‬اين تخريبها در درههاي جنوبي و خود مركز شهر بيشتر‬
‫بوده است‪.‬‬

‫ﻧتيجهگيري‬
‫شهرستان جهرم از آبوهواي بسيار گرم و خشك برخودار است‪ .‬با اين حال‪ ،‬بيشتر بخشهاي آن كوهستاني است كه در تعديل آب و هواي آن نقش‬
‫بهسزايي دارد‪ .‬بخش مركزي كه در جنوب شهرستان واقع شده داراي دو منطقة كوهستاني و دشت است‪ .‬مناﻃق كوهستاني داراي آبوهواي تقريباً مﻼيم و‬
‫چشمههاي فراوان و دشتها داراي آبوهواي گرموخشك است‪ .‬در بخش مركزي هيچ رودخانة دايمي وجود ندارد و پيش از خشكساليهاي اخير دو رودخانة‬
‫فصلي )شور و چمسوز( در اين بخش جريان داشته كه بنابه گفته افراد مﺤلي بيشتر وقتها جاري بوده است‪ .‬همين رودخانههاي فصلي و چشمههاي فراوان‬
‫در شكلگيري استقرارهاي سطح دشت نقش مهمي داشته است‪ .‬بيشتر استقرارهاي دوران تاريخي و اسﻼمي نيز در كنار همين دو رودخانة فصلي شكل‬
‫گرفته است‪ .‬مناﻃق كوهستاني اين منطقه داراي چشمههاي دايمي فراوان‪ ،‬منابع سنگ غني براي ساخت ابزار و غارهايي با قابليت استقرار بوده است‪ .‬همين‬
‫عوامل در جذب مردمان دوران پارينهسنگي نقش مهمي داشته است‪ .‬با اينحال‪ ،‬در دورههاي پيشازتاريخ سپسين بهدليل كمبود زمينهاي كشاورزي مرغوب‬
‫و پايينبودن سطح آب رودخانهها و شرايط آبوهوايي استقرارهاي چنداني شكل نگرفت‪ .‬بههر روي‪ ،‬در دوران تاريخي و اسﻼمي احتماﻻً با ايجاد بندها و‬
‫باﻻآوردن آب رودخانه كشاورزي رواج مييابد و استقرارهاي فراواني شكل ميگيرد‪ .‬در قرون متﺄخر اسﻼمي نيز عبور راه بندرعباس ـ شيراز از جهرم در‬
‫شكوفايي اين منطقه بيتﺄثير نبوده است‪ .‬به دستور اﷲورديخان راههايي كه از كوهستان جنوبي اين شهر عبور ميكرده مرمت و بازسازي شده و آبانبارها و‬
‫كاروانسراهايي در ﻃول مسير ايجاد شد‪.‬‬

‫كتابﻧامه‬
‫كرمي‪ ،‬ناصر‪ .١٣8١ .‬جهرم‪ ،‬جلد اول‪ :‬ﻃبيعي‪ ،‬انساني و اقتصادي‪ ،‬جهرم‪ :‬انتشارات شهيد مصلينژاد‪.‬‬

‫لطفينسب‪ ،‬كمال‪ .١٣9٤ .‬بررسي بخش كرديان جهرم‪ ،‬پاياننامه كارشناسيارشد‪ ،‬دانشگاه آزاد اسﻼمي واحد مرودشت‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬
 ‫‪ | ٥6٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت جغرافيايي شهرستان جهرم در جنوب ايران‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬موقعيت جغرافيايي بخش مركزي روي نقشة شهرستان جهرم‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬پراكنش مﺤوﻃههاي شناساييشده در بخش مركزي روي نقشة ارتفاعي رقومي‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥6٥‬‬

‫شكل ‪ .٤‬قلعه نرگسي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬بخشي از مسير سنگفرششده »راه ادويه«‪.‬‬

 ‫كاوش تعيين عرصه و حريم تپهقلعة خيرآﺑاد ورامين‬

‫علي مولودي آراني‪ ،١‬امير حشمدار راوري و ابوالفضل اسدي‬

‫درآمد‬
‫شهرستان امروزي ورامين از جمله مﺤدودههاي فرهنگي مهم و تاريخي در بخش مركزي فﻼت ايران بهشمار ميآيد‪ .‬بناهاي تاريخي اين مﺤدوده گواه آن‬
‫است كه اين شهر در دوران اسﻼمي و بهويژه از سدههاي پنجم تا هشتم ق جايگاه و اهميت ويژهاي داشته است‪ .‬در روستاهاي اﻃراف شهر ورامين مﺤوﻃهها‪،‬‬
‫ي جامع آنها ضروري مينمايد‪ .‬روستاي خيرآباد از جمله روستاهاي پيراموني‬
‫قلعهها و تپههاي تاريخي متعددي وجود دارد كه بررسي تاريخي و باستانشناخت ِ‬
‫شهر ورامين و در شمالغربي اين شهر است‪ .‬در فاصلة ‪ ٢٠٠‬متري غرب اين روستا تپهاي شاخص سربرآورده كه تاكنون هيچ پژوهش مستقلي در مورد آن‬
‫انجام نشده و حتي تاكنون در فهرست آثار ملي نيز ثبت نشده است‪ .‬مختصات جغرافيايي )‪ (UTM‬اين تپة تاريخي كه مردم مﺤلي آن را »تپهقلعه« مينامند‪،‬‬
‫‪ UTM 39 S 554399.94 m E 3915766.73 m N‬است و در ارتفاع ‪ 9٤٥‬متري از سطح دريا واقع شده است‪.‬‬
‫كاوشي كه در اين مقاله گزارشي كوتاه از آن ميآيد‪ ،‬با هدف مشخصكردن عرصه و حريم تپهقلعة خيرآباد ورامين انجام شده تا مﺤدودة فرهنگي‬
‫اين تپه مشخص و تعيين شود‪ .‬افزونبر اين تعيين تكليف مﺤدودة ‪ 8‬هكتاريِ جنوبيِ اين تپه كه مورد منازعه شهرداري و ادارة ميراث ورامين است‪ ،‬هدف‬
‫ديگر اين كاوش بوده است‪ .‬مجوز اين كاوش در تاريخ ‪ ١٤٠١/٥ /٢9‬و با شماره مجوز ‪ ٤٠١٣٢٥٤7‬از سوي پژوهشكدة باستانشناسي صادر شد و كار ميداني‬
‫از تاريخ ‪ ١٤٠١/6/٥‬تا تاريخ ‪ ١٤٠١/7/٤‬صورت گرفت‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطة مورد ﺑررسي‬

‫شهر ورامين در ‪ ٣٥‬كيلومتري جنوبشرقي تهران در ‪ ٥١‬درجه و ‪ ٣9‬دقيقه ﻃول شرقي و ‪ ٣٥‬درجه ‪ ١9‬دقيقه عرض شمالي واقع شده و ارتفاع آن از سطح‬
‫دريا ‪ ١9٥‬متر )مركز شهر( است‪ .‬موقعيت قلعهتپة خيرآباد را بهصورت كلي در پهنة دشت ورامين ـ پيشوا بايد در نظر گرفت‪ .‬اين دشت با موقعيت جغرافيايي‬
‫مناسب در دامنههاي رشته كوه البرز و با برخورداري از ارتفاع مناسب شرايط زيستي مناسبي را براي حضور جوامع انساني از ديرباز فراهم ساخته است‪.‬‬
‫ابعاد تپهقلعة خيرآباد ‪ ٣٠‬در ‪ ٤٠‬متر و ارتفاع تقريبي آن ‪ ٣‬متر است كه شمال‪ ،‬شرق و غرب آن را زمينهاي كشاورزي احاﻃه كرده و جنوب آن را‬
‫زميني باير بهوسعت ‪ 8‬هكتار دربر گرفته است‪ .‬خط راه آهن تهران ـ مشهد در فاصلة تقريبي ‪ ١٥‬متري غرب اين تپه‪ ،‬منازل مسكوني روستاي خيرآباد در ‪٢٠٠‬‬
‫متري شرق تپه و جادة آسفالت شرقي ـ غربي در فاصلة ‪ ٣٥٠‬متري جنوب آن قرار دارد‪ .‬قطعه زمين مورد نظر به مساحت تقريبي ‪ 8‬هكتار در فاصلة ‪ ٣٥‬متري‬
‫جنوب تپه واقع شده است‪.‬‬

‫شرح عﻤليات ميداﻧي‬

‫همانگونه كه گفته شد‪ ،‬گمانههاي اين كاوش با دو هدف حفر شدهاند‪ .‬نخست‪ ،‬تعيين عرصه و حريم تپهقلعة خيرآباد و دوم تعيين تكليف در مورد وجود يا‬
‫عدم ﻻيههاي تاريخي در مﺤدودة ‪ 8‬هكتاري جنوبي اين تپه‪ .‬بدينمنظور ‪ ٤‬گمانه در مﺤدودة زمين ‪ 8‬هكتاريِ جنوبي تپهقلعه )شكل ‪ (١‬و ‪ 6‬گمانه در جهات‬
‫مختلفِ پيرامون اين تپه )شكل ‪ (٢‬حفر شد‪.‬‬
‫در وجه غربي زمين ‪ 8‬هكتاري خط راهآهن تهران ـ مشهد‪ ،‬در بخش شمالي آن پارك در حال احداث شهرداري‪ ،‬در وجه شرقي و جنوبي آن جادهاي‬
‫خاكي و جادهاي آسفالت قرار دارد‪ .‬عمق گمانههاي ‪ C ،B ،A‬و ‪ D‬كه در بخشهاي مختلف زمين ‪ 8‬هكتاري حفر شدهاند‪ ،‬بهترتيب ‪ ١٥٠ ،١٥٠ ،١7٥‬و ‪١٤٢‬‬
‫سانتيمتر و ابعاد همگي ‪ ١٠٠‬در ‪ ١٥٠‬سانتيمتر است‪ .‬ﻻية يكم كه در ‪ ٤‬گمانه تا عمق ‪ ٣٠‬تا ‪ ٤٠‬سانتيمتري ادامه دارد‪ ،٢‬ﻻيهاي متخلخل و غيرمنسجم‬

‫تهران؛ ‪alimoloodi68@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬دانشآموختة دكتري باستانشناسي دوران اسﻼمي دانشگاه‬

‫‪ .٢‬تنها در گمانة ‪ A‬ﻻية شخمخوردة نخستين عميقتر شده و تا عمق ‪ 6٣‬سانتيمتري ادامه دارد‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥67‬‬

‫است كه در آن انواع يافتههاي دورة متﺄخر مثل پﻼستيك‪ ،‬گوني و پارچه كشف شد‪ .‬قطعات معدودي سفالينه در اين ﻻيه كشف شد كه نميتوان آنها را‬
‫شاخص تاريخگذاري نسبي در نظر گرفت‪ .‬فراواني اين يافتهها در اين كانتكست در هر ‪ ٤‬گمانة ‪ ٢‬تا ‪ 6‬قطعه بوده كه نميتواند نشانهاي دال بر ﻻية فرهنگي‬
‫دانستن اين كانتكست باشد )شكل ‪ .(٤‬در واقع اين ﻻيه ﻻيهاي است كه در گذر زمان در اثر شخمخوردن مداوم اين زمين ايجاد شده است‪ .‬ﻻية دوم نيز در‬
‫هر چهار گمانه بافتي همگون دارد‪ .‬ﻻية بسيار متراكم‪ ،‬منسجم و با رﻃوبت متوسط و بهرنگ قهوهاي تيره است و فاقد هرگونه مواد فرهنگي است‪ .‬اين ﻻيه‬
‫در چهار گمانة ‪ C ،B ،A‬و ‪ D‬بهترتيب تا عمق ‪ ١٠٥ ،١١٥ ،١٠٥‬و ‪ ١١٢‬سانتيمتر ادامه پيدا ميكند‪.‬‬
‫ﻻية سوم نيز در اين ‪ ٤‬گمانه كامﻼً مشابه است‪ .‬اين ﻻيه ﻻيهاي رسي با رﻃوبت زياد و حالت پودري اما متراكم است كه هيچ يافتة فرهنگي در آن‬
‫كشف نشد‪ .‬كاوش در اين ﻻيه در گمانة ‪ A‬براي اﻃمينان از عدم وجود مواد فرهنگي تا عمق ‪ ١7٥‬سانتيمتري ادامه پيدا كرد كه هيچ تغييري در بافت خاك‬
‫در اين ﻻيه مشاهده نشد و بر اين اساس اين ﻻيه بهصورت قطعي بهعنوان خاك بكر در نظر گرفته شد‪ .‬هرچند ﻻية باﻻيي آن نيز در واقع ﻻية بكر بهشمار‬
‫ميرود‪.‬‬
‫بر اساس ‪ ٤‬گمانة حفرشده در اين مﺤدوده و با اﻃﻼع از كاربري كشاورزي اين زمين در دهههاي اخير ميتوان گفت تنها ﻻيهاي كه برخوردار از‬
‫مواد فرهنگي است ﻻيهاي به ضخامت حدود ‪ ٣٠‬تا ‪ ٤٠‬سانتيمتر است كه وجود انواع مواد فرهنگي متﺄخر و تكهسفالينههاي غيرشاخص با فراواني انگشتشمار‬
‫گواه مضطرببودن اين ﻻيه است‪ .‬در تمام ‪ ٤‬گمانة پايينتر از اين ﻻيه هيچ يافته‪ ،‬عارضه يا ساختار تاريخي كشف نشد و ميتوان اذعان كرد اين مﺤدوده‬
‫ﻻيهاي تاريخي ندارد‪ .‬بهنظر ميرسد تنها در گمانة ‪ ،A‬ﻻية شخمخورده عميقتر شده )تا عمق ‪ 6٣‬سانتيمتري( و در ديگر گمانهها اين ﻻيه تا عمق ‪ ٣٠‬تا‬
‫‪ ٤٠‬سانتيمتر ادامه دارد‪ .‬ميتوان پنداشت كه در كل زمين ‪ 8‬هكتاري ‪ ٣٠‬تا ‪ ٤٠‬سانتيمت ِر نخستين در ﻃول ساليان متمادي كشاورزي در اين مﺤدوده شخم‬
‫خورده است‪.‬‬
‫ث شهرداري‪ ،‬تيم كاوش با استناد به برخي گودبرداريهاي انجامشده در اين زمين و‬
‫با وجود عدم امكان كاوش در مﺤدودة پارك در حال احدا ِ‬
‫پاكسازي برخي جدارهها به اين نتيجه رسيد كه ﻻيهبندي در اين مﺤدوده نيز از لﺤاظ زمينشناختي دقيقاً مشابه مﺤدودة ‪ 8‬هكتاري است و فاقد ﻻية تاريخي‬
‫است‪.‬‬
‫افزونبر ‪ ٤‬گمانة پيشين‪ ،‬گمانههاي ‪ I ،H ،G ،F ،E‬و ‪ J‬با هدف تعيين عرصه و حريم تپهقلعة خيرآباد ورامين پيرامون آن حفر شد‪ .‬ابعاد همگي اين‬
‫گمانهها به جز گمانة ‪ ١٠٠ J‬در ‪ ١٥٠‬سانتيمتر است‪ .‬گمانة ‪ J‬براي اﻃمينان از وجود يا عدم وجود ﻻيه و ساختار تاريخي به ابعاد ‪ ٣٠٠‬در ‪ ١٥٠‬سانتيمتر در‬
‫عرض شرقي تپه حفر شد‪ .‬در تمام اين گمانهها ﻻية نخستين با همان ضخامت تقريبي ‪ ٣٠‬تا ‪ ٤٠‬سانتيمتر قابل شناسايي است‪ ،‬اما نكتة قابل تﺄمل در اين‬
‫مﺤوﻃه آن است كه با وجود حفر گمانههاي متعدد در وجوه مختلف تپهقلعه و در فواصل گوناگون‪ ،‬در هيچكدام از گمانهها پس از ﻻية شخمخورده هيچ يافته‪،‬‬
‫ﻻيه يا ساختار تاريخي كشف نشد‪.‬‬
‫سه گمانة ‪ F ،E‬و ‪ I‬بهترتيب در فاصلههاي ‪ ٢٠‬متري شرق‪ 8 ،‬متري شمال و ‪ ١٣‬متري جنوب تپه حفر شد‪ .‬عمق اين گمانهها بهترتيب ‪ ١7٠ ،١١7‬و ‪١6٥‬‬
‫سانتيمتر است‪ .‬ﻻية نخستين در اين گمانهها همچون ‪ ٤‬گمانة پيشين ﻻيهاي مضطرب و شخمخورده با همان ضخامت تقريبي ‪ ٣٠‬تا ‪ ٤٠‬سانتيمتر است و‬
‫يافتههايي چون سفال‪ ،‬پﻼستيك‪ ،‬پارچه و گوني در آن كشف شد‪ .‬ﻻية مياني در اين گمانهها نيز مشابه گمانههاي پيشين است و بافتي متراكم و بدون مواد‬
‫فرهنگي دارد‪ .‬اين ﻻيه در گمانههاي ‪ F ،E‬و ‪ I‬بهترتيب ‪ ١٠٠ ،٣7‬و ‪ ٣٥‬سانتيمتر است‪ .‬ﻻية زيرين در گمانة ‪ F‬دقيقاً مانند گمانههاي پيشين است و ضخامت‬
‫آن ‪ ٣٥‬سانتيمتر است‪ ،‬اما در گمانههاي ‪ E‬و ‪ I‬كانتكست سوم بافتي متفاوت دارد‪ .‬در اين گمانهها در بخش پاييني با درهمآميختگي مكرر يك ﻻية رسي و‬
‫يك ﻻية سنگريزه روبهرو هستيم‪ .‬اين ﻻيه در اين دو گمانه بهترتيب ‪ ٥٠‬و ‪ 9٥‬سانتيمتر ضخامت دارد‪ .‬هيچ يافتة فرهنگي در اين ﻻيه كشف نشد و‬
‫بهصورت قطعي بهعنوان خاك بكر در نظر گرفته شد‪.‬‬
‫گمانههاي ‪ F ،E‬و ‪ I‬بهعنوان نخستين گمانههاي تعيين عرصه و حريم در فاصلهاي بين ‪ ١٠‬تا ‪ ٢٠‬متر نسبت به تپه حفر شد و دو گمانة ‪ F‬و ‪ I‬با‬
‫هدف اﻃمينان از بكربودن خاك تا عمق ‪ ١7٠‬و ‪ ١6٥‬سانتيمتري پيش رفت‪ ،‬اما هيچ ﻻيه‪ ،‬يافته يا ساختار تاريخي در اين گمانهها كشف نشد‪ .‬بدينمنظور‬
‫جايابي سه گمانة ديگر با فاصلهاي كمتر نسبت به تپه انتخاب شدند‪.‬‬
‫گمانة ‪ ،G‬در فاصلة ‪ ٤‬متري شمالغربي تپه و به ابعاد ‪ ١٠٠‬در ‪ ١٥٠‬سانتيمتر حفر شد كه در اين گمانه نيز پس از ﻻية شخمخورده هيچ يافته‪ ،‬ﻻيه‬
‫يا ساختار تاريخي كشف نشد و باتوجه به همساني كامل بافت زمينشناختي آن به گمانههاي پيشين در عمق ‪ ١٣٠‬سانتيمتري بسته شد‪ .‬با درنظرگرفتن‬
‫گمانههاي پيشين‪ ،‬گمانههاي ‪ H‬و ‪ J‬چسبيده به تپه انتخاب شدند‪ .‬گمانة ‪ H‬چسبيده به بدنة غربي تپه و به ابعاد ‪ ١٠٠‬در ‪ ١٥٠‬سانتيمتر و گمانة ‪ J‬چسبيده به‬
‫بدنة شرقي تپه و براي اﻃمينان از وجود يا عدم وجود ﻻية تاريخي به ابعاد ‪ ١٠٠‬در ‪ ٣٠٠‬سانتيمتر حفر شد‪ .‬نكتة قابل تﺄمل آن كه اين دو گمانه نيز همچون‬
‫گمانههاي پيشين پس از ﻻية نخستينِ شخمخورده‪ ،‬هيچ يافته‪ ،‬ﻻيه يا ساختار تاريخي نداشت‪ .‬گمانة ‪ H‬براي اﻃمينان از عدم كشف ﻻيه تا عمق ‪١8٠‬‬
‫سانتيمتري ادامه يافت كه بعد از ‪ ١١٠‬سانتيمتر پيشروي در بافتي متشكل از دو ﻻية درهمتنيدة رس و سنگريزه و بدون هيچ يافتة فرهنگي اين گمانه‬
‫بسته شد‪ .‬گمانة ‪ J‬نيز كه پس از ‪ ٤٠‬سانتيمتر از سطح به همين ﻻيه رسيد و بدون كشف هيچ ﻻية تاريخي در عمق ‪ ١٠٠‬سانتيمتري بسته شد‪ .‬ﻻية سوم‬
 ‫‪ | ٥68‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫در گمانههاي ‪ J‬و ‪ H‬همانند ﻻية سوم در گمانههاي ‪ E‬و ‪ I‬متشكل از دو ﻻية درهمتنيدة رس و سنگريزه است و با بافت ﻻية سوم در ‪ 6‬گمانة ديگر متفاوت‬
‫است‪ .‬فراواني يافتههاي فرهنگي در ﻻية نخستين هر ‪ 6‬گمانة تعيين عرصه و حريم نيز مانند ‪ ٤‬گمانة پيشين بيش از ‪ 6‬قطعه نيست‪ .‬در واقع‪ ،‬اين ﻻيه ﻻيهاي‬
‫مضطرب است كه در گذر زمان در اثر شخم خوردن مداوم اين زمين ايجاد شده و نميتواند نشانهاي دال بر ﻻية فرهنگي دانستن اين كانتكست باشد‪.‬‬

‫جدول ‪ :١‬مشخصات گمانههاي ايجاد شده‬

‫عرصه‬ ‫عﻤق كاوش )س‪ .‬م(‬ ‫اﻧدازه گﻤاﻧه )س‪ .‬م(‬ ‫ش‪ .‬گﻤاﻧه‬
‫ـ‬ ‫‪١7٥‬‬ ‫‪١٥٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪A‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٥٠‬‬ ‫‪١٥٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪B‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٥٠‬‬ ‫‪١٥٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪C‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٤٢‬‬ ‫‪١٥٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪D‬‬

‫ـ‬ ‫‪١١7‬‬ ‫‪١٥٠ ×١٠٠‬‬ ‫‪E‬‬

‫ـ‬ ‫‪١7٠‬‬ ‫‪١٥٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪F‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٣٠‬‬ ‫‪١٥٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪G‬‬

‫ـ‬ ‫‪١8٠‬‬ ‫‪١٥٠× ١٠٠‬‬ ‫‪H‬‬

‫ـ‬ ‫‪١6٥‬‬ ‫‪١٥٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪I‬‬

‫ـ‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪٣٠٠ × ١٠٠‬‬ ‫‪J‬‬

‫ﻧتيجهگيري‬
‫پس از حفر ‪ ١٠‬گمانه در مﺤدودة زمينِ ‪ 8‬هكتاري جنوب تپهقلعة خيرآباد ورامين و همچنين مﺤدودة پيراموني اين تپه‪ ،‬ميتوان در مورد زمين ‪ 8‬هكتاري‬
‫اظهار داشت كه اين مﺤدوده فاقد هرگونه ﻻية تاريخي است و بهصورت كامل خارج از حريم اين تپه قرار ميگيرد‪ .‬درمورد عرصه اين تپه نيز بر اساس ‪6‬‬
‫گمانة حفرشده كه دو مورد از آنها چسبيده به تپه بودند‪ ،‬ميتوان اذعان داشت كه در مﺤدودة پيراموني اين تپه هيچ ﻻية تاريخي وجود ندارد و عرصة اين تپه‬
‫را ميبايست دورتادور تپه باتوجه به شرايط كنوني آن در نظر گرفت‪ .‬حريم اين تپه نيز در مﺤدودهاي با فاصلة حدوداً ‪ ١٠‬متر از جوانب تپه در نظر گرفته شد‪.‬‬
‫افزونبر اين تيم كاوش بخشي از دو چالة قاچاق حفاران غيرمجاز در بخش غربي و جنوبغربي تپه را پاكسازي كرد و بقايايي از خشتهاي پي بنا روي‬
‫خاك بكر ديده شد‪ .‬هرچند اظهارنظر درمورد ماهيت خود تپه نياز به كاوش در مﺤدوده خود دارد‪ ،‬اما گمان تيم كاوش در مورد اين بنا بر اساس گمانههاي‬
‫حفرشده اﻃراف بنا و پاكسازي بخشي از دو چالة قاچاق و عكس هوايي از تپه آن است كه احتماﻻً اين تپه يك بناي تاريخي )مياندشتي( با فرمي تقريباً‬
‫مربعشكل باشد كه بهمرور ويران شده است‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥69‬‬

‫ي تپهقلعه خيرآباد ورامين‬

‫شكل ‪ -١‬جانمايي ‪ ٤‬گمانه ‪ A‬تا ‪ D‬در مﺤدوده زمين ‪ 8‬هكتاريِ جنوب ِ‬

‫شكل ‪ -٢‬جانمايي ‪ 6‬گمانه ‪ E‬تا ‪ J‬پيرامون تپهقلعه خيرآباد ورامين‬

‫شكل ‪ -٣‬مﺤدوده ‪ ١٠‬گمانه حفرشده در كاوش‬

 ‫‪ | ٥7٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ -٤‬سفالهاي كانتكست ‪ ٣٠١‬در گمانه ‪ C‬به عنوان نمونهاي از سفالهاي انگشتشمار در ﻻيه شخمخورده نخستين در سطح مﺤوﻃه‬

‫شكل ‪ -٥‬برش شرقي گمانه ‪ H‬به عنوان نمونهاي از ﻻيههاي ﻃبيعي در گمانهاي چسبيده به تپهقلعه‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥7١‬‬

‫شكل ‪ -6‬نقشه مﺤدوده عرصه و حريم و ضوابط حفاظتي تپهقلعه خيرآباد ورامين‬
 ‫كاوش ﻧجاتﺑخشي محوطة ‪ ٨٦‬سد چمشير‬

‫‪١‬‬
‫عبدالرضا مهاجرينژاد‬

‫درآمد‬
‫در سالهاي اخير بخش وسيعي از مﺤوﻃههاي تاريخي ـ فرهنگي در اثر فعاليتهاي عمراني دچار آسيب و تخريب شدهاند‪ .‬از آنجايي كه در بيشتر اين‬
‫فعاليتها‪ ،‬امكان تغيير مسير وجود ندارد بنابراين‪ ،‬كاوش نجاتبخشي تعريف شده است‪ .‬در كاوشهاي نجاتبخشي‪ ،‬تﻼش عمده در راستاي مستندنگاري‬
‫حداكثري از يافتههاي فرهنگي موجود در مﺤوﻃهها بوده است و از اين نظر اﻃﻼعات نسبتاً جامع از وضعيت استقراري و دورههاي فرهنگي مﺤوﻃهها بهدست‬
‫ميآيد‪ .‬مﺤوﻃة ‪ 86‬سد چمشير از جمله اين مﺤوﻃهها است و بهدليل قرارگيري در مﺤدودة آبگير سد مذكور نيازمند فعاليت كاوش نجاتبخشي بوده است‪.‬‬
‫براين اساس در سال ‪ ،١٤٠١‬برنامة كاوش نجاتبخشي مﺤوﻃة ‪ 86‬با شمارة مجوز ‪ ٤٠١٣٤6٢9‬پژوهشكدة باستانشناسي پژوهشگاه ميراثفرهنگي‪ ،‬گردشگري‬
‫و صنايعدستي بهسرپرستي اينجانب صادر و در بازة زماني‪ ١٤٠١/9/١6‬تا ‪١٤٠١/١٠/١٥‬انجام شد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫مﺤوﻃة ‪ ٠86‬سد چمشير با موقعيت جغرافيايي )‪ 39 R 492821 3335104 :(UTM‬در ‪ 6/٤‬كيلومتري دامنة شمالغربي دامنة قلة عروس )شكل ‪ (١‬قرار گرفته‬
‫است‪ .‬ابعاد مﺤوﻃه ‪ ٣٥×٣٥‬متر بهصورت مربع مستطيل ميباشد‪ .‬پوشش سطﺤي مﺤوﻃه حدود ‪ ٤٠‬تا ‪ ٥٠‬متر از پوشش گياهي چمنزار و همراه با خاكهاي‬
‫نباتي و كشاورزي ميباشد‪ .‬مﺤوﻃه داراي شيب بسيار مﻼيم در موازات مسيل قرار گرفته است در پيشاني شمالشرق مﺤوﻃه يك مسجد مربوط به دورة‬
‫قرون ميانة اسﻼمي )شكل ‪ ،(٢‬يك بناي خشتي مخدوش شبيه به چهارتاقي )شكل ‪ (٣‬و پي دو بناي سنگي )شكل ‪ (٤‬قرار گرفته است‪ .‬شواهد سطﺤي‬
‫مﺤوﻃه قبل از كاوش نشاندهندة ساختار معماري منسجم و سازمانيافته در ابعاد ‪ ٣٠×٣٥‬سانتيمتر )شكل ‪ (٥‬ميباشد كه ديوارههاي بيروني در دو ﻃرف‬
‫داخلي و خارجي در زير خاك مدفون ميباشد و در بخشهايي از ديوارهاي سنگي شمالشرق و جنوبغربي مشهود و قابل رديابي و پيگردي ميباشد‪ .‬اما‪،‬‬
‫شواهد سطﺤي و بررسي اجمالي خبر از وجود يك بناي عمومي و دولتي را ميداد‪ .‬سنگهاي قطور و حجيم چندوجهي استﺤصالشده از دامنة كوههاي عروس‬
‫با شيب مناسب و مﻼيم به مﺤل احداث بناي ساختماني غلتانده شده و با اندكي فعاليتهاي تكنيكي با ابزار در ايجاد ديوارههاي حمال و باربر مورد استفاده‬
‫قرار گرفته است‪.‬‬
‫در باﻻترين قسمت مسيل در زير قلة كوه دامنة عروس چشمهاي ﻃبيعي وجود داشت كه در سالهاي اخير خشك شده و بهعنوان آب شرب از آن‬
‫استفاده ميشده است‪ .‬در جنوبغربي مﺤوﻃه نيز پي دو بناي سنگي مربعشكل )شكل ‪ (6‬مشاهده ميشود كه همزمان و مربوط به دورة همزمان با بناي اصل‬
‫مﺤوﻃه ميباشد‪.‬‬
‫در روي سطح تمامي مﺤوﻃه سنگهاي خشكهچين مربوط به عشاير و دامهايشان مشاهده ميشود كه مربوط به سالهاي اخير ميباشد‪ .‬باتوجه به‬
‫شواهد سطﺤي و موقعيت توپوگرافي مﺤوﻃه بهنظر ميرسد كه بنا و مجموعه شواهد معماري حداقل در يك دورة قديمتر براساس دادهها با قلعة دورة‬
‫اسماعيليان در باﻻي قلعة احداثي روي كوه دامنة عروس در ارتباط بوده است‪.‬‬

‫شرح عﻤليات كاوش‬

‫اساسيترين مسئله در روش كاوش شناخت مﺤوﻃه و انتخاب ترانشهها بود‪ .‬در بررسيهاي انجامشده توسط تيم بررسي سد چمشير مﺤوﻃة ‪ ٠86‬عكسي از‬
‫مﺤوﻃة مورد نظر يافت نشده و عكسهايي از بناي مسجد و پﻼنهاي باقيمانده از ‪ ٣‬بنا كه فقط پي آن مشهود بوده در گزارش ثبت و ضبط شده بود‪ .‬اما‪،‬‬
‫بررسي هيئت كاوش در مﺤوﻃه براي انتخاب ترانشهها نشان داد كه هيئت بررسي مﺤل مورد نظر را ثبت و ضبط نكرده است‪ .‬شايد دليل اصلي عدم شناخت‬
‫مﺤوﻃة مورد نظر و يا سنگهاي خشكهچيني بوده كه در سالهاي اخير عشاير براي اسكان دام از آن استفاده ميكردند و سنگهاي خشكهچين روي مﺤوﻃه‬
‫چيدمان شدند )شكل ‪ .(7‬بنابراين‪ ،‬با بررسيهاي انجامشده باتوجه به مساحت مﺤوﻃه به وسعت ‪ ٣٠×٣٥‬متر به مساحت تقريباً ‪ ١١٥٠‬متر مربع براي كاوش‬

‫‪ .١‬عضو هيئت علمي پژوهشكدة باستانشناسي‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥7٣‬‬

‫در نظر گرفته شد‪ .‬از اين جهت با بررسيهاي چندباره قسمتهايي از شمال و جنوبشرق مﺤوﻃه جهت كاوش انتخاب و فعاليت ميداني در دو كارگاه بزرگ‬
‫و ترانشه با ابعاد ‪ ١٠×١٣‬متر و ديگري با ابعاد ‪١٣×٢٥‬متر صورت پذيرفت )شكلهاي ‪ 8‬و ‪.(9‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫در مجموع باتوجه به دادههاي سفالي در مﺤوﻃة ‪ ٠86‬با سه دوره مواجه ميباشيم‪ .‬سفال قرون اولية اسﻼمي داراي دو دسته سفال بدونلعاب و سفال لعابدار‬
‫بودند‪ .‬سفال بدونلعاب به سه روش تزيين شده است‪:‬‬
‫‪ .١‬نقش كنده‪ :‬خمير اين نوع سفال معموﻻً قرمز‪ ،‬نخودي و خاكستري است‪ .‬موضوع نقوش آن نقر )ايجاد خراش با شيء نوك تيز روي سفالي كه هنوز خشك‬
‫نشده است( و شامل خطوط جناغي‪ ،‬موجي‪ ،‬زيگزاگ‪ ،‬نقطهچين‪ ،‬خطوط موازي عمودي و افقي است‪ .‬شكل ظروف اغلب كوزهها بدنة مﺤدب با گردن كوتاه و‬
‫گاه كشيده و گلدان و دستههاي كوچك عمودي است‪.‬‬
‫‪ .٢‬نقش قالبي‪ :‬اين نوع تزيين روي سفالهاي بدونلعاب كوچكتر بهويژه در ظروفي كه بدنة آنها كامﻼً كروي نيست ديده شده است‪ .‬اين نقوش معموﻻً با‬
‫قالب روي بدنه و در ظروف بزرگتر‪ ،‬روي شانه و قسمتهاي ضخيمتر ظروف ايجاد ميشده و معموﻻً موضوع آن ﻃرحهاي هندسي و گياهي ميباشد‪.‬‬
‫‪ .٣‬تزيينات برجسته يا افزودهكاري‪ :‬در اين روش كه اصطﻼحاً روش باربونين هم ناميده ميشود‪ ،‬قبل از پختن سفال با قيف مخصوص‪ ،‬گل نسبتاً غليظ را به‬
‫شكل مورد نظر روي ظرف مينشانند‪ .‬سفال لعابدار كه در اين دوره تنوعي در رنگ لعاب ديده نميشود و اغلب داراي لعاب سبز در ﻃيفي مﺤدود نظير سبز‬
‫تند و يشمي خمير قرمز و نخودي استفاده شده است‪.‬‬
‫اواسط دورة اسﻼمي كه از لﺤاظ تزيين بهصورت قالبي‪ ،‬نقش كندة اسگرافيتو و سبك سوزني افزايش مييابد‪ .‬شيوة تزيين در اين دوره شامل‪:‬‬
‫‪ .١‬ظروف سفالي لعاب يكرنگ‪ :‬لعاب آبي )فيروزهاي(‪ ،‬سفيد يا شيري با ﻃرح سوزني‪ .‬خمير اين نوع ظروف از گل سفيد يا خاك چيني بوده‪ ،‬ظروف سفالي را‬
‫كه هنوز خشك نشده بود‪ ،‬بر لبه يا بدنة آن با سوزن سوراخهايي ايجاد ميكردند‪ .‬پس از لعابدهي و پختن در كوره روي سوراخها با لعاب پوشيده ميشد‪.‬‬
‫‪ .٢‬نقاشي زير لعاب‪ :‬در دورة سلجوقي نقاشي با كندهكاري تواماً زير لعاب انجام ميشد‪ .‬نقاشي زير لعاب معموﻻً بهرنگ مشكي زير لعاب فيروزهاي مرسوم بود‬
‫كه اين شيوه را فيروزه قلم مشكي نيز ناميدهاند )سلجوقي(‪.‬دورة متﺄخر اسﻼمي )ايلخاني‪ ،‬تيموري و صفوي(‪:‬‬
‫‪ .١‬اغلب ظروف اين دوره بر زمينة ﻻجوردي و تزييناتي با خط و نقش ﻃﻼاندازي شده است‪.‬‬
‫‪ .٢‬سفال داراي خمير نخوديرنگ با ﻃرح هندسي‪ ،‬گياهي و نقوش تزييني زينت يافته است‪.‬‬
‫‪ .٣‬بدنة ظروف سفيدرنگ و با رنگ سياه‪ ،‬قرمز‪ ،‬قهوهاي‪ ،‬سبز و آبي نقاشي شده و داراي لعاب شيشهاي شفاف است‪.‬‬
‫‪ .٤‬نوعي ديگر از سفالها به رنگ آبي و سفيد يا زمينة سفيد با نقشهاي سياه‪ ،‬قرمز‪ ،‬قهوهاي يا سبز با ﻃرحهاي مرسوم در دورة صفويه است‪ ،‬كه منطبق بر‬
‫دادههاي معماري مﺤوﻃة ‪ ٠86‬ميباشد‪.‬‬
‫سفالهاي قرون اولية اسﻼمي و دورة سلجوقي در كف معماري دورة اول در فاز يك و دو يافت شدند‪.‬‬
‫سفالهاي ايلخاني‪ ،‬تيموري و صفوي در فضا و كف دورة دوم در فاز يك و دو مشاهده شده است‪.‬‬

‫ﺑرآيند‬
‫در مجموع باتوجه به دادههاي معماري و مواد فرهنگي دو دورة فرهنگي يك و دو در مﺤوﻃة ‪ ٠86‬شناسايي شد و هر دوره به دو فاز تقسيم ميشود‪ .‬دورة‬
‫فرهنگي يك قديمتر و مربوط به قرون اوليه و دورة سلجوقي ميباشد‪،‬كه در دو فاز يك و دو از آن استفاده شده است‪ .‬دورة دوم معماري كه جديدتر و بعد از‬
‫كفسازي روي دورة اول معماري بنا شده بود كه داراي دو فاز متﺄخر و جديد بوده و از دورة ايلخاني به بعد را شامل ميشود‪ .‬تكنيكهاي معماري بهكاررفته‬
‫در ساخت بنا از سنگهاي بزرگ در ساخت ديوار سراسري مجموعة ساختماني با مﻼت گل‪ ،‬قلوهسنگ و سنگهاي رسوبي براي ترازكردن ديوار استفاده شده‬
‫است‪ .‬سنگها را در جنوب مجموعة ساختماني از باﻻي كوه با شيب مﻼيم بهسمت پايين غلتاندند و تقريباً سنگها را شكل ميدادند و سپس ديوارچيني‬
‫ميكردند‪.‬‬
‫در دورة اول معماري ديوار فضاي داخل اتاقها با اندودگچ و كفسازي با گچ و خاك به قطر ‪ ٣٥‬سانتيمتر انجام شده بود‪ .‬باتوجه به ابعاد اتاقها و‬
‫فضاهاي معماري دورة اول و ديوار مجموعه بناهاي ساختماني‪ ،‬بهنظر ميرسد كه بناي مورد نظر يك بناي عمومي و دولتي و احتماﻻً نظامي بوده است‪.‬‬
‫پيداشدن دو عدد نوك پيكان در كف فضاي اتاق شمارة ‪ ٣‬دال بر اين مدعاست‪.‬‬
‫برآيند نتايج اولية كاوش نشان ميدهد مﺤوﻃه در دو دورة فرهنگي مورد استفاده قرار گرفته و هر دوره از دو فاز يك و دو تشكيل شده است‪ .‬دورة‬
‫اول مربوط به قرون اوليه تا دورة سلجوقي و دورة دوم مربوط به دورة ايلخاني تا دورة متاخر ميباشد‪.‬دادههاي معماري و دادههاي فرهنگي از جمله سفالها‬
‫و شيشه نيز مبين اين فرضيه و استدﻻل ميباشد‪.‬‬
 ‫‪ | ٥7٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬جانمايي مﺤوﻃة ‪ ٠86‬نسبت به كوه دامن عروس‪ ،‬ديد از جنوبغربي‪.‬‬

‫شكل‪ .٢‬مسجد ميانة اسﻼمي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬بناي خشتي‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥7٥‬‬

‫شكل ‪ .٤‬پي دو بناي سنگي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬مﺤوﻃه قبل از كاوش‪.‬‬

‫شكل ‪ .6‬بناي سنگي مربعشكل‪.‬‬

 ‫‪ | ٥76‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .7‬سنگهاي خشكهچين‪.‬‬

‫شكل ‪ .8‬ترانشههاي يك و دو‪.‬‬

‫شكل ‪ .9‬نماي كلي مﺤوﻃه از ديد جنوب‪.‬‬

 ‫خواﻧاسازي محوطة ‪ ٠٧٧‬حوضة آﺑگير سد چمشير‪ ،‬گچساران ـ كهگيلويه و ﺑويراحﻤد‬

‫مهاجرينژاد‪١‬‬ ‫عبدالرضا‬
‫‪٢‬‬
‫علي هژبري‬

‫درآمد‬
‫از آنجا كه توجه به ميراث فرهنگي كشور يك ضرورت انكارناپذير در پژوهشهاي باستانشناسي است ﻻزم است باتوجه به خطري كه فعاليتهاي عمراني‬
‫مﺤوﻃهها را تهديد ميكند‪ ،‬پيش از نابود شدن مﺤوﻃههاي باستانشناختي‪ ،‬اﻃﻼعات دقيقي از آنها تهيه كرد‪ .‬با اين وصف‪ ،‬باستانشناسي نجاتبخشي بيش‬
‫از هر چيز‪ ،‬ابتدا تابع مستندنگاري و مستندسازي است تا پيگيري سوال و دادن تﺤليل‪ .‬از اينرو‪ ،‬در مرحلة اول پس از بررسيهاي باستانشناسي در مﺤدودة‬
‫حوضة آبگير سد چمشير‪ ،‬از بين مﺤوﻃهها‪ ،‬تعدادي از آنها جهت كاوش پيشنهاد شد‪ .‬باتوجه به اينكه بقاياي معماري در يكي از مﺤوﻃهها نشان ميداد كه‬
‫احتماﻻً اثر مهمي است‪ ،‬مﺤوﻃة ‪ ٠77‬از تاريخ ‪ ١٠/١٤‬تا ‪ ١٤٠١/١٠/٢٥‬با نامه شمارة ‪ ٤٠١٣٥٤٠٣‬توسط نگارندگان مورد كاوش قرار گرفت‪ .‬با اين وصف‪،‬‬
‫كاوش در اين مﺤوﻃه‪ ،‬بر اﻃﻼعات ما دربارة مقبرهاي از دورة اسﻼمي در منطقه افزود‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫گچساران در متون تاريخي به نام گنبد ملغان يا گنبد ملجان ياد شده و از شهرهاي آباد در مسير راه شهر نوبندگان به ارجان و جزيي از وﻻيت فارس بوده‬
‫است‪ .‬رودخانة زهره بهﻃول ‪ ٤9٠‬كيلومتر‪ ،‬با گذر از شهرستانهاى سپيدان‪َ ،‬ممَسنى‪ ،‬گَچساران‪ ،‬بهبهان و هنديجان‪ ،‬در ‪ ٢6‬كيلومترى جنوب شهر هنديجان‬
‫به خليج فارس مىريزد‪ .‬شهرستان گچساران با مركزيت دوگنبدان از نظر جغرافيايي در جنوبغربي استان كهگيلويه و بوير احمد در منطقهاي نفتخيز با‬
‫اقليمي كوهستاني و گرم قرار دارد‪ .‬رودخانة زهره ‪ -‬مهمترين رود اين منطقه ‪ -‬را همان ارواتيس دانستهاند كه در منابع جغرافيايى اسﻼمى‪ ،‬سرشاخههاى‬
‫متعدد رودخانة زهره را خُوبَدان‪ /‬خوبذان‪ /‬خويدان‪ /‬خوابدان‪ /‬خاودان‪ ،‬نهر شادكان‪ ،‬دَرخيد و نيز رودخانة شيرين )خيرآباد كنونى( دانستهاند )زاهدي كﻼكي‬
‫‪ .(١٣99‬حال با اهميت اين رود با ايجاد سد چمشير براي تﺄمين بخشي از نيازهاي كشور براي كاوش نجاتبخشي در چمشير اقدام شده است‪ .‬در پاييز ‪١٤٠١‬‬
‫پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري بر آن شد تا در تعدادي ديگر از مﺤوﻃههاي چمشير به كاوش بپردازد‪ ،‬از آن جمله در مﺤوﻃة ‪ ٠77‬چمشير )شكل ‪.(١‬‬

‫شرح عﻤليات ميداﻧي‬

‫مﺤوﻃة شمارة ‪ ٠77‬از جمله آثار شناساييشده در حوضة آبگير سد چمشير است كه در مختصات جغرافيايي ‪ UTM. 39 R 492023 3335993‬و ارتفاع‬
‫‪ El.511m‬نسبت به سطح آبهاي آزاد قرار گرفته است )شكل ‪ .(٢‬اين مﺤوﻃه در خط مستقيم به فاصلة ‪ ٥/٣‬كيلومتري جنوبشرق تاج سد و در فاصلة ‪١٥٠‬‬
‫متري جنوب بستر رودخانة زهره قرار دارد )عطايي ‪ .(٥٤١ :١٣9٥‬يك آسياب در ‪ 7٠‬متري جنوبغرب اين اثر قرار دارد و مﺤوﻃة ‪ ٠7٥‬در ‪ ١٥٠‬متري غرب‬
‫آن روي يك پشتة مرتفع واقع شده است‪ .‬يكي از شعب كوچك رود به نام چمچَرو از غرب مﺤوﻃة ‪ ٠77‬ميگذرد‪.‬‬
‫مصالح بنا از ﻻشهسنگ‪ ،‬قلوهسنگ و مﻼت گچ نيمكوب است )شكل ‪ .(٣‬ارتفاع بنا در بخش شمالي كمابيش تا ‪ ٣‬متر باقي مانده و مرتفعترين بخش‬
‫آن نسبت به زمينهاي اﻃراف ‪ ٢7٥‬سانتيمتر است‪ .‬در شمال بنا يك ورودي به عرض ‪ 7٥‬سانتيمتر باقي مانده كه ارتفاع آن از كف تا تاق درگاه ‪١٣٥‬‬

‫‪ .١‬عضو هيئت علمي پژوهشكدة باستانشناسي‪.‬‬

‫‪ .٢‬كارشناس پژوهشكدة باستانشناسي؛ ‪ali.hozhabri@richt.ir‬‬
 ‫‪ | ٥78‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫سانتيمتر است‪ .‬وروديهاي مشابهي در ضلعهاي غربي به عرض ‪ ،7٢‬شرقي )فقط يكي از وجوه آن باقي مانده( و جنوبي به عرض ‪ 9٠‬بوده است‪ .‬بنا تقريباً‬
‫مربعشكل در جهات فرعي ساخته شده است و اندازة ضلع شمالي ‪ ٤/٣٠‬متر‪ ،‬جنوبي ‪ ٤/٢6‬متر‪ ،‬شرقي ‪ ٤/١9‬متر و غربي ‪ ٤/٢٢‬متر و ضخامت ديوار مﺤيطي‬
‫بين ‪ 7٠‬تا ‪ 7٥‬سانتيمتر است‪ .‬در ضلع جنوبغربي بنا بهاحتمال بسيار حياﻃي قرار داشته كه بقاياي ديوار غربي آن بهصورت خشكهچين بهﻃول ‪ ٤/٤٠‬متر و‬
‫ضخامت ‪ ٥٠‬سانتيمتر بهدست آمد‪.‬‬
‫با كاوش در داخل مقبره ‪ 6‬گور صندوقي و يك گور ساده رو به قبله بهدست آمد )شكل ‪ .(٤‬آنچه مسلم است اينكه به دﻻيلي تمام سطح مقبره را‬
‫براي پنهانكردن گورها با گچ پوشانده بودند‪ ،‬بهنﺤوي كه گورها كامﻼً در زير مﻼت گچ پوشيده شده بودند‪ .‬براي اين منظور آستانه درگاهها را به ارتفاع ‪٤٠‬‬
‫سانتيمتر سنگچين كرده و داخل مقبره را با گچ و خاك پُر كرده بودند )شكل ‪.(٥‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫گورهاي داخل مقبرة ‪ ٠77‬چمشير به شرح زير هستند‪.‬‬
‫گور شمارة ‪ :١‬در كنج گوشة غربي آرامگاه به ابعاد ‪ ٢٢٤‬سانتيمتر ﻃول‪ 7٤ ،‬سانتيمتر عرض و ‪ ١7‬سانتيمتر ارتفاع با مصالح قلوهسنگ و مﻼت گچ با روكش‬
‫گچي ساخته شده است‪.‬‬
‫گور شمارة ‪ :٢‬چسبيده به گور شمارة ‪ ١‬به ابعاد ‪ ٢٣٠‬سانتيمتر ﻃول‪ 6٤ ،‬سانتيمتر عرض و ‪ ٢٠‬سانتيمتر ارتفاع با مصالح ﻻشهسنگ و قلوهسنگ و مﻼت گچ‬
‫با روكش گچي ساخته شده است‪.‬‬
‫گور شمارة ‪ :٣‬در ضلع جنوبغربي آرامگاه به ابعاد ‪ ١67‬سانتيمتر ﻃول‪ 6٣ ،‬سانتيمتر عرض و ‪ ٢8‬سانتيمتر ارتفاع با روكش گچ ساخته شده است‪.‬‬
‫گور شمارة ‪ :٤‬در جلوي درگاه شمالي بنا به ابعاد ‪ ٢٤٢‬سانتيمتر ﻃول و ‪ 7٠‬سانتيمتر عرض و ارتفاع ‪ ٢٢‬سانتيمتري از كف ساخته شده‪ .‬اين گور مورد كاوش‬
‫قرار گرفت‪ .‬مشخص شد كه پس از آنكه كف بنا را گچاندود كرده بودند اين گور داخل بنا به ابعاد ‪ 6٠‬سانتيمتر عرض و ‪ ١97‬سانتيمتر ﻃول با عمق ‪6٥‬‬
‫سانتيمتر تا سنگ لﺤد حفر شده و با ﻻشهسنگهايي كه براي لﺤد روي گور قرار گرفته بودند‪ ،‬پوشانده شده بود‪ .‬ارتفاع داخل گور از كف گور تا سنگ لﺤد‬
‫‪ ٣٥‬سانتيمتر است و بقاياي تدفين در آن بهدليل فرسايش شديد بهدست نيامد )شكل ‪.(6‬‬
‫گور شمارة ‪ :٥‬در كنار گور شمارة ‪ ٤‬و در ضلع شرقي آرامگاه به ابعاد ‪ ٢٣٥‬سانتيمتر ﻃول‪ 8٠ ،‬سانتيمتر عرض و ‪ ٢8‬سانتيمتر ارتفاع ساخته شده است‪.‬‬
‫گور شمارة ‪ :6‬در كنار ورودي شرقي بنا قرار دارد از آنجا كه فرسايش و تخريب در اين بخش بيش از نقاط ديگر بوده است‪ ،‬لذا بخشهايي از شمالشرقي بنا‬
‫و از جمله گوشههاي گور شمارة ‪ 6‬تخريب شده است‪ .‬ابعاد گور ‪ ٢١8‬سانتيمتر ﻃول‪ 8٠ ،‬سانتيمتر عرض و ‪ ٢6‬سانتيمتر ارتفاع از ﻻشهسنگ و قلوهسنگ با‬
‫مﻼت گچ ساخته شده است‪.‬‬
‫گور شمارة ‪ :7‬از آنجا كه يك بخش مربعشكل روي كف گچي بنا در ضلع جنوبشرقي از بين رفته بود و يك سنگ مكعبمستطيلي در كنار درگاه جنوبي‬
‫قرار داشت اين فضا مورد كاوش قرار گرفت و در عمق ‪ 7٠‬سانتيمتري بقاياي متﻼشي و غيرقابلتشخيص از يك تدفين كه بهاحتمال متعلق به كودكي بوده‬
‫است بهدست آمد‪.‬‬

‫ﻧتيجهگيري‬
‫بناي كاوششدة ‪ ٠77‬در چمشير از معدود بناهاي چمشير است كه از نظر معماري تفاوتهايي با بقية سازهها دارد‪ ،‬بنايي با ﻻشهسنگ و قلوهسنگ با مﻼت‬
‫گچ كه از ضوابط معمارانه تبعيت ميكند‪ .‬اين بنا شامل يك مقبره با تعدادي گور است كه باتوجه به مدارك تاريخي بهاحتمال زياد به حدود قرن ‪ ٣‬تا ‪ ٥‬قمري‬
‫تعلق دارد‪ .‬گورهاي ‪ ٢ ،١‬و ‪ ٣‬معماري بهتري نسبت به سه گور ديگر دارد و مﻼت با كيفيت بهتر با روكش گچ دارند‪ .‬جهت گورهاي شمارة ‪ ٥ ،٤‬و ‪ 6‬كمي‬
‫متفاوت با سه گور ديگر است‪ .‬ضلع شرقي بنا بيشترين صدمه را ديده و كامﻼً تخريب شده است‪ .‬ديوار ضلع جنوبي بهاحتمال بسيار در يك لﺤظه با هم‬
‫فروريخته و بقاياي آن با درگاهي آن كامﻼً روي زمين قابل تشخيص است‪ .‬در ضلع جنوبي احتماﻻً يك حياط قرار داشته كه بقاياي پرچين سنگي آن در ضلع‬
‫غربي حياط بهدست آمد‪.‬‬

‫كتابﻧامه‬
‫زاهدي كﻼكي‪ ،‬ابراهيم‪» ،١٣99 .‬زهره‪ ،‬رود«‪ ،‬در دانشنامه جهان اسﻼم‪ ،‬زير نظر غﻼمعلي حداد عادل‪ ،‬ج ‪ ،٢١‬تهران‪ :‬بنياد دايرهالمعارف اسﻼمي‪ 8٠٥ :‬ـ ‪.8٠٤‬‬

‫عطايي‪ ،‬مﺤمدتقي‪ ،١٣9٥ .‬گزارش برنامة مطالعات باستانشناسي سد چم شير‪ ،‬شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهگيلويه و بويراحمد )فصل يكم‪ ،‬زمستان ‪ ٤ ،(١٣9٥‬ج‪ ،‬تهران‪:‬‬
‫كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي )منتشرنشده(‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥79‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت مﺤوﻃة ‪٠77‬‬

‫شكل ‪ .٢‬توپوگرافي مﺤوﻃة ‪٠77‬‬

 ‫‪ | ٥8٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬نماي گوشة غربي بناي ‪٠77‬‬

‫شكل ‪ .٤‬مﺤوﻃة ‪ ،77‬ديد از باﻻ‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥8١‬‬

‫شكل ‪ .٥‬پُرشدگي بنا با گچ و خاك‪.‬‬

‫شكل ‪ .6‬گور شمارة ‪ ٤‬مﺤوﻃة ‪٠77‬‬

 ‫ﺑررسي و شناسايي ﺑاستانشناختي شهرستان چهار ﺑرج )استان آذرﺑايجانغرﺑي(‬

‫مهرابي‪١‬‬ ‫رضا‬
‫سراقي‪٢‬‬ ‫سياوش‬

‫درآمد‬
‫چهار برج كه بهتازگي از شهرستان مياندوآب جدا شده‪ ،‬در جنوب درياچة اروميه واقع شده است‪ .‬اين شهرستان بهدليل داشتن پتانسيلهاي باﻻي زيستمﺤيطي‬
‫)خاك حاصلخيز‪ ،‬پوشش گياهي مستعد و رودخانه و منابع آبي فراوان( نقش مهم و كليدي در شكلگيري استقرارهاي انساني در جنوب درياچة اروميه و بهﻃور‬
‫كلي در مطالعات باستانشناسي حوزة شمالغرب دارد‪ .‬شهرستان چهار برج عليرغم داشتن ظرفيتهاي باﻻي زيستمﺤيطي متﺄسفانه از نظر پژوهشهاي‬
‫هدفمند باستانشناسي مغفول مانده و تنها چند پژوهش آنهم بهصورت مﺤدود و با اهداف خاص در آن صورت گرفته است‪ .‬در همين راستا هيئتي از ﻃرف‬
‫ادارهكل ميراث فرهنگي استان آذربايجانغربي ﻃبق مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٢8٣٢‬مورخ ‪ ١٤٠١/6/١٢‬پژوهشكدة باستانشناسي به منطقه اعزام گرديد و منطقة‬
‫مورد نظر را از تاريخ ‪ ١٤٠١/6/٢١‬لغايت ‪ ١٤٠١/7/١9‬مورد بررسي باستانشناختي قرار داد‪.‬‬

‫منطقة مورد ﺑررسي‬

‫مﺤدودة مورد بررسي شهرستان چهاربرج )حاشية جنوبي درياچة اروميه( با مساحتي در حدود ‪ ٣١٠‬كيلومتر مربع است‪.‬‬

‫شرح عﻤليات ميداﻧي‬

‫منطقة مورد بررسي از نظر توپوگرافي شامل دشتي هموار است كه با روش پيمايشي فشرده بررسي شد‪ .‬نقشة پايه براي انجام بررسي‪ ،‬نقشة ‪ GIS‬شهرستان‬
‫چهار برج ‪ ،‬نقشة ‪ ١/٢٥٠٠٠‬سازمان نقشهبرداري‪ ،‬نقشة ‪ ١/٥٠٠٠٠‬سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح و تصاوير ماهوارهاي و عكسهاي هوايي است‪ .‬براي‬
‫ثبت آثار و مﺤوﻃههاي شناساييشده در اين بررسي تصميم گرفته شد از پيشوند ‪ Az.Gh‬كه معرف استان )آذربايجانغربي( و پسوند ‪ Ch‬كه معرف شهرستان‬
‫مورد بررسي )چهاربرج( است‪ ،‬استفاده شد‪ .‬بررسي فوق در شهريورماه آغاز گرديد و اين در حالي بود كه منطقة مورد مطالعه زير كشت بود و جمعآوري دادههاي‬
‫فرهنگي را با مشكل مواجه نموده بود‪ .‬هيئت عﻼوهبر استفاده از راهنمائيهاي مردم منطقه در مواقعي كه نامگذاري نام مﺤوﻃهها و مكانهاي باستاني با‬
‫مشكل روبهرو ميشد‪ ،‬آثار شناساييشده را با ذكر نام مﺤلي اراضي و روستايي كه در نزديكي آن واقع شده‪ ،‬نامگذاري نمود‪ .‬براي ثبت آثار عﻼوهبر استفاده از‬
‫نام مﺤلي‪ ،‬هر اثر با شمارة منﺤصربهخود نيز مشخص شده است كه معموﻻً از ‪ ٠٠١‬شروع و تا ‪ ٠١٢‬ادامه مييابد‪ .‬در تنظيم اﻃﻼعات مربوط به هر اثر و يا‬
‫هر مﺤوﻃه از فرمهاي تهيهشده توسط پژوهشكدة باستانشناسي كه شامل برگة شمارة ‪) ١‬شناسنامة عمومي آثار باستاني‪ ،‬تاريخي و فرهنگي( و برگة شمارة‬
‫‪) ٢‬ضميمة تخصصي اثر يا مﺤوﻃة باستاني( است‪ ،‬بهره جستيم‪ .‬موقعيت جغرافيايي آثار و مﺤوﻃهها با استفاده ازدستگاه ‪ GPS‬برداشت شد‪ ،‬سپس نقاط‬
‫برداشتشده در نقشههاي اتوكدي و ماهوارهاي جانمايي گرديد‪.‬‬

‫محوطهﻫاي شناساييشده‬
‫در ﻃول بررسي منطقة مورد مطالعه ‪ ١٢‬اثر شناسايي گرديد‪ .‬از آثار شناساييشده مﺤوﻃة دوشانتپه‪ /‬كهنهكندي متعلق به دوران تاريخي )اشكانيـ ساساني(‪،‬‬
‫تپة فيروزآباد متعلق به دوران پيشازتاريخ )مفرغ( و دوران تاريخي )اشكانيـ ساساني(‪ ،‬كاروانسراي چهار برج متعلق به دوران تاريخي )اشكانيـ ساساني(‪،‬‬
‫مﺤوﻃة قرهكلوك چهار برج متعلق به دوران تاريخي )اشكانيـ ساساني(‪ ،‬مﺤوﻃة شاهگلي خزينه انبار قديم متعلق به دوران تاريخي )اشكانيـ ساساني(‪ ،‬تپة‬

‫‪Mehrabi9999@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬كارشناسيارشد باستانشناسي دانشگاه آزاد اسﻼمي واحد تهران مركز؛‬

‫‪ .٢‬دكتري باستانشناسي دانشگاه هنر اصفهان؛ ‪siyavash58@gmail.com‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥8٣‬‬

‫خرابوﻻي خزينهانبار قديم متعلق به دوران تاريخي )اشكانيـ ساساني(‪ ،‬مﺤوﻃة قمشديبره قبچاق متعلق به دوران تاريخي )اشكانيـ ساساني( و قرون متﺄخر‬
‫اسﻼمي‪ ،‬مﺤوﻃة كهنهكندي قبچاق متعلق به دوران تاريخي )اشكانيـ ساساني( و دورة اسﻼمي‪ ،‬مﺤوﻃة قشﻼق )قبله مسجد( ابراهيم حصاري متعلق به‬
‫دوران تاريخي )اشكانيـ ساساني(‪ ،‬تپة قرهگوزلو متعلق به دوران پيشازتاريخ )مفرغ(‪ ،‬جوادتپهسي فسندوز متعلق به دوران تاريخي )اشكانيـ ساساني( و تپة‬
‫آغداش متعلق به دوران تاريخي )اشكانيـ ساساني( است )خسروزاده و عالي ‪١٣8٣‬؛ خسروزاده و عالي ‪١٣8٤‬؛ كياني و كريمي ‪١٣6٤‬؛ ويلسن ‪١٣8٣‬؛‬
‫‪) (Simpson and Watkinz 1995; Fehervari 2000‬شكلهاي ‪6‬ـ‪.(١‬‬

‫ﻧتيجهگيري‬
‫شهرستان چهار برج عليرغم داشتن موقعيت خاص جغرافيايي )واقعشدن در جنوب درياچة اروميه( و پتانسيلهاي باﻻي زيستمﺤيطي براي شكلگيري‬
‫استقرارهاي انساني متﺄسفانه از نظر مطالعات هدفمند باستانشناسي تاحدودي ناشتاخته است‪ .‬از اين گذشته پس از وقفهاي ﻃوﻻني در مطالعات باستانشناسي‬
‫حوزة جنوب درياچة اروميه‪ ،‬بررسي و شناسايي باستانشناختي منطقة مورد مطالعه انجام و در ﻃي آن ‪ ١٢‬مﺤوﻃه شناسايي شد‪ .‬مﺤوﻃههاي شناساييشده‬
‫دربرگيرندة يك مﺤوﻃة تكدورهاي پيشازتاريخي‪ ،‬يك مﺤوﻃة دودورهاي )پيشازتاريخي‪ ،‬تاريخي(‪ ،‬هشت مﺤوﻃة تكدورهاي تاريخي )اشكاني ـ ساساني(‬
‫و دو مﺤوﻃة دودورهاي تاريخي و اسﻼمي )اشكاني ـ ساساني‪ ،‬سدههاي پسين اسﻼمي( است‪ .‬در منطقة مورد مطالعه عليرغم داشتن پتانسيلهاي باﻻي‬
‫زيستمﺤيطي براي شكلگيري استقرارهاي انساني متﺄسفانه آثار كمي شناسايي گرديد كه اين امر ميتواند در نتيجة استفاده ساكنين منطقه از اراضي جهت‬
‫انجام فعاليتهاي كشاورزي و متعاقب آن تسطيح و از بينبردن آثار گرديده است‪ .‬بهﻃوري كه بسياري از مﺤوﻃهها بهﻃور كُلي تسطيح شده و به زير كشت‬
‫رفته و بهدليل پوشش گياهي قابل شناسايي نبوده و بعضي از مﺤوﻃهها تنها بقاياي از دادههاي سفالي‪ ،‬استخواني و اشياء سنگي بهدست آمد‪ .‬از بررسي مورد‬
‫نظر تنها دو مﺤوﻃة شاخص )قرهگوزلو و فيروزآباد( شناسايي شد‪.‬‬

‫كتابﻧامه‬
‫خسروزاده‪ ،‬عليرضا و ابوالفضل عالي‪» ،١٣8٣ .‬توصيف‪ ،‬ﻃبقهبندي و تﺤليل گونهشناختي سفالهاي دوران اشكاني و ساساني منطقة ماهنشان )زنجان(«‪ ،‬در مجموعة مقاﻻت‬
‫همايش بينالمللي باستانشناسي ايران‪ :‬حوزة شمالغرب‪ ،‬به كوشش‪ :‬مسعود آذرنوش‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪7٠ :‬ـ ‪.٤٥‬‬

‫خسروزاده‪ ،‬عليرضا و ابوالفضل عالي‪» ،١٣8٤ .‬توصيف‪ ،‬ﻃبقهبندي و گونهشناسي سفالهاي دوران سلوكي‪ ،‬اشكاني و ساساني«‪ ،‬در بررسيهاي باستانشناختي مياناب شوشتر‪،‬‬
‫بهكوشش‪ :‬عباس مقدم‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي‪٢٤8 :‬ـ ‪.١6٥‬‬

‫كياني‪ ،‬مﺤمديوسف و فاﻃمه كريمي‪ ،١٣6٤ .‬هنر سفالگري دوره اسﻼمي ايران‪ ،‬تهران‪ :‬وزارت و فرهنگ ارشاد اسﻼمي‪.‬‬

