Ata-babalarımızdıń ásirler dawamında toplaǵan turmıslıq tájiriybesi, diniy, etikalıq, ilimiy, kórkem

ádebiy kóz qarasların kórsete alatuǵın tariyxıy estelikler arasında Xorezm aymaǵında jaratılǵan, «Avesto»
dep atalǵan biybaha ruwxıy estelik ayriqsha orin iyeleydi.Eń dáslep, sonı da aytıw kerek, ayyemgi
atababalarımızdıń aqıl-ziyrekligi, mánáwiy jemisi bolǵan bul kem ushraytuǵın esteliktiń zaman
topanlarınan, kóplegen sınaqlardan ótip, biziń dáwirimizge deyin jetip kelgeniniń ózinde úlken mánis
sáwlelengen. Bunday derekler biziń úlkemizde, búgin biz jasap turǵan topıraqta ayyemnen ullı mádeniyat
bolǵanlıǵı haqqında guwalıq beredi. Áne sonday tariyxıy estelik úlgileri menen jaqınnan tanısar ekenbiz,
olarda berilgen tereń pikir hám ideyalar, turmıs filosofiyası bizdi búgin de tań qaldırıwına taǵı bir márte
guwa bolamiz. Mısal ushın, «Avestoniń túpkilikli mánis-mazmunın belgilep beretuǵın «Iygilikli pikir,
iygilikli sóz, iygilikli ámel» degen principti alatuǵın bolsaq, ol házirgi zaman ushın da órnek bola alatuǵin
mánis bar ekenin kóriw múmkin. Áne sonday pikirler, yaǵnıy, iygilikli niyet, sóz hám istiń birligin
jámiyet ómiriniń ústin turatuǵın ideyası retinde aytıw biziń búgingi ruwxıy ideyalarimiz benen qanshelli
ajıralmas bekkem turmisliq tıykarǵa iye ekenligi úlgi bola aladı. «Avesto»da bolmıstıń ulıwmalıǵı hám
bir pútinligi, insan ómiriniń tábiyat penen uyǵunligi máselesi adamnıń ruwxiy dunyasina bekkem
baylanıslı halda kórsetilgenligi kóp zattı ańlatadı. Bul jaǵday insannıń ruwxıy dúnyasın qáliplestiriwde
qorshaǵan ortaliqqa áyyemgi zamanlardan berli qanday kúshli tásir kórsetip kelgenine taǵı bir márte
itibarımızdı tartadı. Zardushtiylik dini eramızdan aldınǵı VI ásirlerde Orta Aziya hám áyyemgi Iranda
júzege kelgen din bolıp tabıladı. Bul dinge sıyınıw Zaratushtra (yamasa Zardust, yamasa Zaroastr) atı
menen baylanıslı. Izertlewshilerdiń arasında Zardushtiń tariyxda bolǵan yamasa bolmaǵanlıǵı boyınsha
túrli pikirler bar. Geyparalar onı tariyxıy shaxs dep bilse, taǵı basqalar onı apsanalıq shaxs dep esaplaydi.
Dereklerdiń xabar beriwine qaraǵanda, ol eramızdan aldınǵı, shama menen 570- jıllarda tuwilǵan
iláhiyatshi, filosof, shayır bolıp tabıladı. Zardusht Orta Aziyadaǵı kópqudaylıqqa tiykarlanǵan áyyemgi
diniy kóz qaraslardı hám isenimlerdi qayta islep jańa dinge tiykar saldı. Zardushtıń hám “Avesto”niń
watanı qay jerde bolǵanlıǵı tuwrısında tartıslar bolıp eki túrli pikir alǵa súrilgen: birinshisi «batıs
teoriyasi» bolıp, oǵan kóre Media (házirgi Iran aymaǵında ) Zardushtıń watanı hám Zardushtıyliqtıń
dáslepki tarqalǵan ornı esaplanadı. Bul pikir tárepdarlarınıń dálili - birinshiden Zardushtıyliqtıń áyyemgi
Iran aymaqlarında keń tarqalǵanlıǵı bolsa, ekinshiden Zardushtıyliqtıń múqaddes kitabı esaplanǵan
Avestonıń bizge shekem jetip kelgen nusqası áyyemgi Iran -paqlaviy tilinde jazılǵanlıǵı bolıp tabıladı.
