Skrypt Z Cytofizjologii-Bryk

BRYK
z cytofizjologii
Opracowanie zbiorowe
Wrocław 2011
Rozdział 1
Organizacja i funkcjonowanie jądra komórkowego
(RZECZY NIE ROBIONE NA SEMINARIUM MAŁĄ CZCIONKĄ)
Dane ogólne
Wielkość i kształt jądra zależą od stanu czynnościowego i typu komórki:

Komórki młode, proliferujące: duże, okrągłe jądro, wyraźne jąderko, rozproszona
chromatyna
Kom. dojrzałe: jądra różnokształtne
Kom. stare: kondensacja (kariopyknosis) lub fragmentacje (kariorhexis) chromatyny
• W fazie G1 niewielkie jądra
• W G2 większe i nieregularne
Otoczka jądrowa
Wybiórczo i aktywnie uczestniczy w transporcie RNA do cytoplazmy, a enzymów, czynników

transkrypcyjnych i niskocząsteczkowego RNA do nukleoplazmy. Ich ilość zależy od
metabolizmu, wieku czy typu komórki.
1. Wewnętrzna błona otoczki jądrowej

2. Zewnętrzna błona otoczki
• Obie błony wykazują asymetrię (rybosomy i kontakt z RER na zewnątrz; kontakt
z blaszką jądrową wewnątrz; różny skład białkowy)
3. Przestrzeń okołojądrowa między błonami
4. Pory jądrowe zawierające jądrowe kompleksy porowe (JKP)
Ilość zależy od wieku, aktywności i typu komórki
• Cylindryczna struktura oktagonalna złożona z trzech współosiowo ułożonych
pierścieni białkowych (jeden pierścień „nad” drugim)
1) Pierścień cytoplazmatyczny
2) Pierścień jądrowy
3) Zrąb podstawowy – kompleks 8 promieniście wpuklających się do
kanału segmentów (przypominają szprychy koła i tworzą kompleks
kanału centralnego)
• Każda „szprycha” ma 4 podjednostki – 1 służy do zaczepienia całego kompleksu
porowego w otoczce; wszystkie układają się tak, że wraz z otoczką tworzą 8
kanałów peryferycznych – są one miejscem dyfuzji biernej jonów i małych
cząsteczek
• Od pierścienia cytoplazmatycznego odchodzi 8 filamentów białkowych
• Od pierścienia jądrowego także 8, ale one dochodzą do mniejszego pierścienia
końcowego „pływającego” w nukleoplazmie tworząc strukturę podobną do
„koszyka”
• W strukturach JKP znaleźć można ok. 100 białek – tzw. nukleoporyny
odpowiadające za przekaźnictwo jądrowo cytoplazmatyczne
• Kanał centralny JKP zawiera często kompleks kanału centralnego (sic! tak jest w
Zablu) = transporter = czop = ziarnistość centralna – jest to białko przechodzące
przez kanał
5. Blaszka jądrowa
Przylega do bł. wew. otoczki jądrowej
Fibryle blaszki składają się z lamin A,B,C w 25-50%. Posiadają strukturę i skład
podobny do filamentów pośrednich – przez to są zaliczane do szkieletu jądra
i. Białka blaszki nadają kształt jądru tworząc zrąb dla JKP i otoczki.
ii. Laminy uczestniczą w przemianach otoczki w mitozie
iii. Blaszka mocuje pętle chromosomów.
Wymiana jądrowo-cytoplazmatyczna
Kanały peryferyczne: jony, nukleotydy, białka do 10 nm
Kanał centralny – transport aktywny (z udziałem ATP, GTP) RNP, polimeraz i
lamin (mają przyczepione aminokwasowe sekwencje sygnałowe)
1. Dzięki sekwencji białko najpierw łączy się z receptorem cytoplazmy
podstawowej (np. z białkiem szoku cieplnego)
2. Kompleks białko-sekwencja-receptor przyczepia się do JKP (w tym
łączeniu uczestniczą nukleoporyny)
3. Białkowy nośnik transportujący wahadłowo transportuje kompleks do
jądra
4. Receptor wraca do cytoplazmy
• RNP w kierunku przeciwnym na podobnej zasadzie
Macierz jądrowa = matrix jądrowa = nukleoszkielet = szkielet jądrowy
Struktura pozachromatynowa pozostała po strawieniu kwasów nukleinowych.

1. Blaszka jądrowa wraz z JKP
2. Jąderka resztkowe
3. Macierz wewnętrzna(pozająderkowa włóknisto-ziarnista sieć w przestrzeni interchromatynowej)
Skład
• Włókienka(ogólnie zwane matrycyną) o średnicy 3-5nm składające się z białek matryn
Laminy, białka Ag-NOR, aktyna, białka RNP jądrowych
• Gęste elektronowo ziarna kojarzone ze składnikiem ziarnistym jąderka
Rola macierzy:
I. Organizacja strukturalna jądra, konfiguracja chromatyny
II. Filamenty macierzy wiążą kompleksy replikacyjne
III. Uczestnictwo w regulacji ekspresji genów
IV. Udział w transkrypcji i dojrzewaniu pre-rRNA i hnRNA
V. Wiązanie hormonów steroidowych
VI. Fosforylacja białek wirusowych
VII. Wiązanie karcynogenów
Budowa i struktura kwasów nukleinowych
DNA – polimer; deoksyrybonukleotyd – monomer

Nukleozyd = deoksyryboza + zasada azotowa; nukleozyd + Pi = nukleotyd
Reguła komplementarności: A-T, G-C; nici DNA są antyrównoległe
Szkielet cukrowo-fosforanowy na zewnątrz helisy, rdzeń z zasad azotowych
Formy przestrzenne DNA

DNA B – najpowszechniejsza
o Prawoskrętna helisa(średnica 2 nm)
o 10 nukleotydów na skręt; skok 3,4 nm(bo odległość między nt 0,34)
o Rowek większy i rowek mniejszy
DNA Z (jak Zygzakowate)– powstaje gdy mamy dużo naprzemiennie ułożonych puryn i
pirymidyn
o Lewoskętna
o Najmniejsza średnica
o Tylko jeden rowek
DNA A – największa średnica, najmniejszy skok
RNA – jednoniciowe i pofałdowane z wyjątkiem krótkich fragmentów komplementarnych
mogących się parować, U zamiast T
Replikacja DNA
Zawsze od 5’ do 3’ (czyli przyłączamy grupę fosforanową nowego nukleotydu do węgla 3’ cukru.

Jest semikonserwatywna. Uczestniczy w niej aparat replikacyjny (replisom) zawierający:
Helikazę – rozplatającą podwójną nić DNA

Białka SSB wiążące pojedynczą nić DNA
Polimerazę DNA przyłączającą nowe nukleotydy
Prymazę syntezującą startery RNA (9-10 nt)
Nukleazy zamieniające startery RNA na DNA
Polimerazę naprawczą DNA łączącą nukleotydy utworzone przez nukleazy na nici
opóżnionej
Ligazę łączącą fragmenty DNA na nici opóźnionej
Białko „ruchoma obręcz” - łączy polimerazę z matrycą DNA i umożliwia ślizgowy ruch
wzdłuż niej
1. Początek replikacji – białka inicjujące replikację znajdują miejsce ori

a. Helikaza rozdziela nić, a białka SSB stabilizują pojedyncze łańcuchy
b. Powstaje para widełek replikacyjnych o kształcie Y w obrębie których replikacja
odbywa się dwukierunkowo
2. Przebieg replikacji
a. Synteza startera przez prymazy
b. Na matrycy 5’->3’ synteza odbywa się w sposób ciągły, a nową nić 3’->5’
nazywamy nicią wiodącą
c. Na matrycy 3’->5’ powstaje nić opóźniona z udziałem fragmentów Okazaki (100-
300 pz) – tylko tyle polimeraza potrafi zsyntetyzować „pod prąd”. Każdy nowy
fragment wymaga nowego startera. Usuwanie starterów RNA, zamiana na DNA i
łączenie fragmentów są przeprowadzane przez nukleazy, polimerazę naprawczą
i ligaz
3. Redagowanie – polimeraza łączy nowy nukleotyd tylko gdy poprzedni jest prawidłowy –
polimeraza posiada aktywność nukleazową w kierunku przeciwnym do replikacji(5’-
>3’).
Naprawa DNA
• Pierwsze zabezpieczenie to aktywność nukleazowa polimerazy(usuwa 99% błędów)

• Naprawa przez bezpośrednią rewersję uszkodzenia – nie przerywamy tu łańcucha
o Metylotransferazy przenoszą grupy alkilowe z zasad azotowych na cysteinę
o Fotoliazy DNA usuwają dimery pirymidynowe oraz rozszczepiają fotoprodukty pirymidynowe, z
utworzeniem zasad, które wchodziły w skład fotoproduktów
• Naprawa przez wycinanie zasad azotowych
1. Glikozylazy DNA hydrolizują wiązanie glikozydowe zasady azotowej z cukrem. Powstaje w ten
sposób wolne miejsce, tzw. miejsce AP (acceptor place).
2. Endonukleazy AP rozpoznają miejsce AP i hydrolizują wiązanie fosfodiestrowe po stronie 5’
uszkodzonego nukleotydu
3. Usuwana jest reszta uszkodzonego nukleotydu
4. Polimerazy uzupełniają, a ligazy łączą.
• Naprawa przez wycinanie nukleotydów
1. Helikazy rozplatają podwójną nić DNA
2. Endonukleaza zależna od ATP rozcina nić po obu stronach uszkodzenia (w miejscach zejścia się
podwójnej helisy z pojedynczą nicią)
3. W ten sposób „wyrzucamy” 30 nukleotydową nić
4. Na pozostałej, dobrej nici synteza komplementarnej przez kompleks polimeraz połączonych z
kofaktorami reakcji – niejakimi PCNA (kofaktorem polimerazy DNA delta) i czynnikiem
replikacyjnym C
5. Łączenie przez ligazy
Szybciej usuwane są w ten sposób większe zniekształcenia helisy niż mniejsze
Alternatywnie działa szlak sprzężony z transkrypcją naprawiający uszkodzenia blokujące syntezę
mRNA. Uczestniczą w tym białka CSA i CSB (zmieniają konfigurację dając dostęp białkom
naprawczym do helisy DNA). Defekty genów kodujących te białka prowadzą do choroby
Cockayne’a (CS) [karłowatość, niedorozwój, zwyrodnienie OUN, uszkodzenia wzroku]
• Naprawa błędnie sparowanych zasad azotowych
źle sparowane zasady zaburzają geometrię helisy DNA i są rozpoznawane przez białka
naprawiające. Nić jest przecinana, a luka uzupełniana przez polimerazę i łączona przez ligazę.
• Naprawa przez rekombinację – naprawa pęknięć dwuniciowych(unikamy aberracji chromosomowych)
Rekombinacja homologiczna(przeważa w późnej fazie S i G2) – wykorzystuje nieuszkodzony
homolog. Po pęknięciu obie nici są trawione przez egzonukleazy aż do uzyskania jednoniciowego
3’-końca – potem jest łączony z chromosomem homologicznym, który służy za matrycę.
Dopasowanie pojedynczych nici DNA – białka naprawcze szukają sekwencji powtórzonych w
sąsiedztwie pęknięcia. Nici odcinków niehomologicznych między pęknięciami są przemieszczane
poza helisę i wycinane bezpowrotnie. Decyduje to o dużej wierności tego szlaku naprawy.
Rekombinacja niehomologiczna (dominuje we wczesnej fazie S i G1) z udziałem kinazy białkowej
zależnej od DNA (DNA-PK). Ma podjednostkę o zdolności helikazy (zależnej od ATP), która
zabezpiecza koniec dwuniciowego DNA. Druga podjednostka fosforyluje białka naprawcze.
Chromatyna
DNA wiąże się z różnymi białkami tworząc DNP(50% to białka - strukturalne i enzymatyczne).
Białka histonowe mają małą masę (10-23kDa), są dodatnio naładowane(możliwe wiązania z Pi
DNA) ponieważ mają dużo Lys (najwięcej w H1) i Arg (naj. w H4). Mamy histony rdzeniowe od
H2A do H4 oraz największy histon H1. Histony wykazują bardzo dużą konserwatywność.
Wyróżniamy także 300 różnych białek niehistonowych:
a) Enzymatyczne (np.polimerazy)
b) Regulatorowe (regulujących ekspresję genów)
c) Strukturalne (odpowiadające za przestrzenną organizację DNA np. laminy)
Włókno nukleosomowe (=sznur korali) składa się z nukleosomów, a te możemy podzielić na

rdzeń nukleosomu (oktamer 2x H2A,H2B,H3,H4 o kształcie dysku i dwukrotnie lewoskrętnie
nawinięte 146pz superhelikalnego DNA) i DNA łącznikowy(20-95nt między kolejnymi
rdzeniami). Nukleosom odpowiada nie tylko za strukturę, ale też zmienia kształt w trakcie
replikacji.
Histon H1 znajduje się tam, gdzie DNA wchodzi i opuszcza rdzeń nukleosomu. Ze względu na 1,8
obrotu wokół rdzenia nukleofilament przyjmuje zygzakowate ułożenie. H1 chroni także po ok.10
pz przed i za wejściem na rdzeń. Jest to jedyny tkankowo swoisty histon (powoduje to także
swoistość tkankową łącznikowego DNA).
Chromatosom = rdzeń, H1 i 20 chronionych przez niego pz.
Solenoid = włókno 30nm – powstaje dzięki superspiralizacji nukleofilamentu – powstaje pusta
wewnątrz cewka o średnicy 30nm. Jest to lewoskrętna helisa z 6/8 nukelosomami na skręt.
Upakowanie to jest możliwe dzięki histonowi H1. Płaskie powierzchnie dysku są równoległe do
osi solenoidu.
Pętle włókien chromatynowych = domeny solenoidy zostają zakotwiczone w rusztowaniu
macierzy jądrowej (białka NHP) lub w blaszce jądrowej
Upakowanie. Nukleofilament powoduje 7x kondensację DNA, solenoid- 7x(=49x),
domeny 35x(=1700). Chromosomy interfazowe są skondensowane nawet x10000.
Książka nie zagłębia się w to, w jakim stanie kondensacji jest chromatyna w
poszczególnych fazach.
Strefa interchromatyny(=nukleoplazma) – tu odbywa się proces przetwarzania, dojrzewania i składania pre-

mRNA oraz transport do JKP. Znajduje się pomiędzy skupieniami chromatyny.
a) Ziarna perichromatyny – PG – związane z transkrypcją i formowaniem mRNA. Regularne kuliste ziarna,
spotykane pojedynczo, wielkość 50nm; reprezentują transportową formę pozająderkowego mRNA. Składają
się z cienkich włókien utworzonych przez rybonukleproteidy.
b) Włókna perichromatyny – PF –zlokalizowane w strefie brzeżnej chromatyny skondensowanej. Włokienka 3-
4nm średnicy, nieregularnie zwinięte. Zawierają hnRNA(prekursor pre-mRNA). Ulegają zagęszczeniu po
stymulacji transkrypcji pozająderkowego RNA. Morfologia pozająderkowych kompleksów transkrypcyjnych
różni się od genów jąderkowych (patrz niżej – „choinka”) – nie jest tak regularna.
c) Włókna interchromatyny – IF – reprezentują morfologiczny wykładnik transportu PF w nukleoplazmie i
korespondują do izolowanych cząsteczek hnRNP w czasie ich migracji w przestrzeni interchromatynowej
d) Ziarna interchromatyny – IG - 20nm, zbudowane z delikatnie poskręcanych włókienek oraz połączone między
sobą włóknami tworzą luźną sieć. Ich funkcja pozostaje niewyjaśniona. Zawierają być może snRNA i RNA o
powolnym metabolizmie.
e) Ciałka jądrowe – nieznana funkcja, 200 nm i więcej, fibrylarna otoczka i ziarnisty rdzeń. Ich podgrupą są
ciałka zwinięte zawierające m.in. różne składniki spliceosomów. Mogą więc być wielofunkcyjnymi
strukturami obrabiającymi preRNA
Jąderko - struktura i funkcja
Miejsce biogenezy rybosomów; nieobłonione, sferyczne struktury zmienne w cyklu

komórkowym. Zanikają w profazie i odnawiają się w telofazie w okolicach jąderkotwórczych
(NOR) związanych z chromosomami akrocentrycznymi (13-15,21,22).
Składniki aktywnego transkrypcyjnie jąderka (1-3 zawierają RNP):
1. Ośrodki włókniste (FC) – interfazowe odpowieniki NOR (czyli na chromosomie mamy
NOR, a w chromatynie FC) – są w nich zlokalizowane geny kodujące rRNA. Zbudowane z
luźnego materiału włókienkowego otoczone DFC (patrz niżej)
2. Gęsty składnik włóknisty(DFC) – zawiera 45S pre-rRNA – zawiera włókna o średnicy
4-5nm gęsto upakowane w pasma dookoła ośrodka włóknistego.
3. Składnik ziarnisty jąderka (GC) – zbudowany z ziaren ok. 15nm w postaci pól
wymieszanych z DFC. Zawiera 28S pre-rRNA
• Synteza pre-rRNA odbywa się między FC. a DFC, DFC jest zaś prekursorem GC.
4. Chromatyna związana z jąderkiem
5. Wakuole jąderkowe
Typy strukturalno-czynnościowe jąderek:
1) Jąderka uformowane w nukleolemmę (gąbczaste) – aktywne transkrypcyjnie
2) Jąderka zwarte (aktywne) mają ciasno upakowane i wymieszane włókienka i ziarenka,
występują głównie w młodych kom.
3) Jąderka zwarte z segregacją składników – (nieaktywne) oddzielenie poszczególnych
składników RNP jest wyrazem zahamowania syntezy rRNA
4) Jąderka pierścieniowate – (nieaktywne) obwodowe rozmieszczenie składników RNP
5) Mikrojąderka(nieaktywne) - w kom. starych i degenerujących
Odczytywanie informacji genetycznej

Transkrypcja RNA – polimerazy RNA
1. Pol I – w jąderku – transkrypcja rRNA
2. Pol II – w nukleoplaźmie – synteza pre-mRNA i snRNA
3. Pol III – w nukleoplaźmie – synteza pre-tRNA i 5sRNA
Etapy transkrypcji (to co jest dokładniej w rozdziale drugim tu mniejszą czcionką)
I. Wiązanie Pol przez matrycę – do wiązania potrzebne są dodatkowe białka – czynniki transkrypcyjne(TF). W
pierwotnym transkrypcie znajduje się na końcu 5’ pre-mRNA czapeczka utworzona przez GTP
II. Inicjacja transkrypcji – odbywa się w miejscu startu transkrypcji poprzedzonym promotorem(do 200
nukleotydów, zawierający sekwencję TATA). W regulacji szybkości procesu uczestniczą także regiony
regulatorowe(wzmacniacze, wyciszacze).
III. Elongacja – dołączanie kolejnych nukleotydów
IV. Zakończenie – sygnałem dla końca transkrypcji jest sekwencja AAUAAA. 10-30nt za nimi w kierunku 3’
mamy miejsce poliadenylacji(miejsce przyłączenia sekw. poli-A)
Dojrzewanie RNA – splicing – umożliwiają przejście RNA z jądra do cytoplazmy i oczytanie informacji przez rybosomy
• Pierwotny transkrypt składa się z eksonów i intronów
• Introny wycina spliceosom składający się białek i niskocząsteczkowego RNA
a. Kompleks snRNP rozpoznaje i zbliża do siebie końce intronów.
b. Połączone introny tworzą „lasso” następnie wycinane i degradowane.
c. Następnie dochodzi do kowalencyjnego łączenia eksonów.
•
Modyfikowane są także końce:
a. 5’ w wieloetapowym procesie otrzymuje czapeczkę z 7-metyloguanozyny
b. 3’ jest poliadenylowany(otrzymuje ogonek poli-A)
Redagowanie RNA – Jest to mechanizm regulacji ekspresji genów, ulegają mu niektóre
fragmenty RNA, transkrypt traci albo zwiększa liczbę nukleotydów od 3’ do 5’ – mogą powstać
dzięki temu nowe ramki odczytu. W redagowaniu uczestniczą korygujące sekwencje RNA.
Biogeneza rybosomów
Struktura rDNA
Zawiera 3 rodzaje sekwencji nukleotydowych:
o Sekwencje transkrybowane i obecne w dojrzałym rRNA
o Sekwencje nietranskrybowane – NTS rozdzielające jednostki transkrypcyjne
(czyli kolejne kopie genów rDNA) w tandemach
o Sekwencje transkrybowane i obecne w pierwotnym transkrypcie, ale wycięte
podczas dojrzewania RNA – ITS i ETS
• Jednostka transkrypcyjna zawiera sekwencje kodujące, ITS i ETS
• NTS- zawiera sekwencje regulujące funkcje rDNA
(teraz będą odwołania do budowy jąderka)
Synteza pre-rRNA między chromatyną wenątrzjąderkową a DFC
DFC zawiera 45S pre-rRNA
GC zawiera 28S pre-rRNA
Kompleksy transkrypcyjne reprezentujące aktywne geny rybosomalne to „choinki” (ze względu
na wygląd). Są one:
a. Ułożone tandemowo i rozdzielone przez NLS
b. Osią kompleksu(pniem choinki) jest włókno DNA pokryte prostopadłymi włókienkami
(łodygami)reprezentującymi transkrypty
c. U podstawy każdego transkryptu (u nasady łodygi) znajduje się Pol I
d. Transkrypty wzrastają od 5’ do 3’ (łodyżki)
e. Na końcu każdego transkryptu jest granula końcowa – zwinięty świeżo powstały RNA
Jednostki transkrypcyjne zawierają sekwencje nieobecne w dojrzałym rRNA. Po transkrypcji
45S łączy się z białkami rybosomowymi tworząc kompleks RNP i w wyniku modyfikacji
powstają podjednostki 40S i 60S. Po ich przeniesieniu przez pory obie podjednostki tworzą
rybosomy.
Rozdział 2
Geny – lokalizacja, struktura, funkcja. Inżynieria genetyczna
Chromatyna i chromosomy
• DNA występuje w postaci chromosomów, każdy z nich to kompleks jednej pary nici z
białkami.
• Zmiany w organizacji DNA przed podziałem obejmują replikację oraz kondensację.
• Na końcach chromosomów telomery obecne są telomery – n kopii GGGGTTA niezbędne
do syntezy nici opóźnionej, a także chroniące nić przed skracaniem nici przy podziale i
przed nukleazami.
• W interfazie chromosomy są rozluźnione, zajmują terytoria w jądrze kom.,
przymocowane są do otoczki jądrowej i do macierzy jądrowej. W interfazie chromatyna
skondensowana niejednorodnie – heterochromatyna (silnie skondensowana,
nieaktywna transkrypcyjnie, głównie materiał wokół centromeru i na końcach) i
euchromatyna (rozproszona, aktywna transkrypcyjnie).
• W dekondensacji chromatyny ważną rolę odgrywają defosforylacja histonu H1 i
acetylacja pozostałych histonów.
• Aktywna transkrypcyjnie chromatyna jest podatna na trawienie przez nukleazy.
Organizacja i funkcjonowanie genów
• Gen jest to odcinek DNA obejmujący jedną jednostkę transkrypcyjną kodującą określony
polipeptyd, polipeptyd powstały w skutek dojrzewania RNA (lub prekursora
białkowego) albo RNA nie podlegające translacji a regulujące transkrypcję innych
genów. W komórkach eukariotycznych geny mają charakter mozaikowy – obecne są
eksony i introny (introny wycinane po transkrypcji przez snRNP - małe jądrowe
nukleoproteiny - splicing).
• W DNA część niekodująca składa się w większości z wielokrotnych powtórzeń
określonych sekwencji (powtórzenia tandemowe – sekwencje bezpośredni za sobą;
sekwencje rozproszone – wielokrotne kopie w genomie,).
• W zależności od długości powtórzenia tandemowe dzielimy na minisatelity (9-80 pz,
łącznie 20-30 tys pz) oraz na mikrosatelity (1-6 pz, łącznie do 100 pz).
• Sekwencje rozproszone mają długość od kilkuset do kilku tysięcy pz powtarzające się
tysiące razy. Dwa rodzaje sekwencji – Alu i L1 (LINE-1) – stanowią 10% genomu, Alu ma
około 300pz i występuje w genomie w ok 0,5 mln kopii. Alu i L1 są transpozonami
(ruchomymi elementami DNA, należą do grupy retrotranspozonów – aby się przemieścić
są transkrybowane na RNA a następnie przenoszone na DNA przez odwrotną
transkryptazę w innym miejscu).
• Sekwencje w części niekodującej zmienne osobniczo (zastosowanie w medycynie
sądowej i badaniach populacyjnych).
• Geny mogą występować w grupach – np. geny kodujące produkty potrzebne w dużych
ilościach (geny kodujące rRNA - u człowieka na pięciu chromosomach, w obszarach
nazywanych organizatorem jąderka; w każdym chromosomie ok 40 kopii genu
kodującego prekursor 45S rRNA. Także geny kodujące histony w tandemowych
zespołach genów)
Kontrola ekspresji genów
• Ekspresja – powstanie produktu kodowanego przez dany gen. Procesy składające się na
ekspresję to transkrypcja, dojrzewanie transkryptu, jego transport do cytoplazmy,
translacja oraz dojrzewanie białka. W regulacji ekspresji największe znaczenie ma
kontrola transkrypcji. Przed fragmentem kodującym właściwe białko znajduje się
miejsce, w którym przyłącza się polimeraza RNA (ok. 50 pz), które wraz z miejscem
inicjacji tworzy promotor. W obrębie promotora lub przed nim mogą być obecne
sekwencje regulatorowe (u bakterii <10 pz, u eukariota są długie i mogą leżeć daleko od
genu który kontrolują). Sekwencje regulatorowe aktywują lub hamują funkcję
promotora i genu poprzez związanie białek regulatorowych.(motywy wiążące –
homeodomeny, palce cynkowe, zamki leucynowe).
• Inicjacja transkrypcji wymaga przyłączenia do promotora polimerazy RNA i regulatorów
białkowych (ogólnych czynników transkrypcyjnych). Regulatory łączą się z kasetą TATA
(występującą w większości promotorów eukariotycznych), białko ją wiążące (TBP)
wchodzi w skład kompleksu białkowego TFIID (TF - transcription factor), którego
przyłączenie wygina nić i umożliwia przyłączenie kolejnych czynników (IIB, IIE IIF, IIH) i
powstanie kompleksu inicjującego. Jeden ze składników kompleksu TFIIH fosforyluje
polimerazę RNA, co uwalnia ją i aktywuje aktywność katalityczną.
• Alternatywny mechanizm inicjacji (bez kasety TATA) jest związany z przyłączeniem
czynnika sp1 do sekwencji promotorowej bogatej w CG. Do sp1 przyłącza się następnie
TFIID i spółka. Rolę kasety TATA spełnia (prawdopodobnie) element inicjatorowy
zlokalizowany w miejscu inicjacji transkrypcji. Geny bez kasety TATA dla białek
niezbędnych do utrzymania stałego metabolizmu komórkowego (np. enzymy cyklu
Krebsa), mają one stały poziom transkrypcji (house-keeping
genes/promoters/proteins).
• Inny element regulujący transkrypcję – blok CCAAT (100-200 pz od promotora, jedna
lub kilka kopii).
• Powyższy przebieg inicjacji jest właściwy dla polimerazy RNA II (syntetyzuje ona
wszystkie prekursory RNA dla białek oraz niektórych małych genów jądrowych). U
eukariota obecne są także polimeraza RNA I (syntetyzująca prekursor rRNA w jąderku)
oraz polimeraza RNA III
(syntetyzująca prekursory 5S rRNA, tRNA i inne małe jądrowe i cytoplazmatyczne RNA).
• Dla polimerazy RNA I niedaleko promotora (60 pz przed) jest region kontrolny UCE , do
którego przyłącza się UBF (UCE binding factor) . W wiązaniu enzymu do promotora
bierze udział czynnik selekcyjny SLI.
• Poza promotorami obecne są także sekwencje wzmacniające i wyciszające. Sekwencje
wzmacniające stymulują transkrypcję z dalekich promotorów. Mogą być przed, w
obrębie lub za genem który wzmacniają.. Regulowane są przez sygnały ze środowiska
zewnętrznego oraz sygnały swoiste tkankowo. Nie oddziałują bezpośrednio, ale przez
np. wygięcie nici w sposób ułatwiający lub uniemożliwiający przyłączenie kompleksu
inicjującego transkrypcję.
• Ogólne czynniki transkrypcyjne są niezbędne do inicjacji transkrypcji, wiążą się z
promotorem i umożliwiają powstanie kompleksu transkrypcyjnego. Czynniki TFIID, A i B
umożliwiają przyłączenie polimerazy RNA II i TFIIF, następnie do kompleksu TFy-
polimeraza przyłączają się TFIIE, H i J (TFIIH kompleks białkowy o aktywności kinazy –
fosforyluje polimerazę – oraz helikazy, bierze udział w elongacji i fosforyluje niektóre
CDK ).
• W niektórych komórkach obecne są swoiste czynniki transkrypcyjne (aktywatory i
represory), które łączą się z określonymi odcinkami w promotorach i oddziałują na
kompleks transkrypcyjny „przyczepiony” do kasety TATA. W swoistych czynnikach
transkrypcyjnych dwie charakterystyczne domeny – domena wiążąca (najczęściej helisa-
zwrot-helisa, palce cynkowe lub zamek leucynowy) i domena aktywująca.
• Czynniki transkrypcyjne biorą udział w różnicowaniu ekspresji genów w różnych
komórkach wpływając na ich fenotyp, np. podczas rozwoju lub odpowiedzi na bodźce
środowiskowe. Przykłady genów kodujących czynniki transkrypcyjne – w rozwoju
embrionalnym geny homeotyczne Hox, geny kierujące procesem segmentacji (np. Pax).
Są także białka, których ekspresja warunkuje powstawanie typów komórek i całych
narządów – np. MyoD (czynnik transkrypcyjny aktywny w kom prekursorowych mięśni
szkieletowych; aktywuje on także własną ekspresję – przekazywanie dalej wzorca
ekspresji genów).
• Alternatywne dojrzewanie prekursora matrycowego RNAprowadzi do powstania
różniących się od siebie produktów. Różnice mogą być w miejscu poliadenylacji RNA
(alternatywne dojrzewanie końca poliadenylanowego – inna lokalizacja w komórce i
stabilność) lub w zestawie eksonów (alternatywny splicing – może prowadzić do
powstania bardzo różnych produktów np. immunoglobuliny powierzchniowej i
rozpuszczalnej). Może następować także (b. rzadko w kom. zwierzęcych) redagowanie
RNA – potranskrypcyjna zamiana pojedynczych zasad.
Zmienność genetyczna
• Dwa podstawowe źródła zmienności to mutacje i segregacja materiału genetycznego