‫ويلسن‪ ،‬آلن‪ ،١٣8٣ .‬سفالگري اسﻼمي‪ ،‬ترجمه مهناز شايستهفر‪ ،‬تهران‪ ،‬موسسة مطالعات هنر اسﻼمي‪.‬‬

‫‪Fehervari, G. 2000, Ceramics of the Islamic world, London, I. B, Tauris Publishers.‬‬

‫‪Simpson, St. J., and Watkins. T. 1995. “The Late Sasanian and Islamic ceramics from Kharabeh Village”, in Baird, D., Campbell, S.‬‬
‫‪and Watkins, T. (eds), Excavations at Kharabeh Shattani 2, Edinburgh: 175-184.‬‬
 ‫‪ | ٥8٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬نماي كلي تپة فيروزآباد‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نماي كلي تپة قرهگوزلو‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬نمونه سفالهاي بهدستآمده از بررسي سطﺤي تپة فيروزآباد‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥8٥‬‬

‫شكل ‪ .٤‬نمونه سفالهاي بهدستآمده از بررسي سطﺤي تپة فيروزآباد‪.‬‬

‫شكل ‪ ٥‬نمونه سفالهاي بهدستآمده از بررسي سطﺤي تپة قرهگوزلو‪.‬‬

 ‫‪ | ٥86‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .6‬نقشة پراكندگي آثار شناساييشدة بررسي و شناسايي باستانشناختي شهرستان چهار برج‪ ،‬استان آذربايجانغربي‪.‬‬
 ‫گزارش ﻧهايي ﺑررسي ﻧجاتﺑخشي مطاﻟعات خط دوم ساماﻧة اﻧتقال آب ﺑه استان يزد‪،‬‬
‫شﻤال فارس و شهرﻫاي جنوب اصفهان از سد خرسان ‪ ٣‬و ﺑند اﻧحرافي ماﻧدگان‬

‫سيد مﺤمود ميراسكندري‬

‫درآمد‬
‫بررسيهاي ميداني گامي مهم در برنامههاي تﺤليلي توسعه و تﺤول تاريخ انسان و كاوش در منطقه مﺤسوب ميشوند‪ .‬از اينرو‪ ،‬در بيشتر موارد كاوشهاي‬
‫باستانشناختي بدون بررسيهاي نخستين و يا بدون درنظرگرفتن نتايج بررسيهاي پيشين عملي نيست )عليزاده ‪١9٠ :١٣86‬ـ ‪ ،(١89‬زيرا كاوش تنها بخشي‬
‫از برنامههاي تكميلي در رسيدن به چگونگي سير تﺤولي جوامع انساني يك منطقه ﻃي دورههاي فرهنگي مختلف است‪ .‬در مورد شناسايي مﺤوﻃههاي‬
‫باستاني‪ ،‬روشهاي اصلي و اساسي دوگانهاي مورد نظر و استفاده قرار ميگيرد كه شامل بررسي باستانشناسي و ارزيابي مﺤوﻃة باستاني است )فاگان ‪:١٣8٢‬‬
‫‪ .(٢96‬بهﻃوركلي تمام بررسيهاي باستانشناختي كه در مناﻃق گوناگون صورت ميگيرد‪ ،‬داراي الگو و چارچوب روششناختي اصولي است )هستر و همكاران‬
‫‪١٤٥ :١٣9٢‬ـ ‪ .(١٢٣‬با اينحال‪ ،‬بايد در نظر داشت كه بررسي در مناﻃق مختلف با تنوع زيستمﺤيطي‪ ،‬شيوههاي متفاوتي را ميﻃلبد كه ضرورت آن را در‬
‫نوع اهداف و پرسشها بايد جستجو كرد‪ .‬چشمانداز منطقهاي و عوامل زيستمﺤيطي هر منطقه نقش بهسزايي در شكلگيري استقرارگاهها و پراكنش آنها‬
‫داشته كه ﻻزم است در استراتژي كار در نظر گرفته شوند )درِوِت ‪٢٥١ :١٣9٢‬ـ ‪.(٢٤8‬‬
‫پيش از اجراي ﻃرح تﺄمين آب از حوضة خِرسان به استانهاي يزد‪ ،‬كرمان‪ ،‬شمال فارس و جنوب اصفهان‪ ،‬ضرورت داشت تا در مسير انتقال آب‪،‬‬
‫بررسيهاي باستانشناسي نجاتبخشي انجام شود‪ .‬مﺤدودة كلي اين پروژه در استانهاي چهارمﺤال و بختياري‪ ،‬اصفهان‪ ،‬فارس و يزد قرار دارد و موقعيت‬
‫جغرافيايي ﻃرح بين مختصات ‪) UTM Z39R, X: 518352, Y: 3455641‬خروجي تونل( تا ‪) UTM Z39R, X: 735455, Y: 3584008‬موقعيت مخزن ‪(R8‬‬
‫واقع شده است‪ .‬بررسي اين مسير ‪ ٤٠٠‬كيلومتري در قالب ‪ ٤‬بخش ‪ ١٠٠‬كيلومتري بهانجام رسيد‪ .‬گزارش پيشرو نتايج مطالعات بخش سوم )كيلومتر ‪ ٢٠٠‬تا‬
‫‪ (٣٠٠‬مسير است كه مﺤدودة دو شهرستان اصفهان و اردكان يزد را شامل ميشود‪ .‬اين پروژة باستانشناسي بررسي و شناسايي )به شمارة ‪ ٤٠١٣٤7٤8‬مورخ‬
‫‪ ١٥‬آذر ‪ (١٤٠١‬در دي ماه ‪ ١٤٠١‬بهمدت ‪ ٢٠‬روز )ميداني و كتابخانهاي( بهﻃول انجاميد‪ .‬در اين پژوهش‪ ،‬تمام مﺤدوده و همچنين بخشهاي پيرامون آن‬
‫بهوسيله يك گروه ‪ ٤‬نفري بهصورت نسبتاً فشرده مورد بررسي پيمايشي قرار گرفت‪.‬‬

‫منطقة مورد مطاﻟعه‬

‫مﺤدودة بررسي‪ ،‬حاشية شرقي تاﻻب گاوخوني و يك دشت ميانكوهي از نقطة شروع بخش سوم )كيلومتر ‪ (٢٠٠‬با مختصات ˝‪ N: 31 ͦ 51ˊ 14. 73‬و ͦ ‪E: 052‬‬
‫˝‪ 51ˊ 54. 90‬با چند انﺤناء تا نقطة پاياني بخش سوم )كيلومتر ‪ (٣٠٠‬با مختصات ˝‪ N: 32 ͦ 23ˊ 17. 98‬و ˝‪ E: 053 ͦ 32ˊ 11. 89‬را دربر ميگرفت‪ .‬ﻃي ‪ ١٠‬روز‬
‫بررسي و فعاليت ميداني‪ ،‬هيئت باستانشناسي موفق به شناسايي و مستندنگاري ‪ ٤‬مكان باستاني در مﺤدودة مسير خط انتقال آب شد‪ .‬باوجود وسعت كم‬
‫مﺤدودة مطالعاتي و ويژگيهاي مﺤيطي‪ ،‬اما تعداد آثار نسبتاً درخور توجه بود‪ .‬آثار شناساييشده متعلق به دوران مختلف از پيشازتاريخ )؟(‪ ،‬تاريخي تا دوران‬
‫اسﻼمي بود‪ .‬باتوجه به ويژگيهاي مﺤيطي و ساختار زيستي منطقه‪ ،‬بيشتر استقرارها بهصورت قلعهها‪ ،‬بناها و آبانبارهايي از دوران اسﻼمي بودند كه تعدادي‬
‫از آنها با فاصلة كم و زياد در امتداد مسير خط انتقال آب قرار داشتند )جدول ‪ ،١‬شكل ‪.(١‬‬
 ‫‪ | ٥88‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫از نظر تقسيمات زمينشناسي‪ ،‬مﺤوﻃههاي يافتشده در شرقيترين بخش واحد زاگرس چينخورده واقع شده است‪ .‬مﺤيط پيرامون آثار عمدتاً از‬
‫نهشتهاي سنوزوئيك از نوع تراسهاي جوان و مخروطافكنهها تشكيل شده است‪ .‬از ديدگاه تكتونيكي‪ ،‬گسل نرمال و گسلهاي احتمالي در ‪ ٥‬كيلومتري‬
‫غرب و شرق مﺤوﻃهها عبور نمودهاند‪ .‬باتوجه به اينكه اين آثار در واحد دشت قرار دارند و بخشهاي پيراموني آنها عمدتاً از سازندهاي نهشتهاي رودخانهاي‬
‫تشكيل شدهاند‪ ،‬بنابراين تنوع اشكال مانند دشتها‪ ،‬ماسهزارها‪ ،‬تپهماهورها و غيره در اين واحد مشاهده ميشود‪ .‬شيب اين مﺤدوده كمتر از ‪ ٥‬درصد است‪.‬‬
‫عمدهترين منابع آب سطﺤي ناحيه‪ ،‬رودخانههاي فصلي هستند كه از مناﻃق مرتفع بهسمت دشت جريان دارند‪ .‬اين رودخانهها در ساختار دشتها و تداوم‬
‫زندگي در آن نقش مهمي داشتهاند‪ .‬آنها با آوردن گل وﻻي از مناﻃق كوهستاني و برجا گذاشتن تدريجي آن در مسير‪ ،‬سبب پديدآمدن دشتها شدهاند‪ .‬در‬
‫حال حاضر‪ ،‬پوشش گياهي اين منطقه از نوع پوشش مناﻃق بياباني است و اكثر مساحت منطقه را مراتع فقير تشكيل ميدهند‪.‬‬

‫عﻤليات ميداﻧي و يافتهﻫا‬

‫اﻟف‪ .‬آباﻧبار شور‬
‫اين مكان در مختصات جغرافيايي )‪ 39 R 717211 3583029 (UTM‬و ارتفاع ‪ ١٥٠9‬تا ‪ ١٥٠6‬متر باﻻتر از سطح دريا و در بخش غربي رودخانة فصلي‬
‫شورآب قرار دارد‪ .‬موقعيت مكاني اثر در ‪ 7‬كيلومتري شمال غربي روستاي سرو عليا از توابع دهستان نارستان‪ ،‬بخش عقدا‪ ،‬شهرستان اردكان‪ ،‬استان يزد است‪.‬‬
‫اين اثر در كيلومتر ‪ ٢8١/١٢‬از نقطة شروع آبگيري )سد خرسان ‪ 78/١٢ ،(٣‬كيلومتري در بخش سوم از چهار بخش تعيينگرديده براي بررسي نجاتبخشي و‬
‫‪ ٥7٠‬متري شمال مسير تعيينشدة خط انتقال آب )مركز مﺤدودة تعيينشده( واقع شده است )شكل ‪.(١‬‬

‫جدول ‪ .١‬آثار شناساييشده در مﺤدودة مسير خط انتقال آب‪.‬‬

‫موقعيت ﻧسبت‬ ‫مساحت‬
‫وضعيت‬ ‫ارتفاع‬ ‫مختصات )‪(UTM z 39R‬‬ ‫ﻧام محوطه‬ ‫ش‪ .‬شكل‬
‫ﺑه خط اﻧتقال‬ ‫)ﻫكتار(‬
‫نسبتاً در خطر‬ ‫حاشيه‬ ‫‪٢ /٣‬‬ ‫‪ ١٥٠9‬تا ‪١٥٠6‬‬ ‫‪7١7٢١١‬‬ ‫‪٣٥8٣٠٢9‬‬ ‫آبانبار شورو‬ ‫‪١‬‬
‫بي خطر‬ ‫حاشيه‬ ‫‪٣ /٢‬‬ ‫‪ ١٣9٤‬تا ‪١٣87‬‬ ‫‪7٢٠٣9٥‬‬ ‫‪٣٥8٤٤٠6‬‬ ‫قلعة شورو‬ ‫‪٢‬‬
‫احتمال خطر‬ ‫مركز‬ ‫‪٥ /8‬‬ ‫‪ ١٤٤١‬تا ‪١٤6٢‬‬ ‫‪7٣6٥٠٤‬‬ ‫‪٣٥8٥٣١7‬‬ ‫مﺤوﻃة زاوه‬ ‫‪٣‬‬
‫در خطر جدي‬ ‫مركز‬ ‫‪١ /6‬‬ ‫‪ ١٣9٤‬تا ‪١٣87‬‬ ‫‪7٣7٢67‬‬ ‫‪٣٥86٤١١‬‬ ‫گورستان )؟( بينام‬ ‫‪٤‬‬

‫در تاريخ ‪ ١٤٠١/١٠ /١٥‬ﻃي بازديد بهعمل آمده از آبانبار‪ ،‬وضعيت آن چندان مطلوب نبود‪ .‬مهمترين آسيبهاي وارده بر اثر عبارت بودند از‪.١ :‬‬
‫هوازدگي و فرسايش شديد‪ .٢ ،‬متروكشدن اثر‪ .‬آبانبار در سطﺤي ناهموار با شيب متوسط ‪ ٠/٢‬درجه است‪ .‬اين گستره با فرم مدور نامنظم و باتوجه به شيب‬
‫ﻃبيعي بستر )دشت( در بخش مركزي مرتفعتر و اختﻼف ارتفاع آن با پايينترين قسمت در بخش شمالغربي حدود ‪ ٣‬متر است‪ .‬ابعاد آبانبار بر مبناي عرصة‬
‫ظاهري آن )پراكنش ساختار پيرامون( در بيشترين حد خود در راستاي شرق به غرب ‪ ١7٠‬متر و در راستاي شمال به جنوب نيز ‪ ١7٠‬متر )عرصة ظاهري(‬
‫است‪ .‬وسعت عرصة ظاهري آبانبار حدود ‪ ٢/٣‬هكتار است‪ .‬اين در حالي است كه بناي آبانبار به تنهايي حدود ‪ ١١٢‬مترمربع است‪ .‬آبانبار از تمام جهات به‬
‫دشت هموار پيرامون مﺤدود ميگردد‪ .‬در سال ‪ ١٣68‬آبانبار بازسازي شد و از آن پس‪ ،‬در نتيجة هوازدگي و فرسايش بهشدت آسيب ديده است‪ .‬امروزه‬
‫آبانبار متروك و بﻼاستفاده است‪ .‬آبانبار با فرمي مستطيلي در راستاي شمالشرقي به جنوبغربي ‪ ١٤‬متر و در راستاي شمالغربي به جنوبشرقي ‪ 8‬متر و‬
‫ارتفاع آن از سطح حدود ‪ ٣/٢‬متر است‪ .‬اين بنا با استفاده از آجر و سيمان كامﻼً بازسازي شده است‪ .‬آبانبار داراي چهار بخش مختلف شامل انبار‪ ،‬بادگير‪،‬‬
‫سردابه و اتاقك روي سردابه است كه تمامي بخشها كامﻼً سالم و پابرجا هستند‪ .‬اين آبانبار روي پشتهاي به ارتفاع حدود ‪ ٣‬متر بلندتر از مﺤيط پيرامون‬
‫ساخته شده است‪ .‬هوازدگي‪ ،‬فرسايش در نتيجة بارشهاي ساﻻنه سبب آسيبزدن به آن گرديده است‪ .‬عمق آبانبار تا چندين متر پايينتر از سطح نيز ادامه‬
‫دارد )شكل ‪.(٢‬‬
‫باتوجه به موقعيت اثر و نقشة مسير انتقال آب‪ ،‬نتيجة اجراي ﻃرح تهديدي براي اثر مﺤسوب نميشود‪ .‬بر مبناي مطالعات انجامشده‪ ،‬اين اثر نيازمند‬
‫برخي اقدامات است و لذا اجراي برنامههاي ذيل پيشنهاد ميگردد‪:‬‬
‫‪ .١‬مستندنگاري و مستندسازي‪،‬‬
‫‪ .٢‬ثبت در فهرست آثار ملي كشور‪،‬‬
‫‪ .٣‬تعيين عرصه و پيشنهاد حريم با روش منظري‪،‬‬
‫‪ .٤‬ساماندهي‪ ،‬مرمت و احياء‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥89‬‬

‫ب‪ .‬قلعة شورو‬

‫اين مكان در مختصات جغرافيايي )‪ 39 R 730395 3584406 (UTM‬و ارتفاع ‪ ١٣8٤‬تا ‪ ١٣87‬متر باﻻتر از سطح دريا و در بخش شرقي رودخانة فصلي‬
‫شورآب قرار دارد‪ .‬موقعيت مكاني اثر در ‪ ١١/٥‬كيلومتري غرب ايستگاه راه آهن ساسان و ‪ ١٠/٥‬كيلومتري شمال روستا سرو عليا از توابع دهستان نارستان‪،‬‬
‫بخش عقدا‪ ،‬شهرستان اردكان‪ ،‬استان يزد است‪ .‬اين اثر در كيلومتر ‪ ٢8١/67‬از نقطة شروع آبگيري )سد خرسان ‪ 8١/67 ،(٣‬كيلومتري در بخش سوم از چهار‬
‫بخش تعيينگرديده براي بررسي نجاتبخشي و اندكي خارج از حاشية شمالي مﺤدودة مسير تعيينشده خط انتقال آب واقع شده است )شكل ‪ ١‬و ‪.(٣‬‬
‫در تاريخ ‪ ١٤٠١/١٠ /١6‬ﻃي بازديد از اثر‪ ،‬وضعيت آن چندان مطلوب نبود‪ .‬مهمترين آسيبهاي وارده بر آن عبارت بودند از‪ .١ :‬هوازدگي و فرسايش‬
‫شديد سطح قلعه‪ .٢ ،‬وجود چالههاي حفاري غيرمجاز در سطح و پيرامون قلعه‪ .٣ ،‬گذر جادة خاكي از شمال قلعه و تردد روزمرة ماشينآﻻت‪ .٤ ،‬گذر خطآهن‬
‫از شمال قلعه‪.‬‬
‫قلعة شورو در سطﺤي ناهموار با شيب متوسط ‪ ٠/٢‬درجه قرار دارد‪ .‬اين گستره با فرم مربعي ـ ذوزنقهاي نامنظم و باتوجه به شيب ﻃبيعي بستر‬
‫)دشت( در بخش مركزي مرتفعتر و اختﻼف ارتفاع آن با پايينترين قسمت در بخش جنوبشرقي حدود ‪ 7‬متر است‪ .‬ابعاد قلعه بر مبناي عرصة ظاهري آن‬
‫)پراكنش يافتهها و ساختار پيرامون( در بيشترين حد خود در راستاي شرق به غرب ‪ ٢١٥‬متر و در راستاي شمال به جنوب نيز ‪ ١6٥‬متر )عرصة ظاهري( است‪.‬‬
‫وسعت عرصة ظاهري قلعه حدود ‪ ٣/٢‬هكتار است‪ .‬اين در حالي است كه بناي قلعه به تنهايي حدود ‪ 7٠٠‬مترمربع است‪ .‬قلعه از تمام جهات به دشت هموار‬
‫پيرامون مﺤدود ميگردد‪ .‬ﻃي چند دهة اخير قلعه در نتيجة احداث خطآهن‪ ،‬ايجاد راه خاكي و گودبرداريها‪ ،‬حفر چالههاي متعدد غيرمجاز و هوازدگي و‬
‫فرسايش بهشدت تخريب گرديده است‪ .‬در مركز قلعه چالههاي متعدد وجود دارد كه نتيجة حفاري غيرمجاز هستند‪ .‬باتوجه به حفر چالههاي غيرمجاز در قلعه‪،‬‬
‫ضخامت ﻻيههاي باستاني آن در كف حدود ‪ ١/٥‬متر است‪ .‬قلعه با فرمي مستطيلي در راستاي شرق به غرب ‪ ٣٢‬متر و در راستاي شمال به جنوب ‪ ٢٢‬متر‬
‫است‪ .‬بنا با استفاده از خشت و آجر با ميانگين ابعاد ‪ ٣٠×٣٠×٥‬سانتيمتر ايجاد گرديده است‪ .‬قلعه داراي چهار برج در زوايا و يك حياط مركزي است‪ .‬از ارتفاع‬
‫ديوارها و برجها حدود ‪ 6‬متر باقي مانده است‪ .‬بخش شمالي به نسبت سالمتر از بخش جنوبي است‪ .‬در اين بخش فضاهايي راستگوشه با ابعاد متفاوت ساخته‬
‫شده است كه سقف آنها داراي تاقهاي هﻼلي هستند كه با استفاده از آجر ايجاد شدهاند‪ .‬بخش داخلي بنا داراي اندودي بهرنگ سبز لجني است‪ .‬بهنظر‬
‫ميرسد‪ ،‬بنا داراي دو ﻃبقه بوده است‪ .‬درون هر فضا چندين تاقچه وجود دارد‪ .‬هر فضا داراي چند درب بوده است‪ .‬در بخش جنوبشرقي به فاصلة ‪ ٢٢‬متر از‬
‫برج بقاياي يك كورة سفالگري نمايان است كه در نتيجة گودبرداري با بيل مكانيكي تخريب و حجم فراواني جوش كوره در پيرامون آن پراكنده شده است‪.‬‬
‫هوازدگي‪ ،‬فرسايش و آبشستگي ديوارها در نتيجة بارشهاي ساﻻنه سبب تخريب آنها گرديده است‪ .‬از سوي ديگر‪ ،‬در نتيجة حفاريهاي غيرمجاز‪ ،‬سطح‬
‫قلعه دستخوش تغيير و تﺤوﻻتي شده است‪ .‬گذر جادة خاكي از شمال قلعه نيز از ديگر آسيبهاي وارده به آن مﺤسوب ميشود‪ .‬وجود ﻻيههاي باستاني و‬
‫يافتههاي فرهنگي در عمق حدود ‪ ١‬متري چاله حكايت از وجود حدود ‪ ١/٥‬متر ﻻية باستاني در پيرامون قلعه دارد‪.‬‬
‫نتيجة حفر چالههاي غيرمجاز و فرسايش ﻻيههاي سطﺤي‪ ،‬نمايانشدن يافتههاي فرهنگي از جمله قطعات شكسته سفال بود‪ .‬پراكنشي از سفال با‬
‫ميانگين ‪ 7‬قطعه در هر مترمربع براي كل مﺤوﻃه و ميانگين ‪ ١٠‬قطعه در هر مترمربع در مﺤدودة چالههاي حفرشده و پيرامون آنها را دربر گرفته است‪ .‬از‬
‫مجموع سفالهاي يافتشده‪ 7 ،‬قطعه شاخص شامل ‪ ٣‬كف و ‪ ٤‬بدنه با فرم ظروف نامشخص هستند‪ .‬اين قطعات‪ ،‬نقش رنگي غالباً قهوهاي‪ ،‬قهوهاي مايل به‬
‫قرمز و قرمز و همچنين خميرههايي متفاوت دارند‪ .‬پوشش اين سفالها اكثراً بهرنگ خميره و گاهي نخودي يا لعابدار و داراي آميزة كاني )شن‪ ،‬سنگريزه‪،‬‬
‫آهك و ماسه( است‪ .‬پخت تمام سفالها تقريباً كافي و همگي چرخساز هستند‪ .‬سفالها به قرون متﺄخر دوران اسﻼمي )قاجار( تعلق دارند )شكل ‪ .(٤‬باتوجه به‬
‫موقعيت اثر و نقشة مسير انتقال آب‪ ،‬نتيجة اجراي ﻃرح آسيبي به قلعه وارد نميكند‪ .‬بر مبناي مطالعات انجامشده‪ ،‬موارد ذيل پيشنهاد ميگردد‪ .١ :‬مستندنگاري‬
‫و مستندسازي‪،‬‬
‫‪ .٢‬ثبت در فهرست آثار ملي كشور يا بازنگري پروندة ثبتي اثر‪،‬‬
‫‪ .٣‬تعيين عرصه و پيشنهاد حريم به روش گمانهزني يا باتوجه به وضعيت توپوگرافي از روش منظري‪،‬‬
‫‪ .٤‬كاوش يا پيگردي باستانشناسي‪،‬‬
‫‪ .٥‬حفاظت و مراقبت )جلوگيري از تداوم حفاريهاي غيرمجاز از ﻃريق بازديدهاي دورهاي يگان حفاظت(‪،‬‬
‫‪ .6‬ساماندهي‪ ،‬مرمت و احياء‪،‬‬
‫‪ .7‬ايجاد سايتموزه‪.‬‬

‫پ‪ .‬محوطة زاوه‬

‫اين مﺤوﻃه در مختصات جغرافيايي )‪ 39 R 736504 3585317 (UTM‬و ارتفاع بين ‪ ١٤٤١‬تا ‪ ١٤6٢‬متر باﻻتر از سطح دريا و در بخش شرقي رودخانة فصلي‬
‫شورآب قرار دارد‪ .‬موقعيت مكاني اين اثر در ‪ ٣٢٠‬متري غرب روستاي كيكوه و ‪ ٢٠٠‬متري شمال روستاي زاوه از توابع دهستان نارستان‪ ،‬بخش عقدا‪،‬‬
 ‫‪ | ٥9٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شهرستان اردكان‪ ،‬استان يزد است‪ .‬مﺤوﻃة زاوه در كيلومتر ‪ ٢89/٢٣‬از نقطة شروع آبگيري )سد خرسان ‪ 89/٢٣ ،(٣‬كيلومتري در بخش سوم از چهار بخش‬
‫تعيين گرديده جهت بررسي نجاتبخشي و ‪ ٥٠‬متري شرق مسير تعيينشدة خط انتقال آب )مركز مﺤدودة تعيينشده( واقع شده است )شكل ‪ ١‬و ‪.(٥‬‬
‫در تاريخ ‪ ١٤٠١/١٠/١7‬ﻃي بازديد بهعملآمده از مﺤوﻃة زاوه وضعيت آن چندان مطلوب نبود‪ .‬مهمترين آسيبهاي واردشده بر آن عبارت بودند از‪:‬‬
‫‪ .١‬هوازدگي و فرسايش شديد سطح مﺤوﻃه‪ .٢ ،‬وجود چالههاي حفاري غيرمجاز در سطح و پيرامون مﺤوﻃه‪ .٣ ،‬گذر جادة خاكي از مركز و شمال مﺤوﻃه و‬
‫تردد روزمرة ماشينآﻻت‪ .٤ ،‬حفر كانال بهمنظور لولهگذاري در شمال مﺤوﻃه‪.‬‬
‫مﺤوﻃة زاوه بر پشتهاي تپهماهوري در امتداد دامنة كوه با سطﺤي ناهموار و شيب متوسط ‪ ١٣/8‬درجه است‪ .‬اين گستره با فرم قاعدة مثلثي نامنظم و باتوجه‬
‫به شيب ﻃبيعي بستر )دامنة كوه( و فرم تپهماهوري آن در بخش جنوبي مرتفعتر و اختﻼف ارتفاع آن با پايينترين قسمت در بخش شمالشرقي مﺤوﻃه حدود‬
‫‪ ٢١‬متر است‪ .‬ابعاد مﺤوﻃه بر مبناي عرصة ظاهري آن )پراكنش يافتهها( در بيشترين حد خود در راستاي شرق به غرب ‪ ٣٢٠‬متر و در راستاي شمال به‬
‫جنوب نيز ‪ ٢٥٠‬متر )عرصة ظاهري( است‪ .‬وسعت عرصة ظاهري مﺤوﻃه حدود ‪ ٥/8‬هكتار است‪ .‬اين در حالي است كه به استناد گودبرداريهاي موجود‪،‬‬
‫وسعت مﺤوﻃه حدود ‪ ١٥٠٠‬مترمربع است‪ .‬مﺤوﻃه از شمال در امتداد شيب دامنة تپهماهور‪ ،‬از شرق به مسير آبراه‪ ،‬از جنوب در امتداد شيب دامنة تپهماهور به‬
‫دامنة كوه و از غرب نيز به مسير آبراه مﺤدود ميگردد‪ .‬ﻃي دهة اخير‪ ،‬مﺤوﻃه در نتيجة ايجاد راه خاكي و گودبرداريها بهشدت تسطيح و تخريب گرديده‬
‫است‪ .‬باتوجه به حفر چالههاي غيرمجاز در مﺤوﻃه و برونزدگي صخرهاي در اكثر نقاط‪ ،‬ضخامت ﻻيههاي باستاني آن حدود ‪ ٠/٥‬متر است‪ .‬هيچگونه ساختار‬
‫يا پﻼن معماري در سطح نمايان نشده است‪ .‬بهعلت هوازدگي‪ ،‬فرسايش و آبشستگي ﻻيههاي سطﺤي در نتيجة بارشهاي ساﻻنه‪ ،‬حفر چالههاي غيرمجاز‪،‬‬
‫گذر جادة خاكي از مركز مﺤوﻃه‪ ،‬حفر كانال بهمنظور لولهگذاري در شمال مﺤوﻃه‪ ،‬سطح مﺤوﻃة زاوه دچار تغييراتي شده است‪ .‬خردهسفالها در سراسر‬
‫مﺤوﻃه با ميانگين ‪ ٢‬قطعه در هر مترمربع و ميانگين ‪ ٥‬قطعه در هر مترمربع در مﺤدودة چالههاي حفاريشده و پيرامون آنها بهچشم ميخورند‪ .‬از مجموع‬
‫سفالهاي بهدست آمده‪ 8 ،‬قطعه شاخص شامل يك لبه‪ ،‬دو كف و پنج بدنه با فرم عمدتاً كاسهاي هستند‪ .‬اين قطعات سفالي‪ ،‬نقش رنگي غالباً قهوهاي و‬
‫قهوهاي مايل به قرمز و نيز خميرههايي متفاوت دارند‪ .‬پوشش اين سفالها كه همة آنها چرخساز و پخت اغلبشان كافي است‪ ،‬اكثراً بهرنگ خميره و بعض ًا‬
‫نخودي يا لعابدار و داراي آميزة كاني )شن‪ ،‬سنگريزه‪ ،‬آهك و ماسه( هستند‪ .‬اين خردهسفالها به قرون مياني و متﺄخر دوران اسﻼمي تعلق دارند )شكل ‪.(6‬‬
‫باتوجه به موقعيت اثر و نقشة مسير انتقال آب‪ ،‬اجراي ﻃرح احتماﻻً منجربه تخريب مﺤوﻃه ميشود‪ .‬بر اساس مطالعات پيشنهاد ميشود كه ابتدا‬
‫چند گمانة آزمايشي بهمنظور اثبات وجود ﻻيههاي فرهنگي در اين مﺤوﻃه كاوش گردد و در صورت يافت شدن آثار‪ ،‬كاوشهاي گستره در مﺤوﻃه انجام‬
‫شود‪.‬‬

‫ت‪ .‬گورستان )؟( ﺑيﻧام‬

‫اين مﺤوﻃه در مختصات جغرافيايي )‪ 39 R 737267 3586411 (UTM‬و تراز ارتفاعي ‪ ١٣9٤‬تا ‪ ١٣87‬متر باﻻتر از سطح دريا و در بخش شرقي رودخانة‬
‫فصلي قرار دارد‪ .‬موقعيت مكاني اين اثر در ‪ ٢‬كيلومتري شرق روستاي آشتيجه و ‪ ١‬كيلومتري شمال روستا كيكوه از توابع دهستان نارستان‪ ،‬بخش عقدا‪،‬‬
‫شهرستان اردكان‪ ،‬استان يزد است‪ .‬اين مﺤوﻃه دركيلومتر ‪ ٣٠٠‬از نقطة شروع آبگيري )سد خرسان ‪ ١٠٠ ،(٣‬كيلومتري در بخش سوم از چهار بخش تعيين‬
‫گرديده جهت بررسي نجاتبخشي و در مركز مﺤدودة مسير تعيينشده خط انتقال آب به فاصلة ‪ ١‬كيلومتر از هر سمت واقع شده است )شكل ‪ ١‬و ‪.(7‬‬
‫در تاريخ ‪ ١٤٠١/١٠ /١7‬ﻃي بازديد از مﺤوﻃه‪ ،‬وضعيت آن چندان مطلوب بهنظر نرسيد‪ .‬مهمترين آسيبهاي وارده عبارت بودند از‪ .١ :‬هوازدگي و‬
‫فرسايش شديد سطح گورستان‪ .٢ ،‬رويش گونههاي گياهي در سطح گورستان‪ .٣ ،‬وجود چالههاي حفاري غيرمجاز در سطح گورستان‪ .٤ ،‬گذر خطآهن از‬
‫جنوب گورستان‪ .٥ ،‬گذر جادة خاكي از مركز گورستان و تردد روزمرة ماشينآﻻت‪.‬‬
‫اين مﺤوﻃه‪ ،‬سطﺤي ناهموار با شيب متوسط ‪ 9/8‬درجه است‪ .‬اين گستره با فرم قاعدة بيضوي ـ مستطيلي نامنظم و باتوجه به شيب ﻃبيعي بستر‬
‫)دامنة كوه( و فرم تپهماهوري آن در بخش غربي مرتفعتر و اختﻼف ارتفاع آن با پايينترين قسمت در بخش شرقي گورستان حدود ‪ 7‬متر است‪ .‬ابعاد گورستان‬
‫بر مبناي عرصة ظاهري آن )پراكنش يافتهها( در بيشترين حد خود در راستاي شرق به غرب ‪ ١7٥‬متر و در راستاي شمال به جنوب نيز ‪ 8٥‬متر )عرصة‬
‫ظاهري( است‪ .‬وسعت عرصة ظاهري گورستان حدود ‪ ١/6‬هكتار است‪ .‬اين در حالي است كه باتوجه به چالههاي حفرشده‪ ،‬وسعت گورستان حدود ‪ 8٠٠‬مترمربع‬
‫است‪ .‬گورستان از شمال در امتداد شيب دامنة تپهماهور‪ ،‬از شرق به مسير آبراه‪ ،‬از جنوب به مسير خط راهآهن و دامنة كوه و از غرب نيز به مسير آبراه مﺤدود‬
‫ميگردد‪ .‬ﻃي چند دهة اخير گورستان در نتيجة احداث خط آهن‪ ،‬ايجاد راه خاكي و گودبرداريها و حفر چالههاي متعدد غيرمجاز بهشدت تسطيح و تخريب‬
‫گرديده است‪ .‬باتوجه به حفر چالههاي غيرمجاز صورتگرفته در گورستان‪ ،‬ضخامت ﻻيههاي باستاني آن حدود ‪ ١/٥‬متر است‪ .‬از مجموع حدود ‪ ١٠‬چالة‬
‫غيرمجاز‪ ،‬تنها در يك مورد ساختار معماري چهارچينة سنگي با استفاده از ﻻشهسنگها و سنگهاي تراشخورده با ميانگين اندازة ‪ ٣٠×٢٥×٢٠‬سانتيمتر‬
‫نمايان گرديده است‪ .‬بهنظر ميرسد‪ ،‬اين گور داراي پﻼن مستطيلي با ابعاد نامشخص و شبيه به يك صندوق سنگچين ايجاد شده است‪ .‬ارتفاع و تعداد رج‬
‫سنگچين ديوار نامشخص‪ ،‬اما ضخامت ديوارههاي گور كه عموماً تكرديفه هستند‪ ،‬حدود ‪ ٣٠‬سانتيمتر بوده و لبة ديوارهها حدود نيم متر با سطح زمين‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥9١‬‬

‫اختﻼف دارد‪ .‬هرچند سنگچينها در چالة منظم هستند‪ ،‬اما اثبات آن بهعنوان ساختار گور فقط با كاوش امكانپذير است‪ .‬هوازدگي‪ ،‬فرسايش و آبشستگي‬
‫ﻻيههاي سطﺤي در نتيجة بارشهاي ساﻻنه‪ ،‬سبب گرديده تا در سطح بقاياي سنگهاي با چيدمان نسبتاً منظم نمايان گردد‪ ،‬كه ممكن است ساختار معماري‬
‫باشند‪ .‬از سوي ديگر در نتيجة حفر چالههاي غيرمجاز‪ ،‬سطح گورستان دستخوش تغيير و تﺤوﻻتي گرديده است‪ .‬گذر جادة خاكي از مركز و عبور خط راهآهن‬
‫از جنوب گورستان نيز از ديگر آسيبهاي وارده به آن است‪ .‬وجود ﻻيههاي باستاني و يافتههاي فرهنگي در عمق حدود يك متري چاله حكايت از وجود حدود‬
‫‪ ١/٥‬متر ﻻية باستاني در گورستان دارد‪.‬‬
‫از نتايج حفر چالههاي غيرمجاز‪ ،‬گذر جاده و خطآهن‪ ،‬گودبرداري و فرسايش ﻻيههاي سطﺤي گورستان‪ ،‬نمايانشدن يافتههاي فرهنگي از جمله‬
‫بقاياي سنگچين و يك قطعه سفال است‪ .‬بهدليل كوچكبودن سفال مكشوفه‪ ،‬گونهشناسي و تاريخگذاري نسبي آن دشوار است‪ .‬اين سفال يك قطعة بدنة‬
‫ظرف با فرمي نامشخص‪ ،‬فاقد هر نوع نقش‪ ،‬داراي خميرة قهوهاي مايل به قرمز‪ ،‬پوششي بهرنگ خميره‪ ،‬آميزة كاني )ماسه( و پخت كافي است‪ .‬احتمال‬
‫ميرود اين سفال متعلق به دوران پيشازتاريخ باشد )شكل ‪.(8‬‬
‫باتوجه به موقعيت اثر و نقشة مسير انتقال آب‪ ،‬اجراي ﻃرح منجربه تخريب كامل گورستان ميشود‪ .‬بر اساس بررسيها‪ ،‬پيشنهاد ميگردد كه ابتدا‬
‫چند گمانة آزمايشي بهمنظور اثبات وجود گورستان در اين مﺤوﻃه حفر گردد و در صورت وجود قبور‪ ،‬كاوشهاي گسترة گورستان انجام شود‪.‬‬

‫ﻧتيجهگيري‬
‫ﻃي ‪ ١٠‬روز پژوهش ميداني در مﺤدودة ﻃرح انتقال آب‪ ،‬چهار مﺤوﻃة باستاني با آثاري از دوران مختلف‪ ،‬اغلب اسﻼمي متﺄخر‪ ،‬يافت شد‪ .‬اين آثار شامل‬
‫آبانبار‪ ،‬قلعه‪ ،‬گورستان و مﺤوﻃه ميشود‪ .‬با اجراي ﻃرح خط انتقال آب‪ ،‬برخي از مكانهاي شناساييشده دچار آسيبهاي شديد و جبران ناپذير ميگردند‪ .‬در‬
‫اين پروژة بررسي باستانشناختي سعي بر آن بود تا تﺄثيرات منفي اجراي اين ﻃرح عمراني بر مكانهاي باستاني مﺤدوده‪ ،‬پيشبيني و برآورد شود‪ .‬بهترين راه‬
‫حل براي نجات هر يك از مﺤوﻃههاي باستاني‪ ،‬زماني امكانپذير است كه قبل از هرگونه فعاليت عمراني انجام گيرد‪ ،‬زيرا با آغاز عمليات ممكن است فرصت‬
‫براي مطالعه آنها بهكلي از دست برود‪ .‬از اينرو‪ ،‬پيشنهاداتي براي اقدامات نجاتبخشي هريك از آثار يافتشده بهصورت جداگانه پيشنهاد گرديد تا در مرحلة‬
‫بعدي مطالعات‪ ،‬نقصاني بهوجود نيايد‪.‬‬

‫سپاسگزاري‬
‫از اعضاي هيئت‪ ،‬آقاي مسعود صادقيراد )كارشناسارشد باستانشناسي(‪ ،‬خانم زهرا جوادينيا )كارشناسارشد باستانشناسي( و آقاي عبدالرحمان ملكمﺤمدي‬
‫)كارشناسارشد باستانشناسي( كه با صبر و شكيبايي بيهمتاي خود پروژه را به پايان رسانيدند‪ ،‬بياندازه سپاسگزارم‪.‬‬

‫كتابﻧامه‬
‫دروت‪ ،‬پيتر اِل‪ ،١٣9٢ .‬درآمدي بر باستانشناسي ميداني‪ .‬ترجمه حجت دارابي‪ .‬تهران‪ :‬سمت‪.‬‬

‫عليزاده‪ ،‬عباس‪ ،١٣86 .‬تئوري و عمل در باستانشناسي‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان ميراث فرهنگي كشور )پژوهشگاه(‪.‬‬

‫فاگان‪ ،‬برايان‪ ،١٣8٢ .‬سرآغاز‪ :‬درآمدي بر باستانشناسي )اصول‪ ،‬مباني و روشها(‪ ،‬ترجمه غﻼمعلي شاملو‪ .‬تهران‪ :‬سمت‪.‬‬

‫هستر‪ ،‬تامس آر‪ ،.‬شيفر‪ ،‬هري جي‪ .‬و فدر‪ ،‬كنت ل‪ .١٣9٢ .‬روشهاي ميداني در باستانشناسي‪ .‬ترجمه كمالالدين نيكنامي و حسين صبري‪ .‬تهران‪ :‬سمت‪.‬‬
 ‫‪ | ٥9٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت آثار يافتشده در نقشه مﺤدوده مسير انتقال آب‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نمايي از آبانبار شورو‪ .١ :‬ديد از شمال‪ .٢ ،‬ديد از شرق‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬نمايي از قلعة شورو‪ .١ ،‬ديد از شمال‪ .٢ ،‬بقاياي معماري قلعه‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥9٣‬‬

‫شكل ‪ .٤‬سفالهاي يافتشده از پيرامون قلعة شورو‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬چشمانداز هوايي از مﺤوﻃة زاوه‪.‬‬

 ‫‪ | ٥9٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .6‬سفالهاي بهدستآمده از مﺤوﻃة زاوه‪.‬‬

‫شكل ‪ :7‬تصوير هوايي گورستان بينام‪.‬‬

‫شكل ‪ 8‬سفال بهدستآمده از گورستان بينام‪.‬‬

 ‫فصل دوم كاوش نجاتبخشي گورستان بﻼچاك‪ ،‬پيرانشهر‪ ،‬آذربايجانغربي‬

‫حسين ناصري صومعه‪،١‬‬

‫ياغيزائي‪٥‬‬ ‫هدايت كلواري جانكي‪ ،٢‬سعيد ستارنژاد‪ ،٣‬عمار تازيك‪ ٤‬و محمد‬

‫درآمد‬
‫محوﻃة گورستاني بﻼچاك در بخش مركزي‪ ،‬دهستان ﻻهيجان و در ‪ ١‬كيلومتري شمالشرق روستاي ﻻوين و ‪ ١٠٠‬متري جنوب روستاي متروكة گردهگوران‬
‫در شهرستان پيرانشهر استان آذربايجانغربي واقع است )شكل ‪ .(١‬اين محوﻃه در سال ‪ ١٣٨٥‬با پﻼك ثبتي به شمارة ‪ ١٦٩‬از قراء بخش ‪ ١١‬اروميه بهعنوان‬
‫تﭙة مربوط به هزارة اول ق‪.‬م‪ .‬در ﻓهرست آثار ملي ايران بهثبت رسيده است‪ .‬محوﻃة بﻼچاك از جمله محوﻃههايي است كه در پي احداث سد كانيسيب در‬
‫برنامة كاوش اضطراري قرار داده شد‪ .‬ابتدا اين گورستان ‪ ١٣٩٦‬توسط رضا حيدري بررسي گرديد )حيدري ‪ (١٣٩٦‬و بهدليل تﺄثيرگذاري مخرب سد در اولويت‬
‫كاوش قرار گرﻓت‪ .‬ﻓصل اول كاوش اين محوﻃه در سال ‪ ١٣٩٩‬توسط سﭙيده جمشيدي يگانه انجام شد‪ .‬بهدليل اهميت و وسعت زياد گورستان ﻓصل دوم‬
‫كاوش آن با مجوز پژوهشكدة باستانشناسي سازمان ميراث ﻓرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي‪ ،‬به نامة شمارة ‪ ٤٠١٣٦٢٢٥‬مورخ ‪ ١٤٠١/٩/١٩‬از تاريخ‬
‫‪ ١٤٠١/١٢/١١‬تحت سرپرستي نگارنده آغاز و در تاريخ ‪ ١٤٠٢/١/٢٥‬به پايان رسيد‪ .‬همانﻃور كه از عنوان پروژه پيداست هدف اصلي اين كاوش‪ ،‬بهدستآوردن‬
‫بيشترين اﻃﻼعات از محوﻃههاي موجود در محدودة آبگيري سد كانيسيب پيش از غرقشدن در زير آب ميباشد‪ .‬گاهنگاري نسبي و مطلﻖ محوﻃه‪،‬‬
‫شناﺧت ﻓرهنﮓهاي منطﻘه در ﻃول هزارة اول پيشازميﻼد‪ ،‬مطالعة شيوههاي تدﻓيني‪ ،‬ساﺧتار قبور‪ ،‬مستندنگاري آنها و مطالعات بﻘايا استخوانهاي انساني‬
‫از اهداف ديگر اين كاوش بهشمار ميرود‪.‬‬

‫موقعيت محوطه‬
‫گورستان در جانب شمالغربي مخزن سد كانيسيب در موقعيت ” ‪ ٣٦ ° ٤٠’ ٣٧/٠٢‬درجة شمالي و ” ‪ ٤٥ ° ١٣ ’ ٥٣‬درجة شرق و ارتفاع ‪ ١٣٧٢‬متر باﻻتر‬
‫از سطح آبهاي آزاد‪ ،‬قرار گرﻓته است‪ .‬از نظر موقعيت گورستان در يك زمين كشاوري بهصورت يك تراس ﻃبيعي به ارتفاع حدود ‪ ١٢‬متري از سطح‬
‫رودﺧانة زاب و در ﻓاصلة حدود ‪ ٣٠٠‬متري اين رودﺧانه قرار دارد‪ .‬محدودة گورستان از شرق و شمال به لبة شيب تراس محدود است و در بخش غربي و‬
‫جنوبي در ﻃول زمين كشاورزي امتداد دارد‪ .‬در مركز زمين كشاورزي كه گورستان در آن واقع است‪ ،‬يك تﭙه با بستر ﻃبيعي به ارتفاع حدود ‪ ٦‬متر قرار‬
‫گرﻓته كه با لبة تراس در شرق آن در حدود ‪ ١٠٠‬متر و در شمال آن حدود ‪ ٥٠‬متر ﻓاصله دارد )شكل ‪ .(٢‬متﺄسفانه محدوده و عرصة دقيﻖ گورستان نامشخص‬
‫است اما محتمﻼً تا تﭙة مركزي ادامه داشته است‪ .‬در كاوشهاي ﻓصل اول هم روي تﭙة مركزي و هم روي شيب دامنة تراس ترانشههايي ايجادشده كه از‬
‫آنها تدﻓينهايي بهدست آمده است )جمشيدي يگانه ‪ .(١٣٩٩‬اين مسئله نشاندهندة وسعت حداقل يك هكتاري اين گورستان است‪ .‬بهغير از تﭙة مركزي‬
‫كه با شيب تند از زمينهاي اﻃراف جداشده‪ ،‬برجستگي ديگري در اين محدوده ديده نميشود و سطح محوﻃه هموار است‪ .‬تراسي كه اين گورستان در آن‬
‫واقع شده از دو سوي شمال و شرق با شيب نسبت ًا تند به سطح دشتهاي اﻃراف ميرسد‪ ،‬اين تراس در بخش شرقي شيب بسيار تند و در بخش شمالي‬
‫شيب نسبتاً كمتري دارد‪ .‬در حال حاضر سطح اين گورستان بهعنوان زمين كشاورزي براي كشتهاي ساﻻنه مورد استفاده قرار ميگيرد‪.‬‬

‫‪ .١‬پژوهشگر پسادكتري باستانشناسي؛ ‪Hoseinnaseri16@gmail.com‬‬

‫‪ .٢‬دانشجوي دكتري باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه مازندران‪.‬‬
‫‪ .٣‬دانشآموﺧتة دكتري باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه محﻘﻖ اردبيلي‪.‬‬
‫‪ .٤‬دانشآموﺧتة كارشناسيارشد باستانشناسي‪ ،‬دانشگاه تربيت مدرس تهران‪.‬‬
‫‪ .٥‬دانشجوي كارشناسيارشد باستانسنجي‪ ،‬دانشگاه هنر اسﻼمي تبريز‪.‬‬
 ‫‪ | ٥٩٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫بررسي آسيبشناسي محوطه‬

‫با پيشروي كاوش و پيبردن به سبك تدﻓين‪ ،‬زمينشناسي منطﻘه و عمﻖ آثار مشخص شد كه در برﺧي از قبور هداياي تدﻓيني در ﺧارج از چالة گور وجود‬
‫داشته است‪ .‬اين هدايا كه عموماً ظروف سفالي بوده بهدليل نزديكي به سطح زمين كشاورزي‪ ،‬بهشدت در اثر ﻓعاليتهاي كشاورزي شكسته‪ ،‬منهدم و گاه‬
‫بهوسيله ﺧيش و گاوآهن جابهجا شده است‪ .‬از ديگر موارد آسيبرسان به تدﻓينها‪ ،‬عامل زمينريختي محل تدﻓين و بهعبارتي ديگر بستر سنگﻼﺧي قبور بوده‬
‫است‪ .‬اغلب تدﻓينهاي اين گورستان در داﺧل اين بستر بوده و ﻓشار ﺧردهسنﮓها‪ ،‬استخوانهاي قبور را به اندازه زيادي ﺧرد كرده است‪ ،‬بهگونهاي كه كمتر‬
‫نمونه استخواني بهصورت سالم بهدست آمد و قابل برداشت بود‪ .‬از موارد آسيبزاي ديگر حين كاوش‪ ،‬رﻃوبت بيش از استاندارد در محل كاوش بوده است‪.‬‬
‫اين رﻃوبت ناشي از چند عامل است‪ .‬مورد اول ﻓصل نامناسب براي كاوش در اين منطﻘه است‪ .‬ﻓصول زمستان و بهار اوج بارشهاي ﻓصلي بوده و از ﻃرﻓي‬
‫ديگر ﺧاك منطﻘه اشباع از آب است‪ .‬از ﻃرﻓي‪ ،‬ديگر بستر سنگﻼﺧي قبور هم بهدليل تخلخل زياد بيش از ساير بسترهاي زمينشناسي براي آبهاي زيرسطحي‬
‫قابل نفوذ است و لذا در اين ﻓصول مملو از آب است‪ .‬تمامي اين موارد عمليات كاوش را دچار سختي و مشكﻼت مينمود‪ .‬كاوشهاي غيرمجاز از ديگر موارد‬
‫تخريب محوﻃه بهشمار ميرود‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫بهدليل امتداد گورستان در بخش جنوبي محل ايجاد ترانشهها در اين ﻓصل در جنوب محدودة كاوش ﻓصل اول انتخاب گرديد‪ .‬در وهلة اول ‪ ١‬ترانشة ‪٥×٥‬‬
‫متر )‪ (A‬و ‪ ١‬ترانشة ‪ ٤×٥‬متر )‪ (B‬در اين ناحيه ايجاد شد‪ .‬بين دو ترانشه يك بازوي ‪ ١‬متري جهت سهولت در پوشش پﻼستيكي ترانشهها براي حفاظت از‬
‫بارانهاي ﻓصلي ﻓاصله داده شد‪ .‬با اين ﻓرض كه اگر گوري در زير بازو باشد در ادامة كاوش برداشت شود‪ .‬در ادامه يك ترانشة ‪ ١٠×١٠‬متر )‪ (C‬نيز در جنوب‬
‫اين دو ترانشه ايجاد شد )شكل ‪.(٣‬‬
‫در اين كاوش‪ ،‬از روش ﻻيه ـ لوكوس ـ ﻓيچر استفاده شده است‪ .‬بدينصورت كه بر هر ﻻيه انباشت روي سطح گورستان و همچنين ﻻيههاي‬
‫ﻃبيعي برشﺧورده بهوسيله قبور كه داراي باﻓت‪ ،‬رنﮓ‪ ،‬تراكم يا دادههاي ﻓرهنگي كامﻼً متفاوت و متمايز از ﻻية ديگر است‪ ،‬يك ﻻيه يا سطح )‪(Level‬‬
‫اﺧتصاص ياﻓته است‪ .‬پس از برداشت ﺧاك سطحي در هر گور به سازههاي مرتبط با گور شمارة ﻓيچر تعلﻖ گرﻓت‪ .‬چالة تدﻓين‪ ،‬سنﮓ يا ﺧشت دورچين و‬
‫پوشش گور از جمله سازههاي مرتبط با تدﻓين است‪ .‬در نهايت به ﺧاك درون گور لوكوس اﻃﻼق شد‪ .‬دليل تمايز و استفاده از دو عنوان ﻻيه )‪ (Level‬و‬
‫لوكوس متفاوتبودن ماهيت تدﻓين و ﺧاك انباشت و همچنين جلوگيري از برداشت اشتباه براي ﺧوانندگان بوده است‪.‬‬
‫چالههاي قبور عموماً با برش ‪ ٣‬ﻻية زمين كه كامﻼً بكر هستند‪ ،‬ايجاد شدهاند‪ .‬اين ﻻيهها با عنوان سطوح يا ‪ ٣ ،٢ Level‬و ‪ ٤‬معرﻓي معرﻓي شدهاند‬
‫كه شامل ﻻيههاي رسوبي رسي‪ ،‬ماسهاي و سنگﻼﺧي هستند‪ .‬سطح ‪ ١‬باﻻترين ﻻية موجود است كه امروزه كشاورزي در سطح آن صورت ميگيرد و انباشتي‬
‫است كه پس از متروكشدن محوﻃه ايجاد شده است‪ .‬بهعبارتي در دورة استفاده از گورستان‪ ،‬باﻻترين ﻻيه زمينشناﺧتي منطﻘه سطح يا ﻻية ‪ ٢‬بوده است‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫در مجموع اين كاوش در ‪ ٣‬ترانشة ﻓوقالذكر ‪ ٢٠‬گور شناسايي شد كه ‪ ٦‬گور در ترانشة ‪ ٣ ، A‬گور در ترانشة ‪ B‬و ‪ ١١‬گور در ترانشة ‪ ١٠×١٠) C‬متر( قرار‬
‫دارند‪ .‬گورهاي اين ﻓصل عمدتاً از نوع چالهاي ساده‪ ،‬گاه با درپوشهاي سنگي و در يك مورد )گور ‪ (١٢‬داراي اتاقك سنﮓچين هستند‪ .‬برﺧي از گورها در‬
‫گذشته بهعلت كاوشهاي غيرمجاز آشفته شده بوده و محتواي آن اعم از اسكلت و اشياء تدﻓين تخريب و محتمﻼً غارت شدهاند‪ .‬بهغير از چند گور‪ ،‬در اغلب‬
‫گورهاي سالم هداياي تدﻓين بهدست آمد‪ .‬اين اشيا شامل اشكال مختلف سفالي )ﺧمره‪ ،‬آبريز‪ ،‬تنﮓ‪ ،‬ساغر‪ ،‬كوزه‪ ،‬كاسه‪ ،‬پياله‪ ،‬ﻓنجان(‪ ،‬اشياء مختلف ﻓلزي از‬
‫جنس مفرغ‪ /‬مس و آهني )اشياء آييني‪ ،‬سرنيزه‪ ،‬چاقو‪ ،‬كمربند‪ ،‬سنجاق‪ ،‬النگو‪ ،‬حلﻘه و انگشتر‪ ،‬گوشواره‪ ،‬ﻃوق يا گردنبند‪ ،‬ميخ‪ ،‬مهره‪ ،‬آويز و دگمه(‪ ،‬مهره از‬
‫جنس سنﮓ و ﺧمير شيشه است )ناصري صومعه ‪.(١٤٠٢‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫گورهاي ﻓصل دوم محوﻃة بﻼچاك از نظر ساﺧتار و مواد ﻓرهنگي در دورة عصر آهن )‪ I‬و ‪ (II‬قابل تاريخگذاري است‪ .‬عصر آهن در آذربايجان يكي از‬
‫مهمترين و پيچيدهترين ادوار ﻓرهنگي را شامل ميشود‪ .‬اصليترين ويژگيهاي محوﻃههاي عصر آهن عبارتند از‪ :‬سفال ﺧاكستري ـ سياه‪ ،‬ظروف لولهدار‪،‬‬
‫ﻓﻘدان يا كمبود ظروف منﻘوش‪ ،‬وجود تﭙهقبرستانها و ابزارهاي آهني است )‪ .(Dyson & Muscarella, 1989‬هرچند از نظر بازة زماني ﻓصل نامناسبي براي‬
‫كاوش انتخاب شده بود و اين مسئله مشكﻼت عديدهاي از نظر اشباع بودن سطح رﻃوبت محل كاوش‪ ،‬سرما و بارشهاي ﻓصلي ايجاد كرد‪ ،‬اما نتايج‬
‫قابلتوجهي نيز بهدست آمد‪ .‬بهصورت ﺧﻼصه نتايج اين ﻓصل كاوش را بهصورت زير ميتوان عنوان نمود‪.‬‬
‫‪ .١‬شيوة تدﻓين رايج در تدﻓينهاي اين گورستان قبور چالهاي ساده است )شكل ‪ .(٤‬تنها ‪ ١‬گور )شمارة ‪ (١٢‬در اين ﻓصل داراي اتاقك تدﻓين با استفاده از‬
‫ايجاد ديوارهاي سنﮓ ﺧشكچين بهدست آمد‪ .‬در برﺧي از قبور عليرغم چالهايبودن قبور گور از چند سنﮓ بهعنوان پوشش گور استفاده شده است‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٩٧‬‬

‫‪ .٢‬چالههاي قبور عموماً با برش ‪ ٣‬ﻻية زمين كه كامﻼً بكر هستند‪ ،‬ايجاد شدهاند‪ .‬اين ﻻيهها با عنوان سطوح يا ‪ ٣ ،٢ Level‬و ‪ ٤‬معرﻓي معرﻓي شدهاند كه‬
‫شامل ﻻيههاي رسوبي رسي‪ ،‬ماسهاي و سنگﻼﺧي هستند‪ .‬سطح ‪ ١‬باﻻترين ﻻية موجود است كه امروزه كشاورزي در سطح آن صورت ميگيرد و انباشتي‬
‫است كه پس از متروكشدن محوﻃه ايجاد شده است‪ .‬بهعبارتي در دورة آهن باﻻترين ﻻية زمينشناﺧتي منطﻘه سطح يا ﻻية ‪ ٢‬بوده است‪.‬‬
‫‪ .٣‬در برﺧي از قبور شواهد تدﻓين دوباره مشاهده ميشود‪ .‬بدينصورت كه از برﺧي قبور استفاده مجدد شده و كامﻼً بهصورت آگاهانه از سطح قبور بهعنوان‬
‫محلي براي تدﻓين شخص ثاني بهره برده شده است‪.‬‬
‫‪ .٤‬در اغلب قبور و در كنار اجساد در داﺧل چالة گور‪ ،‬اشياء تدﻓيني بهعنوان هدايا‪ ،‬لوازم شخصي و يا ظروف سفالي مشاهده ميشود )شكل ‪ .(٥‬اما‪ ،‬نكتة مهم‬
‫وجود مواد ﻓرهنگي در باﻻترين سطح قبور و ﺧارج از چالة گور است كه حداقل در ‪ ٥‬مورد از آنها شناسايي شد‪ .‬اين مواد ﻓرهنگي نيز اغلب ظروف سفالي بوده‬
‫و در ‪ ٤‬مورد در داﺧل ﺧمرههاي سفالي بزرگ‪ ،‬استخوانهاي سوﺧته و حرارتديده بهدست آمد )شكل ‪ .(٦‬اين مواد ﻓرهنگي در سطح ﻻية ‪ ٢‬قرار گرﻓتهاند‪.٥ .‬‬
‫اغلب اجساد با نظم و آرايش ﺧاصي در گور قرار ميگرﻓتند كه نشان ميدهد اين شيوه يك رسم متداول بوده است‪ .‬بدينصورت كه نحوة قرارگيري جسد در‬
‫ﻻ بهصورت ﻃاقباز بوده و دستها يا روي سينه جمع ميشده و يك دست بر سينه و دست ديگر بر روي لگن قرار ميگرﻓت )شكل ‪ .٦ .(٤‬بر‬
‫داﺧل گور معمو ً‬
‫اساس مطالعات تطبيﻘي و مﻘايسه مواد ﻓرهنگي گاهنگاري قبور اين ﻓصل را در عصر آهن ‪ ١‬و ‪ ٢‬ميتوان تاريخگذاري كرد‪ .‬باتوجه به كميت زياد اشياء آهني‬
‫و همچنين سفالهاي لولهدار با لولة متصل‪ ،‬استفاده از اين بخش گورستان در عصر آهن ‪ ٢‬متداولتر بوده است‪ .‬براي نتايج دقيﻖتر به آزمايشهاي تاريخگذاري‬
‫مطلﻖ و تجميع دادههاي تمامي ﻓصول نياز است‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫جمشيدييگانه‪ ،‬سﭙيده‪ ،١٣٩٩ .‬گزارش توصيفي كاوش نجاتبخشي گورستان بﻼچاك‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫حيدري‪ ،‬رضا‪ ،١٣٩٦ .‬گزارش بررسي و شناسايي آثار و استﻘرارهاي باستاني حوضه آبگير سد كانيسيب‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫ناصري صومعه‪ ،‬حسين‪ ،١٤٠٢ .‬گزارش ﻓصل دوم كاوش نجاتبخشي گورستان بﻼچاك‪ ،‬پيرانشهر ـ آذربايجانغربي‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫‪Dyson, R. H., and Muscarella, O.W. 1989. “Constructing the Chronology and Historical Implications of Hasanlu IV”, Iran, 27(1): 1-‬‬
‫‪27.‬‬
 ‫‪ | ٥٩٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت شهرستان پيرانشهر‪ ،‬سد كانيسيب و محوﻃة گورستاني بﻼچاك در تصوير هوايي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬موقعيت محوﻃة گورستاني بﻼچاك‪ ،‬تﭙة مركزي و محدودة كاوش ﻓصل اول و دوم در تصوير هوايي‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٥٩٩‬‬

‫شكل ‪ .٣‬نماي ترانشهها از جهت شمالغربي پس از پايان كار ميداني‪.‬‬

 ‫‪ | ٦٠٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬جزئياتي از اسكلت گور شمارة ‪.١٥‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٠١‬‬

‫شكل ‪ .٥‬صفحه ﻓلزي )مرتيط با كمربند( بهدستآمده از گور شمارة ‪.٩‬‬

‫شكل ‪ .٦‬ياﻓتههاي مربوط به ﻻية ‪) ٢‬ﺧمرة حاوي استخوان سوﺧته(‪.‬‬

 ‫چهارمين فصل كاوش نجاتبخشي گورستان دهدومن )دهپايين(‪ ،‬سد خرسان ‪٣‬‬

‫رضا ناصري‪،١‬‬
‫‪٧‬‬
‫زينب محجوب‪ ،٢‬داريوش توكليمهر‪ ،٣‬علي توكلي‪ ،٤‬امير همايوني‪ ،٥‬عﻘيل عﻘيلي‪ ٦‬و مهسا نجفي‬

‫درآمد‬
‫بهدليل آغاز احداث سد ﺧرسان ‪ ٣‬بر بخش علياي رودﺧانة ﺧرسان به ﻓاصلة ‪ ٤٥‬كيلومتري جنوبشرقي شهرستان لردگان در استان چهارمحال و بختياري‪،‬‬
‫پژوهشكدة باستانشناسي در چارچوب برنامههاي نجاتبخشي محوﻃههاي در ﺧطر نابودي پشت سدهاي عمراني‪ ،‬در آبان و آذرماه ‪ ١٣٨٧‬حوضة آبگير اين‬
‫سد مورد بررسي قرار گرﻓت‪ .‬حوضة آبگير سد ﺧرسان ‪ ٣‬در حدﻓاصل شهرستان لردگان از استان چهارمحال و بختياري و شهرستان دنا از استان كهكيلويه و‬
‫بويراحمد قرار دارد‪ .‬محدودة بررسي ﻓوق حدود ‪ ٨٠‬كيلومتر مربع بوده كه در نتيجة آن ‪ ٢٩‬محوﻃة باستانشناسي شناسايي شد‪ .‬كهنترين محوﻃة شناساييشده‬
‫در اين حوضه مربوط به دورة شوشان ميانه و متﺄﺧر و جديدترين آن مربوط به قرن متﺄﺧر اسﻼمي است )قاسمي ‪١٣٨٧‬؛ ‪ .(١٣٩١‬از اين ميان محوﻃة نوياﻓته‬
‫دهپايين از جانب پژوهشكدة باستانشناسي در اولويت محوﻃههاي انتخابشده براي كاوش قرار گرﻓت‪.‬كاوش نجاتبخشي گورستان دهپايين در زمستان ‪١٣٩١‬‬
‫بهسرپرستي رضا ناصري با مجوز صادره از سوي پژوهشكدة باستانشناسي آغاز شد و تاكنون چهار ﻓصل كاوش شده است‪ .‬ﻓصل چهارم كاوش در شهريور و‬
‫مهر ‪ ١٤٠١‬ﻃي مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٢٤١٨‬مورخ ‪ ١٤٠١/٥/٢٣‬بهمدت ‪ ٤٥‬روز مورد كاوش قرار گرﻓت‪ .‬از آنجا كه در وهلة اول همانﻃور كه از نام كاوشهاي‬
‫نجاتبخشي پيداست‪ ،‬هدف بهدستآوردن بيشترين اﻃﻼعات محوﻃهها قبل از غرقشدن در زير آب است‪ ،‬گروه كاوش ضمن اين هدف كلي‪ ،‬اهداف علمي‬
‫ديگري را مدنظر داشته كه مهمترين آنها عبارت بودند از گاهنگاري مطلﻖ و نسبي گورستان‪ ،‬شناﺧت گسترة گورستان‪ ،‬شناسايي شيوههاي تدﻓين‪ ،‬شناﺧت‬
‫) ‪Mowlavi et al.‬‬ ‫ساﺧتار و ﻃبﻘات اجتماعي براساس هداياي تدﻓيني‪ ،‬بررسي برهمكنش ساكنان محوﻃه با محيط پيراموني با استفاده از علوم ميانرشتهاي‬
‫‪2015; Oudbashi et al. 2016; Sołtysiak & Naseri, 2017; Naseri et al., 2019; Sołtysiak et al., 2019; Oudbashi et al., 2021; Miszkiewicz et al.,‬‬
‫‪ (2022; Oudbashi et al., 2023‬و ‪. ...‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫گورستان دهدومن )دهپايين( بهﻃور تصادﻓي و ﻃي بررسيهاي پيرامون محوﻃة متعلﻖ به دوران اسﻼمي متﺄﺧر دهپايين‪ ،‬موسوم به قلعهيل شناسايي گرديد‪ .‬در‬
‫واقع پس از سﭙريشدن يك هفته از كاوش در محوﻃة قلعهيل بهسرپرستي رضا ناصري و ﻃي بررسيهايي كه گروه كاوشِ اين محوﻃه بهمنظور شناﺧت‬
‫بهتر محيط اﻃراف آن بهعمل آوردند‪ ،‬در دامنة شرقي قلعهيل و جنوب روستاي دهپايين و بر سطح تﭙهاي مشهور به صاحبعلي شناسايي شد‪ .‬آثار حفاري‬
‫غيرمجاز در چندين نﻘطه ياﻓت گرديد كه منجربه ظاهرشدن ساﺧتارهاي سنگي بزرگي شده بود‪ .‬عليرغم آنكه در سطح تﭙه و دورن ﺧاكهاي حاصل از‬
‫حفاري غيرمجاز آثار ﻓرهنگي بسيار كمياب بود‪ ،‬اما شكل ساﺧتارهاي سنگي از وجود محوﻃهاي گورستاني در اين بخش از روستاي دهپايين ﺧبر ميداد‪.‬‬

