Professional Documents
Culture Documents
Ku psychologii personalistycznej
Studia Psychologica nr 3, 83-89
2002
Studia Psychologica
UKSW
3 (2002) s. 83-89
ZENON UCHNAST
KU PSYCH O LO G II PERSONALISTYCZNEJ
Ponad sześć lat temu została podjęta inicjatywa powołania przy Franciszkańskim
Uniwersytecie w Steubenville (USA) Instytutu Psychologii Personalistycznej. Poja
wienie się tej inicjatywy i sposób jej realizacji wydaje się bardzo podobny do tworzą
cej się w końcu lat pięćdziesiątych orientacji humanistycznej w psychologii. W celu
zapewnienia rozwoju tej orientacji psychologii w środowisku akademickim, z inicja
tywy Abrahama Maslowa i Clark Moustakas, powołano do istnienia w 1961 r. the
American Association for Humanistic Psychology przy Brandeis University (USA).
W miarę poszerzania się zakresu oddziaływania postulatów i założeń psycho
logii humanistycznej coraz częściej akcentuje się zarówno potrzebę uwzględnia
nia osobowych aspektów doświadczenia i zachowania jednostki ludzkiej zarów
no w psychologii stosowanej, jak i w psychologii ogólnej. Na aktualność i podsta
wowy charakter tej problematyki zwracałem wielokrotnie uwagę (Uchnast,
1983,1990,1997). Niemniej zauważyć można u wielu psychologów przejawy ten
dencji do zawężania znaczenia osobowych aspektów ludzkiego funkcjonowania
jedynie do tego, co subiektywne, osobiste, prywatne, będące przedmiotem treści
samoświadomości.
Znaczące wydaje się to, iż Gordon Allport (1953), prekursor wielu założeń
psychologii humanistycznej, poszukując teoretycznych podstaw dla psychologii
osoby (person-centered) zwrócił uwagę na oryginalne i szczególne inspirujące
znaczenie prac Williama Sterna (1871-1938).
* Za Allportem (1960, s. 38): „The person is living whole, individual, unique, striving toward goals,
self-contained and yet open to the world around him; he is capable of having experience.” Allport po
daje również oryginalny tekst w języku niemieckim: „Die Person ist eine individuelle, eigenartige
Ganzheit, welche zielstrebig wirkt, selfstbezogen und weltoffen ist; fähig ist zu erleben” (Stern, 1938).
różniających ją jakościowych cech ludzkiej świadomości. „Świadomość jest spe
cyficznie ludzką formą uprzytomniania sobie - jest swoiście ludzką zdolnością
nie tylko do poznania czegoś, ale poznania, że poznaję, to znaczy doświadczenia
siebie jako podmiotu w odniesieniu do przedmiotu albo jako «ja» w odniesieniu
do «ty». Erwin Straus jest autorem rozprawy o nieprzemijającej wartości, zatytu
łowanej The Upright Posture (...) kiedy człowiek staje na dwóch nogach, prostuje
się i patrzy, [nie tylko czuje na odległość, jak np. pies, ale również] uświadamia
sobie odległość między nim a światem. Uważam, że ów dystans wiąże się ze świa
domością. (...) To samo zjawisko sprawia, iż człowiek jest bytem pytającym. Nie
moglibyśmy pytać, gdybyśmy nie uświadamiali sobie dystansu między nami
a światem”. (May, 1973, s. 139ns.)
Specyficznie ludzka zdolność do refleksyjnego dystansu w stosunku do siebie
i otaczającego świata, zdaniem Maya, ma swe podstawy w pierwotnej zdolności,
„dzięki której ktoś wie, że nie jest sumą cech, sposobów zachowania czy ról spo
łecznych, ale że jest on tym, który ma te cechy i pełni dane role” (1958, s. 64).
May (1973) poddał szczegółowej analizie zdolność, dzięki której jednostka ludz
ka wie, że nie jest ani „czystym podmiotem” (czystą wolnością), ani „czystym
przedmiotem” (stanem czystego zdeterminowania), lecz raczej osobą, która ma
możność oscylacji między jednym a drugim sposobem doświadczania siebie.
