T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
KAMU HUKUKU BÖLÜMÜ
ANAYASA HUKUKU ANABİLİM DALI

AZERBAYCAN’DA SEÇİM SİSTEMİ

Doktora Tezi

Tariyel ALİYEV

ANKARA-2016

I
 T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
KAMU HUKUKU BÖLÜMÜ
ANAYASA HUKUKU ANABİLİM DALI

AZERBAYCAN’DA SEÇİM SİSTEMİ

Doktora Tezi

Tariyel ALİYEV

Tez Danışmanı
Prof. Dr. A. Merih ÖDEN

ANKARA-2016

I
 T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
KAMU HUKUKU BÖLÜMÜ
ANAYASA HUKUKU ANABİLİM DALI

AZERBAYCAN’DA SEÇİM SİSTEMİ

Doktora Tezi

Tez Danışmanı:

Tez Jürisi Üyeleri

Adı ve Soyadı İmzası
....................................................................... ..........................
....................................................................... ..........................
....................................................................... ..........................
....................................................................... ..........................
....................................................................... ..........................
....................................................................... ..........................

Tez Sınav Tarihi....................................

I
 TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE

Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve

etik davranış ilkelerine uygun toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu
kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri,
düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan
ederim. (...../...../20...)

Tezi Hazırlayan Öğrencinin

Adı ve Soyadı

............................................
İmzası

......................................

I
 İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER ...........................................................................................................I
KISALTMALAR .................................................................................................... III
GİRİŞ .......................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
SEÇME VE SEÇİLME HAKKI BAKIMINDAN AZERBAYCAN SEÇİM
MEVZUATINDAKİ DÜZENLEMELER
I. SEÇME HAKKI............................................................................................... 6
A. Kavram .......................................................................................................... 6
B. Seçme Hakkının Şartları ............................................................................. 14
1. Vatandaşlık .............................................................................................. 15
2. Yaş ........................................................................................................... 19
3. Fiil Ehliyeti .............................................................................................. 22
4. Seçmen Listesine Kayıtlı Olmak ............................................................. 24
C. Seçme Hakkının İlkeleri .............................................................................. 29
1. Genel Oy .................................................................................................. 30
2. Eşit Oy ..................................................................................................... 37
3. Kişiye Bağlı Oy ....................................................................................... 40
4. Serbest Oy................................................................................................ 43
5. Gizli Oy ................................................................................................... 45
6. Tek Dereceli Seçim veya Doğrudan Oy İlkesi ........................................ 49
II. SEÇİLME HAKKI ....................................................................................... 50
A. Seçilme Hakkının Şartları ........................................................................... 53
1. Yaş ........................................................................................................... 53
2. Fiil Ehliyeti .............................................................................................. 55
3. Vatandaşlık .............................................................................................. 56
4. Başka Devletler Karşısında Yükümlülüğü Bulunmamak ........................ 62
5. Görev Uyuşmazlığı .................................................................................. 65
6. Hükümlü Olarak Ceza İnfaz Kurumlarında Bulunmamak ...................... 72
7. Ceza Süresi Bitmiş Olmasına Rağmen Bazı Suçlardan Dolayı Hüküm
Giymiş Olmamak ........................................................................................... 73

İKİNCİ BÖLÜM
AZERBAYCAN’DA SEÇİMLERİN YÖNETİMİ VE DENETİMİ
I. SEÇİM BÖLGELERİ VE SEÇİM KURULLARI ..................................... 77
A. Seçim Bölgelerinin (Çevrelerinin) Belirlenmesi......................................... 77
Ek:1. Seçim Bölgelerinin Sınırları ......................................................... 81
Ek: 2. 84 Sayılı Seçim Bölgesinin Ülke Geneline Yayılmış Sandık
Kurulları ................................................................................................. 86
B. Seçmen Listesi (kütüğü) .............................................................................. 87
C. Seçimleri Yönetecek Organ ........................................................................ 89
1. Merkezi Seçim Kurulu............................................................................. 92
a. Merkezi Seçim Kurulu Toplantı ve Karar Yeter Sayısı ....................... 94

I
 2. Bölge Seçim Kurulları ............................................................................. 96
3. Sandık Seçim Kurulları ........................................................................... 97
II. SEÇİM SÜRECİ ........................................................................................... 99
A. Seçim Sürecinin Yönetimi ......................................................................... 99
1. Seçim Sürecinin Başlaması ..................................................................... 99
Ek: 3. Devlet Başkanının Seçimlerin İlanı Hakkında Kararları ........... 101
2. Milletvekili Adaylarının Sunulması ...................................................... 104
3. Seçim Kampanyası ................................................................................ 108
a. Genel Bilgi ......................................................................................... 108
b. Kampanya Süresi ............................................................................... 110
c. Kitle İletişim Araçlarından ve Kamusal Olanaklardan Yararlanma .. 113
d. Seçmen Anketleri ve Seçim Yasakları .............................................. 117
4. Oy Kullanma......................................................................................... 119
Ek: 4. Seçimlerde Kullanılan Oy Pusulası. .......................................... 121
5. Oyların Sayım Dökümü ......................................................................... 123
6. Seçim Kurullarının Kararları ................................................................. 125
7. Seçim Sonuçları ile İlgili Hususlar ........................................................ 126
B. Seçim Denetimi ......................................................................................... 127
1. Seçim Kurulları Kararlarına Karşı Yapılacak İşlemler ......................... 127
2. Merkezi Seçim Kurulunun Nihai Kararı ............................................... 130
3. Anayasa Mahkemesi Tarafından Seçim Sonuçlarının Onaylanması ..... 132
4. Seçim Suçları ve Cezaları ...................................................................... 134
C. Seçim İhlalleri ve Bunlarla İlgili Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine
Başvurular ........................................................................................................ 135