‫معماري‪ ،‬دانشگاه زابل؛ ‪rezanaseri@uoz.ac.ir‬‬ ‫‪ .١‬دانشيارگروه باستانشناسي‪ ،‬دانشكدة هنرو‬

‫‪ .٢‬دانشجوي دكتري‪ ،‬گروه باستانشناسي دانشگاه مازندران‪.‬‬
‫‪ .٣‬ادارهكل ميراث ﻓرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري استان كهگيلويه و بويراحمد‪.‬‬
‫‪ .٤‬دانشجوي دكتري‪ ،‬گروه باستانشناسي دانشگاه مازندران‪.‬‬
‫‪ .٥‬دانشآموﺧتة كارشناسيارشد‪ ،‬گروه باستانشناسي دانشگاه هنر اصفهان‪.‬‬
‫‪ .٦‬دانشآموﺧتة كارشناسيارشد‪ ،‬گروه باستانشناسي دانشگاه هنر اصفهان‪.‬‬
‫‪ .٧‬دانشآموﺧتة كارشناسيارشد‪ ،‬گروه باستانشناسي دانشگاه تهران‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٠٣‬‬

‫بررسيهاي بيشتر نشان داد كه محدودة بسيار وسيعي از تﭙة موسوم به صاحبعلي تا تﭙههاي مشرف بر رودﺧانة ﺧرسان گورستان بزرگي بوده كه ﻃي‬
‫بررسيهاي باستانشناﺧتي پيشين شناسايي نشده و در نبود آثار سطحي‪ ،‬تنها راهنماي تشخيص وجود آن كاوشهاي غيرقانونياي بود كه در نﻘاط مختلف‬
‫گورستان انجام گرﻓته بود )ناصري و همكاران ‪.(٤٢٣ :١٣٩٣‬‬
‫گورستان باستاني دهدومن )دهپايين( كه در جانب جنوبي روستايي به همين نام در منتهياليه شمالي استان كهگيلويه و بويراحمد واقع شده‪ ،‬در‬
‫قالب پروژة كاوشهاي نجاتبخشي محوﻃههاي در ﺧطرِ پشت سدّ ﺧرسان )واقع در استانهاي چهارمحال و بختياري و كهگيلويه و بويراحمد( در سه ﻓصل‬
‫پيش از اين مورد كاوش قرار گرﻓت )ناصري ‪١٣٩١‬؛ ‪١٣٩٥‬؛ ‪ .(١٣٩٨‬كاوش در اين گورستان در ﻓصل اول منجربه شناسايي ‪ ١٥‬گور با ساﺧتارهاي سنگي‬
‫بزرگ تا كوچك و ‪ ٢‬گور ﺧمرة سالم در محدودة ترانشهاي با ابعاد ‪ ٣٠×٢٠‬متر شد‪ .‬در ﻓصل دوم تﻼش شد باتوجه به وسعت زياد گورستان در بخشهاي‬
‫متفاوتي كاوش صورت گيرد‪ .‬بدينمنظور ترانشههاي ‪ ٢‬تا ‪ ٦‬در كنار ترانشة ﻓصل اول )ترانشة ‪ (١‬و ترانشة ‪ ٧‬و ‪ ٨‬در حدود ‪ ٤٠٠‬متري از ترانشههاي ديگر‬
‫ايجاد شد‪ .‬حاصل كاوش در اين ﻓصل ياﻓتشدن ‪ ١١‬گور بود كه متﺄسفانه هرچند از ‪ ٧‬گور كاوششده در تﭙة مشهور به صاحبعلي‪ ،‬تمامي آنها مورد كاوش‬
‫غيرمجاز قرار گرﻓته بود‪ ،‬اما ياﻓتههاي بسيار ارزشمندي از سفال‪ ،‬سنﮓهاي نيمهقيمتي از اين گورها باقيمانده بود كه ما را در تاريخگذاري آنها ياري نمود‬
‫)ناصري ‪١٣٩٥‬؛ ‪ .(١٣٩٧‬در ﻓصل سوم جهت شناﺧت وسعت تﻘريبي گورستان‪ ٣ ،‬ترانشه در سطحهاي مختلف ايجاد و كاوش در آنها شروع شد‪ .‬ترانشة ‪ ٩‬با‬
‫ابعاد ‪ ١٠×٧‬متر در ميانه گورستان دهپايين و در شيب جنوبي آن با جهت شمالي ـ جنوبي ايجاد شد كه در راستاي جنوبي ترانشة ‪ ٧‬و ‪ ٨‬ﻓصل دوم قرار دارد‪.‬‬
‫ترانشة ‪ ١٠‬با ابعاد ‪ ١٥×١٠‬متر در شيب شمالي گورستان و در ﻓاصلة ‪ ٢١٠‬متري شمالشرق ترانشة ‪ ٩‬و در نزديكي رودﺧانة ﺧرسان با جهت شمالي ـ جنوبي‬
‫قرار دارد‪ .‬ترانشة ‪ ١١‬با ابعاد ‪ ٥×٤‬متر در شيب شمالي گورستان دهپايين‪ ،‬در ﻓاصلة ‪ ٦٠‬متري از ترانشة ‪ ٩‬و بين دو ترانشة ‪ ٩‬و ‪ ١٠‬با جهت شمالي ـ جنوبي‬
‫ايجاد شد‪ .‬حاصل كاوش در اين ﻓصل ياﻓتشدن ‪ ١٠‬گور بود كه ‪ ٧‬گور در ترانشة ‪ ٢ ،١٠‬گور در ترانشة ‪ ٩‬و ‪ ١‬گور در ترانشة ‪ ١١‬بهثبت رسيد )ناصري ‪١٣٩٨‬؛‬
‫ناصري و همكاران ‪) (١٣٩٩‬شكل ‪ .(١‬در ﻓصل چهارم ترانشة ‪ ١٢‬در ضلع غربي ترانشة ‪) ١٠‬سومين ﻓصل كاوش( ايجاد و كاوش در آن شروع شد‪ .‬ترانشة ‪١٢‬‬
‫با ابعاد ‪ ١٥×١٠‬متر در شيب شمالي گورستان و در نزديكي رودﺧانة ﺧرسان با جهت شمالي ـ جنوبي قرار دارد‪ .‬حاصل كاوش در اين ﻓصل ياﻓتشدن ‪ ٦‬گور‬
‫بود )شكل ‪.(٢‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫ﻓصل چهارم كاوش در گورستان دهدومن به نمايانشدن ‪ ٦‬گور با ساﺧتارهاي سنگي بزرگ در محدودة ترانشهاي به ابعاد ‪ ١٥ ×١٠‬متر در شيب شمالي گورستان‬
‫در نزديكي رودﺧانة ﺧرسان با جهت شمالي ـ جنوبي انجاميد‪ .‬گورهاي شناساييشده در اين گورستان و همچنين ﻓصل چهارم را بهﻃور كلي ميتوان به دو‬
‫دستة گورهاي چهارچينة سنگي با پوشش تخت و صاف )گورهاي صندوقچهاي( و گورهاي ﺧرپشتهاي داراي پوشش جناغيشكل تﻘسيمبندي نمود‪ .‬گورهاي‬
‫چهارچينة سنگي يا صندوقچهاي نسبتاً عميﻖ بوده و در سه ﻃرف داراي ديوارهاي سنگي ﺧشكهچين هستند و بخش غربي آنها بهوسيلة ‪ ١‬الي ‪ ٢‬تختهسنﮓ‬
‫بزرگ بهعنوان وروديِ گور مسدود شده است و براي پوشش آنها نيز از تختهسنﮓهاي بزرگ و سنگين بهصورت تخت يا اﻓﻘي استفاده شده و سﭙس بين‬
‫تختهسنﮓها را با قلوهسنﮓهاي ريز و درشت پوشاندهاند‪ .‬گورهاي ﺧرپشتهاي بهنسبت گورهاي صندوقچهاي كمعمﻖترند و تنها داراي ديوارههاي سنگي در‬
‫بخشهاي شمالي و جنوبي بوده و بخش غربي آنها نيز توسط تختهسنﮓ بزرگ ورودي گور محصور شده است‪ .‬براي پوششدادن سﻘف اين گورها از‬
‫تختهسنﮓهاي بزرگي استفاده شده كه در عرض گور بهصورت جناغي به يكديگر تكيه داده شده و كل گور را پوشاندهاند و سﭙس مانند گورهاي داراي پوشش‬
‫تخت‪ ،‬از قلوهسنﮓهايي با ابعاد گوناگون بهمنظور پُركردن ﻓضاي ﺧالي بين تختهسنﮓها استفاده شده است‪ .‬از ‪ ٦‬گور ﻓصل چهار ‪ ٢‬مورد از نوع چهارچينه‬
‫سنگي و ‪ ٤‬مورد از نوع جناغي بودند‪ .‬در كنار گورهاي سنگي كاوششده دو ﺧمرة سفالي كه تﻘريباً بر اساس ساﺧتوسازهاي مدرن و عمليات كشاورزي‬
‫شكسته و پودرشده بودهاند‪ ،‬شناسايي گرديد )شكلهاي ‪ ٣ ،٢‬و ‪ .(٤‬از ياﻓتههاي درون گورها ميتوان به تعداد قابلتوجهي اشياء از جمله سفالي )ساده و‬
‫منﻘوش(‪ ،‬مفرغي )ابزار آﻻت جنﮓ و ظروف( و سنگي )ظروف مرمري و كلوريتي( بهدستآمده‪ ،‬اشاره كرد )شكلهاي ‪ ٥‬و ‪.(٦‬‬

‫برآيند‬
‫ﻃي ‪ ٤‬ﻓصل كاوش ‪ ٢٤‬گور )‪ ١٥‬گور در ﻓصل اول‪ ١١ ،‬گور در ﻓصل دوم و ‪ ١٠‬گور در ﻓصل سوم و ‪ ٦‬گور در ﻓصل چهارم( تعداد قابلتوجهي اشياء سفالي‪،‬‬
‫مفرغي و سنگي بهدست آمد كه پس از مﻘايسة آنها با اشياء ساير مناﻃﻖ ﻓﻼت ايران مشخص شد كه گورستان دهدومن )دهپايين( گورستاني است بزرگ كه‬
‫مدت زمان زيادي )از نيمة دوم هزارة سوم تا نيمة اول هزارة اول ق‪ .‬م‪ (.‬تدﻓين در آن صورت ميگرﻓته است‪ .‬نكتة قابلتوجه در برﺧي آثار كشفشده از‬
‫گورستان دهدومن‪ ،‬ارتباﻃات ﻓرهنگي ـ تجاري و تشابهات سبكشناﺧتي در هنر اين محوﻃه با محوﻃههاي جنوبشرق ايران ﻃي نيمة دوم هزارة سوم پ‪.‬م‬
‫است‪ .‬احتماﻻً وجود جادهاي ارتباﻃي و تجاري كه از منتهي اليه شرق ايران آغاز شده و پس از عبور از شهداد كرمان و از ﻃريﻖ ﻓارس به شوش و بينالنهرين‬
‫متصل ميشده‪ ،‬موجبات تماس مداوم مردمان گورستان دهپايين با بازرگانان شرقي و زمينة آشنايي ايشان با هنر جنوبشرق ايران را ﻓراهم ساﺧته است‪.‬‬
 ‫ | گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬٦٠٤

‫كتابنامه‬
.(‫ )منتشرنشده‬،‫ كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‬:‫ تهران‬،‫ گزارش بررسي و شناسايي حوضه سد ﺧرسان‬،١٣٨٧ .‫ پارسا‬،‫قاسمي‬

‫ در چكيده مﻘالههاي يازدهمين گردهمآيي ساﻻنهي‬،«‫ استان كهگيلويه و بويراحمد‬،‫ »گزارش بررسي باستانشناسي حوزه ]حوضة[ سد ﺧرسان سه‬،١٣٩١ .‫ پارسا‬،‫قاسمي‬
.٣٧٥ :‫ پژوهشگاه سازمان ميراث ﻓرهنگي و گردشگري‬:‫ تهران‬،‫باستانشناسي ايران‬

.(‫ )منتشرنشده‬،‫ كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‬:‫ تهران‬،(‫گزارش توصيفي مﻘدماتي محوﻃه و گورستان دهدومن )دهپايين‬،١٣٩١ .‫ رضا‬،‫ناصري‬

.(‫ )منتشرنشده‬،‫ كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‬:‫ تهران‬،(‫ گزارش دومين ﻓصل كاوش نجاتبخشي گورستان دهپايين)ده دومن‬،١٣٩٥ .‫ رضا‬،‫ناصري‬

‫ در گزارشهاي شانزدهمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران )مجموعه‬،«٣ ‫ سد ﺧرسان‬،‫ »دومين ﻓصل كاوش نجاتبخشي گورستان دهدومن‬،١٣٩٧ .‫ رضا‬،‫ناصري‬
.٤٨٩ ‫ـ‬٤٩١ :‫ پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري‬:‫ تهران‬،‫ روحاله شيرازي‬:‫ بهكوشش‬،(١٣٩٦ ‫مﻘاﻻت كوتاه‬

.(‫ )منتشرنشده‬،‫ كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‬:‫ تهران‬،(‫ گزارش سومين ﻓصل كاوش نجاتبخشي گورستان دهپايين)ده دومن‬،١٣٩٨ .‫ رضا‬،‫ناصري‬

‫ سد ﺧرسان‬،(‫ »كاوش نجاتبخشي محوﻃه و گورستان باستاني دِهدومِن )دِهپايين‬،١٣٩٣ .‫ موسي ابراهيمي‬،‫ مرتضي ﺧانيپور‬،‫ سعدي سعيديان‬،‫ رضا و مهرداد ملكزاده‬،‫ناصري‬
.٤٢٣ ‫ـ‬٤٢٦ :‫ پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري‬:‫ تهران‬،‫ در مجموعه مﻘالههاي كوتاه دوازدهمين گردهمآيي ساﻻنهي باستانشناسي ايران‬،«٣

‫ »سومين ﻓصل كاوش نجاتبخشي‬،١٣٩٩ .‫ شميم اميري‬،‫ علي توكلي‬،‫ ﻓاتح زارع ﻓر‬،‫ زينب هادي‬،‫ مهسا نجفي‬،‫ زينب محجوب‬،‫ ليﻼ كيخا‬،‫ رضا و داريوش توكلي مهر‬،‫ناصري‬
‫ پژوهشگاه‬:‫ تهران‬،‫ روحاله شيرازي‬:‫ گردآورنده‬،‫ در مجموعه مﻘاﻻت كوتاه هجدهمين گردهمايي ساﻻنه باستانشناسي ايران‬،«٣ ‫ سد ﺧرسان‬،(‫گورستان دهپايين )دهدومن‬
.٨٤١ ‫ـ‬٨٤٦ :‫ميراث ﻓرهنگي و گردشگري‬

Miszkiewicz, J. J., T. J. Stewart, R. Naseri and A. Sołtysiak. 2022, “The lifestyles of Bronze Age Zagros highlanders at Deh Dumen,
Iran: insights from midshaft femur cross‐sectional geometry and histology”, Archaeometry. doi: 10.1111/arcm.12781.

Mowlavi, G., K. Mokhtarian, M. S. Makki, I. Mobedi, M. Masoumian, R. Naseri, G. Hoseini, P. Nekouei and S. Mas-Coma. 2015,
“Dicrocoelium dendriticum found in a Bronze Age cemetery in western Iran in the pre-Persepolis period: The oldest Asian
palaeofinding in the present human infection hottest spot region”, Parasitology International 64, 5: 251-255.

Naseri, R., J. J. Miszkiewicz, T. J. Stewart, A. Soltysiak. 2019, “Preliminary Insights into Human Femoral Bone Remodeling at Late
Bronze Age Multiple Burials from Iran”, American Journal of Physical Anthropology, 168: 173.

Oudbashi, O., R. Naseri and M. Malekzadeh. 2016, “Technical Studies on the Bronze Age Metal Artefacts from the Graveyard of Deh
Dumen, South-Western Iran (Third Millennium BC)”, Archaeometry 58, 6: 947-965.

Oudbashi, O., R. Naseri, G. Cultrone, I. Egartner, and A. Arizzi. 2021, “The pottery production from the Deh Dumen Bronze Age
graveyard (South-Western Iran): a chemical, mineralogical and physical study”, Heritage Science 9 (1): 83.

Oudbashi, O., V. Renson and R. Naseri. 2023, “Lead isotope analysis of Bronze Age copper alloy objects from Deh Dumen graveyard,
southwestern Iran”, Archaeological and Anthropological Sciences 15, 2. https://doi.org/10.1007/s12520-022-01697-x

Sołtysiak, A. and R. Naseri. 2017, “Human Remains from Deh Dumen, Iran, 2013-2016”, Bioarchaeology of the Near East, 11: 70-75.

Sołtysiak, A., R. Naseri, and M. Najafi. 2019, “Human remains from Deh Dumen, Iran, 2019”, Bioarchaeology of the Near East 13: 142-
1466.
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٠٥‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت گورستان دهپايين و ترانشههاي ايجادشده )گوگل ارث(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬ترانشة ‪ ١٢‬و موقعيت گورهاي ‪ ٣٧‬تا ‪.٤٢‬‬

 ‫‪ | ٦٠٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬پﻼن ترانشة ‪ ١٢‬قبل از كاوش گورها‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٠٧‬‬

‫شكل ‪ .٤‬پﻼن ترانشة ‪ ١٢‬بعد از كاوش گورها‪.‬‬

 ‫‪ | ٦٠٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬برﺧي از گونههاي سفالي ﻓصل چهارم‪.‬‬

‫شكل ‪ .٦‬برﺧي از اشياء مفرغي ﻓصل چهارم‪.‬‬

 ‫گمانهزني جهت ﻻيهنگاري تپة مرادآباد ‪٨‬‬

‫ﻃهراني‪١‬‬ ‫محبوبه ناصري‬

‫درآمد‬
‫در اواﺧر دوران نوسنگي‪ ،‬ﻓرهنﮓ جديدي كه از آن با نام ﻓرهنﮓ مسسنگي ياد ميشود در مناﻃﻖ مختلف ﻓﻼت ايران رواج ياﻓت‪ .‬اين ﻓرهنﮓ كه عمدتاً بر‬
‫اساس شاﺧصها و تحوﻻت ﻓناورانه تبيين گرديده‪ ،‬در مناﻃﻖ گوناگون ﻓﻼت ايران‪ ،‬با نسبتهاي مختلف‪ ،‬گسترش ﻓزايندهاي داشته است‪ .‬در بعضي از مناﻃﻖ‬
‫ايران‪ ،‬بهدليل وجود شرايط ﻃبيعي و دسترسي آسان به معادن مس‪ ،‬ﻓرهنﮓ مسسنگي زودتر پا گرﻓته بود و در برﺧي مناﻃﻖ ديرتر‪ ،‬بهﻃوري كه در ميان‬
‫دادههاي شناساييشده‪ ،‬بهويژه بﻘاياي ذوب و عملآوري مس‪ ،‬ميزان نﻘش و عملكرد چشمانداز ﻃبيعي هر منطﻘه در شكلگيري استﻘرارهاي دوران مسسنگي‬
‫آن منطﻘه به روشني قابل بحث و بررسي است )ﻃﻼيي ‪ .(٤٩ :١٣٩٣‬شهرستان ارزوئيه در جنوبغرب استان كرمان يكي از مهمترين بسترهاي جغراﻓيايي‬
‫استﻘرارهاي پيشازتاريخ‪ ،‬در جنوبشرق ايران است‪ .‬ﻃي بررسيهاي صورتگرﻓته در اين منطﻘه‪ ،‬تﭙهها و محوﻃههاي متعددي از دوران مسوسنﮓ شناسايي‬
‫شدهاند كه تعداد معدودي نيز مانند تﭙه يحيي‪ ،‬گزﻃويله‪ ،‬مرادآباد ‪ ٧‬و وكيلآباد مورد كاوشهاي باستانشناسي قرار گرﻓتهاند‪ .‬بهغير از تﭙة باستاني يحيي در‬
‫دشت صوغان‪ ،‬در كاوشهاي ﻻيهنگاري اين حوزه توالي دوران مسوسنﮓ در دشت ارزوئيه مشاهده نشد‪ .‬بهﻃوريكه يا تﭙهها تكدورهاي بودند )مانند‬
‫وكيلآباد و گزﻃويله( و يا ﻻيهنگاري بهﻃور كامل و تا ﺧاك بكر ادامه نياﻓت )مانند مرادآباد ‪ .(٧‬تﭙة مرادآباد ‪ ٨‬كه از لحاظ ارتفاع نهشتهاي ﻓرهنگي‪ ،‬از‬
‫بزرگترين و مرتفعترين تﭙههاي دوران مسوسنﮓ حوزة شرقي دشت ارزوئيه محسوب ميشود با هدف شناﺧت توالي دوران مسسنگي حوزة رودﺧانه مرادآباد‬
‫دشت ارزوئيه مورد كاوش ﻻيهنگاري قرار گرﻓت‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف تپة مرادآباد ‪٨‬‬

‫دشت ارزوئيه واقع در شهرستان ارزوئيه‪ ،‬با راستاي تﻘريبآً شرقيـ غربي با ﻃول ‪ ٦٥‬كيلومتر و عرض متوسط ‪ ١٥‬كيلومتر است و در حﻘيﻘت دشت مرادآباد‬
‫)صوغان ـ دولت آباد( بخش شرقي آن را تشكيل ميدهد‪ .‬از نظر ﻓيزيوگراﻓي دشت ارزوئيه يك دشت سيﻼبي بوده كه البته در كنارههاي شمالي آن گاه‬
‫دشتهاي شيبدار و سنگﻼﺧي دامنههاي در امتداد كوهها‪ ،‬انتهاي مخروطاﻓكنهها و واريزههاي سنﮓريزه به چشم ميﺧورد )شكل ‪ .(١‬در بررسي باستانشناسي‬
‫دشت ارزوئيه‪ ،‬تﭙههاي متعلﻖ به دوران مسسنگي منطﻘه كه از شمال حوضة رودﺧانة مرادآباد تا بخش جنوبي آن پراكندهاند به نام تﭙههاي مرادآباد )از شمارة‬
‫‪ ١‬تا ‪ (١٠‬نامگذاري شد )عليداديسليماني ‪ .(١٣٨٩‬رودﺧانهاي كه در مناﻃﻖ كوهستاني شمال دشت دولتآباد‪ ،‬گوشك ناميده شده است‪ ،‬بعد از ورود به دشت‬
‫دولتآباد به نام رود مرادآباد )يا قادرآباد( ﺧوانده ميشود‪ ،‬در شرق دشت ارزوئيه و از شمال به جنوب تداوم دارد‪ .‬بنابراين‪ ،‬تﭙههاي پيشازتاريخ اين بخش از‬
‫دشت كه در كناره و يا به ﻓاصلة نه چندان دوري از بستر رود واقع شدهاند‪ ،‬نام ﺧود را از رودﺧانة جاري در اين حوزه ميگيرد‪ .‬تﭙة مرادآباد ‪ ٨‬در استان كرمان‪،‬‬
‫شهرستان ارزوئيه‪ ،‬در ‪ ٣/٥‬كيلومتري شمالغربي روستاي دولتآباد )شمال دشت دولتآباد( و‪ ٢٣‬كيلومتري غرب تﭙه يحيي و در موقعيت جغراﻓيايي ‪،٣١٣٦٦٣١‬‬
‫‪ ،٤٦٣٢٥٥‬در بستر ﻓعلي بخش شمالي رودﺧانة مرادآباد‪ ،‬قرار دارد )شكل ‪ .(٢‬از جمله ويژگيهاي اين تﭙه ميتوان به گستردگي‪ ،‬ارتفاع )‪ ٨‬متر( ‪ -‬كه بلندترين‬
‫تﭙة حوزه بهشمار ميرود ‪ -‬و موقعيت مناسب آن كه حد ﻓاصل دشت رسي جنوب و دامنههاي منتهي به ارتفاعات در شمال‪ ،‬اشاره نمود‪ ،‬ﻻزم به ذكر است‪،‬‬
‫اين تﭙه در بررسيها و پژوهشهاي باستانشناسي پيشين با نام »تﭙة مرادآباد ‪) «٨‬عليداديسليماني ‪١٣٨٩‬؛ ”‪ (Pricket 1986: “R6‬و نام محلي آن‪» ،‬تﭙة‬
‫نجفعلي«‪ ،‬شناﺧته ميشود‪ .‬اين تﭙه بهلحاظ وسعت و ارتفاع پس از تﭙه يحيي‪ ،‬از مهمترين محوﻃههاي پيشازتاريخ حوزة دشت ارزوئيه است‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫در اين ﻓعاليت ميداني‪ ،‬يك كارگاه ﻻيهنگاري در راستاي جهات جغراﻓيايي اصلي به ﻃول ‪ ٣‬متر در راستاي شرقي ـ غربي و عرض ‪ ٢‬متر در راستاي شمالي‬
‫ـ جنوبي‪ ،‬در بخش جنوبي تﭙه به موقعيت جغراﻓيايي ‪٣١٣٦٦٣١‬ـ ‪ ٤٦٣٢٥٥‬ايجاد شد‪ .‬نﻘطة ثابت جهت اندازهگيري در اين كارگاه گوشة جنوبغربي ترانشة‬
‫)نﻘطة ‪ (A‬كه بهدليل مرتفعتربودن نسبت به نﻘطههاي ديگر انتخاب و ساير نﻘاط نيز در جهت حركت عﻘربههاي ساعت ‪ C ،B‬و ‪ D‬نامگذاري شد‪ .‬پس از تعيين‬

‫‪naseritehrani@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬ادارهكل ميراث ﻓرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان كرمان؛‬

 ‫‪ | ٦١٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫محل گمانه و پاكسازي سطح آن از قلوهسنﮓهاي متوسط تا ريز‪ ،‬ﻓرايند كاوش آغاز شد‪ .‬ﻻيهنگاري كامل به روش حفاري عمودي تا رسيدن به ﺧاك بكر‬
‫يكي از اهداف اصلي اين كاوش بود كه در كارگاه معينشده به انجام رسيد‪ .‬پس از انجام كاوش‪ ،‬ضلع جنوبي كارگاه‪ ،‬جهت مطالعات ﻻيهنگاري شبكهبندي‬
‫و برداشت شد )شكل‪ .(٣‬در كاوش ﻻيهنگاري تﭙة مرادآباد ‪ ٨‬تا عمﻖ حدود ‪ ٧٨٠‬سانتيمتري از نﻘطة شاﺧص‪ ٦٠ ،‬ﻻية ﻓرهنگي مشخص شد )در اين كاوش‬
‫هر ﻻيه كه با ويژگي باﻓت تشكيلدهندة ﺧاك از ﻻية ديگر تميز داده ميشود‪ ،‬با نام كانتكست از رقم ‪١٠٠١‬شمارهگذاري شد(‪ .‬تا عمﻖ ‪ ٦٥٠‬سانتيمتري‪،‬‬
‫ﻻيههاي ﻓرهنگي كمتر متﺄثر از جريانهاي سيﻼبي قرار گرﻓته و از عمﻖ ‪ ٦٨٠‬سانتيمتر تا‪ ٧٨٠‬سانتيمتر جريانات سيﻼبي مدام تكرار شده و با اينكه بهنظر‬
‫ميرسد جريانهاي رودﺧانهاي ساﻻنه استﻘرارهاي پيشين را دربر گرﻓته‪ ،‬تداوم در انتخاب اين محل جهت استﻘرارهاي بعدي وجود داشته است‪ .‬از عمﻖ ‪٦٨٠‬‬
‫تا ‪ ٧٨٠‬سانتيمتري ميتوان ‪ ١٥‬كانتكست از جريانهاي رودﺧانه و استﻘرارهاي سيلزده را مشاهده نمود‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫در كاوش ﻻيهنگاري تﭙة مرادآباد ‪ ٨‬ياﻓتههاي متنوعي بهدست آمد كه شيوة معيشت بشر در دوران مسوسنﮓ منطﻘه را ارائه ميدهد‪ ،‬اين ياﻓتهها دال بر‬
‫ﻓعاليتهاي كشاورزي‪ ،‬دامداري‪ ،‬صنعت و تجارت‪ ،‬جمعآوري و شكار است‪ .‬پر واضح است كه صنعت سفالگري را ميتوان در تمامي محوﻃههاي نوسنگي با‬
‫سفال تا دوران اسﻼمي متﺄﺧر )بهجز مواردي ﺧاص( مشاهده نمود كه جزئي ﻻينفك از بيشتر محوﻃههاي باستاني است و ميتوان آن را يكي از اركان اصلي‬
‫تاريخگذاريها و شناﺧت دوران محوﻃههاي باستاني ذكر نمود‪ .‬تﭙة باستاني مرادآباد ‪) ٨‬تﭙة علي نجفي( نيز از اين قاعده مستثنا نيست‪ .‬بيشترين و مهمترين‬
‫مواد ﻓرهنگي بهدستآمده از اين تﭙه كه اغلب قطعات شكسته ظروف سفالي است در تمامي ﻻيههاي ﻓرهنگي در كارگاه گمانهزني مشاهده شد )شكلهاي‬
‫‪ ٤‬و ‪ .(٥‬در مجموع در جريان كاوش ﻻيهنگاري ‪ ،‬تعداد ‪ ٢٤١٠‬قطعه سفال مربوط به ظروف سفالي مشاهده شد كه جملگي دستساز اند‪ .‬قطعات سفالي‬
‫مشاهدهشده از سطح محل كاوش تا عمﻖ ‪ ٧٨٠‬سانتيمتري از نﻘطة شاﺧص كارگاه‪ ،‬تغييرات قابلتوجهي را از لحاظ ﺧميره‪ ،‬پوشش‪ ،‬نﻘش و ﻓرم سفال نشان‬
‫ميدهد‪ .‬قطعات سفالي ياﻓتشده در اين حفاري بر اساس سه عامل مهم )ﺧمير و پوشش‪ ،‬نﻘش و رنﮓ پوشش و ﻓرم سفال(كه در آنها تغييرات مشهودي با‬
‫رﻓتن به عمﻖ مشاهده شد‪ ،‬در چهار گروه دستهبندي ميشوند‪ .‬ﻻزم به ذكر است كه سفالهاي بهدستآمده در تﭙة باستاني يحيي كه در اين تحﻘيﻖ بهعنوان‬
‫محوﻃه كليدي جهت گاهنگاري نسبي مطرح است نيز باتوجه به اين سه عامل در گزارشهاي كاوش اين محل‪ ،‬گونهشناسي و دورهبندي شدهاند‪ .‬از آنجايي‬
‫كه اﺧتراع چرخ سفالگري در اواﺧر دوران مسوسنﮓ صورت پذيرﻓت‪ ،‬قطعات سفالي ياﻓتشده در اين تﭙه كه متعلﻖ به دوران مياني مسسنگي است‪ ،‬همگي‬
‫از نوع دستساز است‪ .‬صنعت سفالگري در اين تﭙة باستاني را نيز چون ديگر محوﻃههاي مشابه اين دوران ميتوان يكي از مهمترين صنايع ساﺧت بشر‪،‬‬
‫جهت رﻓع نيازهاي معيشتي و روزمره مردمان آن روزگار دانست‪ .‬در اين كاوش بهدليل محدوديت محل كاوش و نوع مطالعه‪ ،‬شواهدي از وجود كورة پخت‬
‫سفال و يا جوش كوره مشاهده نشد‪ ،‬اما وجود ﻻيههاي وسيع ﺧاكستر و اثر حرارت روي ﺧاك كه بهصورت متوالي و بارها تكرار شده است نشان از ﻓعاليتهاي‬
‫گستردهاي است كه تنها منجربه پختوپز نميشود‪.‬‬
‫استخوان حيواني كه شامل استخوانهاي پرندگان اهلي و وحشي و چهار پايان اهلي است‪ ،‬ﻓلز مس كه در ﻻيههاي مربوط به دوران ‪ VA‬تﭙه‬
‫يحيي مشاهده شد‪ ،‬دانههاي گياهي كربنيزهشده از گندم و جو و ابزارهاي سنگي شامل تيغهها و دستههاي هاون و سنﮓ ساب است‪ .‬يكي ديگر از ياﻓتههاي‬
‫مورد توجه استخوان بههمريخته انسان در ﻻية ﺧاكستر است و شواهد پوششي از حصير روي استخوان است‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫استﻘرارهاي دوران مسوسنﮓ در تﭙة مرادآباد ‪ ،٨‬مربوط به يك جامعة مسسنگي تكامل ياﻓته است‪ .‬باتوجه به تعدد و تنوع استخوان حيوانات اهلي و دانههاي‬
‫كربنيزهشده گندم و جو كه نشان از كشت هر دوي اين حبوبات بهصورت توأمان بوده و اين امر با علم به مهار آبهاي سطحي و سيﻼبي و همچنين با‬
‫بهرهگيري از اقليم منطﻘه ميسر گرديده و مرادآباد را به يك جامعه دامﭙرور و كشاورز پيشرﻓته تبديل نموده است‪ .‬ﻻيهنگاري و گاهنگاري نسبي تﭙة مرادآباد ‪٨‬‬
‫)‪ (R6‬نشان داد كه اين تﭙه بهاحتمال زياد از اواﺧر هزارة ششم ق‪.‬م تا اواﺧر هزارة پنجم ق‪.‬م‪ .‬بهﻃور متوالي در دوران مسوسنﮓ مياني مسكوني بوده است‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫ﻃﻼيي‪ ،‬حسن‪ ،١٣٩٥ .‬ايران پيشازتاريخ‪ :‬عصر مسسنگي‪ ،‬چ ‪ ،٤‬تهران‪ :‬سمت‪.‬‬

‫عليداديسليماني‪ ،‬نادر‪ ،١٣٨٩ .‬گزارش بررسي باستانشناسي شهرستان ارزوئيه‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫‪Prickett, M. 1996, Man, Land and Water. Settlement Distribution and the Development of Irrigation Agriculture in the Upper Rud-i Gushk Drainage,‬‬
‫‪Southeastern Iran, unpublished Ph.D. dissertation, Harvard University.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦١١‬‬

‫شكل ‪ .١‬دشت ارزوئيه و موقعيت تﭙة مرادآباد ‪ ٨‬در دشت‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نمايي از تﭙه مرادآباد ‪ ٨‬در باﻻ و تصوير هوايي تﭙه در پايين‪.‬‬
 ‫‪ | ٦١٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬شبكهبندي ديوارة جنوبي كارگاه ﻻيهنگاري‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬سفال بهدستآمده از كاوش ﻻيهنگاري تﭙة مرادآباد ‪ ٨‬مربوط به دورة ‪ VB‬يحيي‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦١٣‬‬

‫شكل‪ .٥‬سفال بهدستآمده از كاوش ﻻيهنگاري تﭙة مرادآباد ‪ ٨‬مربوط به دورة ‪ VI‬يحيي‪.‬‬
 ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫گزارش ﻻيهنگاري تپة زروآوند ‪ ،٢‬داودآباد‪ ،‬استان مركزي‬

‫نعمتي‪١‬‬ ‫محمدرضا‬
‫محمد‪‬ﻓﻼح كياپي‬
‫‪‬‬
‫درآمد‬
‫حوزة ﻓرهنگي ﻓراهان كه پهنهاي وسيع از ﺧاك استان مركزي را دربر ميگيرد‪ ،‬به منطﻘهاي وسيع اﻃﻼق ميگردد كه امروزه در تﻘسيمات سياسي در قلمرو‬
‫چهار شهرستان ﻓراهان‪ ،‬اراك‪ ،‬تفرش و آشتيان قرار ميگيرد‪ .‬ﻓراهان از نظر توپوگراﻓي داراي همگوني بسياري است و در دشت كامﻼً مسطحي قرار گرﻓته‬
‫كه از آبرﻓت پاي كوهها درست شده است‪ .‬اين دشت داراي آثار متعددي متعلﻖ به دورههاي مختلف شامل پيشازتاريخ‪ ،‬تاريخي و اسﻼمي كه يكي از اين آثار‬
‫محوﻃة داودآباد در شهرستان اراك شامل يك محوﻃة بزرگ بنام محوﻃة زروآوند‪ ١‬و تﭙة نسبتاً كوچك زروآوند ‪ ٢‬است‪ .‬ﻻيهنگاري تﭙة زروآوند ‪ ٢‬از مجموعه‬
‫تﭙههاي محوﻃة داودآباد با اهداف مطالعة ﻻيهها و توالي ﻓرهنگي محوﻃه‪ ،‬مشخصكردن وضعيت تﭙه از نظر آثار و بﻘاياي معماري‪ ،‬شناﺧتشناسي و‬
‫گونهشناسي سفالهاي ساساني و ديگر ياﻓتههاي باستانشناسي محوﻃه‪ ،‬مطالعة بﻘاياي معماري‪ ،‬مطالعات آزمايشگاهي و ارائة گاهنگاري نسبي محوﻃه بر پاية‬
‫مطالعات سفال با تﭙه با مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣١٧٨٠‬مورخ ‪ ١٤٠١/٤/٢٠‬بهمدت يكماه انجام گرﻓت‪ .‬محوﻃة داودآباد در سال ‪ ١٣٨٧‬توسط غﻼم شيرزاد )شيرزاد‬
‫‪ (١٣٨٧‬و در سالهاي ‪ ١٣٩١‬و ‪ ١٣٩٦‬توسط جواد عﻼييمﻘدم بررسي و توصيف شده است )عﻼييمﻘدم و بنيجمالي ‪١٣٩٢‬؛ عﻼييمﻘدم ‪.(١٣٩٦‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطة داودآباد‬

‫محوﻃة داودآباد شامل يك محوﻃة بزرگ به نام زروآند ‪) ١‬زروبند ‪ (١‬و يك تﭙة چهارگوش بنام زروآوند ‪ ٢‬يا )زروبند ‪ (٢‬است كه در ﻓاصلة ‪ ٤/٥‬كيلومتري‬
‫شمالغرب شهر داودآباد و ‪ ٧‬كيلومتري شمالغرب درياچة ميﻘان در ميان زمينهاي كشاورزي قرار دارد )شكل ‪ .(١‬داوودآباد شهريست در بخش‬
‫مركزي شهرستان اراك كه در ‪ ٣٢‬كيلومتري شمالغربي مركز استان واقع شده است‪ .‬در نوشتههاي متون جغراﻓيدانان و مورﺧان اسﻼمي از جمله حسن‬
‫قمي در ذيل رستاق ﻓراهان چند بار به نام داوودآباد اشاره شده است )قمي ‪ .(٣٢٠ :١٣٨٥‬داودآباد قنوات متعددي با نامهاي آب شيرين )محمدسلطان(‪ ،‬آب‬
‫شور‪ِ ،‬ابراهيمآباد‪ ،‬استوه‪ ،‬حسنآباد‪ ،‬حسينآباد‪ ،‬حيدرآباد‪ ،‬دارستان‪ ،‬كيچه )گيجه‪ ،‬سعيدآباد‪ ،‬عباسآباد‪ ،‬عليآباد‪ ،‬ﻓرحآباد باﻻ و پايين‪ ،‬گلشن‪ ،‬دوبرادران‪ ،‬زروبند‪،‬‬
‫لره‪ ،‬محسنآباد‪ ،‬محمودآباد‪ ،‬موسيآباد‪ ،‬ميره و نجمآباد دارد كه منبع مهم آب كشاورزي شهراند‪ .‬ايبكآباد‪ ،‬جعفرآباد‪ ،‬ﺧوشدون‪ ،‬دهنمك‪ ،‬سهلآباد‪ ،‬عباسآباد و‬
‫ويسمه از روستاهاي همسايه داودآبادند )يوسفينكو و داودآبادي ‪.(٢٩ :١٣٩٦‬‬
‫محوﻃة بزرگ زروآند ‪ ١‬تﻘريباً بهﻃول ‪ ٦٥٠‬متر و عرض ‪ ٣٠٠‬متر كه در مركز آن محدودهاي مستطيلشكل در جهت غرب به شرق به ‪ ١٤٠‬متر و‬
‫عرض ‪ ١٠٠‬متر وجود دارد كه در قسمت غربي آن تﭙهاي در جهت شمالشرق ـ جنوبغرب به ﻃول ‪ ٨٥‬متر و عرض ‪ ٧٠‬متر و ارتفاع ‪ ٤‬متر وجود دارد كه‬
‫ارتفاع آن از ساير نﻘاط محوﻃه بيشتر است‪ .‬از قسمت شرقي محوﻃه و همچنين به ﻓاصلة ‪ ١٢٠‬متري غرب آن دو رشتهقنات عبور ميكند كه قنات غربي‬
‫)قنات زروآوند( در حال حاضر داراي آب بوده و جهت كشاورزي از آب آن استفاده مي شود‪ .‬عﻼوهبر اين دو رشتهقنات چند رشتهقنات ديگر به ﻓاصلههاي‬
‫مختلف از قسمت غربي و شرقي محوﻃه در جهت شمال به جنوب وجود دارد‪ .‬بهجز تﭙة بزرگ مركزي ساير قسمتهاي محوﻃه توسط كشاورزان شخمزده‬
‫شده و ﻓعاليت كشاورزي در آن انجام ميشود‪ .‬گودالهاي زيادي در سطح تﭙة بزرگ مركزي توسط حفاران غيرمجاز ايجاد شده است )شكل ‪ .(٢‬در سطح‬
‫محوﻃه نيز بهﺧصوص بخش شمالي گودالهايي توسط حفاران غيرمجاز كنده شده كه در يكي از آنها كف وسيعي از قلوهسنﮓ و گچ نيمكوب و در يكي ديگر‬
‫از اين گودالها سيزده ﻻية سوﺧتگي مشخص شده است‪ .‬سفالهاي سطحي محوﻃه از نوع بدون لعاب و لعابدار و اين سفالها مربوط به دورة ساساني تا‬
‫اواسط دورة اسﻼمي هستند )نعمتي ‪.(١٥ :١٤٠١‬‬

‫پژوهشكدة باستانشناسي؛ ‪Mohamadreza1973@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬عضو هيئت علمي‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦١٥‬‬

‫تﭙة زروآند ‪ ٢‬در ﻓاصلة ‪ ٣٠٠‬متري غرب محوﻃة زروآوند ‪) ١‬زروبند ‪ (١‬كه در ‪١٠٠‬متري شرق و ‪ ٥٠٠‬متري غرب آن دو رشتهقنات ﺧشك و در ﻓاصلة‬
‫‪ ٢٧٠‬متري شرق آن قنات زروآوند )زروبند(كه داراي آب است‪ ،‬قرار دارد‪ .‬در ‪ ٢٠٠‬متري شمال آن برجستگي ﻃبيعي كوچكي وجود دارد كه در آن زاغههاي‬
‫بزرگي جهت نگهداري احشام كنده شده است‪ .‬اين تﭙه چهارگوش بوده كه گوشههاي آن در جهات ﻓرعي قرار دارند‪ .‬اين تﭙة تﻘريباً مربعشكل بهﻃوري كه‬
‫ضلع جنوبي و غربي آن بهﻃول ‪ ٦٥‬متر‪ ،‬ضلع شرقي ‪ ٥٦‬متر و ضلع شمالي ‪ ٥٨‬متر است و ابعاد آن در سطح كوچكتر شده بهﻃوري كه هر چهار ضلع آن ‪٤٥‬‬
‫متر و مركز تﭙه كه سطح آن نسبت به اﻃراف پايينتر است بهشكل دايرهاي به قطر ‪ ٣٠‬متر درآمده است‪ .‬بيشترين ارتفاع آن ‪ ٤‬متر و ‪ ١٧١٠‬متر از سطح دريا‬
‫ارتفاع دارد )شكل ‪ .(٣‬اﻃراف تﭙه تا دامنههاي آن شخمزده شده و هرساله بخشهايي از دامنة تﭙه جهت انجام ﻓعاليت كشاورزي شخمزده شده ميشود‪ .‬در‬
‫سطح تﭙه تعداد زيادي گودال كوچك و بزرگ و عميﻖ وجود دارد كه توسط حفاران غيرمجاز كنده شده و حتي بخشي از شمال تﭙه توسط تراكتور ﺧاكبرداريشده‬
‫و بخشي از ديوارهاي ﺧشتي تخريب شده است‪.‬‬

‫عمليات ميداني‬
‫بهمنظور دستيابي به اﻃﻼعات مورد نظر و انتخاب نﻘطهاي كه بتواند بيشترين اﻃﻼعات را به ما بدهد ابتدا كل محوﻃة مورد بررسي قرارگرﻓت و در نهايت‬
‫بخشي از شمال تﭙة زروآند ‪ ٢‬كه گودال بزرگي توسط بيل تراكتور در آن ايجاد شده بود‪ ،‬انتخاب و كاوش آن شروع شد‪ .‬باتوجه به وجود آثار معماري و همچنين‬
‫بهمنظور اينكه اين آثار تخريب نشوند سه گمانه در اين بخش از تﭙه به وسعت ‪ ٦٥‬مترمربع كاوش گرديد‪ .‬ثبت و ضبط ياﻓتهها براساس كانتكست و ﻓيچر بوده‬
‫كه شمارة كانتكستها و ﻓيچرهاي هر گمانه باتوجه به ﻓصل اول پژوهش اين محوﻃه از شمارة ‪ ١٠٠‬و ياﻓتههاي هر كانتكست از قبيل سفال‪ ،‬ﻓلز و اشياء‬
‫مختلف از شمارة جداگانهاي داده ميشد‪ .‬بلندترين نﻘطة محوﻃه در شمال تﭙه در مختصات ‪ ٣٤,٣١,٦٣٩٨‬ﻃول جغراﻓيايي و ‪ ٤٩,٨١,٥٠٨٤‬عرض جغراﻓيايي‬
‫با ارتفاع ‪ ١٧١٠‬متر از سطح دريا بهعنوان نﻘطة ثابت جهت اندازهگيري عمﻖهاي كاوش در نظر گرﻓته شد‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫معماري‪ :‬در تﭙة زروبند ‪ ٢‬بخشي از حصار و برج غربي ورودي يك بنا بهدست آمد كه ديوارهاي حصار آن شامل دو ديوار ضخيم به موازات هم و به عرض‬
‫‪ ١٢٥‬سانتيمتر و راهرويي كه در حدﻓاصل اين دو دو ديوار قرار دارد‪ .‬ديوارها بهﻃور كل از ﺧشتهايي با ابعاد ‪ ٤٠×٤٠×١٢‬و ‪ ٥٤×٥٤×١٢‬سانتيمتر با مﻼت‬
‫گل بهرنﮓ سفيدساﺧته شدهاند‪ .‬ﺧشتهاي بهكاررﻓته در ديوارها از ﺧاك محل تهيه شده و اغلب داراي كيفيت پايين و بهرنﮓ مايل به سفيد و قرمز روشن‬
‫كه داراي مﻘدار زيادي شن درشت و سنﮓريزه هستند‪ .‬تمام سطح ديوارها و كف راهرو با گچ اندود شده است )شكل ‪ .(٤‬در قسمت شرقي ترانشه از ﻃريﻖ‬
‫يك ورودي راهرو به يك برج بيضويشكل منتهي ميشود كه بخشهايي از سﻘف گهوارهاي آن با تاق ضربي سالم باقيمانده است‪ .‬ﺧشتهاي بهكاررﻓته‬
‫در برج با ابعاد ‪ ٣٤×٣٤×١٢‬سانتيمتر و كوچكتر از ﺧشتهاي ديوارها هستند‪ .‬بهمنظور استحكام ديوار برج بخش بيروني آن با چينهاي بهرنﮓ مايل به سفيد‬
‫پُر شده است‪ .‬اين بنا روي صفهاي از چينه بنا شده كه يك متر از سطح دشت ارتفاع دارد‪ .‬باتوجه به تصاوير هوايي و توپوگراﻓي تﭙة حصار و برج مكشوﻓه‪،‬‬
‫بخش غربي ورودي به بنا بوده و احتماﻻً بخش شرقي ورودي نيز به همين شكل است )شكل ‪ ٥‬و ‪.(٦‬‬

‫سفال‪ :‬در سه گمانة كاوششده در تﭙة زروآوند ‪ ١‬بيشترين ياﻓتهها سفال بود كه در مطالعات باستانشناسي اهميت زيادي دارند‪ .‬در اين گمانهها و از‬
‫كانتكستهاي مختلف ‪ ٩١٨‬قطعه سفال بهدست آمد كه از ميان آنها تعداد ‪ ٨٦‬قطعه سفال شاﺧص شامل لبه‪ ،‬دسته‪ ،‬لوله‪ ،‬بدنه و كف براي مطالعه و ﻃراحي‬
‫انتخاب گرديد‪ .‬اكثر سفالهاي مكشوﻓه با استفاده از چرخ سفالگري ساﺧته شدهاند و تنها چند قطعه از آنها دستساز هستند‪ .‬اغلب آنها نيز از پخت كاﻓي و‬
‫تعداد كمي از پخت ناكاﻓي برﺧوردار هستند‪ .‬تمام سفالها داراي مادة چسباننده معدني شامل شن ريز و ماسة بادي همراه با دانههاي آهكي دارند‪ .‬از جمله‬
‫اشكال شناساييشدة در ميان سفالينههاي تﭙة زروآوند ‪ ٢‬بهترتيب‪ :‬كوزه كه عمدهترين و بيشترين شكلي است كه مردم ساكن اين منطﻘه از آن استفاده‬
‫نمودهاند‪ ،‬كاسه‪ ،‬ﺧمره‪ ،‬بشﻘاب‪ ،‬و تغار را شامل ميشوند‪ .‬سفالهاي بهدستآمده از نظر رنﮓ ﺧميره نيز بهترتيب در ده گروه مجزاي قرمزآجري‪ ،‬قهوهاي‬
‫روشن‪ ،‬نخودي‪ ،‬قرمز‪ ،‬قهوهاي‪ ،‬نخودي مايل به سبز‪ ،‬صورتي و سياه تﻘسيمبندي ميشوند‪ .‬شكل كلي ظروف و بر اساس ﻓراواني به انواع اشكال كوزه‪،‬‬
‫كاسه‪ ،‬ﺧمره‪ ،‬بشﻘاب و تغار تﻘسيم ميشوند و از نظر تزئيني شامل نﻘوش كنده‪ ،‬تركيبي و اﻓزوده هستند )شكلهاي ‪ ٧‬و ‪ .(٨‬عﻼوهبر سفال‪ ،‬شاخ قوچ‬
‫‪،‬استخوانهاي مربوط به گراز‪ ،‬قاپ مخصوص بازي و ابزارهاي سنگي از جمله يك وزنه سنگي )شكل ‪ (٩‬نيز سفال بهدست آمد‪.‬‬

‫نتيجهگيري ‪‬‬
‫در كاوش انجامشده در گمانة شمارة يك كه در آن به ﺧاك بكر برﺧورد شد‪ ١٩ ،‬كانتكست در بخشهاي مختلف ترانشه شامل ﺧاك سطحي‪ ،‬آوار‪ ،‬پُرشدگي‬
‫ﻓضاها‪ ،‬ﺧاكستر‪ ،‬رسوب ناشي از بارندگي و ﺧاك سبز بود‪ ،‬شناسايي شد‪ .‬در برش ايجادشده در جنوبغرب ترانشه‪ ٩ ،‬ﻻيه وجود دارد كه بهترتيب عبارتند از‪:‬‬
‫ﻻية ‪ :١‬ﺧاك سطحي به ضخامت ‪ ١٠‬الي ‪ ١٥‬سانتيمتر‪.‬‬
 ‫‪ | ٦١٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫ﻻية ‪ :٢‬آوار ﺧشتي با ﺧشتهايي سالم كه بهصورت اﻓﻘي اﻓتادهاند و همچنين ﺧاك رس متراكم و سفت به ضخامت ‪ ٣٥‬تا ‪ ٤٠‬سانتيمتر‪.‬‬
‫ﻻية ‪ :٣‬ﺧاك رس سفت با قطعات ﺧردشده ﺧشت با سفال و ذغال و استخوان حيواني به ضخامت ‪ ٦٠‬سانتيمتر‪.‬‬
‫ﻻية ‪ :٤‬آوار ﺧشتي با ﺧشتهايي سالم كه بهصورت سه رج ﺧشت عمودي اﻓتادهاند و احتماﻻً بخشي از تاق سﻘف بوده كه ضخامت آن بين ‪ ١٢٨‬تا ‪١٤٠‬‬
‫سانتيمتر است‪.‬‬
‫ﻻية ‪ :٥‬ﻻية آبرﻓتي به ضخامت ‪ ١٠‬سانتيمتر‪.‬‬
‫ﻻية ‪ :٦‬ﺧاك رس قرمز رنﮓ با دانههاي آهكي به ضخامت ‪ ٤٠‬سانتيمتر كه داراي مواد ﻓرهنگي همچون سفال و استخوان حيواني است‪.‬‬
‫ﻻية ‪ :٧‬ﺧاك متراكم متمايل بهرنﮓ سبز به ضخامت ‪ ١٠‬تا ‪ ١٥‬سانتيمتر‪.‬‬
‫ﻻية ‪ :٨‬ﺧاك رس قرمز با تعدادي سنﮓ در اندازههاي متوسط به ضخامت ‪ ٣٥‬تا ‪ ٤٠‬سانتيمتر با دادههاي ﻓرهنگي همچون سفال و استخوان حيواني‪.‬‬
‫ﻻية ‪ :٩‬بستر ﻃبيعي شامل ﺧاك رس قرمز با سنﮓريزههاي زياد و بسيار سفت بود‪.‬‬
‫بر اساس گمانة شمارة يك كه تا عمﻖ ‪ ٤٤٠‬سانتيمتر نسبت به نﻘطة شاﺧص كاوش شد‪ ،‬تﭙة زروآوند ‪ ٢‬داراي ‪ ٤‬متر ﻻيه با مواد ﻓرهنگي است )شكل ‪.(١٠‬‬
‫براساس سفالهاي بهدستآمده از اين ﻻيهها و مﻘايسههاي انجامشده اين تﭙه تكدوره و مربوط به دورة ساساني كه احتماﻻً در اواﺧر اين دوره و اوايل دورة‬
‫اسﻼمي اين بنا با ﺧشت ‪،‬چينه و ﺧاك پُر شده و بهﻃور كامل متروك شده است‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫قمي‪ ،‬حسنبن محمدبن حسن‪ ،١٣٨٥ .‬تاريخ قم‪ ،‬تصحيح و تحشية سيد جﻼلالدين ﻃهراني‪ ،‬تهران‪ :‬توس‪.‬‬
‫‪‬‬
‫شيزراد‪ ،‬غﻼم‪ ،١٣٨٧ .‬گزارش بررسي باستانشناسي شهرستان اراك‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪ .‬‬
‫‪‬‬
‫عﻼييمﻘدم‪ ،‬جواد و ليﻼ بنيجمالي‪ ،١٣٩٢ .‬بررسي روشمند باستانشناﺧتي شهرستان ﻓراهان‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪ .‬‬

‫عﻼييمﻘدم‪ ،‬جواد‪ ،١٣٩٦ .‬بررسي روشمند باستانشناﺧتي دشت اراك و حوضه آبريز درياچه ميﻘان‪ ،‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪ .‬‬

‫نعمتي‪ ،‬محمدرضا‪ ،١٤٠١ ،‬گزارش ﻻيهنگاري تﭙه زروآوند‪ ،٢‬داودآباد‪ ،‬شهرستان اراك‪ ،‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬
‫‪‬‬
‫يوسفي نكو‪ ،‬عبدالمجيد‪ ،‬و هاجر داودآبادي‪» ،١٣٩٦ .‬داودآباد در گذر شتابناك تاريخ«‪ ،‬مجله ديار‪ ،‬ش ‪٦٠ :٣‬ـ ‪ .٢٩‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦١٧‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت محوﻃة داودآباد نسبت به شهر داودآباد‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬محوﻃة زروآوند ‪ ١‬و قناتهاي اﻃراف آن‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬تﭙة زروآوند ‪ ٢‬و موقعيت آن نسبت به قنات و محوﻃة زروآوند ‪.١‬‬
 ‫‪ | ٦١٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬بﻘاياي معماري مربوط به حصار در گمانة ‪.١‬‬

‫شكل ‪ .٥‬بﻘاياي معماري مربوط به حصار‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦١٩‬‬

‫شكل ‪ .٦‬پﻼن معماري مكشوﻓه‪.‬‬

‫شكل ‪ .٧‬تعدادي از سفالهاي مكشوﻓه از گمانة ‪.١‬‬

 ‫‪ | ٦٢٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٨‬تعدادي از سفالهاي سطحي تﭙة زروآوند ‪.٢‬‬

‫شكل ‪ .٩‬سنﮓوزنة مكشوﻓه‪.‬‬

‫شكل ‪ .١٠‬گمانة ﻻيهنگاري‪.‬‬

 ‫گزارش فصل چهارم كاوش نجاتبخشي گورستان مرسينچال‪ ،‬استان سمنان‬

‫محمدرضا نعمتي‪ ،١‬محمد ﻓﻼح كياپي و الهام ﻓرنام‬

‫درآمد‬
‫ﻓصل چهارم كاوش اين محوﻃة گورستاني در ادامة ﻓصول قبلي با هدف شناسايي و مطالعة شيوههاي تدﻓين‪ ،‬مطالعات انسانشناسي‪ ،‬نجات مواد ﻓرهنگي و‬
‫تاريخي‪ ،‬بررسي شيوة زندگي براساس ياﻓتههاي مكشوﻓه از گورها‪ ،‬مطالعه و بررسي تطبيﻘي سفال و ساير ياﻓتههاي گورها و در نهايت گاهنگاري آنها با مجوز‬
‫شمارة ‪ ٤٠١٣٣١٧٩‬مورخ ‪١٤٠١/٦/٢٣‬پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري از تاريخ ‪ ١٤٠١/٧/٣‬تا ‪ ١٤٠١/٨/١٥‬تا بهمدت دو ماه انجام گرﻓت‪ .‬اين گورستان‬
‫در سال ‪١٣٩٠‬ـ‪١٣٨٩‬براي اولينبار در بررسيهاي ملكي از كارشناسان استان سمنان شناسايي شد‪ .‬اولين ﻓصل كاوشهاي اين محوﻃه در سال ‪)١٣٩٣‬ملكزاده‬
‫‪ (١٣٩٣‬و دومين ﻓصل آن در سال ‪) ١٣٩٩‬ملكزاده ‪ (١٣٩٣‬توسط مهرداد ملكزاده و ﻓصل سوم اين پژوهشها در تابستان سال ‪ ١٤٠٠‬توسط دو هيئت‬
‫بهسرپرستي محمدرضا نعمتي )‪ (١٤٠٠‬و عطا حسنپور )‪ (١٤٠٠‬و ﻓصل چهارم آن در پاييز سال ‪ ١٤٠١‬بهسرپرستي محمدرضا نعمتي )‪ (١٤٠١‬انجام گرﻓت‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف گورستان مرسينچال‬

‫گورستان مرسينچال در ﻓاصلة حدود ‪ ٢٥٠‬متري جنوبغرب روستاي تﻼجيم و ‪ ٣٠٠‬متري جنوبشرقي روستاي تم‪ ،‬در ﻓاصلة ‪ ٢‬كيلومتري جنوبشرق‬
‫روستاي مﻼده و سه كيلومتري جنوبغرب روستاي ﻓينسك در شمالغرب استان سمنان و ‪ ٧٠‬كيلومتري شمال شهر سمنان واقع شده است )شكل ‪ .(١‬اين‬
‫محوﻃه روي تراسي تﻘريباً تخت در دامنة شمالي كوه سرﻃﻼ و حاشية جنوبي رودﺧانة سفيدرود قراردارد‪.‬‬
‫اين محوﻃه از نظر توپوگراﻓي از سه بخش تشكيل شده است‪ :‬بخش اول محوﻃه روي تراسي در جنوب رودﺧانة سفيدرود واقع شده كه مركز آن در‬
‫مختصات جغراﻓيايي ‪ ٥٣ ٢٥ ٥٨ ٤٦‬ﻃول جغراﻓيايي و ‪ ٣٦ ٠٢ ٣٦ ٤٠‬عرض جغراﻓيايي و بلندترين نﻘطة آن در ارتفاع ‪ ١٦٢٦‬از سطح دريا قرار دارد‪ .‬اين بخش‬
‫در شرق و غرب توسط درهاي كمعمﻖ و در قسمت شمالي توسط رودﺧانه احاﻃه شده كه قسمتهايي از شمال اين تراس براثر ﻓعاليت سد ﺧاكبرداري شده‬
‫است‪ .‬اين بخش تﻘريباً بهشكل مستطيل كه بيشترين ﻃول آن ‪ ١١٥‬متر و بيشترين عرض آن ‪ ٥٥‬متر در جهت شرق غرب به شرق كه شيب آن از شمال‬
‫به جنوب و غرب به شرق و بيشتر گورها در آن قرار دارند )نعمتي ‪.(٤٦٩ :١٤٠١‬‬
‫بخش دوم در جنوب بخش اول و در شيب تند دامنة شمالي كوه سرﻃﻼ به مساحت تﻘريبي يك هكتار كه در مركز آن در مختصات ‪٥٣ ٢٥ ٥٨ ١٢‬‬
‫ﻃول جغراﻓيايي و ‪ ٣٦ ٠٢ ٣٤ ٣٣‬عرض جغراﻓيايي و بلندترين نﻘطة آن در ارتفاع ‪ ١٦٦٣‬از سطح دريا قرار گرﻓته است‪ .‬شيب اين بخش تند و از جنوب به‬
‫شمال است )نعمتي ‪ .(١٢ :١٤٠٠‬براساس كاوشهاي سال ‪ ١٣٩٣‬بهدليل شيب زياد و ﻓرسايش زياد ﺧاك سطح گورها يا از بينرﻓته و يا در عمﻖ كمتري قرار‬
‫دارند )ملكزاده و همكاران ‪.(٤٦٤ :١٣٩٤‬‬
‫بخش سوم در غرب بخش اول و دوم كه توسط درهاي كمعمﻖ از آنها جدا ميشود و از شمال به رودﺧانة سفيدرود و از جنوب به شيب تند كوه‬
‫منتهي ميشود‪ .‬اين بخش كه شيب آن از جنوب به شمال به مساحت تﻘريبي ‪ ١٥٠٠٠‬مترمربع كه مركز آن در مختصات ‪ ٥٣ ٢٥ ٥٠ ٥٩‬ﻃول جغراﻓيايي و‬
‫‪ ٣٦ ٠٢ ٣٧ ٣٧‬عرض جغراﻓيايي قرار دارد‪ ،‬است‪ .‬در اين بخش نيز ﻓعاليتهاي كشاورزي نيز انجام شده كه تعداد زيادي سنﮓ از سطح آن جمعآوري شده و‬
‫در قسمتهاي مختلف دپو شده است‪ .‬در سطح آن قطعات كمي سفال وجود دارد كه برﺧي از آنها از نوع كلينكي هستند‪ .‬اين بخش بهنظر ميرسد كه‬
‫استﻘراري و از نوع استﻘرار كوچرو و ﻓصلي باشد )نعمتي ‪.(١٣ :١٤٠٠‬‬

‫گردشگري؛ ‪Mohamadreza1973@gmail.com‬‬ ‫‪ .١‬عضو هيئت علمي پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و‬