przy powstawaniu gamet.
• Mutacje DNA są wynikiem błędów w replikacji DNA, oraz czynników fizycznych i
chemicznych. Te, które nie zostaną skorygowane mogą wpłynąć na powstanie
zmienionego fenotypu. Niewielkimi zmianami są mutacje punktowe, delecje oraz
insercje (ostatnie dwie częściej prowadzą do zmiany fenotypu, gdyż zmieniają ramkę
odczytu). Do rozległych mutacji DNA (rearanżacji genomowych) zaliczamy duplikacje
części lub całości genomu, delecje obszarów genomu oraz translokacje części genomu
między chromosomami. Rozległe mutacje mogą wyniknąć podczas rekombinacji DNA,
aktywacji wirusów lub w wyniku funkcjonowania transpozonów (ruchomych elementów
genomu).
• Przypadkowa duplikacja jest jednym z głównych mechanizmów odpowiedzialnych za
powstawanie nowych genów, prawdopodobnie odpowiada też za powstawanie rodzin
genowych kodujących białka homologiczne. (przykład - rodzina genów β-globiny).
• Innym mechanizmem prowadzącym do powstawania nowych genów jest rekombinacja
(tasowanie) eksonów (np. na skutek niesymetrycznego crossing-over – geny z
dodatkowymi, zduplikowanymi domenami białkowymi lub z wprowadzonymi zupełnie
nowymi domenami – białka hybrydowe). Do tasowania przyczyniają się też transpozony.
Analiza i modyfikacja materiału genetycznego, inżynieria genetyczna.
• Izolacja kwasów nukleinowych - zastąpione przez PCR (reakcja z termostabilną

polimerazą DNA – polymerase chain reaction), które niweluje potrzebę izolowania
metodami fizykochemicznymi większych ilości materiału genetycznego.
• Enzymatyczna modyfikacja kwasów nukleinowych – przy pomocy endonukleaz
restrykcyjnych ( rozcina DNA na fragmenty przy określonych sekwencjach) polimeraz
DNA i RNA, egzo- i endonukleaz, ligaz, fosfataz i kinaz.
• Wektory – nośniki obcego DNA zdolne do autonomicznego namnażania się w komórce,
konstruowane np. na podstawie bakteryjnych plazmidów, genomu bakteriofagów lub
chromosomów drożdży. Wektor ma marker selekcyjny (np. gen odporności na
antybiotyk) pozwalający wyizolować rekombinanty.
• Klonowanie – namnażanie DNA i RNA, z wykorzystaniem wektorów.
• Analiza DNA – głównie techniki hybrydyzacji. Aby stwierdzić aktywność danego odcinka
wprowadza się sondę DNA lub RNA komplementarną do szukanego odcinka, znakowaną
izotopem lub chemicznie. Alternatywą jest sekwencjonowanie – głównie automatyczne.
• Ekspresja białek – inżynieria umożliwiła syntezę w dużych ilościach białek rzadkich w
komórkach. Wyizolowane geny tych białek ulegają ekspresji w komórkach bakterii,
drożdży owadów lub ssaków dzięki zastosowaniu wektorów ekspresyjnych z danym
genem. W wektorach takich są odpowiednie sekwencje promotorowe i regulacyjne.
• GMO (organizmy transgeniczne) – możliwe modyfikacje to dodanie genu, zastąpienie go
zmutowaną formą lub jego usunięcie (znokautowanie).
Rozdział 3
Cykl komórkowy i starzenie komórek
Faza G1
synteza RNA i białek strukturalnych, regulatorowych i enzymatycznych
trwa kilka-kilkanaś cie h
punkt restrykcyjny decydujący o wejś ciu do cyklu, zsyntetyzowane białka regulatorowe i
enzymatyczne potrzebne do rozpoczęcia fazy S i unieczynnione białko RB
Faza S
synteza DNA
rozpoczyna się niejednocześ nie w punktach startowych
trwa 6-8h, postępuje dwukierunkowo
syntezą przeprowadzają replikony, składniki macierzy jądra (helikazy-rozszczepiające
helisę na widełki, polimerazy DNA α i δ-dodająca komplementarne nukleotydy,
telomerazy
• znacznik: koenzym polimerazy δ -PCNA
• mechanizm zapobiegający ponownej replikacji, dołączanie i odłączanie białek
Faza G2
• trwa ok 2-4h
• synteza RNA i białek regulatorowych i enzymatycznych potrzebnych do mitozy
• punkt kontrolny sprawdzający czy nie ma wad w genomie (jeś li są to aktywacja p53)
• system naprawy DNA:rozpoznanie błędu i wycięcie przez nukleazy, uzupełnienie i
wbudowanie polimerazą i ligazą
Mitoza
• trwa 0,5-1,5h, najpierw kariokineza, pó ź niej cytokineza
• kondensacja chromatyny w chromosomy i rozdział każ dego na chromatydy
• profaza, metafaza, anafaza, telofaza
• kinezyny łączą centrosom z mikrotubulami wrzeciona podziałowego
• chromokinezyny łączą mikrotubule z ramionami chromosomó w
• dyneiny łączą promieniste mikrotubule z błoną komó rkową
• pod koniec metefazy chromatydy siostrzane są kołączone kohezyną (separyna i sekuryna),
rozkładaną przez cyklosom (kompleks anafazowy APC) i zaczyna się anafaza
Regulacja
Cykl jest pobudzany przez białka kodowane przez protoonkogeny, a hamowany przez białka genó w supresorowych.
CDK - kinazy cyklinozależ ne (1-8, cykliny A-J), aktywowane przez cykliny, fosforylują grupy
białek regulując cykl
CKI - inhibitory cyklin i CDK, dzielą się na dwie rodziny: białka p21 (p27 i p57) i INK4
(p15,p16,p18,p19), białka p53 i RB
Gen RB (retinoblastoma) 'wrota cyklu komó rkowego' - gen supresorowy kom. nowotworowych,
kodujący białko RB, któ re zatrzymuje komó rki w fazie G1 hamując transkrypcję. Działa
hamująco na E2F i zwiększa kondensację chromatyny. Fosforylacja je inaktywuje!
białko p53 - 'straż nik genomu'- czynnik transkrypcji aktywowany (fosforylowany!) przez
uszkodzenie DNA, hamuje komó rki w fazie G1, pozwalając na naprawę lub apoptozę
(aktywuje gen p21-inhibitor cyklu i rozpoczyna naprawę)
Cykl samonapędzający
Spadek stęż enia okreś lonych cyklin prowadzi do odłączenia od CDK i przejś cia do kolejnej fazy.
Przejście G1-S - punkt restrykcyjny
• regulowane przez kinazy CDK4 i 6, aktywowane cyklinami D1,2,3
• niskie stęzenie CKI (p27) i nieczynne (ufosforylowane) białko RB
Przejście G2-M - punkt kontrolny

− zależ y od kompleksó w MPF (B1,2/CDK1) -ich wysokie stęż enie pozwala przejś ć do
mitozy,
− do aktywacji potrzebna jest podwó jna fosforylacja i defosforylacja CDK1
− na koń cu rozpad cykliny przy udziale proteasomó w
Wyjście z mitozy
− regulowane białkami MEN (zestaw białek wyjś cia z mitozy)
− zapobiegają wchodzeniu do fazy G1 komó rkom z defektami
− inaktywują kompleks B/CDK1 (MPF) pozwalając opuś cić mitozę
Regulacja z zewnątrz
Cytokiny - peptydowe czynniki wzrostu i ró ż nicowania, zmuszające komó rki do wyjś cia z G0 do
cyklu, np. PDGF, EGF, FGF, TGF oraz 20 interleukin. Wiąż ą się do białek powodując
autofosforylację, przekazują sygnał do kinaz MAPERK, któ re aktywują transkrypcję i inne
procesy podziałowe.
PDGF - płytkowy czynnik wzrostu, stymuluje proliferację kom. mięś ni i tk.łącznej
EGF - epidermalny czynnik wzrostum stymuluje profliferację kom. skó ry
FGF - czynnik wzrostu fibroblastó w, stymuluje profliferację fibroblastó w
HGF - czynnik wzrostu hepatocytó w, stymuluje profliferację hepatocytó w
Sirtuliny - geny długowiecznoś ci, regulują aktywnoś ć p53 i q76 - indukujące apoptozę i naprawę
DNA. Niedobó r kalorii i stres aktywują te geny.
Rozdział 4
Apoptoza
apoptoza a nekroza
Apoptoza Nekroza
Proces aktywny Proces pasywny
„zaprogramowana” ś mierć , synteza białek, Sb mierć w wyniku uszkodzenia
aktywacja szlakó w biochemicznych
Pojedyncze komó rki Występuje masowo
Po zakoń czeniu pojawiają się ciałka Nabrzmiałe komó rki pękają, następuje wylanie się
apoptotyczne ulegające fagocytozie cytoplazmy to przestrzeni zewnątrzkomó wrkowej
Wybió rcza proteoliza składnikó w komó rki (DNA Raczej chaotyczne trawienie składnikó w komó rki
pocięte na odcinki 180-200 pz) przez enzymy lizosomalne
Proces fizjologiczny (rekrutacja komó rek Proces patologiczny
immunologicznych, apoptoza neuronó w w okresie
rozwoju)
Brak reakcji otaczających komó rek Stan zapalny w otoczeniu komó rek (pojawienie
makrofagó w, granulocytó w...)
Do apoptozy prowadzą zaró wno sygnały proapoptotyczne, jak i sprzeczne – dot. apoptozy i
proliferacji docierające do komó rki jednocześ nie.
Zaburzenia apoptozy prowadzą do rozwoju nowotworó w, cukrzycy insulinozależ nej (apoptoza
komó rek B wysp Langerhansa), uszkodzenia wątroby (pod wpływem alkoholu etylowego i
nadmiernej iloś ci ż ółci), kardiomiopatii, choró b autoimmunologicznych.
2. etapy apoptozy
INDUKCJA → INICJACJA → EGZEKUCJA
a) indukcja
Wyró ż niamy szlak zewnątrzpochodny i wewnątrzpochodny.
Wewnątrzpochodny – aktywacja pod wpływem uszkodzeń DNA, niekontrolowanej proliferacji

komó rek, działania glikokortykoidó w. Element indukujący – białko p53.
Przebieg szlaku wewnątrzpochodnego przedstawia się następująco:
Białko p53 → uwolnienie cytochromu c z mitochondriów → aktywacja prokaspaz
Zewnątrzpochodny – inicjacja poprzez kontakt z inną komó rką/białkami (TNF-alfa, FAS-ligand,

TRAIL). Odmiana – aktywacja apoptozy poprzez granzym B (e. Proteolityczny prod. przez
limfocyty T).
Przebieg:
kontakt z komórką/substancją → wiązanie z receptorami błonowymi → receptory wiązą

się z białkami adaptorowymi → uwolnienie cytochromu c...
3. kaspazy
Co to jest?
proteazy cysteinowe
działają na kilka rodzajó w sekwencji aminokwasó w
występują w formie nieaktywnej (prokaspazy) w cytoplazmie. Wykazują pewną
aktywnoś ć.
Aktywacja prokaspaz:
Zachodzi poprzez reakcje enzymatyczne
1. N-koniec-----------------------------------------------------------------------------------C-koniec
2. przecięcie łań cucha na 2 – kró tki i długi:
N-koniec------------------------------------------------------ C N----------------------------C-koniec
3. odcięcie N-koń cowej pradomeny
N-koniec-------C N---------------------------------------------- C N----------------------------C-koniec
4. Agregacja 2 łań cuchó w długich i 2 kró tkich – tworzy się AKTYWNY tetramer. Kaspaza ma 2
miejsca katalityczne.
Agregacja moż liwa jest dzięki 2 rodzajom prodomen:
• DED (domeny efektorowe ś mierci) – kaspazy 8 i 10
• CARD (domeny rekrutacji kaspaz) 1,2,4,5 i 9 kaspaza
Aktywacja zachodzi poprzez:
proteolizę zależ ną od innych kaspaz,
aktywację poś rednią poprzez granzym B,
aktywację przez mitochondrialny AIF
Charakterystyka kaspaz:
Numer kaspazy/kaspaz Charakterystyka Rola
8,9,10 Długie prodomeny, agregują z KASPAZY INICJATOROWE
innymi białkami
3,6,7 Kró tkie prodomeny, aktywacja KASPAZY EGZEKUTOROWE/
zależ na od proteolizy zal. od EFEKTOROWE
innych enzymó w
1 Niezwiązana z procesem Konwertuje interleukinę,
apoptozy uczestniczy w procesach
zapalnych
4. Szlak zewnątrzpochodny
Inicjowany przez receptory TNF-alfa – tzw. receptory śmierci, występujące w błonie

komó rkowej limfocytó w T i komó rek NK lub w formie wolnej.
Są to:
receptor TNF typu I ← aktywuje sfingomielinazę. Produkt rozkładu sfingomieliny w błonie
komó rkowej – ceramid ró wnież indukuje apoptozę.
receptor FAS
receptor TRAIL
2 pierwsze zawierają domenę śmierci DD. Po związaniu ligandu receptory grupują się (po 3
rec.) Następnie wiąż ą się z białkami adaptorowymi w miejscu ich domen ś mierci (FADD lub
TRADD).
Białka adaptorowe poprzez DD łączą się z receptorami, a poprzez domenę DED z prokaspazą 8,
aktywując ją.
Inne substancje biorące udział w transdukcji sygnału do apoptozy:

RAIDD,
CARD (aktywuje prokaspazę 3)
RIP (wraz z RAIDD aktywuje prokaspazę 2). ← jednocześ nie moż e aktywować czynnik
transkrypcyjny NfκB promujący przeż ycie i proliferację komó rek.
Receptory wabikowe wiąż ą ligand odpowiedzialny za apoptozę, lecz nie powodują inicjacji tego
procesu. Zapobiega to przypadkowej inicjacji apoptozy przy niewielkim stęż eniu liganda.
5. Szlak wewnątrzpochodny
Inicjowany przez ró ż ne bodź ce uszkadzające lub stresowe, któ re powodują jeden lub kilka
poniż szych mechanizmó w:
• aktywacja białka p53
• uwolnienie mitochondrialnych czynnikó w inicjujących apoptozę
• aktywacja kinaz cytoplazmatycznych
Białko p53 - „strażnik genomu”.

Aktywowane przy uszkodzeniach DNA. Zwykle nieaktywne w nowotworach złoś liwych.
Jest to CZYNNIK TRANSKRYPCYJNY. - powoduje indukcję inhibitora CDK p21, a ten BLOK W
CYKLU KOMOb RKOWYM.
Aktywowany za pomocą kinaz przez fosforylację.
Duż e uszkodzenia w genomie dopuszczają dezaktywację p53 i kontynuację cyklu komó rkowego
po naprawieniu błędó w w genomie.
Rozległe uszkodzenia powodują ekspresję białek proapoptotycznych (Bcl-2, Bax, Noxa).
6. egzekucja apoptozy
3 fazy:
UWALNIANIE → UWYPUKLANIE → KONDENSACJA
UWALNIANIE UWYPUKLANIE KONDENSACJA

Utrata kontaktu z podłoż em i Skurcze włó kienek aktynowych, Rozpad na wiele ciałek
innymi komó rkami, degradacja białek za pomocą apoptotycznych,
reorganizacja cytoszkieletu kaspaz depolimeryzacja aktyny
aktynowego,
rozpad mikrotubul,
Proteoliza enzymó w
naprawiających DNA oraz białek
hamujących nukleazy ICAD za
pomocą kaspaz
7. inhibitory apoptozy
IAP – blokują aktywnoś ć enzymatyczną kaspaz.
Same są blokowane przez czynnik Diablo.
Przykładem IAP jest surwiwina – dezaktywuje kaspazę 3 i 7.
Asocjuje z WWK w czasie mitozy. Zaburzenie tego procesu
powoduje aktywację kaspazy 3 i ś mierć komó rki.
8. mitochondria
Uwalniają białka AIF i cytochrom c, któ re powodują apoptozę.
AIF aktywuje kaspazy, flopazę (przesuwa fosfatydyloserynę na zewnątrz błony komó rkowej).
Cytochrom c łączy się z APAF (zawiera domenę rekrutującą kaspazy CARD) tworząc
APOPTOSOM. - aktywuje kaspazę 9, a ta inne kaspazy.
Cyt. C jest uwalniany z mitochondrió w dzięki Bcl-2. Wbudowują się w błonę mitochondrió w
tworząc PTP – kanał jonowy zwany porem zmiany przepuszczalnoś ci. Wpuszcza H2O i jony do
ś rodka mitochondrió w powodując pękanie i uwalnianie zawartoś ci.
9. fosfatydyloseryna
Umoż liwia rozpoznanie ciałek apoptotycznych przez makrofagi, któ re uwalniają wtedy cytokiny
przeciwzapalne.
Fosfatydyloseryna pojawia się na powierzchni błony komó rkowej dzięki flopazie aktywowanej
przez AIF.
10. pitfiryna-alfa
Blokuje białko p53. Znajduje zastosowanie w zapobieganiu skutkom ubocznym chemioterapii
nowotworó w. Umoż liwia stosowanie większych dawek, gdyż prawidłowe komó rki są bardziej
wraż liwe na działanie p53 niż komó rki nowotworowe.
11. metody wykrywania apoptozy

• ocena komó rek pod względem morfologii chromatyny – pomaga odró ż nić komó rki w
pó ź nym stadium apoptozy. Mogą być uż ywane barwniki jak bibenzimid – uż ywany do
znakowania DNA.
• Techniki immunocytochemiczne.
• metoda TUNEL – znakowanie wolnych koń có w DNA z udziałem koń cowej transferazy
deoksynukleotydó w. Takie „nadtrawione” na 3'-koń cach cząsteczki powstają w trakcie
apoptozy.
• Przeciwciała monoklonalne – wykrywanie epitopó w aktywnych kaspaz.
• Wykrywanie fragmentó w PARP – polimerazy poli-ADP-rybozy powstajacej w wyniku
działalnoś ci kaspaz.
• Wiązanie aneksyny V znakowanej fluorescencyjnie z fosfatydyloseryną – wykrycie
wczesnych etapó w apoptozy.
• Jodek propidyny – umoż liwia odró ż nienie komó rek apoptotycznych od martwiczych
(przenika tylko do tych ostatnich). Wiąż e się z DNA.
• Elektroforeza DNA na ż elu agarozowym. Wykrywa apoptozę w populacji komó rek – podczas
apoptozy powstają fragmenty DNA o długoś ci 180-200pz lub wielokrotnoś ć, dając obraz
„drabinki DNA”.
• Pró ba kometowa – elektroforeza in situ. Wybarwiony preparat bada się następnie pod
mikroskopem. Komó rki apoptotyczne dają smugę DNA w kształcie komety.
Rozdział 5
Mechanizmy rozwoju i różnicowania komórek
Komó rka totipotencjalna – zdolna do wytworzenia wszystkich typó w

komó rek,charakterystycznych dla danego organizmu. Np. zygota.
Kom. pluripotencjalna – zdolna do wytworzenia wielu, ale nie wszystkich moż liwych, typó w
zró ż nicowanego potomstwa. Ich aktywnoś ć ogranicza się zwykle do jednej tkanki. Np. kom.
osteogenne, komó rki macierzyste szpiku kostnego.
W dalszym etapie specjalizacji powstają kom. ukierunkowane i komó rki szlaku koń cowego
zró ż nicowania, przy czym te ostatnie mają okreś loną strukturę, funkcję i ograniczone/brak
zdolnoś ci do podziału. Np. erytrocyty
Stabilność genomu w czasie różnicowania
Poza nielicznymi wyjątkami w jądrach wszystkich komó rek somatycznych ludzkiego ciała
znajduje się ten sam zestaw 23 par chromosomó w homologicznych, zawierający tę samą
informację genetyczną – w trakcie powstawania ró ż norodnych fenotypowo komó rek nie
dochodzi* (są wyjątki) do zmian jakoś ciowych i iloś ciowych w genomie.
Dowody:
-Transdyferencjacja (przeró ż nicowanie) – zmiana orientacji programu rozwojowego komó rki,
zachodząca na wczesnych etapach embiogenezy. np. przekształcenie się (w warunkach in vitro)
chromochłonnych komó rek rdzenia nadnerczy, pod wpływem NGF, w neurony wydzielające
noradrenalinę. Dzięki temu, ż e genom nie zmienia się jakoś ciowo moż liwa jest zmiana programu
rozwojowego komó rek już zró ż nicowanych. Do transdyferencjacji dochodzi ró wnież w
przypadku regeneracji narządó w.
-Indukowana in vitro fuzja komó rek somatycznych należ ących do odrębnych linii komó rkowych
moż e doprowadzić do ich funkcjonalnej reorientacji.
-Klonowanie – transplantacja jądra komó rki zró ż nicowanej do pozbawionej jądra komó rki
jajowej i uzyskiwanie w ten sposó b w pełni funkcjonalnych organizmó w. Powstałe w wyniku
klonowania organizmy są identyczne genetycznie z organizmami, z któ rych pozyskiwano jądra
do transplantacji.
Wyjątki:
-poliploidyzacja – zwielokrotnienie podstawowego zestawu chromosomó w
-amplifikacja – selektywna replikacja tylko okreś lonych genó w. W komó rkach ssakó w zachodzi w
przypadku protoonkogenó w co stanowi jedną z form ich aktywacji.
-dyminucja chromatyny – eliminacja fragmentó w chromatyny w komó rkach. Dotyczy niektó rych
bezkręgowcó w i ryb.
-strukturalna reorganizacja genomu zachodząca np. w limfocytach ssakó w (związana z
wytwarzaniem przeciwciał)
Zróżnicowana ekspresja genów – podstawa specjalizacji strukturalnej komórek
Przyczyną specjalizacji jest odmienna aktywnoś ć genó w w komó rkach. - komó rki zró ż nicowane
ró ż nią się wzorem ekspresji genó w, któ ry warunkuje powstanie okreś lonego zestawu białek
enzymatycznych i strukturalnych.
Klasy genó w :
1.Geny od któ rych zależ ą podstawowe procesy metaboliczne w komó rce. Ulegają ekspresji we
wszystkich komó rkach. np. gen dehydrogenazy bursztynianiowej
2.Geny, któ rych ekspresja warunkuje powstawanie białek charakterystycznych tylko dla
okreś lonego typu komó rki. Ulegają transkrypcji w jednych a represji w innych.
W czasie rozwoju wzó r ekspresji genó w w komó rce moż e się zmieniać .
Do regulacji funkcji genó w dochodzi na wszystkich poziomach jego ekspresji – transkrypcja,
dojrzewanie RNA, synteza białka, potranslacyjne modyfikacje. Regulacja występuje głó wnie na
poziomie transkrypcji za sprawą czynnikó w transkrypcyjnych.
Rozdzielenie okreś lonych czynnikó w transkrypcyjnych do okreś lonych komó rek warunkuje ich
ró ż nicowanie :
Powstająca w wyniku zapłodnienia zygota dzieli się na blastomery, przy czym nie wzrasta
całkowita masa zarodka → materiał cytoplazmy kom. jajowej zostaje rozdysponowany do
kolejnych blastomeró w – ró ż ne blastomery posiadają cytoplazmę z ró ż nych regionó w oocytu
(wraz z zawartoś cią). Te fragmenty cytoplazmy zawierają tzw. determinanty ooplazmatyczne
(będące najprawdopodobniej czynnikami transkrypcyjnymi, a właś ciwie mRNA, któ re je koduje).
Czyli: pierwotne zró ż nicowanie komó rek zarodkowych zależ y od nieró wnomiernej lokalizacji
determinantó w (mRNA) w cytoplazmie komó rki jajowej oraz od sposobu ich segregacji w
asymetrycznych podziałach bruzdkowania.
Dotyczy to niektó rych gatunkó w o mozaikowym typie rozwoju (rozmieszczenie determinantó w
w cytoplazmie ma charakter precyzyjnej mapy). U ssakó w jaja są cytoplazmatycznie homogenne
→ bruzdkowanie jest symetryczne, a pojawiające się blastomery do stadium 8-komó rkowego są
niezró ż nicowane.
Powyż szy proces (segregacja determinantó w) ma znaczenie w ustalaniu ogó lnego planu budowy
zarodka – wyznaczenie osi symetrii ciała. Stanowi ró wnież podłoż e dla dalszych procesó w
ró ż nicowania.
Oddziaływanie międzykomórkowe a różnicowanie
Sąsiadujące komó rki wpływają na siebie, na zasadzie indukcji, poprzez induktory

(substancje sygnałowe), któ rych stęż enie jest niewielkie. Zdolnoś ć do wytworzenia ligandu i
odpowiedzi na niego (receptory) jest kró tkotrwała. Wynikiem połączenia induktora z
receptorem jest aktywacja czynnika transkrypcyjnego, któ ry zmienia dotychczasowy wzó r
ekspresji genó w → nowy kierunek ró ż nicowania.
Do substancji sygnałowych należ ą m.in. peptydowe czynniki wzrostu (FGF, TGD beta),
peptydy z rodziny hedgehog i glikoproteidy Wnt.
Sposó b przekazywania sygnału :
-przekazanie ligandu wraz z błoną komó rki indukującej (bezpoś redni kontakt!)
-ligand zakotwiczony w macierzy zewnątrzkomó rkowej
-dyfuzja liganda w przestrzeni zewnątrzkomó rkowej (sekrecja parakrynna)
W wyniku dwó ch ostatnich komó rki znajdujące się w ró ż nej odległoś ci od miejsca sekrecji
ligandu są eksponowane na ró ż ne jego stęż enia. Substancje indukujące, któ rych efekt działania
indukcyjnego w procesach ró ż nicowania komó rek sąsiadujących zależ y od gradientu ich stęż enia
nazywane są morfogenami.
Informacja pozycyjna
Tworzenie się informacji pozycyjnej zależ y od sygnalizacji międzykomó rkowej.