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
AZERBAYCAN’DA SEÇİM FORMÜLÜ
I. GENEL OLARAK SEÇİM FORMÜLLERİ ............................................ 137
II. AZERBAYCAN’DA SEÇİM FORMÜLÜ UYGULAMALARI ............. 150
A. Bağımsızlık Öncesi Dönem ...................................................................... 152
B. Bağımsızlık Dönemi.................................................................................. 155
1. 1995-2002 Arası Dönem ....................................................................... 156
2. 2002 Sonrası Dönem ............................................................................. 163
Ek: 5. 2010 Seçim Sonuçlarına Göre Partilerin ve Parti Bloklarının Aday
Sayısı, Toplam Alınan Oy ve Parlamentodaki Sandalye Dağılımı ...... 166
III. AZERBAYCAN’DA ÇOĞUNLUK SİSTEMİ – ORANTILI SİSTEM
TARTIŞMALARI .............................................................................................. 167
A. Çoğunluk Sistemi Taraftarları ................................................................... 167
B. Orantılı (Nisbi) Temsil Sistemi Taraftarları .............................................. 174
C. Genel Değerlendirme ................................................................................ 176
SONUÇ .................................................................................................................... 182
ÖZET....................................................................................................................... 188
ABSTRACT ............................................................................................................ 189
KAYNAKÇA .......................................................................................................... 190

II
 KISALTMALAR

AGİT: Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı

AHC: Azerbaycan Halk Cumhuriyeti

AÜHFD: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi

Av.: Avukat

AY.: Anayasa

BSK: Bölge Seçim Kurulu

C.: Cilt

Çev.: Çeviren

Ibid.: Ibidem

m.: Madde

MSK: Merkezi Seçim Kurulu

s.: Sayfa

S.: Sayı

SM: Seçim Mecellesi (Kanunu)

SSC: Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti

SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği

SSK: Sandık Seçim Kurulu

III
 GİRİŞ

Demokrasi, aralarındaki kültürel, politik, sosyal ve ekonomik farklılıklara

rağmen dünya halkları tarafından paylaşılan küresel bir ideal ve hedef olarak kabul

edilmektedir.1 Demokrasi insanı özgürleştirerek ona kişiliğini, kimliğini ve toplum

içindeki yerini serbest iradesiyle belirleme imkanını vermekte, bireyin kendisiyle,

toplumuyla ve dünyayla barışık bir hayat sürmesini sağlamaktadır.

Demokrasinin gerekleri sıralanırken serbest ve adil seçimler önemli bir yere

konulmaktadır. Demokraside seçimler temel karar alma süreci olarak kabul

görmektedir.2

2012 verilerine göre 193 ülkenin 190’ında herhangi bir şekilde bir parlamento

bulunmaktadır. Parlamentonun bulunması demokrasinin varlığı anlamına gelmese de

parlamentosuz bir demokrasi de mümkün değildir. Her ne kadar etkisi, gücü,

fonksiyonları farklı olsa bile her siyasal sistemde bir parlamento bulunmaktadır.3

Seçimlerin demokrasinin önemli gereklerinden biri olduğu bölgesel ve

uluslararası düzeydeki sözleşmelerde genel kabul görmektedir. Günümüzde seçimler,

1
Universal Declaration on Democracy, Adopted by the Inter-Parliamentary

Council at its 161st Session, Cairo, 16 September 1997.

2
HANF, Theodor; MACCHIAVERNA, Maria R.; OWEN, Bernard;

SANTAMARIA, Julian, Observing Democratic Elections: A European

Approach, Arnold Bergstraesser Institut, Freiburg 1995, s. 4.

3
POWER, Greg, Global Parliamentary Report, Inter-Parliamentary Union /

United Nations Development Programme, April 2012, s. 4.

1
üzerinde çalışılmış ve kabullenilmiş ortak uluslararası standartları bulunan anayasa

kurumlarından birisidir. Seçimlerle ilgili küresel düzeyde düzenlemeler yapıldığı gibi

(İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi), bölgesel düzeydeki uluslararası belgelerde de

düzenlemeler bulunmaktadır. Bu konudaki en kapsamlı düzenlemeler ise AGİT 1990

Kopenhag Belgesiyle yapılmış bulunmaktadır.4

Azerbaycan Cumhuriyeti bağımsızlığını kazandıktan sonra, 1995 yılında

Anayasasını kabul ederek, demokratik, hukuk devleti olduğunu beyan etmiş, bunları

gerçekleştirmek üzere, uluslararası kuruluşlarla işbirliği içerisine girmiştir5.