 ‫‪ | ٦٢٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫عمليات ميداني‬
‫كاوش ﻓصل چهارم در دو ترانشة ‪ E13‬و ‪ D13‬واقع در غرب بخش اول محوﻃه انجام گرﻓت )شكل‪ .(٢‬ترانشة ‪ E13‬با ابعاد ‪ ١٠×١٠‬متر در جهت جنوبيـ‬
‫شمالي در جنوب ترانشة ‪ E12‬كه مركز آن در مختصات ‪ ٥٣ ٢٥ ٥٦ ٨٢‬ﻃول جغراﻓيايي و ‪ ٣٦ ٠٢ ٣٦ ٢٩‬عرض جغراﻓيايي واقع شده است )شكل ‪ .(٢‬بلندترين‬
‫نﻘطة اين ترانشه كه در جنوبغربي ترانشه واقع شده در عمﻖ‪ ٧٠‬سانتيمتري از نﻘطة شاﺧص قراردارد‪ .‬اين نﻘطه بهعنوان نﻘطة شاﺧص اين ﻓصل از كاوش‬
‫در نظر گرﻓته شد كه در ارتفاع ‪ ١٥٢١‬متري از سطح دريا واقع شده است )كليه عمﻖهاي ترانشه از اين نﻘطه گرﻓته شد(‪ .‬گوشة جنوبشرقي ترانشه در عمﻖ‬
‫‪١٢٥‬سانتيمتر‪ ،‬گوشة شمالغربي در عمﻖ ‪ ٩٥‬سانتيمتري و گوشة شمالشرق در عمﻖ ‪ ٢٠٠‬سانتيمتر نسبت به نﻘطة شاﺧص قرار دارد‪ .‬شيب اين ترانشه از‬
‫شمال به جنوب و غرب به شرق است كه داراي بوتههاي گون و درمنه و تعدادي سنﮓ ﻃبيعي در قسمت شمالغرب بهصورت پراكنده در سطح وجود دارد‬
‫)همان ‪ ٢١ :١٤٠١‬و ‪ .(٢٩٦‬از اين ترانشه ‪ ٤٠‬كانتكست‪ ٣٤ ،‬ﻓيچر و ‪ ٣٤‬گور شناسايي شد )شكل ‪.(٣‬‬
‫ترانشة ‪ D13‬با ابعاد ‪ ١٠×٥‬متر در جهت غربي ـ شرقي و در غرب ترانشة ‪ E13‬واقع شده كه شيب اين ترانشه از شمال به جنوب و از غرب به شرق‬
‫است‪ .‬نيمة شمالي اين ترانشه و اغلب گورهاي موجود در آن در ﻓصل سوم )سال‪ (١٤٠٠‬كاوش شده بود‪ .‬از اين ترانشه دو گور شامل سه كانتكست و دو ﻓيچر‬
‫شناسايي و كاوش شد‪ .‬سيوشش گور كاوششده در اين دو ترانشه در بستر ﻃبيعي و در دامنة شمالي كوه سرﻃﻼ روي تراسي در جنوب رودﺧانة اسﭙيرود‬
‫)سفيدرود( قرار دارند )شكلهاي ‪ ٤‬و ‪ .(٥‬روي گورها براساس توپوگراﻓي منطﻘه از غرب به شرق بين ‪ ٣٠‬الي ‪ ١٠٠‬سانتيمتر با ﺧاك پوشيده شده است‪.‬‬
‫گورهاي كاوششده بين ‪ ١٩٠‬تا ‪ ٢١٥‬سانتيمتر ﻃول دارند كه اين تفاوت ﻃول توسط كاربرد سنﮓهايي با ضخامت متفاوت است و عرض آنها بين ‪ ٤٠‬تا ‪٦٠‬‬
‫سانتيمتر و داراي عمﻘي بين ‪ ٣٠‬تا ‪ ٦٥‬سانتيمتر هستند‪ .‬كف گورها در عمﻖهاي مختلفي قرار دارد ‪.‬كف گورهاي شمارة ‪ ٢‬تا ‪ ١٠‬كه در غرب ترانشه واقع‬
‫شدهاند بهنسبت ساير گورها در عمﻖ كمتري قرار دارند‪ .‬گورهاي شمارة ‪ ٣١ ،١٩‬و ‪ ٣٢‬در عمﻖ پايينتري نسبت به بﻘية گورها قرار دارند )‪ ٢٣٠‬تا ‪٢٤٥‬‬
‫سانتيمتر نبست به نﻘطة شاﺧص(‪ .‬بزرگترين گور كاوششده گور شمارة ‪ ١‬كه ﻃول آن ‪ ٢٥٠‬سانتيمتر و عرض آن ‪ ٥٥‬سانتيمتر و كوچكترين آنها گور‬
‫شمارة ‪ ٢١‬كه ﻃول آن ‪ ١٤٠‬سانتيمتر و عرض آن ‪ ٣٥‬سانتيمتر بود‪ .‬گورهاي شمارة ‪ ٢٨ ،٢٦‬و ‪ ٢٩‬نيز ﻃولي بين ‪ ١٤٥‬تا ‪ ١٧٥‬سانتيمتر دارند‪ .‬در قسمت‬
‫عرض گورها از تختهسنﮓهاي ماسهاي بهصورت عمودي بهكار رﻓته كه جهت ايستايي آنها از سنﮓهاي كوچك در كنار آنها استفاده شده است‪ .‬در برﺧي‬
‫موارد در روي تختهسنﮓهاي عمودي از يك تختهسنﮓ يا سنﮓ معمولي بهصورت اﻓﻘي نيز استفاده شده است‪ .‬در تعداد كمي از گورها در هر دو قسمت‬
‫عرضي و يا يك قسمت بهدليل كمبود سنﮓهاي تخت سنﮓهاي نامنظم را بهصورت دو تايي يا چندتايي بهكار بردهاند‪ .‬گورها اغلب در جهت جنوبغرب به‬
‫شمالشرق كه برﺧي از جهتها با كمي اﺧتﻼف متمايل به غربي و شرقي يا جنوبي ـ شمالي هستند‪ .‬كل سطح ترانشه را گورها دربرگرﻓته و جاي ﺧالي در‬
‫بين آنها كمتر وجود دارد‪ .‬گور شمارة ‪ ١٧‬بهدليل نبودن ﻓضا بهناچار در ﻓضاي موجود بين چند گور در جهت جنوب به شمال كنده شده است‪ .‬پس از تدﻓين‬
‫چالة گور با همان ﺧاك كندهشده ُپر ميشد و در ﻃي ساليان باﻓت ﺧاك گور با بستر ﻃبيعي تﭙه يكي شده و تشخيص محدودة عرض گور را مشكل كرده بود‬
‫ولي بهدليل وجود سنﮓهاي تخت در باﻻ و پايين تدﻓين ﻃول گورها بهراحتي قابل تشخيص و اندازهگيري بود‪ .‬سطح گورهاي شمارة يك و سه با سنﮓهاي‬
‫كوچك تخت ماسهاي اغلب بهشكل مدور پوشيده شده كه اين نوع سنﮓﻓرش در سطح گورهاي ديگر وجود نداشت )شكل ‪ .(٦‬از نوع سطح پوشش ساير‬
‫گورها هيچگونه شواهدي بهدست نيامد‪ .‬باتوجه به گورهاي كاوششده چنين بهنظر ميرسد بيشتر سنﮓهاي موجود در باﻻ و پايين اسكلتها در زمان تدﻓين‬
‫در زير ﺧاك بوده وروي گورها بهصورت پشتة ﺧاك بوده كه محدودة گور را مشخص كرده است‪ .‬هيچيك از گورها با هم تﻼقي نداشته و هيچيك از تدﻓينهاي‬
‫جديد تدﻓين قديمتر را تخريب نكرده است )شكل ‪ .(٣‬محدودة برﺧي از گورها همانند گورهاي ‪ ٢١‬با ‪١٥ ، ٢٢‬با ‪ ١٥ ،٣٣‬با ‪ ٢٦‬و ‪ ١٧‬با ‪ ٣٢‬با هم تداﺧل داشته‬
‫ولي اسكلتهاي هيچيك از گورها تخريب نشدهاند‪ .‬اسكلتهاي موجود در گورها اغلب بهدليل نوع ﺧاك منطﻘه و همچنين ﻓعاليتهاي كشاورزي در وضعيت‬
‫مناسبي نبودند و بيشتر پوسيده و يا ﺧرد شدهاند‪ .‬شيوة تدﻓين در گورها بهصورت ﻃاقباز بوده كه تنها در نحوة قرار گرﻓتن سر‪ ،‬دستها و پاها با هم متفاوت‬
‫هستند‪ .‬سر اسكلتها اغلب بهسمت باﻻ بوده ولي برﺧي از آنها بعد از بين تجزيه گوشت بدن براثر ﻓشار وارده صورت به راست يعني جنوبشرق يا به چپ در‬
‫جهت شمال شرق قرار گرﻓته است )شكلهاي ‪ ٧‬و ‪.(٨‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫از ‪ ٣٦‬گور كاوششده در اين ﻓصل ‪ ٦‬گور )گورهاي شمارة ‪ (٢١ ،١٦ ،١٣ ،٦ ،٤ ،٢‬ﻓاقد گورنهاده بودند )شكل ‪ .(٩‬ساير گورها اغلب داراي يك يا چند شيء از‬
‫جنس سفال‪ ،‬نﻘره‪ ،‬مفرغ‪ ،‬شيشه‪ ،‬سنﮓ و قير بودند‪ .‬اشياي سفالي بيشتر شامل انواع كاسههاي پايهدار‪،‬كف تخت‪،‬كف محدب‪ ،‬پيالهها‪ ،‬ظروف دسته راستي با‬
‫آبريز كوچك‪ ،‬كوزههاي كوچك و سردوكها هستند‪ .‬ﺧميره و پوشش بيشتر آنها نارنجي و تعدا كمي هم قرمزآجري و يا از نوع آشﭙزﺧانهاي هستند‪ .‬برﺧي‬
‫از كاسهها و يا پيالهها در داﺧل يا بيرون و هر دو قسمت داغدار هستند‪ .‬اشياي ﻓلزي از جنس آهن‪ ،‬مفرغ و نﻘره و شامل انواع ﺧدنﮓ‪ ،‬ﺧنجر‪ ،‬كارد‪ ،‬پيكرك‪،‬‬
‫مهره‪ ،‬دستبند‪ ،‬النگو‪ ،‬پابند‪ ،‬گوشواره‪ ،‬حلﻘه‪ ،‬انگشتر‪ ،‬مهر‪ ،‬گل سينه و زنگوله هستند‪ .‬اشياي شيشهاي هم بهﻃور كل انواع مهرهها را دربر ميگيرند‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٢٣‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫اغلب گورهاي بزرگساﻻن از نظر ابعاد تﻘريباً به يك اندازه و شكل و تﻘريباً در يك جهت جغراﻓيايي هستند و بهنظر ميرسد كه اﻓراد ﺧاصي اين آنها را آماده‬
‫ميكردند‪ .‬ﻓرد تدﻓينشده چنانچه بزرگتر از گور كنده شده بود از قسمت پاها جمع ميشد و برﺧي از تدﻓينها هم كوچكتر از گور بودند‪ .‬گورهاي متعلﻖ به‬
‫كودكان در اندازة كوچكتر كنده شده است‪ .‬تدﻓين در گورها بهشيوة ﻃاقباز انجام ميگرﻓت ولي از نظر نحوة قرارگيري دست روي لگن يا ران يا سينه و پاها‬
‫كه موازي هم يا اينكه پاي راست روي پاي چپ و يا برعكس با هم متفاوت هستند‪.‬‬
‫باتوجه به مطالعات اولية انجامشده روي بﻘاياي استخواني برجامانده‪ ،‬جامعة مورد مطالعه شامل تعداد ‪ ٢٣‬زن كه از نظر سني تعداد ‪١٤‬جوان‪ ٦ ،‬ميان‬
‫سال و سن ‪ ٣‬اسكلت نامشخص بود‪ ١١ .‬گوري كه متعلﻖ به مردان بودند از نظر سني شامل ‪ ٧‬جوان‪ ٣ ،‬ميان سال و سن ‪ ١‬اسكلت نامشخص هستند‪ .‬از‬
‫نظر تاريخگذاري گورها باتوجه به ياﻓتههاي بهدستآمده از گورها و همچنين نمونههاي تاريخگذاريشده در ﻓصول قبل ميتوان گفت كه اين گورستان متعلﻖ‬
‫به دورة هخامنشي و اشكاني است‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫حسنپور‪ ،‬عطا‪ .١٤٠٠ .‬گزارش سومين ﻓصل كاوش باستانشناﺧتي گورستان مرسين چال )حوضه سد ﻓينسك(‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكده باستانشناسي‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫ملكزاده‪ ،‬مهرداد‪ .١٣٩٣ ،‬گزارش اولين ﻓصل كاوش باستانشناﺧتي گورستان مرسين چال‪،‬حوضه سد ﻓينسك‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكده باستانشناسي‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫ملكزاده‪ ،‬مهرداد و رضا ناصري‪ ،‬مرتضي ﺧانيپور و علي ناصري‪» ،١٣٩٤ .‬گورستان مرسين شهميرزاد«‪ ،‬گزارشهاي چهاردهمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران) ‪١٦‬‬
‫تا ‪ ١٨‬اسفندماه ‪ ،(١٣٩٤‬بهكوشش‪ :‬حميده چوبك‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري‪٤٦٩ :‬ـ ‪.٤٦٣‬‬

‫ملكزاده‪ ،‬مهرداد‪ ،١٣٩٩ .‬گزارش دومين ﻓصل كاوش باستانشناﺧتي گورستان مرسين چال‪ ،‬حوضه سد ﻓينسك‪ .‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكده باستانشناسي‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫نعمتي‪ ،‬محمدرضا‪ .١٤٠٠ .‬گزارش نهايي سومين ﻓصل كاوش باستانشناﺧتي گورستان مرسين چال‪) ،‬حوضه سد ﻓينسك(‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكده باستان‪-‬‬
‫شناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫نعمتي‪ ،‬محمدرضا‪ ،١٤٠١ .‬گزارش ﻓصل چهارم كاوش باستانشناﺧتي گورستان مرسين چال‪) ،‬حوضه سد ﻓينسك(‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكده باستانشناسي‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫نعمتي‪ ،‬محمدرضا‪» ،١٤٠٢ .‬ﻓصل سوم كاوش نجاتبخشي گورستان مرسينچال‪ ،‬سد ﻓينسك‪ ،‬سمنان«‪ ،‬در مجموعه مﻘالههاي كوتاه بيستمين گردهمآيي ساﻻنة باستانشناسي‬
‫ايران‪ ،‬بهكوشش‪ :‬ﻓرشيد مصدقي اميني و ﻓاﻃمه ﻓرشي جﻼلي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري‪٦١٢ :‬ـ ‪.٦٠٧‬‬
 ‫‪ | ٦٢٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت گورستان مرسينچال نسبت به روستاي تﻼجيم و رودﺧانة سفيدرود‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬موقعيت ترانشههاي ﻓصل قبل و ﻓصل چهارم روي نﻘشة توپوگراﻓي‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٢٥‬‬

‫شكل ‪ .٣‬نﻘشة گورهاي كاوششده در ترانشة ‪.E13‬‬

‫شكل ‪ .٤‬نمايي هوايي ترانشههاي كاوششده در دامنة شمالي كوه سرﻃﻼ‪.‬‬

 ‫‪ | ٦٢٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬منظر هوايي گورهاي كاوششده در ترانشههاي ‪ E13‬و ‪.D13‬‬

‫شكل ‪ .٦‬گور شمارة سه با سطح سنﮓچينشده‪.‬‬

‫شكل ‪ .٧‬شيوة تدﻓين و گورنهادههاي كنار تدﻓين در گور شمارة يك‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٢٧‬‬

‫شكل ‪ .٨‬شيوة تدﻓين و گورنهادههاي كنار تدﻓين در گور شمارة بيستوچهار‪.‬‬

‫شكل ‪ .٩‬تدﻓين گور شمارة سيزده كه ﻓاقد گورنهاده بود‪.‬‬

 ‫گمانهزني بهمنظور پاسخگويي به استعﻼم اراضي بتن سيال واقع در روستاي كمشك‬
‫شهرستان بستك‪ ،‬ﻫرمزگان‬

‫‪١‬‬
‫عباس نوروزي‬

‫درآمد‬
‫با عنايت به درﺧواست واگذاري زمين در حاشية شمالي روستاي كمشك از سوي مديريت جهادكشاورزي شهرستان بستك براي اجراي ﻃرح بتن سيال‬
‫معمولي و باتوجه به شناسايي گورهاي سنﮓچين در سطح محدودة مورد نظر‪ ،‬برنامة ميداني گمانهزني بهمنظور پاسخگويي به استعﻼم از ‪ ٢١‬شهريورماه تا ‪١٠‬‬
‫مهرماه ‪ ١٤٠١‬بهمدت ‪ ٢١‬روز با مجوز پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري )شمارة مجوز ‪ ٤٠١٣٢٨٣٤‬بهتاريخ ‪ (١٤٠١/٦/١٢‬انجام شد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف منطقه‬

‫روستاي كمشك در غربيترين نﻘطة شهرستان بستك در دهستان ﻓرامرزان از توابع بخش جناح قرار داشته و از نواحي پسكرانهاي ﺧليج ﻓارس محسوب‬
‫ميشود )شكل ‪ .(١‬اين روستا در غرب روستاهاي گچويه و كنارسياه واقع شده و از شمال‪ ،‬غرب و جنوب به مناﻃﻖ كوهستاني محدود ميباشد‪ .‬كمشك بهﺧط‬
‫مستﻘيم در ‪ ٢٦٠‬كيلومتري غرب بندرعباس‪ ٥٠ ،‬كيلومتري غرب بستك و ‪ ٣٨‬كيلومتري شمال ﺧليج ﻓارس واقع شده است‪ .‬گورهاي سنﮓچين كمشك با‬
‫وسعتي نزديك به ‪ ١٢‬هكتار در شمال اين روستا و در شرق شهرك صنعتي در ارتفاع متوسط ‪ ٣٤٠‬متر از سطح دريا قرارگرﻓته و از شمال به چشمة آبگرم و‬
‫قلعة تاريخي محدود ميگردد )شكل ‪ .(٢‬سطح سخت و سيمانيشدة محوﻃه با شيب مﻼيم غربي ـ شرقي‪ ،‬پوشيده از قلوهسنﮓهاي گردشده و زاويهدار است‬
‫كه پوشش تنك بوتههاي ﺧاردار بر سطح آن ديده ميشود‪.‬‬

‫شرح كاوش‬
‫ضمن انجام بررسي سطحي و باتوجه به ماهيت پاسخگويي به استعﻼم‪ ،‬كارگاههاي كاوش در محدودة اراضي مورد استعﻼم به گونهاي گزينش شدند كه دو‬
‫گور با ساﺧتارهاي متفاوت كاوش شوند‪ .‬در نهايت دو كارگاه با كدهاي ‪ TT1‬و ‪ TT2‬مشخص شدند به گونهاي كه ‪ TT1‬در جنوب ‪ TT2‬قرار گرﻓت )شكلهاي‬
‫‪ ٣‬و ‪ .(٤‬باتوجه به ابعاد و پراكندگي قلوهسنﮓهاي سطح گور با شعاع بيشاز ‪ ٣‬متر‪ ،‬ابعاد كارگاههاي كاوش ‪ ٨×٨‬در نظر گرﻓته شدند‪ .‬گور كاوششده در كارگاه‬
‫‪ TT1‬گور شمارة يك‪ ،‬و گور كاوششده در كارگاه ‪ TT2‬گور شمارة دو ناميده شد‪ .‬بلندترين نﻘطة ارتفاع گورها نسبت به زمينهاي اﻃراف بهﻃور ميانگين ‪٥٠‬‬
‫سانتيمتر ميباشد‪ .‬پس از مستندنگاري سطح كارگاهها شامل برداشت پﻼن و تصويربرداري ﻓوتوگرامتري‪ ،‬پاكسازي سطح گورها از قلوهسنﮓها تا نمايانشدن‬
‫ساﺧتار گور برداشته شدند‪ .‬هر عارضه تحت عنوان يك لوكوس مستندنگاري شد‪ .‬در رأس و مركز گورها‪ ،‬بولدرسنﮓهايي ديده ميشد‪ .‬پساز برداشت انباشت‬
‫قلوهسنﮓهاي سطح گور‪ ،‬يك ﻻية ﺧاك با ﻃيف رنگي كرم ـ قهوهاي نمايان شد‪ .‬در ادامه‪ ،‬پاكسازي ﻓضاي بين سنﮓها تا رسيدن به ﺧاك بكر كه داراي‬
‫ﻃيف رنگي كرم بود‪ ،‬ادامه ياﻓت‪ .‬در پايان مراحل ﺧواناسازي‪ ،‬گور شمارة يك با ﻓرم سنﮓچين مدور و گور شمارة دو با ﻓرم مستطيلشكل نمايان شد‪ .‬پس از‬
‫برداشت كامل سنﮓهاي سطحي هيچگونه بﻘاياي استخواني ياﻓت نشد‪ .‬همچنين شواهدي دال بر وجود چالة گور بهدست نيامد و بهنظر ميرسد‪ ،‬جسد مستﻘيماً‬
‫روي سطح قرار گرﻓته‪ ،‬و پيرامون و باﻻي آن با قلوهسنﮓ پوشانده شده است‪ .‬قطعات سفالي بهدستآمده در ميان قلوهسنﮓهاي گور شمارة يك‪ ،‬شامل‬
‫بخشهايي از يك ظرف با ﻓرمي لولهدار است كه به ظروف آبخوري شباهت داشته‪ ،‬قطعات سفالي ديگر بخشهايي از يك بشﻘاب است )شكلهاي ‪ ٥‬و ‪.(٦‬‬

‫‪ .١‬ادارهكل ميراث ﻓرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان هرمزگان‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٢٩‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫بررسي باستانشناسي شهرستان بستك در سال ‪ ١٣٨٤‬بهسرپرستي احمدعلي اسدي انجام شد )اسدي ‪ .(١٣٨٤‬در اين بررسي سه گورستان با ﻓرم قبور ﺧرسنگي‬
‫شناسايي گرديد كه منتسب به پيشازاسﻼم هستند )اسدي ‪ .(١٣٨٧‬اين گورها كه حاشية آنها با سنﮓهاي بزرگ احاﻃه شده است در گويش مردم محلي‬
‫منطﻘه به دهمه )دﺧمه( شناﺧته ميشود‪ .‬باتوجه به كاوش صورتگرﻓته در دو گور موسوم به دهمه در كمشك كه در نزد اهالي به گور گبري نيز شهرت دارند‪،‬‬
‫و با استناد به ياﻓتههاي حاصل از كاوش همچون سفال‪ ،‬قابل انتساب به قرون متﺄﺧر اسﻼمي است‪ .‬در گورهاي كاوششده كمشك‪ ،‬ﻓرم كلي بهصورت چينش‬
‫دايرهاي و مستطيلي بوده كه با قلوهسنﮓ و بهصورت ﺧشكهچين و بدون استفاده از مصالح ساﺧته شده و همچنين ﻓاقد بﻘاياي استخواني ميباشد‪ .‬عدم‬
‫مشاهدة بﻘاياي استخواني‪ ،‬ميتواند در نتيجة عدم استفاده از چاله گور و قراردادن جسد در سطح زمين باشد كه عليرغم پوشاندن آن با قلوهسنﮓ‪ ،‬مورد‬
‫دستبرد حيوانات قرارگرﻓته و با شرايط محيطي همچون باد و باران‪ ،‬و جريانات سيﻼبي‪ ،‬از دسترﻓته باشد و يا اينكه در اثر ريزش و تحت ﻓشار قلوهسنﮓهاي‬
‫گور از بين رﻓته است‪ .‬احتمال ديگر‪ ،‬استفاده از موادي همچون آهك است كه شواهدي بر تﺄييد استفاده از آن‪ ،‬در دست نيست‪ .‬از اينرو براي دستيابي به‬
‫نتايج دقيﻖتر‪ ،‬كاوش تعداد گورهاي بيشتر انجام مطالعات آزمايشگاهي روي ﺧاك گورها ضروري ميباشد‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫اسدي‪ ،‬احمدعلي‪ ،١٣٨٤ .‬بررسي باستانشناﺧتي شهرستان بستك‪ ،‬هرمزگان‪ ،‬بندرعباس‪ :‬مركز اسناد ادارهكل ميراث ﻓرهنگي‪ ،‬گردشگري و صنايعدستي استان هرمزگان‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫اسدي‪ ،‬احمدعلي‪» ،١٣٨٧ .‬الگوهاي استﻘراري و كاربري اراضي در دشت بستك‪ ،‬هرمزگان«‪ ،‬مجلة باستانشناسي و تاريخ‪ ،‬س ‪ ،٢٣‬ش ‪ ،١‬پياپي ‪٣١ :٤٥‬ـ‪.٣‬‬
 ‫‪ | ٦٣٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت شهرستان بستك در غرب هرمزگان و روستاي كمشك‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬موقعيت محدودة گورستان كمشك در حاشية روستا‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬گور شمارة يك پيشاز كاوش؛ ديد از غرب‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٣١‬‬

‫شكل ‪ .٤‬گور شمارة دو پيشاز كاوش؛ ديد از غرب‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬ياﻓتههاي سفالي گور شمارة يك‪.‬‬

 ‫‪ | ٦٣٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٦‬ياﻓتههاي سفالي گور شمارة يك‪.‬‬

‫جدول ‪ .١‬مشخصات سفالي گور شمارة يك‪.‬‬

 ‫فصل ﻫشتم كاوش باستانشناختي محوطة تاريخي فيضآبا ِد نوشآباد‬

‫رضا نوري شادمهاني‪،١‬‬

‫‪٤‬‬
‫محسن جاوري‪ ،٢‬مصطفي سرلك‪ ٣‬و حميدرضا اكبريان‬

‫درآمد‬
‫كاوش در محوﻃة تاريخي ﻓيضآباد در راستاي آموزش دانشجويان رشتة باستانشناسي ورودي سال‪ ١٣٩٧‬دانشگاه كاشان انجام گرﻓت‪ .‬ﻓصل هشتم كاوش‬
‫بهمنظور آشكارسازي جبهة شمالي باروي جنوبي ارگ در بخش جنوبي ارگ محوﻃه متمركز گرديد‪ .‬اين دورة آموزشي بهمدت ‪ ٥٤‬روز از تاريخ ‪ ١٤٠١/٣/١٩‬و‬
‫بر اساس مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣١٠٧٠‬پژوهشگاه وزارت ميراث ﻓرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري كشور صورت گرﻓت‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫محوﻃة تاريخي ﻓيضآباد در موقعيت´´‪ ٢٤°،١٠´،٣٧‬شمالي و ´´‪ ٥١°،١٠´،٦‬شرقي در شمالغربي شهر آران و بيدگل و ‪ ١٠‬كيلومتري شمال شهر نوشآباد‬
‫در استان اصفهان قرار گرﻓته است )شكل ‪ .(١‬اين محوﻃه كه در گذشته )ﻃي زمان رونﻖ ﺧود از دورة سلجوقي تا اواﺧر دورة ايلخاني( بهصورت استﻘراري‬
‫بينراهي بوده اكنون متروك شده و با گسترش منطﻘة نوشآباد بهصورت توابع اين شهر درآمده است كه هماكنون همراه با شهر نوشآباد در تﻘسيمات‬
‫كشوري جزء شهرستان آران و بيدگل در شمال شهرستان كاشان قرار دارد‪ .‬برﺧي اﻃﻼعات باستانشناسي و تاريخي اين منطﻘه در گزارشات باستانشناسي و‬
‫متون تاريخي بازتاب ياﻓتهاند )الراوندي ‪١٣٣٤‬؛ جاوري و همكاران ‪ ١٣٩١‬الف؛ ‪ ١٣٩١‬ب؛ نوري شادمهاني و همكاران ‪١٣٩٢‬؛ ‪١٣٩٣‬؛ ‪١٣٩٥‬؛ ‪١٣٩٦‬؛ ‪١٣٩٧‬؛‬
‫‪.(١٣٩٨‬‬

‫شرح فعاليت ميداني‬

‫كاوش در اين ﻓصل باتوجه به ضرورت شناﺧت جبهة شمالي باروي جنوبي ارگ در ادامة سير ارگانيﮓ كاوش ﻓصول پيشين در شبكة ‪ D8‬پيجويي گرديد‪.‬‬
‫ابعاد ترانشة ايجاد شده ‪ ٨/٣٠‬متر ﻃول )شرقي ـ غربي( و ‪ ٥‬متر عرض )جنوبي ـ شمالي( داشت‪ .‬بهمنظور ثبت و ضبط دقيﻖ نهشتهاي باستاني و ياﻓتههاي‬
‫كاوش از شمارهگذاري به روش لوكوس استفاده نموديم‪ .‬بدينترتيب اولين لوكوس‪ ،‬ﺧاك سطحي بود كه با شمارة ‪ ٨٠٠١‬مستندنگاري گرديد و آﺧرين لوكوس‪،‬‬
‫نهشت درون گمانة پيشرو در غرب ترانشه بود كه با شمارة ‪ ٨٠٥٦‬شمارهگذاري نموديم‪ .‬در نتيجة كاوش‪ ،‬دو ﻓضاي مستطيلشكل كه يكي شمالي ـ جنوبي‬
‫ايجاد شده بود و ديگري شرقي ـ غربي‪ ،‬بهدست آمد )شكل ‪ .(٢‬مهمترين عناصر معماري كاوش ﻓصل هشتم‪ ،‬چندين سازة حرارتي بود كه از عمﻖهاي‬
‫گوناگون بهدست آمد‪ .‬باﻻترين آنها در عمﻖ ‪٢/٤٠‬ـ و تحتانيترين آنها در عمﻖ ‪٢/٨٠‬ـ نسبت به سطح ترانشه قرار داشتند )شكل ‪ .(٣‬قطر دهانة اين سازههاي‬
‫حرارتي آن ميزان وسيع نبودند كه كاركرد آنها را تنور پخت نان بدانيم و از سوي ديگر كشف اين تعداد سازة حرارتي در دو ﻓضاي محدود ما را دچار ترديد‬
‫نموده بود كه آنها را سازههاي حرارتي بهمنظور گرمنمودن ﻓضاهاي معماري در نظر بگيريم ‪ .‬بدينمنظور دانههاي گياهي درون آنها را با روش شناورسازي‬
‫مورد مطالعه قرار داديم كه نتايج اوليه مطالعات باستانگياهشناسي را در اين بخش مﻼحظه مينماييد‪:‬‬
‫در روند كاوش بهﻃور كلي ‪ ١١‬سازة حرارتي ياﻓت شد كه تنها از ‪ ٦‬سازه‪ ،‬نمونهبرداري از ﺧاك جهت شناورسازي انجام گرديد‪ .‬در هنگام نمونهبرداري‬
‫از سازهها بيشتر از ﺧاك تحتاني آنها نمونه ﺧاك برداشت شد تا حد امكان ضريب ﺧطا كم شود‪ .‬تمام سازههاي ياﻓتشده و نهشتهاي داﺧل آنها مربوط‬
‫به دورة ايلخاني )اسﻼمي( هستند‪ .‬بهﻃور كلي نمونههاي برداشتشده شامل ‪ ٢٠٧‬ليتر ﺧاك بودكه بعد از روند شناورسازي مشخص گرديد تمام نمونههاي‬
‫برداشتشده‪ ،‬داراي دانههاي گياهي بودند‪ .‬تمام بﻘاياي گياهي ياﻓتشده براي مطالعات باستانگياهشناسي جدا شده و بﻘاياي ديگري مانند حلزونها‪ ،‬استخوان‪-‬‬
‫هاي جانوري و زغالها جهت مطالعات علوم ميانرشتهاي‪ ،‬جداگانه حفظ شدند‪ .‬آنچه كه از مطالعات باستانگياهشناسي روشن گرديد اين نكته است كه بﻘاياي‬

‫‪ .١‬استاديار گروه باستانشناسي دانشگاه كاشان؛ ‪noorshad@kashanu.ac.ir‬‬

‫‪ .٢‬دانشيار گروه باستانشناسي دانشگاه كاشان؛‬
‫‪javeri@kashanu.ac.ir‬‬
‫‪ .٣‬كارشناسيارشد باستانشناسي؛ ‪mostafasarlak7119@gmail.com‬‬
‫‪ .٤‬دانشجوي كارشناسيارشد مرمت ابنيه؛ ‪Rezaakbarian69@gmail.com‬‬
 ‫‪ | ٦٣٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫استخوانهاي جانوري تنها در ‪ ٢‬سازه ياﻓت شد‪ ،‬اما بﻘاياي گياهي در تمامي سازهها بهدست آمد‪ .‬بﻘاياي گياهي ياﻓتشده در نمونهها در تشخيص اوليه‬
‫دربرگيرنده گرامينهها‪ ،‬گندم‪ ،‬جو‪ ،‬جو پوستكنده‪ ،‬گندم نان‪ ،‬گندم امر‪ ،‬انگور‪ ،‬بلوط‪ ،‬شير پنير معطر )گاليوم(‪ ،‬لوبيا و نخود ﻓرنگي است‪ .‬تمام دانههاي گياهي‬
‫بهصورت كربنشده ياﻓت شدند‪.‬‬
‫بر اساس ميزان باﻻي بﻘاياي گياهي ياﻓتشده احتماﻻً اين سازهها مربوط به موارد پختوپز و استفاده روزانه در قسمت داﺧلي ارگ شاهي هستند‪.‬‬
‫بهدليل وجود شير پنير معطر )گاليوم( احتماﻻً در اين منطﻘه كار كشاورزي نيز انجام ميشده است‪ .‬چراكه اين گياه در مزارع گندم و جو و در كنار آنها رشد‬
‫ميكند‪ .‬همچنين‪ ،‬در ميان ﺧانواده گندميان‪ ،‬جو بيشتر از گندم ياﻓت شده است كه اين موضوع نيز ميتواند نشاندهنده برﺧي تغييرات آب و هوايي در منطﻘه‬
‫باشد‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫همچون ﻓصول گذشته بيشترين ياﻓتة ﻓرهنگي را قطعات سفال ) لعابدار و بدونلعاب( تشكيل ميداد كه به عصر ايلخاني تعلﻖ داشتند‪ .‬چند قطعه ﻓلز‬
‫اكسيدشده و مهرههاي گوناگون سنگي هم در ميان ياﻓتهها وجود داشتند‪ .‬اما مهمترين ياﻓتة اين ﻓصل را بدونترديد سكة مسين ميدانيم كه ﺧوشبختانه‬
‫كتيبههاي رو و پشت آن قابل ﺧوانش هستند‪ .‬روي اين سكه نام »ارغون« )پادشاه ايلخاني( بهوضوح قابل ﺧواندن است )شكل ‪ .(٤‬اهميت اين سكه در آن‬
‫است كه در ميان مسكوكات كشفشده از اين محوﻃه‪ ،‬اولين آنهاست كه كتيبههاي قابل ﺧوانش دارد‪ .‬بنابراين‪ ،‬با استناد به اين كشف ديگر ترديد نميتوان‬
‫داشت كه زيست ﻓرهنگي شهر تاريخي ﻓيضآباد در دورة ايلخانان اتفاق اﻓتاده است‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫كاوش ﻓصل هشتم در محوﻃة ﻓيضآباد در شمال حصار جنوبي ارگ و در ابعاد بسيار محدود انجام گرﻓت‪ .‬هدف اين بود كه در كنار آشكارسازي بﻘاياي‬
‫معماري شمال ديوارة جنوبي ارگ‪ ،‬كمترين آسيب را هم بر محوﻃه تحميل كرده باشيم‪ .‬ﺧوشبختانه بهرغم محدوديت ﻓضاي كاوش‪ ،‬در اين ﻓصل با نتايج‬
‫درﺧورتوجهي روبهرو شديم‪ .‬چندين سازة حرارتي در دو ﻓضاي كاوش بهدست آمد كه بر اساس شناورسازي محتويات داﺧل آنها‪ ،‬دانستيم كه ‪ ٦‬سازة حرارتي‬
‫با پختوپز در ارتباط بودهاند‪ .‬ضمن آنكه در اين ﻓصل سكهاي سالم نيز بهدست آمد كه روي آن نام ارغون ايلخاني مشاهده ميگردد‪ .‬اگر سابﻘاً برپايه‬
‫گونهشناسي قطعات سفال اين محوﻃه را به دورة ايلخاني نسبت ميداديم‪ ،‬اينك با كشف اين سكه‪ ،‬گاهنگاري ارايهشده از اعتبار بيشتري برﺧوردار ﺧواهد‬
‫بود‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫الراوندي الﻘاشاني‪ ،‬ضياالدين‪ ،١٣٣٤ .‬ديوان اشعار‪ ،‬تهران‪ :‬چاپ مجلس‪.‬‬

‫جاوري‪ ،‬محسن و علي صدرايي‪ ،‬رضا نوري شادمهاني‪ ١٣٩١ .‬الف‪ ،‬گزارش ﻓصل اول كاوش باستانشناسي محوﻃه ﻓيضآباد‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة‬
‫باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫جاوري‪ ،‬محسن و رضا نوري شادمهاني‪ ،‬علي صدرايي‪ ١٣٩١ .‬ب‪» ،‬گزارش ﻓصل اول كاوش باستانشناسي محوﻃه ﻓيضآباد در بهار ‪ ،«١٣٩١‬پژوهشنامه كاشان‪ ،‬ش ‪:٣‬‬
‫‪٤٧‬ـ ‪.٣٢‬‬

‫نوري شادمهاني‪ ،‬رضا و محمدرضا نعمتي‪ ،١٣٩٢ .‬گزارش ﻓصل دوم كاوش باستانشناسي محوﻃه ﻓيضآباد‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫نوري شادمهاني‪ ،‬رضا و محسن جاوري‪ ،١٣٩٣ .‬گزارش ﻓصل سوم كاوش باستانشناسي محوﻃه ﻓيض آباد‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫نوري شادمهاني‪ ،‬رضا و مجيد منتظرظهوري‪ ،١٣٩٥ .‬گزارش ﻓصل چهارم كاوش باستانشناسي محوﻃه ﻓيضآباد‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫نوري شادمهاني‪ ،‬رضا و مجيد منتظرظهوري‪ ،١٣٩٦ .‬گزارش ﻓصل پنجم كاوش باستانشناسي محوﻃه ﻓيضآباد‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫نوري شادمهاني‪ ،‬رضا و مجيد منتظرظهوري‪ ،١٣٩٧ .‬گزارش ﻓصل ششم كاوش باستانشناسي محوﻃه ﻓيضآباد‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫نوري شادمهاني‪ ،‬رضا و محسن جاوري‪ ،١٣٩٨ .‬گزارش ﻓصل هفتم كاوش باستانشناسي محوﻃه ﻓيضآباد‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٣٥‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت ترانشة ‪ D8‬بر سطح محوﻃة تاريخي ﻓيضآباد‪.‬‬

‫شكل‪ .٢‬پﻼن )تهرنﮓ( نهايي ترانشه پس از پايان كاوش‪.‬‬

 ‫‪ | ٦٣٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬چند نمونه از سازههاي حرارتي در ﻓضاي مستطيلشكل شرقي ـ غربي ترانشه‪.‬‬

‫شكل‪ .٤‬سكة مسين كه كلمة »ارغون« روي آن آشكار است‪.‬‬

 ‫ششمين فصل كاوش باستانشناختي فضاﻫاي دستكند شمارهﻫاي ‪ ١‬و ‪ ٢‬نوشآباد‬

‫‪٣‬‬
‫رضا نوري شادمهاني‪ ،١‬مصطفي سرلك‪ ٢‬و عليرضا صادقزاده‬

‫درآمد‬
‫ششمين ﻓصل كاوش باستانشناﺧتي ﻓضاهاي دستكند زيرزميني شمارههاي ‪ ١‬و ‪ ٢‬نوشآباد در شهرستان آران و بيدگل استان اصفهان‪ ،‬با اهداﻓي چون‪:‬‬
‫اتصال دو ﻓضاي كاوششدة پيشين در ورودي ‪ ،٢‬ايجاد ﺧروجي براي ﻓضاي شمارة ‪ ١‬و نيز آسيبشناسي بخشي از ﻓضاي شمارة ‪ ٢‬در تابستان و پاييز سال‬
‫‪ ١٤٠١‬اجرا گرديد‪ .‬شايان ذكر است ﻓضاهاي يادشده در كاوشهاي باستانشناﺧتي سالهاي قبل‪ ،‬كشف و مورد بهرهبرداري بهمنظور بازديد گردشگران قرار‬
‫گرﻓتهاند‪ .‬اما‪ ،‬شوربختانه اين ﻓضاها با آسيبها و مشكﻼتي روبهرو بوده و هستند‪ .‬كاوش ﻓصل ششم بهمنظور شناسايي آسيبها و برﻃرفكردن موانع و‬
‫مشكﻼت‪ ،‬پيشنهاد و پس از تاييد از سوي شوراي پژوهشي پژوهشكدة باستانشناسي در مدت زمان يادشده عملياتي گرديد‪ .‬اين ﻓصل كاوش از تاريخ‬
‫‪ ١٤٠١/٦/١٠‬و بر اساس مجوز شماره ‪ ٤٠١٣٢٦١١‬مورخ ‪ ١٤٠١/٦/١‬پژوهشگاه سازمان ميراث ﻓرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري كشور آغاز گرديد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫شهر نوشآباد در ‪ ٥‬كيلومتري شمالغربي شهر آران و بيدگل در شهرستان آران و بيدگل و در استان اصفهان قرار دارد )شكل ‪ .(١‬اين شهر در ناحية دشتي‬
‫ساﺧته شده و آب و هوايي معتدل و گرايسته به گرم دارد‪ .‬كهنترين بناي اين شهر‪ ،‬مسجد جامع است كه براساس مناره و مﻘرنس گلي موجود در آن‪ ،‬مسجد‬
‫را به دورة سلجوقي نسبت ميدهند‪ .‬بعد از مسجد جامع‪ ،‬اما بيترديد مهمترين اثر اين شهر‪ ،‬ﻓضاهاي دستكند زيرزميني آن است كه بعد از سال ‪ ١٣٨١‬شمسي‬
‫كاوش شده و هم اينك دو ﻓضاي آن )شمارههاي ‪ ١‬و ‪ (٢‬مورد بازديد گردشگران نيز قرار ميگيرند‪ .‬شوربختانه از آنجايي كه ﻓضاهاي دستكند زير باﻓت جديد‬
‫شهر قرار دارند‪ ،‬آسيبهاي بيشماري آنها را تهديد ميكنند‪.‬‬

‫شرح فعاليت ميداني‬

‫همانگونه كه اشاره شد از زمانهاي دور كه تاريخ آن روشن نيست‪ ،‬زير باﻓت تاريخي شهر ﻓضاهايي دستكند حفر شده بود كه اينك به شكل گسيخته در‬
‫سه محلة تويده‪ ،‬باﻻده و شيخآباد قرار دارند‪ .‬اگرچه كاربرد اصلي اين ﻓضاها چندان روشن نيست‪ ،‬اما بهباور اغلب پژوهندگان مردمان نوشآباد از اين ﻓضاها‬
‫بهعنوان پناهگاه در هنگامة بيداد دشمن ﺧارجي يا سركشي ﻓردي داﺧلي استفاده ميكردند‪ .‬عناصري در ساﺧتار ﻓضاها مشاهده ميگردد كه پداﻓند غيرعامل‬
‫را براي ﻓريب دشمنان يا به تﺄﺧيرانداﺧتن نفوذ آنان مورد تﺄكيد قرار ميدهد‪ .‬كاوشگر پيشين‪ ،‬حفر و استفاده از اين ﻓضاهاي پناهگاهي را به عصر ساساني‬
‫نسب ميدهد‪ .‬شايد تنها دليل وي كشف چند سفال عصر ساساني باشد كه البته دليلي متﻘن نيست‪ .‬چراكه ممكن است اين قطعه سفالها در اثر سيل درون‬
‫ﻓضاهاي يادشده انتﻘال ياﻓته باشند‪ .‬از سوي ديگر اين نكته را هم بايد در نظر گرﻓت كه در عصر ساساني مركز ايران چندان آشفته و دچار درگيري نبوده است‬
‫كه احداث چنين ﻓضاهاي پُرزحمتي ضروري باشد‪ .‬بهباور نگارنده در مورد كاركرد اصلي و گاهنگاري اين ﻓضاها بايد تﺄمل و تعمﻖ بيشتري انجام داد‪ .‬در اين‬
‫بخش از نوشتار به ﻓضاهاي شمارة ‪ ١‬و ‪ ٢‬پرداﺧته و هدف ﺧود از كاوش ﻓصل ششم را توضيح ﺧواهيم داد‪.‬‬

‫‪ .١‬استاديار گروه باستانشناسي دانشگاه كاشان؛ ‪noorshad@kashanu.ac.ir‬‬

‫‪ .٢‬كارشناسيارشد باستانشناسي؛ ‪mostafasarlak7119@gmail.com‬‬
‫‪ .٣‬كارشناسي باستانشناسي؛ ‪sadeghzadehmoghari@gmail.com‬‬
 ‫‪ | ٦٣٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫ﻓضاي دستكند شمارة ‪ ١‬بهﻃور مستﻘل و به مساحت ‪ ٨٠‬متر مربع در محلة باﻻده قرار دارد‪ .‬از آنجايي كه ﻓضاي يادشده اولين ﻓضاي دستكند است كه در‬
‫سال ‪ ١٣٨١‬بهﻃور اتفاقي كشف گرديد با نام ﻓضاي شمارة ‪ ١‬معروف شده است‪ .‬ورودي اصيل آن هنوز كشف نشده اما پس از كاوش از پاشير يك آب نبار‬
‫قاجاري بهعنوان ورودي استفاده شده است‪ .‬ضمن آنكه از مخزن آن بهمنظور سالن انتظار و معارﻓه استفاده ميگردد‪ .‬بهرغم آنكه اين ﻓضاي دستكند كهنترين‬
‫ﻓضاي كشف و كاوششدة شهر نوشآباد است و از سوي ديگر ساﺧتارهاي معماري قابلتوجهي دارد )شكل ‪ ،(٢‬اما در روزهاي عادي سال بهدليل حضور‬
‫اندكشمار گردشگران‪ ،‬بسته است و همين موضوع باعث دلخوري و بعضاً اعتراض اهالي محلة باﻻده شده‪ .‬ضمن آنكه در تعطيﻼت عيد نوروز بهدليل نداشتن‬
‫ﺧروجي ازدحام ايجاد ميكند و اعتراض گردشگران را برميانگيزاند‪ .‬براي مرتفعكردن چنين معضلي نگارنده بهعنوان سرپرست كاوش‪ ،‬پيشنهاد احداث ﺧروجي‬
‫را ارايه نمود‪.‬‬
‫پيش از شروع كاوش و حفر كانال ﺧروجي از سوي شهرداري نوشآباد قطعه زميني به ابعاد ‪ ٥×٦‬متر در نزديكي ﻓضاي دستكند شمارة ‪ ١‬و در محلة‬
‫باﻻده ﺧريداري شد تا كار كاوش از آنجا آغاز گردد‪ .‬پس از بررسيهاي صورتگرﻓته درياﻓتيم كه در زمين پيشگفته در چندين دهة اﺧير حجم انبوهي از زباله‪،‬‬
‫آشغال و نخالههاي ساﺧتماني ريخته شده است و در زير آنها بﻘاياي بنايي متعلﻖ به ‪ ٣٠‬سال گذشته وجود دارد‪ .‬به همين دليل و با مشورتي كه با دكتر نوكنده‬
‫نمايندة محترم پژوهشكدة باستانشناسي داشتيم به اين نتيجه رسيديم كه تا عمﻖ ‪٣‬ـ متر از سطح معبر‪ ،‬با بيل مكانيكي آواربرداري شود‪ .‬پس از آن از عمﻖ‬
‫‪٣‬ـ متر به بعد‪ ،‬مابﻘي ﺧاكبرداري آوارها به صورت دستي با بيل و كلنﮓ صورت گرﻓت‪ .‬از آنجايي كه قرار بود در همين كارگاه‪ ،‬ساﺧتمان ﺧروجي احداث شود‬
‫ناگزير ميبايست تا عمﻖ ‪١٠‬ـ متر از سطح معبر‪ ،‬ﺧاكبرداري صورت گيرد و كانال الحاقي ﺧروجي از گوشة شمالغربي كارگاه بهصورت مورب با شيبي در‬
‫حدود ‪ ٥‬متر حفر گردد‪ .‬بهدليل زمانبربودن اين امر ناچار تصميم گرﻓتيم كه در گوشة شمالغربي كارگاه يك گمانة پيشرو به ابعاد ‪ ١/٥×٣‬متر از عمﻖ ‪٤‬ـ متر‬
‫تا عمﻖ ‪١٠‬ـ متر ايجاد كنيم وكانال ﺧروجي را به عرض ‪ ١‬ارتفاع ‪ ١/٨٠‬متر در گوشة ديوارة شمالغربي گمانه در جهت ﻓضاي دستكند زيرزميني كاوش‬
‫نماييم‪ .‬در عمﻖ ‪٤/٥٠‬ـ متر در گوشة جنوبغربي گمانه‪ ،‬به يك ﺧمرة بزرگ نخوديرنﮓِ كندهكاريشده كه در سرجاي ﺧود ﺧوابيده و از بخش مياني و لبه‬
‫تركﺧوردگي داشت‪ ،‬برﺧورد نموديم كه ارتفاع آن ‪ ،٦٧‬قطر دهنه ‪ ٢٥‬و قطر بدنة آن ‪ ٤٧‬سانتيمتر بود و نيز در كنار آن بﻘاياي يك كف آجري نمايان شد كه‬
‫احتمال داديم كف يك ساﺧتمان مربوط به سدههاي متﺄﺧر اسﻼمي باشد‪ .‬بهمنظور جلوگيري از ﻓروپاشي ﺧمره‪ ،‬آن را با مفتولهاي سيمي‪ ،‬باند استريل و گچ‪،‬‬
‫استحكامبندي نموده و سرانجام بدون هرگونه آسيب‪ ،‬آن را به پايگاه ميراث ﻓرهنگي نوشآباد انتﻘال داديم )شكل ‪ .(٣‬در ادامة كاوش در عمﻖ ‪٤/٥٠‬ـ متري‪،‬‬
‫ﺧاك بسيار سفت و متراكم شد‪ ،‬بهﻃوريكه با نوك كلنﮓ بهسختي كنده ميشد و همين روند تا عمﻖ ‪١٠‬ـ متري ادامه داشت‪ .‬كانال ﺧروجي در گوشة‬
‫شمالغرب كارگاه درست در زمين بكر كنده شد كه با ﻃول ‪ ٢٤‬متر بهسمت ﻓضاي دستكند بهصورت مورب و شيب ‪ ١‬متر كاوش شد‪ .‬اما‪ ،‬براي اينكه هواي‬
‫كمتري وارد ﻓضاهاي دستكند گردد كه احتمال دارد باعث هوازدگي و تركﺧوردگي ديوارهها و راهروها شود مابﻘي ‪ ٤‬متر شيب كانال ﺧروجي را بهصورت‬
‫مارپيچ كاوش كرديم تا در نهايت كانال الحاقي به ﻓضاي دستكند شمارة ‪ ١‬متصل گرديد )شكل ‪ .(٣‬شايان ذكر است در هنگام حفر كانال ﺧروجي هيچگونه‬
‫مواد ﻓرهنگي ياﻓت نشد اما در ‪ ٨‬متري كانال به يك داﻻن پُرشده از گلوﻻي برﺧورديم كه يكسوي آن بهسمت جنوب و به پاياب راه داشت و سوي ديگر‬
‫آن بهسمت شمال امتداد داشت كه چون ﺧارج از محيط كاوش بود‪ ،‬روشن نشد كه در نهايت به كجا ﺧتم ميگردد‪.‬‬
‫ﻓضاي دستكند شمارة ‪ ٢‬كه ‪ ٤٥٠‬متر مربع وسعت دارد در محلة تويده واقع است‪ .‬شناﺧتهشدهترين و گردشگرپذيرترين ﻓضاي دستكند شهر نوشآباد‬
‫همين ﻓضا ميباشد‪ .‬در اين ﻓضا نيز راه دسترسي از ﻃريﻖ آبانباري از عصر قاجار امكانپذير است‪ .‬اين ﻓضا از سه ﻃبﻘه ساﺧته شده كه ﻃبﻘات از ﻃريﻖ چاه‬
‫به يكديگر راه دارند‪ .‬نخستين ﻃبﻘه در عمﻖ ‪٤‬ـ متر از سطح ميدان محله قرار دارد‪ ،‬ﻃبﻘه دوم در عمﻖ ‪١٢‬ـ متر از سطح شهر حفر گرديده و ﻃبﻘه سوم در‬
‫عمﻖ ‪١٨‬ـ متر از سطح ميدان محله ايجاد شده است‪ .‬ﻓضاي يادشده از ساﺧتارهاي معماري دستكند همچون داﻻن‪ ،‬اتاقها‪ ،‬چاه آب‪ ،‬چاه اكسيژن‪ ،‬آبريزگاه‬
‫و‪ ...‬تشكيل شده است‪ .‬در سال ‪ ١٣٩٧‬با اعتباري كه از سوي شهرداري تﺄمين شده بود‪ ،‬ﻓضايي به وسعت ‪ ١٢٠‬متر مربع كاوش گرديد ولي از آنجايي كه تنها‬
‫مسير ورود به درون آن چاهي به عمﻖ ‪ ٦‬متر بود‪ ،‬مورد بازديد گردشگران قرار نميگرﻓت‪ .‬در كاوش ﻓصل ششم با دو هدف اتصال ﻓضاي اصلي به ﻓضاي‬
‫بدون بازديد در دستور كار قرار گرﻓت‪:‬‬
‫‪ .١‬ممكنساﺧتن ورود دائمي به درون ﻓضا و نظارت و پايش ساﺧتارهاي معماري‪.‬‬
‫‪ .٢‬گردشگرپذيركردن ﻓضاي كاوششده پيشين‪.‬‬
‫بدينمنظور ميبايست كانال الحاقي بهﻃول ‪ ٢٤‬متر احداث گردد‪ .‬از آنجايي كه ﻓضاي دستكند شمارة دو ‪ ٣/٥٠‬متر باﻻتر از ﻓضاهاي كاوششده سال ‪١٣٩٧‬‬
‫بود ناگزير كانال الحاقي را بهصورت شيبدار كاوش نموديم‪ ،‬چراكه ميبايست كامﻼً دقيﻖ و بدون هرگونه آسيب به درون ﻓضاي دستكند زيرزميني وارد‬
‫شويم‪ .‬از آنجاكه كانال الحاقي از زير منازل مسكوني عبور ميكرد و منزل آقاي مشهدي در مسير آن قرار داشت‪ ،‬تصميم گرﻓتيم كارگاه را درست در جايي‬
‫كه يك چاه آب در حياط ﺧانة ايشان قرار داشت ايجاد كنيم‪ .‬چاه آب متعلﻖ به ‪ ٤٠‬سال پيش بود كه بعد از استفاده‪ ،‬با آوار ساﺧتماني جديد پُر شده بود‪ .‬هيئت‬
‫در نخستين روز كاوش‪ ،‬موزاييكهاي كف حياط‪ ،‬درست در جايي كه چاه آب در آنجا قرار داشت را از جا كند و بعد از آن تا چند روز با كلنﮓ‪ ،‬بيل‪ ،‬ﻃناب و‬
‫سطل آوار ساﺧتماني را كه قبﻼً در داﺧل چاه ريخته شده بود را تا عمﻖ ‪ ٤‬متر تخليه و سﭙس با قراردادن باﻻبر در دهنة چاه مابﻘي آوار ساﺧتماني را تا عمﻖ‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٣٩‬‬

‫‪ ٧‬متر تخليه تا به سطح ﺧاك بكر رسيديم و بعد از آن با كلنﮓ تا عمﻖ ‪ ١٢‬متر كاوش كرديم‪ .‬در اين مرحله قرار شد از درون چاه دو كانال به عرض ‪ ١‬و‬
‫ارتفاع ‪ ١/٨٠‬متر در جهت ﻓضاهاي دستكند شهر زيرزميني حفر گردد‪ .‬يكي از آنها به اندازة ‪ ٨‬متر بهصورت صاف كمي مايل بهسمت اتاق مشورت باز ميشد‬
‫و ديگري به اندازة ‪ ١٦‬متر بهصورت شيبدار بهسمت ﻓضاهاي كاوششده سال ‪ ١٣٩٧‬امتداد ميياﻓت‪ .‬در ﻃي روزهايهاي كاوش ﺧاك كانالها بسيار محكم‪،‬‬
‫متراكم و بدون هرگونه مواد ﻓرهنگي بود‪ ،‬تا جايي كه كندن آن با كلنﮓ بهسختي انجام ميشد و ناگريز در جاهايي مجبور ميشديم از پيكور برقي استفاده‬
‫كنيم‪ .‬در روزهاي پاياني كاوش كانال الحاقي درست از اتاق مشورت ﻓضاي دستكند شمارة ‪ ٢‬بهصورت شيب مﻼيم به ﻃول ‪ ٢٤‬متر بدون هيچگونه تخريب‬
‫به درون ﻓضاي كاوششده سال ‪ ١٣٩٧‬باز شد )شكل ‪ .(٤‬بدينترتيب‪ ،‬در حال حاضر امكان ورود به درون آن بهمنظور نظارت و پايش مهياست‪ .‬ضمن آنكه‬
‫پس از استحكامبخشي‪ ،‬مرمت و تعبيه منابع روشنايي ورود گردشگران هم تحﻘﻖ ﺧواهد ياﻓت‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫در عمﻖ ‪٤/٥٠‬ـ متر در گوشة جنوبغربي گمانة ﻓضاي دستكند شمارة ‪ ،١‬به يك ﺧمرة بزرگ نخوديرنﮓ كندهكاريشده كه در سرجاي ﺧود ﺧوابيده و از‬
‫بخش مياني و لبه تركﺧوردگي داشت‪ ،‬برﺧورد نموديم كه ارتفاع آن ‪ ،٦٧‬قطر دهنه ‪ ٢٥‬و قطر بدنة آن ‪ ٤٧‬سانتيمتر بود‪ .‬بهمنظور جلوگيري از ﻓروپاشي‬
‫ﺧمره‪ ،‬آن را با مفتولهاي سيمي‪ ،‬باند استريل و گچ‪ ،‬استحكامبندي نموده و سرانجام بدون هرگونه آسيب‪ ،‬آن را به پايگاه ميراث ﻓرهنگي نوشآباد انتﻘال‬
‫داديم )شكل ‪.(٥‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫ﻓصل ششم كاوش باستانشناﺧتي ﻓضاهاي شمارة يك و دو با اهداف گوناگوني انجام گرﻓت كه در پايان كاوش تمامي اهداف تحﻘﻖ پذيرﻓت‪ .‬مهمترين‬
‫اهداف اين برنامه ايجاد كانال ﺧروجي براي ﻓضاي دستكند شمارة يك و اتصال دو ﻓضاي كاوششدة پيشين در ﻓضاي دستكند شمارة دو بود‪ .‬بهرغم اينكه‬
‫ايجاد كانالها در اعماق ‪ ١٠‬و ‪ ١٢‬متري از سطح زمين كاري است بس مشكل اما هيئت كاوش با استعانت از ﺧداوند متعال و ياريگرﻓتن از ﺧرد جمعي‬
‫توانست اين مهم را امكانپذير سازد‪ .‬هردو كانال به شكلي ايجاد شدند كه مسيري همراه با پيچش و چرﺧش را ﻓراروي اﻓراد قرار ميدهند‪ .‬اين ساﺧتار براي‬
‫زيبايي بدينصورت ﻃراحي و اجرا نگرديد‪ ،‬بلكه هيئت درياﻓت كه با استفاده از اين نوع ساﺧتار‪ ،‬تبادل هواي بيرون با درون ﻓضاها به حداقل ﺧواهد رسيد و‬
‫بدينترتيب از هوازدگي و ﻓروريختن ﺧاكهاي سﻘف و جدارهها جلوگيري ﺧواهد شد‪.‬‬
 ‫‪ | ٦٤٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت شهر نوشآباد نسبت به شهرهاي كاشان و آران و بيدگل‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬يكي از اتاقهاي دستكند ﻓضاي شمارة ‪ ١‬نوشآباد‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٤١‬‬

‫شكل ‪ .٣‬ﻓضاي الحاقي )بهرنﮓ سبز( در ﻓضاي دستكند شمارة ‪.١‬‬

‫شكل ‪ .٤‬ﻓضاي الحاقي )بهرنﮓ قرمز( در ﻓضاي دستكند شمارة ‪.٢‬‬

‫شكل ‪ .٥‬ﺧمرة كشفشده پس از استحكامبخشي با مفتولهاي ﻓلزي‪ ،‬باند استريل و گچ پاريس‪.‬‬

 ‫گمانهزني باستانشناسي در مسجد جامع نوشآباد‬

‫‪٣‬‬
‫رضا نوري شادمهاني‪ ،١‬علي مولودي‪ ٢‬و مصطفي سرلك‬

‫درآمد‬
‫شهر نوش آباد داراي ﻓضاهاي دستكند زيرزميني است كه از سوي كاوشگر پيشين به دورة ساساني نسبت داده شده است‪ .‬اين در حالي است كه صرﻓاً چند‬
‫قطعه سفال از اين عصر در داﻻنهاي ﻓضاي دستكند بهدست آمده است‪ .‬پُر روشن است با استنادبه اين قطعات معدود‪ ،‬نمي توان ﻓضاهاي دستكند را‬
‫تاريخگذاري نمود‪ .‬زيرا بهاحتمال بسيار ﻓراوان اين قطعه سفالها در نتيجة جاريشدن سيل به درون ﻓضاهاي دستكند راه ياﻓتهاند‪ .‬بنابراين‪ ،‬بهمنظور تاريخگذاري‬
‫مسجد جامع بهعنوان قديمترين بناي اين شهر و نيز رديابي ﻓضاهاي دستكند در زير اين بنا‪ ،‬پيشنهاد گمانهزني در سه نﻘطه از مسجد جامع ارائه گرديد كه‬
‫پس از تصويب در شوراي پژوهشي پژوهشكده‪ ،‬مجوز شروع عمليات گمانهزني به شمارة ‪ ٤٠١٣٤٩٥٧‬از سوي رياست محترم پژوهشگاه صادر گرديد‪ .‬بر اساس‬
‫مجوز صادر شده‪ ،‬هيئت گمانهزني در تاريخ ‪ ١٤٠١/١٠/١‬كار ﺧود را آغاز و در تاريخ ‪ ١٤٠١/١٠/٣٠‬پروژه را بهسرانجام رساند‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫مسجد جامع نوشآباد كه از نوع مساجد دو ايواني است در باﻓت كهن اين شهر قرار دارد )شكل ‪ .(١‬هرچند اين مسجد تا همين اواﺧر تمامي مردم اين شهر را‬
‫درون ﺧود گرد هم ميآورده‪ ،‬اما امروزه ﻓﻘط اهالي محلة باﻻده درون آن نماز جماعت برگزار ميكنند‪ .‬همانگونه كه در سطور پيشين اشاره رﻓت اين مسجد‬
‫كهنترين بناي شهر است‪ ،‬چراكه شواهدي همچون منارة آجري و محراب گلين‪ ،‬تاريخ مسجد را به دورة سلجوقي ميرسانند‪ .‬هرچند در گمانهزني انجامگرﻓته‪،‬‬
‫تاريخ مسجد به قرون پيش از سلجوقي بازگردانده شد‪.‬‬

‫شرح فعاليت ميداني‬

‫درست است كه مسجد جامع‪ ،‬امروزه بهعنوان يك بناي منسجم با پيكري واحد مشاهده ميگردد اما چون نيك بنگريم عناصر گوناگون آن را كه در ﻃول‬
‫زمان بهتدريج‪ ،‬ساﺧته و به يكديگر الحاق شدهاند را ميتوان بازيابي نمود‪ .‬از اين ديدگاه محراب گلين رواق غربي‪ ،‬كهنترين عنصر مسجد است كه در اثر‬
‫اتفاق از زير اندود گچ بيرون اﻓتاده است‪ .‬بعد از اين محراب‪ ،‬منارة آجري كه در گوشة شمالغرب مسجد قرار دارد را ميتوان به عصر سلجوقي نسبت داد‪.‬‬
‫ايوان شمالي مسجد را هم بر پاية ويژگيهاي سازهاي و آمودي ميتوان به دورة ايلخاني تاريخگذاري نمود‪ .‬بﻘية بخشهاي مسجد از بعد از ايلخاني تا همين‬
‫امروز دچار تغيير و دگرگوني شده اند‪ .‬هرچند هسته اصلي اين مسجد هم بهﻃور سنتي به دورة ساساني و با كاركرد آتشكده معرﻓي شده است‪ ،‬اما هدف اولية‬
‫گمانهزني‪ ،‬كشف ﻓضاهاي دستكند در زير اين بنا و بهرهگيري از آن براي تاريخگذاري ﻓضاهاي دستكند زيرزميني بود‪ .‬اما اهداف ديگري چون تﺄسيس تاريخ‬
‫شكلگيري مسجد و آشكارسازي سير تحول ساﺧتاري آن نيز در دستور كار قرار داشت‪ .‬براي حصول به اهداف پيشگفته سه گمانه با ابعاد گوناگون در سه‬
‫نﻘطه از مسجد احداث گرديد )شكل ‪ .(٢‬گمانة نخست به ابعاد ‪ ٢/٥ ×٢/٥‬متر مربع در مركز ايوان شمالي )شكل ‪ ،(٣‬گمانة دوم به ابعاد ‪ ١/٥×١/٦‬مترمربع در‬
‫ضلع شرقي مناره )شكل ‪ (٤‬و گمانة سوم به ابعاد ‪ ٣×١/٥‬مترمربع در مﻘابل محراب گلين مﻘرنسكاري شده‪ ،‬حفر گرديد )شكل ‪ .(٥‬ﻻزم به ذكر است در‬
‫روزهاي پاياني عمليات گمانهزني‪ ،‬گمانة سوم بهﻃول ‪١٣٠‬سانتيمتر از سمت غرب توسعه ياﻓت‪ .‬بهمنظور ثبت و ضبط بﻘاياي معماري و شواهد باستانشناﺧتي‬
‫از روش لوكوس استفاده نموديم‪ .‬چون نخستين نهشت در هر گمانه ﻻية سطحي بود اين نهشت با شمارة ‪ ١٠١‬شمارهگذاري گرديد‪.‬‬

‫‪ .١‬استاديار گروه باستانشناسي دانشگاه كاشان؛ ‪noorshad@kashanu.ac.ir‬‬

‫‪ .٢‬گروه باستانشناسي دانشگاه كاشان؛ ‪Alimoloodi68@gmail.com‬‬
‫‪ .٣‬كارشناسيارشد باستانشناسي؛ ‪mostafasarlak7119@gmail.com‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٤٣‬‬