Przykład : powstawanie koń czyny ptaka.
W tylnej strefie zawiązka koń czyny znajduje się grupa komó rek mezenchymalnych pełniąca
funkcję centrum sygnalizacji przednio-tylnej. Wydzielają one morfogen. Jego gradient maleje w
kierunku przednim co indukuje komó rki mezenchymatyczne do utworzenia palcó w właś ciwych
dla danego regionu (komó rki znajdujące się w niskim stęż eniu formują palec II, kom. znajdujące
się w wyż szym palec IV...).
W komó rkach centrum sygnalizacji ulega ekspresji gen sonic hedgehog (shh), kodujący białko
sonic hedgehog. W zależ noś ci od progowych wartoś ci stęż enia Shh w ró ż nych strefach zawiązka
koń czyny dochodzi do ekspresji ró ż nych genó w Hox a i d. Nakładające się na siebie domeny
ekspresji tych genó w wyznaczają precyzyjny wzó r przestrzenny.
Shh wpływa ró wnież na determinację pewnych struktur OUN, reguluje prawidłowe
funkcjonowanie komó rek nabłonkowych tworzących mieszki włosowe w skó rze. Zaburzenia
sygnalizacji Shh prowadzą do powstania poważ nych deformacji rozwojowych np. cyklopia, a
takż e procesó w nowotworowych (rak podstawnokomó rkowy skó ry).
Pamięć komórkowa
Powstały w wyniku ró ż nicowania wzó r ekspresji genó w, charakterystyczny dla danej linii
komó rkowej, zostaje zapisany w pamięci komó rkowej i jest dziedziczony w kolejnych
pokoleniach komó rek potomnych.
Jednym z mechanizmó w pamięci jest pozytywne sprzęż enie zwrotne, w któ rym produkt
danego genu jest czynnikiem transkrypcji aktywującym ten gen np. w przekształcaniu komó rek
miogennych we włó kna mięś niowe przez białko myoD będące produktem genu myoD. Innym
mechanizmem jest modyfikacja strukturalna DNA – selektywna kondensacja pewnych regionó w
chromatyny w heterochromatyny powodując jej dezaktywację transkrypcyjną. Do dezaktywacji
poszczegó lnych genó w moż e dojś ć takż e poprzez chemiczną modyfikację DNA – metylacja
cytozyny we fragmentach CG w okreś lonych odcinkach DNA, przez metylazę DNA.
Odnowa i przebudowa tkanek i narządów
Metaplazja – proces transformacji jednego zró ż nicowanego typu komó rek w drugi. Dochodzi do
niej w czasie regeneracji tkanek lub pod wpływem bodź có w ś rodowiskowych/przewlekłego
oddziaływania czynnikó w szkodliwych. Naturalna metaplazja zachodząca na wczesnych etapach
embriogenezy to trandyferencjacja (patrz wyż ej)
Przykładami metaplazji są zmiany nabłonka dró g oddechowych i nabłonka szyjki macicy w
nabłonek wielowarstwowy płaski.
Tkanki charakteryzujące się stabilnoś cią składu komó rkowego – tk. nerwowa, mięsień sercowy,
komó rki soczewki oka.
W czasie odnowy tkankowej komó rki zró ż nicowane giną i są zastępowane przez nowe. Odnowa
ta odbywa się po ró ż nym czasie, któ ry zależ y od tkanki. W tkankach ró ż nego typu moż e się ona
wiązać z proliferacją komó rek zró ż nicowanych (np. hepatocyty) lub obecnoś cią
niezró ż nicowanych komó rek macierzystych.
W niektó rych tkankach odnowa składu komó rkowego ma charaktrer ciągły i jest moż liwa dzięki
obecnoś ci komó rek macierzystych, któ re wyró ż nia się je na podstawie kryterió w funkcjonalnych
:
zdolnoś ć do samoodnowy i generowania zró ż nicowanego potomstwa. W wyniku jej podziału
moż e powstać identyczna komó rka macierzysta i komó rka zró ż nicowana lub dwie kom.
macierzyste.
Występują one m.in. w szpiku kostnym, OUN i tkankach nabłonkowych.
Zaburzenia systemu kontroli komó rek macierzystych prowadzą do ró ż nych patologii np.
łuszczycy (nadprodukcja keratynocytó w w naskó rku i ich niekontrolowane rogowacenie i
złuszczanie się), nowotwory.
Rozdział 6
Błony biologiczne i transport przez błony
Błona komórkowa – oddziela środowisko wewnętrzne kom.od środowiska zewnętrznego
Jedna z najważniejszych cech życia: wewnątrz komórki zachodzą przemiany obniżające

entropię, prowadzące do wytworzenia energii i gromadzenia jej – przemiany miejscowe. Wirusy
to nie komórki, bo nie wytwarzają błony.
*Wnikanie wirusa grypy do komórki. wirus ma na otoczce glikoproteinę (hemaglutyninę),

która wiąże się z receptorami na pow. komórki, które zawierają kwas neuraminowy. Kwas ten
jest wiązany przez hemaglutyninę → 8 nici DNA wirusa dostaje się do komórki → replikuje się i
odtwarza białko wirusa.
U Eucaryota występują przedziały wewnątrzkomórkowe (wnętrze podzielone błonami

śródplazmatycznymi). Jednym z przedziałów jest jądro kom. U Eucaryota liczba par zasad
genomu oraz zawartość DNA jest większa niż u Procaryota.
Przedziały wewnątrzkomórkowe umożliwiają:
wykorzystanie procesów transportu wewnątrz komórki do gromadzenia i
wytwarzania energii
tworzenie w pewnych okolicach kom. magazynów jonów i substancji
transport cząsteczek w określonych kierunkach wewnątrz komórki
1. Dwuwarstwa lipidowa
• fosfolipidy – amfipatyczne
• biegun hydrofilowy posiada ładunek elektryczny i wiąże cząsteczki wody; jest
skierowany do środowiska wodnego (wewnątrz- i zewnątrzkomórkowego)
• warstwa od strony środowiska zewnętrznego – warstwa E (exoplasmic space)
• warstwa od wnętrza komórki – warstwa P (protoplasmic space)
• łańcuchy kw. tłuszczowych oddziałują na siebie i utrzymują strukturę dwuwarstwy
• środowisko płynne
Płynność – łatwość, z jaką cząsteczki przemieszczają się w płaszczyźnie błony. Jest
zależna od długości łańcuchów kw. tłuszczowych (zazwyczaj 14-24 atomów węgla) i
ilości wiązań podwójnych. Krótsze łańcuchy i więcej podwójnych wiązań – większa
płynność. Obecność dużych cząsteczek (np. cholesterol) - mniejsza płynność.
Półpłynność dwuwarstwy ułatwia przemieszczanie się wbudowanych w nią innych
cząsteczek, np. białek.
Dyfuzja boczna zachodzi co ok. 10-6s, a ruchy flip-flop (między warstwami) co ok. 105s.
• asymetria
warstwa E: sfingomielina (więcej w tej warstwie), fosfatydylocholina (więcej w tej
warstwie), fosfatydyloetanoloamina, glikolipid, cholesterol
warstwa P: fosfatydyloetanoloamina (więcej w tej warstwie), fosfatydyloseryna,
fosfatydyloinozytol, fosfatydylocholina, sfingomielina, cholesterol
• glikolipidy – syntetyzowane w błonach śródplazmatycznych przez dołączenie reszt
cukrowych lub spoza komórki
• biosynteza fosfolipidów – półokres trwania fosfolipidów błon in vivo jest różny, np. w
erytrocycie – kilka tygodni. W komórkach, w których błony podlegają częstej wymianie
lub przyrasta pow. błony, jest on krótszy. Biosynteza i wbudowywanie do błony odbywa
się w cytoplazmie z CDP-diglicerydów i L-seryny → powstają fosfatydyloseryny →
(dekarboksylacja) → fosfatydyloetanoloaminy → (metylacja) → fosfatydylocholiny.
Składniki błon pojawiają się najpierw w warstwie P, potem mogą być przeniesione do E
za pomocą białek (flipaz). Składniki błon mogą być pobierane także z środowiska
zewnętrznego np. cholesterol.
• funkcje dwuwarstwy lipidowej:
- odkształcalna, elastyczna, przepuszczalna dla małych cząsteczek (woda, amoniak,
mocznik, CO2), nieprzepuszczalna dla jonów, większych cząsteczek (aminokwasów,
peptydów, nukleotydów, oligonukleotydów)
- uszkodzenia są natychmiast spontanicznie reperowane – nie można jej przekłuć
- zapewnia możliwość efektywnego i wybiórczego transportu wielu substancji, które
nie przenikają przez dwuwarstwę w wyniku prostej dyfuzji z odpowiednią
szybkością - białka transportowe
2. Białka błonowe
regulują transport substancji koniecznych do życia komórki
• Białka integralne:
zakotwiczone w błonie za pomocą domen hydrofobowych (z aminokwasów
hydrofobowych) - zbudowane z około 20 aminokwasów (struktura α-helisy); domeny
hydrofilowe wystają po jednej lub obu stronach błony
białka zakotwiczone poprzez kowalencyjnie dołączone grupy lipidowe, same pozostają
na powierzchni błony
Białka te można oddzielić od błony działaniem detergentów i czynnikami chelatującymi jony.

Sposoby zakotwiczenia w błonie:
zakotwiczenie jedną α-helisą z grupą N-końcową na powierzchni komórki
(glikoforyna, receptor LDL, ciężki łańcuch cząsteczki HLA-A)
zakotwiczenie jedną α-helisą z grupą C-końcową na powierzchni komórki (receptor
transferyny)
zakotwiczenie kilkoma α-helisami (białko 3 prążka elektroforycznego erytrocytu [N i
C-koniec w komórce], rodopsyna [N-koniec na zewnątrz, C-koniec w środku komórki])
zakotwiczenie α-helisą nieprzechodzącą przez całą błonę (cytochrom b5), N-koniec w
środku, C-koniec wewnątrz błony
zakotwiczenie dołączoną gr. mirystylową (białko Src), C-koniec w cytoplazmie, N
wewnątrz błony
zakotwiczenie dołączoną gr. fosfatydyloinozytolową (białko Th-1 limfocytu), N-koniec
na zewnątrz, C-koniec wewnątrz błony
• Białka powierzchniowe:
- tworzą kompleksy z białkami integralnymi → są związane z jedną z
powierzchni błony
• Wbudowywanie białek do błon:

większość białek integralnych – syntetyzowana na rybosomach RER
początkowy odcinek N-końca zbudowany z ok. 20 aminokwasów, hydrofobowy –
odcinek sygnałowy → wiąże SRP (signal recognition particle) i może wniknąć do
dwuwarstwy lipidowej → zostaje otoczony przez receptory tworzące kanał w
dwuwarstwie → przez kanał mogą przesuwać się dalsze części łańcucha
polipeptydowego, również hydrofilne. Biosynteza zachodzi jednocześnie z translokacją –
kotranslacja. Odcinek sygnałowy jest odcinany przez proteazę. Kotranslacja kończy się
syntezą drugiej domeny hydrofobowej służącej do zakotwiczenia.
inna hipoteza: sekwencje aminokwasów hydrofobowych są obecne w białkach
błonowych oraz rozpuszczalnych w cytoplazmie → białka przeznaczone od wbudowania
w błonę w kontakcie z nią przyjmują konformację umożliwiającą przemieszczenie przez
błonę, np.: oksydaza cytochromowa, dehydrogenaza 3-fosforanu glicerolu, cytochrom b5,
transferaza galaktozylowa → dobrze rozpuszczalne w r-rach wodnych bez detergentu,
mogą spontanicznie wbudowywać się w błony – fałdowanie łańcuchów zależne od
błony
obie hipotezy ↑ nie wykluczają się: białka z N-końcem na zewnątrz – efekt kotranslacji,
białka z C-końcem na zewnątrz – fałdowanie
3. Błona erytrocytu i szkielet błony
Szkielet błony – warstwa białek leżących pod błoną zespolonych z białkami integralnymi błony,
które umożliwiają utrzymanie kształtu erytrocytów przy przeciskaniu się przez kapilary naczyń.
Elektroforeza białek błony erytrocytu

Wyróżniono wiele białek, dwa główne – białka integralne: glikoforyna i białko 3 prążka
elektroforetycznego, pozostałe – powierzchniowe białka szkieletu błony.
• Glikoforyna
- 131 aminokwasów
- zamocowana jednym odcinkiem α-helisy (23 aminokwasy)
- koniec N od strony środowiska zewnętrznego
- przyłączone liczne łańcuchy cukrowe
Białko 3 prążka (szczytu)
- kanał dla anionów, HCO3 i Cl-
- dimer tworzy kanał
- większe od glikoforyny
- zakotwiczone 14 odcinkami α-helis, N i C-koniec od strony cytoplazmy
Spektryna
- główne białko powierzchniowe
- tetrametry złożone z dwóch heterodimerów: łańcuchy 220 i 240 kD (α i β)
- dimery – długie (100 nm) splatające się powrozy – biegną równolegle do
powierzchni błony i tworzą regularną sieć
- w regularnych odstępach zamocowana do białka 3 prążka za pomocą
ankiryny (białko prążka 2.1)
- dołączone są w regularnych odległościach białko prążka 4.1 (połączone z
glikoforyną) i F-aktyna (krótkie mikrofilamenty)
Inne białka szkieletu błony erytrocytu:
- aktyna (łączy się z glikoforyną, tropomiozyną, adducyną i tropomoduliną)
- tropomiozyna
- adducyna (łączy się z aktyną i spektryną)
- tropomodulina (łączy się z aktyną i tropomiozyną)
- białko 4.9 (z spektryną)
* KLINIKA: Liczne powiązania białek szkieletu błony i integralnych – dobra stabilność

mechaniczna kształtu erytrocytu. Nieprawidłowości budowy spektryny – erytrocyty
różnokształtne (pojkilocytoza), erytrocyty eliptyczne (eliptocytoza) → łatwo podlegają
hemolizie → niedokrwistość. Wiele komórek (neurony, limfocyty) w korowej warstwie
cytoplazmy mają białka podobne do spektryny – fodryny.
4. Białko integralne leukocytów – CD45

• inaczej GP180, T200 lub wspólny antygen leukocytów
• jest to enzym – białkowa fosfataza tyrozynowa
• zamocowane jednym odcinkiem α-helisy, powierzchniowy odcinek ma przyłączone gr.
cukrowe – różna długość części powierzchniowej → izoformy
• miejsce aktywne enzymu – w domenie cytoplazmatycznej (konserwatywna ewolucyjnie), w
tym odcinku – miejsce wiązania fodryny
• z fodryną i mikrofilamentami aktynowymi tworzy szkielet błony
• kompleks z fodryną zwiększa aktywność fosfatazową – prawdopodobny udział w
przekazywaniu sygnału i aktywacji leukocytów
• ekspresja CD45 jest niższa w kom. niektórych chłoniaków – diagnostyka i odróżnienie kom.
chłoniaka od prawidłowych limfocytów za pomocą cytometrii przepływowej
5. Glikokaliks
• warstwa oligosacharydów (związanych z glikolipidami i białkami integralnymi) pokrywająca
powierzchnię komórki
• ochrona komórki i uczestnictwo w oddziaływaniach między komórkami np. oddziaływanie
leukocytów z kom. śródbłonka w zapaleniu:
adhezja leukocytów do śródbłonka naczyń → na powierzchni kom. śródbłonka pojawiają się
białka integralne – selektyny E i P → wiążą swoiste oligosacharydy na pow. leukocytów →
zatrzymanie leukocytów i wywędrowanie ich z naczyń do zagrożonej tkanki
* selektyny L pojawiają się na leukocytach i oddziałują z oligosacharydami powierzchni
kom. Śródbłonka
6. Transport cząstek przez błony biologiczne

Ładunki wewnątrz komórki:
Aniony: białka i kwasy nukleinowe (grupy fosforanowe i karboksylowe), wodorowęglanowe
HCO3-, chlorkowe Cl-, fosforanowe
Kationy: głównie K+
przy braku równowagi jonowej komórka pobiera wodę → pęcznieje i pęka

przez błonę komórkową są transportowane m.in.: aminokwasy, cukry, nukleozydy, Na+, K+,
Ca2+
przez wewnętrzną bł. mitochondrialną: pirogronian, ADP, H+/ATP

przez błonę lizosomalną: H+
a) Cechy transportu przez błony

• transport prosty: woda (lub ułatwiony: akwaporyny), mocznik, etanol,
gazy (dwutlenek węgla, tlen, tlenek azotu (II)), substancje dobrze
rozpuszczalne w lipidach
• białka są niezbędne do transportu substancji hydrofilnych i obdarzonych
ładunkiem
• do transportu aa, cukrów, nukleozydów, jonów niezbędne są białka
błonowe, ale niepotrzebna jest energia z zewnątrz
• transport ułatwiony białkami przenośnikowymi jest zgodny z gradientem
stężeń w poprzek błony, a jony dyfundują zgodnie z potencjałem
elektrycznym
• dwie grupy białek biorących udział w tym transporcie:
o białka przenośnikowe – swoiście wiążą dane cząsteczki –
białko przenośnikowe zmienia konformację – cząsteczka jest
uwalniana po drugiej stronie błony
o białka tworzące kanały – budują otwarte pory,
umożliwiające wolną dyfuzję cząsteczek odpowiedniej
wielkości i ładunku; część kanałów może być otwierana
ligandem lub zmianą potencjału
b) Transport aminokwasu do komórki (na przykładzie transportu L-leucyny do komórek

raka wysiękowego Ehrlicha)
• jest zależny od różnicy stężeń L-Leu po obu stronach błony i zgodny z ich gradientem
• stężenie L-Leu w komórce jest niskie i na stałym poziomie (jest włączana do
procesów metabolicznych)
• zwiększanie stężenia L-leu na zewnątrz kom. powoduje wzrost szybkości transportu
aminokwasu do komórki
• transport przenośnikiem (w tym wypadku) jest stereoswoisty
c) Transport glukozy do i z komórki

dwie rodziny białek transportujących glukozę: GLUT (transport wysycalny, stereoswoisty,
dwukierunkowy) i SGLT1 (jelitowy kotransporter Na+/glukoza, wykorzystuje
elektrochemiczny gradient Na+ do wtórnie aktywnego transportu glukozy i galaktozy wbrew
gradientowi stężenia; bierze udział w pobieraniu Glc i Gal z jelita cienkiego i reabsorpcji
glukozy z moczu w nefronie)
białko GLUT: w błonie większości komórek zwierzęcych, bierze udział w transporcie
ułatwionym D-glukozy do komórki
GLUT1 – masa ok. 55 kD, jeden łańcuch N-oligosacharydowy od str.
środowiska, zamocowany 12 α-helisami → każda helisa → 21 aminokwasów
→ układają się resztami hydrofobowymi w kierunku warstwy lipidowej → 7
zewn. domen przenośnika, a 5 domen z resztami hydrofilnymi → wnętrze
kanału do wiązania glukozy; w erytrocycie, w tkankach płodowych, kom.
hodowanych in vitro, w nerce, jelicie grubym dorosłych
GLUT2 – wątroba (podstawnoboczna błona komórkowa hepatocytów), kom.
β trzustki, jelito cienkie, nerka
GLUT3 – neurony, mózg, łożysko, jądro
GLUT4 – białko integralne, transport heksoz do różnych typów kom.
zależnych od insuliny. W kom. mięśniowch, adipocytach pod wpływem
insuliny następuje przemieszczanie GLUT4 z endosomów do błony kom.
GLUT5 – komórki nabłonkowe jelita cienkiego, plemniki – transport fruktozy
w j. cienkim, nerce, mięśniu szkieletowym, adipocytach, mózgu, jądrze
Glukoza wewnątrz kom. jest natychmiast fosforylowana, gradient stężenia → najczęściej z

osocza do komórki. Transport może odbywać się w drugą stronę: np. z hepatocytów do osocza
podczas głodzenia. W kom. kanalików nerkowych proksymalnych – boczno-podstawne pow.
błony kom. – transport zwrotny do osocza.
* Cukrzyca typu I (insulinozależna, młodzieńcza): brak wydzielania insuliny wskutek

autoimmunologicznego zniszczenia kom. β trzustki → poważne zaburzenia gospodarki
weglowodanowej → kwasica ketonowa, hiperglikemia i przekroczenie progu nerkowego
(glukozuria). Stosując iniekcje insuliny przed każdym posiłkiem możliwe jest normalne
funkcjonowanie.
Cukrzyca typu II (wieku dojrzałego): insulinooporna – niedostateczna odpowiedź na insulinę →
niedostatek receptora insulinowego lub mniejsza aktywacja przenośnika GLUT4 → upośledzenie
wykorzystania glukozy przez komórkę. Leczenie dietą i lekami zwiększającymi wydzielanie
insuliny.
d) Transport adenozyny i deoksyadenozyny

* Nukleozydy deoksypuryn (np. deoksyadenozyna) oraz np. 2-chlorodezoksyadenozyna
(2CdA, kladribina – lek stosowany w białaczkach) wnikają do kom. z udziałem transporterów.
W komórce: nukleozydy → (fosforylacja) → 5’-monofosforan → (kinaza deoksycytydyny cDK) →
trójfosforan. Wbudowana do DNA kom. białaczkowych 2CdA (nieprawidłowa zasada) uruchamia
mechanizmy reperacji DNA – nieskuteczna → apoptoza
Nukleozydy puryn – również białka transportujące, przenośnik adenozyny został opisany w
błonie Trypanosoma brucei. Białko zbudowane z 463 aa, 10 α-helis kotwiczących; transporter
P1 (przenosi adenozynę i inozynę do kom.) i P2 (adenozynę, adeninę, dipirydamol i tlenek
malarsenu - lek wykorzystywany w leczeniu zakażeń Trypanosoma, blokuje transport
adenozyny)
e) Białka tworzące kanały jonowe

Kanały dla K+, Na+ i Ca2+ występują we wszystkich komórkach. Białka je tworzące należą do
jednej rodziny.
Kanał K+ - cztery zasocjowane, identyczne łańcuchy, każdy z nich jest zakotwiczony w błonie 6
helisami, a od strony cytoplazmy N i C-koniec. Helisa 4 zawiera liczne dodatnio naładowane aa –
czujnik otwierający kanał w odp. na zmiany potencjału błonowego
Kanał Na+ - jeden łańcuch z czterema powtarzającymi się domenami, każda podobna do
podjednostki kanału K+
Kanał Ca2+ - zbliżony budową do kanału Na+
Transport aktywny
• przenoszenie substancji przeciw gradientowi elektrochemicznemu, 3 mechanizmy:
Translokacja grupowa – u niektórych bakterii
Transport aktywny pierwotny – tworzenie nowych wiązań kowalencyjnych w
przenośniku; energia jest zużywana do zmiany konformacyjnej białka
przenośnika
Transport aktywny wtórny – aktywnie transportowany substrat 1 tworzy
gradient potencjału elektrochemicznego warunkujący transport substratu 2
zgodnie z tym gradientem
• uniport; kotransport: symport (SGLT1 w jelicie cienkim i nefronie, 2Na+/glukoza), antyport
• wymiennik jonowy – układ, w którym jony są wymieniane przez antyport np.: Na+/H+,
białko wymiany tych jonów reguluje pH wewnątrz kom.
• w sarkolemmie kom. mięśnia sercowego – Na+/Ca2+ - w spoczynku 3 jony Na+ do komórki, 1
jon Ca2+ (od komórki) → generacja prądu. W czasie pobudzenia odwrócenie transportu
(wapń do środka, sód na zewnątrz). Napływ Ca2+ do wnętrza → aktywacja uwalniania Ca2+ z
ER → generacja skurczu mięśnia sercowego
Ad. 2. Pompa sodowa (Na+/K+)

• utrzymuje różnice stężeń jonów po obu stronach błony, energia z hydrolizy ATP
• jony Na+ są wiązane w miejscach o dużym powinowactwie do nich od strony cytoplazmy →
hydroliza ATP i fosforylacja pompy → zmiana konformacji białka → przesuwa miejsce
wiązania ku zewnątrzkom. str. błony i zmniejsza powinowactwo do Na+ → są one uwalniane
na zewnątrz; w pompie pojawiają się m-ca (od str. zewnątrzkom.) silnie wiążące K+ →
hydroliza grupy fosforanowej białka pompy → zmiana konformacji → jony K+ uwalniane do
cytoplazmy
• praca pompy jest ważna dla kom., niektóre zużywają na nią 25% ATP
• umożliwia przenoszenie sygnałów elektrycznych w neuronach i kom. mięśniowych, wtórny
transport wielu substancji i utrzymanie równowagi osmotycznej i objętości komórki
•
jej działanie przeciwdziała dużemu stężeniu makrocząsteczek, aa, nukleozydów i
nukleotydów wewnątrz kom. które powodują wnikanie wody → pęknięcie kom; jon Na+
wiąże więcej wody niż jon K+
• budowa: 3 podjednostki α (113kD) – zachowawcza ewolucyjnie sekwencja aminokwasów,
duże znaczenie dla działania pompy, w tej podjedn. leży sekwencja aa zawierająca Asp372 –
ważna dla wiązania Mg2+ATP, jest zakotwiczona w błonie 10 helisami, β (35kD) –
zakotwiczona jedną helisą w błonie, ma 3 mostki dwusiarczkowe na pow. kom. (ważne dla
aktywności enzymatycznej ATP-azy), δ (10 kD). *Glikozydy nasercowe (leczenie zaburzeń
rytmu serca) wiążą się ze wszystkimi podjednostkami.
Aktywny transport jonów Ca2+ - pompa Ca2+

• strukturalnie podobna do pompy Na+/K+, wymaga energii z ATP
• b. aktywnie usuwa jony wapnia z cytoplazmy – ich stężenie jest ponad 10 000 razy niższe niż
poza kom.
• wzrost stężenia wewnątrzkom. – znaczenie w sygnalizacji wewnątrzkomórkowej i skurczu
mięśniowym
• w kom. mięśnia sercowego są pompy wapniowe w sarkolemmie (mają mniejsze znaczenie w
skurczu) oraz w błonach śródplazmatycznych (odpowiadają za magazynowanie wewnątrz
ER jonów wapniowych, – co w pewnym stopniu uniezależnia skurcze tej komórki od
aktualnego stężenia jonów w jej otoczeniu)
• pobudzenie → otwarcie kanałów Ca2+ w błonach ER (tzw. receptory rianodynowe) →
gwałtowny wzrost stężenia jonów Ca2+ w cytoplazmie → skurcz
Aktywny transport jonów H+