6
Azerbaycan, 25.01.2001 tarihinde Avrupa Konseyine üye olmuştur.

Azerbaycan, amacı, üyeleri arasında, müşterek mirasları olan demokratik ülkü ve

prensiplerini korumak, toplumsal ve ekonomik gelişmeyi sağlamak olan Avrupa

Konseyine7 üye olarak, kendi geleceği ile ilgili tercihini belirlemiştir. Böylece Batı

demokrasilerinde uygulanmakta olan demokratik ilkelere uygun bir devlet yapısı

oluşturma çabası içerisinde olduğunu göstermiştir.

Demokrasinin en önemli şartlarının birisi de etkin siyasal makamların

seçimle belirlenmesidir. Demokratik devlet kurma hedefini belirlemiş olan

4
ÇİRKİN, V. E., Sravnitelnoe Konstitusionnoe Pravo, Mejdunarodnıe Otnoşenie,

Moskva 2002, s. 200.

5
HÜSEYNOVA, İrade, Müsteqil Azerbaycan Dövletinin Qurucusu, Tehsil

Neşriyyatı, Bakı 2004, s. 431.

6
http://www.coe.int/en/web/portal/azerbaijan (Kasım 2015).
7
BENOIT-ROHMER, Florence; KLEBES, Heinrich, Avrupa Konseyi Hukuku,

Pan Avrupa Hukuk Alanına Doğru, Türkçesi: Bilkent Üniversitesi Dış Politika

Enstitüsü, Avrupa Konseyi Yayını, Ankara 2006, s. 20.

2
Azerbaycan Cumhuriyetinin demokratik seçim kurumunu oluşturması ve geliştirmesi

gerekmektedir. Bu konuda en temel adım günümüzde Batılı demokrasilerin

tecrübesiyle şekillenmiş olan demokratik seçim standartlarına uygun seçim

mevzuatının oluşturulmasıdır. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı Batılı

demokratik standartlara uygun demokratik seçimlerin düzenlenmesi ve hayata

geçirilmesi konusunda Azerbaycan hükümeti ve toplumuyla işbirliği içerisindedir8.

Azerbaycan’da demokrasi kültürü tam anlamıyla yerleşmemiştir. Oysaki

Azerbaycan halkı demokrasi isteğini 20. Yüzyılın başlarında ortaya koymuş ve 1918

yılında Doğuda ilk demokratik cumhuriyeti kurmuştur. Azerbaycan’da ilk

parlamentarizm tecrübesi 20. yüzyılın başlarında yaşanmıştır. Azerbaycan Halk

Cumhuriyetinin mevcut olduğu 23 ayda, yani 28 Mayıs 1918’den 28 Nisan

1920’yedek olan kısa bir devirde milli parlamentonun oluşturulması ve 21 Temmuz

1919 yılında o dönem için geçerli demokratik ilkelere dayanan parlamento

seçimlerinin yapılmasıyla ilgili yasanın kabul edilmesi Azerbaycan tarihinde

parlamentarizmin yerleşmesi ve gelişmesi için önemli adım sayılabilir.9 Dönemin

demokratik anlayışına göre oluşturulan bu devletin parlamentosunda, toplumun tüm

kesimleri temsil edilmekteydi. Günümüzde demokrasi önünde toplumsal, kültürel ve

tarihsel engeller bulunmakla birlikte, devletin ve vatandaşların kararlılığıyla bunların

aşılması hiç de zor değildir.

8
ALIZADEH, Zardusht, “The OSCE and Elections in Azerbaijan”, Helsinki

Monitor, Vol. 16, Issue 2, April 2005, s. 127.

9
ESGEROV, Ziyafet; NESİROV Elşad, Azerbaycan Dövlet ve Hüququnun

Esasları, Qapp Poligraf Yayınları, Bakı 2003, s. 181-185.

3
 Azerbaycan’da Seçim Sistemi başlıklı bu çalışmada Azerbaycan’ın seçimle

ilgili mevzuatının ve seçim uygulamalarının uluslararası seçim standartları ışığında

değerlendirilmesi yapılmaktadır. Azerbaycan’da seçim sistemi ile ilgili belli

konularda çalışma yapılmış ve seçim genelde siyaset bilimi açısından

değerlendirilmiş olsa da seçim hukukunun kapsamlı olarak incelenmesi

yapılmamıştır.