‫حال ضروري است اندكي دربارة جايابي گمانهها در مكانهاي پيشگفته توضيحي ارائه دهيم‪ .‬گمانة نخست را در مركز ايوان شمالي ايجاد كرديم‪،‬‬
‫چراكه در مساجد ايراني‪ ،‬ايوان مﻘصوره يا ايوان جنوبي اهميت ﻓوقالعادهاي دارد اما در مسجد نوشآباد ايوان شمالي‪ ،‬هم از نظر ساﺧتار و هم از جنبة آمود از‬
‫ايوان جنوبي برتر بوده است‪ .‬آيا نميتوان اين برتري را به دورههاي متﻘدم مسجد نسبت داد؟ براي پاسخگويي به اين پرسش بود كه گمانة نخستين در اين‬
‫مكان جايابي گرديد‪ .‬گمانة دوم در مجاورت منارة آجري احداث گرديد‪ .‬استدﻻل ما بر اين پايه قرار داشت كه در اين قسمت ساﺧتوسازي انجام نگرﻓته است‬
‫و ﻻيهها با كمترين اضطراب قابل مشاهده و مطالعه هستند‪ .‬گمانة سوم هم در مﻘابل محراب گلين مﻘرنسكاريشده بهعنوان كهنترين عنصر معماري مسجد‬
‫ايجاد گرديد‪ .‬انتظار داشتيم كه در اين گمانه به بيش ترين اﻃﻼعات موردنياز از زمان و چگونگي ساﺧت مسجد دست يابيم كه ﺧوشبختانه چنين نيز شد‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫همچون محوﻃههاي تاريخي ديگر‪ ،‬بيشترين ياﻓتة ﻓرهنگي را قطعات سفال )لعابدار و بدونلعاب( تشكيل ميداد كه به ادوار گوناگون )از صدر اسﻼم تا‬
‫ايلخاني( تعلﻖ داشتند‪ .‬چند قطعه ﻓلز اكسيدشده و مهرههاي گوناگون سنگي هم در ميان ياﻓتهها وجود داشتند‪ .‬اما مهمترين ياﻓتة اين ﻓصل را بدونترديد دو‬
‫سفالنوشته ميدانيم كه ﺧوشبختانه كتيبههاي رو و پشت يكي آز آنها قابل ﺧوانش هستند‪ .‬اميدواريم سفالنوشته را در اﺧتيار متخصصين كتيبهﺧوان قرار‬
‫دهيم تا اﻃﻼعات ارزشمند آن را بعد از ﺧوانش و تحليل در اﺧتيار عﻼقهمندان قرار دهند‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫نخستين ﻓعاليت ميداني در قالب گمانهزني باستانشناﺧتي در مسجد جامع نوشآباد بهسرپرستي نگارنده نخست در ديماه ‪ ١٤٠١‬انجام گرﻓت و ﺧوشبختانه‬
‫نتايج درﺧورتوجهي هم بههمراه داشت‪ .‬در شرق گمانة نخست و در عمﻖ ‪١٩٨‬ـ سانتيمتر نسبت به كف ايوان به ديوار ﺧشتي برﺧورد نموديم كه بهنظر‬
‫ميرسد ديوار غربي شبستان عصر صفوي مسجد باشد كه در ساﺧتوسازهاي شبستان ستوندار شرقي در زير اين بخش مدﻓون شده باشد‪ .‬در غرب گمانة‬
‫دوم هم به شالودة سنگي منارة برﺧورد نموديم كه از عمﻖ ‪٤٠‬ـ سانتيمتر نسبت به سطح ترانشه آغاز و تا عمﻖ ‪٣/٦٥‬ـ ادامه مييابد‪ .‬اين ياﻓتة ارزشمند‬
‫ميتواند اﻃﻼعات مهمي دربارة چگونگي ساﺧت منارهها در دورة اسﻼمي و تمهيدات ﻻزم جهت ايستايي و مﻘاومت انها در معماري عرضه كند‪ .‬در گمانة سوم‬
‫هم بﻘاياي معماري چون جرز ﺧشتي‪ ،‬ديوار ﺧشتي اندودشده با گچ‪ ،‬سازة حرارتي و چالة زباله مشاهده گرديد كه از نظر قدمت‪ ،‬كهنتر از محراب گلين قرن‬
‫چهارم قمري هستند و گواه ارزشمندي از تاريخ شكلگيري اين مسجد از قرون نخست اسﻼمي بهشمار ميروند‪ .‬نكتة پاياني اينكه در هيچيك از گمانههاي‬
‫احداث شده اثري از آتشكده و شاهدي از عصر ساساني بهدست نيامد‪ .‬بنابراين‪ ،‬ﻓرض ساﺧت مسجد نوشآباد روي ويرانههاي آتشكده از اساس اشتباه است‪.‬‬
 ‫‪ | ٦٤٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬مسجد جامع )صحن و ايوان شمالي مسجد(‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٤٥‬‬

‫شكل ‪ .٢‬جانمايي گمانه روي نﻘشة مسجد جامع )بهرنﮓ قرمز(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٣‬گمانة نخست در ايوان شمالي مسجد‪.‬‬

 ‫‪ | ٦٤٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٤‬گمانة دوم در مجاورت منارة آجري‪.‬‬

‫شكل ‪ .٥‬گمانة سوم در مﻘابل محراب گلين مﻘرنسكاريشده‪.‬‬

 ‫كاوش فصل نخست از مرحلة سوم طرح بازنگري سيلك؛‬
‫ساماندﻫي بقاياي معماري دورة سوم در جنوب سكوي خشتي سيلك‬

‫ساداتي ‪٢‬‬ ‫جبرئيل نوكنده‪ ١‬و جواد حسينزاده‬

‫با همكاري علي مولودي آراني‪ ،‬اشكان پوريان‪ ،‬احمد سهرابينيا‪ ،‬وستا وﻻيتي‪ ،‬نرجس ﺧان ﻓيني‪ ،‬ﻓاﻃمه ميرزايي‪ ،‬سيمندﺧت عسگري‪ ،‬كيانا اشراﻓي‪ ،‬الناز‬
‫جعفرمفرد‪ ،‬ارغوان باغبان و ﻓاﻃمه محمدرضايي‬

‫درآمد‬
‫محوﻃة سيلك يكي از شناﺧتهشدهترين محوﻃههاي ايران است كه در شهر كاشان واقع شده و براي نخستينبار در سال ‪ ١٣١٢‬توسط هيئتي ﻓرانسوي به‬
‫سرپرستي رومن گيرشمن كاوش شد )گيرشمن ‪١٣٧٩‬؛ ‪ .(١٣٨٩‬اين محوﻃه از چهار بخش شامل تﭙة شمالي )سيلك كوچك( دربردارندة بﻘاياي دورة ‪ ١‬و ‪٢‬‬
‫سيلك‪ ،‬تﭙة جنوبي )سيلك بزرگ( دربردارندة بﻘاياي دورة ‪ ٣‬تا ‪ ،٦‬گورستان الف )جنوب و شرق تﭙة جنوبي( دربردارندة دورة ‪ ٥‬و گورستان ب )غرب تﭙة جنوبي(‬
‫دربردارندة دورة ‪ ٦‬است )شكل ‪ .(١‬پس از كارهاي اولية گيرشمن‪ ،‬سيلك بار ديگر توسط هيئتي بهسرپرستي روانشاد صادق ملكشهميرزادي و در قالب‬
‫ﻃرحي پژوهش موسوم به »ﻃرح بازنگري سيلك« در سال ‪ ١٣٨٠‬بهمدت ‪ ٥‬سال مورد بازبيني و ساماندهي قرار گرﻓت )ملكشهميرزادي ‪١٣٨١‬؛ ‪١٣٨٢‬؛‬
‫‪١٣٨٣‬؛ ‪١٣٨٤‬؛ ‪١٣٨٥‬؛ ‪ (١٣٩١‬و بهراستي اگر تﻼش بيدريغ ايشان و گروهشان نبود‪ ،‬امروز اثري از سيلك باقي نبود‪ .‬مرحلة دوم ﻃرح بازنگري سيلك توسط‬
‫حسن ﻓاضلي نشلي از دانشگاه تهران با همكاري رابين كانيگهام از دانشگاه بردﻓورد انگلستان در سالهاي ‪ ١٣٨٧‬و ‪ ١٣٨٨‬صورت گرﻓت كه بيشتر بر تﭙة‬
‫شمالي متمركز بود )‪ .(Fazeli et al. 2013‬در نهايت مرحلة سوم ﻃرح بازنگري سيلك‪ ٣‬به هدف ساماندهي بخشي از كاوشهاي پيشين كه در ﻓصل دوم ﻃرح‬
‫بازنگري انجام گرﻓت بود )نوكنده ‪ (١٣٨٢‬و همچنين بررسي و شناﺧت دقيﻖتر بﻘاياي معماري دورة سوم سيلك بود كه پيشتر در همين نﻘطه از دل ﺧاك‬
‫بيرون آمده بود‪ .‬بهراستي دورة سوم سيلك كه نزديك به يك هزاره را دربر ميگيرد‪ ،‬گرچه از نظر ياﻓتههاي منﻘول مانند سفال‪ ،‬اشياي سنگي و ﻓلزي بهﺧوبي‬
‫مورد بررسي و توجه باستانشناﺧتي واقع شدهاند‪ ،‬اما از نظر شناﺧت بﻘاياي معماري از جمله ﻓناوري معماري و ﻃرح و نﻘشة بناها بهشدت ناشناﺧته بوده و كل‬
‫دانش ما از اين منظر به چند عكس و ﻃرح و توصيف كوتاه در جلد يك گيرشمن ﺧﻼصه ميشود )گيرشمن ‪ .(١٣٧٩‬از اينرو‪ ،‬هم كاوش منظمتر و دقيﻖ‬
‫جهت نمونهبرداري از اجزا و عناصر معماري اين دوره از اهميت ويژه برﺧوردار بود و هم از نظر ساماندهي اين بخش از محوﻃه كه بهنوعي پيشاني محوﻃه‬
‫بوده و ايستگاه نخست محوﻃه براي بازديد گردشگران است‪ ،‬نيازمند ساماندهي بوده است‪ .‬بدينترتيب‪ ،‬ﻓصل نخست از مرحلة سوم ﻃرح بازنگري سيلك در‬
‫بخش جنوب تﭙة جنوبي و در شبكة ‪ K12‬و ‪ L12‬آغاز شد‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫با صدور مجوز كاوش از سوي پژوهشكدة باستانشناسي‪ ،‬نخستين ﻓصل از مرحلة سوم ﻃرح بازنگري سيلك بهمنظور ساماندهي و بررسي دقيﻖ معماري دورة‬
‫سوم سيلك از ‪ ٣٠‬مردادماه سال ‪ ١٤٠١‬شروع و تا ‪ ٧‬مهرماه همان سال بهﻃول انجاميد‪ .‬همانﻃور كه پيشتر اشاره شد محل اين ﻓصل از كاوش دقيﻘاً همان‬
‫محل كاوش سال ‪) ١٣٨١‬نوكنده ‪ (١٣٨٢‬انتخاب شد‪ .‬پيشتر در اين قسمت آثار و بﻘاياي برجايمانده از زلزلهاي باستاني بهدست آمده بود ) ‪Berberian et al.‬‬

‫ملي ايران؛ ‪jnokandeh@yahoo.com‬‬ ‫‪ .١‬رييسكل موزة‬

‫‪ .٢‬عضو هيئت علمي گروه باستانشناسي دانشگاه كاشان؛ ‪hoseinzadeh@kashanu.ac.ir‬‬
‫‪٣.‬‬ ‫‪Sialk Reconsideration Project III (SRP III).‬‬
 ‫‪ | ٦٤٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫‪ (2012‬كه دستكم يك مرد بيش از ‪ ٤٠‬ساله و چندين ﺧمرة بزرگ ذﺧيره را در زير ﺧود دﻓن كرده بود‪ .‬در جبهة شمالي همين بخش نيز بﻘاياي معماري‬
‫مستطيلشكل به ابعاد حدود يكونيم در دوونيم متر وجود داشت كه كاركرد آن چندان مشخص نبود‪ .‬از همينرو گروه كاوش از همين بخش شمالي شروع‬
‫به تميزكردن و كاوش كرد )شكل ‪ .٤(٢‬پس از تميزكردنهاي اوليه مشخص شد كه با ﻓضايي ‪ L‬مانند بهﻃول ‪ ،٢٤٥‬عرض ضلع شرقي ‪ ١١٦‬و غربي ‪١٠٤‬‬
‫سانتيمتر رويارو هستيم كه ورودي آن در بخش غربي قرار داشته و با ﺧشتهايي مسدود شده است )شكل ‪ .(٣‬پس از كاوش ﻻيههاي متراكم ﺧشت آوارشدة‬
‫درون اين ﻓضا و در عمﻖ حدود يك متري از سطح ديوار با بﻘاياي برجايمانده روي كف ﻓضا رويارو شديم كه شامل بيش از ‪ ٤٠‬قطعه دستاﻓزارهاي سنگي‬
‫)عمدتاً سوراخكننده و تيغههاي كوتاهشده‪ (٥‬قطعات سفال و صدها قطعه كوچك گل اﺧراي بود )شكل ‪ .(٤‬در پشت اين ﻓضا نيز ديواركهاي ﻓرسوده و‬
‫نيمهكارهاي ديده ميشد كه پﻼن ﺧاصي از آنها حاصل نشد‪ .‬پس از بررسيهاي نهايي اين عوارض مشخص شد كه اين اتاق ‪ L‬شكل احتماﻻً يك كارگاه‬
‫مرتبط با ﻓعاليت چرمسازي بوده )به نتيجهگيري بنگريد( كه احتماﻻً به پشت ﻓضاي اصلي يك ﺧانة دستكم دواتاقه كه روي اتاقها بهسوي جنوب بوده‪،‬‬
‫الحاق شده است )شكل ‪.(٥‬‬
‫در زير اين بخش ﻻيههاي متعدد و متوالي ﺧاكستر و كلوخهاي حرارتديده وجود داشت و بههنگام تميزكردن اولية چند عدد گِلمهر با اثر ُمهر‬
‫استامﭙي بهدست آمده بود‪ .‬براي دسترسي به اين ﻻيهها و بررسي چندوچون وضعيت بسترهاي مرتبط با گلمُهر‪ ،‬ديواركهاي كارگاه چرمسازي پس از‬
‫مستندسازيهاي ﻻزم‪ ،‬برداشته و مشخص شد كه در مرحلة پيش از ساﺧت كارگاه چرم‪ ،‬اين بخش از محوﻃه در اصل پشت حياط يك ﺧانه بوده كه هم‬
‫زبالههاي روزمره )بهصورت نوارهايي نازك از ﻻيههاي متعدد ﺧاكستر( در آن ريخته ميشده و زير اين ﻻية ﺧاكستر نيز ﻻيهاي از زبالههاي ﺧانگي و غيرﺧانگيِ‬
‫روزمره وجود داشته كه بيشتر متشكل از كلوخهاي پخته و ﺧام گل‪ ،‬گلمُهرها و مُهرومومها بوده كه بهنظر بيشتر در ارتباط با ﻓعاليت انبارداري و مُهروموم‬
‫كاﻻها و انبارها است )شكل ‪ .(٦‬بررسيهاي گروه كاوش نشان ميداد كه اين نهشتها مرتبط با مرحلة دوم معماري هستند كه احتماﻻً بﻼﻓاصله پس از‬
‫زلزلهاي مرگبار ساﺧته شده بود كه ﻃي آن ﺧانههاي مرحلة قبل )مرحلة سوم معماري از جديد به قديم( ويران شده و ظروف ذﺧيرة بزرگ اﻓتاده و ﺧردشدهاي‬
‫كه ﻃي كاوشهاي مرحلة نخست ﻃرح بازنگري‪ ،‬كشف شد نيز حاصل همين زلزله بوده است )نوكنده ‪ .(١٣٨٢‬باتوجه به اينكه كاوش نهشتهاي حاوي‬
‫گِلمُهرها و ُمهرومومها بهعلت تردبودن ميبايست با حساسيت و ظراﻓت زياد انجام شود از اينرو تﻘريباً تمامي وقت گروه در نيمة دوم كاوش صرف كشف‬
‫اين ياﻓتهها شد و عمﻼً كاوش ﻻيههاي پايينتر محوﻃه به ﻓصلهاي آتي موكول شد‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫همانﻃور كه اشارهشده اين بخش از محوﻃه پيشتر در مرحلة نخست ﻃرح بازنگري سيلك در سال ‪ ١٣٨١‬مورد كاوش قرار گرﻓته بوده و ﻻيههاي سطحي‬
‫آن پيشتر مطالعه شده بود‪ .‬از جمله ياﻓتههاي رايج در اين ﻓصل بهمانند ساير محوﻃههاي باستانشناﺧتي‪ ،‬سفالهاي شاﺧص دورة سيلك ‪ III4-5‬است كه‬
‫پيشتر ﻃي تحليلهايي كه نوكنده به انجام رسانيده بود )‪ (Nokandeh 2010‬تاريخ آنها را به حدود ‪٣٩٠٠‬ـ ‪ ٣٧٠٠‬پ‪ .‬م‪ .‬بازميگردد‪ .‬از جمله ياﻓتههاي ديگر‬
‫اين ﻓصل از كاوش كه بيشتر در كف ﻓضاي موسوم به كارگاه چرم بهدست آمده‪ ،‬دستاﻓزارهاي سنگي از جنس سنﮓچخماق و يك نمونه ابسيدين هستند‪.‬‬
‫بررسيهاي اوليه نشان ميدهد كه درصد معناداري از اين دستاﻓزارها‪ ،‬ابزارهاي مرتبط با سوراخكردن مانند مته‪ ،‬سوراخكننده و همچنين اسكنه بودند )شكل‬
‫‪ .(٧‬همچنين ياﻓتة شاﺧص ديگر اين ﻓصل از كاوش كه در كاوش پيشين در اين قسمت گزارش نشده بود‪ ،‬كشف بيش از ‪ ٥٠‬قطعه گِلمهر و همچنين دهها‬
‫قطعه مهروموم و كلوخ گلي است كه بيترديد يكي از كشفيات ﺧاص كاوشهاي سيلك است‪ .‬تحليلهاي اوليه نشان ميدهد كه تمامي اين گِلمهرها داراي‬
‫اثر مهر استامﭙي با ﻃرحهاي هندسي ساده و تا اندازهاي پيچيده هستند و ﺧبري از ﻃرحها و نﻘشمايههاي انساني يا حيواني در آنها نيست )شكل ‪ .(٨‬از نظر‬
‫نوع كاربرد نيز بهنظر اين گِلمهرها هم شامل ُم هروموم در‪ ،‬هم ظروف و هم ساير موارد مانند سبد باشد كه چندان براي ما شناﺧتهشده نيست‪ .‬همچنين بايد‬
‫اشاره كرد كه تنها تعداد اندكي از اين گِلمهرها پخته شده كه آن هم بهنظر چندان عمدي نميآيد و ساير آنها نﭙخته و بسيار ترد هستند‪ .‬گرچه بﻘاياي جانوري‬
‫هنوز بهﻃور تخصصي مطالعه نشده اما بررسيهاي اوليه نشان ميدهد كه بيشتر شامل بز و گوسفند بوده و بﻘاياي گاو نيز در ميان آنها قابل مشاهده است‪.‬‬
‫بﻘاياي گياهي بهدستآمده نيز بيشتر شامل گونههاي گندم ِامِر‪ ،‬گندم نان‪ ،‬جو و احتماﻻَ يك عدد كتان است‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫همانﻃور كه در مﻘدمه اشاره شد هدف اصلي از شروع ﻓصل نخست از مرحلة سوم ﻃرح بازنگري سيلك‪ ،‬ساماندهي و ﺧواناسازي بخش جنوب تﭙة جنوبي‬
‫سيلك و همچنين آمادهسازي شرايط و امكانات كاوش براي ﻓصلهاي آتي بود كه نتايج ﺧوبي نيز دربر داشت‪ .‬نخستين نتيجة كاوش آن بود كه مشخص‬

‫‪ .٤‬يكي از اقداماتي كه در اين ﻓصل از كاوش براي تشخيص بهتر عارضهها و باﻓتها انجام گرﻓت‪ ،‬استفاده از دَمندة برقي بوده كه پيشتر در محوﻃههايي مانند چگاسفلي‬
‫نيز بهكار گرﻓته شده بود و بهشدت در روشنترشدن و ﺧواناشدن عوارض و باﻓتها به گروه كاوش كمك كرد‪ .‬از همينرو به همكاران و دوستان عزيز باستانشناسي پيشنهاد‬
‫ميشود كه تا جايي كه برايشان مﻘدور است به هنگام كاوش از دمندههاي برقي و يا در صورت در دسترسنبودن شبكة برق از نوع بنزيني آن استفاده نمايند‪.‬‬
‫‪٥.‬‬ ‫‪Truncated.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٤٩‬‬

‫شد ما دستكم با سه مرحلة ساﺧتوساز مواجه هستيم كه بهترتيب از قديم به جديد شامل مرحلة ساﺧتماني سهاتاقة ويرانشده در اثر زلزله )شكل ‪ ،(٥‬ﻻية‬
‫بعدي با دستكم دو اتاق كه بﻼﻓاصله و با همان پﻼن قبلي روي ﻻية پيشين ساﺧته شده بود و سﭙس الحاق يك كارگاه كوچك در پشت )جبهة شمالي( آن‬
‫است كه احتماﻻً براي كار چرم استفاده شده بود‪ .‬علت اينكه ما كاربرد اين ﻓضاي سوم را كارگاه چرمسازي تفسير كردهايم آن است كه اين ﻓضا بسيار كوچك‬
‫است و هندسة نامنظمي دارد و از اينرو چندان محتمل نيست كه ﻓضاي سكونتي يا اقامتي باشد‪ .‬از ﻃرﻓي در كف اين ﻓضا ﺧبري از اشياي استخواني‪ ،‬سفالي‪،‬‬
‫سنگي يا ﻓلزي نبوده و در عوض تعداد ﻓراواني ابزارهاي سنگي ﺧاص )سوراخكننده و اسكنه( و نيز تكههاي ﻓراون گل اﺧراي ياﻓت شده است‪ .‬از اينرو‬
‫ميتوان نتيجه گرﻓت كه احتماﻻً مادهاي كه در اين ﻓضا روي آن كار ميشده مادهاي آلي مانند چوب‪ ،‬پارچه يا چرم و پوست بوده و از آنجايي كه در‬
‫گزارشهاي مردمنگاري مكرر اشاره شده كه براي دباغي چرم بهوﻓور از گل اﺧري استفاده ميشده از اينرو ميتوان اين احتمال را مطرح كرد كه اين ﻓضا‬
‫كارگاه مرتبط با ﻓرايند چرمسازي يا همان دباغي بوده باشد‪ .‬در ﺧصوص گِلمهرها و مهرومومهاي بهدستآمده نيز در اينجا نيز بايد اشاره كرد كه باتوجه به‬
‫الگوي دوراندازي‪ ٦‬آنها )اينكه در پشت حياط ﺧانه و در ميان ﻻيههاي متوالي زباله ديده ميشود( از اينرو بهنظر مهرومومهاي شكسته را به هنگام تميز كردن‬
‫دورهايِ محلي كه مُهروموم شده بود جمعآوري كرده و سﭙس بههمراه ساير زبالهها در اين نﻘطه به دور ميريختهاند‪ .‬همچنين باتوجه به ياﻓت شدن ﺧمرههاي‬
‫ذﺧيرة بزرگ و ساير ظروف ﻓاﺧري كه در مرحلة نخست ﻃرح بازنگري در همين نﻘطه كشف شده بودند ميتوان اين ﻓرض را مطرح كرد كه اين مهرومومهاي‬
‫در ارتباط با همان انبار و مرتبط با همان ظروف بودهاند‪ .‬به هر ترتيب و بهعنوان نتيجهگيري كلي و مﻘدماتي ميتوان چنين تصور كرد اين نﻘطه در اصل ﺧانه‬
‫يا منزل ﺧانوادهاي گسترده‪ ٧‬با جايگاه اجتماعي برجسته در جامعه بوده كه انبار آن هم ميتوانست براي ﺧانوارهاي مختلف همين ﺧانوادة گسترده مورد استفاده‬
‫باشد و هم ميتوانست انباري جهت ذﺧيرة محصوﻻتي باشد كه اﻓراد زيردست از ﺧانوارهاي غريبه برﺧي هدايا يا ﺧراجها را به آن تحويل ميدادند‪ .‬بيترديد‬
‫مشخصشدن اين وضعيت نيازمند تجزيه و تحليلهاي ظريف تري است كه اميد است در مﻘاﻻت و انتشارات آتي مرحلة سوم ﻃرح بازنگري بدان دست بيازيم‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫گيرشمن‪ ،‬رومن‪ ،١٣٧٩ .‬سيلك كاشان‪ ،‬ج ‪ ،١‬برگردان اصغر كريمي‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان ميراث ﻓرهنگي كشور‪.‬‬

‫گيرشمن‪ ،‬رومن‪ ،١٣٨٩ .‬سيلك كاشان‪ ،‬ج ‪ ،٢‬برگردان اصغر كريمي و آزيتا همﭙارتيان‪ ،‬كاشان‪ :‬نشر مرسل‪.‬‬

‫ملكشهميرزادي‪ ،‬صادق‪ ،١٣٨١ .‬زيگورات سيلك‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان ميراث ﻓرهنگي كشور‪ ،‬معاونت پژوهشي‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي‪.‬‬

‫ملكشهميرزادي‪ ،‬صادق‪ ،١٣٨٢ .‬نﻘرهكاران سيلك‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان ميراث ﻓرهنگي كشور‪ ،‬معاونت پژوهشي‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي‪.‬‬

‫ملكشهميرزادي‪ ،‬صادق‪ ،١٣٨٣ .‬سفالگران سيلك‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان ميراث ﻓرهنگي و گردشگري‪ ،‬پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي‪.‬‬

‫ملكشهميرزادي‪ ،‬صادق‪ ،١٣٨٤ .‬صيادان سيلك‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان ميراث ﻓرهنگي و گردشگري‪ ،‬پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري‪ ،‬پژوهشكده باستانشناسي‪.‬‬

‫ملكشهميرزادي‪ ،‬صادق‪ ،١٣٨٥ .‬سيلك كهنترين روستاي محصور ايران‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان ميراث ﻓرهنگي و گردشگري‪ ،‬پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري‪ ،‬پژوهشكدة‬
‫باستانشناسي‪.‬‬

‫ملكشهميرزادي‪ ،‬صادق‪ ،١٣٩١ .‬روستائيان سيلك )مجموعه مﻘاله هاي ﻃرح بازنگري سيلك(‪ ،‬پژوهشگاه سازمان ميراث ﻓرهنگي‪.‬‬

‫نوكنده‪ ،‬جبرئيل‪» ،١٣٨٢ .‬گزارش كاوش بخش مسكوني تﭙة جنوبي سيلك«‪ ،‬در نﻘرهكاران سيلك‪ ،‬بهكوشش صادق ملكشهميرزادي‪ ،‬تهران سازمان ميراث ﻓرهنگي و‬
‫گردشگري‪ ،‬پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري‪ ،‬پژوهشكدة باستانشناسي‪٦٤ :‬ـ ‪.٤٩‬‬

‫‪Berberian, M., S. Malek Shahmirzadi, J. Nokandeh and M. Djamali. 2012, “Archeoseismicity and Environmental Crises at the Sialk‬‬
‫‪Mounds, Central Iranian Plateau, Since the Early Neolithic”, Journal of Archaeological Sciences 39: 2845-2858.‬‬
‫‪Fazeli Nashli, H., R. Coningham, A. Marghussian, M. Manuel, M. Pollard. 2013, “Mapping the Neolithic Occupation of Kashan,‬‬
‫‪Tehran and Qazvin Plains”, in Matthews, R. and Fazeli Nashli, H; (eds.), The Neolithisation of Iran, The Formation of New Societies, Oxford:‬‬
‫‪Oxbow Books.‬‬
‫‪Nokandeh, J. 2010, Neue Untersuchungen zur Sialk III-Periode im zentraliranischen Hochland suf der Grundlage der Ergebnisse des ‘Sialk‬‬
‫‪Reconsideration Project, Dissertation, Freie Universitat Berlin, 1579.‬‬

‫‪٦.‬‬ ‫‪Disposal.‬‬
‫‪٧.‬‬ ‫‪Extended Family.‬‬
 ‫‪ | ٦٥٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬تصوير هوايي سال ‪ ١٩٣٦‬از سيلك كه چهار بخش اصلي سيلك در آن مشخص شده است‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬تصوير هوايي بخش كاوششده در مرحلة نخست ﻃرح بازنگري سيلك‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٥١‬‬

‫شكل ‪ .٣‬تصوير ورودي مسدودشدة كارگاه چرمسازي‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬نمايي از كف كارگاه چرمسازي كه مواد ﻓرهنگي مختلف در آن ديده ميشود‪.‬‬

 ‫‪ | ٦٥٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ ٥‬الف‪ .‬پﻼن سهبعدي از مراحل سهگانة ساﺧتوسازهاي موجود در كارگاه‪.‬‬

‫شكل ‪ ٥‬ب‪ .‬شكل بازسازيشدة كارگاه چرمسازي‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٥٣‬‬

‫شكل ‪ .٦‬نهشتهاي حاوي مهرومومها و گِلمهرها‪.‬‬

 ‫‪ | ٦٥٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٧‬گلچيني از دستاﻓزارهاي سنگي بهدستآمده از كف كارگاه چرمسازي‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٥٥‬‬

‫شكل ‪ .٨‬گلچيني از اثرمهرهاي بهدستآمده‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٥٧‬‬

‫كاوش نجاتبخشي محوطة ‪ ٠٥‬سد چم شير‪،‬‬

‫شهرستان گچساران‪ ،‬استان كهگيلويه و بويراحمد‬

‫‪١‬‬
‫ليلي نياكان‬
‫نوريان‪٢‬‬ ‫عنايت‬

‫درآمد‬
‫برنامة كاوش نجاتبخشي محوﻃة ‪ ٠٥‬سد چمشير‪ ،‬شهرستان گچساران پاييز و زمستان سال ‪ ١٤٠١‬بهسرپرستي نگارنده با شماره مجوز ‪ ٤٠١٣٤٦٣٤‬صادره‬
‫از پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي از تاريخ ‪ ١٤٠١/٩/١٦‬تا ‪ ١٤٠١/١٠/١٥‬انجام گرديد‪ .‬محوﻃة ‪ ٠٥‬يكي از محوﻃههاي قرار گرﻓته در محدودة آبگيري سد چمشير‬
‫است كه با آبگيري سد در معرض ﺧطر قرار ميگيرد‪ .‬بستر محوﻃه شامل يك زمين صخرهاي است كه جنس آن بيشتر از ماسهسنﮓ تشكيل شده است‪.‬‬
‫در سطح شيبدار يك بستر ﻃبيعي بﻘاياي معماري شامل ديوارهايي كه با ﻻشهسنﮓ ساﺧته شده ديده ميشود‪ .‬باتوجه به كيفيت بﻘاياي موجود ميتوان گفت‬
‫كه اين محوﻃه استﻘرارگاهي موقت بوده و ﻓﻘط در ﻃول نيمة سرد سال مورد استفاده قرار ميگرﻓته است‪ .‬اين محوﻃه در سال ‪ ١٣٩٨‬توسط محمد جواد‬
‫جعفري مورد گمانهزني قرار گرﻓت‪.‬‬

‫موقعيت مكاني‬
‫شهرستان گچساران‪ ،‬در جنوبغربي استان كهگيلويه و بويراحمد واقع شده است و حدود ‪ ٤٦٨٣‬كيلومترمربع وسعت دارد‪ .‬اين شهرستان از شمال به شهرستان‬
‫چرام‪ ،‬از شمالغرب به كهگيلويه‪ ،‬از جنوب به شهرستان گناوه )استان بوشهر(‪ ،‬از شرق و شمالشرقي به شهرستان ممسني )استان ﻓارس( و از غرب به‬
‫شهرستان بهبهان )استان ﺧوزستان( محدود ميشود‪ .‬محوﻃة تاريخي به شمارة ‪ ٠٥‬در ﻓاصلة ‪ ٢/٢‬كيلومتري جنوبشرقي سد چمشير و در ‪ ٦٠٠‬متري كرانة‬
‫شمالي حوضة آبگير رود زهره در شهرستان گچساران در استان كهگلويه و بويراحمد روي سطح تراسها و پشتههاي ﻃبيعي آغاز گرديد سيما و ريخت‬
‫زمينشناسي در اين منطﻘه بيشتر شامل بلنديها‪ ،‬ناهمواريهاي پير و درههاي تنﮓ وكوچك رسوبي است‪ .‬اين محوﻃه بر سطح تراسي كمارتفاع در دامنة‬
‫كوههاي مرتفع شمالي رود زهره قرار دارد‪ .‬ﻃول محوﻃه شمالغربي ـ جنوبشرقي است كه همراستا با وضعيت ﻃبيعي اين كوه و مشرف بر درههاي كمعمﻖ‬
‫و آبكندهايي كه در نهايت به ساحل رود زهره ميرسد‪ .‬ﻃول محوﻃه حدود ‪ ٦٠٠‬متر و عرض آن بهصورت متغير از ‪ ١٠٠‬الي ‪ ٥٠‬متر است‪ .‬بخش شمالغربي‬
‫با شيبي حدود ‪ ٣٠‬درصد مرتفعتر از نﻘاط ديگر است‪ .‬محوﻃه در بخش جنوبشرقي وسعت بيشتر و شيب كمتري دارد و سطح زمين در اين بخشها كمتر‬
‫است سطح محوﻃه باتوجه به عوامل مخرب و تاثيرگذار چون آسيبهاي انساني‪ ،‬شخمزدن كه با جابهجايي نهشتهاي ﻓرهنگي بر سطح تراس و دامنة‬
‫محوﻃه توسط مردمان بومي مشهود بود و تخريب بسيار با ماشينآﻻت راهسازي و آثار بيل مكانيكي لودرها نشانگر تخريب محوﻃه را دريك دهة گذشته در‬
‫پي داشت روند آسي پذيري محوﻃه را تشديد نموده است )شكلهاي ‪ ١‬و ‪.(٦‬‬

‫فعاليت ميداني‬
‫باتوجه به اينكه كاوش در محوﻃة ‪ ٠٥‬سد چمشير از نوع كاوش نجاتبخشي است‪ ،‬لذا ضروري است در كوتاهترين زمان ممكن بيشترين اﻃﻼعات از محوﻃه‬
‫استخراج شود‪ .‬در ﻓاصلة ‪ ٢/٢‬كيلومتري جنوبشرقي سد چمشير و در ‪ ٦٠٠‬متري كرانة شمالي حوضة آبگير رود زهره در شهرستان گچساران در استان‬
‫كهگلويه و بويراحمد روي سطح تراسها و پشتههاي ﻃبيعي آغاز گرديد بر اين اساس در شروع كاوش اين محوﻃه قبل از هر اقدامي تمام سطح محوﻃه‬

‫ميراث ﻓرهنگي؛ ‪leilyniakan@yahoo.com‬‬ ‫‪ .١‬عضو هيئت علمي پژوهشگاه‬

‫‪ .٢‬كارشناسارشد باستانشناسي‪.‬‬
 ‫‪ | ٦٥٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫مورد بررسي دقيﻖ قرار گرﻓت تا شناﺧت كلي از وضعيت محوﻃه و پراكنش آثار بهدست آيد‪ .‬در نتيجة اين بررسي سطحي تصميم بر آن شد كه براي شروع‬
‫گمانهاي آزمايشي به ابعاد ‪ ١×١‬متر ايجاد گردد و باتوجه به نبود ياﻓتههاي ﻓرهنگي اين گمانه در عمﻖ‪١٠٠‬ـ سانتيمتر متوقف گرديد‪ .‬در ادامه‪ ،‬كارگاهي به‬
‫ابعاد ‪ ٢٥×٢٠‬متر در قسمت شمالغربي محوﻃه ايجاد گرديد با نام كارگاه ‪ A‬كه كاوش در اين كارگاه تا عمﻖ ‪١٠٦‬ـ سانتيمتر ادامه پيدا كرد و با شناسايي‬
‫آثار معماري سنگي به پايان رسيد‪ .‬در ادامه‪ ،‬كارگاه ‪ B‬در بخش مياني محوﻃه روي تراس مياني با شيبي مﻼيم در راستاي شمالي جنوبي بر اساس بﻘاياي‬
‫برجايماندة ساﺧتارهاي سنﮓچين با ابعاد ‪ ٢٠×٢٠‬ايجاد گرديد و تا عمﻖ ‪١٢٥‬ـ ادامه پيدا كرد‪ .‬در ادامه‪ ،‬گمانة ‪ C‬با ابعاد ‪ ٣×٣‬در بخش مياني ضلع شرقي‬
‫كارگاه ‪ A‬ايجاد گرديد و تا عمﻖ ‪١٧١‬ـ سانتيمتر كاوش شد‪ .‬در كاوش اين گمانه يك ساﺧتار سنگي ضعيف شناسايي شد‪ .‬در ادامه‪ ،‬گمانة ‪ D‬در بخش‬
‫جنوبشرقي كارگاه ‪ B‬به ابعاد ‪ ٣×٣‬ايجاد گرديد و تا عمﻖ ‪٤٠‬ـ سانتيمتر كاوش شد‪ .‬در ادامة كار در محوﻃة ‪ ٠٥‬در قسمت جنوبشرقي محوﻃه در بخش‬
‫آبك كند گمانة ‪ E‬با ابعاد ‪ ٢×٢‬ايجاد گرديد و تا عمﻖ ‪٢٨‬ـ سانتيمتر كاوش شد و به ﺧاك بكر رسيد )شكلهاي ‪ ٣ ،٢‬و ‪.(٦‬‬

‫بحث و نتيجهگيري‬
‫اين كارگاه بر اساس بررسيهاي سطحي و پراكنش اندك سفالهاي ساده و منﻘوش روي سطح محوﻃه به ابعاد ‪ ٢٥×٢٠‬متر ايجاد گرديد‪ .‬شواهد بهدستآمده‬
‫از كارگاه ‪ A‬بيانگر آثار معماري بر شيب ﻃبيعي و روي پشتة سنگي در جهت غرب به شرق محوﻃه بود‪ .‬بخش شماليشرقي محوﻃه به دره و رودﺧانههاي‬
‫ﻓصلي و مسيل و رﺧنمونهاي صخر اي ﺧتم ميشود كه در برﺧي هنوز بﻘاياي آثار معماري بهچشم ميﺧورد‪ .‬شواهد سطحي شامل بﻘاياي ساﺧتار معماري‬
‫راستگوشه با پﻼن منظم مستطيل و مربع است كه از مصالح سنﮓﻻشه‪ ،‬بهصورت متغير از سنﮓهاي بزرگ و متوسط و ﺧردهسنﮓها با مﻼت گل ايجاد‬
‫شده است‪ .‬كاوش در اين كارگاه موجب آشكارشدن بﻘاياي اتاقهايي از ﻻشهسنﮓ و قلوهسنﮓ شد‪ .‬با كاوش در اين كارگاه ‪ ١٨‬ﻓيچر و سه ﻻيه و ‪ ٤‬ﻓضا‬
‫شناسايي شد‪ .‬كه اين ﻓضاها با ابعاد ‪ ٢×٢/٧٠ ،٢/٧٠×٤/٢٠ ،٦×٤/٢٧ ،٦×٦‬مشخص شد‪ .‬در گوشة جنوب كارگاه يك ﻻية سوﺧتگي همراه با ﺧاكستر و زغال‬
‫به پهناي متغير يك تا ‪ ٣٠‬سانتيمتر در راستاي شمالي ـ جنوبي در ﻓضاي ‪ A‬پديدار گشت‪ .‬باتوجه بهشكل و باﻓت اندك سفالينههاي بهدستآمده از اين‬
‫كارگاه‪ ،‬بناي مورد نظر را ميتوان مربوط به يك استﻘرار كوچرويي منتسب كرد‪ .‬در ادامة كارگاه ‪ ،B‬كارگاهي به ابعاد ‪ ٢٠×٢٠‬در بخش مياني محوﻃة ‪ ٠٥‬روي‬
‫تراس مياني با شيبي مﻼيم در راستاي شمالي ـ جنوبي بر اساس بﻘاياي برجايمانده ساﺧتارهاي سنﮓچين ايجاد گرديد‪ .‬شواهد سطحي شامل بﻘاياي ساﺧتار‬
‫معماري راستگوشه با پﻼن منظم مستطيل و مربع است كه از مصالح سنﮓﻻشه‪ ،‬بهصورت متغير از سنﮓهاي بزرگ و متوسط وﺧردهسنﮓها با مﻼت گل‬
‫ايجاد شده است‪ .‬كاوش در اين كارگاه موجب آشكارشدن بﻘاياي اتاقهايي از ﻻشهسنﮓ و قلوهسنﮓ شد‪ .‬اين اتاقها با اندازة متفاوت در مجاورت يكديگر‬
‫قرار گرﻓتهاند‪ .‬با كاوش در اين كارگاه ‪ ١٢‬ﻓيچر و سه ﻻيه و ‪ ٣‬ﻓضا شناسايي شد‪ .‬كه اين ﻓضا ها با ابعاد ‪ ٥/٨٠×٤/٨٠ ،١٢/٥٠×١٢/٦٠ ،٦/٨٠×٣‬مشخص‬
‫شد‪ .‬احتمال ميرود اين بنا با پﻼن مربعمستطيل كاربرد آن اتاق مسكوني باشد )شكلهاي ‪ ٢‬و ‪.(٣‬‬
‫در بررسي و كاوش اين محوﻃه تعدادي ابزار سنگي و ضايعات توليد و تراش سنﮓچخماق نيز بهدست آمد‪ .‬در ﻃي بررسي روي تراس و پشتههاي‬
‫ﻃبيعي تا ساحل رود زهره شاهد بﻘاياي تخريبشدة محوﻃه باتوجه به آثار بيل مكانيكي برجايمانده‪ ،‬بيانگر تخريب و آسيب زياد به اين محوﻃة استﻘراري‬
‫در يك دهة گذشته بود‪ .‬روند ﻓوق شامل ﻻشهسنﮓهاي ريز و درشت وﺧرسنﮓهاي بزرگي بود كه بهصورت پراكنده در سطح محوﻃه شناسايي شد‪ .‬در‬
‫بخشهايي از محوﻃه روي تراسها و پشتههاي ﻃبيعي ساﺧتارهاي معماري آوارشده با پﻼنهاي راستگوشه و مدور هنوز ديده ميشد‪ .‬پراكندگي ﺧرده‪-‬‬
‫سفالهاي اندك دوران اسﻼمي‪ ،‬تاريخي و ابزارها و مصنوعات سنگي از ديگر ياﻓتههاي ﻓرهنگي اين بررسي اوليه بوده است )شكل ‪.(٥‬‬
‫تحليل مشاهدات بهدستآمده از كارگاههاي ‪ B‬و ‪ A‬بيانگر دورههاي اسﻼمي‪ ،‬تاريخي‪ ،‬ﻓراپارينهسنگي و در نهايت دوران سوم زمينشناسي بود‪ .‬از‬
‫ديگر كارگاههاي )‪ C‬ـ‪ D‬ـ ‪ (E‬در نزديك ارتفاعات تراسها كه به بستر رود زهره نزديكتر ميشود‪ ،‬تعداد زيادي ابزار سنگي و ضايعات توليد و تراش‬
‫سنﮓچخماق ياﻓت شده است‪ .‬ياﻓتههاي بهدستآمده از اين كاوش براي گاهنگاري تﻘريبي اين محوﻃه همچون ريزابزارهاي سنگي موسوم به ابزار هندسي‬
‫و ﺧراشندههاي كوچك است كه ساﺧت و استفاده از آنها در دورة ﻓراپارينهسنگي كه بين ‪٢٠‬ـ‪ ١٢‬هزار سال پيش به ﻃول انجاميده رواج داشته است‪ .‬در اين‬
‫دورة شكارگران چنين ابزارهاي ريز هندسي شكلي را در نوك تيرهاي پرتابي يا تيروكمان نصب ميكردند‪ .‬آنها همچنين از ابزارهاي موسوم به ﺧراشندههاي‬
‫انتهايي كوچك براي دباغي پوست و كار روي چوب استفاده ميكردند‪ .‬ساﺧت ابزارهاي هندسي در دورة نوسنگي كه انسانها شروع به كشاورزي‪ ،‬اهليكردن‬
‫دام و روستانشيني كردند نيز تداوم داشت‪ ،‬اما ﻃبﻖ نظر باستانشناسان چون در اين مجموعه تيغه و ريزتيغه با تكنيك ﻓشاري ياﻓت نشده‪ ،‬نميتوان مجموعه‬
‫را مربوط به اين دوره دانست‪ .‬باتوجه به وجود سنﮓمادر و ضايعات تراش شكارگراني كه در اردوگاههاي موقت ﻓصلي در نزديكي رودﺧانة زهره مستﻘر‬
‫ميشدند‪ ،‬ابزارهاي ﺧود را از سنﮓچخماقهاي موجود در پادگانه رودﺧانه ميساﺧتند‪ .‬وجود اين ابزارها نشان ميدهد كه شكارگران ﻓراپارينهسنگي اردوگاههاي‬
‫ﺧود را در نزديك رودﺧانه برپا ميكردند و عﻼوهبر شكار‪ ،‬به ﻓعاليتهاي ديگر مثل آمادهسازي پوست و ساﺧت ابزارهاي ديگر ميپرداﺧتند‪ .‬باتوجه به اين‬
‫كشف اﺧير‪ ،‬قديمترين آثار ياﻓتشده در محدودة مخزن سد چمشير بيش از ده هزار سال قدمت دارد )شكل ‪.(٤‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٥٩‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت شهرستان گچساران در نﻘشة ايران و موقعيت محوﻃه و دورنماي محوﻃه‪.‬‬

‫‪ A‬و ‪.B‬‬ ‫شكل ‪ .٢‬تصوير كلي از ساﺧتار بهدستآمده از ترانشههاي‬

 ‫‪ | ٦٦٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ ٣‬الف‪ .‬پﻼن ساﺧتارهاي بهدستآمده از محوﻃة ‪.٠٥‬‬

‫شكل ‪ ٣‬ب‪ .‬پﻼن ساﺧتارهاي بهدستآمده از محوﻃة ‪.٠٥‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٦١‬‬

‫شكل ‪ .٤‬عكس ابزارهاي بهدستآمده از محوﻃه ‪.٠٥‬‬

 ‫‪ | ٦٦٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬ﻃرح سفالهاي بهدستآمده از محوﻃة ‪٠٥‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٦٣‬‬

‫شكل ‪ .٦‬نﻘشه و عكس ﻓتوموزايك محوﻃة ‪٠٥‬‬

 ‫بررسي روشمند و گمانهزني در محدودة شركت تأمين ماسة ريختهگري فيروزكوه‪ ،‬استان تهران‬

‫نيكزاد‪١‬‬ ‫ميثم‬

‫درآمد‬
‫اراضي شركت تﺄمين ماسة ريختهگري در شمالشرق شهر ﻓيروزكوه قرار دارد كه شركت مزبور بهدنبال تغيير كاربري اين اراضي است‪ .‬بهمنظور پاسخ به‬
‫استعﻼم شركت تﺄمين ماسة ﻓيروزكوه از پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي براي بررسي روشمند و گمانهزني جهت ارزيابي حضور يا عدم حضور نهشتهاي باستاني‪،‬‬
‫در مردادماه ‪ ١٤٠١‬با شمارة مجوز ‪ ٤٠١٣١٥١٥‬از تاريخ ‪ ١٤٠١/٤/١٥‬لغايت ‪ ١٤٠١/٥/١٣‬ﻃي يك ﻓصل تيمي بهسرپرستي نگارنده به محل اعزام شد‪ .‬سه‬
‫هدف در اين پروژه پيگيري و بهسرانجام رسيد‪ :‬الف( بررسي روشمند تمام محدودة ‪ ٣٠‬هكتاري اراضي شركت تﺄمين ماسة ريختهگيري ﻓيروزكوه بهمنظور‬
‫كشف آثار باستانشناﺧتي سطحي‪ .‬ب( گمانهزني در برﺧي نﻘاط بهمنظور تعيين كم و كيف آثار تاريخي و ميزان نهشتهاي ﻓرهنگي‪ .‬ج( ثبت و ضبط زاغههاي‬
‫دستكند نگهداري دام و علوﻓه در بخشهاي جنوبي و غربي اراضي شركت تﺄمين ماسه‪.‬‬

‫موقعيت مكاني انجام پروژه‬

‫اراضي با حدود ‪ ٣٠‬هكتار مساحت كه شركت تﺄمين ماسة ريختهگري ﻓيروزكوه ادعاي مالكيت بر آن را دارد‪ ،‬در ‪ ١/٨‬كيلومتري شمالشرق ﻓيروزكوه در ‪١٠٠‬‬
‫متري جنوبغرب روستاي اميريه‪ ،‬در ﻓاصلة ‪ ٤٥٠‬متري شمال جادة تهران ـ مازندران واقع شده است )شكل ‪ .(١‬اراضي مزبور در بين اهالي بومي منطﻘه‬
‫بهعنوان »مرتع عليدرة ﻓيروزكوه« و »ديمهزار كهريزسر« شناﺧته ميشود‪ .‬اين اراضي با امتداد شرقيـ غربي شامل تﺄسيسات كارﺧانه در نيمة شمالي‪ ،‬يك‬
‫تﭙهماهور نسبتاً مرتفع در نيمة غربي و زمينهاي هموار و استخرهاي بزرگ آب و تعدادي واحد مسكونيِ سازماني در بخش جنوبي ميشود‪ .‬در بررسيهاي‬
‫باستانشناسي شهرستان ﻓيروزكوه كه بهسرپرستي ناصر پازوكي ﻃرودي در سالهاي ‪١٣٧٩‬ـ‪ ١٣٨٠‬ﺧورشيدي انجام گرﻓته است‪ ،‬هيچگونه اشارهاي به وجود‬
‫آثار باستاني در محل اراضي مزبور نشده بود )پازوكي ﻃرودي ‪.(١٣٨١‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫سه دسته مطالعه بهشرح ذيل در اين پروژه پيگيري و بهانجام رسيد‪:‬‬

‫‪ (١‬بررسي روشمند‬
‫بهمنظور بررسي روشمند‪ ،‬ابتدا بر اساس نﻘشهة توپوگراﻓي كل اراضي به مربعهاي ‪ ١٠٠×١٠٠‬متر شبكهبندي شد‪ .‬چون يكي از اهداف اصلي بررسي روشمند‬
‫تعيين محل براي ايجاد گمانهها بود‪ ،‬بدينمنظور و بهسبب درك پراكنش قطعات سفالي‪ ،‬در وهلة نخست ﻃي بررسي به هر قطعه سفال يا چند قطعه سفال‬
‫نزديك به هم در يك ﻓضاي كوچك )كمتر از ‪ ٢×٢‬متر( كه روي سطح مشاهده ميشد‪ ،‬يك كد جيپياس داده شد‪ .‬اﺧتصاصدادن كد جيپياس لزوماً‬
‫بهمعني برداشت و گردآوري سفال مزبور نبود‪ .‬نﻘطههاي اينچنيني با حرف ‪) P‬برگرﻓته از كلمة ‪ (Pottery‬و بر اساس ترتيب كشف از ‪ ١‬شمارهگذاري گرديد‪.‬‬
‫در اثر اتخاذ اين استراتژي در بررسي ‪ ٢٥‬نﻘطة پراكنش سفال ثبت شد كه تمركز اصلي آنان در بخش جنوبغربي اراضي و در دامنة شمالي و غربي تﭙهماهور‬

‫‪ .١‬دانشگاه هنر شيراز‪ ،‬استان ﻓارس؛ ‪Meisam.Nikzad@Gmail.com‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٦٥‬‬

‫گسترده در نيمة غربي اراضي بود )شكل ‪ .(٢‬ﻻزم به اشاره است كه در بخش جنوبغربي اراضي عمده پراكنش سفالها در ﺧارج از عرصة زمينهاي تحت‬
‫مالكيت شركت تﺄمين ماسه قرار داشت‪ .‬عﻼوهبر اين‪ ،‬در محلهاي كه پراكنش سفالهاي ﻓراوان و يكدست بود و نﻘاط ثبتشده از يك الگوي منظم پيروي‬
‫ميكرد‪ ،‬يك كد محوﻃه اﺧتصاص داده شد‪ .‬در واقع‪ ،‬هر محوﻃه متشكل از يك يا چند نﻘطة جيپياس پراكندگي سفال بود‪ .‬درنتيجه‪ ،‬بر اين اساس ‪ ٦‬محوﻃه‬
‫تعريف شد كه همگي در بخش جنوبي و غربي اراضي شركت تﺄمين ماسه قرار داشت‪ .‬براي تعريف محوﻃهها و بهمنظور سهولت در بازيابي و تفكيك آن از‬
‫نﻘاط پراكنش سفال‪ ،‬به هريك از محوﻃههاي شناساييشده يك كد با حروف اﺧتصاري ‪) TM‬برگرﻓته از امﻼي انگليسي كلمات تﺄمين ماسه( و يك شمارة‬
‫سه رقمي بر اساس ترتيب كشف از ‪ ٠٠١‬اﺧتصاص داده شد و از سطح آنان قطعات سفالي برداشت شد‪.‬‬

‫‪ (٢‬زاغهﻫاي دستكند‬
‫در دامنة جنوبي و غربي تﭙهماهور وسيع غربي در بخش غربي اراضي شركت تﺄمين ماسه تعدادي زاغه در بستر ﻃبيعي متشكل از سازند گراول حفر شده بود‪.‬‬
‫در بررسي و مستندنگاري ‪ ٢٢‬زاغه شناسايي گرديد كه شامل نمونههاي كامﻼً سالم و در حال استفاده‪ ،‬نمونههاي داير اما بﻼاستفاده و متروك و زاغههاي‬
‫تخريبشده كه تنها قسمتي از آنان باقيمانده ميشود‪ .‬زاغهها ﻓضاهاي دستكند هستند كه بين ‪ ٣‬تا ‪ ١٥‬متر ﻃول‪٢ ،‬ـ‪ ٣‬متر عرض و ‪ ١/٥‬تا ‪ ٢/٨‬متر ارتفاع‬
‫دارند و سﻘف آنان بهصورت گهوارهاي يا هﻼلي است‪ .‬معموﻻً در نمونههايي كه زاغه همچنان مورد استفاده قرار ميگيرد يك راهرو و سردر الحاقي با مصالحي‬
‫همچون ﻻشهسنﮓ‪ ،‬بلوك سيماني و آجر و مﻼت گل احداث ش ده و يك درب چوبي يا ﻓلزي تعبيه شده است‪ .‬سﻘف راهرو و سردر ورودي الحاقي به زاغه از‬
‫تير چوبي و شاخوبرگ درﺧتان و اندود گل و كاهگل و بهصورت مسطح ساﺧته شده است )شكل ‪ .(٣‬زاغهها صرﻓاً از يك ﻓضا ﻃولي تشكيل شده كه در برﺧي‬
‫موارد ﻓيچرها و ساﺧتارهاي همچون آﺧور و دريچههاي براي تهويه هوا در آنان تعبيه شده است‪ .‬از منظر گاهنگاري هيچگونه مواد ﻓرهنگي كه به تاريخگذاري‬
‫آنان كمك نمايد‪ ،‬در بررسي ميداني بهدست نيامد‪ .‬اما‪ ،‬باتوجه به استفادهنمودن آنان در حال حاضر و ﻃبﻖ گفته اهالي بومي ﻓيروزكوه‪ ،‬قدمت هيچكدام به صد‬
‫سال نميرسد و همگي مربوط به چند دهة اﺧير هستند‪ .‬از نظر كاربري باتوجه به آبوهواي سرد و زمستانهاي سخت ﻓيروزكوه عمدة زاغهها بهعنوان آغل‬
‫براي نگهداري دام كاربرد داشتهاند‪ ،‬گرچه در برﺧي موارد از آنان براي انبارنمودن علوﻓه و كاه و بعضاً در گذشته محصوﻻت كشاورزي همچون سيبزميني‬
‫استفاده ميشدهاند‪.‬‬

‫‪ (٣‬گمانهزني‬
‫در مجموع ‪ ٢٠‬گمانه در بخشهاي غربي و جنوبي اراضي شركت تﺄمين ماسه ايجاد و كاوش شد‪ .‬در امر انتخاب محل گمانهها سعي شد در محلهايي كه‬
‫در سطح بيشترين شواهد سطحي همچون قطعات سفالي يا ﻓيچرهاي احتمالي معماري وجود دارد‪ ،‬گمانه ايجاد شود‪ .‬در تعيين محل گمانهها نﻘاط پراگندگي‬
‫سفالها مدنظر قرار گرﻓت و گمانهها معموﻻً يا در محل همان نﻘطه يا در نزديكي دو يا چند نﻘطه مكانيابي و ايجاد شدند‪ .‬به سبب اينكه تراكم پراكنش‬
‫سفال سطحي در بخشهاي غربي و جنوبي اراضي تﺄمين ماسه بود‪ ،‬تمام گمانهها در اين دو محل ايجاد شد‪ .‬گمانهها بهترتيب بازشدن با يك شماره كه از‬
‫عدد يك آغاز ميشد و با پيشحرف ‪) G‬برگرﻓته از حرف نخست امﻼي انگليسي ‪ (Gamaneh‬شمارهگذاري ميشدند‪ .‬به استثناي سه گمانه ‪ ١٣ ،٦‬و ‪،١٦‬‬
‫تمام گمانهها به ابعاد ‪ ١/٥×١‬متر و در جهات اصلي نخكشي شدند‪ .‬در ﻓرايند كاوش گمانهها نهشتهاي ﻃبيعي يا ﻓرهنگي بر اساس جنس‪ ،‬باﻓت‪ ،‬تراكم و‬
‫رنﮓ ﺧاك تفكيك و شمارهگذاري شدند‪ .‬به هر ﻻيه ﺧاك يك شمارة لوكوس مجزا بهترتيب كاوش از باﻻ به پايين از شمارة ‪ ١٠٠‬داده شد‪ .‬سفالهاي گمانهها‬
‫براساس تفكيك نهشتها بهصورت مجزا گردآوري و براي مطالعات تكميلي به پايگاه انتﻘال داده شدند‪ .‬باتوجه به ماهيت پروژه‪ ،‬هدف در كاوش گمانه رسيدن‬
‫به نهشتهاي ﻓرهنگي برجا و دستنخورده بود‪ .‬لذا عمﻖ نهايي گمانهها بر اساس وضعيت نهشتهاي آن متفاوت بود )شكل ‪٤‬؛ جدول ‪.(١‬‬
‫بهصورت كلي‪ ،‬گمانههاي ‪ ١٨ ،١٥ ،١٤ ،١٢ ،١١ ،٧ ،٦ ،٥ ،٤ ،٣ ،٢ ،١‬و ‪ ٢٠‬ﻓاقد نهشتهاي باستاني بودند‪ .‬اما گمانههاي ‪ ١٧ ،١٠ ،٩ ،٨‬و ‪ ١٩‬كه‬
‫همگي در بخش جنوبي اراضي شركت تﺄمين ماسه واقع شدهاند‪ ،‬داراي نهشت باستاني به ضخامت ميانگين ‪ ٥٠‬سانتيمتر بودند‪ .‬ﻻزم به اشاره است كه كاوش‬
‫در گمانههاي ‪ ١٣‬و ‪ ١٦‬به سبب تعارض در مالكيت اراضي در بخش غربي ناتمام ماند‪ .‬البته اين دو گمانه ﻓاقد نهشتهاي باستاني بودند و صرﻓاً حاوي گورهاي‬
‫از دورة متﺄﺧر اسﻼمي بودند )شكل ‪.(٥‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫ياﻓتههاي سفالي گردآوريشده در بررسي روشمند مربوط به دو بازة زماني تاريخي و قرن ‪ ٥‬و ‪ ٦‬دورة اسﻼمي بود‪ .‬سفالهاي تاريخي كه همگي از نيمة غربي‬
‫اراضي شركت تﺄمين ماسه گردآوري شده بود شامل سفالهاي با ﺧميرة قرمز‪ ،‬نخودي‪ ،‬قهوهاي و دودزده‪ ،‬با آميزة ماسه و چرخساز با كيفيت ساﺧت متوسط‬
‫تا ظريف بود و داراي پوشش گلي غليظ يا رقيﻖ بودند‪ .‬برﺧي از اين قطعات سفالي با تكنيك نﻘش كنده و داغدار تزيين شده بودند‪ .‬سفالهاي مزبور قابل‬
‫مﻘايسه با سفالهاي تاريخي بهدستآمده از محوﻃة كيابك در حدود ‪١/٥‬كيلومتري شرق اراضي تﺄمين ماسه )نعمتي ‪ (١٣٩٣‬و سفالهاي تاريخي منطﻘة‬
‫مركزي مازندران همچون تﭙة قﻼكتي سرخرود )ﻓﻼح و نيكزاد ‪ (١٣٩٩‬است‪.‬‬
 ‫‪ | ٦٦٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫اما‪ ،‬سفالهاي اسﻼمي شامل سفالهاي لعابدار و بدونلعاب ميشود‪ .‬سفالهاي لعابدار از نوع نﻘش كندة زير لعاب )اسگراﻓياتو(‪ ،‬آبيسفيد با نﻘاشي‬
‫زيرلعاب و لعاب تكرنﮓ ﻓيروزهاي و سبز و بادمجاني است‪ .‬سفالهاي بدونلعاب شامل سفالهاي با ﺧميرة نخودي و قرمز با آميزة معدني و چرخساز ميشود‬
‫كه برﺧي قطعات با تكنيك نﻘش كنده تزيين شدهاند‪.‬‬
‫عﻼوهبر قطعات سفالي‪ ،‬در دامنة غربي تﭙهماهور وسيع غربي كه در نيمة غربي اراضي شركت ماسه واقع شده است‪ ٥ ،‬قطعه دستابزار سنگي شامل‬
‫يك قطعه دد روتوشدار روي تراشه لوالوا‪ ،‬يك عدد ﺧراشندة يكسويه‪ /‬كنگرهدار روي تراشه لوالوا‪ ،‬يك قطعه ﺧراشنده جانبي يكسويه‪ ،‬يك عدد ﺧراشنده‬
‫انتهايي‪ ،‬يك قطعه سنﮓمادر و يك عدد تراشة ساده بهدست آمد كه همگي از جنس سنﮓ چرت تراشيده شده بودند‪ .‬باتوجه به حضور قطعات لوالوا ميتوان‬
‫تاريخ پارينهسنگي مياني را با قيد احتمال براي اين قطعات پيشنهاد داد‪.‬‬
‫از كاوش گمانهها هيچگونه آثار معماري بهدست نيامد و ياﻓتهها محدود به قطعات سفالي بود‪ .‬گرچه در بررسي سطحي در تﭙهماهور وسيع غربي در‬
‫قسمت غربي سفالهاي عمدتاً مربوط به دورة تاريخي شناسايي و گردآوري شد‪ ،‬اما در گمانههاي حفرشده در اين بخش )گمانههاي ‪،١١ ،٧ ،٦ ،٥ ،٤ ،٣ ،٢ ،١‬‬
‫‪ ١٥ ،١٤ ،١٣ ،١٢‬و ‪ (١٦‬هيچكدام حاوي سفال نبودند و همگي ﻓاقد نهشت باستاني بودند‪ .‬در بخش جنوبي اراضي نيز گمانههاي كه حاوي نهشت باستاني‬
‫بودند )گمانههاي ‪ ١٧ ،١٠ ،٩ ،٨‬و ‪ (١٩‬نيز سفالهاي همگي مربوط به قرن چهار تا پنج قمري و يكيدو قطعه مربوط به قرون مياني اسﻼمي بودند كه از جمله‬
‫سفال شاﺧص در آنان سفال از نوع نﻘش كنده زيرلعاب از نوع اسگراﻓياتو بود‪ .‬نكتة قابلتوجه ﻓﻘدان هرگونه سفال تاريخي در اين گمانهها بود )شكل ‪.(٦‬‬

‫جمعبندي‬
‫ﻃي اين پژوهش بررسي روشمند و گمانهزني در محدودة شركت تﺄمين ماسه صورت پذيرﻓت‪ .‬گرچه در قسمت غربي اراضي پراكنش سفال چشمگيري در‬
‫سطح وجود داشت كه مربوط به دوران تاريخي بودند‪ ،‬اما گمانههاي حفرشده در اين بخش همگي ﻓاقد نهشتهاي باستاني و مواد ﻓرهنگي بودند‪ .‬ﻓﻘط دو‬
‫گمانة ‪ ١٣‬و ‪ ١٦‬در غربيترين قسمت اراضي حاوي تعدادي گور اسﻼمي متﺄﺧر بودند‪ .‬اما گمانههاي حفرشده در بخش جنوبي )گمانهها ‪ ١٧ ،١٠ ،٩ ،٨‬و ‪(١٩‬‬
‫همگي حاوي نهشت باستاني به ضخامت ميانگين ‪ ٥٠‬سانتيمتر بودند‪ .‬سفال اين ﻻية باستاني كه در اين گمانهها شناسايي شد مربوط به قرن ‪ ٤‬و ‪ ٥‬قمري‬
‫و دورة صدر اسﻼم بودند‪ .‬بهنظر ميرسد كه مساحت حدوداً هفت هكتاري بخش جنوبي اراضي شركت تﺄمين ماسه بخشي از يك محوﻃه باستاني است كه‬
‫بخش عمدة آن در ﺧارج از اراضي شركت قرار دارد‪ .‬باتوجه به اينكه محوﻃة پيركمر كه بهعنوان شهر قديم ﻓيروزكوه شناﺧته ميشود‪ ،‬در ﻓاصلة حدود ‪١١٠٠‬‬
‫متري بخش جنوبي اراضي شركت قرار دارد‪ ،‬احتمال دارد كه اين محوﻃة باستاني بخشي از عرصه يا محوﻃههاي اقماري محوﻃة تاريخي پيركمر باشد‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫پازوكي ﻃرودي‪ ،‬ناصر‪ ،١٣٨١ .‬آثار تاريخي ﻓيروزكوه )جغراﻓياي تاريخي و معرﻓي محوﻃههاي باستاني و بناهاي تاريخيـ ﻓرهنگي(‪ ،‬تهران‪ :‬ادارهكل ميراث ﻓرهنگي استان‬
‫تهران‪.‬‬

‫ﻓﻼح‪ ،‬ميثم و ميثم نيكزاد‪» ،١٣٩٩ .‬ﻻيهنگاري در تﭙه گِل محله )قﻼعكتي( سرخرود‪ ،‬محمودآباد‪ ،‬استان مازندران«‪ ،‬در مجموعه كوتاه مﻘاﻻت هجدهمين گردهمايي‬
‫باستانشناسي ايران‪ ،‬بهكوشش‪ :‬روحاله شيرازي‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث ﻓرهنگي و گردشگري‪٦٥٢ :‬ـ ‪.٦٤٥‬‬