•
pompy protonowe są strukturalnie odmienne od pomp Na+ i Ca2+
• transportują protony do wnętrza lizosomów i endosomów → aktywacja zawartych tam
proenzymów
• inny typ pompy H+ - w wewnętrznej błonie mitochondriów → pracuje odwrotnie → jony
przemieszczane są zgodnie z gradientem elektrochemicznym → jest to wykorzystane do
syntezy ATP
Endocytoza – pobieranie substancji w formie otoczonych błoną pęcherzyków
1. Fagocytoza
- włączanie do kom. stałych cząstek tj.: bakterie, kom. w apoptozie, fragmenty rozpadłych
kom.
- w procesie aktywne są neutrofile i komórki układu makrofagów
- otoczenie wypustkami cząstki zaadsorbowanej na powierzchni komórki → powstaje
wakuola zawierająca cząsteczkę → dołączenie lizosomów → powstają fagolizosomy
2. Pinocytoza
- włączanie do kom. substancji znajdujących się w płynie otaczającym komórkę
- pęcherzyki pinocytarne powstają podobnie jak fagocytarne, średnica 150 – 250
nm
- w miocytach gładkich i kom. śródbłonka obserwuje się transport tranzytowy –
pęcherzyki 65-120 nm
Sposób włączania substancji do komórki może mieć znaczenie dla jej aktywności biologicznej:
3. Endocytoza płynnej fazy
- peroksydaza chrzanowa, natywna ferrytyna
- do kom. są włączane subst. po zetknięciu się z przypadkową okolicą błony
- pęcherzyki – dołączają się lizosomy, zostają otoczone przez liczne
mikrofilamenty aktynowe uczestniczące w ich transporcie
4. Endocytoza adsorpcyjna
- proces dwuetapowy
- etap 1: substancje włączane do kom. są adsorbowane na jej powierzchni, etap 2:
dopiero później endocytowane w pewnych okolicach błony kom.
- endocytoza zależna od receptorów – np. insulina i jej receptor komórkowy;
adsorpcja na zasadzie swoistego wiązania liganda
- wiele substancji. o charakterze kationów jest adsorbowanych na pow. kom. już
przy 4°C, ale włączanie do wnętrza – optimum 37°C
- przy 37°C następuje przemieszczenie się związanych ligandów w płaszczyźnie
błony i ich miejscowe zagęszczenie
- w tych okolicach błona od strony cytoplazmy zostaje pokryta klatryną (białko) –
opłaszcza ona dołki błony, o średnicy ok. 150 nm, koszyk utworzony z
beleczkowatych pięcio- i sześciokątnych agregatów klatryny
- formowanie się agregatów kompleksów ligand - receptor w dołkach odbywa się
dzięki obecnej tam transglutaminazie – katalizuje powstanie mostków
izopeptydowych między gr. ε-aminowymi Lys i gr. –COOH kw. glutaminowego i
jest hamowana analogami Lys i Glu (bacitracyna i dansykadaweryna) – niektóre z
tych analogów są wykorzystywane w leczeniu zakażeń wirusowych – zmniejszają
endocytozę cząsteczek wirusa
- zagęszczone w dołkach substancje po ok. 30 min pojawiają się wewnątrz kom. w
receptosomach (250-400nm). Odsznurowanie się receptosomu od dołka
wymaga ATP i biorą w tym udział mikrofilamenty aktynowe i kalmodulina.
Dalszy transport receptosomów – mikrotubule
- przenoszone w ten sposób ligandy i receptory docierają głównie do Aparatu
Golgiego (nie łączą się z lizosomami!)
- receptor EGF-R pobrany drogą enodocytozy adsorpcyjnej jest depolimeryzowany
w lizosomach wraz z czynnikiem wzrostowym
- receptor insuliny i LDL częściowo powracają na powierzchnię komórki
- α2-makroglobulina powraca w całości na pow. komórki
- lektyna, konkawalina A wiązana przez reszty D-mannozowe oligosacharydów na
powierzchni powoduję nasiloną endocytozę, wakuole zawierające lektynę
pozostają długo w komórce → zablokowanie krążenia błon i wzmożona
biosynteza błon w komórce
Oporność wielolekowa (MDR – multidrug resistance)
• oporność mało swoista, dotyczy wielu cytostatyków i antybiotyków
• przyczyna niepowodzeń w leczeniu chorób nowotworowych i bakteryjnych
• wynika ona z obecności w błonie m.in.: P-glikoproteiny i białka MRP (multidrug resistance
protein)
• układ MDR chroni komórkę przed substancjami toksycznymi o charakterze lipofilnych
kationów (w stanie zdrowia) i może „bronić” komórkę przed lekami → leki podawane
choremu są usuwane z komórek → stany patologiczne są mało podatne na leczenie →
niekorzystne!
• P-glikoproteina – integralne białko błonowe, fosfoglikoproteina, 170 kD, działa jak pompa
zależna od ATP, transportuje toksyny na zewnątrz komórki; w wielu kom. nowotworowych –
nadekspresja tego białka → chemioterapia nowotworów jest utrudniona.
Budowa P-glikoproteiny: 6 α-helis przezbłonowych, łańcuch polipeptydowy tworzy 3 pętle
na obu powierzchniach błony, w cytoplazmie (blisko C-końca) znajduje się dwa miejsca
wiązania ATP (motyw ABC – ATP-binding cassette)
• Białko MRP – 190 kD, 1531 aa, trzy zespoły po 6 α-helis, białko stosunkowo stabilne,
połowiczny czas życia: 20h, jednak część jest degradowana szybciej już w ER. Białko MRP
znajdujące się w ER i AG – magazyn skąd może być ono przenoszone do błony kom., nie
wiadomo czy i jak degradacja jest regulowana. Nadekspresja tego białka pojawia się
wcześnie w kom. nowotworowych nawet przy niskim stężeniu leku.
• wiele nowotworów tj.: rak sutka, jajnika, chłoniaki nie-Hodgkina, białaczki u dorosłych
początkowo dobrze odpowiadają na chemioterapię (stosowaną w nowotworach z
przerzutami celem przedłużenia życia lub paliatywnie) potem jednak stają się oporne
• prowadzone są badania nad lekami wybiórczo kierowanymi do kom. nowotworowych → nie
będą prowadzić do MDR, bo po pierwszym okresie leczenia doprowadzą do zniszczenia kom.
nowotworowych
• nowotwory tj.: niedrobnokomórkowy rak płuca, rak jelita grubego, żołądka, nerki, trzustki
od początku są oporne na leczenie chemiczne
Zjawisko fuzji błon

• powszechna np. podczas endocytozy, wydzielania, krążenia składników błon wewnątrz
komórki, podczas łączenia kom. jajowej z plemnikiem czy łączenia mioblastów w czasie
biogenezy; także w procesach patologicznych: tworzenie kom. wielojądrzastych w
odpowiedzi zapalnej lub podczas wnikania wirusów
• fuzja błon – dwuwarstwa lipidowa błony komórki łączy się z dwuwarstwą innej kom.,
wirusa, pęcherzyka; zawartość przestrzeni zamkniętych błonami łączy się, białka błonowe
się mieszają
• niektóre wirusy mają w błonie białka od których zależy wnikanie wirusa do kom.: wirus
grypy – hemaglutynina, wirus Sendai – białko F → białka te zawierają tzw. peptydy fuzji (16-
26 aa hydrofobowych) mogą tworzyć α-helisę → jej pow. zewnętrzna – hydrofobowa, a
wewnętrzna może wiązać H+ → wirus zatrzymywany na pow. kom. → endocytoza → domeny
α-helis wiążą H+ i agregują → fuzja błony endosomu i otoczki wirusa
• białka zawierające peptydy fuzji są wykorzystywane do celowego łączenia komórek np.
tworzenie heterokarionów (hybrydy – dwa różne genomy) → otrzymywanie przeciwciał
monoklonalnych
• dużo przeciwciała → wiąże się ono stale z epitopem badanego białka. Limfocyt B zdolny do
wytworzenia danego przeciwciała po pobudzeniu → dzieli się → powstaje z niego mały klon
komórek wytwarzających identyczne przeciwciało – monoklonalne
• chcąc otrzymać duży klon danego limfocytu B → zmiana limfocytu w kom. nowotworową
dzielącą się bez ograniczeń → przez fuzję limfocytu z kom. nowotworową – szpiczakiem →
hybrydoma
• np. monoklonalne przeciwciało anty-CD20 stosuje się w leczeniu niektórych chłoniaków B-
komórkowych
Rozdział 7
Cytoszkielet
Cytoszkielet: tj. złożony system wewnątrzkomórkowych włókienek białkowych;
wewnętrzne rusztowanie komórki, warunkuje jej organizację, umożliwia skurcz, jej ruch,
podziały, uczestniczy w wewnątrzkom. transporcie organelli i makromolekuł;
Wyróżniamy 3 klasy elementów cytoszkieletu ze względu na:

-typy i rozmiar włókienek;
-organizacja przestrzenna;
Są to mikrotubule, mikrofilamenty i filamenty pośrednie;
Mikrotubule:
-średnica 25 nm;
-mogą występować pojedynczo lub tworzyć złożone układy np. rzęski, wrzeciono kariokinet.;
-zbudowane z tubuliny;
-stabilne dzięki białkom towarzyszącym mikrotubulinom- MAP;
-tubulina jest dimerem, ma 2 globularne podjednostki: tubulinę α i tubulinę β;
Dimery łączą się ze sobą w protofilamenty - mają budowę spolaryzowaną:
Biegun α (-) Biegun β (+)- rośnie szybciej
-13 protofilamentów łączy się (bok do boku) i tworzy układ rureczki- mikrotubuli;
(w rzeczywistości nigdy nie powstaje 1 protofilament, ale tworzą się pierścienie zbudowane z 13
cząsteczek tubuliny i wszystkie są jednocześnie wydłużane);
-w kom. Stężenie tubuliny jest małe więc powstaje tzw. Centrum nukleacji- to tu zaczyna się
polimeryzacja mikrotubul; najważniejszym jest centrosom
Centrosom: zawiera zwykle pare centrioli,

Na jego powierzchni cząsteczki tubuliny γ łączy się z tubuliną α
(biegun plus jest wolny- może więc polimeryzować lub zanikać);
-niestabilność mikrotubul jest związana ze zdolnością dimerów tubuliny do wiązania i hydrolizy

GTP, dimer tubuliny z GTP przyłącza kolejne dimery i mikrotubula rośnie, w tym czasie dochodzi
do hydrolizy GTP do GDP w dimerach WEWNĄTRZ mikrotubuli;
-substancje przyczyniające się do depolimeryzacji mikrotubuliny: kolchicyna, kolcemid,

winblastyna, winkrystyna;  wykorzystywane w leczeniu nowotworów;
-białka towarzyszące mikrotubulom:

- Najważniejsze to tzw. Białka oczapkowujące- zabezpieczają przed depolimeryzacją,
znajdują się w błonie organelli kom., i niektórych częściach błony kom.;
- Występują też białka MAP, które łączą boczne powierzchni mikrotubul i tworzą większe
kompleksy: centriole, aksonemy rzęsek, np. tau (ważne w ch. Alzheimera)
- Białka łączące mikrotubule z innymi elementami cytoszkieletu;
-białka motoryczne związane z mikrotubulinami:

• Są to kinezyna i dyneina- swoją budową przypominają miozynę;
• Każde z nich zbudowane z 2 identycznych podjednostek, zawierającymi odcinki lekkie i
ciężkie; odcinki tworzą 2 główki i 1 wspólny ogonek;
• Główki łączą się z podjednostkami tubuliny, mają aktywność ATPazy i mogą
hydrolizować ATP;
Hydroliza zachodzi naprzemiennie w każdej główce, co umożliwia przesuwanie się
białek motorycznych po tubulinie;
• a ogonki łączą się z innymi strukturami kom.
• Kinezyna „kroczy” w kierunku bieguna (+) a dyneina w kierunku (-)
• Wraz z białkami przemieszczane są organella dołączone do nich;
• Jest to transport dość szybki - kilkadziesiąt cm na dobę;
-mikrotubule decydują o rozmieszczeniu organelli komórkowych we wszystkich komórkach;
-mikrotubule budują także struktury komórkowe:
• Centriole: krótkie walce, zbudowane z 9 tripletów mikrotubul;
− Zwykle w kom. Występuje para centrioli w okolicy jądra; ustawione
prostopadle;
• Aksonema: jest rdzeniem rzęsek i witek, ale zbudowana z 9 dupletów mikrotubul
wyrastających z tripletów ciałek podstawowych;
dodatkowo w centrum występują 2 połączone aksonemy (nie mają odpowiednika w
ciałku podstawowym);
obecna jest tu także specyficzna dyneina zwana rzęskową (odpowiada za ruch) jej ogon
łączy się z jednym z dubletów, a główki mają kontakt z dubletem sąsiednim,
dublety nie przesuwają się, lecz się uginają, co nadaje charakterystyczny ruch
KLINIKA: nieprawidłowości w budowie aksonemy przejawiają się np. brakiem ramion
dyneinowych i mikrotubul centralnych, uniemożliwiają poruszanie się rzęsek lub wici i
są przyczyna choroby zwanej zespołem nieruchomych rzęsek lub zespołem Katagenera,
Objawy: częste zapalenie oskrzeli, a u mężczyzn nieruchliwość plemników;
• Wrzeciono kariokinetyczne: wyróżniamy następujące typy:
− mikrotubule kinetochorowe utrzymują początkowo chromosomy w
płytce metafazalnej;
− mikrotub. Astralne- łączą centrosomy z białkami kory komórki -
właściwe ustalenie pozycji całego wrzeciona;
− m. biegunowe- łączą się ze sobą i stabilizują cały układ;
Filamenty pośrednie:
-średnica ok. 10nm;

-b. stabilne, wytrzymałe na rozciąganie, b. odporne na działanie zw. chem.;
-nadają tkankom wytrzymałość poprzez łączenie się ze sobą filamentów pośrednich
sąsiadujących komórek, np. w naskórku, kom. mięśni;
-jednostką strukturalną jest białko włókienkowe- najdłuższa, środkowa części ma charakter α-
helisy, a na obu końcach znajdują się części globularne,
białko włókienkowe tworzy dimery przez nawinięcie się odcinków środkowych wokół
siebie (superhelisa)
2 dimery łączą się ze sobą i tworzą tetramer, częściowo tetramery występują jako
niezwiązane w cytoplazmie, a część łączy się ze sobą bok do boku i powstaje filament
pośredni; są zawsze tej samej grubości, bo na przekroju poprzecznym występuje zawsze
8 tetramerów;
Końcówki globularne wystają z filamentu i służą głównie do połączeń z innymi
składnikami cytoszkieletu lub błoną kom., końcówki różnią się miedzy sobą;
Rodzaje filamentów:
Homodimery: f. cytokeratynowe, neurofilamenty, f. wimentynowe;
Heterodimery: są w nich białka: desmina, kwaśne białko glejowe <- łączą się z
wimentyną i zalicza się je do filamentów wimentynopodobnych;
KLINIKA: każdy typ filamentów jest charakterystyczny dla poszczególnych tkanek -
wykorzystuje się to w badaniach immunocytochemicznych;
rola fimalentów pośrednich:
Wytrzymałość mechaniczna komórek;
Łączenie z białkami połączeń miedzykomórkowych, np. z desmoplakinami
KLINIKA: gdy są uszkodzone filamenty keratynowe, ma miejsce choroba - zwykłe
pęcherzykowe oddzielenie się naskórka - naskórek jest znacznie osłabiony, na
powierzchni skóry występują liczne pęcherze na skutek delikatnych obrażeń;
Neurofilamenty- utrzymują prawidłową konstrukcję niezwykle wydłużonych wypustek
kom. nerwowych;
Filamenty desminowe- uczestniczą w rozkurczu mięśni.
Utrzymanie właściwej lokalizacji organelli komórkowych;
Filamenty laminowe- utrzymują kształt jądra;
Mikrofilamenty: (aktynowe):
-odpowiadają za ruch całych komórek lub ich fragmentów, a także organelli komórkowych;
-nadają kształt komórce;
-umocowują komórki do innych kom. i błon podstawnych;
-średnica 7nm;
-budowa:
• Mogą być stabilne (dzięki białkom wiążącym aktynę - ABP) lub niestabilne (pojawiają się
okresowo, budują pierścienie kurczliwe, włókienka naprężeniowe=stresowe);
• filamenty aktynowe są polimerami składającymi się z globularnej aktyny G, wyróżniamy
jej parę izoform:
− Aktyna α- charakerystyczna dla mięśni- obecne także podtypy charakterystyczne
dla mm. szkieletowych, m. sercowego i mm. gładkich;
− Aktyna β- obecna w większości komórek;
− Aktyna γ- w mm. gładkich trzewi;
• Niezależnie od izoformy aktyna G polimeryzuje i tworzy wydłużone cząsteczki aktyny F,
dwie nici aktyny F skręcają się dookoła siebie tworząc filament aktynowy;
• Aktyna G jest spolaryzowana, a jej cząsteczki są ułożone zawsze w tym samym kierunku,
to powoduje, że filament też jest spolaryzowany; wyróżniamy biegun + i -
• Polimeryzacja aktyny G może zachodzić jedynie w obecności ATP;
• Polimeryzację blokuje alkaloid cytochalazyna, a aktynę F stabilizuje faloidyna;
• Połowa aktyny G występuje w połączeniu z białkami wiążącymi monomer - zapobiega to
polimeryzacji lub ją indukuje w zależności od białka;
• fimbryna i α- aktywina decydują o organizacji filamentów w sieci lub w pęczki;
• w pęczkach filamenty ułożony są równolegle i mają układ przeciwbieżny (biegun (+)
koło (-); między pęczkami obecna miozyna II;
• miozyna II przesuwa pęczki między sobą i powoduje ruch lub skurcz kom.
• filamenty mogą być łączone w sieci np. przez filaminę; to powoduje, że cytoplazma ma
charakter żelu, w obecności jonów wapnia gelsolina zrywa wiązania krzyżowe filaminy i
skraca filamenty aktynowe, co wpływa na zwiększenie płynności tej części cytoplazmy,
czyli zmianę żelu w zol. Ma to miejsce np. w kolbce synaptycznej.
-filamenty tworzą struktury mniej stabilne: np. lamelipodia i filopodia;

-duże skupiska filamentów aktynowych pod plazmolemmą - tutaj tworzą korę komórki
(najlepiej poznana w erytrocytach);
-w korze komórki z aktyną łączą się bezpośrednio lub pośrednio następujące białka: białko 4.1
prążka, glikoforyna, ankiryna, białko 3 prążka łączą filamenty aktyny i spektryny;
-nieprawidłowa budowa kory komórki prowadzi do niedokrwistości, bo erytrocyty mają
nieprawidłową budowę, następuje pękanie krwinek (hemoliza), co jest przyczyną
upośledzonego transportu tlenu we krwi:
• wrodzona sferocytoza- erytrocyty są kuliste- wywołane nieprawidłową budową
spektryny, nie może się ona wiązać z białkiem 4.1;
• wrodzona eliptocytoza- erytrocyty są elipsoidalne- nieprawidłowa budowa spektryny
uniemożliwia tworzenie się dimerów i filamentów spektrynowych;
-w wielu kom. spektryna II oraz ezryna łączą dodatkowo pęczki filamentów aktynowych
cytoplazmatycznych tworząc siateczkę graniczną- łączy się ona z połączeniami międzykom.
typu zwierającego;
-w kom. mięśniowych rolę spektryny przejmuje dystrofina, a w płytkach krwi filamina,
-w neurocytach fodryna (izoforma spektryny) łączy się z dodatkowo z neurotubulinami,
neurofilamentami, niektórymi organellami oraz pęcherzykami synaptycznymi- to ostatnie
połączenie umożliwia egzocytozę neuroprzekaźników;
-mikrokosmki-wypustki cytoplazmatyczne, ich obecność zwiększa powierzchnię chłonną kom.,
jelicie cienkim, kanalikach proksymalnych nefronu są tak liczne, że widać je jako rąbek
szczoteczkowy; budowa mikrokosmka:
- stabilizację mikrokosmka zapewnia rdzeń zbudowany z pęczka 203-30 filamentów
aktynowych z ABP;
- rdzeń mikrokosmka utworzony jest z równolegle ułożonych filamentów aktynowych, są
one przymocowane bocznie do bł. kom. za pomocą miozyny i kalmoduliny, a między
sobą za pomocą wiliny i fimbryny, u podstawy zaś za pomocą spektryny II;
- zewnętrzne końce filamentów aktynowych są umocowane do bł. kom. białkami
nukleacyjnymi;
- cytoplazmatyczne zakończenia f. aktynowych łączą się z siateczką graniczną zbudowaną
także z filamentów aktynowych;
- możliwa jest ograniczona ruchomość mikrokosmków;
białka motoryczne związane z aktyną: tj. miozyna II (mięśniowa) i miozyna I (niemięśniowa)

MIOZYNA II:
− zbudowana z 2 głów połączonych wydłużonym ogonem; każda głowa ma 2 łańcuchy
lekkie; ogon jest superhelisą i ma 2 łańcuchy ciężkie;
− głowa ma m-ce wiązania ATP i aktyny, hydroliza ATP umożliwia zmianę położenia głów i
kroczenie po cząsteczkach aktyny;
− w mm. szkieletowych jest głównym składnikiem miofilamentów grubych;
MIOZYNA I:
składa się z 1 głowy i krótkiego ogona;
głowa ma takie same właściwości we wszystkich swoich izoformach - są takie same jak
w miozynie II;
ogon jest charakterystyczny dla izoformy- łączy się z różnymi obłonionymi strukturami
komórki;
odpowiada za transport organelli wzdłuż filamentów aktynowych;
Aparat kurczliwy mięśni:

mm. poprzecznie prążkowane:
ich aparat kurczliwy stanowią miofibryle, które tworzą pęczki biegnące równolegle do osi
długiej włókna, wypełniając prawie całą komórkę. Jednostką strukturalną miofibryli jest
sarkomer:
• jest to odcinek między 2 liniami Z(linia ta przebiega w połowie prążka I) w jego skład
wchodzi: linia Z, połowa prążka I, prążek A, połowa prążka I, linia Z;
• w prążku A w mikroskopie elektronowym widać przejaśnienie zwane prążkiem H, a w
nim linię M;
wyróżnia się 2 rodzaje miofilamentów (czyli włókienek budujących miofibryle):
MIOFILAMENT CIENKI: =aktynowy

zbudowany z 3 białek: aktyny, tropomiozyny, troponiny;
występują w prążku I i A
zakotwiczone w liniach Z, dzięki α aktyninie i winkulinie
2 spiralne skręcone aktyny F tworzą rdzeń miofilamentu cienkiego,
Na rdzeń nawinięte są fibryle tropomiozyny;
W pewnych odstępach jest przeczepiona globularna troponina, zbudowana z 3
podjednostek: I, T oraz C - ta łączy się z jonami wapnia i powoduje, że wcześniej
wymienione podjednostki zmieniają położenie tropomiozyny na aktynie, to
prowadzi do odsłonięcia na aktynie miejsc wiążących miozynę;
MIOFILAMENT GRUBY:= miozynowy

• Zbudowany z białka fibrylarnego miozyny i białka C (spaja cząsteczki miozyny);
• Jego rdzeń składa się ze skręconych łańcuchów ciężkich miozyny, a głowy wystają na
zewnątrz rdzenia;
• Każda głowa ma miejsce wiązania aktyny i ATP, głowy znajdują się jedynie na końcach
miofilamentu grubego;
• Występują tylko w prążku A
• Połączone z liniami Z za pomocą titiny;
w mm. występują też filamenty pośrednie desminowe- pełnią ważną funkcję w utrzymaniu
spoistości miofibryli i ułożeniu ich względem siebie, za co odpowiedzialne są synemina i
skelemina;
Filamenty desminy oplatają całą miofibrylę, a dodatkowo na wysokości linii Z tworzą
gęstą sieć, która utrzymuje miofibryle na równej wysokości;
F. p. deminowe przyczepiają się także do bł. kom. za pomocą ankyryny
i paraneminy; dlatego uważa się, że linie Z i sieć desminowa odpowiadają za
automatyczny rozkurcz miofibryli;
każda miofibryla przebiega przez całą długość komórki i zakończona jest na obu końcach liniami
Z, które łączą się z integrynami sarkolemmy, a te z włóknami kolagenowymi ścięgien;
KLINIKA: w korze włókna mięśniowego występuje także dystrofina (podobna do α aktywniny i

spektryny), jej brak uniemożliwia przyczepienie się włókienek desminowych do sarkolemmy
białka i wywołuje dystrofię mięśniową Duchenne’a. polega na degeneracji i martwicy włókien
mm. szkieletowych i zastępowaniu ich przez tk. tłuszczową lub łączną włóknistą. Ok. 20 r.ż.
następuje całkowita degeneracja mm. oddechowych i śmierć.
-do synchronizacji skurczu mięśnia konieczna jest triada mięśniowa, tworzą ją:
Kanalik T: rurkowate wpuklenie sarkolemmy, przebiega poprzecznie w stosunku do
miofilamentów na granicy każdego prążka A i I; dociera do każdego sarkomeru,
Cysterny brzeżne: są wyspecjalizowaną częścią siateczki sarkoplazmatycznej gładkiej
otaczającej każdą miofibrylę; mają zdolność gromadzenia jonów wapnia, gdyż w ich
błonie znajdują się kanały wapniowe otwierane depolaryzacją błon kanalików T;
mechanizm skurczu mięśnia szkieletowego:

Bodziec nerwowy w postaci uwolnionej w płytce motorycznej acetylocholiny powoduje
depolaryzację sarkolemmy;
Depolaryzacja rozchodzi się po całej sarkolemmie i dociera też do kanalików T;
Następuje otwarcie kanałów wapniowych cystern brzeżnych, to doprowadza do 1000-
krotnego wzrostu stężenia wapnia w obrębie cytoplazmy;
Łączenie jonów wapnia z troponiną powoduje przemieszczenie tropomiozyny i dochodzi
do odsłonięcia miejsc wiążących miozynę na aktynie;
Obie głowy miozyny rozkładają ATP, dzięki czemu wykonują naprzemiennie ruchy i
głowy miozyny kroczą po aktynie;
Miofilamenty cienkie wsuwają się miedzy grube, co powoduje skracanie się sarkomerów
o ok. 30%,
Skraca się lub zanika prążek I oraz prążek H;
w/w zjawiska zachodzą synchronicznie dzięki triadzie;
po depolaryzacji następuje samoczynna repolaryzacja, w tym także repolaryzacja
kanalików T;
kanały wapniowe zostają zamknięte, a pompa wapniowa wypompowuje jony wapnia z
sarkoplazmy do wnętrza cystern;
stężenie jonów wapnia spada w sarkolemmie, troponina oddaje jony wapnia,
tropomiozyna wraca na swoje miejsce, miozyna traci swój kontakt z aktyną;
następuje rozkurcz sarkomerów i całego włókna;
skurcz komórek m. sercowego:

przebiega podobnie j/w, bo organizacja sarkomeru jest podobna;
komórki w m. sercowym łączą się za pomocą wstawek w długie szeregi komórek,
tworząc włókna;
wstawkę budują: desmosomy łączące filamenty desminowe komórek, strefy zwierające
łączące filamenty aktynowe komórek oraz połączenia typu nexus (umożliwia szybkie
przechodzenie potencjału czynnościowego, co zapewnia synchronizację skurczu
komórek we włóknie);
-KLINIKA:
w kom. m. sercowego niskie stężenie Ca++ jest głównie utrzymywane przez białko
błonowe wymiennika Na+/Ca++ na zasadzie antyportu. Glikozydy nasercowe hamują
pompę Na+/K+ co zwiększa stężenie Na+ w kom. i zmniejsza gradient Na+.
mięśniówka gładka:
niewielkie, wrzecionowate komórki, bez miofibryli, miofilamenty tworzą krzyżującą się
sieć pęczków.
Pęczki tworzą:
głównie miofilamenty cienkie zbudowane z aktyny, tropomiozyny, a rolę troponiny
pełni kalmodulina-rozproszona w cytoplazmie;
Miofilamenty grube (mniejsza liczba)- zbudowane z miozyny II, krótsze, nieregularne
rozmieszczone między filamentami aktyny
Ważną rolę w skurczu m. gładkich odgrywa kaldesmon - wiąże się z aktyną,
uniemożliwiając przyłączenie się miozyny;
Jej komórki nie posiadają triad, lecz wyspecjalizowany system błon siateczki
sarkoplazmatycznej- kontroluje wewnątrzkomórkowy poziom wapnia;
Ogólna zasada skurczu taka sama jak w m. szkieletowym: przesuwanie głów miozyny na
aktynie;
Aby zapoczątkować skurcz muszą być spełnione 2 warunki:
1. fosforylacja głów miozyny przez kinazę miozynową (zmiana konformacji głów
miozyny - możliwa jej interakcja z aktyną)
2. jednocześnie musi być usunięty kaldesmon;
Do obu tych zdarzeń dochodzi w wyniku wzrostu wewnątrzkomórkowego cAMP oraz
jonów wapnia, aktywujących kalmodulinę;
Uwolnienie jonów Ca++ oraz aktywacja cyklazy adenylowej następuje pod wpływem
neuroprzekaźników z zakończeń nerwowych układu sympatycznego i
parasymapytcznego lub pod wpływem hormonów;
Skurcz mm. gładkich wywołują: adrenalina, noradrenalina, angiotensyna, serotonina,
oksytocyna;
Rozkurcz mm. gładkich powodują: NO-> zwiększa stężenie cGMP, co prowadzi do spadku
stężenia jonów wapnia;
Cechą charakterystyczną kom. mm. gładkich są ciałka gęste, występują w cytoplazmie,
oraz płytki mocujące, podobne do ciałek gęstych - obie struktury przyłączone do
sarkolemmy, są jak linie Z w mm. szkieletowych, zbudowane z α-aktywiny i są miejscami
przyczepiania się filamentów atynowych i pośrednich;
Ponieważ filamenty aktynowe są przymocowane przeciwbieżnie do błony komórkowej
oraz do ciałek gęstych, przesuwanie się miozyny po aktynie przybliża te struktury do
siebie, wywołując skracanie się komórki;
Rozdział 8
Wybrane procesy cytoplazmatyczne
Przedziały komórkowe
Komórka podzielona jest błonami na przedziały (kompartmenty). Należą do nich organella

błoniaste, ale też pęcherzyki lub cysterny. Organella błoniaste można podzielić na te, które
uczestniczą w szlaku wydzielniczym intensywnie (siateczka śródplazmatyczna gładka i szorstka,
aparat golgiego wraz z sieciami cis i trans, endosomy, lizosomy) i te które uczestniczą w nim w
mniejszym stopniu (mitochondria, peroksysomy). Tłumaczy się to ewolucyjnym pochodzeniem
organelli.
Szlak wydzielniczy: jądro otoczone jest siateczką śródplazmatyczną szorstką (produkcja białek
błon, białek luminalnych, białek na eksport) i gładką (synteza lipidów). Błony i ich zawartość
przechodzą od siateczki śródplazmatycznej szorstkiej do aparatu golgiego przez obszar zwany
siecią cis aparatu golgiego. Po odpowiedniej obróbce błony i białka wydostają się z niego przez
sieć trans aparatu golgiego. Część z nich tworzy ziarna wydzielnicze (egzocytoza regulowana),
pęcherzyki wydzielnicze (egzocytoza konstytutywna), pęcherzyki łączące się z endosomami lub
lizosomami. Pamiętać należy tu o możliwości transportu wstecznego.
Cząsteczki rozpuszczalne w tłuszczach, drobnocząsteczkowe związki rozpuszczalne w wodzie są

transportowane między przedziałami bez ograniczeń. Transport białek i kwasów nukleinowych
podlega ograniczeniom. Pozwala to na zgromadzenie unikatowego zestawu makrocząsteczek w
danym przedziale.
adresowanie białek w komórce (hipoteza sygnałowa)
Ograniczenia w transporcie białek i kwasów nukleinowych narzuciły konieczność wykształcenia

różnych sposobów transportu przez błony.
W jądrze w czasie mitozy jego zawartość miesza się z cytoplazmą, w czasie interfazy substancje
drobnocząsteczkowe i niewielkie białka przechodzą swobodnie przez pory jądrowe, transport
większych białek i kwasów rybonukleinowych jest regulowany przez kompleks poru jądrowego.
Transport makromolekuł z cytoplazmy do światła siateczki śródplazmatycznej, mitochondriów i

peroksysomów odbywa się z pomocą transbłonowych białek transportowych. Pozostałe
przedziały komórkowe szlaku wydzielniczego nabywają białka z siateczki śródplazmatycznej
szorstkiej przez transport pęcherzykowy.
Powstałe białka muszą zostać przeniesione w odpowiednie miejsce. O adresowaniu i sortowaniu

mówi hipoteza sygnałowa. Za adresowanie białek do poszczególnych przedziałów odpowiadają
łańcuchy aminokwasów będące sekwencją sygnałową lub też motywami struktury drugo-,
trzecio-, czwartorzędowej. Po osiągnięciu miejsca docelowego sekwencja sygnałowa odcinana
jest w wyniku ograniczonej hydrolizy (zależnej od hydrolaz z grupy peptydaz sygnałowych).
Synteza wszystkich białek rozpoczyna się w cytoplazmie. Białka dla organelli szlaku
wydzielniczego zawierają peptyd sygnałowy, który warunkuje kotranslacyjne przemieszczenie
białka do światła lub w obręb siateczki śródplazmatycznej szorstkiej. Synteza innych białek
zachodzi do końca w cytoplazmie, jeżeli mają sekwencje sygnałową są eksportowane do
odpowiednich przedziałów (transport potranslacyjny).
translokacja białek do siateczki śródplazmatycznej
Jeżeli wyłaniający się z cytoplazmatycznego rybosomu N-koniec łańcucha polipeptydowego ma

sekwencje sygnałową dla siateczki śródplazmatycznej (zazwyczaj 7-20 aminokwasów
hydrofobowych) to łączy się z cząstką rozpoznającą sygnał – SRP. SRP blokuje wydłużanie
łańcucha polipeptydowego do czasu zakotwiczenia rybosomy na błonie siateczki
śródplazmatycznej przez receptor SRP. Jedna z dwóch jego podjednostek ma aktywność GTP-
azy. Rozpad GTP pozwala przekazać rybosom z polipeptydem do translokonu (kompleks białek
kanałowych którym polipeptyd dostaje się do siateczki śródplazmatycznej, utworzony jest on
przede wszystkim z białka Sec61α ale też Sec61β i Sec61γ). SRP uwalniana jest do cytoplazmy, a
receptor może przyjmować kolejne kompleksy. Translokon łaczy się szczelnie z rybosomem,
peptyd sygnałowy oddziałuje z hydrofobową częścią translokonu co powoduje jego otwarcie.
Sekwencja sygnałowa jest umocowana w części hydrofobowej translokonu, w związku z tym
wydłużający się polipeptyd wpukla się do światła siateczki śródplazmatycznej na kształt pętli.
Pozwala na to energia z procesu wydłużania łańcucha polipeptydowego na rybosomie. Do pętli
od strony światła siateczki przyłącza się białko opiekuńcze z rodziny hsp70, zwane BiP. Po
zakończeniu syntezy polipeptyd jest przeciągany do światła siateczki przez BiP, energia
pochodzi z hydrolizy ATP. Peptydaza sygnałowa odcina peptyd sygnałowy. Opisany mechanizm
dotyczy białek luminalnych. Wbudowanie białka w błonę jest bardziej skomplikowane.
W czasie tego procesu zachodzi wielokrotne zamykanie i otwieranie translokonu, co umożliwia

przenikanie kolejnych hydrofobowych części łańcucha polipeptydowego do błony siateczki.
Podczas syntezy cytoplazmatycznej części polipeptydu rybosom odłącza się od translokonu
powodując jego zamknięcie. Ponowne otwarcie zachodzi przy połączeniu rybosomy z
translokonem i zachodzi synteza części luminalnej łańcucha polipeptydowego.
Szorstka siateczka śródplazmatyczna ma system kontroli białek umożliwiający jej ich zwrotny
transport przez translokon do cytoplazmy.
Mutacja genu CFTR jest przyczyną mukiowiscydozy. Mutacja to delecja trzech nukleotydów
kodujących fenyloalaninę w pozycji 508 łańcucha polipeptydowego. Białko CFTR jest związane z
kanałem dla jonów Cl-. Normalne jest wbudowywane w błonę siateczki i transportowane na
powierzchnię komórki. W mukowiscydozie białko jest w pełni sprawne, jednak nie dociera do
powierzchni komórki. W siateczce śródplazmatycznej jest rozpoznawane jako nieprawidłowe i
zwrotnie transportowane do cytoplazmy. Powoduje to zaburzenie wydzielania elektrolitów i
wody w nabłonkach. Dochodzi do zalegania gęstej, śluzowatej wydzieliny i zmian z tym
związanych, przede wszystkim w płucach i trzustce. Rozwój serca płucnego i częste zakażenia.
Śmierć przed 30 rokiem życia.
Kierowany transport białek w komórce
• Sortowanie białek organelli błoniastych
Istnienie wyspecjalizowanych przedziałów na drodze szlaku wydzielniczego jest możliwe dzięki

białkom rezydującym (osadniczym). Posiadają one swoiste sekwencje sygnałowe, umieszczające
je w określonym miejscu, a w przypadku ich przejścia następuje transport wsteczny.
Podobne sekwencje pozwalają na sortowanie białek w sieci trans aparatu golgiego. Gdzie część z
nich tworzy pęcherzyki wydzielnicze (egzocytoza konstytutywna), ziarna wydzielnicze
(egzocytoza regulowana – wydzielanie pod wpływem bodźców), pęcherzyki łączące się z
endosomami lub lizosomami.
Endosomy są przedziałem błonowym. Endosomy wczesne (leżące bliżej błony komórkowej,
będące pierwsze na szlaku endocytozy, mające niskie pH sprzyjające dysocjacji endocytowanych
białek od ich receptorów) przekazują białka do endosomów późnych, a następnie do lizosomów.
Pęcherzyki pośredniczące w tym transporcie nazywają się ciałami wielopęcherzykowymi. Do
endosomów wczesnych i późnych trafiają pęcherzyki transportowe z sieci trans aparatu
golgiego zawierające nieaktywne enzymy lizosomalne. Enzymy gromadzą się w endosomach
poźnych.
Transport błon i ich zawartości między przedziałami szlaku wydzielniczego odbywa się za
pomocą pęcherzyków transportowych. Istnieje wiele rodzajów pęcherzyków, co zapewnia
swoistość i wybiórczość transportu.
Transport z szorstkiej siateczki śródplazmatycznej do aparatu golgiego odbywa się w obrębie

elementów przejściowych. Transport rozpoczyna się przez wytworzenie pęcherzyków w
przejściowej części siateczki szorstkiej (pozbawiona rybosomów, przypomina siateczkę gładką).
Pęcherzyki z białkami (w tym z białkami osadniczymi siateczki, które posiadają sekwencję KDEL
umożliwiającą transport wsteczny) dostają się do sieci cis, a stamtąd pęcherzykami
transportowymi do aparatu golgiego.
Transport w poprzek aparatu golgiego odbywa się przez liczne pęcherzyki. Transportowi
wydzielniczemu towarzyszy transport wsteczny. W obrębie aparatu golgiego zachodzą procesy
biochemiczne, główny to modyfikacja białek np. glikozylacja.
W sieci cis niektóre białka uzyskują mannozo-6-fosforan (M6P). Są one rozpoznawane i silnie
wiązane w sieci trans przez receptory dla M6P (białka transbłonowe) przy pH 7,0. Kompleksy
grupują się w obrębie pęcherzyków transportowych, a te łączą się z endosomami późnymi. W
kwaśnym środowisku białka z M6P oddysocjowują, a receptory są recyrkulowane. Tak przenosi
się enzymy lizosomalne.
Choroba komórek z ciałkami inkluzyjnymi, przyczyną jest brak enzymu fosforylującego

mannozę. Enzymy nie trafiają do lizosomów, a do cytoplazmy. Pojawiają się lizosomy z
niestrawionymi substratami = ciałka inkluzyjne. Objawy to deformacja trzewioczaszki i
opóźnienia rozwoju psychofizycznego.
Do lizosomów trafiają i inne substraty, gdzie ulegają hydrolizie. Substraty z otoczenia komórki
trafiają do lizosomów przez endocytozę. Która może przebiegać drogą pinocytozy, lub przez
związanie z receptorami błonowymi. W ostatnim procesie wyróżniamy endocytozę zależną od
receptorów (oddziaływanie cytoplazmatycznej części receptorów z białkami np. klatryną) i
fagocytozę (udział aktyny).
• Transport pęcherzykowy
Pęcherzyki transportowe w chwili powstania otoczone są płaszczem białkowym, który pozwala

na inwaginację. Poznano płaszcz klatrynowy (endocytoza zależna od receptorów, wydzielanie
regulowane), płaszcz koatomerowy COP I (transport wsteczny, transport w aparacie golgiego),
płaszcz koatomerowy COP II (transport wsteczny).
Pęcherzyk transportowy przechodzi: pączkowanie (wywołane białkami płaszcza, który znajduje

się w miejscu zgromadzenia receptorów wiążących kargo (ładunek)), transport (często
oddziaływanie z mikrotubulami), cumowanie (białko Rab związane z pęcherzykiem wiąże się z
błoną docelową przez białka rabfilinę, radaptynę na jej powierzchni) dokowanie (v-SNARE na
pęcherzyku, t-SNARE na błonie docelowej) fuzję z przedziałem docelowym.
• Sortowanie białek w komórkach spolaryzowanych
Adresowanie białek rozpoczyna się przy ich rozdziale do odpowiednich subpopulacji

pęcherzyków (na powierzchnię podstawno-boczną jeżeli motyw dwuleucynowy lub
tyrozynowy, na powierzchnię szczytową jeżeli obecność grupy glikozylofosfatydyloinozytolu
GPI) a kończy na adresowaniu pęcherzyków (v-SNARE na pęcherzykach, t-SNARE na błonach
docelowych).
• Import białek do peroksysomów
Wszystkie białka muszą być przetransportowane z cytoplazmy do peroksysomów. Białka

posiadają sekwencje sygnałowa PTS: PTS1, PTS2. Dla tych sekwencji istnieją receptory,
odpowiednio peroksyna 5 i 7. W wyniku ścisłej asocjacji z białkiem posiadającym PTS możliwe
jest przeniesienie białka bez PTS.
Mutacje peroksyn powodują: zespół Zellwegera, dziecięcy zespół Refsuma, noworodkową

adrenoleukodystrofię, chondrodysplazję bliższej części kończyn. Wszystkie kończą się
kalectwem i śmiercią. Hiperoksaluria typu I to błędne adresowanie aminotransferazy
alaninowo-glioksalowej (AGT) do mitochondriów zamiast do peroksysomów. Początkowe
objawy to kamienie nerkowe i zwapnienie miąższu nerek, końcowe to ich niewydolność.
• Import białek do mitochondriów
Błony (zew. i wew.) mitochondrium są nieprzepuszczalne dla białek. Białka mitochondrialne są

syntezowane na polirybosomach i zawierają sekwencje sygnałową MTS (N-końcowy odcinek
posiadający regularnie co 4 reszty Lis lub Arg, porozdzielane aminokwasami niepolarnymi; ten
odcinek przybiera formę α-helisy, tak że po jednej stronie są aminokwasy polarne po drugiej
niepolarne).
Po syntezie część białek mitochondrialnych wiąże się z hsp 70 (białko opiekuńcze, przeciwdziała
zwijaniu białka), a część dodatkowo z białkiem wiążącym MTS tzw. czynnikiem stymulującym
import do mitochondriów (MSF). Transport przez zewnętrzną błonę zapewnia kompleks białka
kanałowego TOM. Po związaniu białka zbliża się on do podobnego kompleksu w błonie
wewnętrznej, kompleksu TIM. Kanał pomiędzy cytoplazmą a macierzą mitochondrialną
utworzony jest głównie (choć niecałkowicie) przez kompleks TIM. Od strony macierzy związane
są z nim mitochondrialne białka opiekuńcze i peptydaza sygnałowa. Początkowy odcinek
importowanego białka dostaje się do macierzy przez wewnętrzną błonę wskutek energii
przejścia naładowanej dodatnio MTS zgodnie z gradientem elektrochemicznym. Następnie
pozostała część łańcucha polipeptydowego jest przeciągana w poprzek kanału TOM/TIM dzięki
energii z hydrolizy ATP dokonywanej przez mitochondrialne białka opiekuńcze. Peptydaza
sygnałowa odcina MTS. Jeżeli po MTS znajduje się kolejna sekwencja, zwana sekwencją
sortującą, to białko idzie do wewnętrznej błony mitochondrialnej lub do przestrzeni
międzybłonowej. Jeżeli nie ma tej sekwencji, białko zostaje w macierzy.
Część białek (np. cytochrom b5 i jego reduktaza NADH) związana z metabolizmem lipidów może
dostawać się do mitochondriów wraz z lipidami z siateczki śródplazmatycznej gładkiej. Odbywa
się to z udziałem błon MAM (związane z mitochondriami błony podobne do siateczki
śródplazmatycznej.
Transport jądrowo-cytoplazmatyczny
Pomiędzy jądrem a cytoplazmą zachodzi dwukierunkowy transport przez pory jądrowe.

Przepływ wody, metabolitów i białek o masie cząsteczkowej do 66 kDa jest swobodny. Białka
powyżej 66 kDa nie są przepuszczane, jeśli nie posiadają sekwencji sygnałowej. Sekwencją
warunkującą import do jądra jest NLS (grupa kilku aminokwasów zasadowych położonych w
dowolnym miejscu białka). NLS nie są odcinane, w związku z mitozą i rozpadem otoczki
jądrowej białka muszą wrócić do jądra. Istnieją też inne sekwencje transportu do jądra, są one
specyficzne dla odpowiednich struktur w jądrze. Przykładem jest jąderkowa sekwencja
sygnałowa (NOS). Sekwencja warunkująca eksport białka z jądra jest NES.
Transport białek polega na wiązaniu z odpowiednim receptorem i translokacji przez por

jądrowy. Import polega na wiązaniu białka-NLS przez receptory z rodziny β-importyn, eksport
na wiązaniu białka-NES przez receptor z rodziny eksportyny I.
W transporcie uczestniczą białka adaptorowe. Istotnym białkiem jest białko RAN o aktywności
GTP-azy. W cytoplazmie RAN hydrolizuje GTP do GDP po przyłączeniu do siebie białka RAN-
GAPI. W macierzy jądrowej w białku RAN, GDP zamienione jest na GTP po przyłączeniu białka
RAN-GEPI. W jądrze eksportyna I wiąże białko-NES i białko RAN-GTP. Kompleks jest
translokowany do cytoplazmy, gdzie następuje hydroliza GTP i uwolnienie białka-NES. Białka-
NES służą jako adaptery dla mRNA. (białko-NES o którym cały czas myśleliśmy jak o głównej
cząsteczce transportowanej staje się białkiem adaptorowym ;)
Importyna β wiąże białko-NLS, jedynie w obecności adaptora importyny α. Ten trójskładnikowy

kompleks jest przenoszony do jądra. Tam z importyną β wiąże się białko RAN-GTP, powoduje to
uwolnienie białka-NLS i importyny α. Importyna α łączy się ze swoistą eksportyną i powraca do
cytoplazmy.
Wirus HIV dostaje się do cytoplazmy, tam jego RNA ulega odwrotnej transkrypcji i powstaje DNA
(prowirus). Prowirus musi się dostać do jądra, dlatego ma adaptorowe białko Vpr. Z jednej
strony Vpr łączy się z importyną α, z drugiej z prowirusem. Prowirus włącza się do DNA
komórki, jest transkrybowany. Powstałe RNA wydostaje się z komórki przez por jądrowy z
udziałem adaptorowego białka Rev. Rev łączy RNA wirusa z kompleksem eksportyny I i RAN z
GTP.
Formowanie struktury przestrzennej białka oraz ich degradacja
Białka opiekuńcze
Białka opiekuńcze (chaperony) są ATP-azami. Obecne w jądrze, cytoplazmie jak i w świetle
organelli błoniastych. Należą do dwóch głównych rodzin: hsp60 (polimer w kształcie pustego w
środku cylindra) i hsp70 (monomer). Nazwa hsp oznacza białko szoku cieplnego.
Mają powinowactwo do hydrofobowych części łańcucha polipeptydowego, zapewniają tym

prawidłowe przestrzenne ułożenie łańcucha polipeptydowego białek. Wiążą się z białkami
narażonymi na działanie niekorzystnych czynników i przeciwdziałają denaturacji. Białka
opiekuńcze wiążą się ze zdenaturowanym białkiem i starają się przywrócić jego prawidłową
strukturę. Nie zawsze się to udaje. Zdenaturowane białka tworzą agregaty, tzw. ciałka
inkluzyjne. Do innych funkcji należy utrzymywanie niesfałdowanego łańcucha polipeptydowego,
aby mógł on zostać przeniesiony przez kanały błonowe.
Priony występują w OUN ssaków w dwóch konformacjach prawidłowej i scrapie. Forma scrapie
wywołuje postępującą gąbczastą degenerację mózgu = choroba Creutzyfeldta-Jakoba.
Ubikwitynacja białek
Ubikwityna jak i białko SUMO-I są etykietami adresowymi. Ubikwityna dołączana w procesie
ubikwitynacji przeznacza białko do degradacji, lub w mniejszym stopniu może służyć innym
celom np. ubikwitynacja cytoplazmatycznej strony receptorów prowadzi do ich endocytozy.
Białko SUMO-I chroni przed degradacją.
Ubikwitynacja zachodzi aktywnie (hydroliza ATP) i stopniowo z użyciem wielu enzymów:

enzym aktywujący ubikwitynę (E1), enzym koniugujący ubikwitynę (E2), ligaza ubikwityny
(E3). E3 łączy ubikwitynę do substratu, tym samym zapewnia wybiórczość i swoistość układowi
proteolizy.
Proteasomy
Są to organella występujące we wszystkich komórkach eukariotycznych, odpowiedzialne za
degradację białek komórkowych. Białka degradowane przez proteasomy muszą być wcześniej
ubikwitynowane.
W jądrze komórkowym skupiają się przy centrioli, tworząc centrum proteolityczne komórki. W
prawidłowych komórkach nie są widoczne, w warunkach patogennych są w agregatach ze
zdenaturowanymi białkami i ubikwityną jako agresom.
Proteasomy nie występują w obrębie światła organelli błoniastych. Zbudowane z czterech

pierścieni ułożonych jeden na drugim w kształcie cylindra. Każdy pierścień zbudowany jest z
siedmiu odmiennych białek tzw. podjednostek proteasomów.
Mają wiele różnych aktywności proteolitycznych, co poza budową i masą odróżnia je od

klasycznych enzymów proteolitycznych. Białko rozkładają na peptydy, nie na aminokwasy.
W komórkach prezentujących antygen pod wpływem interferonu γ dochodzi do wymiany

podjednostek proteasomu. Proteasom zmodyfikowany pod wpływem interferonu γ nazywa się
immunoproteasomem. Prowadzi to do zmiany profilu peptydów wytwarzanych przez
proteasom. Peptydy te są odpowiednio obrabiane i umieszczane na powierzchni komórki jako
antygen.
Proteasomy 20 S występują w połączeniu z dodatkowymi białkami, tworzącymi tzw. aktywatory

proteasomów. Da aktywatorów należy kompleks białek PA700, który wraz z proteasomem 20 S
tworzy proteasom 26 S. Aktywatory umożliwiają rozpoznanie substratów związanych z
ubikwityną, oddzielenie i uwolnienie ubikwityny, rozwinięcie łańcucha polipeptydowego
substratu, otwarcie zamkniętego wejścia do kanału środkowego proteasomu 20 S i translokację
polipeptydu do kanału.
Rozdział 9
Morfologia i funkcja mitochondriów
LICZBA I ROZMIESZCZENIE MITOCHONDRIÓW W KOMÓRCE
Mitochondria odgrywają dużą rolę w energetyce komórki i mogą zajmować od 12-25% jej
objętości. Zazwyczaj mają kształt elipsoidalny, okrągły, niekiedy rozgałęziony. Są widoczne w
mikroskopie świetlnym ze względu na swój stosunkowo duży rozmiar (średnica 0,5-1 um i
długość 1-7um, w mięśniach szkieletowych 10um).
Liczba, wielkość, kształt, rozmieszczenie i ultrastruktura zależą od aktywności metabolicznej,

rodzaju i funkcji komórki:
Plemnik - do kilkudziesięciu mitochondriów (niewielka ilość), oocyt - 200 000; komórka

somatyczna – kilka tysięcy; komórka nabłonkowa kanalików krętych nerek, kom. endokrynowa
kory nadnerczy – 1000; limfocyt, kom. naskórka, kom. nowotworowa, starzejąca się komórka -
bardzo mała ilość mitochondriów
Lokalizacja: Organelle mogą zajmować cały obszar komórki, najczęściej występują w części
okołojądrowej. Włókna mięśni szkieletowych, miocyty serca - między miofibrylami w
regularnych szeregach. Komórki nabłonkowe zaangażowane w aktywny transport (kom.
kanalików proksymalnych nerek, odcinków prążkowanych gruczołów ślinowych) – pionowe
szeregi w pofałdowanej części przypodstawnej.
OGÓLNA BUDOWA - Mitochondria otoczone są dwiema błonami różniącymi się pod

względem morfologicznym, molekularnym i funkcjonalnym. Zewnętrzna - gładka o grubości
6-7nm, wewnętrzna – nieprzepuszczalna, silnie pofałdowana (tworzy fałdy
mitochondrialne) o grubości 5-6nm. W błonie wewnętrznej znajdują się enzymy
kompleksów łańcucha oddechowego oraz syntaza ATP. Wyróżnia się przestrzeń
międzybłonową (przedział zewnętrzny) oraz matriks mitochondrialną (przedział
wewnętrzny). Macierz mitochondrialna jest najbogatsza pod względem enzymatycznym.
● Błona zewnętrzna utrzymuje – półprzepuszczalność i

asymetryczność, 6% białek mitochondrialnych
➔ fosfolipidy - utrzymują wysoką przepuszczalność,
➔ cholesterol nadaje sztywność błony,
➔ poryny - umożliwiają transport wody i cząsteczek do 5000 Da,
➔ enzymy syntetyzujące lipidy (eksport),
➔ enzymy hydrolizujące lipidy (import);
● Przestrzeń międzybłonowa – środowisko zbliżone składem do

cytoplazmy, 6% białek mitochondrialnych
➔ fosforylacja nukleotydów z wykorzystaniem ATP
● Błona wewnętrzna dwuwarstwa – lipidowa szczelna, 21% białek

mitochondrialnych
➔ kardiolipina (główny lipid) zwiększa szczelność błony,
➔ przepuszczalność tylko dla H2O, CO2, O2, NH3,
➔ białka integralne (30%) - spajają lipidy błon, porządkują układy
enzymatyczne, wiążą włókna kurczliwe, transportują substancje do
macierzy,
➔ białka łańcucha oddechowego (70%) - odpowiadają za przenoszenie
elektronów i protonów
● Macierz – 61% białek mitochondrialnych, DNA, tRNA, rybosomy,

enzymy cyklu Krebsa i mocznikowego, enzymy utleniające kwasy
tłuszczowe, białka obsługi DNA i mRNA, NADH, ADP i inne
Dokładne nazwy enzymów wchodzących w skład błon i przestrzeni mitochondrialnych znajdują