SSCB’nin çöküşünden sonra bağımsızlığını kazanmış bir devlet olarak,

Azerbaycan’ın içinde bulunduğu anayasal gelişmeler totaliter bir sistemin

dönüşümünü yansıtması açısından da önem taşımaktadır. Hükümet bu dönüşümün

demokrasiye doğru bir dönüşüm olduğunu ifade etmektedir. Dolayısıyla yasal

düzenleme ve uygulamaların böyle bir dönüşüme elverişli olup olmadığının

değerlendirilmesi gerekmektedir.

Çalışmanın Birinci bölümü’nde, Azerbaycan’da seçme ve seçilme hakkı ile

ilgili anayasal ve yasal düzenlemelere yer verilmektedir. Seçme hakkıyla ilgili

şartlar, kimlerin seçme hakkına sahip olacağı, vatandaşlık, yaş, seçmen listesine kayıt

gibi hususlar ele alınmaktadır. Seçime ilişkin olarak oy hakkının genelliği, eşitliği,

gizliliği, kişiye bağlılığı, serbestliği, doğrudan oy gibi ilkelerle buna bağlı

düzenlemeler hakkında bilgiler verilmektedir.

Ayrıca, seçilme hakkına ilişkin kısıtlamalar da bu bölümde incelenmektedir.

Her ülkede uygulanmakta olan sınırlamalarla birlikte Azerbaycan’a özel

sınırlamalara da değinilmektedir. Seçme ve özellikle seçilme hakkına ilişkin

düzenlemelerin seçim sonuçları açısından ne kadar önemli olduğu, ne tür sorunlara

yola açabileceği üzerinde durulmaktadır.

4
 İkinci bölüm’de seçim yönetimi ve denetimi konuları ele alınmıştır.

Kuşkusuz, seçimin kim tarafından yönetileceği, nasıl denetleneceği konuları

seçimlerin sağlıklı neticelenmesi açısından en önemli konulardandır. Seçim

yönetiminin ve denetiminin seçim sonuçlarıyla menfaat ilişkisi olmayan organlar

tarafından gerçekleştirilmesi seçimin objektifliği açısından büyük önem taşımaktadır.

Bunun tersi durumda adaletli, dürüst ve gerçekçi seçim sonuçlarına ulaşılması sadece

hayal olabilir ve inandırıcılıktan oldukça uzak kalır. Bu nedenle seçim kurullarının

oluşturulması, çalışma ve karar alma süreçleri gibi konular üzerinde de durulmakta,

ayrıca seçim süreci ile ilgili konular işlenerek, seçimlerin ilanından başlayıp,

adayların belirlenmesi, seçim propagandası, oy kullanma, sayım-döküm, denetime

kadar uzanan süreçler detaylı olarak incelenmektedir.

Üçüncü bölüm’de ise, dar anlamda seçim sistemi kavramına, yani seçim

formülüne yer verilmektedir. Bu bölümde Azerbaycan’daki seçim sistemi konusu

tarihsel süreç içerisinde incelenmekte ve günümüzde uygulanmakta olan sisteme

hangi süreçlerden ve değişikliklerden geçerek gelindiği konusu işlenmektedir.

Azerbaycan seçim sistemindeki değişiklikler ve günümüzde uygulanmakta olan

formülle ilgili görüşlere yer verilmiştir. Bu bölümde bağımsızlıktan sonra uygulanan

seçim sistemi formüllerinin nasıl bir parlamento dağılımı oluşturduğuna da

değinilmektedir.

Bu çalışmada Azerbaycan Seçim Sistemine ilişkin konularda bilgiler

verilmekte, uygulanmakta olan seçim sistemiyle ilgili uluslararası standartlar

doğrultusunda eleştiriler yapılmakta ve öneriler getirilmektedir.

5
 BİRİNCİ BÖLÜM

SEÇME VE SEÇİLME HAKKI BAKIMINDAN AZERBAYCAN SEÇİM

MEVZUATINDAKİ DÜZENLEMELER

I. SEÇME HAKKI

A. Kavram

Demokrasi, eski Yunancadaki kelime anlamından ilhamla, “halk tarafından

yönetim”, “halkın iktidarı” (demos kratos) şeklinde tanımlanmaktadır. Demokrasiyle

yönetilen devletlerin coğrafi ve demografik büyüklüğü, halkın sözü edilen yönetime

doğrudan katılımını engellemektedir. Bu nedenle halk belli bir süre için seçmiş

olduğu temsilcileri aracılığıyla yönetime dolaylı olarak katılmaktadır. Bu şekilde

ortaya çıkan sistem, saf temsili demokrasi veya halkın zaman zaman yönetimle ilgili

kararların alınmasına bizzat katıldığı yarı-doğrudan demokrasi biçiminde olabilir.1

Rousseau, yasama yetkisinin halka, yani halkı oluşturan bireylere ait

olduğunu ileri sürer ve her bireyin eşit yetkiye sahip olduğunu savunur.2 Büyük bir

devlette halkın tamamının bir karar verme organında toplanması ve kararlar

1
ONAR, Erdal, “Türkiye’de Başkanlık ve Yarı Başkanlık Sistemine Geçmesi

Düşünülmeli midir?”, Başkanlık Sistemi içinde (Yayına Hazırlayan: Av. Teoman

Ergül), Türkiye Barolar Birliği Yayını, Ankara 2005, s. 71.