‫نعمتي‪ ،‬محمدرضا‪ ،١٣٩٣ .‬گزارش گمانهزني در محوﻃه كيابك‪ ،‬شهرستان ﻓيروزكوه‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٦٧‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت مكاني اراضي شركت تﺄمين ماسة ريختهگري ﻓيروزكوه روي تصوير ماهوارهاي گوگل ارث‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬محلهاي پراكنش سفال در محدودة شركت تﺄمين ماسة ريختهگري ﻓيروزكوه روي تصوير ماهوارهاي گوگل ارث‪.‬‬
 ‫‪ | ٦٦٨‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬نمونهاي از يك زاغه )شمارة ‪ :١ ،(٠٢‬سرد ِر ورودي‪ :٢ ،‬نماي داﺧلي‪ :٣ ،‬پﻼن زاغه‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬موقعيت مكاني گمانه روي تصوير ماهوارهاي گوگل ارث‪ ،‬رنﮓ قرمز حاوي نهشتهاي باستاني‪ ،‬رنﮓ سبز حاوي گورهاي اسﻼمي متﺄﺧر‪ ،‬رنﮓ مشكي ﻓاقد‬
‫نهشتهاي باستاني‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٦٩‬‬

‫شكل ‪ .٥‬گمانة ‪ ١٣‬و تدﻓينهاي آشكارشدة اسﻼمي متﺄﺧر‪.‬‬

‫شكل ‪ .٦‬نمونه سفالهاي شاﺧص گمانة ‪.١٩‬‬

 ‫‪ | ٦٧٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫جدول ‪ .١‬مشخصات گمانههاي حفرشده‪.‬‬

‫عرصه‬ ‫عمق كاوش )س‪.‬م(‬ ‫اندازه )س‪.‬م(‬ ‫ش‪ .‬گمانه‬
‫ـ‬ ‫‪٢٧‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪١‬‬
‫ـ‬ ‫‪٣٧‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪٢‬‬
‫ـ‬ ‫‪٩٧‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪٣‬‬
‫ـ‬ ‫‪٩٢‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪٤‬‬
‫ـ‬ ‫‪٨٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪٥‬‬
‫ـ‬ ‫‪٥٠‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪٦‬‬
‫ـ‬ ‫‪٨٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪٧‬‬
‫×‬ ‫‪٩٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪٨‬‬
‫×‬ ‫‪١٦٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪٩‬‬
‫×‬ ‫‪١٣٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪١٠‬‬
‫ـ‬ ‫‪٧٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪١١‬‬
‫ـ‬ ‫‪٦٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪١٢‬‬
‫ـ‬ ‫‪١١٥‬‬ ‫‪٣٩٠×٢٠٠‬‬ ‫‪١٣‬‬
‫ـ‬ ‫‪٤٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪١٤‬‬
‫ـ‬ ‫‪٨٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪١٥‬‬
‫ـ‬ ‫‪٩٥‬‬ ‫‪٣٠٠×٣٢٠‬‬ ‫‪١٦‬‬
‫×‬ ‫‪١٥٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪١٧‬‬
‫ـ‬ ‫‪٨٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪١٨‬‬
‫×‬ ‫‪١١٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪١٩‬‬
‫ـ‬ ‫‪٨٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٥٠‬‬ ‫‪٢٠‬‬
 ‫گزارش مختصر مرحلة دوم گمانهزني ﺑهمنظورتعيين عرصه و پيشنهاد حريم و ساماندهي‬
‫تپة حيدران‪ ،‬جاجرم‬

‫وحدتي‪١‬‬ ‫علي اكبر‬

‫درآمد‬
‫برنامة ميداني »مرحله دوم گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم و ساماندهي تپة حيدران« در شهرستان جاجرم‪ ،‬استان خراسان شمالي بهمدت‬
‫يكماه از ‪ ٨‬خرداد تا ‪ ٦‬مردادماه ‪ ١٤٠١‬انجام شد‪ .‬اين كاوش به استناد مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣٩٦٤‬مورخ ‪ ١٤٠١/٣/٧‬صادره از پژوهشگاه سازمان ميراث فرهنگي‬
‫بهسرپرستي نگارنده و با اهداف دوسوية پژوهشي و اجرايي انجام شد‪ .‬مهمترين اهداف پژوهشي اين برنامة ميداني‪ ،‬شناخت فرايند شكلگيري محوطه‪ ،‬وسعت‬
‫و نوع نهشتهاي باستاني آن در يك منطقة كويري بود‪ .‬همچنين‪ ،‬باتوجه به قرارگرفتن دشت جاجرم در يك منطقة »بينافرهنگي« يا »منطقة تماس« بررسي‬
‫نوع و جهت روابط فرهنگي تپة حيدران با حوزههاي فرهنگي همجوار در آسياي مركزي و فﻼت ايران در اين پژوهش مورد توجه قرار گرفت‪.‬‬
‫دستكم از دهة ‪١٣٤٠‬خ‪ ،‬كشاورزي و تسطيح اراضي‪ ،‬احداث راه و بعدها توسعة بافت مسكوني شهرجاجرم بهسمت جنوبغرب و اجراي زيرساختهاي‬
‫شهري‪ ،‬تخليه نخالههاي ساختماني و احداث واحدهاي دامداري آسيبهاي جدي به عرصه و حريم اثر وارد كرده است‪ .‬از همين رو مهمترين هدف اجرايي‬
‫اين برنامة ميداني‪ ،‬تعيين عرصه و پيشنهاد حريم و تهية ضوابط و مقررات حفاظتي براي تپة حيدران بهمنظور حفاظت از اثر در برابر برنامههاي توسعة شهري‬
‫و ساير تهديدات موجود بوده است‪ .‬در اين برنامة ميداني‪ ،‬عﻼوهبر تعيين عرصه و پيشنهاد حريم از طريق گمانهزني‪ ،‬اطﻼعات ارزشمندي از شكلگيري‪ ،‬توسعه‬
‫و توالي فرهنگي تپة حيدران در دورة پيشازتاريخ تا دورة اسﻼمي بهدست آمد كه به درك بهتر فرگشتها و دگرگشتهاي فرهنگي اين منطقه كمك شاياني‬
‫خواهد كرد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف اثر‬

‫تپة حيدران در حاشية شمالي دشت جاجرم‪ ،‬در منطقة نيمهخشكِ حاشية كوير و در حومة جنوبغربي شهر جاجرم‪ ،‬در انتهاي دلتاي بزرگ رودخانة فصلي‬
‫ششآب قرار گرفته است )شكل ‪ .(١‬تپه در مختصات جغرافيايي ‪ ٣٦ ° ٥٦’ ٢٢/٠٦″‬عرض شمالي و ‪ ٥٦ ° ٢٢’ ١٩/٨٨″‬طول شرقي و ارتفاع حدود ‪٩٣٠‬‬
‫متر از سطح دريا قرار دارد و به استناد تصوير هوايي قديمي‪ ،‬در اصل يك عارضة بيضيشكل كوتاه به ارتفاع حدود ‪ ٢‬متر بهطول حدود ‪ ٢٧٠‬متر در راستاي‬
‫شرقي ـ غربي و ‪ ٢٩٠‬متر در راستاي شمالي ـ جنوبي بوده كه در اثر مداخﻼت نيم قرن اخير بهشكل هﻼلي با دهانة باز بهسمت شرق درآمده است‪ .‬در دهة‬
‫‪ ١٣٤٠‬راهي از وسط تپة حيدران عبور داده شده كه تپه را به دو بخش تقسيم شمالي ـ جنوبي كرده است‪ .‬اين راه بر بستر يك راه كاروانروي قديمي ايجاد‬
‫شده كه تا دورة پسامدرن‪ ،‬جاجرم را به بسطام و شاهرود و مركز فﻼت متصل ميكرده است )شكل ‪.(٢‬‬
‫در سطح تپه‪ ،‬تعدادي گورهاي دورة اسﻼمي وجود دارد‪ .‬نشانة سطحي اين گورها‪ ،‬تعدادي قلوهسنگ است كه بهشكل بيضي يا چهارگوش بدون‬
‫مﻼت كنار هم چيده شده است‪ .‬اين گورها‪ ،‬بخشي از يك گورستان وسيع دورة اسﻼمي بهوسعت حدود ‪ ١١‬هكتار است كه در اراضي شنزار شمال و شمالغربي‬
‫تپه‪ ،‬در بستر يك مسيل باستاني )رودخانة ششآب( قرار گرفته است‪ .‬حدود ‪ ١٦٠‬گور با نشانة سطحي شناسايي و ثبت شد كه بيشترين تراكم آنها در بخش‬
‫مركزي گورستان است‪ .‬حفريات قاچاق در بعضي از اين گورها‪ ،‬اطﻼعات مفيدي در دسترس گذاشته است‪ :‬گورها نشانة سطحي شامل سنگچينهاي بيضي‬
‫يا چهارگوش دارند‪ ،‬چالة گورها در ﻻية آبرفتي )شن و سنگريزه( حفر شده و حدود ‪ ١/٣‬متر عمق دارد‪ ،‬چالة گورها به اتاقك تدفين ختم ميشود كه با‬
‫خشتهاي مربعي بزرگ )‪٤٠×٤٠×٨‬س‪.‬م( با چيدمان راسته‪/‬كله مسدود شده و مانع ريزش مستقيم خاك روي مرده است‪.‬‬

‫‪vahdatiali@yahoo.co.uk‬‬ ‫‪ .١‬مدير مجموعه تاريخي ـ فرهنگي مفخم‪ ،‬ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬صنايعدستي و گردشگري خراسان شمالي؛‬
 ‫‪ | ٦٧٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫بخش برجستة تپه‪ ،‬حدود ‪ ٢‬متر از زمينهاي هموار اطراف بلندتر است و از غرب با شيب مﻼيمي به يك مسيل ختم ميشود كه بهدليل تخلية انبوه‬
‫نخالههاي ساختماني در دهههاي اخير مسدود شده و جريان سيﻼب از آن عبور نميكند )شكل ‪ .(٣‬در فرايند ساماندهي اثر‪ ،‬عﻼوهبر اين نخالهها‪ ،‬بخش زيادي‬
‫از نخالههاي ساختماني انباشتشده در اراضي شمال و شمالشرق تپه هم با همكاري شهرداري جاجرم برداشت شد‪.‬‬
‫چندين چالة حفاري قاچاق در باﻻي تپه وجود دارد كه يك نمونه با عمق حدود سه متر نشان ميدهد ﻻيههاي باستاني در زير سطح كنوني دشت‬
‫ادامه دارد‪ .‬دادههاي جمعآوريشده از برش ساير گودالهاي موجود در بخشهاي تسطيح شدة تپه؛ تصاوير ماهوارهاي و عكسهاي هوايي دهههاي ‪ ١٣٤٠‬و‬
‫‪ ١٣٥٠‬نيز بهروشني حاكي از رسوبگذاري و پويايي ريختشناختي )‪ (morphodynamic‬دشت جاجرم در دورة هولوسن است‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫تپة حيدران بهدليل پيشگيري از مشكﻼت ناشي از توسعة شهري‪ ،‬يك نوبت در سال ‪ ١٣٩٨‬بهسرپرستي ميثم لباف خانيكي گمانهزني شد ولي بهدليل برخي‬
‫نقايص فني كه در گنجايش اين گزارش نيست‪ ،‬عرصه و حريم پيشنهادي آن تصويب نشد و دوباره در سال ‪ ١٤٠١‬بهسرپرستي نگارنده گمانهزني شد‪ .‬در نوبت‬
‫اول گمانهزني‪ ٢٥ ،‬گمانه در جهات مختلف اثر ايجاد شد كه از اين تعداد در ‪ ١٠‬گمانه به اثر برخورد شده و ‪ ١٥‬گمانه بدون اثر بوده است )لباف خانيكي ‪.(١٣٩٨‬‬
‫در مرحلة دوم گمانهزني‪ ،‬با در نظرگرفتن موقعيت و نتايج گمانههاي مرحلة نخست‪ ،‬مجموعاً ‪ ٢٢‬گمانة آزمايشي ديگر در بخشهاي مختلف تپه باز شد‪.‬‬
‫همچنين سه برش گودالهاي حفاري قاچاق پاكسازي و وضعيت نهشتهاي باستانشناختي و رسوبات طبيعي در آنها بررسي شد‪ .‬گمانههاي آزمايشي بسته‬
‫به موقعيت آنها در تپه به ابعاد ‪ ١×١‬متر در اطراف تپة اصلي و به ابعاد ‪ ١×٥‬متر در اطراف گورستان دورة اسﻼمي باز و بهمحض برخورد به نخستين ﻻية‬
‫برجاي باستانشناختي يا شناسايي خاك بكر متوقف شد )وحدتي ‪.(١٤٠١‬‬
‫از بين گمانههاي حفرشده‪ ،‬فقط در ‪ ٥‬گمانه به آثار فرهنگي برجا برخورد شد )جدول ‪ .(١‬از اين بين‪ ،‬گمانههاي ‪ ١‬تا ‪ ٧‬در جهت شمالشرقي تپه‪ ،‬در‬
‫فواصل مختلف بين ‪ ٤٥٠‬متري تا ‪ ٨٠‬متري از تپة حيدران قرار گرفته كه اغلب آنها تا عمق ‪ ٢‬متري كاوش شد و در هيچيك به مواد فرهنگي برجا برخورد‬
‫نشد‪ .‬در بيشتر اين گمانهها‪ ،‬ﻻيههاي ضخيم رسوبي شن و ماسه مشاهده شد كه حاصل جريانهاي سطحي رودخانة ششآب و رسوبگذاري گستردة اين‬
‫جريان فصلي در اطراف استقرارگاه است‪.‬‬
‫گمانههاي ‪ ٨‬و ‪ ٩‬بهترتيب در فاصلة ‪ ٢٥٠‬و ‪ ٣٠٠‬متري شرق تپة اصلي باز شد كه متشكل از توالي ﻻيههاي آبرفتي از جنس ﻻي و رسوبات شني‬
‫است كه مواد باستانشناختي در آنها وجود دارد‪ .‬اين مواد در بستر اصلي خود قرار ندارد و با جريان سيﻼب به اين بخشها حمل شده و آثار گردشدگي و ﻻي‬
‫گرفتگي در آنها مشهود است‪.‬‬
‫گمانة ‪ ١٠‬در ضلع جنوبشرقي تپه شواهدي از استقرار بهشكل يك كف پاكوب و يك ساختار ﻻشهسنگي دارد )ساختار ‪ (٢‬كه در عمق ‪٢٠٠‬‬
‫سانتيمتري از سطح آشكار شد‪ .‬همچنين‪ ،‬در گمانة ‪ ١١‬در جنوب و گمانة ‪ ١٢‬در جنوبغربي تپه‪ ،‬ﻻيههاي دستنخوردة باستانشناختي وجود دارد كه باتوجه‬
‫به تراكم و همگوني مواد فرهنگي آن نهشتهاي استقراري مربوط به عصر مفرغ قديم هستند‪ .‬گمانة ‪ ١٣‬در جنوب گمانة ‪ ١٢‬بدون نهشتهاي فرهنگي است‬
‫و مرز جنوبي استقرارگاه را مشخص ميكند‪.‬‬
‫گمانههاي ‪ ١٤‬تا ‪ ١٧‬در فواصل مختلف بين ‪ ٥٧٠‬متري تا ‪ ٢٧٠‬متري در جهت شمالغربي و غرب تپة حيدران قرار گرفته و با هدف شناسايي‬
‫محدودة گورستان دورة اسﻼمي مجاور تپه باز شد‪ .‬باتوجه به تعداد اندك گورها در حاشيههاي گورستان و ازبينرفتن نشانههاي سطحي در اثر عوامل مختلف‬
‫انساني و طبيعي‪ ،‬تعيين محدودة گورستان در اين بخش به كمك گمانههاي آزمايشي انجام شد‪ .‬بهدليل بافت كامﻼً رسوبي بخش گورستان و تراكم اندك‬
‫گورها در حاشية گورستان‪ ،‬ابعاد گمانههاي مذكور ‪ ١×٥‬متر درنظر گرفته شد تا امكان برخورد به گورها بيشتر باشد‪ .‬باوجود اين در هيچكدام از اين گمانهها‬
‫به گور يا ﻻيههاي باستاني برخورد نشد‪.‬‬
‫گمانة ‪ ١٨‬در جهت جنوبغرب و گمانههاي ‪ ١٩‬تا ‪ ٢١‬در جهت شمال و شمالغرب تپه‪ ،‬همگي در بستر قديمي و حاشية مسيل مجاورت تپه باز شد‪.‬‬
‫در اين بين گمانة ‪ ٢١‬باوجود قرارداشتن در كف مسيل‪ ،‬بهدليل نزديكي به دامنة غربي تپه‪ ،‬در بين ﻻيههاي رسوبي محتويات خاكستر داشت و محيط بﻼفصل‬
‫استقرارگاه محسوب ميشود‪ .‬ولي در ساير گمانهها فقط ﻻيههاي متوالي شن و ماسه بدون هيچگونه مواد فرهنگي وجود داشت‪ .‬نبود نهشتهاي باستاني در‬
‫كف مسيل مجاور تپه و حضور ﻻيههاي آبرفتي در كف مسيل‪ ،‬حاكي از وجود جريان آب فصلي يا دايمي در هزارههاي سوم و دوم ق‪.‬م در مجاورت تپة‬
‫حيدران است كه بهاحتمال زياد از عوامل اصلي تشكيل استقرارگاه در اين مكان است‪ .‬بهعبارت ديگر‪ ،‬مسيل مذكور‪ ،‬مرز شمالي و غربي استقرارگاه با اراضي‬
‫مجاور را تشكيل داده و ﻻيههاي باستاني در لبة اين مسيل پايان مييابد‪.‬‬
‫گمانة ‪ ٢٢‬در فاصلة ‪ ١٧٠‬متري شرق تپه‪ ،‬در حاشية شرقي بلوار آزادي باز شد‪ .‬تمام ﻻيههاي كاوششده تا عمق ‪ ١٧٠‬سانتيمتري‪ ،‬شامل رسوبات‬
‫طبيعي متشكل از ﻻي و ماسه است كه در ﻻية ‪ ٤‬يك تدفين عصر مفرغ شناسايي شد‪ .‬بر اين اساس گمان ميرود در ضلع شرقي تپة حيدران و در خارج از‬
‫محدودة مسكوني‪ ،‬گورستاني از عصر مفرغ وجود داشته باشد كه بخشي از عرصة اثر را تشكيل داده است‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٧٣‬‬

‫يافتهها‬
‫عﻼوهبر تعدادي يافتههاي سطحي شامل چند ابزار سنگي )از قبيل خراشنده‪ ،‬تيغه‪ ،‬پاشنهدر( و يك قطعه سكة مسي كه در يك سوي آن »محمد رسول اﷲ«‬
‫خوانده ميشود‪ ،‬تعدادي يافتة منقول از گمانههاي آزمايشي پيدا شد‪ .‬اين يافتهها شامل انواع ابزار سنگي از جمله سنگمادر‪ ،‬تيغهها و ريزتيغهها‪ ،‬چند خراشنده‬
‫و تعداد بيشتري تراشه است كه از سنگهاي چرت )عسلي‪ ،‬خاكستري و جگري( و يك نمونه از عقيق شجري ساخته شده و اغلب به عصر مفرغ تاريخگذاري‬
‫ميشوند‪ .‬دو نمونه پيكرك حيواني شكسته و يك گوي كوچك گلي )توكن؟( از جنس گل پخته در ﻻية ‪ ٤‬گمانة ‪ ١٢‬پيدا شد كه به عصر مفرغ قديم‬
‫تاريخگذاري ميشوند )شكل ‪.(٤‬‬
‫مهمترين يافتهها سه قطعه ظرف سفالي سالم )يك تنگ‪ ،‬يك كاسه مخروطيشكل و يك جام پايهدار( از جنس سفال خاكستري است كه بهعنوان‬
‫هداياي تدفيني در گور مكشوفه از گمانة ‪ ٢٢‬پيدا شد‪ .‬تمام ظروف در اطراف سر مرده قرار داشت ولي باتوجه به خارجبودن بخشي از تدفين از محدودة گمانه‪،‬‬
‫مشخص نيست كه آيا در اطراف پاهاي مرده هم هدايايي وجود داشته يا نه )شكل ‪ .(٥‬ظروف مورد نظر بسيار ظريف‪ ،‬با سطح كامﻼً صيقلي و پرداختشده‬
‫توليد شده و از نظر گونهشناسي با نمونههاي بهدستآمده از گورهاي عصر مفرغ قديم در تپة چلو و برخي ظروف مكشوفه از دورة ‪ ٣‬شاهتپه‪ ،‬تُرنگتپه و‬
‫نرگستپه در دشت گرگان شباهت دارند‪.‬‬
‫عﻼوهبر اينها‪ ،‬وجود قطعات سفال نخودي و آجريرنگ ساده با شكلهاي شاخص فرهنگ معروف به نمازگا ‪ ،٦‬نشاندهندة حضور »تمدن خراسان‬
‫بزرگ« )حدود ‪ ٢٣٠٠‬تا ‪ ١٧٠٠‬ق‪.‬م( در تپة حيدران است )شكل ‪.(٦‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫گمانهزني در تپة حيدران نهتنها تعيين حدود عرصه‪ ،‬پيشنهاد حريم و تعريف ضوابط حفاظتي براي اثر را ممكن ساخته‪ ،‬بلكه شناخت توالي فرهنگي و فرايند‬
‫شكلگيري اين مكان را روشن ساخته است‪ .‬شواهد موجود حاكي از آن است كه تپة حيدران بر زبانة انتهايي دلتاي رودخانة فصلي ششآب تشكيل شده و‬
‫بهعنوان يك جامعه با اقتصاد كشاورزي‪ ،‬احتماﻻً تا حد زيادي به اين جريان سطحي وابسته بوده است‪.‬‬
‫شواهد حاصل از كاوش همچنين نشان ميدهد در تپة حيدران ﻻيههاي استقراري از دورة اسﻼمي وجود ندارد و تمام نهشتهاي باستاني ‪ -‬كه‬
‫ضخامت آن به حدود ‪ ٣‬متر ميرسد ‪ -‬مربوط به ميانة هزارة چهارم تا ربع اول هزارة دوم قبلازميﻼد است‪ .‬قديمترين سفالينههاي موجود در تپه شامل قطعات‬
‫سفال قرمز منقوش به نقوش هندسي سياه و نخودي منقوش با نقوش هندسي قهوهايتيره يا سياه از گونة سفال اواخر دورة حصار ‪ ١‬و اوايل حصار ‪) ٢‬حدود‬
‫‪ ٣٥٠٠‬ق‪.‬م( هستند‪ .‬بيشترين سفال سطحي و قطعات حاصل از گمانهزني را سفال خاكستري صيقلي‪ ،‬گاه همراه تزيين نقش كنده يا برجسته تشكيل ميدهد‬
‫كه از نظر مشخصات فني و گونهشناسي‪ ،‬مشابه سفال دورة ‪ ٣‬و ‪ ٢‬ب شاهتپه و سفال دورة ‪ ٢‬ترنگتپه هستند )حدود ‪٣٥٠٠‬ـ‪ ٣٠٠٠‬ق‪.‬م(‪ .‬عﻼوهبر مواد فرهنگي‬
‫مذكور كه نشاندهندة نفوذ حوزة فرهنگي گرگان ـ حصار در هزارة ‪٤‬ـ‪ ٣‬ق‪.‬م در منطقة جاجرم است‪ ،‬آثار نفوذ فرهنگ نمازگا ‪ ٦‬نيز در تپة حيدران وجود دارد‬
‫كه نشان ميدهد در ربع پاياني هزارة ‪ ٣‬و اوايل هزارة ‪ ٢‬ق‪.‬م دشت جاجرم‪ ،‬مانند مناطق وسيعي از شرق ايران زير نفوذ حوزة فرهنگي آسياي ميانه و »تمدن‬
‫خراسان بزرگ« قرار داشته است )‪.(Biscione and Vahdati 2021‬‬

‫كتابنامه‬
‫لبافخانيكي‪ ،‬م‪ ،١٣٩٠ .‬گزارش گمانهزني باستانشناسي بهمنظور تعيين حريم تپه حيدران جاجرم‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫وحدتي‪ ،‬ع‪ .‬ا‪ ،١٤٠١ .‬گزارش مرحلة دوم گمانهزني بهمنظور تعيين عرصه و پيشنهاد حريم تپة حيدران‪ ،‬خرداد ‪ ،١٤٠١‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪،‬‬
‫)منتشرنشده(‪.‬‬

‫‪Biscione, R. and A. Vahdati. 2021. “The BMAC presence in eastern Iran: State of affairs in December 2018 - towards the Greater‬‬
‫‪Khorasan Civilization?”, in Lyonnet B. and N. Dubova (eds.), The World of Oxus Civilization, London: Routledge.‬‬
 ‫‪ | ٦٧٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .١‬مدل ارتفاعي ديجيتال كه موقعيت دشت جاجرم در شمالشرق كشور و موقعيت تپة حيدران در دشت مذكور را نشان ميدهد‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬نقشة توپوگرافي تپة حيدران كه موقعيت تعدادي از ترانشهها و گورهاي اطراف پشتة اصلي را نشان ميدهد‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٧٥‬‬

‫شكل ‪ .٣‬نماي كلي تپة حيدران از زاويه جنوبغرب )بافت مسكوني جاجرم در پسزمينه ديده ميشود(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬تعدادي از يافتههاي سطحي و گمانههاي بازشده در تپة حيدران‪.‬‬

 ‫‪ | ٦٧٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٥‬ظروف سفالي بهدستآمده از تدفين انساني عصر مفرغ در گمانه ‪ ٢٢‬و موقعيت اشياء تدفيني نسبت به اسكلت‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٧٧‬‬

‫شكل ‪ .٦‬نمونه سفالهاي شاخص تمدن خراسان بزرگ )حدود ‪ ٢٣٠٠‬تا ‪ ١٧٠٠‬ق‪.‬م( از سطح تپة حيدران‪.‬‬

‫جدول ‪ .١‬مشخصات گمانههاي تعيين عرصه و پيشنهاد حريم در تپة حيدران‪.‬‬

‫عرصه‬ ‫عمق نهايي‬ ‫ابعاد )س‪ .‬م‪(.‬‬ ‫ش‪ .‬گمانه‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٦٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪١‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٢٠٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪٢‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٢٠٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪٣‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٢٠٠‬‬ ‫‪١٠٠× ١٠٠‬‬ ‫‪٤‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٥٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪٥‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٢٠٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪٦‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٢١٢‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪٧‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٨٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪٨‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٢٠٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪٩‬‬
‫×‬ ‫‪٢٠٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪١٠‬‬
‫×‬ ‫‪٢٠٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪١١‬‬
‫×‬ ‫‪١١٢‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪١٢‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٢٤٥‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪١٣‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٨٥‬‬ ‫‪١٠٠×٥٠٠‬‬ ‫‪١٤‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٢٢٥‬‬ ‫‪١٠٠×٥٠٠‬‬ ‫‪١٥‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٢٢٠‬‬ ‫‪١٠٠×٥٠٠‬‬ ‫‪١٦‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٢٤٥‬‬ ‫‪١٠٠×٥٠٠‬‬ ‫‪١٧‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٥٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪١٨‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٨٥‬‬ ‫‪١٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪١٩‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٢٢٠‬‬ ‫‪١٠٠×٢٠٠‬‬ ‫‪٢٠‬‬
‫×‬ ‫‪٢٥٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪٢١‬‬
‫×‬ ‫‪١٧٠‬‬ ‫‪١٠٠×١٠٠‬‬ ‫‪٢٢‬‬
 ‫فصل سوم كاوش در غار قلعهكُرد‪ ،‬آوج‪ ،‬استان قزوين‬

‫‪٣‬‬
‫حامد وحدتينسب‪ ،١‬ژيل بريون‪ ٢‬و ميﻼد هاشمي سروندي‬

‫درآمد‬
‫در زمستان سال ‪ ١٣٩٦‬و بنابه پيشنهاد يكي از اعضاي گروه )م‪ .‬جايز( كه پيشتر ديوارههاي گودالهاي ناشي از حفاريهاي غيرمجاز در غار قلعه ُكرد را‬
‫بررسي كرده بود‪ ،‬نخستين ايده دربارة امكان انجام كاوش در اين محوطه شكل گرفت‪ .‬بازديدهاي مكرر از جانب ديگر اعضاء و همچنين يافتشدن مواد‬
‫فرهنگي و بقاياي جانوري در گودالهاي يادشده و شايد از همه مهمتر اينكه اين محوطه قبﻼً از جانب ديريناقليمشناسان مورد مطالعه قرار گرفته بود‬
‫)‪ (Mehtarian et al. 2017‬همگي منجربه اين گرديد كه نخستين و دومين فصول كاوش در غار قلعهكُرد توسط هيئت مشترك ايران و فرانسه در شهريور‬
‫‪ ١٣٩٧‬و خرداد ‪ ١٣٩٨‬انجام گردد )وحدتينسب و بريون ‪١٣٩٨‬و ‪ .(١٣٩٩‬دركنار مسائل يادشده‪ ،‬مهمترين اهداف كاوش در غار قلعهكرد بدين قرار است‪ :‬بررسي‬
‫وجود نهشتهاي برجاي پارينهسنگي در غار )باتوجه به ارتفاع زياد آن از سطح دريا‪ ٢١٣٧ :‬متر(‪ ،‬مطالعة چگونگي شكلگيري محوطه‪ ،‬بازسازي رژيم غذايي‬
‫ساكنين محوطه در پليئستوسن‪ ،‬مقايسة سنتهاي تراشهبرداري در محوطه با مناطق شرقيتر )ميرك( و غربيتر )زاگرس( و دستيابي احتمالي به بقاياي انسان‬
‫عصر پليئستوسن‪ .‬عمليات فصل سوم كاوش در غار قلعهكرد واقع در منطقة آوج‪ ،‬استان قزوين با مجوز شمارة ‪ ٤٠١٣١٩٧٢‬مورخ ‪ ١٤٠١/٤/٢٩‬بهمدت يكماه‬
‫در مرداد ‪ ١٤٠١‬انجام پذيرفت‪ .‬شايان اشاره است كه اين كاوش با همكاري پژوهشگراني از دانشگاه تربيت مدرس‪ ،‬موزة انسانشناسي پاريس‪ ،‬مركز ملي علوم‬
‫فرانسه )‪ (CNRS‬و آزمايشگاه زمينشناسي فيزيكي مِدون فرانسه بهانجام رسيده است‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫غار قلعهكُرد در جنب روستايي به همين نام‪ ،‬در شرق كوه ساري‪ ،‬در دهستان حصار وليعصر از توابع شهرستان آوج در استان قزوين قرار گرفته است )شكل‬
‫‪ .(١‬مختصات جغرافيايي غار‪ ٣٥:٤٧:٤٩ ،‬شمالي و ‪ ٤٨:٥١:٢٣‬شرقي است و ميانگين ارتفاع آن از سطح آبهاي آزاد حدود ‪ ٢١٣٧‬متر است‪ .‬دهانة اين غار به‬
‫عرض ‪ ٨‬متر و رو به جنوبغرب است‪ .‬در سال ‪١٣٩١‬خ از بررسي خاك دپوشدة حاصل از حفريات قاچاق در اين غار‪ ٣٥ ،‬قطعه دستساختة سنگي كشف شد‪.‬‬
‫اين مجموعه‪ ،‬باتوجه به حضور سرپيكانهاي موستري‪ ،‬سرپيكان لوآلوآ‪ ،‬خراشندههاي يكجانبي و دوجانبي و تراشههاي برداشتشده با فناوري لوآلوآ به دورة‬
‫پارينهسنگي مياني منتسب شده است )سليماني و عليبيگي ‪ .(١٣٩١‬نظربه ويژگيهاي خاص اين محوطه‪ ،‬مانند ماهيت )غار( و دارابودن نهشتهاي باستان‪-‬‬
‫شناختي‪ ،‬قرارگيري در حدفاصل زاگرس و محوطههاي شمال فﻼت مركزي و نيز امكان يافتن بقاياي زيستي چون گردههاي گياهي در كنار دستساختههاي‬
‫سنگي و بقاياي استخواني‪ ،‬نخستين فصل كاوش در آن در شهريور ماه ‪ ١٣٩٧‬انجام پذيرفت )وحدتينسب و بريون ‪ .(١٣٩٨‬ماحصل نخستين فصل كاوش در‬
‫غار قلعه كرد‪ ،‬ساماندهي گودالهاي حفاري غيرمجاز‪ ،‬انجام نمونهبرداريهاي ﻻزم براي آزمايشهاي رسوبشناسي و سنسنجي بود‪ .‬همچنين‪ ،‬با مطالعة‬
‫مقدماتي دستافزارهاي سنگي‪ ،‬مشخص شد كه از نظر ريختشناسي و فناوري‪ ،‬مجموعه دستساختههاي سنگي غار قلعهكرد ويژگيهاي مشتركي از زاگرس‬
‫‪P20, Q17,‬‬ ‫و فﻼت مركزي را دربر دارد‪ .‬در خﻼل دومين فصل كاوش در خرداد سال ‪ ،١٣٩٨‬ابعاد ترانشة ‪ ١‬به ‪ ٣×٣‬متر گسترش يافت )مشتمل بر مربعهاي‬
‫‪ (R17, R18, R19‬و ترانشة شمارة ‪ ٤‬براي ﻻيهنگاري آماده گرديد‪.‬‬

‫‪vahdati@modares.ac.ir‬‬‫‪ .١‬استاد گروه باستانشناسي دانشگاه تربيت مدرس؛‬

‫‪ .٢‬استاد موزة انسانشناسي پاريس؛ ‪Gilles.berillon@amhn.fr‬‬
‫‪ .٣‬استاديار گروه باستانشناسي دانشگاه تربيت مدرس؛ ‪m.hashemisarvandi@modares.ac.ir‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٧٩‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫در سومين فصل كاوش در امرداد سال ‪ ،١٤٠١‬ساماندهي گودال حفاري غيرمجاز شمارة ‪) ٢‬ترانشة ‪ (٢‬و كاوش در دو مربع ‪ ١‬متر در ‪ ٣٠‬سانتيمتر ‪ O15‬و‬
‫‪ ،P15‬سرند خشك نهشتهاي ناشي از چالة حفاري غيرمجاز شمارة ‪ ٤‬و مكانيابي بخش دستنخورده جهت كاوش در داﻻن جنبي غار )مربع ‪ ١‬متر در ‪١‬‬
‫متر ‪ (F10‬در دستور كار قرار گرفت )شكل ‪ .(٢‬كاوش با روش متريك و با اختياركردن ﻻيههاي ‪ ٥‬سانتيمتري و با انطباق آن با كانتكستهاي زمينشناختي‬
‫انجام پذيرفت‪ .‬كلية نهشتهاي حاصل از كاوش توسط سرند خشك و سرند آبي بهمنظور جداسازي ذرات ريز وازدههاي سنگي و بقاياي جانوري كوچك مورد‬
‫بررسي قرار گرفت‪.‬‬

‫يافتهها‬
‫به مانند فصول گذشته‪ ،‬در جريان كاوش در غار قلعهكرد‪ ،‬تعداد زيادي استخوانهاي جانوري‪ ،‬دندان جانوري و دستساختههاي سنگي بههمراه موقعيت فضايي‬
‫)طول و عرض و عمق( ثبت و ضبط شدند و بيش از پنج برابر تعداد بقاياي داراي موقعيت فضايي‪ ،‬يافتههاي سرند آبي بودند كه تنها بازههاي عمق يا ﻻية‬
‫متريك ميتوان بدانها اختصاص داد‪ .‬تراكم بسيار باﻻي بقاياي باستانشناختي براي محوطهاي از دوران پليئستوسن مياني بسيار خيرهكننده است‪ .‬آنچه در‬
‫شكل ‪ ٣‬ديده ميشود‪ ،‬بهترتيب‪ ،‬توزيع بقاياي باستانشناختيِ داراي موقعيت فضايي در مربعهاي ‪ O15 ،P15‬و ‪ F10‬است‪.‬‬
‫نتايج مقدماتي فصل سوم از كاوش نشان ميدهد كه برداشتههاي خام حدود ‪ %٦٩,٥‬از مجموعه دستساختههاي سنگي را تشكيل ميدهند و ابزارها‬
‫حدوداً ‪ .%٢٢,٨‬در اينجا غالب ابزارها از انواع روتوشدار هستند و ابزارهايي چون اسكنه بسيار نادرند )شكل ‪ .(٤‬بهدليل تعداد اندك سنگمادرها )كمتر از ‪%٢‬‬
‫از مجموعه دستساختههاي سنگي(‪ ،‬بهنظر ميرسد شايد ابزارسازي در بخشهاي خاصي از غار يا چشمانداز اطراف انجام ميشده كه هنوز بر ما دانسته‬
‫نيست‪ .‬در ميان برداشتهها‪ ،‬همانطو كه براي اين دوره مورد انتظار است‪ ،‬تراشهها در اكثريت هستند )‪ ،(%٧٩,٢‬در حاليكه تيغهها و ريزتيغهها جمعاً حدود‬
‫‪ %١٢,٤‬از مجموعة برداشتهها را ميسازند )جدول ‪ .(١‬همچنين‪ ،‬بيش از ‪ %٧٩‬از ابزارها هم روي برداشتههاي تراشه ساخته شدهاند‪ ،‬در حاليكه حدود ‪%١٩,١‬‬
‫از آنها روي برداشتة تيغه ساخته شدهاند و ابزارِ روي ريزتيغه يافت نشده است )شكل ‪ .(٤‬بنابراين‪ ،‬تمركز اصلي روند كاهش در قلعهكرد بر ساخت تراشهها از‬
‫روي سنگمادرهاي تراشه بوده است‪.‬‬
‫در مجموع در ميان بقاياي استخواني غار قلعهكرد اسبسانان بيشترين فراواني را دارند‪ .‬در مجموع ‪ ١٠٩‬قطعه از بقاياي اين گونه يافت شده كه‬
‫بيشترين تعداد آنها در ‪ ٤٩) F10‬عدد( بهدست آمده است‪ .‬بيشترين شواهد اسب هيدرونتين نيز از مربع ‪ F10‬يافت شده است‪ .‬پس از آن گاوسانان با درصد‬
‫فراواني ‪ ٥,٨‬درصد و گوشتخواران با درصد فراواني ‪ ٤,٨‬درصد از بيشترين فراواني برخوردار هستند‪ .‬بيشترين تعداد بقاياي گاوسان از ﻻيههاي مضطرب و‬
‫مربع ‪ F10‬بهدست آمده است‪ .‬گوزنسانان با فراواني ‪ ٢,٩‬درصدي بههمراه آهوي گواتردار )آهوي ايراني( )‪ (Gazella Subgutturosa‬و نيز بز )‪ (Capra‬و گوسفند‬
‫)‪ (Ovis‬از جملة جفتسمسانان يافتشده در اين غار هستند‪ .‬در ميان بقاياي جانوري بهدستآمده از كاوش فصل سوم‪ ،‬بقاياي جانداراني از گونههاي مختلف‬
‫همانند خرس قهوهاي )‪ ،(Ursus arctos‬ﻻكپشت مهميزدار )‪ ،(Testudo graeca‬گراز وحشي )‪ ،(Sus scrofa‬كفتار )‪ (Hyaena‬و نيز جوندگاني همانند تشي ) ‪Hystrix‬‬
‫‪ (indica‬نيز يافت شده است‪.‬‬
‫نتايج دو فصل گاهنگاري مقدماتي نهشتهاي باستاني غار قلعهكرد در شكل ‪ ٥‬به تصوير كشيده شده است‪ .‬اعداد مشاهدهشده در اين شكل‪ ،‬نتايج‬
‫آناليز با روش گاهنگاري ‪ ESR‬و لومينسانس و نرخ دوزهاي پرتوافكني )‪ (Gy‬است‪ .‬اين ساليابيها در موزة انسانشناسي و انستيتوي ديرينشناسي انساني در‬
‫پاريس )‪ (UMR 7194‬انجام گرفت‪ .‬بهدليل اينكه هنوز مقالة مرتبط با نتايج اين گاهنگاري در دست آمادهسازي است و به چاپ نرسيده است‪ ،‬نميتوان در‬
‫مورد جزئيات آن بيشتر سخن گفت‪ ،‬اما آنچه واضح مينمايد اين است كه تاريخهاي مرتبط با كهنترين ﻻيههاي باستاني غار قلعهكرد تا پايان فصل سوم‬
‫به دوران پليئستوسن مياني )چيبانين ‪ (Chibanian‬ميرسد و حال آن كه بهنظر ميرسد دست كم حدود ‪ ١,٥‬متر نهشت باستاني تا سنگ بستر غار در‬
‫ترانشههاي ‪ ١‬و ‪ ٢‬وجود دارد‪ .‬اين ميتواند بدان معنا باشد كه تاريخ برپايي نخستين استقرارهاي انساني در اين غار احتماﻻً بسيار كهنتر است‪ .‬نتايج مقدماتي‬
‫نشان ميدهد كه با فاصلة بسيار‪ ،‬غار قلعهكرد با قدمتي پيرامون ‪ ٤٥٢٠٠٠‬سال در حال حاضر كهنترين محوطة باستاني در فﻼت ايران است‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫از اهداف مهم كاوش در فصل سوم‪ ،‬آمادهسازي گودال حفاري غيرمجاز ‪ ٢‬و تبديل آن به ترانشة ‪ ٢‬بود‪ .‬همانطور كه در باﻻ بيان شد‪ ،‬از آنجا كه حجم عظيمي‬
‫از خاك دپوي نهشتهاي باستانشناسي در اين گودال وجود داشت‪ ،‬آمادهسازي ترانشه به زمان زياد و نيروي كافي نياز داشت‪ .‬به همين دليل در فصول‬
‫پيشين از انجام آن خودداري شد‪ .‬بهدليل آن كه نزديكترين مربعها به ترانشههاي ‪ ١‬و ‪ ٣‬براي كاوش روشمند در ترانشة ‪ ٢‬انتخاب شدند )مربعهاي ‪ P15‬و‬
‫‪ ،(O15‬نتايج رسوبشناسي و گاهنگاري در اين مربعها ميتواند بهعنوان مبناي خوب مقايسهاي براي سنجش نهشتهاي باستانشناختي غار و گستردگي‬
‫آنها بهكار رود‪ .‬يقيناً پس از انجام رسوبشناسي و مقايسة نتايج آن با تحليل ريزريختشناسي ميتوان رابطة نهشتها را با يكديگر سنجيد‪ ،‬تراكم بقاياي‬
‫باستانشناختي در نهشتهاي غار قلعهكرد را تخمين زد‪ ،‬مواضع مناسب براي احداث مربعهاي احتماليِ آتي را در نظر گرفت و روشهاي مناسبتري براي‬
 ‫‪ | ٦٨٠‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫كاوش و تفسير دادهها ابداع نمود‪ .‬بر اين اساس‪ ،‬يكي از مهمترين اهداف كاوش در فصول چهارم و پنجم ميتواند رسيدن به سنگ بستر غار و بازسازي كامل‬
‫فرآيندهاي تشكيل ﻻيههاي باستانشناختي و نهشتگذاري در غار قلعهكرد باشد؛ موضوعي كه نيل به آن بهدليل حجم باﻻي فعاليت كاوش و آمادهسازي‬
‫روي گودالهاي غيرمجاز در جريان فصول نخست تا سوم امكانپذير نبود‪ .‬موضوعي كه در مشاهدات اوليه از بقاياي جانوري بهدستآمده در فصل سوم‬
‫كاوش در غار قلعهكرد بازهم بهمانند فصول گذشته جلب توجه ميكند‪ ،‬مسألة آثار انساني روي اين بقاياست‪ .‬اين آثار چون شكستگيها و خراشهاي عامدانه‬
‫)‪ (cut mark‬و سوختگي درصد باﻻيي از اين بقايا در نتيجة قرارگيري روي آتش است‪ .‬احتماﻻً پس از انجام بررسيهاي جانورشناختي و مشاهدات‬
‫ميكروسكوپيك‪ ،‬نسبت حضور آثار انساني بر بقاياي جانوري باﻻتر نيز برود‪ .‬موضوع انجام فعاليتهاي معيشتي در داخل غار در كنار تركيب دستساختههاي‬
‫سنگي )برداشتههاي خام‪ ،‬وازدهها‪ ،‬سنگمادرها و ابزارها( نشان ميدهد كه غار قلعهكرد بهاحتمال زياد يك كمپ پايهاي بوده كه مورد توجه مكرر و حضور‬
‫گروههاي انساني قرار گرفته است‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫سليماني‪ ،‬شهربانو و سجاد عليبيگي‪» ،١٣٩١ .‬غار قلعه كرد آوج؛ شواهدي از استقرار دورة پارينهسنگي مياني در كوهستانهاي جنوبغرب استان قزوين«‪ ،‬پيام باستانشناس‪،‬‬
‫د ‪ ،٩‬ش ‪١٠ :١٨‬ـ ‪.١‬‬

‫وحدتينسب‪ ،‬حامد و ژيل بريون‪» ،١٣٩٨ .‬گزارش فصل نخست كاوش در غار قلعه كرد‪ ،‬آوج‪ ،‬استان قزوين«‪ ،‬در گزارشهاي هفدهمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي‬
‫ايران )مجموعه مقاﻻت كوتاه ‪ ،(١٣٩٧‬بهكوشش‪ :‬روحاله شيرازي و شقايق هورشيد‪ ،‬تهران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪١٣٩١ :‬ـ ‪.١٣٨٥‬‬

‫وحدتينسب‪ ،‬حامد و ژيل بريون‪ ،١٣٩٩ ،‬گزارش فصل دوم كاوش در غار قلعهكُرد‪ ،‬آوج‪ ،‬استان قزوين«‪ ،‬در مجموعه مقاﻻت كوتاه هجدهمين گردهمايي ساﻻنه باستانشناسي‬
‫ايران‪ ،‬بهكوشش روحاله شيرازي‪ ،‬ته ران‪ :‬پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري‪٨٨٦ :‬ـ ‪.٨٨١‬‬

‫‪Mehterian, S., A. Pourmand, A. Sharifi, H. A. Lahijani, M. Naderi and P. K. Swart. 2017, “Speleothem records of glacial/interglacial‬‬
‫‪climate from Iran forewarn of future Water Availability in the interior of the Middle East”, Quaternary Science Reviews 164: 187-198.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٨١‬‬

‫شكل ‪ .١‬الف‪ :‬موقعيت مكاني غار قلعهكرد در فﻼت ايران‪ ،‬ب‪ :‬موقعيت غار قلعهكرد در استان قزوين‪ ،‬پ‪ :‬نقشة ورودي غار و مربعهاي مورد كاوش‪ ،‬ت‪ :‬نماي دهانة بيروني‬
‫غار از سمت جنوبغرب‪.‬‬

‫شكل ‪ .٢‬ترانشههاي مورد كاوش در فصل سوم‪.‬‬

 ‫‪ | ٦٨٢‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬پراكنش يافتهها در عمق در ‪ ٣‬مربع مورد كاوش‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬نمونههايي از دستافزارهاي غار قلعهكرد‪.‬‬

‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٨٣‬‬

‫شكل ‪ .٥‬ﻻيهنگاري و گاهنگاري نهشتهاي غار قلعهكرد‪.‬‬

 ‫گزارش مختصر فصل پنجم كاوش ﺑاستانشناسي قلعة اوجان‬

‫وﻻيتي‪١‬‬ ‫رحيم‬

‫درآمد‬
‫شهر تاريخي ـ اسﻼمي اوجان‪ ،‬بنابر منابع تاريخي‪ ،‬يكي از شهرهاي دورة ساساني بود كه در دوران اسﻼمي نيز تدام حيات داشته و اوج شكوفايي خود را در‬
‫دورة ايلخاني تجربه كرده است‪ .‬پس از اين دوره است كه در پي حوادث مختلف از جمله زلزلهها و همچنين بهدليل تغيير حكومتها و بهطبع آن تغيير پايتخت‬
‫و همچنين تنشهاي شكلگرفتة داخلي و خارجي كه مهمترين آن تشديد تهديد امپراتوري عثماني بود‪ ،‬اوجان رو به افول گذاشته و در دوران قاجار تقريباً به‬
‫فراموشي سپرده ميشود‪ .‬از رسايل معتبر در خصوص شهر تاريخي ـ اسﻼمي اوجان ميتوان به كتاب تاريخ گزيده حمداﷲ مستوفي )‪ ٧٣٠‬هجري( اشاره كرد‪.‬‬
‫وي در اين كتاب اشاره به اوجان در دوران ساساني )جنگ پرويز ساساني با بهرام چوبين در شهر اوجان( كرده است )مستوفي ‪ .(١٢٢ :١٣٧٨‬شهر تاريخي‬
‫اوجان در دورة ايلخاني و بهويژه غازانخان بهواسطه مرغزارهايش مهم بوده و غازانخان در اين شهر با ابنيهسازي‪ ،‬آن را داراﻻسﻼم ساخت‪ .‬اوجان در دورههاي‬
‫بعدي بهخصوص تيموري‪ ،‬قرهقويونلو و آققويونلو اهميت خود را حفظ كرد‪ ،‬اما از دورة قاجار بهتدريج از اهميت آن كاسته و مسير انحطاط و زوال را در پيش‬
‫ميگيرد‪ .‬شايد رونق اجتماعي و سياسي ـ اقتصادي شهر تبريز سبب متروكشدن شهر اوجان گرديد )خاماچي ‪.(١٣٧٠‬‬

‫پيشينة مطالعات علمي و كاوشهاي ﺑاستانشناسي‬

‫از برآيند مطالب فوق الذكر‪ ،‬نگارنده بر آن شد تا با آغاز مطالعات مقدماتي و در پي آن بررسيهاي سطحي و گمانهزني‪ ،‬اقدام به شناسايي شهر اوجان نمايد‪.‬‬
‫ماحصل اين تﻼش‪ ،‬شناسايي شهر تاريخي ـ اسﻼمي اوجان در حومة جنوبشرقي شهرستان بستانآباد امروزي است‪ .‬نگارنده در اين محوطه ارگ سلطنتي‪،‬‬
‫غارمعبد بودايي‪ ،‬قصر حكومتي‪ ،‬دو باب مقبره سردابهاي و گورستان و محل اسكان عامه را شناسايي و معرفي نمود )‪ .(Velayati et al. 2023‬همچنين‪،‬‬
‫كاوشهاي علمي محوطه با تمركز بر ارگ حكومتي آغاز شده و همچنان بهصورت ساﻻنه تداوم دارد‪ .‬اين كشف و شناسايي شهر تاريخي اسﻼمي اوجان‪،‬‬
‫فرصت مغتنمي در خصوص مطالعات باستانشناختي‪ ،‬تاريخي و ديگر علوم بينرشتهاي پيش روي ديگر پژوهشگران نيز قرار داده است‪ .‬در طول فصول گذشته‬
‫كاوش‪ ،‬حريم و گرداگرد بناي ارگ را مورد كاوش و آزادسازي قرار داد و آخرين فصل كاوش نيز با هدف پيگردي و تعيين معماري بخش دروني قسمت‬
‫شمالشرقي حصار ارگ اوجان و آزادسازي آن و همچنين تعيين پﻼن و ويژگيهاي معماري اين بخش از ارگ و شناسايي معماري داخلي سازه و ارتباط بين‬
‫فضاهاي دروني ارگ‪ ،‬در اين قسمت از سازه اختصاص يافت‪ .‬تمامي مواد فرهنگي غيرمنقول از جمله قطعات سفال بهدستآمده در طي اين فصل كاوش‪،‬‬
‫همگي از تودههاي انباشتي و از دل آوار و نخالهها گردآوري شده است‪ .‬قطعات سفال بهدستآمده معرف ادواري از دوران ايلخاني تا صفوي است و اين نشانگر‬
‫تداوم كاربري اين قسمت از بنا از دوران ساخت تا دوران يادشده ميباشد‪ .‬در جريان فصل پنجم كاوش‪ ،‬فضاي چهارگوش پيش برجك‪ ،‬قسمتي از تاﻻر‬
‫ستوندار شمالي‪ ،‬قسمتي از تاﻻر ستوندار شرقي‪ ،‬دروازه )مسدودشده( يا ديوار بازسازيشدة شرقي آشكار و آزادسازي گرديد‪.‬‬

‫دورهﺑندي و فازﺑندي يافتههاي فصل پنجم كاوش محوطة تاريخي‪-‬اسﻼمي اوجان‬

‫يافتههاي حاصل از كاوش در ترانشة يادشده ارگ اوجان در اين فصل از كاوش علمي محوطه بيانگر وجود ‪ ٢‬دورة معماري شامل معماري دوران ايلخاني و‬
‫معماري دوران صفوي ميباشد‪ .‬ﻻزم به ذكر است بهمنظور حفظ كف‪/‬كفهاي موجود‪ ،‬از برداشت كامل انباشت داخلي خودداري گرديد‪ .‬از اينرو در اين مرحله‬
‫از كاوش نميتوان فازبندي خاصي را براي بنا و سازههاي موجود ارائه نمود‪ .‬تنها از روي بقاياي ديوارها وجود دو دورة زماني در اين قسمت از ارگ اوجان‬
‫شناسايي گرديد‪ .‬اين ادوار شامل دوران ايلخاني و صفوي است‪ .‬البته وجود قطعات سفال نوع تيموري در بين نخالهها و انباشتها نشان از تداوم استقرار در‬
‫اين دوران دارد‪ ،‬اما شاهدي از معماري در اين خصوص بهدست نيامد‪ .‬شناسايي دقيق ادوار زماني و فازبندي محوطه موكول به كاوشهاي آتي پس از ايجاد‬
‫سازوكارهاي حفاظتي گرديد‪.‬‬

‫سرپرست پايگاه ملي اوجان؛ ‪velayati@ut.ac.ir‬‬ ‫‪ .١‬عضو هيئت علمي دانشگاه تهران‪،‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٦٨٥‬‬

‫دوران ايلخاني‬
‫دوران ايلخاني محوطه‪ ،‬دوران اوج شكوفايي و توسعة محوطة اوجان است‪ .‬ارگ اوجان و چند بناي ديگر در اين دوران است كه ساخته شد‪ .‬اين دوران در بناي‬
‫ارگ‪ ،‬در كاوش ترانشة اين فصل بهواسطه دادههاي معماري و يافتههاي سفالي مورد شناسايي قرار گرفته است‪ .‬اينها شامل ستونها و ديوارهاي با مصالح‬
‫سنگ و ساروج‪ ،‬تاقهايي از نوع كليك آذري همراه با كاربنديها و مقرنسهاي گچي روي ديوارها و ستونها و همچنين سفال معرف دورة ايلخاني شامل‬
‫قطعات ظروف نخودي با لعاب فيروزهاي‪ ،‬ظروف قالبي و ظروف بسيار ظريف با نقش كنده همراه با قطعات كاشي با لعاب فيروزهايرنگ و زرينفام ايلخاني‬
‫ميباشد ) وﻻيتي ‪.(١٤٠١‬‬
‫معماري ايلخاني در كاوش فصل پنجم در اين بخش از ارگ‪ ،‬تنها در يك فاز شناسايي گرديد‪ .‬البته يادآوري اين نكته ضروري است كه اين فاز تنها‬
‫در شناسايي سازه ستونها و ديوارها مشاهده گرديد و در صورت ادامة كاوش و شناسايي كف يا كفهاي بنا و يا ديگر عناصر سازهاي و غيرسازهاي‪ ،‬اطﻼعات‬
‫دقيقتري در اين خصوص آشكار خواهد شد‪ .‬سازههاي ايلخاني شناساييشده شامل ‪ ٦‬ستون و ‪ ٥‬ديوار است‪ .‬اينها در مجموع يك فضاي پيش برجك و‬
‫تاﻻري ستوندار را تشكيل ميدهند‪ .‬همگي اين سازهها با مصالح سنگﻻشه و قلوهسنگ متوسط و بزرگ با مﻼت ساروج ميباشد‪ .‬سنگها بدون تراش بوده‬
‫اما در هنگام ساخت بنا‪ ،‬سعي بر اين بوده كه جانب صاف سنگ بهصورتي كه رو به بيرون قرار گيرد در ساختوسازها اعمال شود ) وﻻيتي ‪.(١٤٠١‬‬
‫در بين اين سنگها‪ ،‬چند ﻻشهسنگ از نوع سنگ نماي بيروني نيز مشاهده شد‪ .‬باتوجه به اينكه اين نوع از سنگ از فاصلة نسبتاً دوري بدين‬
‫محوطه آورده شده و بومي اين منطقه نيست‪ ،‬ميتوان نتيجه گرفت ستونها و ديوارها همزمان با ديوار و باروي اصلي ارگ ساخته شدهاند‪ .‬اين نكته را وجود‬
‫چفتوبست در ساختار دو ديوار شمارة ‪ ١‬و ‪ ٢‬نيز به اثبات ميرساند ) وﻻيتي ‪.(١٤٠١‬‬
‫اندود يا آثار اندود گچي روي سطح چند ديوار و ستون مشاهده گرديد‪ .‬باتوجه به نوع انباشت نخالهها در پاي ديوارها و ستونها و در نظرگرفتن عامل‬
‫فرسايش‪ ،‬وجود اندود گچي بر تمامي سطوح ديوارها و ستونها را نميتوان دور از ذهن دانست‪ .‬روي دو ستون از ستونهاي ارگ نقوش مبهمي با تكنيك‬
‫خراش روي گچ‪ ،‬تصوير شدهاند‪ .‬اين نقوش در قسمت سينه ستونها و در زير كاربندي تاق قرار گرفتهاند‪ .‬اين نقوش شامل خطي افقي است با خطوط متقاطع‬
‫و نامرتب عمودي روي آن )كه در دو ستون مشاهده گرديد(‪ ،‬نقوشي كه در داخل دو خط عمودي محدود شدهاند و همچون طلسم يا نقش مشابهي هستند‪،‬‬
‫دو نقش نوار عمودي موازي پُرشده با نقش الماسي و نقشي تاقمانند و كوتاهتر از اين دو نقش كه در مجموع نماي يك مسجد با معماري عثماني را در ذهن‬
‫متبادر ميسازد‪ .‬ستونهاي شناساييشده ارگ بهطور محسوسي با همديگر و ديوارها همترازي ندارند‪ ،‬بهخصوص در رديف ستونهاي شمالي ـ جنوبي اين‬
‫ناهمگوني و ناترازي كامﻼً مشهود است‪ .‬در اين مرحله از كاوش نمي توان دليل خاصي براي اين موضوع بيان كرد و آن مستلزم شناسايي كامل پﻼن سازة‬
‫ارگ ميباشد‪ .‬شايد دليل آن را بايد در نوع معماري ايلخاني اين محوطه جستجو كرد‪ .‬ستونها و ديوارهاي يادشده در مجموع چند فضاي معماري را پديد‬
‫آورده اند‪ .‬اينها شامل فضاي پيش برج‪ ،‬درگاهي اين فضا و يك تاﻻر ستوندار است ) وﻻيتي ‪.(١٤٠١‬‬
‫قسمتي از يك تاﻻر ستوندار نيز در جنوب و غرب فضاي پيش برجك شناسايي گرديد‪ .‬از اين تاﻻر تنها يك رديف ‪ ٣‬ستونه در راستاي شمالي ـ‬
‫جنوبي و يك رديف ‪ ٣‬ستونه در راستاي شرقي ـ غربي آن در داخل ترانشه واقع شده است‪ .‬اگر فرضيه تقارن معماري بناي ارگ را بپذيريم — كه از نماي‬
‫خارج اين چنين مينمايد — بايستي تاﻻر مذكور را تاﻻري چليپاييشكل در نظر گيريم‪ .‬اين تاﻻر چليپاييشكل در هر ضلع داراي سه رديف موازي از‬
‫ستونهاست و در مركز نيز داراي گنبدي بود‪ .‬وجود ستون با گوشة پخشده اين فرضيه را به ذهن متبادر ميكند‪ .‬تاﻻر ستوندار از جانب شرق منتهي به ستوني‬
‫متفاوت نسبت به ديگر ستونها است‪ ،‬ديوار شرقي واقعشده در مقابل آن ستون نيز ديواري متأخر و احتماﻻً مربوط به دوران صفوي است‪.‬‬
‫عدم وجود نيش در برجك مياني در شرق ارگ‪ ،‬روايات تاريخي مبني بر جايگاه دروازه ارگ از جانب شرق و تفاوت ابعاد آخرين ستون اين رديف با‬
‫ديگر ستونها و فاصلة نزديكتر آن به ديوار نسبت به فاصلة ستون رديف شمالي از ديوار‪ ،‬وجود دروازهاي كه در قرون بعدي مسدود شده است را ثابت‬
‫ميكند‪.‬‬

‫دوران تيموري‬
‫دوران تيموري محوطه تنها بر اساس يافتههاي سفالي از جمله انواع مختلف سفال با لبة ‪ T‬شكل و تزيين شمسهاي شناخته ميشود‪ .‬سفالهاي يادشده‬
‫هيچكدام در ﻻية مشخصي بهدست نيامده و هيچ معماري خاصي را نيز نميتوان بدان منسوب دانست‪ ،‬همگي سفالهاي يادشده بهصورت پراكنده در انباشتها‬
‫و نخالههاي كاوششده بهدست آمده است‪ .‬باتوجه به محل كشف اين نوع از سفالها‪ ،‬كه اغلب در انباشت زير نخالههاي تخريبشده بهدستآمده‪ ،‬دوران‬
‫تيموري محوطه را ميتوان در تداوم دوران ايلخاني دانست‪ .‬در اين دوران بناي سازه همچنان برپا و استوار بوده و مورد استفاده مجدد از سوي تيموريان قرار‬
‫گرفته است‪ ) .‬وﻻيتي ‪.(١٤٠١‬‬
 ‫‪ | ٦٨٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫دوران صفوي‬
‫دوران صفوي محوطه بهواسطه آثار سفالي پراكنده در جايجاي ترانشه و همچنين يك ديوار در جانب شرقي ترانشه شناسايي گرديد‪ .‬انواع سفالهاي آبي ـ‬
‫سفيد همراه با بخشي از معماري صفوي‪ ،‬شاخصة حضور استقراري صفويان در محوطه است‪ .‬معماري صفوي يادشده تنها شامل ديواري است كه در جاي‬
‫دروازة اصلي بنا كشيده شده و آن را مسدود ساخته است‪ .‬مصالح اين ديوار شامل قلوهسنگها متوسط و كوچك با مﻼت گچي ـ آهكي است‪ .‬از نوع ساخت‬
‫و ابعاد سنگها كه پيشتر در فصل چهارم كاوش در ترانشة ‪ ٢٣‬شناسايي شده بود‪ ،‬اين استنباط صورت گرفت‪.‬‬

‫نتيجهگيري‬
‫هيئت كاوش اوجان بر اساس بررسي دادههاي سطحي معماري تصور مينمود فضاي داخلي قلعة اوجان اتاق اتاق بوده ودر تقسيمبندي فضاي داخلي‬
‫راهروهايي هم وجود دارد‪ .‬ولي پس از بازگشايي فضاي داخل معلوم گرديد فضاي داخل قلعه يك تاﻻر ستوندار بزرگ است‪ ،‬كه بهوسيله يك راهروي بزرگ‬
‫و از طريق زيرزمين به حياط قصر سلطنتي ارتباط پيدا ميكند‪ .‬بنابراين‪ ،‬ﻻزم است كل فضاي داخل قلعه پس از اينكه كاوش و آمادهسازي گردد‪ .‬مهمترين‬
‫هدف مرمت وبازسازي وكاربري فضاي قلعه بهعنوان موزة بزرگ باستانشناسي اوجان مورد استفاده قرار گيرد‪.‬‬

‫مناﺑع و مآخذ‬
‫خاماچي‪ ،‬بهروز‪ ،١٣٧٠ .‬طواف سهند‪ ،‬تبريز‪ :‬ذوقي‪.‬‬

‫مستوفي‪ ،‬حمداﷲ‪ ،١٣٧٨ .‬تاريخ گزيده‪ ،‬به اهتمام عبدالحسين نوايي‪ ،‬تهران‪ :‬اميركبير‪.‬‬

‫وﻻيتي‪ ،‬رحيم‪ ،١٤٠١ .‬فصل پنجم كاوش باستانشناسي داخل قلعه و ارگ حكومتي شهر تاريخي اوجان‪ ،‬تهران‪ :‬كتابخانه و مركز اسناد پژوهشكدة باستانشناسي‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫‪Velayati, R., F. Sadti and H. Dadashvand. 2023, “Sgraffito and Champlevé from Ujan archaeological excavation” in Kazempour, M.‬‬
‫‪and Y. Waksman (eds.), Sgraffito and C hampleve in Islamic Lands (9th- 14th Century) Iran, Caucasus and Beyound, Book of Abstracts, Lyon:‬‬
‫‪Masion de ľ Orient et de la Méditerranée: 9.‬‬
 ‫بازنگري عرصه و پيشنهاد حريم تپة دشت بهشت؛ محمدشهر‪ ،‬استان البرز‬