się w tabelce (str. 225), w książce z cytofizjologii, którą każdy ma.
FUNKCJE KOMÓRKI A MORFOLOGIA MITOCHONDRIÓW
Komórki zaangażowane w syntezę hormonów steroidowych - Mitochondria duże,

cewkowate/tubularne o grzebieniach w kształcie cewek. Zachodzą w nich niektóre etapy
syntezy powyższych hormonów (komórki kory nadnerczy, Leydiga, pęcherzyk jajnikowy, ciałko
żółte).
Tkanka tłuszczowa, brunatna - Duża liczba organelli o gęsto upakowanych grzebieniach. Wiele
cytochromów, nieznaczna ilość syntazy ATP. Energia uwalniana podczas transportu elektronów
zamieniana jest na ciepło, dzięki specyficznemu białku - TERMOGLOBINIE.
Plemnik - Dużo, specyficznych, wydłużonych i zakrzywionych mitochondriów. Tworzą

pojedynczą, podwójną, potrójną lub bardziej złożoną spiralę, w zależności od gatunku. Łącząc się
ze sobą swoimi powierzchniami bocznymi tworząc osłonkę. Funkcjonują jako jedno organellum
we wstawce plemnika, dostarczają energii do ruchu.
USZKODZENIA MITOCHONDRIÓW
Obrzmienie (pęcznienie, wakuolizacja) - Następuje na skutek gromadzenia wody wewnątrz co

prowadzi do zaniku macierzy i przerwania błon. Przyczynami pęcznienia są: działanie
czynników toksycznych, zakażenia wirusami, niedotlenienie.
Tworzenie różnorodnych struktur mielinopodobnych - Prowadzi do zaniku grzebieni oraz

matriks w wyniku starzenia lub działania toksyn.
Hipertrofia - Zwiększenie liczby i rozmiarów mitochondriów (megamitochondria). W stanach

patologicznych występują ziarnistości osmofilne (miopatie włókien mięśni szkieletowych,
martwica wątroby u alkoholików, deficyty pokarmowe, choroba degeneracyjna c.u.n.,
kardiomiopatie). W warunkach fizjologicznych występuje podczas przerostu endometrium
macicy w czasie ciąży.
Mitochondria piknotyczne – Małe, o dużej gęstości elektronowej macierzy, występują w

uszkodzonych komórkach/okres nekrozy.
MITOCHONDRIA JAKO ORGANELLE WYTWARZAJĄCE ATP
Mitochondria korzystają z energii wiązań chemicznych uzyskiwanych z pożywienia. Czerpią

energię swobodną Gibbsa (G), uwalnianą podczas reakcji egzoenergetycznych i wykorzystują ją
do napędzania reakcji niemogących zachodzić spontanicznie. Przenośnikiem jest ATP, który
zawiera dwa wiązania fosfobezwodnikowe, a ich zerwanie wyzwala dużą ilość energii
użytecznej.
Budowa łańcucha oddechowego (krótko, przypomnienie z biochemii)
Kompleks I (reduktaza NADH-koenzym Q; dehydrogenaza NADH) - Duże transbłonowe białko

enzymatyczne, zawierające ponad 30 łańcuchów polipeptydowych. Katalizuje przeniesienie
dwóch elektronów z matriksowej puli NADH na ubichinon. Posiada grupę prostetyczną FMN
(mononukleotyd flawinowy), oraz dwa centra żelazosiarkowe typu [2Fe-2S] i [4Fe-4S]. Żelazo
połączone z siarką koordynacyjnie.
Kompleks II (reduktaza bursztynian - koenzym Q; dehydrogenaza bursztynianowa) - Składa się z

kilku polipeptydów. Dwa największe tworzą właściwą dehydrogenazę, która funkcjonuje też
jako jeden z enzymów cyklu kwasu cytrynowego. Elektrony z FADH2 są odbierane i przenoszone
do ubichinonu.
Kompleks III (reduktaza cytochromowa; reduktaza ubichinol-cytochrom c; kompleks

cytochromów bc1) - Przenosi elektrony z ubichinolu (QH2) do cytochromu c. Zawiera
cytochromy b (bL i bH) i c1 oraz białka typu 2Fe-2S. Cytochromy mają grupy hemowe o
centralnie położonym atomie żelaza.
Kompleks IV (oksydaza cytochromowa) - Elektrony z cytochromu c do tlenu. Składa się z dwóch

cytochromów a i dwóch atomów miedzi. Hem a położony jest blisko atomu miedzi typu CuA,
cytochrom a3 tworzy parę z atomem miedzi CuB.
Poza transbłonowymi kompleksami w łańcuchu występują dwa ruchome przekaźniki: ubichinon

(koenzym Q) oraz cytochrom c. Koenzym Q odbiera też elektrony z FADH2 niezwiązanym
bezpośrednio z łańcuchem oddechowym. Pierwszy system współpracuje z czółenkiem
glicerofosforanowym, a drugi wykorzystuje beta-oksydację kwasów tłuszczowych. Cytochrom c
jest pojedynczym polipeptydem występującym peryferycznie po stronie zewnętrznej błony
mitochondrialnej, wewnętrznej. Przenosi elektrony z kompleksu III na IV.
POTENCJAŁY OKSYDOREDUKCYJNE
Elektrony są przenoszone poprzez poszczególne składniki łańcucha oddechowego według ich

potencjałów oksydoredukcyjnych. Potencjał wyrażany jest w voltach i określa różnicę między
parami oksydoredukcyjnymi. Punktem odniesienia do badanych związków jest wodór H+/H2
wynosi 0 mV. Dany potencjał oznacza powinowactwo do elektronów. Silne reduktory np. NADH
mają ujemny potencjał oksydoredukcyjny i mniejsze powinowactwo, a silne utleniacze dodatni
np. tlen. Łańcuch oddechowy zaczyna się od pary NAD+/NADH (-320mV) i kończy na 0,5
O2/H2O (+820mV).
HIPOTEZA CHEMIOSMOTYCZNA MITCHELLA
Pan Mitchell przedstawił teorię chemiosmotyczną i dostał za nią nagrodę nobla w 1978 roku.
Teoria opiera się na założeniu, że czynnikiem sprzęgającym transport elektronów z syntezą ATP
jest gradient protonowy, utworzony w poprzek wewnętrznej błony mitochondrialnej kosztem
energii uwalnianej podczas wędrówki elektronów do O2. Kompleksy I,III,IV są jednocześnie
pompami protonowymi. Wskutek pompowania H+ tworzy się gradient ich stężenia i różnica pH
o niecałą jednostkę. Matriks (około 8), przestrzeń międzybłonowa (około 7). Wytwarza się siła
protonomotoryczna Δp, napędzająca syntezę ATP.
Syntaza ATP - Enzym katalizujący fosforylację ADP do ATP. Składa się z dwóch części: F1
(frakcja 1) „wystaje” z białka, F0 (frakcja oligomycyowa) zakotwiczona w błonie. F1 składa się z
pięciu rodzajów podjednostek α3β3γδε. Podjednostki α i β zawierają miejsca katalityczne.
Pozostałe łączą frakcję pierwszą z drugą. Część syntazy F0 jest hydrofobowa, zbudowana z
podjednostki a, dwóch b i dziesięciu c. Pełni funkcję kanału dla protonów. Miejsca katalityczne
podjednostki β mają odmienną konformację w każdym etapie cyklu syntezy ATP.
Konformacja otwarta (O) - znikome powinowactwo do substratów

konformacja luźna (L) - słabe powinowactwo, bez aktywności katalitycznej
konformacja związania (T) - aktywność katalityczna i silne powinowactwo
Każde z miejsc ma w danej chwili odrębną konformację, ale wszystkie przechodzą kolejno przez
dane stany, czemu ostatecznie towarzyszy uwolnienie ATP. Przepompowywanie protonów jest
wykorzystywane nie do samej syntezy ATP, tylko do oderwania już zsyntezowanej cząsteczki od
miejsca katalitycznego. Syntezę 1 ATP napędzają 3H+ przechodzące przez syntazę. W czasie
utleniania NADH są syntezowane 2,5 cząsteczki ATP na 2 elektrony przechodzące od NADH do
tlenu, a z przeniesienie 2 elektronów z FADH2 do O2 powstaje 1,5 ATP.
KONTROLA ODDECHOWA I WSPÓŁCZYNIK KOTROLI ODDECHOWEJ
Odpoczywający człowiek zużywa w ciągu doby około 40 kg ATP, podczas wytężonego wysiłku
0,5 kg w ciągu minuty. Duże stężenie ADP jest czynnikiem przyspieszającym transport
elektronów, a tym samym fosforylację oksydacyjną, duże stężenie ATP działa na te procesy
hamująco. Mechanizm zabezpieczający jego stałe dostarczanie komórce przez mitochondria
nazwano kontrolą oddechową. Współczynnik kontroli oddechowej jest to stosunek szybkości
oddychania w obecności ADP (maksymalna synteza ATP) do szybkości oddychania w
nieobecności ADP (brak syntezy ATP). Wyższa wartość współczynnika świadczy o lepszym
sprzężeniu.
INHIBITORY ŁAŃCUCHA ODDECHOWEGO I FOSFORYLACJI OKSYDACYJNEJ
Kompleks I - rotenon (izoflawonoid, środek owadobójczy), amytal, piericydyna A

Kompleks II - malonian (różni się od bursztynianiu tylko jedną grupą CH2)
Kompleks III - antymycyna (na poziomie cytochromu bH), myksotriazol (przejście elektronu z
kompleksu III do cytochromu c) Kompleks IV -
cyjanek i azydek (reagują z formą żelazową hemu a3), tlenek węgla
Zahamowanie samej fosforylacji oksydacyjnej - oligomycyna (hamuje syntezę ATP przez
związanie z białkiem OSCP, co uniemożliwia przejście protonów przez syntazę ATP),
atraktylozyd, karboksyatraktylozyd i kwas bongkrekowy (hamują aktywność translokazy
nukleotydów adeninowych, blokują wymianę ADP/ATP) Rozprzęgacze
(protonofory) - związki lipofilne , 2,4-dinitrofenol (DNP), FCCP (karbonylocyjanek-p-
trifluorometoksyfenylohydrazon); zwiększają przewodnictwo protonowe błony przez co energia
uwalniania podczas transportu elektronów zostaje przekształcona w ciepło
MUTACJE GENOMU MITOCHONDRIALNEGO PRZYCZYNĄ ZABURZEŃ ENERGETYCZNYCH
Mitochondrialny DNA (mtDNA) jest zbudowany z podwójnej, kolistej nici, pozbawionej intronów
i białek histonowych. Zawiera 16 569 par nukleotydów i koduje 2 rRNA, 22 tRNA oraz 13 z 67
polipeptydów budujących kompleksy łańcucha oddechowego i syntazę ATP.
Zaburzenia pracy mitochondriów są najczęściej spowodowane mutacjami punktowymi lub/i
delecjami w mtDNA. W komórce koegzystują setki i tysiące niezmutowanych kopii mtDNA i
takie, które zawierają patogenne mutacje. Choroba mitochondrialna zależy od stosunku
zmutowanego mtDNA do prawidłowego. Diagnostyka powinna zawierać oprócz ujawnienia
danej mutacji, także ustalenie według stosunku. Genetyczne choroby mitochondrialne
dziedziczone są po matce.
Przykłady chorób mitochondrialnych:
Mutacje punktowe genów strukturalnych - dziedziczna, wzrokowa neuropatia Lebera;

neuropatia obwodowa z ataksją i barwnikowym zwyrodnieniem siatkówki; zespół Leigha
(śmiertelna choroba wieku dziecięcego)
Mutacje punktowe w genach mitochondrialnego tRNA - padaczka monoklonalna, encefalopatia

mitochondrialna z kwasicą mleczanową i napadami przypominającymi udar mózgu
Delecje mtDNA - zespół szpikowo-trzustkowy Pearsona (śmiertelny w niemowlęctwie)
Mutacje mieszane- degeneracja mięśni objawiająca się słabością i nietolerowaniem wysiłku;

cukrzyca nieinsulinozależna wraz z głuchotą; zespół Kearnsa-Sayre’a (wieloukładowe
uszkodzenie neurologiczne z degeneracją siatkówki, blokiem serca, ataksją i demencją,
stwierdza się także postępującą zewnętrzną oftalmoplegię i postępujące porażenie mięśni oka)
Rozdział 10
Komunikacja międzykomórkowa
Informatory pierwotne.
Przekazują informacje ze ś rodowiska lub wymienianej między poszczegó lnymi narządami i
komó rkami organizmu przekazywanymi na ró ż ne sposoby (poprzez krew, substancję
międzykomó rkową).
Są nimi czynniki fizyczne (energia np. ś wietlna lub cieplna, fala dź więkowa) i chemiczne
(cząstki o okreś lonej konformacji przestrzennej).
Sposoby komunikacji międzykomó rkowej

• Podział ze względu na zasięg i sposó b rozprzestrzeniania się sygnału:
Sposó b Działanie Endokrynowe Przekaź nictwo Połączenie

komunikacji miejscowe – (rozprowadzane przez synaptyczne - metaboliczne –
ograniczony układ krwionoś ny) wybió rcze, dociera do najbardziej wybió rcze
zasięg pojedynczych komó rek
Informatory Eikozanoidy, Hormony, witaminy Neurotransmitery Ró ż ne substancje
cytokiny – tzw. transportowane we krwi przekazywane między
mediatory i chronione przez białka połączonymi
lokalne transportowe (albuminy, komó rkami
globuliny)
• Podział ze względu na pochodzenie informatora pierwotnego:
Sposó b komunikacji Parakrynowy Autokrynowy Justakrynowy

Charakterystyka Wydzielana substancja Wydzielony informator Informator pierwotny
wiąż e się z receptorem wiąż e się z receptorem w związany jest z błoną
innej pobliskiej komó rki tej samej komó rce komó rki przekazującej
sygnał (cząsteczki adhezji
międzykomó rkowej,
cytokiny)
Receptory
Najczęś ciej glikoproteiny i inne polipeptydy, czasem glikolipidy i oligosacharydy.
Mogą się składać z jednej lub wielu podjednostek.
Czynniki fizyczne odbierane są dzięki domenom zdolnym do przetwarzania specyficznej energii,
czynniki chemiczne (ligandy) wiąż ą się z receptorem.
• INTERAKCJE RECEPTOR-LIGAND
poprzez wiązania wodorowe, oddziaływania jonowe i elektrostatyczne
dopasowanie na zasadzie „klucz do zamka” lub zmian konformacyjnych w trakcie
wiązania (zamek błyskawiczny)
lokalizacja receptora zależ y od masy cząsteczkowej ligandu (duż a – receptory
błonowe, mała - receptory wewnątrzkomó rkowe, inne – receptory jądrowe) i
charakteru ligandu
receptory dla ró ż nych ligandó w o zbliż onej budowie tworzą rodziny receptorów.
Ale ró wnież „niespokrewnione” receptory mogą wiązać ten sam ligand (powstałe w
wyniku konwergencji genetycznej w trakcje ewolucji) – np. receptory muskarynowy i
nikotynowy dla acetylocholiny.
Tworzenie kompleksu charakteryzują następujące wielkoś ci – kinetyka wiązania,
stała dysocjacji (powinowactwa)
celem odbioru informacji jest jej rozpoznanie i indukcja właściwej odpowiedzi
komórki
bodźce fizyczne powodują zmianę konformacji receptora lub jego oligomeryzację
prowadzącą do aktywacji receptora i reakcji komó rki
• ANTAGONISb CI I AGONISb CI
Agonista – aktywuje receptor

Antagonista – nie aktywuje receptora
wyró ż niamy antagonistów kompetencyjnych – wspó łzawodniczą o wiązanie z receptorem z
agonistami, zmieniają powinowactwo do agonisty.
Klasyfikacja receptorów pod względem budowy i transdukcji sygnału:
RECEPTORY JONOTROPOWE:
• pełnią funkcję kanałó w jonowych
• głó wnie w układzie nerwowym – przekaźnictwo synaptyczne
• związanie z receptorem powoduje zmianę swobodnego przepływu jonów,
depolaryzację lub hiperpolaryzację
• najszybszy i najprostszy sposó b przekazywania informacji
• tworzą heterooligomeryczne kompleksy – kanały otwierające się po związaniu z agonistą
• przykłady – receptor nikotynowy dla Ach, receptor kwasu γ-aminomasłowego, receptory
purynergiczne – nieselektywne kanały, wiąż ą się z ATP
KANAŁY WAPNIOWE
• występują w błonie zewnętrznej (bramkowane zmianą potencjału), i w błonach
wewnątrznych (w siateczce gładkiej – rianodynowe i zależ ne od IP3)
• Ca2+ pełni w komó rce funkcje regulatorowe – kofaktor i aktywator enzymó w (ATP-azy,
kinazy i fosfotazy), powoduje interakcje cytoszkieletu, skurcz komó rki,
• zbudowane z 1 łań cucha polipeptydowego
• receptory rianodynowe – w siateczce gładkiej mięś ni szkieletowych. Aktywowane
przez interakcję z innym receptorem - dihydropirydynowym występującym w
kanalikach T- zależ nym od napięcia . W mięś niu sercowym – aktywowane przez
przepływ jonó w Ca2+ ze ś rodowiska zewnętrznego do cytoplazmy
• receptory zależne od IP3 – aktywowane przez IP3 powstającym w wyniku rozpadu
fosfatydyloinozytolu dzięki fosfolipazie C
RECEPTORY ZWIĄZANE Z AKTYWACJĄ UKŁ. ENZYMATYCZNYCH

• wpływają na aktywację białek efektorowych (w wyniku fosforylacji lub defosforylacji)
lub ich syntezę
• najważ niejsze enzymy biorące udział w odpowiedzi kinazy i fosforylazy. Dzielą się na
serynowo-treoninowe (aktywacja szlakó w biochemicznych) oraz tyrozynowe
(przenoszenie sygnału przez błonę).
• Kinazy i fosforylazy działają na czynniki transkrypcyjne, enzymy, białka strukturalne i
same receptory
• Kinazy i fosforylazy aktywowane są przez informatory wtórne – cykliczne nukleotydy,
prod. przemian fosfolipidó w lub sfingolipidó w, Ca2+, któ rych pojawienie się jest
wynikiem transdukcji sygnału przez błonę i aktywności enzymów
• czynniki transkrypcyjne mogą poprzez wiązanie się z DNA w regionach
regulatorowych aktywować syntezę mRNA.
Typy receptorów zw. z aktywacją szlaków enzymatycznych:
AKTYWUJĄCE BIAŁKA G – RECEPTORY RECEPTORY RECEPTORY ZWIĄZANE Z

RECEPTORY ZWIAZANE Z ZWIĄZANE Z AKTYWACJĄ PROTEAZ
METABOTROPOWE KINAZAMI KINAZAMI WEWNATRZKOMOb RKOW
TYROZYNOWYMI SERYNOWO- YCH
TREONINOWYMI
typowe dla hormonó w, Typowe dla czynnikó w Receptory dla TGF-β, Charakterystyczne dla
neurohormonó w i wzrostu oraz białek indukcji procesó w
neurotransmiteró w oraz hemopoetycznych, morfogenetycznych prowadzących do apoptozy.
morfogenó w z rodziny interleukin, neutrofin, koś ci (BMP) Rodzina receptoró w dla TNF
hedgehog niektó rych TNF (np. TNF-α), fas/APO-1, rec.
Dla czynnikó w TRAIL,
TWEAK, DR4 i DR5
Mają 7 domen 2 podjednostki; w częś ci Posiadają w częś ci
transbłonowych (inna nazwa cytoplazmatycznej mają cytoplazmatycznej domeny
– receptory serpentynowe) aktywnoś ć kinaz Ser-Thr śmierci
Miejsce wiązania białek G – Homodimeryzują po Tworzą heterodimer po Po aktywacji
między pętlą V i VI oraz C- związaniu ligandu związaniu ligandu co homotrimeryzują
koń cem powoduje aktywację
Transdukcja sygnału za Transdukcja sygnału za Transdukcja sygnału za Domena ś mierci rekrutuje
pomocą białek G pomocą kinaz pomocą kinaz Ser-Thr białka adaptorowe (FADD,
tyrozynowych TRADD)
Białka G (podj. alfa) Kinazy Tyr powodują Powodują fosforylacje Białka adaptorowe
hydrolizują GTP do GDP + Pi. autofosforylację czynnikó w powodują powstanie
Obejmuje rodzinę białek G receptora po połączeniu transkrypcyjnych Snad, kompleksu aktywującego
Ras, oraz rodzinę związaną z z ligandem. któ re następnie są kaskadę kaspaz – proteaz
cytoszkieletem i transportowane do cysteinowych
endo/egzocytozą. jądra.
Podjednostką aktywującą
jest alfa powiązana z GTP.
Inne podjednostki – beta,
gamma rekrutują substraty
dla enzymó w
syntetyzujących informatory
wtó rne i pełnią rolę
regulatoró w podjednostek
alfa
Białka G aktywują enzymy Kinazy Tyr powodują Ufosforylowane czynniki Procesy aktywowane przez
syntetyzujące informatory syntezę informatoró w transkrypcyjne inicjują te czynniki nie wymagają
wtó rne (np. cyklaza wtó rnych, aktywację ekspresję genó w. Być aktywacji kina/fosfotaz ani
adenylanowa, fosfolipazy), kinaz/fosfotaz Ser-Thr moż e kinazy te aktywują czynnikó w
czasem kanały i wymienniki oraz kinaz Tyr z rodziny kaskadę kina MAP. transkrypcyjnych.
jonowe (Na+/K+, Ca2+). Src, aktywację białek
adaptorowych
(aktywacja szlaku Ras i
kaskady kinaz Map -
proliferacja/apoptoza,
aktywacja kinaz Src),
lub aktywację kinaz
tyrozynowych Jak/Tyk -
aktywacja czynnikó w
transkrypcyjnych STAT.
RECEPTORY JĄDROWE:
− występują w cytoplazmie i jądrze komó rkowym
− aktywowane przez czynniki o charakterze hydrofobowym, przechodzące przez błonę
komó rkową – hormony steroidowe, witamina D3, kwas retinowy, hormony tarczycy,
pochodne nienasyconych kwasó w tłuszczowych
− mają budowę czynników transkrypcyjnych – mają domenę wiążącą DNA o
strukturze „palców cynkowych”. Po aktywacji wiąż ą się z DNA w miejscach
regulatorowych inicjując transkrypcję – receptor jest czynnikiem transkrypcyjnym
− po związaniu ligandu homo/heterodimeryzują (między sobą bądź innymi czynnikami
transkrypcyjnymi np. Jun i Fos) i są translokowane do jądra
− brak udziału informatoró w wtó rnych, kaskad enzymatycznych etc. prowadzących w
przekazywaniu sygnału
Regulacja funkcji receptorów

Uczestniczą w niej następujące zjawiska:
• fosforylacja, defosforylacja receptoró w przeprowadzona przez kinazy (np. kinazy Ser-
Thr β-ARK) i fosfotazy białkowe – powoduje dysocjację ligandu lub związanie białka
blokującego przekazywanie sygnału (np. arestyna). np. receptory zw. Z Gs oraz aktywacją
cyklazy adenylanowej
• blokowanie funkcji receptoró w
• białka regulatorowe
• internalizacja receptoró w (endocytoza po związaniu z ligandem w postaci wgłębień
okrytych). Po endocytozie w powstałych receptosomach działa pompa protonowa –
obniż enie pH powoduje dysocjację kompleksu receptor-ligand. Ewentualne przyłączenie
lizosomó w – proteoliza receptoró w i ligandó w. Receptosomy mogą również, w innych
przypadkach przekazywać sygnał do organelli, na drugą stronę komó rki lub do
okreś lonych obszaró w cytoplazmy.
• degradacja
• „złuszczanie” z powierzchni komó rek – moż e prowadzić do desyntetyzacji komórki
(nie moż e odpowiadać na dany bodziec, gdyż nie posiada odpowiednich receptoró w).
Zachodzi dzięki proteazom powierzchniowym. Receptory, któ re związały ligand i nie
mają kontaktu z błoną komó rkową uniemoż liwiają pozostałym receptorom związanie z
informatorem.
• Blokowanie poprzez naturalne ligandy o właściwościach antagonistycznych –
blokowanie kompetencyjne.
Rola komunikacji międzykomórkowej.