2
ROUSSEAU, Jean Jacques, The Social Contract, 1762, s. 43,

http://www.ucc.ie/archive/hdsp/Rousseau_contrat-social.pdf (Kasım 2015’te

alınmıştır)

6
almasının imkansızlığına dikkat çeken Montesquieu, doğrudan yapılamayacak işler

için halkın temsilci seçmek zorunda olduğunu belirtir. 3 James Mill, temsil

düşüncesini modern zamanların büyük keşfi olarak nitelemiş ve bununla

demokrasinin küçük ölçekli ve tarihe karışmış şehir devletlerine özgü rejim olmaktan

çıkarıldığını ileri sürmüştür. Ancak bu düşüncenin yaygınlaşmaya ve

kurumsallaşmaya başlaması ise bu konuda zamanla birbirine zıt görüşleri savunmuş

Rousseau ve Montesquieu’den daha sonra, demokratlar ve cumhuriyetçiler

tarafından kabul görmesiyle mümkün olabilmiştir.4

İnsanların topluluk halinde yaşamaya başlamasıyla birlikte yöneten ve

yönetilen ayrımına ihtiyaç duyulmaya başlamıştır. Yönetenlerin yönetimlerini

haklılaştırması, yönetilenlerin yönetme haklarını kendilerine devretmesi ile mümkün

olabilmektedir.5 Dolayısıyla demokratik rejimlerde yönetim yetkisinin, meşruiyetin

kaynağı seçimlerdir.6 Böylece insanlar sahip oldukları yasama ve yürütme erkini

seçtikleri temsilcileri aracılığıyla kullanmaya başlamışlardır. Demokratik devlet,

3
MONTESQUIEU, The Spirit of Laws, Batoche Books, Kitchener 2001, s. 176.
4
DAHL, Robert A., Democracy and its Critics, Yale University Press, New Haven

1989, s. 29.
5
ARSLAN, Zühtü, Anayasa Teorisi, Seçkin Yayınları, Ankara 2008, s. 46.
6
TÜRK, Hikmet Sami, “Türkiye İçin Nasıl Bir Seçim Sistemi”, Türkiye İçin Nasıl

Bir Seçim Sistemi, Seçim Önerileri, Seçim Uygulamaları içinde, Editörler Hikmet

Sami Türk, Erol Tuncer, TESAV Yayınları, Ankara 1995, s. 3; GÜNAL, Erdoğan,

Türkiye’de Seçim Sistemlerinin Siyasal Kurumlar Üzerindeki Etkileri, Turhan

Kitabevi, Ankara 2005, s. 1; NAĞIYEV, Fexreddin, Konstitusiya Hüququ, Qanun

Neşriyyatı, Bakı 2011, s. 122.

7
halkın bir şekilde yönetime katılabilmesi anlamını taşır. Demokrasi esaslarına uygun

hareket zorunluluğu, örneğin Türk Anayasası’nda, sadece devlet organları

bakımından değil, sendikalar ve siyasal partiler gibi kamusal yönü ağırlıklı olan

kuruluşların iç bünyesi bakımından da ayrıca ifade edilmiştir.7 Dolaysıyla sadece

devletin değil, kamuyla ilgili olan her türlü kuruluşun demokrasiye uygun

yapılanması, karar mekanizmalarını bu doğrultuda düzenlemesi gerekmektedir.

Farklı kıtalarda bulunan ve farklı rejimlerle yönetilmekte olan 19 ülkede,

2008 yılında yapılmış kamuoyu araştırmasına katılanların %85’i devlet otoritesinin

halkın iradesine dayanması gerektiğini düşünmektedirler.8

Siyasal meşruluk konusunda siyasal erkin meşruluğunu belirleyen ölçünün

“oybirliği” ya da daha gerçekçi bir ifadeyle “çoğunluk” ilkesi olduğu genel kabul

görmektedir. Siyasal erkin yönetilenlerin onayıyla iş başına gelmiş olması meşruluk

sorununu tümden bitirmemekte, siyasal erkin daha sonradan gerçekleştireceği

etkinlikler açısından da meşruluk sorgulaması devam etmektedir. 9 Demokrasiyi

başka rejimlerden ayıran hususun, onun bir halk yönetimi olması değil, fakat “kötü

yöneticileri, kan dökülmeden yahut şiddet kullanmaksızın yönetimden

10
uzaklaştırmaya” imkan vermesi olduğu da savunulmaktadır. Dolayısıyla,

demokrasilerde seçimler sadece yönetime gelmenin değil, aynı zamanda yönetimden

7
BİLGE, Necip, Hukuk Başlangıcı, Turhan Kitabevi, Ankara 2013, s. 130.
8
http://www.worldpublicopinion.org/pipa/articles/governance_bt/482.php?lb=btgov

&pnt=482&nid=&id= (Kasım 2015’te alınmıştır).