Taǵı bir basqa pikir «Shıǵıs teoriya»si bolıp, Oǵan kóre Zardusht watanı hám Zardushtıyliqtıń dáslepki
tarqalǵan ornı Xorezim esaplanadı hám kópshilik derektaniwshilar sol teoriya tárepdarlari bolip
esaplanadı. Xorezim birinshi bolıp Zardushtiyliktıń múqaddes otı «Atar - xurra» jaǵılǵan hám
Axuramazda Zardusht penen baylanısqan orın esaplanadı. Zardushtıyliqtıń tiykarǵı deregi esaplanǵan
Avestoda: «birinshi bar múqaddes ot «Atarxurra» «Eran-vej» (geypara dereklerde «Ayrian vedja») da
jaǵildı» dep aytıladı. «Eran-vej»dıń geografiyalıq hám klimatlıq xarakteristikası Xorezim aymaǵina tuwrı
keledi. Kóp jıllıq tartıslardan keyin otızdan artıq shet el avestotaniwshi ilimpazlar hám ózimizdiń
izertlewshi ilimpazlarımız zardushtıń hám “Avesto”niń watanı Ózbekstan, áyyemgi Xorezim bolǵan
degen qatań bir pikirge kelgen. Izertlewshi ilimpazlardıń bunday birgeliktegi shıǵarǵan juwmaqların
BMSh nıń pán, bilimlendiriw hám mádeniyat bólimi YuNESKO da tastıyıqlanǵan. Solay etip,
zardushtiylik Oraylıq Aziyada qáliplesip, keyinirek Iran hám basqa ellerge tarqalǵan. Avestoda
Axuramazda tárepinen berilgen «Bereket hám ómir» iyesi bolǵan bir qatar mámleketler aytip ótiledi hám
olardıń eń birinshisi dep, «duniyada hesh zat onıń shırayına teń kela almas «Eran-vej», keyin
«sharwa,otlaq jerge bay» Soǵd (Suqd), «qudretli hám múqaddes» Mouru (Marv), «Biyik kóterilgen
bayraqlar mámleketi» Baxti (Baktriya) haqqinda aytip ótiledi. Avestoda, sonıń menen birge, Zardusht
tuwilǵan hám óz iskerligin baslaǵan jurt haqqında da maǵlıwmat beriledi. Aytılıwına qaraganda, «Sonday
mámleketti kóp sanlı áskerlerdi batır sarkardalar basqaradi, biyik tawları bar, jaylaw hám suwi menen
gózzal, sharwashılıq ushın barlıq zat tayar, tereń, suwǵa mol kóli bar, keń jaǵalı hám keme júretuǵun
dáryaları óz tolqınların Iskata (Skifiya), Pauruta, Mouru (Marv), Xareva (Ariya) Bava (Soǵd aymaǵında ),
Xivarizima (Xarezim) mámleketleri tárepke alip barıwshı dáryaları bar». «Keń jaǵalı, keme júretuǵın
dáryalar» bul Amiw hám Sirdariya bolıp, Avesto suwretlegen usı qalalar Orta Aziya qalalarınıń bul eki
dárya jaǵalarında jaylasqanlıǵı bolıp tabıladı. Soǵan tıykarlanıp, biz Zardushtıń watanı, Zardushtıyliqtıń
dáslepki mákanı hám Avestonıń kelip shıǵıw ornı dep Xorezim, Soǵd, Farkana yamasa Baktriyani ayta
alamız. Avestonıń «yasht» bóleginde aytiliwinsha Zardushtıń watanlasları oǵan isenbiydi, jáne onıń
táliymatın qabıl etpegen. Zardusht watanin tárk etip, qońsı mámleketke ketedi, ol jerdiń Malikasi Xutoasa
hám patsha Vishtaspaniń isenimine erisedi, olar Zardusht táliymatın qabıl etedi. Sol waqitlari qońsılas
mámleket menen urıs baslanıp, Vishtaspa jeńiske erisedi. Sonnan keyin bul táliymat xalıqlar ortasında
keń tarqala baslaǵan. Zardushtiylik táliymatı. Zardushtiylik táliymatı Orta Aziyada alǵashqı dáwirde
ámelde bolǵan tábiyat kúshlerin iláhiylastiruwshi isenimlerge salıstırǵanda progressiv, monoteistik
táliymat bolıp tabıladı. Ol paydasız qan shiǵariwshi qurbanlıqlar, áskeriy soqliǵisiwlar, qaraqshılıq
urısların qaralap, erkin turmıs keshiriwge, miynetke, dıyxanshılıq, sharwashılıq penen shuǵıllanıwǵa
shaqiradi. Materiallıq turmıstı jaqsılawǵa urınıwdı jawızlıqqa qarsı gúres dep esaplaydı. Zardushtiylik
dininde qarıq jarip, jer ashıp onı baǵshiliqqa aylantırǵan insan qudaydiń húrmetine erisedi, kerisinshe,
baǵlardi, egisliklerdi, suwǵarıw imaratların buzǵanlar úlken gúnáǵa qaladı. Zardusht óz táliymatı menen
insanlarǵa tınısh - tatıw jasawdı, hadal miynet qılıwdı úyretgen. Ol óz táliymatın insanlardıń bul
dúnyadaǵı turmısına muwapıq arǵı dúnyadaǵı táǵdiri belgili boliw aldinda, hár bir insan ólgennen keyin
óziniń bul dúnyadaǵı qılmısına muwapıq yamasa máńgi jánnetke, yamasa jaman qılmısları kóp bolsa
dozaqqa túsedi, degen ideyaǵa tiykarlandirǵan. Zardushtiylik táliymatınıń tiykari álem qarama-qarsılıqları
gúresi tiykarına qurılǵan. Jaqsılıq hám jamanlıq, jaqtılıq hám qarańǵilıq, turmıs hám ólim ortasında máńgi
gúres dawam etedi. Barlıq jaqsılıqlardı Axuramazda hám barlıq jamanlıqlardı Axriman ańlatadı.