Komunikacja międzykomó rkowa uczestniczy w utrzymaniu homeostazy.
Nieprawidłowe funkcjonowanie receptoró w (niedostateczne przekazywanie sygnału lub
nadwraż liwoś ć na ligand) – czynniki etiopatologiczne wielu choró b i wad rozwojowych.
Niedostateczne przekazywanie sygnału moż e być powodowane przez:
brak funkcjonalnego receptora lub czynnikó w przekazujących sygnał
nadmierna aktywnoś ć czynnikó w hamujących receptory lub przekazywanie sygnału
Nadmierne przekazywanie sygnału:

moż e być związane z nadekspresją receptoró w lub czynnikó w transdukujących sygnał
niewłaś ciwą aktywacją receptoró w
nieprawidłową desyntetyzacją receptoró w i układu przenoszenia sygnału
Powodem tych zaburzeń są:
wady genetyczne i mutacje, któ re mogą być przyczyną nowotworó w (mutacje
receptoró w dla czynnikó w wzrostu, mutacje białka Ras uniemoż liwiające jego
dezaktywację)
czynniki infekcyjne – np. toksyny bakteryjne – cholery, krztuś ca
egzogenne czynniki chemiczne
zaburzenia regulacji poziomu ligandu, np. choroby o podłoż u endokrynologicznym
(nadczynnoś ć/niedoczynnoś ć gruczołu, nadreaktywnoś ć lub niewraż liwoś ć na hormony)
związane z utratą receptoró w i mutacją genó w kodujących białka G
Spoż ywanie kawy i herbaty w duż ych iloś ciach (czyli zawartych w nich alkaloidó w)
powoduje inhibicję enzymu – fosfodiestrazy cAMP, któ ry hyrolizuje cAMP aktywujące kinazę A
zw. z metabolizmem glikogenu, co ma wpływ na gospodarkę węglowodanową organizmu.
Mutacje związane z czynnikami stymulującymi mają charakter dominujący. Mutacje
inaktywujące czynniki hamujące są mutacjami recesywnymi.
Synapsy
Wyró ż niamy synapsy elektryczne (przekazują sygnały bezpoś rednio na błonę
postsynaptyczną) i chemiczne (w któ rych uwalniany jest neurotransmiter, powodujący zmianę
potencjału elektrycznego błony postsynaptycznej).
Budowa synapsy chemicznej

Informacja przekazywana za pomocą substancji chemicznej – zmiana przekaź nika informacji.
Jest to powodem występowania opó ź nienia synaptycznego.
Część presynaptyczna – tworzy ją zakoń czenie aksonu w kształcie kolbki. Znajdują
się tu pęcherzyki synaptyczne (zawierają neurotransmiter, mitochondria,
neurofilamenty), gromadzące się w pobliż u błony presynaptycznej – strefie
aktywnej synapsy.
Szczelina synaptyczna – ma szerokoś ć 30nm, zawiera składniki macierzy
komórkowej (laminina, cząsteczki adhezyjne, włó kienka kolagenowe) oraz enzymy
rozkładające neurotransmitery
Część postsynaptyczna – wyspecjalizowany odcinek błony komó rkowej, często
pofałdowana. Zawiera białka receptorowe dla neurotransmiterów. W cytoplaź mie
przy błonie postsynaptycznej znajduje się duż o mitochondrió w, rybosomó w i
siateczka ś ró dplazmatyczna gładka.
Budowa synapsy zależ y od jej funkcji. Występują ró wnież synapsy mieszane – chemiczno-
elektryczne, a takż e synapsy „na odległość” - z szeroką szczeliną synaptyczną, w któ rej
neurotransmiter dociera do kilku komó rek efektorowych. Innym typem synapsy jest synapsa
dwukierunkowa np. między komó rkami kłębka tętnicy szyjnej, w któ rej pęcherzyki istnieją w
częś ci pre- i postsynaptycznej.
Funkcjonowanie synapsy chemicznej

potencjał czynnoś ciowy w rejonie presynaptycznym → depolaryzacja błony presynaptycznej →
fuzja pęcherzykó w synaptycznych z błoną presynaptyczną → wydzielenie neurotransmitera →
wiązanie neurotransmitera z receptorem → otwarcie/zamknięcie kanałó w jonowych w błonie
postsynaptycznej - zmiana przepuszczalnoś ci błony → zmiana potencjału w błonie
postsynaptycznej i jej rozprzestrzenianie
Potencjały postsynaptyczne mogą się sumować , ponieważ występują zaró wno pobudzające
(EPSP) jak i hamujące (IPSP) potencjały postsynaptyczne. Ich charakter zależ y od
neurotransmitera oraz receptoró w błony postsynaptycznej.
W synapsie elektrycznej występuje:

• opó ź nienie synaptyczne (zależ ne od czasu otwarcia kanałó w Ca2+, uwolnienia
neurotransmitera i reakcji z receptorem) – od 0,5 do kilku ms.
• sumowanie w czasie – nakładanie się potencjałó w podprogowych do uzyskania
potencjału czynnoś ciowego
• sumowanie w przestrzeni – nakładani się potencjałó w pochodzących z ró ż nych
neuronó w
Neurotransmitery
Są one syntetyzowane w neuronie, zlokalizowane w pęcherzykach synaptycznych, uwalniane po
wpływem jonó w Ca2+ po depolaryzacji błony presynaptycznej, a wiąż ąc się z receptorem
powoduje zmianę potencjału błony postsynaptycznej. Unieczynnienie powoduje powró t błony
postsynaptycznej do stanu spoczynkowego.
Wyró ż niamy neurotransmitery klasyczne i neuropeptydy (większe i zazwyczaj pełnią funkcję
neuromodulatoró w). Ich funkcję pełnią ponadto zasady purynowe, NO, CO, ATP.
Neurotransmitery klasyczne – Ach, NA, serotonina, histamina, glicyna, dopamina, kwas
asparaginowy. Zlokalizowane w pęcherzykach małych, w częś ci czynnej synapsy.
Neuropeptydy – substancja P, neurotensyna, VIP, tyreoliberyna, wazopresyna, oksytocyna,
galanina, somatostatyna, luliberyna, peptydy opioidowe. Zlokalizowane w pęcherzykach duż ych,
któ rych lokalizacja jest przypadkowa.
Neurotransmitery pobudzające otwierają kanały Na+, Na+/K+. Zalicza się do nich zazwyczaj:
Ach, glutaminian, asparaginian, noradrenalinę, serotoninę, dopaminę, substancję P.
Neurotransmitery hamujące otwierają kanały Cl- lub wolne kanały K+. Są to glicyna i kwas γ-
aminomasłowy.
Związanie tego samego neurotransmitera z ró ż nymi receptorami wywołuje ró ż ny efekt (np.
acetylocholina – receptor nikotynowy pobudza, a muskarynowy hamuje).
Biosynteza zachodzi zaró wno w perikarionie (głó wnie neuropeptydy) jak i w zakoń czeniach
nerwowych. Neurotransmitery powstałe w ciele komó rki nerwowej są transportowane drogą
transportu aksonalnego.
Uwolnienie neurotransmiteró w zachodzi w ś ciś le okreś lonych porcjach, tzw. pakietach. Iloś ć
uwolnionych pakietó w zależ y od rodzaju impulsu. Niewielkie iloś ci pęcherzykó w synaptycznych
wydzielane spontanicznie bez pobudzenia powodują powstanie miniaturowych potencjałów
postsynaptycznych, któ re nie wystarczają do powstania potencjału czynnoś ciowego. Cały ten
proces regulowany jest przez białka błonowe, występujące w pęcherzykach synaptycznych i w
błonie postsynaptycznej.
W transporcie pęcherzykó w uczestniczy synapsyna I, wiąż ąca się z F-aktyną i pęcherzykami.
Aktywnoś ć regulowana jest przez fosforylację (następuje po potencjale czynnoś ciowym).
Kotwiczenie w strefie czynnej synapsy zależ y od białek błony presynaptycznej – syntapsyny, jak
i białek błony pęcherzykó w synaptycznych - synaptobrewiny (VAMP) i synaptotagminy
(wykazuje powinowactwo do Ca2+). Kompleks SNARE umoż liwia fuzję pęcherzykó w z błoną i
tworzony jest przez suntapsynę i synaptobrewinę.
Fuzja błona zależ y od synaptofizyny, któ ra tworzy kanały, przez któ re wydostaje się
neurotransmiter, a takż e gwałtownego wzrostu stęż enia jonó w Ca2+.
Żylakowatości występujące w aksonach uwalniających aminy biogenne powodują uwalnianie
neurotransmiteró w poza synapsą. Jest to postsynaptyczna transmisja objętoś ciowa – działa na
znaczne odległoś ci i moduluje przekazywanie sygnałó w w synapsach.
Recyrkulacja – na drodze endocytozy otoczone klatryną pęcherzyki synaptyczne napełniają się
neurotransmiterem. Ten proces zależ ny jest od Ca2+. Dotyczy tylko pęcherzyków małych.
Unieczynnianie neurotransmiteró w – zapobiega blokowaniu receptoró w, umoż liwia prawidłowe
sumowanie sygnałó w w przestrzeni i czasie. Zachodzi na drodze degradacji enzymatycznej
(np. esteraza cholinowa dla Ach, enzymy proteolityczne), dyfuzji, wychwytywania przez
komórki glejowe (GABA, glicyna).
Kanały jonowe
Umoż liwiają wymianę jonó w między komó rką a ś rodowiskiem zewnętrznym.
Stymulowane są:
- poprzez związanie ligandu z receptorem (zewnątrzkomó rkowego lub
wewnątrzkomó rkowego)
- poprzez zmianę potencjału błony
- mechanicznie
Kanały występują w stanie aktywacji, inaktywacji lub spoczynku. Zależ y to od iloś ci
neurotransmitera i czasu oddziaływania z receptorem.
Potencjał czynnoś ciowy związany jest głó wnie z jonami Na+.
Potencjał spoczynkowy jest wywoływany przede wszystkim przez kanały K+.
Receptory dla neurotransmiterów.

Mogą znajdować się zaró wno w błonie presynaptycznej (autoreceptory i heteroreceptory) jak i
postsynaptycznej.
Informację przekazywanę przez neurotransmiter odbierają receptory jonotropowe (szybkie
przekazywanie informacji) i metabotropowe (za pomocą białek G – reagują z ketecholoaminami
i neuropeptydami).
Neurotransmitery mogą działać na ró ż ne typy receptoró w.
Receptory jonotropowe – przekazywanie informacji szybko i bezpoś rednio. Np. receptor
nikotynowy dla Ach. Zmiana nawet kilku aminokwasó w zmienia właś ciwoś ci receptora.
Występuje wiele odmian dla jednego neurotransmitera, o ró ż nych właś ciwoś ciach.
Receptory metabotropowe – oddziałują z neurotransmiterami klasycznymi i neuropoptydami.
Uczynniają kanały jonowe poś rednio poprzez aktywację białek G lub powodują powstanie
informatoró w wtó rnych. Taki przekaz informacji jest wolniejszy.
Cechą charakterystyczną receptoró w jest moż liwoś ć samoregulacji czynności kanałów
jonowych. Uzależ nione jest od stęż enia neurotransmitera, Ca2+...
Budowa synapsy elektrycznej
Informacja przekazywana za pomocą prądu jonowego.
Szczelina synaptyczna ma tylko 2 nm, a błony pre i postsynaptyczne połączone są koneksonami,
zbudowanymi z koneksyny. Dzięki nim potencjał czynnoś ciowy moż e być szybko przekazywany
między komó rkami, i w dodatku dwukierunkowo, bez opóźnienia synaptycznego.
Modulowanie sygnały następuje przez:
- zmiany koncentracji Ca2+
- poprzez wspó łdziałanie z synapsą chemiczną – przez efekt działania chemicznej substancji
przekaź nikowej na błonę postsynaptyczną
Synapsy elektryczne zanikają na rzecz chemicznych w miarę dojrzewania organizmu.
- Regulacja przekazywania sygnałó w przez zakoń czenia presynaptyczne
• poprzez receptory (autoreceptory) – uwolnienie innych substancji przekaź nikowych, w
tym neuropeptydó w. Instnieją ró ż ne rodzaje autoreceptoró w dla tego samego
przekaź nika
• zmiana stęż enia jonó w Ca2+
Rozdział 11
Cząsteczki adhezyjne i składniki substancji
miedzykomórkowej
CZĄSTECZKI ADHEZYJNE (CAM):

1.Selektyny
- wiążą grupy cukrowe swoistych glikoprotein i mucyn błonowych innych komórek np.
leukocyty - śródbłonek
- ekspresja – szybka kontrola, połączenia przejściowe
- słabe, czasowe połączenia międzykomórkowe
- rozpoznawanie i pierwszy kontakt z innymi komórkami
- domena wewnątrzkomórkowa, wewnątrzbłonowa, na zewnątrz różna liczba domen
białkowych + EGF + domena rozpoznająca cukry (CRD)
2. Integryny
- trwałe połączenia z ECM (kolagen, laminina, fibronektyna) lub czasem z komórkami (IgCAM)
- hemidesmosomy, przyczepy ogniskowe
- 2 podjednostki: α (wiąże kationy) i β (łączy ligand)
3. Kadheryny
- homofilowe (kadheryna+kadheryna) połączenia międzykomórkowe
- desmosomy (rodzaj kadheryn-desmogleiny), obwódki zwierające
- połączenia zwierające z udziałem cytoszkieletu (poprzez kateniny), wymagające jonów Ca2+
- domena wewnątrzkomórkowa, wewnątrzbłonowa, 5x domena zewnątrzkomórkowa
4. Nadrodzina immunoglobulin IgCAM

- połączenia międzykomórkowe w ukł. nerwowym i immunologicznym
- połączenia homo - lub heterofilowe o charakterze trwałym lub czasowym
- niezależne od jonów Ca2+
- domeny wewnątrzkomórkowa, wewnątrzbłonowa i zewnątrzkomórkowa zbudowana z różnej
liczby pętli aminokwasów
Ważniejsze białka wewnątrzkomórkowe związane z ECM:

a) z kadherynami – kateniny, desmoplakiny w desmosomach
b) z integrynami – α-aktynina, winkulina, dystrofina, paksylina
SUBSTANCJA MIĘDZYKOMÓRKOWA (ECM):

Glikozaminoglikany – polimery dwucukrów (kwas uronowy+aminoheksoza)
- charakter polianionowy
- wiążą duże ilości wody i elektrolitów
Np. siarczan dermatanu (skóra, ścięgna), siarczan heparanu (płuca, wątroba), siarczan keratanu
(rogówka, jądra miażdżyste), siarczan chondroityny (chrząstki, skóra), kwas hialuronowy.
Proteoglikany – GAGi połączone krótkimi rdzeniami białkowymi lub glikoproteinami np.

agrekan, syndekan, dekoryna. Kwas hialuronowy może łączyć proteoglikany w większe
agregaty.
Białka niekolagenowe:
Fibronektyna
Pośredniczy w łączeniu komórek z cząsteczkami ECM.
Laminina
Pośredniczy w łączeniu komórek do błon podstawnych.
Entaktyna
Występuje głównie w błonach podstawnych.
Białka tworzące włókna:
a) Kolagen
Białko występujące u człowieka w największych ilościach. Przebieg syntezy (fibroblasty lub ich
odpowiedniki):
- synteza łańcuchów α
- hydroksylacja lizyny i proliny (kofaktor hydroksylaz to wit. C)
- łańcuchy łączą się po 3 tworząc prokolagen
- zostaje on wydzielony poza komórkę, gdzie telopeptydazy odcinają telopeptydy, powstaje
tropokolagen
- tropokolagen łączy się w większe struktury
Typ kolagenu Występowanie Cechy charakterystyczne

Skóra, kości zęby, ścięgna, więzadła,
I Grube włókna
powięzie, rogówka
Chrząstki, dyski międzykręgowe,
II Drobne włókienka
ciało szkliste
Skóra, naczynie krwionośne, Drobne włókienka
III
wątroba, śledziona, macica (srebrochłonne)
IV Błony podstawne Sieć
Włókienka zakotwiczające w błonie
VII Jak IV
podstawnej
VI, IX, XII Łączą składniki ECM
b) Elastyna, fibrylina
Rozciągliwe białka włókien i błon sprężystych (najwięcej w płucach, tętnicach,
skórze).Cząsteczki elastyny tworzą rdzeń włókna sprężystego. Obwodowo, równolegle leżą
włókienka zbudowane głównie z fibryliny.
Prekursorem elastyny jest białko zwane tropoelastyną, wytwarzane przez fibroblasty. W
łączeniu włókien bierze udział oksydaza lizynowa.
Połączenia międzykomórkowe:
• Połączenia zamykające
Liniowe układy białek błonowych tworzą rozgałęzione systemy, które łączą się z układami
komórki sąsiedniej. Uszczelniają przestrzenie komórkowe uniemożliwiając przechodzenie
cząsteczek. Typ połączenia nazywany również obwódką zamykającą. Występują najczęściej
w szczytowych częściach komórek nabłonkowych. Białka np. klaudyna i okludyna.
• Połączenia zwierające
Wspólną cechą tych połączeń jest połączenie z cytoszkieletem. Występują np. w naskórku i
mięśniu sercowym (te tkanki charakteryzują się odpornością na rozciąganie).
a) Obwódki zwierające – Pozakomórkowe domeny kadheryn sąsiednich komórek łączą
się ze sobą, ich domeny cytoplazmatyczne łączą się z filamentami aktynowymi,
w połączeniu pośredniczą kateniny i α-aktynina.
b) Desmosomy – białka transbłonowe będące odmianą kadheryn nazywane
są desmogleinami. Domeny cytoplazmatyczne łączą filamenty pośrednie,
cytokeratynowe lub desminowe, białka pośredniczące to desmoplakina, plaktoglobina,
które tworzą pod błoną płytkę mocującą.
c) Hemidesmosomy – punktowe połączenia między komórkami i cząsteczkami ECM
błon podstawnych. Białkami transbłonowymi są integryny, łączące się z lamininą błony
podstawnej. Podobnie jak w desmosomach do połączenia przyczepione są filamenty
pośrednie, a białkami pośredniczącymi są desmoglobiny.
d) Przyczepy ogniskowe – podobnie jak hemidesmosomy łączą komórki nabłonkowe
z błoną podstawną. Białkiem transbłonowym jest integryna, łącząca się z fibronektyną.
Łączone Filamenty Wewnątrzkom.
Typ połączenia Białka transbłonowe
elementy cytoszkieletu białka łączące
Komórka- Kateniny,
Obwódka zwierająca Kadheryny Aktynowe
-komórka α-aktynina
Komórka- Winkulina, talina,
Przyczep ogniskowy Integryny łączące fibronektynę Aktynowe
-ECM α-aktynina
Komórka- Desmogleiny i desmokoliny Desmoplakiny,
Desmosom Pośrednie
-komórka (odmiana kadheryn) plaktoglobiny
Komórka-
Hemidesmosom Integryny łączące lamininę Pośrednie Desmoglobiny
-ECM
Połączenia jonowo-metaboliczne
Nazywane są połączeniami typu neksus. Sześć białek (koneksyny) tworzy tkwiący w błonie
cylinder – konekson, który łączy się z koneksonem drugiej komórki tworząc kanał. Występują w
nabłonkach, mięśniach gładkich, wstawkach mięśnia sercowego.
CAM w rozwoju układu nerwowego:

IgCAM – łączą komórki nerwowe między sobą i biorą udział we wzroście aksonów wzdłuż
innych aksonów
Kadheryny – odpowiadają za wzrost aksonów między astrocytami
Integryny – ukierunkowują wzrost aksonów w ECM
KLINIKA
1. Przechodzenie leukocytów przez ścianę naczynia krwionośnego (diapedeza).
a) Aktywacja
Makrofagi i limfocyty wydzielając cytokiny aktywują komórki śródbłonka, które
wbudowują selektyny i IgCAM w błonę komórkową.
b) Toczenie
Selektyny wiążą glikoproteiny leukocytów, dochodzi do tzw. „toczenia”.
c) Adhezja
Aktywowane integryny leukocytów wiążą się z IgCAM kom. śródbłonka.
d) Transmigracja
Leukocyty przechodzą poza naczynie
2. Podczas tworzenia skrzepu integryny płytek krwi wiążą fibrynogen.
3. Brak ekspresji kadheryn lub katenin jest przyczyną zaniku połączeń międzykomórkowych, co
stwarza możliwość tworzenia przerzutów nowotworowych.
Rozdział 12
Podstawy obrony immunologicznej
Odporność naturalna – nieswoista
Bariery tkankowe i narządowe – skó ra, ś luz, niskie pH w ż ołądku

Stan zapalny
Warunkuje efektywną odpowiedź immunologiczną oraz miejscowe nagromadzenie komó rek i
mediatoró w odpornoś ci naturalnej i nabytej. Efektem działania mediatoró w jest wzrost
przepuszczalnoś ci naczyń krwionoś nych oraz indukcja w komó rkach ś ró dbłonka naczyń zmian
prowadzących do migracji leukocytó w do ogniska zapalnego.
Reakcja ostrej fazy
Nieswoista odpowiedź organizmu w następstwie zakaż eń , urazó w, krwotokó w i innych zmian
prowadzących do zaburzenia homeostazy ustroju. We wczesnym okresie reakcji ostrej fazy
dochodzi do miejscowego stanu zapalnego. W pó ź niejszym okresie rozwijają się zmiany
układowe, któ re klinicznie objawiają się jako: gorączka, leukocytoza, anoreksja, sennoś ć, bó le
stawowo-mięś niowe, osłabienie i dreszcze.
Czynniki humoralne (łac. humor – płyn, tj. osocze i międzykomó rkowy)
cytokiny – są cząsteczkami białkowymi wpływającymi na wzrost, proliferację i
pobudzenie komó rek biorących udział w odpowiedzi odpornoś ciowej.
interferony
glikoproteiny wydzielane przez niektó re komó rki w odpowiedzi na zakaż enie
wirusem lub pod wpływem toksyn bakteryjnych. Mają działanie
przeciwwirusowe i wzmagają odpowiedź komó rkową. Hamują proliferację m.
in. nowotworó w.
chemokiny
niewielkie białka chemotaktycznie przyciągające leukocyty do ogniska
zapalnego
interleukiny
układ białek dopełniacza
białka ostrej fazy
CRP (białko C reaktywne)
inhibitory proteinaz
C2, C3, C4, czynnik B – składniki układu dopełniacza
haptoglobina
ceruloplazmina
fibrynogen
plazminogen
Komórki
makrofagi
Mają zdolnoś ć do fagocytozy i wywierania efektu cytotoksycznego na komó rki zakaż one i
nowotworowe. Uczestniczą też w przebudowie tkanek i regeneracji.
NK
Wywierają szybki efekt cytotoksyczny na komó rki zakaż one i nowotworowe, jeś li te utraciły
antygeny MHC I klasy.
granulocyty
Odporność nabyta – swoista
Antygen
Jest to substancja, któ rą cechuje:
immunogennoś ć – zdolnoś ć do wywołania swoistej odpowiedzi
immunologicznej,
antygenowoś ć – zdolnoś ć do swoistego łączenia się z immunoglobulinami oraz z
receptorami limfocytó w T. Częś ć antygenu, któ ra decyduje o tej zdolnoś ci to
determinanta antygenowa (epitop). Pojedynczy epitop bez noś nika to hapten.
Limfocyty T
Powstają w szpiku kostnym, dojrzewają w grasicy. Charakterystycznym markerem jest
podjednostka CD3 receptora wiąż ącego antygen (TCR), któ ry przenosi sygnał do wnętrza
komó rki. W zależ noś ci od składu podjednostek tego receptora, limfocyty T dzielimy na:
• Limfocyty TCR2 (Tαβ)
Limfocyty T CD4+ (pomocnicze, Th)
Limfocyty T CD8+ (cytotoksyczne, Tc)
• Limfocyty TCR1 (Tγδ)
Większoś ć z nich jest pozbawiona cząsteczek CD4 i CD8, nieliczne wykazują ekspresję jednej z
nich. Należ ą do nich ró wnież nielicznie występujące cytotoksyczne limfocyty NKT podobne do
komó rek NK.
Znaczenie MHC
Są to białka powierzchniowe, zawierające w swej strukturze rowek, w któ rym umieszczane są (a
tym samym prezentowane) fragmenty białek, któ re uległy ubikwitynacji i fragmentacji w
proteasomach wewnątrz komó rki. Prezentowane są antygeny zaró wno własne, jak i obce, przy
czym MHC klasy I prezentuje białka pochodzące z wnętrza komó rki, natomiast MHC klasy II
prezentuje antygeny, któ re uległy wcześ niej endocytozie spoza komó rki. MHC II występuje
przede wszystkim na powierzchni profesjonalnych komó rek prezentujących antygen (APC), do
któ rych należ ą komó rki dendrytyczne, limfocyty B i makrofagi.
• Restrykcja MHC
MHC I wiąż e się z molekułą CD8 limfocytó w Tc. Jeż eli antygen zostanie
rozpoznany jako obcy (moż e pochodzić np. z białek wirusowych), limfocyt Tc
inicjuje apoptozę danej komó rki.
MHC II wiąż e się z molekułą CD4 limfocytó w Th, brak apoptozy – za
poś rednictwem cytokin inicjowana jest produkcja swoistych przeciwciał
przez limfocyty B.
Limfocyty B
Powstają w szpiku i tam dojrzewają. Zasadniczą cechą limfocytó w B jest moż liwoś ć produkcji
przeciwciał. Podczas odpowiedzi odpornoś ciowej limfocyty B wiąż ą antygeny za pomocą BCR,
czyli receptora, w któ rego skład wchodzi swoiste, charakterystyczne dla danej komó rki
przeciwciało. Po związaniu antygenu najbardziej typową sytuacją jest jego przetworzenie i
wystawienie na powierzchni komó rki w postaci kompleksu z białkami MHC. Kompleks ten jest
rozpoznawany przez swoisty względem danego antygenu limfocyt Th. Dopiero po takim
rozpoznaniu dochodzi do transformacji blastycznej i powstaniu komó rki plazmatycznej
produkującej przeciwciała. Niektó re antygeny, nazywane grasiczoniezależ nymi nie wymagają
obecnoś ci limfocytó w Th i mogą bezpoś rednio aktywować limfocyty B. Ró wnież przy ponownym
kontakcie antygenu z limfocytami B pamięci nie jest wymagana asysta limfocytu Th.
Odpowiedź humoralna - przeciwciała (immunoglobuliny, Ig)
Wytwarzane są przez limfocyty B, mogą być związane z ich błoną jako receptory
immunoglobulinowe, lub też wydzielnicze – wolne. Składają się z dwó ch łań cuchó w lekkich i
dwó ch łań cuchó w cięż kich połączonych trzema mostkami siarczkowymi. Wyró ż niamy dwa
rodzaje łań cuchó w lekkich (κ, λ) i pięć rodzajó w łań cuchó w cięż kich (α, δ, ε, γ, μ). W zależ noś ci
od typu łań cuchó w cięż kich, któ re zawiera przeciwciało, dzieli się je na klasy:
• IgG – pozanaczyniowa, przechodzi przez łoż ysko i występuje w mleku matki. Wiąż e
się do makrofagó w i neutrofili, wzmagając fagocytozę. Aktywuje drogę klasyczną
dopełniacza;
• IgE – prozapalna, powoduje degranulację komó rek tucznych, bierze udział w
odpornoś ci przeciwrobaczej i reakcjach alergicznych. Jest takż e jednym z
nieswoistych aktywatoró w alternatywnej drogi aktywacji dopełniacza;
• IgD – występuje głó wnie na powierzchni limfocytó w B, jej funkcja nie jest znana;
• IgA – występuje głó wnie na powierzchni błon ś luzowych jako dimer, ró wnież w
osoczu jako monomer. IgA z mleka matki adsorbuje na błonach ś luzowych, u
dorosłych wytwarzane jest głó wnie w jelicie. Neutralizuje wirusy i aglutynuje
bakterie. Jest takż e jednym z nieswoistych aktywatoró w alternatywnej drogi
aktywacji dopełniacza;
• IgM – pentameryczna, wewnątrznaczyniowa, nie przechodzi przez łoż ysko.
Aglutynuje bakterie, aktywuje fagocytozę i drogę klasyczną dopełniacza.
Pamięć immunologiczna
Człowiek posiada miliardy limfocytó w, któ re wykazują olbrzymie zró ż nicowanie receptoró w
spowodowane losową rearanż acją regionó w zmiennych receptora TCR i receptoró w Ig
limfocytó w B. Rozpoznanie antygenu wymaga szczegó łowego dopasowania receptora, dlatego
nieliczne komó rki są w stanie rozpoznać dany antygen. Jednak kiedy to nastąpi, inicjowana jest
klonalna proliferacja, któ rej skutkiem jest zwiększenie populacji komó rek zdolnych do
rozpoznania danego antygenu. Wykształcają się dwie linie potomnych komó rek – efektorowa
oraz pamięci. Komó rki pamięci przechodzą w stan uś pienia i mogą krąż yć we krwi przez wiele
lat. Dotyczy to zaró wno limfocytó w T, jak i B. Kiedy ponownie spotkają się z antygenem,
odpowiedź immunologiczna jest znacznie szybsza m. in. ze względu na większą początkową iloś ć
komó rek zdolnych do rozpoznania danego antygenu.
Rozdział 13
Kancerogeneza
Kancerogeneza to zmiany zachodzące w komórce organizmu, prowadzące do powstania

nowotworu. Jest to wieloetapowy proces zachodzący na poziomie DNA komórki
(niekontrolowana proliferacja). Wyróżnia się w nim trzy (czasem cztery) złożone etapy:
inicjację, promocję i progresję. Kancerogeneza jest najczęściej wywoływana czynnikami
rakotwórczymi, takimi jak: światło ultrafioletowe, azbest, wielopierścieniowe węglowodory
aromatyczne czy niektóre wirusy.
Protoonkogen - gen kodujący białko będące droga przekazywania sygnału do proliferacji ;

zmutowane protoonkogeny nazywa się onkogenami
Gen supresorowy – geny kodujące białka , które hamują proliferacje komórki ; zmutowane
białko jest nieaktywne
Etapy :
Inicjacja
Powstanie nowotworu najczęściej rozpoczyna się od pojedynczej mutacji, która może
powstawać pod wpływem kancerogenu lub spontanicznie. Zazwyczaj zdrowa komórka
rozpoznaje i naprawia je przez systemy naprawcze. Gdy uszkodzenie DNA jest zbyt poważne,
żeby mogło być naprawione, komórka przechodzi do procesu apoptozy.
Promocja
Etap ten polega na aktywacji onkogenów i zwiększeniu produkcji czynników odpowiedzialnych
za wzrost i namnażanie komórek. Jednocześnie zachodzą dalsze mutacje, które nie są
naprawiane. Szczególnie niebezpieczne są zmiany w genach odpowiadających za apoptozę i za
hamowanie podziałów komórki (np. gen p53). Uszkodzenie właśnie tych rejonów DNA prowadzi
do rozwoju nowotworu, prowadzą bowiem do charakterystycznych zmian, obserwowanych w
komórkach nowotworowych. Wszystko to prowadzi do niekontrolowanego namnażania
(proliferacji) zmutowanych komórek i rozwoju guza.
Inwersja
W jej przebiegu powstają kolejne mutacje w komórkach nowotworowych, ujawniają się zmiany
fenotypowe (np. inny kształt komórek nowotworowych).
Progresja(proces powolny, trwa latami)
Nieodwracalny etap, prowadzący do powstania nowotworu. Polega on głównie na pojawianiu
się kolejnych zaburzeń molekularnych, przede wszystkim zmian w kariotypie. W miarę jak
uszkodzenia się nakładają, powstają klony zdolne do naciekania i tworzenia przerzutów.
Progresję często nazywa się uzłośliwieniem nowotworu.
Typy nowotworu – stwierdza się metodami histopatologicznymi
nowotwór
łagodny Dobrze Rośnie wolno Brak przerzutów
ograniczony,
skupiony w
jednym miejscu
złośliwy Liczne nacieki w Rośnie szybko Przerzuty
zdrową tkankę
Nowotwór złośliwy :
• Rak –pochodzenie nabłonkowe
• Mięsak – pochodzenie nienabłonkowe
• Gruczolak- gruczoły
• Chłoniak- pochodzenie ukł. chłonny
Onkogeny wirusowe
• Onkogeny wirusowe (v-onc) sa aktywniejsze od protoonkogenów komórkowych (c-onc)
• Po zakażeniu komórki genom wirusa integruje się z genomem jądrowym i może spowodować
transformacje nowotworową komórki (np. poddając onkogen komórkowy kontroli silniejszego
promotora)
Przykłady: HPV (wirus papilloma- rak szyjki macicy), HBV(wirus hepatitis B), EBV (wirus
Epstain-Barr – Chłoniaki ), HTLV (wirus ludzkiej białaczki)
Powstawanie onkogenów w komórkach niezakażonymi retrowirusami