9
GÜRBÜZ, Ahmet, Hukuk ve Meşruluk, Meşru Hukukun Temel Unsurları,

Beta Yayınları, İstanbul 2013, s. 23.

10
ERDOĞAN, Mustafa, Anayasa Hukuku, Orion Kitabevi, Ankara 2012, s. 104.

8
gitmenin de meşru bir aracıdır. Bu anlamda seçimler, yönetenlerin

sınırlandırılabilmesindeki en önemli faktörlerden biri olarak görülmektedir.11

Madison, temsili demokrasiyi bireylerin menfaatlerinin toplanması ve

haklarının korunması açısından mükemmel bir mekanizma olarak nitelemiştir. Bu

mekanizma sayesinde bireylerin hak ve mülkiyetinin korunmasının daha düzenli ve

sürekli bir nitelik kazanacağını belirtmiştir.12

Seçimlerin, demokrasinin bir aracı olarak önemi yönetilenlerin istekleriyle

yöneticilerin davranışı arasında direkt bağlantı kurabilmesinde ortaya çıkmaktadır.

Bu bağlantı dolayısıyla yönetenler vatandaşların tercihlerini diğer yönetim

biçimlerinde olduğundan daha fazla göz önünde bulundurmak zorunda kalırlar.13

Seçim, genellikle toplu bir iradenin birden çok seçenek arasında bir tercihte
14
bulunmasıdır. Oy, bir kişinin seçilmesi, bir metnin kabul edilmesi veya

11
ÖZÇELİK, Selçuk, Anayasa Hukuku Birinci Cilt Umumi Esaslar, Mimoza

Yayınları, Konya 1994, s. 83.

12
HELD, David, Democracy and The Global Order, Stanford University Press,

Stanford 1995, s. 10.

13
POWELL, G. Bingnam, Elections as Instruments of Democracy: Majoritarian

and Proportional Visions, Yale University Press, New Haven and London 2000, s.

14.
14
Seçimle ilgili tanımlar için; COTTERET, Jean Marie; EMERI, Claude, Seçim

Sistemleri (Çev. Ahmet Kotil), İletişim Yayınları, İstanbul 1994, s. 10;

YAVAŞGEL, Emine, Temsilde Adalet ve İstikrar Açısından Seçim Sistemleri ve

Türkiye’deki Durum, Ankara 2004, s. 4, 53, 77; İBA, Şeref, Anayasa Hukuku ve

Siyasal Kurumlar, Turhan Kitabevi, Ankara 2008, s. 183; TÜRK, Hikmet Sami,

9
reddedilmesi konusunda açıklanan irade beyanıdır. Saf temsili demokrasilerde oy

hakkı, sadece seçme hakkını içerirken, yarı doğrudan demokrasi sisteminde hem

seçme hakkını, hem de oylama hakkını içerir.15 Azerbaycan’da referandum kurumu

bulunsa da, konu münhasır olarak parlamento seçimleri olduğundan dolayı,

çalışmada seçme hakkı kavramı kullanılmıştır.

Seçim olgusu, siyasal katılma denilince ilk akla gelen önemli

kavramlardandır.16 Seçim mekanizması demokrasinin en önemli konusu, oy hakkı

esas demokratik haksa, seçmenin oy kullanma eylemi de demokratik katılımın en

temel şeklidir, denilebilir.17 Seçimler aracılığıyla, bireyler kendi siyasal tercihlerini

belirleme ve takip etme, siyasal sürece katılma, her türlü baskı ve şiddetten

korkmadan temsilcilerini hesaba çekme olanağı kazanmaktadırlar. Vatandaşlara

yönetişimin temel konularıyla ilgili tartışma, karşıt görüşleri değerlendirme ve

kendisini eğitme gibi imkanları seçim ortamı sağlamaktadır. Bunlarla birlikte herkese

“Seçim, Seçim Sistemleri ve Anayasal Tercih”, Anayasa Yargısı, S. 23, Ankara

2006, s. 76; DUVERGER, Maurice, Siyasal Rejimler, İletişim Yayınları, İstanbul

1994, s. 13-18; SEZEN Sami, Seçim ve Demokrasi, Gündoğan Yayınları, Ankara

2010, s. 50-52.
15
GÖZLER, Kemal, Anayasa Hukukunun Genel Teorisi Cilt I, Ekin Yayınları,

Bursa, 2011, s. 698.

16
MUMCU, Ahmet; KÜZECİ, Elif, İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri, Turhan

Kitabevi Yayınları, Ankara 2007, s. 135.

17
LOWENSTEIN, Daniel Hays; HASEN, Richard L., Election Law, Cases and

Materials, Carolina Academic Press, Durham, North Carolina 2004, s. 29.