Axuramazda insanlarǵa iygilikli islerdi aytıp, olarǵa ámel qılıwdı, jaman islerden saqlanıwdı buyıradi.
Zardushtiylikde iyman úsh nársege tiykarlanadı : pikirler tazaliǵi, sózdiń tazalıǵı, ámellerdiń insaniyligi.
Hár bir Zardushtiylikke siynatuǵin insan kúnine bes ret juwiniǵ, páklenip, quyashqa qarap onı alǵıslap
sıyınıwı shárt bolǵan. Zardushtiylik ibadatxanalarinda turaqlı túrde ot janıp turadı. Olarda dúnyadaǵı tórt
element - suw, ot, jer hám hawa ullılanadı. Zardushtiylikte jerlew dástúri ayriqsha bolıp, ólgenler bir
neshe tómen, biyik mazarlarǵa qoyıladı, onda ólilerdiń góshin qus jep, suyeklerin tazalaydı. Góshten
tazalanǵan suyekler minar ortasındaǵı quduqǵa shashıp jiberiledi. Bunda «halal»menen «haram»nıń bir-
birine jaqınlaspawina erisiledi. Zardushtiylik dini jáhán kóleminde eń áyyemgi dinlerden biri esaplanıp,
eramızdan aldınǵı VI ásirler Orta Aziya, Azerbaydjan, Iran hám Kishi Aziya xalıqlarınıń iseniwshi dini
esaplanǵan. Iran patshalari dáwirinde Iranda rásmiy mámleket dinine aylanǵan. Biraq bul dáwirde onı
ruwxaniyler, ziyali hákimler óz máplerine boysındirǵan. Orta Aziyanı arablar islamlastirǵanǵa shekem,
zardushtiylik jergilikli xalıqlardıń tiykarǵı dini esaplanǵan. Házirgi kúnde zardushtiylikke iseniwshiler
sanı keskin azayıp ketken. Olar Indiyanıń Bombey, Gujarat shtatlarında (115. 000 ga jaqın ) hám Irannıń
geypara shet wálayatlarında saqlanıp qalǵan. Bombeyde zardushtiylardiń mádeniy orayı Koma atındaǵı
institut iskerlik júrgizedi. Zardushtıyliqtıń tiykarǵı deregi hám múqaddes kitabı Avesto esaplanadı.