− Mutacja punktowa
− Delecja – utrata części chromosomu
− Translokacja chromosomowa- chromosom Philadelphia przeniesienie gen z chrom. 9 na
chrom.22 powstanie genu fuzyjnego BCR/ABL
− Metylacja cytozyny – szczególnie w rejonie promotora bogatego w C i G (wyspy CpG)
metylacja w miejscach nieodpowiednich
− Amplifikacja – powielenie protoonkogenu
Geny supresorowe / Antyonkogen

- gen działający hamująco na procesy proliferacji komórkowej (geny bramkowe), bądź
stabilizująco na procesy utrzymujące stabilność genetyczną komórki (geny opiekuńcze)
Białko p53 – w komórkach nowotworowych obserwuje się duże stężenie tego białka, natomiast
w komórkach prawidłowych żyje zbyt krótko, by można było je wykryć. Białko p53 jest
czynnikiem transkrypcyjnym, który może indukować bądź hamować ekspresje wielu genów,
ponadto tworzy w komórce formy di- i tetramery, postać aktywna występuje w jądrze. Białko to
jest utrzymywane w małym stężeniu w wyniku oddziaływania z białkiem MDM2, które je
degraduje. Nieprawidłowy tetramer nie wiąże się z białkiem MDM2, stąd dłuższy okres życia w
komórce.
Stres oksydacyjny – wzrost białka p53 – inaktywacja MDM2 (fosforylacja)
Uszkodzenie DNA – ↑ p53 – aktywacja genów biorących udział w zatrzymaniu cyklu i
reperacji DNA
Brak naprawy –↑↑ p53 – pojawiają się tetramery p53 i dimery związane z
koaktywatorem - aktywacja apoptozy
Zmutowany p53 – brak przejścia do procesu apoptozy
p21 – inhibitor cyklin i kinaz zależnych od cyklin : CDK4/D, CDK6/D, CDK2/D

• Kompleks kinazy-cykliny regulują wchodzenie komórki w cykl i proces replikacji
• Ekspresja regulowana przez białko p53
Telomery
U zdrowego człowieka telomery wystarczają na około 70 podziałów. Występują one na końcach
chromosomów i zabezpieczają je przed rozpadem lub łączeniem się z innym chromosomem. W
warunkach prawidłowych telomeraza (enzym, który powoduje odbudowywanie telomerów) jest
obecna tylko w okresie życia płodowego i komórkach linii rozrodczej. W komórkach
nowotworowych telomerazy mogą wykazywać nadekspresję, zapewniając im „nieśmiertelność”.
Brak obronny immunologicznej

Komórka nowotworowa wymyka się spod kontroli ukł. immunologicznego, gdyż mogą mieć
niesprawny układ przygotowywania antygenów proteasomach <patrz dział immuno.> lub mogą
utracić zdolność prezentacji poprzez niską ekspresje MHC I. Ponadto nowotwór może uzyskać
zdolność do wytwarzania czynników immunosupresyjnych <np.TGF beta –hamuje lim T > -
tolerancja (układ nie odpowiada na pojawiające się kom. nowotworowe). Inną przyczyną może
być szybszy wzrost kom. nowotworowych niż swoistych lim. T zdolnych usunąć guz.
Leczenie nowotworów
− Chirurgicznie – zabieg najczęściej nie usuwa wszystkich kom. nowotworowych.
− Napromieniowanie – promieniowanie X i gamma. W wyniku promieniowania woda
ulega radiolizie, co powoduje powstanie wolnych rodników, które niszczą komórkę.
Naświetla się tylko miejsce, w którym znajduje się guz.
− Chemioterapia - stosowanie cytostatyków – hamujących podział komórek w całym
organiźmie. Skutkiem ubocznym jest zmniejszenie odporności chorego.
− Immunoterapia - ma na celu indukcję odpowiedzi immunologicznej u chorego z
rozwijającym się nowotworem, aby powstały komórki zdolne do rozpoznania komórek
nowotworowych jako obcych, a następnie ich zniszczenia.
Diagnostyka
• Biopsja – badanie histopatologiczne
• Mutacja w genie BRCA1 - Kobiety, które odziedziczyły uszkodzoną kopię tego genu, mają
zwiększone prawdopodobieństwo (50-80%) zachorowania na raka sutka oraz raka
jajnika. Ponadto zwiększone jest ryzyko wystąpienia raka jajowodu, otrzewnej,
okrężnicy i prostaty
• Obecność w surowicy CEA – rak jelita grubego
• PSA - wzrost w surowicy – rak prostaty
• Wzrost fosfatazy kwaśnej sterczowej – łagodny gruczolak prostaty
Rozdział 14
Metody badań budowy i funkcji komórek
Przygotowanie komórek do badań
badanie in-situ
pobranie fragmentu tkanki – techniki mikroskopowe
materiał poddaje się procesowi utrwalenia, czynnikami chemicznymi lub fizycznymi.
Podobny efekt daje zamraż anie materiału.
Utrwalony materiał utrwala się (utwardza) w parafinie, ż ywicy akrylowej. Proces
zatapiania.
Krojenie na skrawki.
Izolacja komórek
uzyskanie zawiesiny homogennej populacji kom. przez delikatne, mechaniczne rozdrobnienie
fragmentu tkanki, materiał poddaje się działaniu enzymó w trawiących, któ re wiąż ą komó rki z
substancją międzykomó rkową. Łagodne wirowanie, aby oddzielić kom. od nieuszkodzonych
fragmentó w kom.
Hodowla komórek
metoda badawcza, sposó b przygotowania populacji kom. do badań . Komó rki umieszcza się na
poż ywkach, w tych warunkach pełnią swoje funkcje, namnaż ają się, zakładają nowe kolonie.
Obserwacja procesó w ż ywych komó rek. Wszechstronne badanie aparatu genetycznego,
wewnątrzkomó rkowych procesó w metabolicznych, działanie lekó w i toksyn, materiał do
przeszczepó w. W warunkach hodowli moż na łączyć ze sobą odmienne rodzaje kom., połączenie
błon kom i zespolenie cytoplazmy innej kom. (fuzja). Połączenie genomó w czyli hybrydyzacja
kom, któ re uległy fuzji. Hybrydy kom. są ź ró dłem przeciwciał monoklonalnych, obiekt badań
genetycznych. Badania biochemiczne, molekularne i mikroskopowe.
Homogenizacja i frakcjonowanie komórek

do badań biochemicznych i molekularnych należ y zniszczyć integralnoś ć kom. przerwanie
ciągłoś ci błony kom. aby uzyskać cytoplazmę i organella kom. Homogenizacja to bardzo
dokładne mechaniczne rozdrobnienie w płynie. Uzyskuje się homogenat – zawiesinę składnikó w
kom. ró ż niące się masą składniki wewnątrzkom. Selektywnie izoluje się przez frakcjonowanie.
Otrzymuje się frakcje zawierające struktury kom. ró ż niące się masą. Podobny efekt daje
wirowanie w ś rodowisku (sacharoza, chlorek cezu) o wzrastającej gęstoś ci.
Badania mikroskopowe:
• Mikroskopy świetlne:
obraz pozorny, powiększony, odwró cony. Zdolnoś ć rozdzielczą warunkuje długoś ć fali.
• Mikroskop kontrastowo – fazowy – przekształca przesunięcia fazowe fali ś wietlnej w
zmiany jej amplitudy. Obserwacja ż ywych kom., widoczne przeź roczyste struktury kom.
• Mikroskop interferencyjny – korzysta z interferencji promieni ś wietlnych przechodzących
przez preparat, quasi – 3D obrazy daje tzw. ukł. optyczny Nomarskiego. Obserwacje
niezabarwionych komó rek.
• Mikroskop fluorescencyjny – ź ró dłem ś wiatła jest ultrafiolet. Wykorzystanie barwnikó w
fluorescencyjnych wprowadzanych do komó rki.
• Mikroskop konfokalny (współogniskowy)- ź ró dłem ś wiatła jest laser, emitujący
promieniowanie w zakresie bliskim ultrafioletu. Promień lasera skanuje preparat,
eliminacja tła. Obraz jest bardzo wyraź ny, rejestrowany przez kamerę, przekształcany
przez komputer.
• Mikroskopy elektronowe
Obraz tworzony poprzez strumień elektronó w, o charakterze fali o niewielkiej długoś ci.
Zdolnoś ć rozdzielcza 0,2-5nm. Widoczne są w obrazie pojedyncze cząstki białkowe.
Strumień elektronó w wytwarzany w procesie termoemisji lub emisji polowej poprzez
tzw. działo elektronowe, przyś pieszony w silnym polu elektrycznym, uginany przez
kolejne „soczewki” elektromagnetyczne. W warunkach pró ż ni.
• Transmisyjny mikroskop elektronowy
obraz rzutowany na ekran pokryty substancją fluoryzującą pod wpływem
bombardowania elektronami, powstaje monochromatyczny obraz utworzony przez
ciemniejsze lub jaś niejsze kontury. Najlepsza zdolnoś ć rozdzielcza. Jego odmianą jest
wysokonapięciowy mikroskop elektronowy – wyjątkowo silne pole elektryczne rozpędza
elektrony do bardzo wysokich energii. Mogą przenikać przez grubsze preparaty i
wyraź niej obrazować przestrzennie relacje struktur wewnątrzkomó rkowych.
• Skaningowy mikroskop elektronowy
badanie powierzchni komó rki, obraz 3D, niż sza rozdzielczoś ć, obiektyw skanuje preparat
pokryty warstewką metalu cięż kiego.
Specjalne metody stosowane w mikroskopii elektronowej

w rozmazach wykonywanych z zawiesin uż yteczne jest barwienie negatywowe lub cieniowanie
(pokrycie powierzchni preparatu platyną napyloną pod kątem; powstają ró ż nice jej gruboś ci w
zależ noś ci od kształtu struktury).
Metoda mroż enia i łamania – badanie błon kom., umoż liwia obserwację „z gó ry”. Pozwala badać
rozmieszczenie białek błonowych i strukturę ich kompleksó w. Odmianą techniki jest: mroż enie i
głębokie rytowanie – materiał cieniuje się po kilku min. od przełamania. Pod wpływem pró ż ni
dochodzi do sublimacji wody z preparatu i odsłonięcia głębiej położ onych struktur. Badanie
przestrzennego ułoż enia struktur cytoszkieletu.
• Cytochemia klasyczna i cytochemia enzymów
metody zastępujące barwienie – wykrywają konkretny związek, substancję chemiczną.
Metody swoiste.
• Cytochemia klasyczna – komó rkę umieszcza się w roztworze zawierającym odpowiednio
dobrane związki chemiczne do reakcji cytochemicznej (między związkiem chemicznym a
związkiem z komó rki). Ma ograniczoną swoistoś ć. Wykrywa spokrewnione grupy
związkó w, np. lipidy, a nie ś ciś le okreś lone. Metodami są: PAS (obojętne wielocukrowce),
reakcja Feulgena (wykrywa DNA), reakcja FIF (aminy biogenne).
• Cytochemia enzymów -wykrywa aktywnoś ć enzymó w. Produkty reakcji z enzymem są
barwne i nierozpuszczalne. Swoistoś ć zależ y od swoistoś ci substancji i enzymu.
Wykrywanie enzymatycznych znacznikó w przeciwciał i lektyn. Częś ciowa metoda
immunocytochemii i cytochemii lektyn; uż yteczna w histopatologii.
• Immunocytochemia
bardzo wysoka swoistoś ć wiązania antygenu z przeciwciałem (antygen jest
rozpoznawany przez konkretną cząsteczkę przeciwciała). Komó rkę lub tkankę inkubuje
się w roztworach zawierających przeciwciała skierowane przeciw wykrywanym białkom.
Miejsce związania przeciwciała wyznacza lokalizację danego białka. Przeciwciała są
znakowane: fluorochromami- immunofluorescencja, enzymy- reakcja cytoenzymatyczna,
metale cięż kie- np. Au koloidalne.
Diagnostyka histopatologiczna, wykrywanie białek i przeciwciał

• Cytochemia lektyn
lektyny (grupa glikoprotein) mają zdolnoś ć swoistego wiązania się z okreś lonymi
resztami cukrowymi (Glc, Gal, Man, Nac). Znakowane lektyny wykrywają grupy cukrowe.
• Hybrydocytochemia
wykrywanie DNA, RNA o okreś lonej sekwencji nukleotydó w. Wykorzystuje się
hybrydyzację kwasó w nukleinowych (łączenie komplementarnych fragm. pojedynczych
łań cuchó w kw. Nukleinowych pochodzących z ró ż nych ź ró deł = hybrydyzacja in situ).
Wykrywany fragment kwasu musi mieć znaną sekwencję nukleotydó w. Syntetyzuje się
tzw. sondę (odc DNA, RNA o sekwencji komplementarnej). Sondy znakuje się:
fluorochromami, znacznikami antygenowymi, któ re są wykrywane
immunocytochemicznie i izotopami promieniotwó rczymi; metody autoradiograficzne.
Materiał poddaje się działaniu podwyż szonej temp., aby zdenaturować kw. nukleinowe w
komó rce. Właś ciwa hybrydyzacja to inkubowanie kom. w roztworze sondy, wiąż ącej się z
wykrywanym odc. kwasu. Uwidacznianie znacznika sondy= reakcja
immunocytochemiczna lub autoradiografia (metoda FISH). Wykrywanie konkretnych
genó w lub ich fragmentó w, okreś lenie lokalizacji w chromosomach, badanie ekspresji
genó w. Identyfikacja obcych kwasó w nukleinowych w kom. tworzenie map genowych,
diagnostyka choró b dziedzicznych i wirusowych, nowotwory. Stosuje się takż e PCR, aby
zwielokrotnić badany odcinek kw.
• Znaczniki i wskaźniki wprowadzane do komórekfluorochromy, peroksydaza – wykrywanie
komunikacji międzykomó rkowej, obserwacja, endocytoza (tzw. technika tropienia).
Niektó re substancje zmieniające intensywnoś ć zabarwienia w zależ noś ci od stęż enia
Ca2+, H+ (tzw. wskaź niki jonowe).
• Genetyczne znakowanie białek
Sb ledzenie znakowanych białek, mikroskopowa obserwacja procesó w
wewnątrzkomó rkowych w czasie rzeczywistym. Niskocząsteczkowe, zielono fluoryzujące
białko (GFP). Badania cytoszkieletu, procesó w przepływu białek w komó rce, sekwencje,
przemieszczanie się receptoró w i cząsteczek sygnałowych.
• Autoradiografia
wykrywanie izotopó w promieniotwó rczych, wykorzystując ich zdolnoś ć do zaczerniania
emulsji ś wiatłoczułych. Daje moż liwoś ć ś ledzenia procesó w metabolicznych, dynamiki
podziałó w kom., procesy ró ż nicowania kom., wykrywanie znakowanych izotopami sond
w hybrydocytochemii. Preparat pokrywa się cienką warstwą emulsji ś wiatłoczułej –
izotopy z tkankami/komó rki promieniują. Identyfikacja białek i kwasó w nukleinowych.
• Cytometria przepływowa
iloś ciowa ocena właś ciwoś ci fizycznych i chemicznych komó rek, któ re pojedynczo
przepływają przez miejsce pomiaru, przecinając wąski strumień ś wiatła, któ ry wywołuje
ś wiecenie fluorochromó w, jeś li kom. były nim znakowane. Do badań uż ywa się
odpowiednich zawiesin komó rkowych, odczyty z każ dego pomiaru są rejestrowane,
zliczane i analizowane statystycznie przez komputer. Nie należ y do technik
mikroskopowych, przygotowanie kom. do pomiaró w cytometrycznych obejmuje metody
cytochemiczne i immunocytochemiczne.
Cytometr przepływowy - utworzenie z zawiesiny komó rek w płynie cienkiego strumienia
aby kom. mogły przepłynąć w nim szeregowo. Promień ś wietlny emitowany przez laser,
przecinający strumień wywołuje efekty w przepływających kom., któ re są rejestrowane i
mierzone przez kilka odrębnych detektoró w, wysyłających odrębne impulsy elektryczne;
przekształcane i przetwarzane przez komputer. Cytometr moż e mieć sortownik komó rek,
rozdzielający niejednorodne populacje kom. na 3 gr o ró ż nych właś ciwoś ciach. Badania:
kształtu i rozmiaru kom., zawartoś ć DNA, ploidię, geny, białka i cukrowce,
przepuszczalnoś ć błon, aktywnoś ć receptoró w, wewnątrzkomó rkowe pH, stęż enia jonó w.
Diagnostyka rozrostowych choró b krwi, zaburzenia ukł. immunologicznego, ocena
właś ciwoś ci kom. nowotworowych.
Elektroniczne metody rejestracji i przekształcania obrazu mikroskopowego.

Wideomikroskopia do badań dynamicznych procesó w zachodzących w ż ywych komó rkach, są
one rejestrowane przez kamerę zespoloną z mikroskopem ś wietlnym, następnie zapisywane.
Cyfrowa analiza obrazu dotyczy statycznych obrazó w z mikroskopu ś wietlnego i elektronowego
zapisanych na noś nikach pamięci.
Badania biochemiczne i molekularne

celem badań za pomocą metod biochemicznych i molekularnych jest wyizolowanie z kom.
substancji międzykomó rkowej i okreś lenie składu chemicznego komó rki. Głó wnie dotyczy to:
białek, kw. nukleinowych.
• Elektroforeza białek i kwasów nukleinowych

elektroforeza to zjawisko poruszania się cząstek obdarzonych ładunkiem w polu elektrycznym.
Rozdział białek i kwasó w nukleinowych dzięki ró ż nej szybkoś ci wędró wki w kierunku jednego z
biegunó w pola.
Kwasy nukleinowe- elektroforeza na ż elach agarozowych
białka – elektroforeza na ż elu poliakrylamidowym w obecnoś ci dodecylosiarczanu sodu (SDS-
PAGE). Wywołuje on 2 efekty: rozdzielenie kompleksó w białkowych na pojedyncze cząsteczki,
któ re są denaturowane, 2. poprzez przyłączenie się do aminokwasó w takiego łań cucha
cząsteczki SDS nadają mu ładunek ujemny. Dzięki temu maskowany jest naturalny ładunek
białka, a tempo migracji zależ y od masy cząsteczkowej białka.
Największą efektywnoś ć rozdziału mieszaniny białek daje tzw. elektroforeza dwukierunkowa.
Jest to ogniskowanie izoelektryczne (elektroforeza w gradiencie pH: zatrzymanie białka w
miejscu gdzie pH = pI ). Tak rozdzielone białka poddaje się procesowi SDS-Page.
• Identyfikacja rozdzielonych białek i kwasów nukleinowych

rozdzielone w elektroforezie białka i kwasy nukleinowe poddaje się tzw. blotting'owi
(odciskanie). Zasadą wszystkich odmian metody jest: rozdzielone podczas elektroforezy
substancje przenieś ć z ż elu na błonę nitrocelulozową, będącej podłoż em do kolejnej identyfikacji
wykrywanego odcinka kwasu nukleinowego. Identyfikacje poprzez zanurzenie tej błony w
roztworze ze znakowanymi substancjami, swoiś cie rozpoznające wykrywane cząsteczki:
Southern blotting – wykrywa pojedyncze, kró tkie łań cuchy DNA
Northern blotting – wykrywa RNA za pomocą znakowanych sond nukleotydowych
Western blotting – wykrywa białka; stosuje się swoiste znakowane przeciwciała.
Bardzo wysoka czułoś ć, identyfikacja skrajnie małych iloś ci wykrywanych substancji.
• Łańcuchowa reakcja polimerazy

metoda PCR umoż liwia namnoż enie ś ladowych iloś ci kwasó w nukleinowych w celu
pó ź niejszej identyfikacji. Przeprowadza się wiele następujących po sobie cykli syntezy DNA:
denaturacja – mieszaninę podgrzewa się do ok. 90C, podwó jna helisa rozplata się
przyłączanie primeró w – spontaniczne, zachodzi w nieco niż szej temp.
elongacja – dobudowywana jest druga nić do matrycy. Stosuje się termostabilną
polimerazę DNA, pozyskaną np. z bakterii ż yjących w gorących ź ró dłach, by
przetrwała cykliczny etap denaturacji.
Gdy badany jest RNA, wykorzystuje się zmodyfikowany wariant reakcji – RT-PCR. Do
ś rodowiska reakcji wprowadza się odwrotną transkryptazę – syntetyzującą DNA na matrycy
RNA. Powstaje łań cuch DNA komplementarny do RNA, jest on powielany z uż yciem PCR. Do
automatycznego przeprowadzania PCR służ ą tzw. termocyklery.
• Metody pomiaru stężeń i przepływu jonów przy pomocy mikroelektrod

mikromanipulator przebija błonę komó rkową moż na umieś cić w cytoplazmie kom.
mikroelektrodę zaopatrzoną w filtr selektywnie przepuszczający okreś lone jony. Elektroda
reaguje na zmianę stęż enia jonó w, umoż liwiając pomiar.
W technice „łatkowej” umoż liwiającej badanie czynnoś ci pojedynczych kanałó w jonowych.
Elektrody są „tępo” zakoń czone, nie przebijają błony, tylko przywierają do niej. Elektroda
rejestruje przepływ jonó w przez kanał, badanie zachowania kanału jonowego.
Bibliografia:
Kawiak J., Zabel M.: Seminaria z cytofizjologii – podręcznik dla studentów medycyny, weterynarii i biologii.
Wydawnictwo medyczne Urban & Partner, Wrocław 2002

Skrypt Z Cytofizjologii-Bryk

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Skrypt Z Cytofizjologii-Bryk

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BRYK

Wielkość i kształt jądra zależą od stanu czynnościowego i typu komórki:

Wybiórczo i aktywnie uczestniczy w transporcie RNA do cytoplazmy, a enzymów, czynników

1. Wewnętrzna błona otoczki jądrowej

Macierz jądrowa = matrix jądrowa = nukleoszkielet = szkielet jądrowy

Struktura pozachromatynowa pozostała po strawieniu kwasów nukleinowych.

Budowa i struktura kwasów nukleinowych

DNA – polimer; deoksyrybonukleotyd – monomer

Formy przestrzenne DNA

Zawsze od 5’ do 3’ (czyli przyłączamy grupę fosforanową nowego nukleotydu do węgla 3’ cukru.

Helikazę – rozplatającą podwójną nić DNA

1. Początek replikacji – białka inicjujące replikację znajdują miejsce ori

• Pierwsze zabezpieczenie to aktywność nukleazowa polimerazy(usuwa 99% błędów)

Włókno nukleosomowe (=sznur korali) składa się z nukleosomów, a te możemy podzielić na

Strefa interchromatyny(=nukleoplazma) – tu odbywa się proces przetwarzania, dojrzewania i składania pre-

Jąderko - struktura i funkcja

Miejsce biogenezy rybosomów; nieobłonione, sferyczne struktury zmienne w cyklu

Odczytywanie informacji genetycznej

Organizacja i funkcjonowanie genów

• Dwa podstawowe źródła zmienności to mutacje i segregacja materiału genetycznego

• Izolacja kwasów nukleinowych - zastąpione przez PCR (reakcja z termostabilną

Cykl komórkowy i starzenie komórek

Przejście G2-M - punkt kontrolny

INDUKCJA → INICJACJA → EGZEKUCJA

Wyró ż niamy szlak zewnątrzpochodny i wewnątrzpochodny.

Wewnątrzpochodny – aktywacja pod wpływem uszkodzeń DNA, niekontrolowanej proliferacji

Przebieg szlaku wewnątrzpochodnego przedstawia się następująco:

Białko p53 → uwolnienie cytochromu c z mitochondriów → aktywacja prokaspaz

Zewnątrzpochodny – inicjacja poprzez kontakt z inną komó rką/białkami (TNF-alfa, FAS-ligand,

kontakt z komórką/substancją → wiązanie z receptorami błonowymi → receptory wiązą

Zachodzi poprzez reakcje enzymatyczne

2. przecięcie łań cucha na 2 – kró tki i długi:

3. odcięcie N-koń cowej pradomeny

N-koniec-------C N---------------------------------------------- C N----------------------------C-koniec

Inicjowany przez receptory TNF-alfa – tzw. receptory śmierci, występujące w błonie

Inne substancje biorące udział w transdukcji sygnału do apoptozy:

Białko p53 - „strażnik genomu”.

UWALNIANIE UWYPUKLANIE KONDENSACJA

11. metody wykrywania apoptozy

Komó rka totipotencjalna – zdolna do wytworzenia wszystkich typó w

Stabilność genomu w czasie różnicowania

Zróżnicowana ekspresja genów – podstawa specjalizacji strukturalnej komórek

Oddziaływanie międzykomórkowe a różnicowanie

Sąsiadujące komó rki wpływają na siebie, na zasadzie indukcji, poprzez induktory

Tworzenie się informacji pozycyjnej zależ y od sygnalizacji międzykomó rkowej.

Odnowa i przebudowa tkanek i narządów

Błona komórkowa – oddziela środowisko wewnętrzne kom.od środowiska zewnętrznego

Jedna z najważniejszych cech życia: wewnątrz komórki zachodzą przemiany obniżające

*Wnikanie wirusa grypy do komórki. wirus ma na otoczce glikoproteinę (hemaglutyninę),

U Eucaryota występują przedziały wewnątrzkomórkowe (wnętrze podzielone błonami

Białka te można oddzielić od błony działaniem detergentów i czynnikami chelatującymi jony.

• Wbudowywanie białek do błon:

Elektroforeza białek błony erytrocytu

* KLINIKA: Liczne powiązania białek szkieletu błony i integralnych – dobra stabilność

4. Białko integralne leukocytów – CD45

6. Transport cząstek przez błony biologiczne

a) Cechy transportu przez błony

b) Transport aminokwasu do komórki (na przykładzie transportu L-leucyny do komórek

c) Transport glukozy do i z komórki

Glukoza wewnątrz kom. jest natychmiast fosforylowana, gradient stężenia → najczęściej z

* Cukrzyca typu I (insulinozależna, młodzieńcza): brak wydzielania insuliny wskutek

d) Transport adenozyny i deoksyadenozyny

e) Białka tworzące kanały jonowe