10
açık ve özgür seçim yarışması ve kampanyasının içinde bulunmak, en az oy verme

işleminin kendisi kadar önemlidir.18

Temsili demokrasilerde kendisine yönetimi belirleme yetkisi tanınmış olan

seçmenlerin tanımlanması önem taşımakta ve genelde anayasaların siyasal hayatı

düzenleyen hükümleri arasında yer almaktadır. 19 Çağdaş demokrasilerde seçme

hakkının kimlere tanınacağı sorununa, servet, eğitim, cinsiyet, ırk gibi konularda

herhangi bir ayrım gözetilmeksizin, seçme yeterliğindeki bütün vatandaşlara oy

hakkı tanınmasıyla çözüm bulunmuştur. Genel oy denen bu aşamaya gelinceye

kadar, seçme yetkisinin yalnız belirli niteliklere sahip kişilere tanındığı sınırlı oy

evrelerinden geçilmiş olduğu bilinmektedir.20

Seçme hakkıyla ilgili olarak demokratik seçme hakkının kurucu unsurları

denebilecek unsurlar önem kazanmaktadır. Bunlardan bazıları demokratik seçme

hakkının “sine qua non” (olmazsa olmaz) unsurlarıdır. Seçme hakkının eşitliği,

kişiye bağlı oluşu, gizliliği, serbestliği olmazsa olmaz şartlardandır. 21 Bu şartlar

18
Deepening Democracy: A Strategy for Improving the Integrity of Elections

Worldwide, International Institute for Democracy and Electoral Assistance

(International IDEA), Stockholm, Sweden 2012, s. 13.

19
KONTACI, A. Ersoy, "Anayasa ve İş Hukuku Açısından "Seçimler Neticesinde

Belediye Başkanı Olarak Görev Yapma" Koşulu", Legal Hukuk Dergisi, S. 83,

Kasım 2009, s. 3489.

20
ARASLI, Oya, Seçim Sistemi Kavramı ve Türkiye’de uygulanan Seçim

Sistemleri (1876-1987), Ankara 1989, s. 26.

21
KARAMUSTAFAOĞLU, Tuncer, Seçme Hakkının Demokratik İlkeleri, Sevinç

Matbaası, Ankara s. 127-164.

11
seçimlerle gelen iktidarın, halkın iradesini yansıtması ve meşru sayılabilmesi için

gereklidir. 22 Bunlar artık bütün demokratik ülkelerde tartışmasız kabul edilen

evrensel değerler niteliğindedir.23 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine 1 saylı Ek

Protokol 3. maddesinde seçim hakkı düzenlenerek, “Sözleşmeci Taraf Devletler

yasama organının seçimi için, halkın kendi düşüncelerini serbestçe ifade etmesinin

güvence altına alındığı koşullarda, makul aralıklarla ve gizli oyla serbest seçimler

yapmayı taahhüt ederler”24 denilmektedir.

Kuşkusuz, seçim veya oy hakkı sadece oyların kutulara atılmasından ve

bunların sayılmasından ibaret olmayıp, daha fazla hususları içermektedir.25 Yukarıda

sayılan ilkelerle birlikte seçim yönetimi ve denetimi konuları, seçim süreci, yarışan

taraflara tanınan olanaklar gibi önemli hususlar bir seçimin adil ve demokratik nitelik

kazanmasında önem taşımaktadır. Venedik Komisyonunun Seçim Konularında İyi

Uygulama Kodu’nda belirtildiği üzere, insan haklarına, özellikle düşünce ve basın

özgürlüğü, ülke içinde serbestçe hareket etme özgürlüğü, siyası parti kurma dahil,

22
KARATEPE, Şükrü, Anayasa Hukuku, Savaş Yayınevi, Ankara 2013, s. 268.
23
TÜRK, Hikmet Sami, “Demokratik Rejimlerde Seçim Kanunları ve Türkiye İçin

Yeni Bir Seçim Kanunu Önerisi”, Türkiye ve Avrupa’da Seçim Sistemleri içinde,

Friedrich Ebert Vakfı, İstanbul Aralık 1996, s. 9.

24
https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?d

ocumentId=090000168006377c (Kasım 2015’te alınmıştır).

25
ENGSTROM, Richard L., “The Voting Rights Act: Disfranchisement, Dilution,

and Alternative Election Systems”, PS: Political Science & Politics, Vol. XXVII,

No. 4, December 1994, s. 688.

12
siyasi amaçlı toplanma ve dernek kurma özgürlüğü gibi özgürlüklere saygı

gösterilmeksizin demokratik seçimlerin gerçekleştirilmesi mümkün değildir.26

Dahl, seçimlerin serbest, adil ve düzenli yapılması gerekliliğinin yanısıra,

ifade özgürlüğünün, birleşme özgürlüğünün, alternatif bilgi kaynaklarına ulaşım

imkanlarının, halkın tüm bireylerinin katılımının önemine dikkat çekmektedir.27

Günümüzde, seçme hakkı, özgür insan akıl ve iradesinin demokratik kuruluşa

yaptığı en büyük katkılardan biri olarak sayılmaktadır. İnsan Hakları Evrensel

Bildirisinin 21. maddesiyle “kişilerin doğrudan doğruya veya serbestçe seçilmiş

temsilcilerinin aracılığıyla kamu işlerinin yönetilmesine katılma hakları” dünya

kamuoyuna bir insan hakkı olarak duyurulmuştur. Bununla birlikte bazı demokratik

anayasalar seçme hakkına ne gibi sınırlamalar getirilebileceğini açıkça

belirtmişlerdir. Seçme hakkına sınırlamalar getirilirken, bu hakkın genelliği ilkesine

dokunmaksızın, bu hakkı daha yararlı ve anlamlı kılmak amacı gözetilmelidir.