Avesto Orta Aziya, Iran, Azerbaydjan xalıqlarınıń Islamǵa shekemgi dáwirdegi sociallıq-ekonomikalıq
turmısı, diniy qarasları, álem tuwrısındaǵı oyları, úrpádetleri, ruwxıy mádeniyatın úyreniwde eń tiykarǵi
hám birden-bir derek bolıp tabıladı. Axuramazdaniń rásmiy túrde tarqaliwina shekem onıń Zardusht
arqalı Alla tárepinen jiberilgen iláhiy xabarları Turan hám Iran aymaǵı xalıqları arasında ásirler
dawamında túrli diniy dástúrler, duwalar, giminler, súre hám ayatlar túrinde jıynala baslaǵan. Bular
Zardushtıń óliminen keyin kitap jaǵdayında jıynalǵan hám «Avesto» (ornatılǵan, qatań etip belgilengen
nızam -qaǵıydalar ) dep atalǵan. Avestonıń Aleksandr Makedonskiy tárepinen Gretsiyaǵa alıp
ketilgenligi, zárúr jerlerin awdarma ettirip, qalǵanın jaǵıp jibergeni, on eki mıń qaramal terisindegi altin
siyalar menen jazilǵan tekst haqqındaǵı (Tabariyda 12000 pergament) keyingi dáwirlerde jaratılǵan
Zardushtiylik ádebiyatında («Bundaqishin», «Shahrixan Iran», «Denkard» (IX ásir), «Arda viraf-duz» (IX
ásir), «Tansar xatlari» (VI ásir), «Muruj az-zaqab», «Forsnoma» hám basqa maǵlıwmatlar bar. Bul
dóretpelerde grekler otxanalardi wayran etkenleri, sıyınıwxanalardaǵı baylıqlardı talan-taraj etkenleri,
dinge sıyınıw ǵayratkerlerin óltirip, tutqın qılıp alıp ketkenlikleri haqqında jazıladı. Házir bizge shekem
jetip kelgen Avesto, Beruniydiń jazıwınsha, negiziniń besden eki bólegi ǵana qalǵan». Jazba dereklerge
kóre haqıyqatdan da Avesto insanlar arasında áwladdan - áwladqa, awızdan -awızǵa ótip, ásirler
dawaminda jasırın saqlanǵan. Arshakiylar dáwirinde Avesto bólimlerin toplaw baslanǵan. Keyinirek
Sasaniylar dáwirinde, Ardasher Papakan (227-243) dáwirinde jazıp alınǵan. Ásirese, Shopur (243-273)
dáwirinde astrologiya, shıpakerlik kásibi, matematika hám filosofiyaǵa tiyisli bólimleri jazıp alınıp,
hámme bólimleri tártipke keltirilgen, keyinirek bul tiykarǵı tekst toltırıp barılǵan. Avestonıń áne sol
tolıqtırılǵan nusqasınıń eki tolıq qoljazbası Indiyada saqlanadı : biri Bombeyde zardushtiylardıń mádeniy
orayı bolǵan Koma atındaǵı institutda ; ekinshisi Kalkuttadagi mámleket kitapxanasında. Avestonıń 13,
17, 149 yashtlarinda airiya, tuiriya, sairima, saina, daxa qáwimleri zardushtiylik dinin qabıllaydı.
Nátiyjede, Avestonıń eń áyyemgi bólimleri, yashtlar júzege keledi. Insaniyat tariyxında birinshi bolıp
Zardusht insanlardıń bul dúnyadaǵı turmısına muwapıq keyingi dúnyadaǵı táǵdiri sheshiliwi haqqındaǵı
táliymattı júzege keltirdi. Avestonıń saqlanıp qalǵan tórt kitabınan birinshisiniń atı «Vedavdat» (dawlerge
qarsı nızam ) dep ataladı. Ol jigirma eki bap bolıp, tiykarınan Zardusht penen Axuramazdaniń soraw-
juwapları hám sóylesiwlerinen ibarat. Ekinshi kitap «Yasna» dep ataladı. Isenim, tájim, salovatga ılayıq
mánislerdi ańlatip, maqtaw qurbanlıq duwalarınan ibarat.Onıń mazmunınıń tiykarin Zardushtıń xatları
(xavarnamaları ) quraydı. Ol jetpis eki boljawdan ibarat bolip esaplanadi. Birinshi boljawda tábiyat hám
halaalliqlar húkimdarı, hámme nárseni biletuǵın hám hámme nársege qurbi keletuǵin Axuramazdaniń
xabarlariniń haqıiyqatlıǵına isenim keltiriwge tiyisli duwalar bar. Úshinshi kitap «Visparat» dep atalǵan.
Ol jigirma tórt baptan ibarat bolıp, álemdi biliwge tiyisli pándu-nasiqatlardan ibarat bolip esaplanadi. Onı
ibadat namazları jiyindisi depte ataydi.Tórtinshi kitap «Yasht» dep atalip, maqtawlar, qutlıqlawlar,
húrmetlewler sıyaqlı mánislerdi ańlatip, Zardushtiylerdiń oqıp juretuǵın duwaları quraydı. Avesto
haqqında eń áhmiyetli derek IX asrge tiyisli «Denkard» (din ámelleri) shıǵarması bolıp tabıladı. Onda
Avestonıń jigirma bir kitabı tolıq tariyplep berilgen. Bul tariypler: sawaplı jumıslar jollaması ; diniy
dástúrler hám urp-ádet qaǵıydaları ; zardushtiylik táliymatı tiykarları ; dúnyanıń Axuramazda tárepinen
jaratılıwı ; aqıret kúni hám ondaǵı esap -kitap ; astronomiya ; social -huqiqiy nızam qaǵıydalar ;
Zardushtıń tuwılıwı hám balalıǵı ; haq joldi tutıw ; jámiyet aǵzalarınıń haq -huqıqları ; dawler, jinler
sıyaqlı jawız kúshlerge qarsı oqılatuǵın duwalar, ámeller hám basqalardan ibarat esaplanadi.