‫هژبري‪١‬‬ ‫علي‬

‫درآمد‬
‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم تپة دشت بهشت در پﺎييز سﺎل ‪ ١٣٩٧‬بﻪسرپرستي آقﺎي محﻤد احﻤدي اﻧجﺎم شد‪ .‬هيئت بﺎستﺎنشنﺎسي بﺎ‬
‫ايجﺎد ‪ ١٨‬ﮔﻤﺎﻧة آزمﺎيشي‪ ،‬پيشنهﺎد خطوطي را داد كﻪ بﺎ آﻧچﻪ سﺎل بعد از آن در كﻤيتة حرايم وزارتخﺎﻧﻪ مصوب شد تفﺎوت دارد‪ .‬بﺎ اين وصف در ضلع شﻤﺎلي و‬
‫جنوبي »ﻧﻘشة محدودة حفﺎظتي عرصﻪ و حريم تپة دشت بهشت شهرستﺎن كرج« تغييراتي بﻪوجود آمد‪ .‬از اينروي بﺎزﻧگري در آن پيشنهﺎد ﮔرديد و طي مجوز‬
‫شﻤﺎرة ‪ ٤٠١٣٣٩٨٠‬مورخ ‪ ١٤٠١/٨/١٠‬از تﺎريخ ‪ ١٤٠١/٨/١٤‬سﻪ ﮔﻤﺎﻧة آزمﺎيشي در قطعﻪ زمين شﻤﺎل تپﻪ ايجﺎد شد‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫تپة دشت بهشت در طول جغرافيﺎيي '‪ N 35° 45" 19.7‬و عرض جغرافيﺎيي "‪ E 050° 55" 010.5‬بﺎ ارتفﺎع ‪ ١٢٥٠‬متري از سطح دريﺎ )شكل ‪ (١‬و بين ‪ ١‬تﺎ ‪٤‬‬
‫متر بلندي از سطح زمينهﺎي اطراف و طول كموبيش ‪ ٢٠٠‬متر و عرض حدود ‪ ١٥٠‬متر قرار ﮔرفتﻪ است‪ .‬در بﺎفت شهري ﻧيز تپة دشت بهشت در استﺎن‬
‫البرز‪ ،‬شهرستﺎن كرج‪ ،‬بخش محﻤدشهر‪ ،‬محلﻪ ﻧصيرآبﺎد و در بين خيﺎبﺎنهﺎي دشت بهشت دوم و يﺎس ‪ ٥‬قرار ﮔرفتﻪ است‪ .‬بخش شﻤﺎلي تپﻪ كﻪ مورد اختﻼف‬
‫قرار دارد‪ ،‬بين دشت بهشت دوم و يﺎس پنجم قرار دارد‪ .‬آثﺎر سطحي تپﻪ آثﺎري از دورههﺎي پيشازتﺎريخي )هزارههﺎي پنجم و چهﺎرم پيشازميﻼد و هزارههﺎي‬
‫دوم و اول پيشازميﻼد(‪ ،‬دوران تﺎريخي )دورههﺎي اشكﺎﻧي و سﺎسﺎﻧي( و احتﻤﺎﻻً اوايل دورة اسﻼمي را دربر ميﮔيرد‪ .‬اين اثر در تﺎريخ ‪ ١٠‬دي ‪ ١٣٨١‬بﻪ شﻤﺎرة‬
‫ثبت ‪ ٦٥٦٩‬در فهرست آثﺎر ملي ايران بﻪثبت رسيد‪ .‬تسطيح تپﻪ در ﮔذشتﻪ و استفﺎده از آن بﻪعنوان زمين فوتبﺎل جواﻧﺎن ﻧصيرآبﺎد و ﻧيز محل دپوي ﻧخﺎلﻪهﺎي‬
‫سﺎختﻤﺎﻧي محﻤدشهر بﺎعث شده كﻪ تپﻪ از وضعيت ﻧﺎمنﺎسبي برخوردار بﺎشد‪ .‬در ﮔذشتﻪ كورة آجرپزي و آسيﺎب آبي در سطح تپﻪ وجود داشتﻪ امﺎ‪ ،‬امروزه اثري‬
‫از آن بﺎقي ﻧﻤﺎﻧده است‪ .‬طبق ﮔفتة اهﺎلي‪ ،‬در ﮔذشتﻪ دو رشتﻪقنﺎت در ضلع غربي تپﻪ وجود داشتﻪ كﻪ متأسفﺎﻧﻪ از بين رفتﻪاﻧد و جويهﺎي آبي در ضلع غربي‬
‫تپﻪ بﺎ جهت شﻤﺎلي ـ جنوبي و ﻧيز در ضلع جنوبي آن بﺎ جهت شرقي ـ غربي وجود دارد‪ .‬در ضلع شﻤﺎلي تپﻪ جﺎدة آسفﺎلتي بﺎ جهت غربي ـ شرقي و منﺎزل‬
‫مسكوﻧي‪ ،‬در ضلع شرقي اراضي بﺎير‪ ،‬در ضلع جنوبي اراضي كشﺎورزي و در ضلع غربي منﺎزل مسكوﻧي و سﺎلن ورزشي واقع شده است‪ .‬سﺎخت خيﺎبﺎن و صدور‬
‫مجوز سﺎختوسﺎز در ضلع شﻤﺎلي‪ ،‬دپوي ﻧخﺎلﻪ در سطح تپﻪ‪ ،‬فعﺎليتهﺎي كشﺎورزي‪ ،‬تسطيح تپﻪ در ضلع شرقي و جنوبي و سﺎخت سﺎلن ورزشي در ضلع غربي‬
‫بﺎعث تخريب قسﻤتهﺎيي از تپﻪ شدهاﻧد‪.‬‬
‫عرصة تپة دشت بهشت در ‪ ٣١‬مرداد ‪ ١٣٧٩‬توسط آقﺎي عﻘيل عﺎبدي مشخص شد )شكل ‪ (٢‬امﺎ در طي بررسي بﺎستﺎنشنﺎسي بﻪ سﺎل ‪١٣٨٠‬‬
‫بﻪسرپرستي آقﺎي ابوالﻘﺎسم حﺎتﻤي مورد شنﺎسﺎيي قرار ﮔرفت و بﻪ شﻤﺎرة ‪ ٦٥٦٩‬در تﺎريخ ‪ ١٣٨١/١٠/١٠‬در فهرست آثﺎر ملي ايران بﻪ ثبت رسيد‪ .‬ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي‬
‫بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم تپة بﺎستﺎﻧي دشت بهشت بﻪسرپرستي علي احﻤدي و معﺎوﻧت ﻧعﻤتاﷲ سراقي در سﺎل ‪ ١٣٩٧‬اﻧجﺎم شد و بﺎ تغييراتي‪،‬‬
‫ﻧﻘشة محدودة حفﺎظتي آﻧجﺎ بﻪ شﻤﺎرة ‪ ٩٨٢١٠٠/٢٩٥٠٣‬مورخ ‪ ١٣٩٨/٠٩/١٣‬بﻪ تصويب كﻤيتة حرايم وزارتخﺎﻧﻪ رسيد‪ .‬ﮔويﺎ پيش از تعيين حريم سﺎل ‪١٣٩٧‬‬
‫آقﺎي حسين توفيﻘيﺎن ﻧيز بﻪصورت مشﺎهدة عوارض سطحي‪ ،‬عرصﻪ را پيشنهﺎد داده بود‪.‬‬

‫‪ali.hozhabri@richt.ir‬‬ ‫‪ .١‬پژوهشكدة بﺎستﺎنشنﺎسي‪،‬‬

 ‫‪ | ٦٨٨‬ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫مﺎلكﺎن زمينهﺎي زراعي پيرامون تپﻪ در ضلع جنوبي آقﺎي مهدي حﻤزوي‪ ،‬در ضلع غربي جواد كوليوﻧد‪ ،‬در ضلع شرقي درويش مراد احﻤدوﻧد هستند‪ .‬در ضلع‬
‫شﻤﺎلغربي زميني بﺎ يك سولة ورزشي قرار ﮔرفتﻪ و در ضلع شﻤﺎلي تپﻪ قطعﻪ زميني كموبيش در حدود ‪ ١٠٠٠‬متر مورد دعوي بين ادارهكل ميراث فرهنگي‪،‬‬
‫ﮔردشگري و صنﺎيعدستي استﺎن البرز )بر اسﺎس ﻧﻘشة مصوب و ضوابط ابﻼغي( و تعدادي از خردهمﺎلكﺎن زمينهﺎيي بﺎ كﺎربري مسكوﻧي است كﻪ در قطعﺎت‬
‫‪ ٦٠‬متر‪ ٩٠ ،‬متر و ‪ ١٢٠‬متر تفكيك شدهاﻧد‪ .‬بﺎ اين وصف بخشي از زمينهﺎيي كﻪ در تصرف مﺎلكﺎن قرار داشت در داخل عرصة مصوب قرار ﮔرفتﻪ در حﺎلي‬
‫كﻪ پيشتر توسط كﺎوشگر )احﻤدي ‪ (١٣٩٧‬بخش كمتري از آن زمين در داخل عرصﻪ قرار داشت‪ .‬مشكل از آﻧجﺎ بيشتر شد كﻪ تعدادي از مﺎلكﺎن دست بﻪ‬
‫ايجﺎد بنﺎهﺎي طبﻘﺎت مسكوﻧي زده بودﻧد كﻪ يكي بﺎ مجوز ميراث فرهنگي و ديگري بدون مجوز ميراث فرهنگي اقدام بﻪ سﺎختوسﺎز ﻧﻤوده بودﻧد‪ .‬بﺎ اين‬
‫مختصر ﻻزم بود تﺎ عرصة مورد اختﻼف مصوب وزارتخﺎﻧﻪ و مﺎلكﺎن مورد بﺎزﻧگري قرار بگيرد‪.‬‬
‫در مجﻤوع سﻪ ﮔﻤﺎﻧة آزمﺎيشي در بخش شﻤﺎلي تپﻪ ايجﺎد شد )جدول ‪ (١‬كﻪ ﻧﺎم هر ﮔﻤﺎﻧﻪ محتوي سﺎل كﺎوش و شﻤﺎرة ﮔﻤﺎﻧﻪ است‪ .‬بنﺎبراين‪،‬‬
‫ﮔﻤﺎﻧﻪهﺎي ‪١٤٠١‬ـ‪١٤٠١ ،١‬ـ‪ ٢‬و ‪١٤٠١‬ـ‪ ٣‬در تكﻪزميني كﻪ مورد اختﻼف مﺎلكﺎن بﺎ عرصة مصوب است ايجﺎد شد كﻪ در زير بﻪ شرح آن ميپردازم‪ .‬در اين‬
‫محدوده پيشتر‪ ١٥ ،‬ﮔﻤﺎﻧﻪ در سﺎل‪ ١٣٩٧‬توسط آقﺎي احﻤدي ايجﺎد شده بود‪.‬‬

‫ﮔمانة ‪١٤٠١‬ـ‪١‬‬
‫ﮔﻤﺎﻧة اول در موقعيت "‪ ٣٥° ٤٥' ٢١,٨‬طول جغرافيﺎيي و "‪ ٥٠° ٥٥' ١١,٩‬عرض جغرافيﺎيي در بخش شﻤﺎلي تپﻪ بﻪ ابعﺎد ‪ ١/٥×١/٥‬متر در جهت شﻤﺎلي ـ‬
‫جنوبي ايجﺎد و كﺎوش در آن تﺎ عﻤق ‪٢٠٠‬ـ سﺎﻧتيمتري اﻧجﺎم شد‪ .‬در مجﻤوع ‪ ٥‬ﻧهشت از بﺎﻻ بﻪ پﺎيين در اين ﮔﻤﺎﻧﻪ مشخص ﮔرديد كﻪ دو ﻧهشت بﺎﻻيي‬
‫حﺎوي دادههﺎي فرهنگي بودﻧد‪ .‬توصيف هر ﻧهشت در ديوارة جنوبي ﮔﻤﺎﻧﻪ — كﻪ بﻪسﻤت تپﻪ ﻧزديكتر است — بﻪ قرار ذيل است )شكل ‪.(٣‬‬
‫‪ .١‬ﮔيﺎهخﺎك‪ :‬ﻻية سطحي مربوط بﻪ دورة معﺎصر بﻪرﻧگ ﻧخودي داراي بﺎفت بسيﺎر سست بﻪ ضخﺎمت بين ‪ ١٨‬تﺎ ‪ ٣٢‬سﺎﻧتيمتر حﺎوي ريشﻪ بوتﻪهﺎ‪ ،‬قطعﺎت‬
‫آجر‪ ،‬كﺎشي‪ ،‬پﻼستيك‪ ،‬پﺎرچﻪ‪ ،‬فوم سﺎختﻤﺎﻧي‪ ،‬زبﺎلﻪ‪ ،‬تعداد اﻧدكي سفﺎل كﻪ بﺎ اﻧبﺎشت ﻧخﺎلﻪهﺎ شكل ﮔرفتﻪ است‪ .‬اين ﻧهشت فﺎقد هرﮔوﻧﻪ مواد فرهنگي از‬
‫دورانهﺎي شنﺎختﻪشده در تپﻪ است‪.‬‬
‫‪ .٢‬مضطرب و آشفتﻪ‪ :‬ﻻية مضطرب بﻪ ضخﺎمت بين ‪ ٤٨‬تﺎ ‪ ٥١‬سﺎﻧتيمتر )از عﻤق ‪١٨‬ـ‪ ٣٢‬تﺎ عﻤق ‪٦٨‬ـ‪ ٨٤‬سﺎﻧتيمتري از سطح زمينهﺎي اطراف( بﺎ بﺎفت‬
‫سست بﻪرﻧگ خﺎكستري كمرﻧگ حﺎوي تعداد بسيﺎر قليلي از سفﺎلهﺎي خﺎكستري از دورههﺎي مفرغ و عصر آهن‪ ،‬مﻘدار اﻧدكي سفﺎل سﺎده احتﻤﺎﻻً از دورة‬
‫تﺎريخي‪ ،‬چند قطعﻪ سفﺎل دورة اسﻼمي و ﻧيز قطعﺎت پراكندة قلوهسنگ كﻪ هيچ چيدمﺎن ﻧداشتند‪ .‬بﻪﻧظر ميرسد اين مواد فرهنگي واريزههﺎي كنﺎر تپﻪ بﺎشند‪.‬‬
‫‪ .٣‬طبيعي‪ :‬ﻻية طبيعي بﻪ ضخﺎمت بين ‪ ٤٤‬تﺎ ‪ ٥٨‬سﺎﻧتيمتر )از عﻤق ‪٦٨‬ـ‪ ٨٤‬تﺎ عﻤق ‪١١٢‬ـ‪ ١٤٠‬سﺎﻧتيمتري ﻧسبت بﻪ سطح زمينهﺎي اطراف( بﻪرﻧگ قهوهاي‬
‫داراي بﺎفت كلوخﻪاي و بسيﺎر سخت؛ بﺎ هر ضربﻪ‪ ،‬تكة كوچكي از بستر جدا ميشد‪ .‬هر چند اين ﻧهشت طبيعي بدون هيچ دادة فرهنگي بود امﺎ بﺎتوجﻪ بﻪ‬
‫سختي خﺎك كﺎر در آن بسيﺎر كند پيش رفت‪.‬‬
‫‪ .٤‬رسوبي‪ :‬ﻻية طبيعي بﻪ ضخﺎمت بين ‪ ٣٦‬تﺎ ‪ ٥٠‬سﺎﻧتيمتر )از عﻤق ‪١١٢‬ـ‪ ١٦٧‬تﺎ عﻤق ‪١٤٠‬ـ ‪١٧٨‬سﺎﻧتيمتري ﻧسبت بﻪ سطح زمينهﺎي اطراف( بﻪرﻧگ‬
‫قهوهاي روشن داراي بﺎفت كلوخﻪاي و بﺎ درجة سختي كمتر از ﻻية بﺎﻻيي بﺎ هر ضربﻪ‪ ،‬قطعة بزرگتري از بستر جدا ميشد‪.‬‬
‫‪ .٥‬خﺎك بكر‪ :‬ﻻية طبيعي بﻪ ضخﺎمت بين ‪ ٢٤‬تﺎ ‪ ٣١‬سﺎﻧتيمتر )از عﻤق ‪١٤٠‬ـ‪ ٢٠٠‬تﺎ عﻤق ‪١٧٨‬ـ ‪ ٢٠٠‬سﺎﻧتيمتري ﻧسبت بﻪ سطح زمينهﺎي اطراف( بﻪرﻧگ‬
‫قهوهاي تيره داراي بﺎفت بسيﺎر سخت و فشرده كﻪ بﺎ هر ضربة كلنگ بخش بسيﺎر كوچكي از آن از بستر جدا ميشود‪ .‬بﺎ اطﻤينﺎن از طبيعيبودن اين ﻧهشت‬
‫و بﺎتوجﻪ بﻪ كُندي كﺎر در آن در ﻧهﺎيت كﺎوش در اين ﮔﻤﺎﻧﻪ در عﻤق ‪٢٠٠‬ـ سﺎﻧتيمتري ﻧسبت بﻪ سطح زمينهﺎي اطراف بﻪ پﺎيﺎن رسيد‪.‬‬

‫ﮔمانة ‪١٤٠١‬ـ‪٢‬‬
‫ﮔﻤﺎﻧة ‪١٤٠١‬ـ‪ ٢‬در طول جغرافيﺎيي "‪ ٣٥° ٤٥' ٢١,٤‬و عرض جغرافيﺎيي "‪ ٥٠° ٥٥' ١٢,٥‬در حﺎشية شﻤﺎلي تپﻪ ايجﺎد شد‪ .‬اين ﮔﻤﺎﻧﻪ در فﺎصلة ‪ ٥/٥‬متري از‬
‫جدول خيﺎبﺎن جنوبي ﮔﻤﺎﻧﻪ‪ ١٢/٣٠ ،‬متري شرق ﮔﻤﺎﻧﻪ ‪١٤٠١‬ـ‪ ١‬و حدود ‪ ٦‬متري ﮔﻤﺎﻧة ‪ ١٥‬كﻪ در سﺎل ‪ ١٣٩٧‬ايجﺎد شده بود‪ ،‬كﺎوش شد‪ .‬ﮔﻤﺎﻧة ‪١٤٠١‬ـ‪٢‬‬
‫شﻤﺎلي ـ جنوبي و بﻪ ابعﺎد ‪ ١/٥×١/٥‬متر است كﻪ تﺎ عﻤق ‪ ١٠٠‬سﺎﻧتيمتري ﻧسبت بﻪ زمينهﺎي اطراف كﺎوش در آن ادامﻪ يﺎفت‪ .‬در مجﻤوع ‪ ٣‬ﻧهشت از بﺎﻻ‬
‫بﻪ پﺎيين در اين ﮔﻤﺎﻧﻪ مشخص ﮔرديد كﻪ حﺎوي دادههﺎي فرهنگي بودﻧد‪ .‬توصيف هر ﻧهشت در ديوارة جنوبي ﮔﻤﺎﻧﻪ — كﻪ بﻪسﻤت تپﻪ ﻧزديكتر است —‬
‫بﻪ قرار ذيل است )شكل ‪.(٤‬‬
‫‪ .١‬ﻧخﺎلﻪهﺎي سﺎختﻤﺎﻧي‪ :‬ﻻية ﻧخﺎلﻪ از دورة معﺎصر كﻪ بﺎ سﺎختوسﺎز در بنﺎهﺎي پيرامون‪ ،‬ﻧخﺎلﻪهﺎي سﺎختﻤﺎﻧي آن شﺎمل ﮔوﻧي‪ ،‬قطعﺎت سيﻤﺎﻧي‪ ،‬قلوهسنگ‪،‬‬
‫تكﻪهﺎي ﮔچ و غيره روي سطح محوطة مورد ﻧظر رهﺎ شده كﻪ در ﮔﻤﺎﻧة ‪١٤٠١‬ـ‪ ٢‬ضخﺎمتي بين ‪ ٢٥‬تﺎ ‪ ٤٣‬سﺎﻧتيمتر دارد‪.‬‬
‫ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران | ‪٦٨٩‬‬

‫‪ .٢‬ﮔيﺎهخﺎك‪ :‬بعد از برداشتن ﻧخﺎلﻪهﺎي سطحي بﻪ ﻻية سطحي مربوط بﻪ دورة معﺎصر برخوردم كﻪ بﻪرﻧگ ﻧخودي داراي بﺎفت بسيﺎر سست بﻪ ضخﺎمت بين‬
‫‪ ٢٦‬تﺎ ‪ ٣٨‬سﺎﻧتيمتر )از عﻤق ‪٢٥‬ـ‪ ٤٣‬تﺎ عﻤق ‪٥١‬ـ‪ ٨١‬سﺎﻧتيمتري ﻧسبت بﻪ سطح زمينهﺎي اطراف( حﺎوي ريشﻪ بوتﻪهﺎ‪ ،‬بطريهﺎي شيشﻪاي‪ ،‬قطعﺎت بلوك‬
‫سيﻤﺎﻧي‪ ،‬كﺎشي‪ ،‬پﻼستيك‪ ،‬تكﻪهﺎي آجر سفﺎلي‪ ،‬پﺎرچﻪ‪ ،‬ظرف يكبﺎر مصرف بوده كﻪ بﺎ اﻧبﺎشت ﻧخﺎلﻪهﺎ شكل ﮔرفتﻪ و از اينرو كﺎر در آن كُند پيش رفت‪.‬‬
‫‪ .٣‬ﻻية مضطرب و آشفتﻪ‪ :‬ﻻية مضطرب بﻪرﻧگ ﻧخودي بﺎ بﺎفت سست امﺎ فشرده كﻪ بﺎ هر ضربﻪ كلنگ كلوخﻪاي از آن جدا شده و بﺎ ضربﻪ بﻪراحتي پودر‬
‫ميشود‪ .‬اين ﻧهشت از عﻤق ‪٥١‬ـ‪ ٨١‬تﺎ عﻤق ‪١٠٠‬ـ سﺎﻧتيمتري ﻧسبت بﻪ سطح زمينهﺎي اطراف قرار دارد و دقيﻘﺎً هﻤﺎن مواد فرهنگي كﻪ در ﮔﻤﺎﻧﻪ ‪١٤٠١‬ـ‪١‬‬
‫بﻪدست آمد شﺎمل تعداد قليلي سفﺎل و استخوان در آن ديده ميشود‪ .‬سفﺎلهﺎ از دورههﺎي پيشازتﺎريخي‪ ،‬تﺎريخي و اسﻼمي هستند و احتﻤﺎﻻً ﻻية مضطرب‬
‫از واريزههﺎي ضلع شﻤﺎلي تپة دشت بهشت تشكيل شده است‪.‬‬

‫ﮔمانة ‪١٤٠١‬ـ‪٣‬‬
‫ﮔﻤﺎﻧة ‪١٤٠١‬ـ‪ ٣‬در طول جغرافيﺎيي "‪ ٣٥° ٤٥' ٢٢,٥‬و عرض جغرافيﺎيي "‪ ٥٠° ٥٥' ١١,١‬در حﺎشية شﻤﺎلي تپﻪ ايجﺎد شد‪ .‬اين ﮔﻤﺎﻧﻪ در ﻧبش خيﺎبﺎنهﺎي ﮔوشة‬
‫شﻤﺎلغربي تپﻪ زده شد‪ .‬فﺎصلة ﮔﻤﺎﻧة ‪١٤٠١‬ـ‪ ٣‬از جدول خيﺎبﺎن جنوبي ﮔﻤﺎﻧﻪ ‪ ١٢/٢٠‬متر و در فﺎصلة ‪ ٦‬متري جدول خيﺎبﺎﻧي كﻪ در غرب ﮔﻤﺎﻧﻪ قرار ﮔرفتﻪ‪،‬‬
‫واقع شده است‪ .‬هيچ ﮔﻤﺎﻧﻪاي در سﺎل ‪ ١٣٩٧‬در اين محل ايجﺎد ﻧشده بود‪ .‬ﮔﻤﺎﻧة ‪١٤٠١‬ـ‪ ٣‬شﻤﺎلي ـ جنوبي و بﻪ ابعﺎد ‪ ١/٥×١/٥‬متر است و تﺎ عﻤق ‪٧٥‬‬
‫سﺎﻧتيمتري ﻧسبت بﻪ سطح زمينهﺎي اطراف كﺎوش در آن ادامﻪ يﺎفت‪ .‬در مجﻤوع ‪ ٢‬ﻧهشت از بﺎﻻ بﻪ پﺎيين در اين ﮔﻤﺎﻧﻪ مشخص ﮔرديد كﻪ حﺎوي دادههﺎي‬
‫فرهنگي بودﻧد‪ .‬ﮔﻤﺎﻧة ‪١٤٠١‬ـ‪ ٣‬در سطح زمين بﺎير ايجﺎد شد كﻪ پوشش ﮔيﺎهي بتﻪهﺎي خﺎر و خﺎشﺎك در آن بيشتر بوده و از اين روي ﻧخﺎلﻪ كمتري در سطح‬
‫آن ريختﻪ شده بود‪ .‬توصيف هر ﻧهشت در ديوارة جنوبي ﮔﻤﺎﻧﻪ — كﻪ بﻪسﻤت تپﻪ ﻧزديكتر است — بﻪ قرار ذيل است )شكل ‪.(٥‬‬
‫‪ .١‬ﮔيﺎهخﺎك‪ :‬ﻻية سطحي مربوط بﻪ دورة معﺎصر بﻪرﻧگ ﻧخودي داراي بﺎفت بسيﺎر سست بﻪ ضخﺎمت بين ‪ ٢٨‬تﺎ ‪ ٤١‬سﺎﻧتيمتر حﺎوي ريشﻪهﺎي بوتﻪهﺎ‪ ،‬قطعﺎت‬
‫آجر‪ ،‬كﺎشي‪ ،‬پﻼستيك‪ ،‬پﺎرچﻪ‪ ،‬ﻧخﺎلﻪ‪ ،‬بطري شيشﻪاي و غيره‪ .‬اين ﻧهشت بﺎ اﻧبﺎشت ﻧخﺎلﻪهﺎ شكل ﮔرفتﻪ است‪.‬‬
‫‪ .٢‬مضطرب و آشفتﻪ‪ :‬ﻻية مضطرب بﻪ ضخﺎمت بين ‪ ٤٨‬تﺎ ‪ ٥١‬سﺎﻧتيمتر )از عﻤق ‪٢٨‬ـ‪ ٤١‬تﺎ عﻤق ‪ ٧٥‬سﺎﻧتيمتري از سطح زمينهﺎي اطراف كﻪ كﺎر در ﮔﻤﺎﻧﻪ‬
‫بﻪ اتﻤﺎم رسيد( بﺎ بﺎفت سست بﻪرﻧگ خﺎكستري كمرﻧگ حﺎوي تعداد قليلي از سفﺎلهﺎي خﺎكستري از دورههﺎي مفرغ و عصر آهن‪ ،‬مﻘدار اﻧدكي سفﺎلهﺎي‬
‫سﺎده دورة تﺎريخي‪ ،‬چند قطعﻪ سفﺎل دورة اسﻼمي و ﻧيز قطعﺎت پراكندة قلوهسنگ كﻪ چيدمﺎن مشخصي ﻧدارﻧد‪ .‬بﺎتوجﻪ بﻪ تكرار دو ﻧهشت مشﺎبﻪ در ﮔﻤﺎﻧﻪهﺎي‬
‫ديگر كﺎر در اين ﮔﻤﺎﻧﻪ بﻪ اتﻤﺎم رسيد‪.‬‬

‫پيشنهاد‬
‫بر اسﺎس تعيين حدود عرصﻪ در سﺎل ‪) ١٣٧٩‬شكل ‪ ،(٢‬ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي سﺎل ‪) ١٣٩٧‬شكل ‪ ،(٦‬ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي ‪ ،١٤٠١‬طرح تفصيلي محﻤدشهر و برداشت از ضوابط عرصﻪ‬
‫و حريم مصوب )شكل ‪ ،(٧‬دو پيشنهﺎد اصلي )و پيشنهﺎدات فرعي ديگري( بﺎ دﻻيل كﺎفي ارائﻪ شد و ﻧﻘشة جديدي ارائﻪ ﮔرديد )شكل ‪.(٨‬‬
‫ـ بﺎتوجﻪ بﻪ ﮔزارش آقﺎي عﻘيل عﺎبدي و ﻧيز ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي جديد‪ ،‬پيشنهﺎد كمكردن عرصﻪ در بخش شﻤﺎلي تپﻪ و خﺎرجكردن زمين مورد منﺎزعﻪ مﺎلكﺎن از عرصﻪ‬
‫و قراردادن آن در حريم تپﻪ )در صورت تأييد شوراي حرايم وزارتخﺎﻧﻪ(‪.‬‬
‫ـ بﺎتوجﻪ بﻪ خطوطي كﻪ توسط كﺎوشگر در ﮔزارش سﺎل ‪ ١٣٩٧‬بﻪعنوان خط عرصﻪ تعيين شده بود‪ ،‬پيشنهﺎد تغييراتي در خطوط جنوبي تپﻪ و افزودن بخشي‬
‫از حريم بﻪ عرصة تپﻪ ‪.‬‬
‫ـ اصﻼح مواردي در ضوابط بﻪخصوص در حريم اثر‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫احﻤدي‪ ،‬محﻤد )بﺎ هﻤكﺎري ﻧعﻤتاﷲ سراقي(‪ ،١٣٩٧ .‬ﮔزارش تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم تپﻪ دشت بهشت محﻤدشهر كرج‪ ،‬تهران‪ :‬كتﺎبخﺎﻧﻪ و مركز اسنﺎد پژوهشكدة‬
‫بﺎستﺎنشنﺎسي )منتشرﻧشده(‪.‬‬
 ‫‪ | ٦٩٠‬ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران‬

‫‪ .١‬موقعيت محﻤدشهر در استﺎن البرز‪.‬‬

‫‪ .٢‬ﻧﻘشة عرصة تپة دشت بهشت )عﻘيل عﺎبدي ‪.(١٣٧٩‬‬

‫جدول ‪ .١‬توصيف ﮔﻤﺎﻧﻪهﺎ‬

‫عرصه‬ ‫عمق نهايي )س‪.‬م(‬ ‫اندازه )س‪.‬م(‬ ‫ش‪ .‬ﮔمانه‬
‫ـ‬ ‫‪٢٠٠‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪١-١٤٠١‬‬
‫ـ‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪٢-١٤٠١‬‬
‫ـ‬ ‫‪٧٥‬‬ ‫‪١٥٠×١٥٠‬‬ ‫‪٣-١٤٠١‬‬
‫ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران | ‪٦٩١‬‬

‫‪ .٣‬مﻘطع جنوبي ﮔﻤﺎﻧة ‪١٤٠١‬ـ‪١‬‬

‫‪ .٤‬مﻘطع جنوبي ﮔﻤﺎﻧة ‪١٤٠١‬ـ‪٢‬‬

 ‫‪ | ٦٩٢‬ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران‬

‫‪ .٥‬مﻘطع شرقي ﮔﻤﺎﻧة ‪١٤٠١‬ـ‪٣‬‬

‫‪ .٦‬ﻧﻘشة پيشنهﺎدي عرصﻪ و حريم تپة دشت بهشت )احﻤدي ‪.(١٣٩٧‬‬

‫ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران | ‪٦٩٣‬‬

‫‪ .٧‬ﻧﻘشة مصوب عرصﻪ و حريم تپة دشت بهشت )‪.(١٣٩٨‬‬

‫‪ .٨‬ﻧﻘشة بﺎزﻧگريشدة عرصﻪ و حريم تپة دشت بهشت )ﻧگﺎرﻧده(‪.‬‬

 ‫كاوش نجاتبخشي در محوطة ‪ ٠٩١‬حوﺿة آبگير سد چمشير‪ ،‬ﮔچساران ـ كهگيلويه و بويراحمد‬

‫هژبري‪١‬‬ ‫علي‬

‫درآمد‬
‫از آﻧجﺎ كﻪ توجﻪ بﻪ ميراث فرهنگي كشور يك ضرورت اﻧكﺎرﻧﺎپذير در پژوهشهﺎي بﺎستﺎنشنﺎسي است‪ ،‬بﺎ فعﺎليتهﺎي عﻤراﻧي جديد امكﺎن لطﻤﺎتي بﻪ مواريث‬
‫فرهنگي ميرود‪ .‬از هﻤين جﺎست كﻪ بﺎستﺎنشنﺎسي ﻧجﺎتبخشي شﺎخﻪاي از بﺎستﺎنشنﺎسي براي بررسي تأثير سﺎختوسﺎز و توسعة كنوﻧي بر محوطﻪهﺎي‬
‫بﺎستﺎﻧي شكل ﮔرفتﻪ است‪ .‬بنﺎبراين‪ ،‬ﻻزم است بﺎتوجﻪ بﻪ خطري كﻪ محوطﻪهﺎ را تهديد ميكند‪ ،‬بﺎ كﺎوش سريع در محوطﻪهﺎي بﺎستﺎنشنﺎختي پيش از‬
‫ﻧﺎبودشدن آﻧهﺎ‪ ،‬اطﻼعﺎت دقيﻘي از آﻧهﺎ تهيﻪ كرد‪ .‬بﺎ اين وصف‪ ،‬كﺎوشهﺎي ﻧجﺎتبخشي اصطﻼحي بﺎ چنددهﻪ تجربﻪ در پژوهشهﺎي بﺎستﺎنشنﺎسي است‪.‬‬
‫تجربﻪ ﻧشﺎن داده زمﺎﻧي كﻪ بحث از كﺎوشهﺎي ﻧجﺎتبخشي است بﺎتوجﻪ بﻪ سرعت عﻤل و محدوديتهﺎي زمﺎﻧي و مﺎلي در اين ﻧوع از كﺎوشهﺎ‪ ،‬احتﻤﺎل از‬
‫بينرفتن شواهد بﺎستﺎﻧي را بيشتر ميكند‪ .‬در واقع‪ ،‬بﺎستﺎنشنﺎسي ﻧجﺎتبخشي بيش از هر چيز‪ ،‬ابتدا تﺎبع مستندﻧگﺎري و مستندسﺎزي است تﺎ پيگيري سوال‬
‫و دادن تحليل‪ .‬از اينرو‪ ،‬در مرحلة اول پس از بررسيهﺎي بﺎستﺎنشنﺎسي در محدودة حوضة آبگير سد‪ ،‬از بين محوطﻪهﺎ‪ ،‬تعدادي از آﻧهﺎ جهت كﺎوش پيشنهﺎد‬
‫شد‪ .‬محوطة ‪ ٠٩١‬از تﺎريخ ‪ ٩/١٦‬تﺎ ‪ ١٤٠١/١٠/١٥‬بﻪ مجوز شﻤﺎرة ‪ ٤٠١٣٤٦٣٠‬مورد كﺎوش قرار ﮔرفت‪ .‬بﺎ اين وصف كﺎوش در اين محوطﻪ و تعداد ديگري از‬
‫محوطﻪهﺎي چمشير در ﮔچسﺎران بر اطﻼعﺎت مﺎ از پﺎيﺎن دورة تﺎريخي و اوايل دورة اسﻼمي منطﻘﻪ خواهد افزود‪.‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫شهرستﺎن ﮔچسﺎران بﺎ مركزيت دوﮔنبدان از ﻧظر جغرافيﺎيي در جنوبغربي استﺎن كهگيلويﻪ و بوير احﻤد در منطﻘﻪاي ﻧفتخيز بﺎ اقليﻤي كوهستﺎﻧي و ﮔرم قرار‬
‫دارد كﻪ امروزه قشﻼق عشﺎير لُر بويراحﻤدي و ترك قشﻘﺎيي است‪ .‬وضعيت توپوﮔرافي و موقعيت جغرافيﺎيي محدودة چمشير معرف عوارض و ارتفﺎعﺎت زاﮔرس‬
‫جنوبي است كﻪ حﺎشية جنوبي استﺎن كهگيلويﻪ و بويراحﻤد‪ ،‬شﻤﺎلغرب استﺎن فﺎرس و ﻧيز جنوبشرق استﺎن خوزستﺎن را دربرﮔرفتﻪ است‪.‬‬
‫از اين منطﻘﻪ در متون تﺎريخي بﻪ ﻧﺎم ﮔنبد ملغﺎن يﺎ ﮔنبد ملجﺎن يﺎدشده و از شهرهﺎي آبﺎد در مسير راه شهر ﻧوبندﮔﺎن بﻪ ارجﺎن و جزئي از وﻻيت‬
‫فﺎرس بوده است‪ .‬رودخﺎﻧة زهره بﻪ طول ‪ ٤٩٠‬كيلومتر‪ ،‬بﺎ ﮔذر از شهرستﺎنهﺎى سپيدان‪ ،‬مَﻤَسنى‪ ،‬ﮔَچسﺎران‪ ،‬بهبهﺎن و هنديجﺎن‪ ،‬در ‪ ٢٦‬كيلومترى جنوب شهر‬
‫هنديجﺎن بﻪ خليج فﺎرس مىريزد‪ .‬رودخﺎﻧة زهره را هﻤﺎن ارواتيس داﻧستﻪاﻧد كﻪ ﻧخستينبﺎر در قرن چهﺎرم پيشازميﻼد در سفرﻧﺎمة ﻧئﺎرخوس )دريﺎسﺎﻻرِ اسكندر‬
‫مﻘدوﻧى( و سپس در آثﺎر استرابون )متوفى ‪ ٢٥‬ميﻼدي(‪ ،‬پلينيوس )متوفى ‪ ٧٩‬ميﻼدي( و آريﺎن )قرن دوم ميﻼدى( از آن يﺎد شده است‪ .‬بﻪزعم ﻧئﺎرخوس كﻪ‬
‫در ‪ ٣٢٦‬پيشازميﻼد خليج فﺎرس را پيﻤود‪ ،‬ارواتيس پرآبترين رودخﺎﻧة سﺎحلى ايران بوده است‪ .‬در منﺎبع جغرافيﺎيى اسﻼمى‪ ،‬سرشﺎخﻪهﺎى متعدد رودخﺎﻧة زهره‬
‫را خُوبَدان‪ /‬خوبذان‪ /‬خويدان‪ /‬خوابدان‪ /‬خﺎودان‪ ،‬ﻧهر شﺎدكﺎن‪ ،‬دَرخيد و ﻧيز رودخﺎﻧة شيرين )خيرآبﺎد كنوﻧى( داﻧستﻪاﻧد )داﻧشنﺎمة جهﺎن اسﻼم‪ ،‬ذيل واژه‪» :‬زهره‪،‬‬
‫رود«‪ ،‬ج ‪ .(٨٠٤ :٢١‬حﺎل بﺎ اهﻤيت اين رود بﺎ ايجﺎد سد چمشير براي تأمين بخشي از ﻧيﺎزهﺎي كشور براي كﺎوش ﻧجﺎتبخشي در چمشير اقدام شده است‪.‬‬
‫بﺎ اين مﻘدمﻪ بﻪ سراغ پيشينة پژوهشي بﺎستﺎنشنﺎختي محدودة سد چمشير ميرويم‪ .‬ﻧخستين فعﺎليتهﺎي بﺎستﺎنشنﺎسي بﻪ كﺎرهﺎي سِر اورل اشتﺎين‬
‫در سﺎل ‪ ١٣١٤‬بﺎزميﮔردد كﻪ در مسير خود دوﮔنبدان را ديده و تعدادي از بنﺎهﺎي آﻧجﺎ را معرفي كرده است‪ .‬بﺎ فعﺎليتهﺎي شركت ﻧفت از سﺎل ‪ ١٣١٦‬تﺎ پس‬
‫از اﻧﻘﻼب هيچ اقدامي دقيﻘي براي بررسيهﺎي بﺎستﺎنشنﺎسي در اين محدوده صورت ﻧگرفت‪ .‬اولين بررسيهﺎي بﺎستﺎنشنﺎسي در شهرستﺎن ﮔچسﺎران طي‬
‫سﻪ فصل در سﺎلهﺎي ‪ ١٣٨٧ ،١٣٨٦‬و ‪ ١٣٨٨‬توسط آقﺎي احسﺎن )اسﻤﺎعيل( يغﻤﺎيي بﺎ هﻤكﺎري آقﺎيﺎن محﻤدتﻘي عطﺎيي‪ ،‬شهرام زارع و ابراهيم قزلبﺎش‬
‫صورت ﮔرفت )يغﻤﺎيي ‪١٣٨٦‬؛ ‪١٣٨٧‬؛ ‪ (١٣٨٨‬كﻪ در اين ميﺎن تنهﺎ چند محوطﻪ در محدودة آبگير سد چمشير معرفي شدﻧد‪ .‬پس از آن بﺎ آغﺎز فعﺎليتهﺎي سد‬
‫و درخواست شركت توسعة منﺎبع آب و ﻧيروي ايران‪ ،‬ﻧعﻤتاﷲ سراقي بﺎ بررسي منطﻘﻪ در سﺎل ‪ ،١٣٩٠‬بﻪ معرفي ‪ ١١٠‬محوطﻪ در پشت مخزن آبگير سد چمشير‬
‫پرداخت )سراقي ‪ .(١٣٩٠‬بﺎ پيگيريهﺎي بعدي پژوهشگﺎه در سﺎل ‪ ١٣٩٤‬پروژة بﺎستﺎنشنﺎسي سد چمشير دوبﺎره كليد خورد و بﻪسرپرستي محﻤدتﻘي عطﺎيي‬

‫‪ali.hozhabri@richt.ir‬‬ ‫‪ .١‬كﺎرشنﺎس پژوهشكدة بﺎستﺎنشنﺎسي؛‬

‫ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران | ‪٦٩٥‬‬

‫در فصل اول )‪ ١٤٣ ،(١٣٩٥‬محوطﻪ بررسي و در ‪ ٣٠‬محوطﻪ ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي شد )عطﺎيي ‪ (١٣٩٥‬و ﻧيز در فصل دوم )‪ (١٣٩٨‬بﻪ كﺎوش در تعدادي از آﻧهﺎ توسط‬
‫تعدادي از بﺎستﺎنشنﺎسﺎن از اقصي ﻧﻘﺎط كشور پرداختﻪ شد )عطﺎيي ‪ .(١٣٩٨‬هﻤچنين‪ ،‬در سﺎلهﺎي‪١٤٠٠‬ـ‪ ١٤٠١‬ﻧتﺎيج كﺎوش در محوطﻪهﺎي ‪ ٠١‬و ‪) ٥٨‬شهرام‬
‫زارع(‪) ١٩ ،‬حسين سپيدﻧﺎمﻪ(‪) ٩١ ،‬بديعي ﮔورتي ‪) ١٠٦ ،(١٤٠٠‬سعيد اميرحﺎجلو( و ‪) ١٣٢‬محﻤدتﻘي عطﺎيي( ارائﻪ ﮔرديد‪ .‬در پﺎييز ‪ ١٤٠١‬پژوهشگﺎه ميراث‬
‫فرهنگي و ﮔردشگري بﻪ دﻻيلي بر آن شد تﺎ در محوطﻪهﺎيي بﻪ كﺎوش بپردازد‪ ،‬از آن جﻤلﻪ در محوطة ‪ ٠٩١‬چمشير )شكل ‪.(١‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫محوطة شﻤﺎرة ‪ ٠٩١‬از جﻤلﻪ آثﺎر شنﺎسﺎييشده در حوضة آبگير سد چمشير است كﻪ در مختصﺎت جغرافيﺎيي ‪ UTM.39R X.492820.93 ،Y.3335327.78‬و‬
‫ارتفﺎع ‪ El.498m‬ﻧسبت بﻪ سطح آبهﺎي آزاد قرار ﮔرفتﻪ است‪ .‬اين محوطﻪ در خط مستﻘيم بﻪ فﺎصلة ‪ ٦١٥٥‬متري جنوبشرق تﺎج سد و در فﺎصلة ‪ ٨٨٥‬متري‬
‫جنوب بستر رودخﺎﻧة زهره قرار دارد‪ .‬در سﺎل ‪ ١٤٠٠‬آقﺎي مجيد بديعي ﮔورتي چند ﮔﻤﺎﻧﻪ در اين محوطﻪ ايجﺎد كرد )شكل ‪.(٢‬‬
‫محوطة ‪ ٠٩١‬در حﺎشية دامنة شرقي يكي از مرتفعترين عوارض طبيعي منطﻘﻪ موسوم بﻪ دامن عروس يﺎ كوه شﺎهچرو و در شيب دامنة جنوبي‬
‫ارتفﺎعﺎت شﻤﺎلي قرار ﮔرفتﻪ است‪ .‬موقعيت محوطﻪ كوهپﺎيﻪاي است و رود موسوم بﻪ چمچَرو‪ ،‬از شﺎخﻪهﺎي رودخﺎﻧة زهره از دامنة جنوبي محوطﻪ عبور ميكند‪.‬‬
‫در فﺎصلة ‪ ٣١١‬متري جﺎﻧب جنوبي و ‪ ٢٥١‬متري جنوبغربي محوطة ‪ ،٠٩١‬بﻘﺎيﺎي معﻤﺎري و آثﺎر و شواهد تﺎريخي ـ فرهنگي‪ ،‬بر شيب دامنة جنوبشرقي كوه‬
‫دامن عروس قﺎبل مشﺎهده است‪ .‬شواهد سطحي محوطة ‪ ٠٩١‬شﺎمل بﻘﺎيﺎي سﺎختﺎر ‪ ١٦‬فضﺎي معﻤﺎري راستﮔوشﻪ بﺎ پﻼن منظم مربعمستطيل است كﻪ از‬
‫مصﺎلح سنگﻻشﻪ و قلوهسنگ بﺎ مﻼت ﮔِل ايجﺎد شده است )شكل ‪ .(٣‬سﺎختﺎر معﻤﺎري مشهود در راستﺎي طولي شرقي ـ غربي بنﺎ شده و فضﺎهﺎ بﺎ ديوارهﺎي‬
‫طولي بﺎ جهت شﻤﺎلي ـ جنوبي عﻤدتﺎً از هم تفكيك شده است‪ .‬عرض يﺎ ضخﺎمت بيشتر ديوارهﺎ بين ‪ ٦١‬تﺎ ‪ ٨١‬سﺎﻧتيمتر متغير است‪ .‬براسﺎس شواهد سطحي‬
‫بﻪﻧظر ميرسد ديوارهﺎي بيروﻧي و اصلي دور بنﺎ از عرض و ضخﺎمت بيشتري ﻧسبت بﻪ ديوارهﺎي جداكننده داخلي برخوردار است‪ .‬بنﺎي مكشوفﻪ شﺎمل دو‬
‫واحد معﻤﺎري تﻘريبﺎً مشﺎبﻪ چسبيده بﻪ هم است‪ .‬هر واحد شﺎمل يك ورودي در جنوب است كﻪ بﻪ يك راهرو وارد ميشود‪ .‬در اﻧتهﺎي راهرو يك اتﺎقك كوچك‬
‫قرار دارد‪ .‬سﻪ اتﺎق طولي تﻘريبﺎً هماﻧدازه‪ ،‬عﻤود بر راهرو در شﻤﺎل سﺎختﻤﺎن سﺎختﻪ شده كﻪ داخل يكي از آﻧهﺎ اجﺎقي قرار دارد )شكل ‪.(٤‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫در مجﻤوع‪ ،‬از كﺎوش محوطة ‪ ٠٩١‬حدود ‪ ١١٠٠‬قطعﻪ سفﺎل بﻪدست آمد كﻪ از اين تعداد ‪ ٢٨١‬قطعﻪ مورد مطﺎلعﻪ‪ ،‬عكﺎسي و طراحي فني قرار ﮔرفت‪ .‬ﻻزم بﻪ‬
‫ذكر است كﻪ از تعداد ‪ ٢٨١‬قطعﻪ سفﺎل اﻧتخﺎب شده‪ ،‬تعداد ‪ ٢١٩‬قطعﻪ پس از اﻧجﺎم مطﺎلعﺎت و ثبت و ضبط دقيق‪ ،‬بﻪ ادارهكل ميراث فرهنگي استﺎن كهگيلويﻪ‬
‫و بوير احﻤد تحويل ﮔرديد‪ .‬در ﻧتيجة كﺎوش در محوطة ‪ ،٠٩١‬بﻘﺎيﺎي معﻤﺎري يك بنﺎي منفرد و مستﻘل بﻪدست آمد كﻪ شﺎمل فضﺎهﺎي متعدد و اتﺎقهﺎي‬
‫طولي است‪ .‬در طي كﺎوش ميداﻧي مواد فرهنگي بﻪدستآمده از هر فضﺎ بﻪ تفكيك ﻻيﻪ و ﻧهشتهﺎ مورد ثبت و ضبط قرار ﮔرفت‪ .‬مطﺎلعة يﺎفتﻪهﺎي فرهنگي‬
‫و بﻪخصوص ﻧﻤوﻧﻪهﺎي سفﺎلي بيﺎﻧگر آن است كﻪ هيچ تفﺎوت محسوسي در سفﺎلهﺎي هر فضﺎ ﻧسبت بﻪ ديگر فضﺎهﺎ مشﺎهده ﻧﻤيشود‪ .‬ﻧكتة قﺎبلتوجﻪ ديگر‬
‫اينكﻪ محوطة ‪ ٠٩١‬معرف يك دورة زمﺎﻧي است و بنﺎي كشفشده از اين محوطﻪ در يك بﺎزة زمﺎﻧي بﺎ چند فﺎز معﻤﺎري كوتﺎهمدت ايجﺎد و در يك دورة‬
‫فرهنگي مورد استفﺎده قرار ﮔرفتﻪ است‪ .‬از اينرو‪ ،‬ﻧﻪ آثﺎر و شواهد معﻤﺎري و ﻧﻪ مواد فرهنگي‪ ،‬هيچﮔوﻧﻪ توالي زمﺎﻧي و فرهنگي را مشخص ﻧﻤيسﺎزد‪ .‬در‬
‫مجﻤوع تﻤﺎمي قطعﺎت سفﺎلي از دو ﻻية آواري و ﻧهشت واريزهاي در سطح كف فضﺎهﺎ بﻪدست آمد‪ .‬ﻻزم بﻪ ذكر است كﻪ مواد فرهنگي بﻪدستآمده از‬
‫تحتﺎﻧيترين ﻻيﻪ يﺎ هﻤﺎن ﻧهشت واريزهاي بر سطح كف فضﺎهﺎ‪ ،‬از كﻤيت بيشتري ﻧسبت بﻪ رﮔﻪهﺎي فوقﺎﻧي برخوردار بود‪ .‬مواد فرهنگي و قطعﺎت سفﺎلي‬
‫موجود در ﻧهشت آواري )بﺎ حجم كمتري ﻧسبت بﻪ ﻻية زيرين(‪ ،‬از ﻧظر ﮔوﻧﻪ و ﻧوع كﺎمﻼً مشﺎبﻪ و مطﺎبق بﺎ يﺎفتﻪهﺎي فرهنگي ﻻية تحتﺎﻧي است‪ .‬يﺎفتﻪهﺎي‬
‫سفﺎلي از دو منظر مورد طبﻘﻪبندي و تحليل قرار ﮔرفتﻪ است‪ .‬ﻧخست تﻤﺎمي قطعﺎت سفﺎلي براسﺎس ويژﮔيهﺎي ظﺎهري و تكنيك سﺎخت‪ ،‬مﺎﻧند رﻧگ سطوح‬
‫و ﻧﻘش طبﻘﻪبندي شده است‪ .‬در مرحلة بعدي بﻪ توصيف و طبﻘﻪبندي فرمهﺎي سفﺎلي پرداختﻪ شده است‪ .‬سفﺎلهﺎ بﻪ چهﺎر دستة كلي سفﺎلهﺎي سﺎده‪،‬‬
‫سفﺎلهﺎي منﻘوش‪ ،‬سفﺎلهﺎي لعﺎبدار و سفﺎل بﺎ عنﺎصر تزئيني )ﻧﻘوش كنده‪ ،‬ﻧﻘش افزوده و ﻧﻘش فشﺎري( تﻘسيم ميشوﻧد )شكلهﺎي ‪ ٥‬و ‪) (٦‬جدولهﺎي ‪١‬‬
‫و ‪.(٢‬‬
‫براسﺎس مطﺎلعﺎت صورتﮔرفتﻪ روي قطعﺎت سفﺎلي بﻪدستآمده از كﺎوش محوطة ‪ ٠٩١‬بﻪﻧظر ميرسد سفﺎلهﺎ از تنوع فرمي زيﺎدي برخوردار ﻧبوده‬
‫و بسيﺎر محدود است‪ .‬تﻤﺎمي سفﺎلهﺎ از ﻧوع كﺎربردي در مصﺎرف روزاﻧﻪ است‪ .‬سفﺎلهﺎي آشپزخﺎﻧﻪاي عﻤدتﺎً داراي سطوح دودزده و حرارتديده است‪ .‬ظروف‬
‫مربوط بﻪ ذخيره بسيﺎر كم و محدود هستند‪ .‬هيچﮔوﻧﻪ سفﺎل ظريف و تزئيني بﻪدست ﻧيﺎمد و تﻤﺎمﺎً از ﻧوع سفﺎل كﺎربردي است‪ .‬فرمهﺎي سفﺎلي بﻪشرح زير‬
‫است‪.‬‬
‫‪ .١‬خﻤرههﺎي كوچك‪ :‬بﺎ دهﺎﻧة بستﻪ و ﮔردن كوتﺎه‪ ،‬بﺎ بدﻧة كرويشكل و كف تخت‪.‬‬
‫‪ .٢‬كوزههﺎ و خﻤرههﺎي كوچك‪ :‬بﺎ دهﺎﻧة بستﻪ‪ ،‬ﮔردن متوسط و كوتﺎه بﺎ بدﻧة كروي و تخممرغيشكل‪.‬‬
 ‫‪ | ٦٩٦‬ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران‬

‫‪ .٣‬ديگچﻪهﺎ‪ :‬اين دستﻪ از ظروف در دو ﮔروه بدوندستﻪ و دستﻪدار قﺎبل تﻘسيم است‪ .‬دستﻪهﺎ عﻤومﺎً داراي فرم عﻤودي است كﻪ از سطح لبﻪ شروع شده و بﻪ‬
‫شﺎﻧة ظرف متصل ميشود‪ .‬ديگچﻪهﺎ داراي دهﺎﻧة بستﻪ است كﻪ بﺎ ﮔردن كوتﺎه و بﺎريك بﻪ بدﻧة كرويشكل منتهي ميشود‪ .‬كف اين دستﻪ از ظروف تخت و‬
‫در مواردي ﮔِرد است‪.‬‬
‫‪ .٤‬كﺎسﻪهﺎي دهﺎﻧﻪبﺎز‪ :‬كﺎسﻪهﺎيي بﺎ دهﺎﻧة بﺎز و بدﻧة اريب بﻪسﻤت داخل و در مواردي بدﻧة ﻧيمكروي‪ ،‬داراي كف تخت است‪.‬‬
‫چند قطعة بسيﺎر ريز شيشﻪ كﻪ بسيﺎر پوسيده بود‪ ،‬ﻧيز در محوطﻪ مشﺎهده شد‪.‬‬

‫نتيجهﮔيري‬
‫بنﺎي كﺎوششدة ‪ ٠٩١‬در چمشير شﺎمل دو فضﺎي مجزا امﺎ متصل بﻪهم بﺎ ‪ ١٦‬فضﺎي چهﺎرﮔوش است‪ .‬هرچند كﻪ پﻼن منظم بنﺎ مﻤكن است حكﺎيت از‬
‫مﺎلكيت و استﻘرار طوﻻﻧيمدت در آﻧجﺎ داشتﻪ بﺎشد امﺎ بﺎتوجﻪ بﻪ مشكﻼت اقليﻤي منطﻘﻪ بﻪﻧظر ميرسد كﻪ محوطة ‪ ٠٩١‬بﻪصورت فصلي و تنهﺎ بخشي از‬
‫سﺎل مورد استفﺎده بوده است‪ .‬بر اسﺎس مطﺎلعﺎت صورتﮔرفتﻪ روي مواد فرهنگي‪ ،‬اينﮔوﻧﻪ ميتوان ﻧتيجﻪﮔيري ﻧﻤود كﻪ بيشتر قطعﺎت سفﺎلي معرف سنت‬
‫سفﺎلي بومي ـ محلي در منطﻘﻪ است كﻪ احتﻤﺎﻻً بﺎزة زمﺎﻧي قرنهﺎي ‪ ٣‬تﺎ ‪ ٥‬ق‪ .‬را دربر ميﮔيرد‪ .‬سفﺎلهﺎ از ﻧوع ظروف كﺎربردي در مصﺎرف روزاﻧﻪ است‪.‬‬
‫سفﺎلهﺎ از ﻧظر كﻤي و كيفي بسيﺎر محدود است‪ ،‬هﻤچنين تعداد كﻤي ادوات سنگي بﻪصورت هﺎون‪ ،‬دستآس و مشتﻪهﺎي سنگي شكستﻪ در كنﺎر يﺎفتﻪهﺎي‬
‫سفﺎلي بﻪدست آمد‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫بديعي ﮔورتي‪ ،‬مجيد‪ ،١٤٠٠ .‬كﺎوش در محوطﻪ ‪ ٠٩١‬چمشير‪ ،‬تهران‪ :‬كتﺎبخﺎﻧﻪ و مركز اسنﺎد پژوهشكدة بﺎستﺎنشنﺎسي )منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫سراقي‪ ،‬ﻧعﻤتاﷲ‪ ،١٣٩٠ .‬بررسي بﺎستﺎنشنﺎسي حوضة سد چمشير ـ ﮔچسﺎران‪ ،‬تهران‪ :‬كتﺎبخﺎﻧﻪ و مركز اسنﺎد پژوهشكدة بﺎستﺎنشنﺎسي )منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫عطﺎيي‪ ،‬محﻤدتﻘي‪ ،١٣٩٥ .‬ﮔزارش برﻧﺎمة مطﺎلعﺎت بﺎستﺎنشنﺎسي سد چم شير‪ ،‬شهرستﺎن ﮔچسﺎران‪ ،‬استﺎن كهگيلويﻪ و بويراحﻤد )فصل يكم‪ ،‬زمستﺎن ‪٤ ،(١٣٩٥‬ج‪ ،‬تهران‪:‬‬
‫كتﺎبخﺎﻧﻪ و مركز اسنﺎد پژوهشكدة بﺎستﺎنشنﺎسي )منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫عطﺎيي‪ ،‬محﻤدتﻘي‪ ،١٣٩٨ .‬ﮔزارش برﻧﺎمة مطﺎلعﺎت بﺎستﺎنشنﺎسي سد چمشير‪ ،‬شهرستﺎن ﮔچسﺎران‪ ،‬استﺎن كهگيلويﻪ و بويراحﻤد )فصل دوم‪ ،‬فروردين ‪ ،(١٣٩٨‬تهران‪ :‬كتﺎبخﺎﻧﻪ‬
‫و مركز اسنﺎد پژوهشكدة بﺎستﺎنشنﺎسي )منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫يغﻤﺎيي‪ ،‬احسﺎن )اسﻤﺎعيل(‪ ،١٣٨٦ .‬ﮔزارش بررسي بﺎستﺎنشنﺎسي شهرستﺎن ﮔچسﺎران‪ ،‬استﺎن كهگيلويﻪ و بويراحﻤد )فصل ﻧخست زمستﺎن ‪ ٣ ،(١٣٨٦‬ج‪ ،‬تهران‪ :‬كتﺎبخﺎﻧﻪ و‬
‫مركز اسنﺎد پژوهشكدة بﺎستﺎنشنﺎسي )منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫يغﻤﺎيي‪ ،‬احسﺎن )اسﻤﺎعيل(‪ ،١٣٨٧ .‬ﮔزارش بررسي بﺎستﺎنشنﺎسي شهرستﺎن ﮔچسﺎران‪ ،‬كهگيلويﻪ و بويراحﻤد )فصل دوم زمستﺎن ‪ ٣ ،(١٣٨٧‬ج‪ ،‬تهران‪ :‬كتﺎبخﺎﻧﻪ و مركز اسنﺎد‬
‫پژوهشكدة بﺎستﺎنشنﺎسي )منتشرﻧشده(‪.‬‬

‫يغﻤﺎيي‪ ،‬احسﺎن )اسﻤﺎعيل(‪ ،١٣٨٨ .‬ﮔزارش بررسي بﺎستﺎنشنﺎسي شهرستﺎن ﮔچسﺎران‪ ،‬استﺎن كهگيلويﻪ و بويراحﻤد )فصل سوم ‪ ٣ ،(١٣٨٨‬ج‪ ،‬تهران‪ :‬كتﺎبخﺎﻧﻪ و مركز اسنﺎد‬
‫پژوهشكدة بﺎستﺎنشنﺎسي )منتشرﻧشده(‪.‬‬
‫ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران | ‪٦٩٧‬‬

‫شكل ‪ .١‬ﻧﻤﺎي عﻤودي محوطة ‪.٠٩١‬‬

‫شكل ‪ .٢‬بخشهﺎي كﺎوششده در فصل ﮔذشتﻪ )بديعي ‪ (١٤٠٠‬و كﺎوشهﺎي سﺎل ‪) ١٤٠١‬ﻧگﺎرﻧده(‪.‬‬
 ‫‪ | ٦٩٨‬ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬فضﺎهﺎي كﺎوششده در محوطة ‪.٠٩١‬‬

‫شكل ‪ .٤‬پﻼن بنﺎهﺎي كﺎوششده در محوطة ‪٠٩١‬‬

‫ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران | ‪٦٩٩‬‬

‫‪SP.II‬‬ ‫شكل ‪ .٥‬ﻧﻤوﻧﻪ طرح و عكس سفﺎلهﺎي بﻪدستآمده از لوكوس ‪ ١٠١‬در فضﺎي‬

‫‪SP.II‬‬ ‫جدول ‪ .١‬مشخصﺎت فني سفﺎل لوكوس ‪ ١٠١‬در فضﺎي‬

‫رنگ بيرون‬ ‫رنگ درون‬ ‫رنگ ﺧميره‬ ‫تزئين‬ ‫پخت‬ ‫ساﺧت‬ ‫پوشﺶ‬ ‫شاموت‬ ‫بافت‬ ‫نوع‬ ‫شماره‬

‫خﺎكستري‬ ‫خﺎكستري‬ ‫خﺎكستري‬ ‫ـ‬ ‫ﻧﺎكﺎفي‬ ‫چرخسﺎز‬ ‫ـ‬ ‫كﺎﻧي‬ ‫متوسط‬ ‫لبﻪ‬ ‫‪١‬‬

‫ﻧﺎرﻧجيـ قرمز‬ ‫قهوهاي‬ ‫قهوهاي‬ ‫منﻘوش‬ ‫ﻧﺎكﺎفي‬ ‫چرخسﺎز‬ ‫ﮔلي غليظ‬ ‫كﺎﻧي‬ ‫متوسط‬ ‫بدﻧﻪ‬ ‫‪٢‬‬

‫ﻧﺎرﻧجيـ قرمز‬ ‫قهوهاي‬ ‫قهوهاي‬ ‫منﻘوش‬ ‫ﻧﺎكﺎفي‬ ‫چرخسﺎز‬ ‫ﮔلي غليظ‬ ‫كﺎﻧي‬ ‫متوسط‬ ‫بدﻧﻪ‬ ‫‪٣‬‬

‫ﻧﺎرﻧجيـ قرمز‬ ‫قهوهاي‬ ‫قهوهاي‬ ‫منﻘوش‬ ‫ﻧﺎكﺎفي‬ ‫چرخسﺎز‬ ‫ﮔلي غليظ‬ ‫كﺎﻧي‬ ‫متوسط‬ ‫بدﻧﻪ‬ ‫‪٤‬‬
 ‫‪ | ٧٠٠‬ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران‬

‫‪SP.XIII‬‬ ‫شكل ‪ .٦‬ﻧﻤوﻧﻪ طرح و عكس سفﺎلهﺎي بﻪدستآمده از لوكوس ‪ ١٠٢‬در فضﺎي‬

‫‪SP.XIII‬‬ ‫جدول ‪ .٢‬مشخصﺎت فني سفﺎل لوكوس ‪ ١٠٢‬در فضﺎي‬

‫رنگ بيرون‬ ‫رنگ درون‬ ‫رنگ ﺧميره‬ ‫تزئين‬ ‫پخت‬ ‫ساﺧت‬ ‫پوشﺶ‬ ‫شاموت‬ ‫بافت‬ ‫نوع‬ ‫شماره‬

‫آجري‬ ‫آجري‬ ‫آجري‬ ‫ـ‬ ‫كﺎفي‬ ‫چرخسﺎز‬ ‫ـ‬ ‫كﺎﻧي‬ ‫متوسط‬ ‫لبﻪ‬ ‫‪١‬‬

‫آجري‬ ‫آجري‬ ‫آجري‬ ‫ـ‬ ‫كﺎفي‬ ‫چرخسﺎز‬ ‫ـ‬ ‫كﺎﻧي‬ ‫متوسط‬ ‫لبﻪ‬ ‫‪٢‬‬

‫سبزآبي‬ ‫سبزآبي‬ ‫ﻧخودي‬ ‫لعﺎب يكرﻧگ‬ ‫كﺎفي‬ ‫دستسﺎز‬ ‫لعﺎب‬ ‫كﺎﻧي‬ ‫متوسط‬ ‫لبﻪ‬ ‫‪٣‬‬

‫آجري‬ ‫آجري‬ ‫آجري‬ ‫ـ‬ ‫كﺎفي‬ ‫چرخسﺎز‬ ‫ـ‬ ‫كﺎﻧي‬ ‫متوسط‬ ‫لبﻪ‬ ‫‪٤‬‬

‫قهوهاي‬ ‫قهوهاي‬ ‫قهوهاي‬ ‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫لبﻪ‬ ‫‪٥‬‬

‫ﮔمانهزني جهت تعيين عرصه و پيشنهاد حريم حفاظتي براي تپهﻫاي باستاني رفيعآباد )نقﺶ رستم(‬