W tym też kontekście May formułuje podstawowe psychologiczne pytanie pro
blemowe: „Czy owa dialektyczna zależność między doświadczającą osobą jako
podmiotem a doświadczającą osobą jako przedmiotem nie stanowi w istocie
właśnie świadomości? Proces oscylacji udostępnia mi możliwość - mogę między
nimi wybierać, mogę obciążyć jedną albo drugą szalę wagi. (...) Moja wolność,
w autentycznym sensie, tkwi nie w tym, że mogę żyć jako «czysty podmiot», ale
raczej w mojej zdolności doświadczania obu stanów, życia w dialektycznej zależ
ności” (May, 1973, s. 16).
Występujący w powyższej wypowiedzi termin „osoba” ma szczególne znacze
nie. Zarówno doświadczenie możliwości „oscylacji”, jak i wybierania któregoś
z „obu stanów”, w ujęciu Maya, stanowią o specyfice doświadczenia osobowego.
Jego rozwój następuje w miarę różnicowania się doświadczenia siebie jako pod
miotu i przedmiotu, jak również w wyniku wzrostu wewnętrznej spójności, którą
May określa terminem „ja scentralizowane” (centered-self) (May, 1973, s. 16,
94). Dzięki tej szczególnej zdolności, jak stwierdza May: „Człowiek dysponuje
zupełnie nowym wymiarem otwartości na świat, swobodą poruszania się w sto
sunku do przedmiotowego środowiska. Szczególnie ważne dla nas jest tutaj, że
zdolność człowieka do uświadomienia sobie faktu, iż jest zarówno ograniczony,
jak wolny, nadaje temu zjawisku autentyczny charakter dylematu, w obliczu któ
rego trzeba podjąć decyzję, choćby tylko nie przyjęcia odpowiedzialności za wol
ność związaną z tą otwartością na świat” (1973, s. 19).
Wyróżniając zatem osobowe aspekty w psychologicznej analizie ludzkiego
doświadczenia, zwraca się szczególną uwagę nie tyle na treść przedmiotu do
świadczania, ile raczej na specyficzny dla człowieka sposób doświadczania. Z a
proponowana przez Maya analiza specyfiki ludzkiego doświadczenia, wyraża
nego w term inach „ja jestem ”, prowadzi nie tyle do ujęcia zdolności do uświa
domienia świata zewnętrznego, lecz również do odkrycia zdolności bycia pod
miotem układu relacji podmiot-przedmiot. W związku z tym May (1958, s. 46)
akcentował, iż pełne doświadczenie własnego istnienia {sense o f being) wyraża
się nie tyle w doświadczeniu ja jestem podmiotem, ale raczej w doświadczeniu
ja jestem tym, który potrafi, między innymi, doświadczyć siebie jako podmiot
i przedm iot tego, co się zdarza.
Przyjęte przez Maya psychologiczne znaczenie doświadczenia ześrodkowane-
go „ja” można by traktować zamiennie z terminem osobowe ja. Zdaniem bo
wiem Maya, możność doświadczania bycia ześrodkowanym ja, jak wyżej zazna
czono, jest podstawą tej zdolności, dzięki której jednostka wie, że nie jest jedy
nie sumą cech lub określonych sposobów zachowania się, ale ma możność samo-
okreśłania się, kształtowania własnej twarzy, nawiązywania właściwych sobie
kontaktów z innymi ludźmi, stawania się osobą.
Nadto, zdolność bycia osobowym podmiotem ujawnia się, gdy człowiek nie
tylko doświadcza, że istnieje-w-świecie, ale również, że ma świat: „Ja jestem tym,
który ma ten świat i który w nim działa” (May, 1973, s. 141). Jest to specyficzny
rodzaj ludzkiej aktywności wewnętrznej, warunkującej rozwój poczucia wolno
ści, które, jak stwierdza May (1973, s. 16, 94), z natury rzeczy można umiejsco
wić tylko w podmiocie działającym jako całość. Wydaje się, iż te aspekty ludzkiej
aktywności miał na uwadze May (1995, s. 17), gdy określał ludzkie bycie osobą
jako indywidualną strukturę możliwości.
4. PROGRAM BADAWCZY INSTYTUTU PSYCHOLOGII PERSONALISTYCZNEJ