‫هﻤﺎيون‪١‬‬ ‫فهيﻤﻪ‬

‫درآمد‬
‫بدونترديد تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم از اسﺎسيترين اولويتهﺎي حفﺎظت از محوطﻪهﺎي تﺎريخي و بﺎستﺎﻧي كشور است‪ .‬در چند دهة اخير شﺎهد افزايش‬
‫شديد سرعت تخريب و تسطيح محوطﻪهﺎي بﺎستﺎﻧي بﻪمنظور افزايش سطح زير كشت و سﺎختوسﺎزهﺎي مسكوﻧي و صنعتي بودهايم‪ .‬از سوي ديگر بﻪجهت‬
‫حﻘوقي تنهﺎ وقتي ميتوان از عرصﻪ و حريم محوطﻪهﺎي بﺎستﺎﻧي محﺎفظت كرد كﻪ محدودة آﻧهﺎ بﺎ اﻧجﺎم فعﺎليتهﺎي بﺎستﺎنشنﺎسﺎﻧﻪ هﻤچون بررسيهﺎي‬
‫ميداﻧي‪ ،‬فعﺎليتهﺎي دورسنجي و ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي مشخص و در ﻧهﺎيت مصوب ﮔشتﻪ و بﻪوسيلﻪ تﺎبلو و ﻧشﺎﻧﻪهﺎي مشخص ﻧشﺎﻧﻪﮔذاري شده بﺎشد‪.‬‬
‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي پيرامون مجﻤوعﻪ تپﻪهﺎي موسوم بﻪ رفيعآبﺎد براسﺎس مجوز صﺎدره از پژوهشگﺎه ميراث فرهنگي بﺎ عنوان »ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ‬
‫و پيشنهﺎد حريم محوطة رفيعآبﺎد« بﺎ شﻤﺎرة ‪ ٤٠١٣٤١٨٧‬از تﺎريخ ‪ ١٤٠١/٩/١‬تﺎ ‪ ١٤٠١/١٠/٢‬بﻪمدت يك مﺎه بﺎ هﻤكﺎري پﺎيگﺎه ميراث جهﺎﻧي تختجﻤشيد‬
‫بﻪاﻧجﺎم رسيد‪ .‬قﺎبلتوجﻪ است كﻪ تپﻪهﺎي رفيعآبﺎد در حﺎل حﺎضر ﻧيز در محدودة حريم درجة يك محوطة ميراث جهﺎﻧي تختجﻤشيد‪ ،‬ﻧﻘش رستم و شهر‬
‫استخر قرار دارد‪ .‬كﻪ براسﺎس ضوابط هرﮔوﻧﻪ كندوكﺎو‪ ،‬كﺎشت درخت‪ ،‬ديواركشي و سﺎختوسﺎز پيرامون آن مﻤنوع بوده و فعﺎليتهﺎي كشﺎورزي تنهﺎ بﻪصورت‬
‫شخم سطحي مجﺎز است )يزداﻧي ‪.(١٣٩٠‬‬
‫ويليﺎم سﺎمنر بﺎستﺎنشنﺎس آمريكﺎيي كﻪ بين سﺎلهﺎي ‪ ١٩٦٧‬تﺎ ‪ ١٩٦٩‬بررسيهﺎي ﮔسترده و روشﻤندي را بﺎ ثبت ‪ ٦٨٠‬محوطة بﺎستﺎﻧي در دشت‬
‫مرودشت اﻧجﺎم داد‪ ،‬محوطة رفيعآبﺎد را در خﺎﻧة ‪ J9‬از شبكﻪبندي دشت مرودشت شنﺎسﺎيي و بﺎ شﻤﺎرة ‪ ٤‬ثبت كرده است‪ .‬براسﺎس ﻧﻘشﻪهﺎي تحليل الگوهﺎي‬
‫استﻘراري دورههﺎي مختلف فرهنگي دشت مرودشت‪ ،‬محوطة رفيعآبﺎد در دورههﺎي بﺎكون ميﺎﻧي )ﮔپ(‪ ،‬عيﻼم ميﺎﻧي )كفتري( و اسﻼمي داراي شواهد استﻘراري‬
‫است )‪.(Sumner 1972: fig.3‬‬
‫جهت تهية پروﻧدة ثبتي اين محوطﻪ كﻪ در سﺎل ‪ ١٣٨٤‬بﺎ شﻤﺎرة ‪ ١٣٣٤٣‬در فهرست ميراث ملي بﻪثبت رسيد تنهﺎ بﻪ دادههﺎي فرهنگي دوران اسﻼمي‬
‫اين محوطﻪ اشﺎره شده است )پﺎكنژاد و هﻤكﺎران ‪ (١٣٨٤‬و در بررسي ديگري كﻪ در دهة ‪ ٨٠‬خ توسط ﮔروه بﺎستﺎنشنﺎسي پﺎيگﺎه ميراث جهﺎﻧي تختجﻤشيد‬
‫در دشت مرودشت اﻧجﺎم شده‪ ،‬محوطﻪ بﺎ مشخصﺎت ‪ DM2/036‬و بﺎ ﻧﺎم مجﻤوعﻪ تپﻪهﺎي حﺎجيآبﺎد )تل ﻧخودي( بﺎ دادههﺎي فرهنگي دوران لپويي و سدههﺎي‬
‫ميﺎﻧي اسﻼمي و مسﺎحت در حدود ‪ ٣‬هكتﺎر معرفي و بﻪثبت رسيده است )جعفري ‪.(١٣٨٦‬‬

‫موقعيت و توصيف محوطه‬

‫مجﻤوعﻪ تپﻪهﺎي رفيعآبﺎد شﺎمل ‪ ٦‬برجستگي بزرگ و كوچك در دشت مرودشت و ميﺎﻧة صخرة ﻧﻘش رستم و ﻧﻘش رجب در ‪ ١٠٠٠‬متري جنوب خﺎوري‬
‫آرامگﺎه داريوش بزرگ بﺎ ارتفﺎع ‪ ١٦٢٨‬متري از سطح دريﺎ در مختصﺎت جغرافيﺎيي ‪ 52.882493° & 29.982320°‬قرار ﮔرفتﻪاﻧد )شكل ‪ .(١‬بزرگترين برجستگي‬
‫يك هكتﺎر مسﺎحت و دو متر ارتفﺎع ﻧسبت بﻪ زمينهﺎي كشﺎورزي پيرامون خود دارد‪ ،‬در حﺎليكﻪ كوچكترين برجستگي مسﺎحتي كمتر از ‪ ٣٠٠‬متر مربع بﺎ‬
‫ارتفﺎع كمتر از يك متر دارد )شكل ‪.(٢‬‬
‫سطح تپﻪهﺎ داراي شيب و ارتفﺎع مﻼيم و اﻧدك بوده و پوشش ﮔيﺎهي آن شﺎمل علفهﺎ و خﺎرهﺎي فصلي و محلي است‪ .‬بﻪدليل خﺎك منﺎسب و آب‬
‫كﺎفي و ﻧزديكي بﻪ رود پلوار‪ ،‬اراضي پيرامون محوطﻪ جهت فعﺎليتهﺎي كشﺎورزي از جﻤلﻪ كشت ﮔندم مورد بهرهبرداري قرار داشتﻪ است در معرض تسطيح‬
‫سﺎﻻﻧة توسط كشﺎورزان قرار دارﻧد‪ .‬از اينرو‪ ،‬اين تپﻪهﺎ كﻪ بﺎ ﻧﺎمهﺎي ديگري چون ميﻤنتآبﺎد‪ ،‬ﻧجمآبﺎد‪ ،‬مجﻤوعﻪ تپﻪهﺎي حﺎجيآبﺎد ﻧيز شنﺎختﻪ ميشوﻧد بﺎتوجﻪ‬
‫بﻪ وجود يﺎفتﻪهﺎي سفﺎلي از هزارة چهﺎرم پيشازميﻼد )پراكندﮔي فراوان سفﺎل شﺎخص لپويي روي بزرگترين تپﻪ( و سدههﺎي ‪ ١٥‬و ‪ ١٦‬ميﻼدي )اﻧواع سفﺎل‬

‫‪ .١‬داﻧشجوي دكتري بﺎستﺎنشنﺎسي؛ پﺎيگﺎه ميراث جهﺎﻧي تختجﻤشيد‪.‬‬

 ‫‪ | ٧٠٢‬ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران‬

‫لعﺎبدار صفوي و چيني سﻼدن روي دومين تپة بزرگ محوطﻪ( در تدوين دورههﺎي فرهنگي دشت مرودشت و بﻪويژه منﺎطق پيرامون تختجﻤشيد و ﻧﻘش‬
‫رستم از اهﻤيت و جﺎيگﺎه ويژهاي برخوردار هستند و از اينرو پيشنهﺎد تعيين عرصﻪ توسط سرپرست براي امكﺎن حفﺎظت بهينﻪ و كﺎرآمدتر بﻪ پﺎيگﺎه ميراث‬
‫جهﺎﻧي تختجﻤشيد ارائﻪ ﮔرديد‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫بﺎتوجﻪ بﻪ هدف برﻧﺎمة ميداﻧي يعني تعيين محدودة واقعي عرصﻪ از تركيبي از روشهﺎي دورسنجي و ميداﻧي بهره ﮔرفتﻪ شد‪ .‬در روش ﻧخست تﻼش شد تﺎ‬
‫تﻤﺎمي مستندات تصويربرداري از قديمترين تﺎ جديدترين مورد بررسي و دقت قرار ﮔيرد‪ .‬ﻧخستين تصوير هوايي كﻪ در دسترس سرپرست قرار داشت مربوط‬
‫بﻪ عكسبرداري هوايي سﺎل ‪١٣٣٥‬خ در بﺎيگﺎﻧي سﺎزمﺎن جغرافيﺎيي ارتش ميشد )‪ ٢٧‬ژوئن ‪ ١٩٥٦‬ميﻼدي( پس از اين سﺎل ﻧيز در فﺎصلﻪهﺎي مشخص ده‬
‫سﺎلﻪ عكسبراريهﺎي هوايي توسط سﺎزمﺎن جغرافيﺎيي كشور اﻧجﺎم شده است كﻪ تصﺎوير چندين دورة ديگر ﻧيز خريداري و تهيﻪ ﮔرديد )شكل ‪ .(٣‬در دو دهة‬
‫اخير ﻧيز تصﺎوير مﺎهوارهاي موجود در پﺎيگﺎه دادههﺎي ﮔوﮔل منبع خوبي براي بررسي روﻧد تغييرات در سﺎلهﺎي اخير بﻪدست ميدهد‪ .‬براي بهرهﮔيري بهينﻪ از‬
‫تصﺎوير هوايي بﺎ كﻤك ﻧرم افزار سيستم اطﻼعﺎت جغرافيﺎيي اين تصﺎوير داراي مختصﺎت مكﺎﻧي يﺎ بﻪبيﺎن ديگر بﻪ ﻧﻘشﻪ تبديل و سپس از شيوة همپوشﺎﻧي بﺎ‬
‫مﻘيﺎس مشﺎبﻪ براي بررسي دقيق و جزئيتر تغييرات استفﺎده ﮔرديد‪ .‬ﻧتيجﻪ اين شد كﻪ بﻪوضوح كوچكشدﮔي و جزيرهايشدن بخشهﺎي مختلف محوطﻪ در‬
‫طي تﺎريخ عكسبرداريهﺎ مشخص و بﻪاثبﺎت رسيد )شكل ‪ .(٤‬بﺎ اين توصيف در روﻧد برﻧﺎمة ميداﻧي حﺎضر‪ ،‬محدودههﺎي ميﺎن تپﻪهﺎ بﻪعنوان بخش مسلم از‬
‫عرصة اوليﻪ يك محوطة پيوستﻪ بﺎ مسﺎحت تﻘريبي ‪ ٥‬هكتﺎر فرض ﮔرديد و ﮔﻤﺎﻧﻪهﺎي آزمﺎيشي پيرامون آن مورد كﺎوش قرار ﮔرفت‪.‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫در عﻤليﺎت ميداﻧي از كوچكترين ﮔﻤﺎﻧﻪهﺎي استﺎﻧدارد در عﻤليﺎت تعيين عرصﻪ بﺎ اﻧدازة يك متر مربع استفﺎده شد‪ .‬استراتژي اﻧتخﺎب محل و موقعيت ﮔﻤﺎﻧﻪهﺎ‪،‬‬
‫دورادور محوطة مركزي در جهت پﺎدﮔرد سﺎعت اﻧتخﺎب شد‪ .‬ﻧخستين ﮔﻤﺎﻧﻪ در ﻧزديكترين محل بﻪ خط عرصة مسلم فرضي اﻧتخﺎب شده در صورت عدم‬
‫وجود آثﺎر در ﻻيﻪهﺎي زيرسطحي هﻤﺎن ﻧﻘطﻪ بﻪعنوان خط عرصﻪ و در صورت وجود آثﺎر بﻪصورت شعﺎعي ﮔﻤﺎﻧة ديگري بﺎ فﺎصلة چندين متر دورتر از ﮔﻤﺎﻧة‬
‫ﻧخست ﻧسبت بﻪ مركز محوطﻪ اﻧتخﺎب و مورد كﺎوش قرار ميﮔرفت در صورتي كﻪ اين ﮔﻤﺎﻧﻪ ﻧيز داراي آثﺎر بود بﻪ هﻤين شيوه ﮔﻤﺎﻧة ديگري دورتر از مركز‬
‫محوطﻪ اﻧتخﺎب ميﮔرديد تﺎ زمﺎﻧي كﻪ هيچ ﻧشﺎﻧﻪاي از آثﺎر استﻘراري و فرهنگي درجﺎ در ﮔﻤﺎﻧﻪ بﻪدست ﻧيﺎيد )شكل ‪ .(٥‬در اين صورت خط عرصﻪ در فﺎصلة‬
‫ميﺎن ﮔﻤﺎﻧة داراي آثﺎر و ﮔﻤﺎﻧة بدون آثﺎر و ترجيحﺎً ﻧزديك بﻪ آخرين ﮔﻤﺎﻧة فﺎقد دادة فرهنگي مكﺎنيﺎبي ميشد‪ .‬بﺎ اين توضيح ‪ ٤٥‬ﮔﻤﺎﻧﻪ دورادور محوطة‬
‫رفيعآبﺎد مورد كﺎوش قرار ﮔرفت كﻪ ‪ ٢٦‬ﮔﻤﺎﻧﻪ داراي آثﺎر درجﺎ بﻪ شكل ﻻية خﺎك سوختﻪ‪ ،‬اﻧبﺎشت سفﺎل در ﻻية فرهنگي و يﺎ ﻧشﺎﻧﻪهﺎيي از شواهد معﻤﺎري‬
‫)خشت يﺎ چينﻪ( تشخيص داده شد و ‪ ١٩‬ﮔﻤﺎﻧﻪ ﻧيز فﺎقد هرﮔوﻧﻪ ﻻية فرهنگي شنﺎسﺎيي ﮔرديد )جدول ‪.(١‬‬

‫نتيجهﮔيري‬
‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧيهﺎي اﻧجﺎمشده در محوطة رفيعآبﺎد بﻪخوبي بر فرضية تسطيح يك يﺎ دو تپة استﻘراري بزرگ بﺎ دورههﺎي فرهنگي پيشازتﺎريخي و اسﻼمي بﻪ چندين‬
‫تپﻪ و محوطﻪ را بﻪدليل فعﺎليتهﺎي كشﺎورزي ثﺎبت ميكند‪ .‬در حﺎليكﻪ بنﺎبر مرور تصويرهﺎي هوايي حداكثر مسﺎحت ‪ ٥‬هكتﺎر بﻪعنوان عرصة مسلم براي‬
‫محوطة رفيعآبﺎد ميتواﻧد در ﻧظر ﮔرفتﻪ شود‪ ،‬بﺎ اﻧجﺎم ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي اين مسﺎحت بﻪ ‪ ١٠‬هكتﺎر افزايش يﺎفت‪ .‬پس از طراحي خط عرصﻪ براسﺎس ﻧتﺎيج ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي‪،‬‬
‫بﻪجهت آنكﻪ از لحﺎظ كﺎرشنﺎسي امكﺎن شنﺎسﺎيي خط عرصﻪ در بﺎزديد ميداﻧي بﻪسﺎدﮔي امكﺎنپذير بﺎشد‪ ،‬روي ﻧﻘشة ﻧهﺎيي‪ ،‬محدودة عرصﻪ بﺎ تغييرات اﻧدك‬
‫روي مرزبنديهﺎي مشخص اراضي منطبق ﮔرديد )شكل ‪ .(٦‬بﺎوجودي كﻪ تﻤﺎمي محدودههﺎي بيرون از خط عرصﻪ بﻪ لحﺎظ واقعشدن در حريم مﻤنوعة درجﻪ‬
‫يك تختجﻤشيد و ﻧﻘش رستم داراي ضوابط سختﮔيراﻧﻪاي از جﻤلﻪ مﻤنوعيت ديواركشي‪ ،‬كﺎشت درختﺎن و سﺎختوسﺎز است بﺎ اين وجود يك محدودة حريم‬
‫درجة يك بﺎ فﺎصلة مشخص و مرزبنديهﺎي منطبق بر عوارض مشخص سطحي تبيين و تعريف ﮔرديد‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫پﺎكنژاد‪ ،‬حسن و هﻤكﺎران‪ ،١٣٨٤ .‬ﮔزارش ثبتي محوطﻪ رفيعآبﺎد‪ ،‬شيراز‪ :‬مركز اسنﺎد ادارهكل ميراث فرهنگي‪ ،‬ﮔردشگري و صنﺎيعدستي استﺎن فﺎرس‪.‬‬

‫جعفري‪ ،‬جواد‪ ،١٣٨٦ .‬ﮔزارش بررسي بﺎستﺎنشنﺎسي محدوده ﻧﻘشﻪ ‪ ١/٢٥٠٠٠‬شﻤﺎره ‪ ،6549 1NE‬مرودشت‪ :‬مركز اسنﺎد پﺎيگﺎه ميراث جهﺎﻧي تختجﻤشيد‪.‬‬

‫يزداﻧي‪ ،‬افشين‪ ،١٣٩٠ .‬ﮔزارش توجيهي بﺎزﻧگري حريم محوطﻪ ميراث جهﺎﻧي تختجﻤشيد‪ ،‬ﻧﻘش رستم و شهر استخر‪ ،‬مرودشت‪ :‬مركز اسنﺎد پﺎيگﺎه ميراث جهﺎﻧي تختجﻤشيد‪.‬‬

‫‪Schmidt, E. 1970, Persepolis III, the Royal Tombs and Other Monuments, Chicago: Chicago University Press.‬‬

‫‪Sumner, W. 1972, Cultural Development in the Kur River Basin, Iran: An Archaeological Analysis of Settlement Patterns, University of‬‬
‫‪Pennsylvania.‬‬
‫ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران | ‪٧٠٣‬‬

‫شكل ‪ .١‬موقعيت تپﻪهﺎي رفيعآبﺎد ﻧسبت بﻪ ﻧﻘش رستم‪ ،‬تختجﻤشيد و شهر استخر در دشت‬
‫مرودشت )‪.(Schmidt 1970: fig.1‬‬

‫شكل ‪ .٢‬ﻧﻘشة توپوﮔرافي تپﻪهﺎي رفيعآبﺎد‪ .‬ارتفﺎع سطح دشت ‪ ١٦٢٨‬متر از سطح دريﺎ بوده و هر خﺎﻧة شبكﻪبندي‬
‫يك هكتﺎر مسﺎحت دارد‪.‬‬
 ‫‪ | ٧٠٤‬ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬تصوير هوايي از تپﻪهﺎي رفيعآبﺎد در سﺎل ‪١٣٤٥‬خ‪) .‬سﺎزمﺎن جغرافيﺎيي ارتش(‪.‬‬

‫شكل ‪ .٤‬همپوشﺎﻧي تصوير هوايي سﺎل ‪ ٢٠١٩‬و تصوير هوايي سﺎل ‪١٣٤٥‬خ كﻪ موجب رصد دقيق تغييرات ايجﺎدشده در وسعت و شكل تپﻪهﺎي رفيعآبﺎد را‬
‫در فﺎصلة زمﺎﻧي ‪ ٥٠‬سﺎلﻪ فراهم ميكند‪.‬‬
‫ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران | ‪٧٠٥‬‬

‫شكل ‪ .٥‬عرصة پيشفرض پيش از عﻤليﺎت ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪرﻧگ سبز و عرصة شنﺎسﺎييشده براسﺎس دادههﺎي حﺎصل از ﮔﻤﺎﻧﻪهﺎي كﺎوش بﺎ خط قرمزرﻧگ مشخص شده است؛‬
‫ﮔﻤﺎﻧﻪهﺎي داراي استﻘرار فرهنگي بﻪرﻧگ سبز و ﮔﻤﺎﻧﻪهﺎي فﺎقد ﻻية فرهنگي بﺎ رﻧگ قرمز ﻧشﺎن داده شدهاﻧد )پﺎيگﺎه ﮔوﮔل ارث‪ ،‬تﺎريخ عكس ‪.(٠١/٢٠١٩‬‬

‫شكل ‪ .٦‬ﻧﻘشﻪ و ضوابط عرصﻪ و حريم حفﺎظتي تپﻪهﺎي رفيعآبﺎد ﻧﻘش رستم‪ .‬خط بستة قرمز محدودة عرصﻪ و خط بستﻪ آبيرﻧگ محدودة حريم درجﻪ يك محوطﻪ را‬
‫ﻧشﺎن ميدهد‪.‬‬
 ‫‪ | ٧٠٦‬ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران‬

‫جدول ‪ :١‬مشخصﺎت ﮔﻤﺎﻧﻪهﺎي ايجﺎد شده‪.‬‬

‫عرصه‬ ‫عمق كاوش)س‪ .‬م(‬ ‫اندازه )م‪ .‬م(‬ ‫ش‪ .‬ﮔمانه‬

‫‪-‬‬ ‫‪٧٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١‬‬

‫×‬ ‫‪٥٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٢‬‬

‫‪-‬‬ ‫‪٦٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٣‬‬

‫×‬ ‫‪٣٧‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٤‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٦٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٥‬‬
‫×‬ ‫‪٤٥‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٦‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٤٠‬‬ ‫‪١/٥×١‬‬ ‫‪٧‬‬
‫×‬ ‫‪٥٠‬‬ ‫‪١/٥×١‬‬ ‫‪٨‬‬
‫×‬ ‫‪٤٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٩‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٩٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٠‬‬
‫×‬ ‫‪٤٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١١‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١,٤٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٢‬‬
‫×‬ ‫‪٤٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٣‬‬
‫×‬ ‫‪٣٦‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٤‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٨٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٥‬‬
‫×‬ ‫‪٤٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٦‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١,٢٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٧‬‬
‫×‬ ‫‪٣٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٨‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١,٢٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١٩‬‬
‫×‬ ‫‪٣٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٢٠‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٣٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٢١‬‬
‫×‬ ‫‪٣٤‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٢٢‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٨٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٢٣‬‬
‫×‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫‪١/٥×١‬‬ ‫‪٢٤‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪٢١٠‬‬ ‫‪١/٥×١‬‬ ‫‪٢٥‬‬
‫×‬ ‫‪٣٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٢٦‬‬
‫×‬ ‫‪٥٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٢٧‬‬
‫×‬ ‫‪٦٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٢٨‬‬
‫×‬ ‫‪١٢٠‬‬ ‫‪١/٥×١‬‬ ‫‪٢٩‬‬
‫×‬ ‫‪١١٠‬‬ ‫‪١/٥×١‬‬ ‫‪٣٠‬‬
‫×‬ ‫‪١٩٠‬‬ ‫‪١/٥×١‬‬ ‫‪٣١‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٤٥‬‬ ‫‪١/٥×١‬‬ ‫‪٣٢‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٣٣‬‬
‫×‬ ‫‪١٥٠‬‬ ‫‪١/٥×١‬‬ ‫‪٣٤‬‬
‫×‬ ‫‪١٠٥‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٣٥‬‬
‫×‬ ‫‪٩٠‬‬ ‫‪١/٥×١‬‬ ‫‪٣٦‬‬
‫×‬ ‫‪٣٥‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٣٧‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٦٠‬‬ ‫‪١/٥×١‬‬ ‫‪٣٨‬‬
‫×‬ ‫‪٤٥‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٣٩‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٥٠‬‬ ‫‪١/٥×١‬‬ ‫‪٤٠‬‬
‫×‬ ‫‪٣٣‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٤١‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٤٢‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٤٣‬‬
‫×‬ ‫‪١٠٥‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٤٤‬‬
‫×‬ ‫‪٣٥‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٤٥‬‬
 ‫ق صحنه‪ ،‬كرمانشاه‬
‫بررسي باستانشناسي حوﺿة آبگير سد قشﻼ ِ‬

‫‪١‬‬
‫شﻘﺎيق هورشيد‬

‫درآمد‬
‫احداث سد مخزﻧي قشﻼق صحنﻪ بﺎ هدف تأمين آب شهري شهرستﺎن صحنﻪ و ﻧيز آب مورد ﻧيﺎز اراضي كشﺎورزي دشتهﺎي صحنﻪ و چمچﻤﺎل در دست اجرا‬
‫بود كﻪ تﺎ پيش از آغﺎز برﻧﺎمة بررسي بﻪ ‪ ٨٩/٥‬درصد پيشرفت فيزيكي خود دست يﺎفتﻪ بود‪ .‬از اينرو‪ ،‬در پي توافق اﻧجﺎمشده بين شركت توسعة منﺎبع آب و‬
‫ﻧيروي ايران )بﻪعنوان كﺎرفرمﺎ( و پژوهشگﺎه ميراث فرهنگي و ﮔردشگري )بﻪعنوان مشﺎور(‪ ،‬برﻧﺎمة بررسي و شنﺎسﺎيي بﺎستﺎنشنﺎسي حوضة آبگير سد قشﻼق‬
‫صحنﻪ واقع در شهرستﺎن صحنﻪ استﺎن كرمﺎﻧشﺎه‪ ،‬در دستور كﺎر پژوهشكدة بﺎستﺎنشنﺎسي قرار ﮔرفت‪.‬‬
‫بر هﻤين مبنﺎ‪ ،‬مجوز اﻧجﺎم فﺎز ﻧخست مطﺎلعﺎت مذكور بﺎ شﻤﺎرة ‪ ٤٠١٣٤٠٥١‬مورخ ‪ ١٤٠١/٨/١٥‬از سوي پژوهشگﺎه ميراث فرهنگي و ﮔردشگري‬
‫بﻪسرپرستي ﻧگﺎرﻧده صﺎدر شد و در پﺎييز و زمستﺎن )‪ ١٤٠١/٨/٢٥‬تﺎ ‪ (١٤٠١/٩/٢٦‬تﻤﺎمي حوضة آبگير سد قشﻼق صحنﻪ‪ ،‬بﻪوسعت ‪ ٦/٠٤‬كيلومترمربع )حدود‬
‫‪ ٦٠٤‬هكتﺎر( بﻪشيوة بررسي فشرده مورد پيﻤﺎيش و بررسي قرار ﮔرفت‪ .‬ﻻزم بﻪ ذكر است عليرغم بررسيهﺎي اﻧجﺎمشده پيشين در شهرستﺎن صحنﻪ‪ ،‬تﺎ پيش‬
‫از اﻧجﺎم بررسي اخير‪ ،‬اثري در محدودة حوضة سد قشﻼق شنﺎسﺎيي و معرفي ﻧشده بود‪.‬‬

‫منﻄقة مورد بررسي‬

‫حوضة آبگير سد مخزﻧي قشﻼق )عليﺎ( صحنﻪ در استﺎن كرمﺎﻧشﺎه‪ ،‬شهرستﺎن صحنﻪ‪ ،‬دهستﺎن خدابندلو واقع است‪ .‬محدودة بررسي شﺎمل حوضة آبگير آن در‬
‫خط تراز ‪ ١٧٣١/١‬متر از سطح دريﺎ ‪ ٣/٦٦‬كيلومترمربع )‪ ٣٦٥/٩‬هكتﺎر( مسﺎحت دارد كﻪ بﺎ محﺎسبة حريم ‪ ١٥٠‬متري از خط تراز ‪ ١٧٣١/١‬متر‪ ،‬محدودة مورد‬
‫مطﺎلعﻪ‪ ،‬مجﻤوعﺎً ‪ ٦/٠٤‬كيلومترمربع ) حدود ‪ ٦٠٤‬هكتﺎر( وسعت دارد )شكل ‪ .(١‬سد قشﻼق از ﻧوع خﺎكي بﺎ هستة رسي است و بﺎ طول تﺎج ‪ ٣٥٥‬متر‪ ،‬ارتفﺎع‬
‫‪ ٦٤‬متر از بستر رودخﺎﻧﻪ و بﺎ حجم مخزن ‪ ٥٠‬ميليون متر مكعب آب روي سراب سيريجﺎن و رودخﺎﻧة مريمﻧگﺎر احداث ميشود‪.‬‬
‫سﺎختگﺎه سد مخزﻧي قشﻼق بﺎ مختصﺎت جغرافيﺎيي ‪ ٣٤˚ ٣٦‬عرض شﻤﺎلي و ‪ ٤٧˚ ٣٩‬طول شرقي در استﺎن كرمﺎﻧشﺎه‪ ٢٢ ،‬كيلومتري شﻤﺎلغربي‬
‫شهرستﺎن صحنﻪ و در فﺎصلة ‪ ٢/٥‬كيلومتري پﺎييندست روستﺎي اسﻼمآبﺎد سفلي )كنگرشﺎه( واقع شده است‪ .‬دسترسي بﻪ محل سد از طريق جﺎدة آسفﺎلتﻪ‬
‫صحنﻪ ـ سنﻘر و يﺎ از طريق جﺎدة سنﻘر ـ كنگﺎور امكﺎنپذير است‪ .‬در حﺎل حﺎضر جﺎدة خﺎكي روستﺎي قشﻼقعليﺎ بﻪطول ‪ ٣‬كيلومتر بﻪ محل سد متصل ميشود‬
‫)قبﺎدي و هﻤكﺎران ‪ .(١٣٩٠‬بﺎ آبگيري سد‪ ،‬جﺎدة خﺎكي روستﺎي قشﻼق بﻪ زير آب ميرود‪ .‬از اينرو‪ ،‬مسير جﺎيگزين از ﻧزديكي روستﺎي ﮔرﮔﻪبيشﻪ و از جﺎدة‬
‫اصلي صحنﻪ ـ سنﻘر تﺎ سد قشﻼق در حﺎل احداث است‪ .‬اين سد بﻪمنظور تأمين آب چهﺎر هزار هكتﺎر از اراضي كشﺎورزي منطﻘﻪ و تأمين آب مطﻤئن شرب و‬
‫صنعت شهر صحنﻪ و دشت چمچﻤﺎل بﻪ بهرهبرداري خواهد رسيد‪.‬‬

‫شرح عمليات ميداني‬

‫در آغﺎز‪ ،‬پس از تهية مدارك و اسنﺎد مربوط بﻪ پيشينة مطﺎلعﺎتي و كسب آﮔﺎهي اوليﻪ از وضعيت بﺎستﺎنشنﺎختي منطﻘﻪ‪ ،‬بﺎ بررسي ﻧﻘشة توپوﮔرافي محدودة‬
‫حوضﻪ آبگير سد و بﺎزديد از منطﻘة مورد مطﺎلعﻪ‪ ،‬شيوة بررسي فشرده )‪ (Intensive survey‬يﺎ بررسي پيﻤﺎيشي مدﻧظر قرار ﮔرفت‪ .‬در ادامﻪ بﺎ مشﺎهدة وضعيت‬
‫توپوﮔرافيِ درة رودخﺎﻧة مريمﻧگﺎر )در محل رودخﺎﻧة كنگرشﺎه و يﺎ قشﻼق ﮔفتﻪ ميشود( و هﻤچنين رودخﺎﻧة فصلي چمبوچك‪ ،‬تراسهﺎي طبيعي در هر دو‬
‫كراﻧة رودهﺎ بﻪصورت سطوح پلكﺎﻧي تشخيص داده شد‪ .‬اين تراسهﺎ مسيرهﺎي منﺎسب و مشخصي براي پيﻤﺎيش بﻪصورت رفت و برﮔشت بود‪ .‬هﻤچنين‪،‬‬

‫‪Shaghayegh_hourshid@yahoo.com‬‬ ‫‪ .١‬پژوهشكدة بﺎستﺎنشنﺎسيِ پژوهشگﺎه ميراث فرهنگي و ﮔردشگري؛‬

 ‫‪ | ٧٠٨‬ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران‬

‫عوارض مصنوعي متنوعي هﻤچون كﺎﻧﺎلهﺎي آب‪ ،‬مرز زمينهﺎي كشﺎورزي و بﺎغﺎت ميوه‪ ،‬راههﺎ و جﺎدههﺎي خﺎكي و ‪ ...‬محدودة بررسي را بﻪ بخشهﺎي‬
‫موزائيكي و مشخصي تﻘسيم ﻧﻤوده بود‪ .‬در حين بررسي و ﻧهﺎيتﺎً در پﺎيﺎن هر روز كﺎري محدودة بررسيشده در ﻧرم افزار ‪ UTM GEO MAP‬ترسيم و مسﺎحت‬
‫پيﻤﺎيششده محﺎسبﻪ ميشد و مسير پيﻤﺎيش روز بعد اﻧتخﺎب ميشد‪ .‬بستر رودخﺎﻧﻪهﺎ ﻧيز بﺎ احتﻤﺎل وجود بﻘﺎيﺎيي از سﺎزههﺎي آبي مﺎﻧند پل‪ ،‬آببند يﺎ سد و ‪...‬‬
‫ﻧيز مورد بررسي قرار ﮔرفت‪.‬‬
‫ﻧﻘشﻪهﺎي پﺎيﻪ براي اﻧجﺎم بررسي‪ ،‬ﻧﻘشﻪ توپوﮔرافي ‪ ١/٥٠٠٠‬دهستﺎن خدابندهلو و تصﺎوير مﺎهوارهاي )‪ (Google Earth‬بوده است‪ .‬در اين بررسي‬
‫تﻤﺎمي محدوده بﻪطور كﺎمل و بﻪصورت فشرده و دقيق پيﻤﺎيش شد‪ .‬هﻤچنين‪ ،‬تيم از اطﻼعﺎت اهﺎلي منطﻘﻪ ﻧيز براي شنﺎسﺎيي محوطﻪهﺎي بﺎستﺎﻧي بهره‬
‫ﮔرفت‪.‬‬
‫بﺎ شنﺎسﺎيي هر محوطﻪ موقعيت جغرافيﺎيي و كد ارتفﺎعي آن بﺎ استفﺎده از دستگﺎه ‪ GPS‬تعيين و در فرمهﺎي بررسي ثبت ميشد‪ .‬پس از آن كروكي‬
‫دقيق موقعيت محوطﻪهﺎ بﺎ ذكر عوارض پيرامون ترسيم ميشد‪ .‬جهت ثبت و ضبط دقيق آثﺎر و شنﺎسﺎيي بهتر آﻧهﺎ‪ ،‬هر محوطﻪ بﺎ يك شﻤﺎرة بررسي شﺎمل‬
‫حرف ﻻتين ‪ Q‬كﻪ معرف حرف ﻧخست واژههﺎي ‪ Qeshlaq‬است و يك عدد‪ ،‬كﻪ از ‪ 01‬شروع ميشود‪ ،‬مشخص شد‪ .‬هر منطﻘﻪ براسﺎس سيستم شبكﻪبندي‬
‫ﻧﻘشة بﺎستﺎنشنﺎسي كشور بﺎ يك شﻤﺎرة بررسي شﺎمل شﻤﺎرة زون در مختصﺎت جغرافيﺎيي ‪ UTM‬تعريف شده است‪ .‬زون محدودة مورد بررسي ‪ 38S‬و شﻤﺎرة‬
‫شبكﻪهﺎي ‪ S2O27‬و ‪ S2N27‬است‪ .‬اطﻼعﺎت و مشخصﺎت هر اثر در فرمهﺎي ويژة بررسي و شنﺎسﺎيي كﻪ توسط پژوهشكده تهيﻪ شده وارد ميشد )شﺎمل‬
‫شنﺎسنﺎمة عﻤومي آثﺎر‪ ،‬شنﺎسنﺎمة تپﻪ و محوطة بﺎستﺎﻧي و ‪ .(...‬ﻧﻤوﻧﻪبرداري از دادههﺎي سطحي محوطﻪهﺎي استﻘراري بﻪصورت اتفﺎقي اﻧجﺎم ﮔرفت و بﻪطور‬
‫دقيق تراكم يﺎفتﻪهﺎ و محدودة پراكنش آﻧهﺎ توصيف شده است‪ .‬در صورت امكﺎن از چهﺎر جهت اصلي هر محوطﻪ‪ ،‬آسيبهﺎي وارده و هﻤچنين عوارض پيرامون‬
‫آﻧهﺎ عكسهﺎيي تهيﻪ شد‪ .‬دادههﺎي فرهنگي هر محوطﻪ جﻤعآوري و بﻪطور روزاﻧﻪ مستندﻧگﺎري ميشد‪ .‬هﻤچنين‪ ،‬محوطﻪهﺎي شنﺎسﺎييشده بﻪطور روزاﻧﻪ‬
‫روي ﻧﻘشة توپوﮔرافي محدودة سد قشﻼق صحنﻪ و هﻤچنين در ﻧرمفزار ﮔوﮔل ارث جﺎﻧﻤﺎيي و ثبت ميشد‪ .‬در پﺎيﺎن كﺎر ميداﻧي در مجﻤوع ‪ ١٦‬محوطة‬
‫استﻘراري و ‪ ١‬كورة آجرپزي شنﺎسﺎيي و مستندسﺎزي شد )هورشيد ‪.(١٤٠١‬‬

‫يافتهﻫا‬
‫در طي بررسيهﺎي اﻧجﺎمشده‪ ١٧ ،‬اثر فرهنگي ـ تﺎريخي شﺎمل ‪ ١٦‬محوطة استﻘراري و يك كورة آجرپزي مورد شنﺎسﺎيي قرار ﮔرفت كﻪ در ادامﻪ بﻪ معرفي‬
‫دو محوطﻪ از آﻧهﺎ بﻪ ﻧﺎمهﺎي بﺎنتپﻪ و مَرزهجﺎر پرداختﻪ ميشود‪ .‬بﺎنتپﻪ در ابتداي درة رودخﺎﻧة قشﻼق و در محل پيوستن دو رودخﺎﻧة قشﻼق و چمبوچك‬
‫روي تپﻪاي بﺎ بروﻧزد صخرهاي شكل ﮔرفتﻪ است‪ .‬اين ﻧﻘطﻪ در واقع جﺎيي است كﻪ امتداد شيبِ كوه پِشيﻼن‪ ،‬وَرپﺎل و اَمرولَﻪ بﻪ هم ميرسند‪ .‬بﺎنتپﻪ در ﻧيﻤة‬
‫غربي روستﺎي اسﻼمآبﺎدسفلي و در زير بﺎفت آن قرار ﮔرفتﻪ است‪ .‬بﺎتوجﻪ بﻪ يﺎفتﻪهﺎي سطحي شﺎمل‪ :‬سفﺎلهﺎي سﺎده و لعﺎبدارِ پراكنده در معﺎبر و محلهﺎي‬
‫غيرمسكوﻧي تپﻪ‪ ،‬استﻘرار در بﺎنتپﻪ در ادوار پيشازتﺎريخ )مسوسنگ(‪ ،‬تﺎريخي )اشكﺎﻧي( و دورة اسﻼمي شكل ﮔرفتﻪ است‪ .‬بديهي است كسب اطﻼعﺎت‬
‫دقيقتر و بيشتر در مورد ﮔﺎهﻧگﺎري و توالي فرهنگي بﺎنتپﻪ‪ ،‬ﻧيﺎزمند كﺎوش و ﻻيﻪﻧگﺎري آن تﺎ پيش از آبگيري سد و غرقآب است )شكلهﺎي ‪ ٢‬و ‪.(٣‬‬
‫محوطة مرزهجﺎر بر دامنﻪهﺎي جنوبغربي كوه داﻻخﺎﻧي و روي تراسهﺎي حﺎشية غربي رودخﺎﻧة كنگرشﺎه شكل ﮔرفتﻪ است‪ .‬محوطﻪ در ‪ ٧٠٠‬متري‬
‫جنوبشرقي روستﺎي هﺎﻻن و ‪ ١/٥‬كيلومتري شﻤﺎل روستﺎي اسﻼمآبﺎدسفلي‪ ،‬در ميﺎن زمينهﺎي كشﺎورزي قرار دارد‪ .‬يﺎفتﻪهﺎي سطحي محوطة مرزهجﺎر شﺎمل‬
‫سفﺎلهﺎي خشن و ظريف‪ ،‬متعلق بﻪ دورههﺎي مسوسنگ ميﺎﻧﻪ و قرون ميﺎﻧة اسﻼمي هستند‪ .‬سفﺎلهﺎي خشن دستسﺎز بﺎ خﻤيرهاي بﻪرﻧگ خﺎكستري و‬
‫سيﺎه‪ ،‬بﺎ آميزة كﺎه فراواﻧند و اغلب از ﻧوع )‪- (Red slip‬داراي پوشش ﮔلي غليظ قرمز و يﺎ قهوهاي مﺎيل بﻪ ﻧﺎرﻧجي‪) -‬دالﻤﺎ ايﻤپرس( و )‪- (BOB‬سفﺎل ﻧخودي‬
‫بﺎ ﻧﻘش بﺎﻧدهﺎي پهن افﻘي بﻪرﻧگ سيﺎه يﺎ قهوهاي تيره ‪ -‬هستند بﻪعﻼوه سفﺎلهﺎي اسﻼمي لعﺎبدار سبز ـ آبي و داراي ﻧﻘوش شﺎﻧﻪاي )شكلهﺎي ‪ ٤‬و ‪.(٥‬‬

‫نتيجهﮔيري‬
‫بﻪطور كلي در اين بررسي سعي بر اين بود تﺎ كوچكترين شواهد استﻘراري و پراكندﮔيهﺎي اﻧدك سفﺎل ﻧيز مورد توجﻪ و مطﺎلعﻪ قرار ﮔيرد‪ .‬بﺎ اين رويكرد و‬
‫بﺎ درﻧظرﮔرفتن شرايط محيطي و پوشش ﮔيﺎهي غني منطﻘة مورد بررسي‪ ،‬در مجﻤوع در حوضة آبگير سد قشﻼق شهرستﺎن صحنﻪ ‪ ١٧‬محوطﻪ شنﺎسﺎيي شد‪.‬‬
‫از اين تعداد‪ ١٦ ،‬محوطﻪ داراي شواهد استﻘراري و يك محوطﻪ ﻧيز بﻪعنوان كﺎرﮔﺎه )كوره آجرپزي( معرفي شد‪ .‬استﻘرارهﺎي شنﺎسﺎييشده ﻧيز عﻤدتﺎً استﻘرارهﺎي‬
‫موقت و كوتﺎهمدت بﻪشﻤﺎر ميروﻧد‪ .‬فراواﻧي استﻘرارهﺎ بﻪترتيب قدمت شﺎمل‪ :‬دورة مسوسنگ ميﺎﻧي )دالﻤﺎ( دو استﻘرار‪ ،‬دورة اشكﺎﻧي ‪ ٦‬استﻘرار و دورة قرونِ‬
‫ميﺎﻧة اسﻼمي‪ ١٣ ،‬استﻘرار است‪ .‬ﻻزم بﻪ توضيح است كﻪ برخي از محوطﻪهﺎ شﺎمل دو و بعضﺎً سﻪ دورة استﻘراري هستند‪ .‬ﻧتﺎيج اين يﺎفتﻪهﺎ و فراواﻧي‬
‫استﻘرارهﺎي شنﺎسﺎييشده بﺎ ﻧتﺎيج بررسيهﺎي پيشين در منطﻘﻪ و بﻪطور ﮔستردهتر در غرب كشور منطبق است‪ .‬از آﻧجﺎكﻪ ﮔﺎهﻧگﺎري صحنﻪ ﻧيز تﺎبع ﮔﺎهﻧگﺎري‬
‫شرق زاﮔرس مركزي است‪ .‬آﻧچﻪ در بررسيهﺎي بﺎستﺎنشنﺎسي‪ ،‬در محدودة زاﮔرس مركزي توجﻪ هر پژوهشگري را بﻪ خود جلب ميكند فراواﻧي استﻘرارهﺎي‬
‫دورههﺎي مسوسنگ‪ ،‬اشكﺎﻧي و قرون ميﺎﻧة اسﻼمي است‪ .‬شهرستﺎن صحنﻪ ﻧيز از اين قﺎعده مستثني ﻧبوده بﻪﻧحوي كﻪ ميتوان اذعﺎن داشت كﻪ در دورههﺎي‬
‫ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران | ‪٧٠٩‬‬

‫زمﺎﻧي مذكور شﺎهد رشد جﻤعيت و ﮔسترش استﻘرارهﺎ هستيم چنﺎﻧكﻪ اين الگو در مﻘيﺎس كوچكتر در بررسي حوضة سد قشﻼق صحنﻪ ﻧيز مشﺎهده شده‬
‫است‪ .‬البتﻪ مشﺎبﻪ اين ﻧتﺎيج در ديگر منﺎطق مﺎﻧند كنگﺎور و هرسين ﻧيز مشﺎهده ميشود كﻪ ميتواﻧد تﺎ حدودي تحت تأثير تغييرات اقليﻤي ﻧيز بﺎشد‪.‬‬

‫كتابنامه‬
‫قبﺎدي‪ ،‬محﻤدحسين و حسن محسني‪ ،‬فرهﺎد آليﺎﻧي‪ ،‬محسن شهسواري‪» ،١٣٩٠ .‬بررسي خصوصيﺎت زمينشنﺎسي مهندسي سنگهﺎي سﺎختگﺎه سد قشﻼقعليﺎ‪ ،‬صحنﻪ ـ‬
‫كرمﺎﻧشﺎه«‪ ،‬در مجﻤوعﻪ مﻘﺎﻻت پﺎﻧزدهﻤين هﻤﺎيش اﻧجﻤن زمينشنﺎسي ايران‪ ،‬تهران‪ :‬اﻧجﻤن زمينشنﺎسي ايران و داﻧشگﺎه تربيتمعلم‪١١١ :‬ـ ‪.١٠٢‬‬

‫هرينگ‪ ،‬ارﻧي‪ .١٣٧٦ .‬سفﺎل ايران در دوران اشكﺎﻧي‪ ،‬ترجﻤة حﻤيده چوبك‪ ،‬تهران‪ :‬سﺎزمﺎن ميراث فرهنگي كشور )پژوهشگﺎه(‪.‬‬

‫هورشيد‪ ،‬شﻘﺎيق‪ ،١٤٠١ .‬ﮔزارش برﻧﺎمﻪ بررسي و شنﺎسﺎيي حوضﻪ آبگير سد قشﻼق صحنﻪ‪ ،‬كرمﺎﻧشﺎه‪ ،‬تهران‪ :‬كتﺎبخﺎﻧﻪ و مركز اسنﺎد پژوهشكدة بﺎستﺎنشنﺎسي )منتشرﻧشده(‪.‬‬
 ‫‪ | ٧١٠‬ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران‬

‫شكل‪ .١‬موقعيت حوضة آبگير سد قشﻼق صحنﻪ و بﺎزسﺎزي وضعيت آن پس از آبگيري )ﮔوﮔل ارث(‪.‬‬

‫شكل‪ .٢‬ﻧﻤﺎي كلي محوطة بﺎنتپﻪ‪ ،‬ديد از شﻤﺎل‪.‬‬

‫ﮔزارشهﺎي بيستويكﻤين ﮔردهﻤﺎيي سﺎﻻﻧة بﺎستﺎنشنﺎسي ايران | ‪٧١١‬‬

‫شكل‪ .٣‬ﻧﻤوﻧﻪ سفﺎلهﺎي بﺎنتپﻪ‪.‬‬

‫شكل‪ .٤‬محوطة مرزهجﺎر‪ ،‬ديد از شﻤﺎل‪.‬‬

‫شكل‪ .٥‬ﻧﻤوﻧﻪ سفﺎلهﺎي محوطة مرزهجﺎر‪.‬‬

 ‫ﮔﻤﺎﻧﻪزﻧي بﻪمنظور تعيين عرصﻪ و پيشنهﺎد حريم حفﺎظتي »تل ميرجﺎشيري«‪ ،‬ﻧورآبﺎد مﻤسني‬

‫افشين يزداني‬
‫محمدحسن پاكنژاد‬

‫درآمد‬
‫محﻮﻃة ميرجاشيري در حاشية شمالي تل بزرگ نﻮرآباد در مختصات مﻮقعيت ‪ ٣٠,١٢٤٢٠٧‬درجة شمالي و ‪ ٥١,٥١٩٤٢٤‬درجة خاوري يا )‪ ٥٥٠٠٣٥‬متر خاوري‬
‫و ‪ ٣٣٣٢٦٦٢‬متر شمالي از شبكة ‪ (39R‬در جنﻮب روستاي جابه كه امروزه در بافت شهري نﻮرآباد ممسني ادغام شده‪ ،‬قرار گرفته است‪ .‬تل ميرجاشيري تپهاي‬
‫است با مساحت ‪ ٣‬هكتار در اندازههاي ‪ ٢٥٠‬در ‪ ١٨٠‬و بلندي ‪ ٦‬متر در شهر نﻮرآباد ممسني در استان فارس و در ‪ ٢٠٠‬متري شمال محﻮﻃة بزرگ »تل‬
‫نﻮرآباد«‪.‬‬
‫نزديكي و مجاورت تپة ميرجاشيري به تل نﻮرآباد و تداوم هزاران سال استقرار از دوران نﻮسنگي تا دوران تاريخي نشان از اهميت باﻻي حفاظت و‬
‫مراقبت از اين محﻮﻃه دارد )شكل ‪ .(١‬رضا نﻮروزي باستانشناس ادارهكل ميراث فارس كه فرم ثبتي آن را تهيه كرده براساس يافتههاي سفالي پراكنده بر‬
‫محﻮﻃه‪ ،‬قدمت استقرار در تل ميرجاشيري را همزمان با ﻻية دوران مسسنگي )دورة باكﻮن ‪ (B2‬در تل نﻮرآباد ميداند )نﻮروزي ‪ .(١٣٧٩‬تل نﻮرآباد در سال‬
‫‪ ٢٠٠٥‬در جريان همكاري دانشگاه سيدني و پژوهشكدة باستانشناسي كاوش ﻻيهنگاري شد )‪ .(Potts et al. 2005‬بنابر پژوهشهاي انجامشده قديمترين‬
‫استقرار در تل نﻮرآباد همزمان با تل جري و مﻮشكي در دشت مرودشت مربﻮط به ‪ ٦٠٠٠‬سال پيشازميﻼد است‪ ،‬اما پس از وقفهاي نزديك به يك هزارسال‪،‬‬
‫استقرار جديد در تل نﻮرآباد با حضﻮر سفال شاخص دورة مسسنگي فارس كه زمان آن به نيمة نخست هزارة پنجم پيشازميﻼد بازميگردد يعني سفال نﻮع‬
‫»باكﻮن ب ‪ «٢‬با شامﻮت ماسهاي و لعاب گلي نخﻮدي كه داراي ﻃرحهاي هندسي و استيليزه )مسبك( بهرنگ قهﻮهايتيره است‪.‬‬
‫اگر فرضية آقاي نﻮروزي در مﻮرد تكدورهايبﻮدن تل ميرجاشيري و انتساب آن به »باكﻮن ب ‪ «٢‬را بپذيريم‪ ،‬ميتﻮانيم ادعا كنيم كه پس از يك‬
‫وقفة ﻃﻮﻻني از دوران نﻮسنگي‪ ،‬شاهد يك استقرار گسترده هم در تل نﻮرآباد و هم در مجاورت آن يعني در تل ميرجاشيري هستيم كه ميتﻮانسته بزرگترين‬
‫استقرار دوران مسسنگي در جنﻮب ايران باشد‪.‬‬
‫تل نﻮرآباد در سال ‪ ١٣٥٥‬به ثبت ملي رسيد و نخستين نشانههاي عرصه و حريم آن در همان سال انجام گشته بﻮد اما تل ميرجاشيري سالها بعدتر‬
‫در دوران معاونت پژوهشي آقاي جليل گلشن و با حضﻮر استادان بهنامي چﻮن باقرآيتاﷲزاده شيرازي‪ ،‬مهندس حسن محبعلي‪ ،‬مهدي رهبر و ناصرنﻮروززاده‬
‫چگيني در ‪ ٣‬آبانماه ‪ ١٣٧٩‬با شمارة ‪ ٢٩٥٦‬در فهرست آثار ملي ايران جاي گرفت‪ .‬با اين وجﻮد ساﻻنه تمام سطح محﻮﻃه بهﻃﻮر كامل تﻮسط كشاورزان زير‬
‫كشت ميرود‪ .‬كشاورزي و تﻮسعه فضاي شهري به سﻮي عرصه دو تهديد عمده براي ماهيت وجﻮدي اثر بهشمار ميروند‪ ،‬از اينرو شناسايي و تعيين دقيق‬
‫حد و حدود عرصه‪ ،‬جهت تدوين ضﻮابط حفاظتي و پيشنهاد حريم حفاظتي پيرامﻮن آن بهمنظﻮر حفاظت در برابر روند رو به رشد تﻮسعة كالبدي شهر فيروزآباد‬
‫و روستاي جابه‪ ،‬از مهمترين اهداف اجرايي ﻃرح حاضر بﻮد كه در اين راستا گمانهزني بهمنظﻮر تعيين عرصه و پيشنهاد حريم حفاظتي با مجﻮز صادره از‬
‫پژوهشگاه ميراث فرهنگي بهمدت يكماه در مهر ‪١٤٠١‬خ و با همكاري ادارهكل ميراث فرهنگي استان فارس به انجام رسيد‪.‬‬

‫توصيف محوطﻪ‬
‫پس از بررسي هاي ميداني و مرور سﻮابق تصاوير هﻮايي و ماهﻮارهاي كه به جهت دستيابي به شناختي از وضعيت برجستگي مشهﻮد اثر و پراكنش دادههاي‬
‫فرهنگي در محيط انجام شد‪ ،‬ميتﻮان گفت كه عرصة مشهﻮد محﻮﻃه از شمال به جنﻮب داراي ﻃﻮلي در حدود ‪ ٢٢٠‬متر و پهنايي در حدود ‪ ١٨٠‬متر است‬
‫)شكل ‪ .(٢‬شيب محﻮﻃه در سمت شمال و غرب آن مﻼيم بﻮده اما در سمت شرق و جنﻮب كه به چشمانداز تل نﻮرآباد منتهي مي شﻮد‪ ،‬بسيار تند است و يك‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٧١٣‬‬

‫پشتة ‪ ٥‬تا ‪ ٦‬متري نسبت به زمينهاي كشاورزي حاشية شرقي ايجاد ميكند‪ .‬امروزه سطح محﻮﻃه بهدليل فعاليتهاي كشاورزي و تسطيح‪ ،‬به حالت پلكاني‬
‫و تراسبنديشده درآمده است‪.‬‬
‫نكتة قابلتﻮجه اينكه در بررسي و پيمايش ميداني از محﻮﻃه و در تطبيق كروكي پروندة ثبتي مشخص شد كه در حدود ‪ ٧٠‬متري غرب تل‬
‫ميرجاشيري يك برجستگي كﻮتاه نزديك به دايرهايشكل با ارتفاعي در حدود يك متر و مساحت يك هكتار وجﻮد دارد كه اگرچه در پروندة ثبت ملي تل‬
‫ميرجاشيري مﻮرد تﻮجه قرار نگرفته اما مﻮقعيت نزديك آن به تپة ميرجاشيري و برجستگي آن پرسش جدي در مﻮرد ﻃبيعي يا باستانيبﻮدن آن را مطرح نمﻮد‬
‫كه تﻼش شد با انجام گمانهزني بر آن به اين پرسش پاسخ داده شﻮد‪.‬‬

‫شرح عﻤليﺎت ميداﻧي‬

‫باتﻮجه به هدف كاوش كه دستيابي به شناختي از كيفيت ﻻيههاي زيرسطحي بﻮد كﻮچكترين اندازة استاندارد يعني يك متر مربع براي تمامي گمانهها انتخاب‬
‫شد‪ .‬استراتژي انتخاب محل گمانهها قرارگيري آنها بيرون از محدودههاي برجسته و مشخص عرصه و به بيان دقيقتر در پيرامﻮن برجستگي محﻮﻃه بﻮد‪.‬‬
‫ﻻزم به يادآوري است كه محدودة ظاهري عرصه با انطباق تصاوير هﻮايي دهههاي قبل همانند تصﻮير هﻮايي مﻮجﻮد از سال ‪١٣٣٥‬خ با دقت زيادي شناسايي‬
‫و پس از آن بﻮد كه محل گمانههاي كاوش انتخاب گرديد )شكل ‪ .(٣‬در پيرامﻮن تل ميرجاشيري ‪ ١٤‬و در محﻮﻃة غربي ‪ ٤‬گمانه حفاري و كاوش شد‪ .‬تمامي‬
‫گمانهها يك متر مربع مساحت داشته و تا عمق يك متر از سطح مﻮرد كاوش قرار گرفتند‪ .‬عمق يك متري براي تشخيص اﻃمينانبخش از كيفيت استقراري‬
‫ﻻيههاي زيرسطحي در نظر گرفته شد )شكل ‪.(٤‬‬
‫در تمامي گمانههاي كاوششده شاهد يك ﻻية سطحي مضطرب كه نتيجة فعاليتهاي كشاورزي و شخمزني است‪ ،‬بﻮديم‪ .‬شيﻮة كاوش گمانهها‬
‫براساس تفاوت جنس و رنگ نهشت بﻮد‪ .‬هيچ سازة معماري در گمانهها مشاهده نشد‪ .‬با اين وجﻮد در بيشتر آنها شاهد وجﻮد دادههاي سفالي از نﻮع نخﻮدي‬
‫ساده يا منقﻮش درون نهشت گل رسي فشرده بﻮديم‪ .‬هرچند بايد تأكيد كرد كه براي تعيين عرصه‪ ،‬دادههاي متفرقة سفالي درون نهشت صرفاً مﻼك تشخيص‬
‫نبﻮده و وجﻮد يك ﻻية مشخص استقراري همانند آنچه در گمانة شمارة ‪ ١٣‬مشاهده شد و يا حجم باﻻي دادههاي عمدتاً سفالي درون نهشت گل رس همانند‬
‫گمانههاي ‪ ١٥‬تا ‪ ١٨‬از عﻮامل مهم در تشخيص واقعشدن گمانه درون عرصه بﻮد )جدول ‪ .(١‬براي اﻃمينان از ماهيت برجستگي غرب محﻮﻃه چهار گمانه در‬
‫برجستهترين بخشهاي آن مﻮرد كاوش قرار گرفت‪ .‬ﻻزم به يادآوري است كه وجﻮد كشت ذرت روي سطح محﻮﻃه شرايط كار را براي حفر گمانههاي بيشتر‬
‫سخت و غيرممكن كرده بﻮد‪.‬‬

‫جدول ‪ .١‬شمارة گمانههاي كاوششده‪ ،‬اندازه و عمق آنها براساس كيفيت ﻻيهنگاري گمانهها )گمانههاي مشخصشده با‬
‫نشانة خط تيره )ـ( فاقد آثار و گمانههاي مشخصشده با نشانة ‪ +‬داراي آثار و درون محدودة عرصه تشخيص داده شدهاند‪.‬‬
‫ﻧهشت بﺎستﺎﻧي‬ ‫عﻤق ﻧهﺎيي كﺎوش‬ ‫اﻧدازه )م‪ .‬م(‬ ‫ش‪ .‬ﮔﻤﺎﻧﻪ‬
‫)س‪ .‬م(‬
‫‪-‬‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪٧،٨،٩،١٠،١٢،١٤‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪١٠٠‬‬ ‫‪١×١‬‬ ‫‪١،٢،٣،٤،٥،٦،١١،١٣،١٥،١٦،١٧،١٨‬‬

‫يﺎفتﻪﻫﺎ‬
‫باتﻮجه به پژوهش كتابخانهاي از اسناد و مدارك مﻮجﻮد از سالهاي قبل تا به امروز در قالب تصاوير هﻮايي و پروندة ثبتي اثر بههمراه يافتههاي بهدستآمده از‬
‫گمانههاي كاوش‪ ،‬بررسي برش ديﻮارهها‪ ،‬سرپرست كاوش از بين ‪ ١٤‬گمانهاي كه براي تعيين عرصة تل ميرجاشيري مﻮرد كاوش قرار گرفت‪ ٨ ،‬گمانه را‬
‫داراي نهشت درجاي باستاني و درون عرصه تشخيص داد‪ .‬همچنين در پاسخ به پرسش باستاني يا ﻃبيعيبﻮدن محﻮﻃة غرب تل ميرجاشيري باتﻮجه به‬
‫يافتههاي سفالي و بررسي ديﻮارة گمانههاي شمارة ‪ ١٥‬تا ‪ ١٨‬باستانيبﻮدن آن مسجل گرديد‪.‬‬
‫هرچند در پروندة ثبتي محﻮﻃه به تكدورهايبﻮدن آن تأكيد شده‪ ،‬اما باتﻮجه به كيفيت دادههاي بهدستآمده كه عمدة آنها قطعات ُخرد و رسﻮب‬
‫گرفتة سفال بهصﻮرت پراكنده در نهشت زير ﻻية سطحي است‪ ،‬ميتﻮان گفت كه دو دورة مشخص براي تل ميرجاشيري و البته محﻮﻃة غربي قابل ارائه‬
‫است‪ .‬نخست دوران مسسنگي كه با سفالهاي نخﻮديرنگ ساده يا منقﻮش »باكﻮن بي دو« و يا كشف يك قطعه ابزار سنگي در گمانة شمارة يك تظاهر‬
‫مييابد )شكل ‪ (٥‬و ديگري شﻮاهد استقرار در دوران تاريخي هم در تل ميرجاشيري و هم در محﻮﻃة غربي است كه باوجﻮد سفالهاي نارنجيرنگي كه بر‬
‫بدنة آنها شيارهاي مﻮازي نﻮاري ايجاد شده و نمﻮنههاي مشابه فراواني در محﻮﻃههاي شاخص تكدورهاي هخامنشي در فارس دارد‪ ،‬ميتﻮاند سندي بر‬
‫استقرار هخامنشي در محﻮﻃة تل ميرجاشيري باشد‪ ،‬بهويژه كه شﻮاهد سفالي هخامنشيان در تل نﻮرآباد نيز بهدست آمده است )‪.(Potts et al. 2005: 92‬‬
 ‫‪ | ٧١٤‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫ﻧتيجﻪﮔيري‬
‫انجام عمليات گمانهزني در محﻮﻃة تل ميرجاشيري در كنار بررسي اسناد و مدارك مﻮجﻮد مانند تصاوير هﻮايي دهههاي گذشته مﻮجب شناخت دقيقتري از‬
‫كيفيت ﻻيههاي باستاني و محدودههاي واقعي محﻮﻃه گشت‪ .‬محدودههاي محﻮﻃة غربي نيز كه تاكنﻮن مﻮرد بررسي و شناسايي قرار نگرفته بﻮد بهعنﻮان‬
‫يك تپة باستاني كه نيازمند حفاظت و مراقبت است‪ ،‬مشخص شد و بهجهت نزديكي و پيﻮستگي ساختاري تل ميرجاشيري و تل نﻮرآباد‪ ،‬حريم و ضﻮابط‬
‫حفاظتي واحدي در يك نقشه تهيه شد كه انتظار ميرود با تصﻮيب و ابﻼغ آن‪ ،‬حفاظت از يكي از بزرگترين و شاخصترين محﻮﻃههاي پيشازتاريخي ايران‬
‫بهشكل كارآمدتري از گذشته انجام گيرد )شكل ‪.(٦‬‬

‫كتﺎبﻧﺎمﻪ‬
‫نﻮروزي‪ ،‬رضا‪ ،١٣٧٩ .‬گزارش پرونده ثبتي تل ميرجاشيري نﻮرآباد ممسني‪ ،‬شيراز‪ :‬مركز اسناد ادارهكل ميراث فرهنگي استان فارس‪) ،‬منتشرنشده(‪.‬‬

‫‪Potts, D. T., K. Roustaei, K. Alamdari, K. Alizadeh, A. Asgari Chaverdi, A. Khosrowzadeh, L. Niakan, C. A. Petrie, M. Seyedin, L. R.‬‬
‫‪Weeks, B. McCall, M. Zaidi. 2005, “Eight thousand years of history in Fars Province, Iran”, Near Eastern Archaeology 68 (3): 84-92.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٧١٥‬‬

‫شكل ‪ .١‬مﻮقعيت تل ميرجاشيري در شمال تل نﻮرآباد ممسني و همپﻮشاني كروكي تهيهشده از آن در پروندة ثبتي روي تصﻮير ماهﻮارهاي سال ‪.٢٠٠٣‬‬

‫شكل‪ .٢‬تل نﻮرآباد‪ ،‬تل ميرجاشيري و محﻮﻃة غربي در تصﻮير هﻮايي سال ‪١٣٣٥‬خ )سازمان جغرافيايي ارتش(‪.‬‬
 ‫‪ | ٧١٦‬گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران‬

‫شكل ‪ .٣‬مﻮقعيت گمانههاي پيرامﻮن تل ميرجاشيري و محﻮﻃة غربي و ترسيم خط عرصه براساس كيفيت دادههاي كاوش روي تصﻮير ماهﻮارهاي سال ‪.٢٠٢٢‬‬

‫شكل ‪ .٤‬كاوش گمانة شمارة ‪ ٣‬در محﻮﻃة اصطبل واقع بر عرصه كه امروزه تحت مالكيت ادارهكل ميراث فرهنگي استان فارس قرار دارد‪.‬‬
‫گزارشهاي بيستويكمين گردهمايي ساﻻنة باستانشناسي ايران | ‪٧١٧‬‬

‫شكل ‪ .٥‬ابزار سنگي كشفشده از گمانة شمارة ‪ ١‬و يك قطعه سفال نﻮع باكﻮن بي دو كه از گمانة شمارة ‪ ١١‬بهدست آمد‪.‬‬

‫شكل ‪ .٦‬نقشه و ضﻮابط عرصه و حريم حفاظتي محﻮﻃههاي تل نﻮرآباد و تل ميرجاشيري براساس نتايج حاصل از گمانهزني )ترسيم‪ :‬احسان برهاني(‪.‬‬
Research Institute for Cultural Heritage and Tourism

Reports of the 21st Annual Symposium on Iranian Archaeology

Edited by: Sajjad Alibaigi

Copy Editing: Farshid Mosadeghi Amini
Secretary of the Annual Symposiums Secretariat: Fatemeh Farshi Jalali
Design and Layout: Mohsen Zeynivand
Cover Design: Seyedeh Sara Mohammadi
Publisher: Research Institute for Cultural Heritage and Tourism (RICHT)
ISBN: 978-622-8201-36-8
© Research Institute for Cultural Heritage and Tourism (RICHT)
Reports of the 21st Annual Symposium on Iranian Archaeology

Edited By
Sajjad Alibaigi
(Razi University)

March 2024