Dolayısıyla, seçme hakkı için tespit edilecek ölçüler veya şartlar, bu hakkı daraltmak

amacı taşımamalıdır.

Seçme hakkı, her ne kadar demokratik rejimlerin esasını oluştursa da, bu

hakkın sınırsız olmadığı, belli şartlara bağlanabildiği görülmektedir. Ancak, bu

şartların demokrasinin gerekleri ile bağdaşır nitelikte olması gerekir. Çünkü genel oy

ilkesi adının çağrıştırdığı gibi istisnasız her kesin oy hakkına sahip olması anlamına

gelmez. Genel oy ilkesinin olduğu bir sistemde de birtakım şartları taşıması

26
Code of Good Practice in Electoral Matters, European Commission for

Democracy Through Law (Venice Commission), Strasbourg, 23 May, 2003.

27
DAHL, Robert A., On Political Equality, Yale University Press, New Haven and

London 2006, s. 14.

13
gereklidir ve bunlar genel oy ilkesine aykırılık oluşturmaz.28 Genel oy deyimindeki

“genel” sözcüğü, seçme yeterliğine sahip olanların oy kullanmalarını ifade

etmektedir.29

Birçok demokratik ülkede seçme hakkının yaygın olarak, yaş, ehliyet,

vatandaşlık, ikamet, mahkumiyet gibi şartlara bağlandığı görülmektedir.30 Hatta bu

gibi şartlar, seçme hakkı bakımından sınırlandırma sayılmamakta, seçim işlemini

daha anlamlı hale getirmek için öngörülmüş kurallar olarak değerlendirilmektedir.

Avrupa Konseyi Venedik Komisyonunun çıkarmış olduğu Seçim Konularında İyi

Uygulama Kodu da bu gibi şartların mümkün, hatta zorunlu olduğunu ve genel oy

ilkesine aykırı olmayacağını belirtmektedir (1.1. madde). Azerbaycan seçim

mevzuatı incelendiğinde, bu şartlardan mahkumiyetle ilgili olanlara yer verilmediği,

vatandaşlıkla ilgili olarak farklı bir yaklaşım sergilendiği görülmektedir.

B. Seçme Hakkının Şartları

Azerbaycan Anayasası 56. maddesinde ve Seçim Mecellesi 12. maddesinde

seçme hakkının şartları belirtilmektedir. Bu düzenlemeler göz önünde

bulundurularak, seçme hakkının vatandaşlık, yaş, fiil ehliyeti ve seçmen kütüğüne

kayıtla ilgili şartlarından söz edilebilir.

28
GÖZLER (2011), s. 701.
29
TEZİÇ, Erdoğan, Anayasa Hukuku, Beta Yayınları, İstanbul 2014, s. 305.
30
GÖNENÇ, Levent, Türkiye’de Seçim Uyuşmazlıkları ve Çözüm Yolları, Adalet

Yayınları, Ankara 2008, s. 157.

14
 1. Vatandaşlık

Vatandaşlık, kişilerin belirli bir devlete ait bulunduğunu ifade eden ve

vatandaş olan kişiyi hak ve yükümlülükler sahibi haline getiren bir kavram olarak

tanımlanmaktadır. Vatandaşlık kişinin, ait bulunduğu devlet içerisinde kamu

otoritesine katılma ve toplum menfaatine hizmette bulunmak hakkını temin etmekle

topluluğun bir üyesi olarak seçmek, seçilmek ve egemenlik hakkına ilişkin görevler

ifa etmek hakkını verir.31

Venedik Komisyonunun Seçim Konularında İyi Uygulama Kodu seçme

hakkının vatandaşlık şartına bağlanabileceğini kabul etmekle birlikte, yerleşik olan

yabancıların belli bir süre yaşamaları şartına bağlı olmakla yerel seçimlerde oy

kullanma hakkının tanınmasını tavsiye etmektedir (1.1. madde).

Azerbaycan Anayasası seçme hakkına ilişkin 56. maddesinde seçme ve

seçilme hakkını vatandaşlara ait bir hak olarak düzenlenmiştir. Bu madde

“Azerbaycan vatandaşlarının seçme, seçilme ve referanduma katılma hakları var”

hükmünü içerir.

Azerbaycan Anayasası 52. maddesinde vatandaşlığı, Azerbaycan devletine ait

olmak, onunla siyasi ve hukuki ilgisi, dolayısıyla karşılıklı hak ve yükümlülükleri

bulunmak şeklinde tanımlamaktadır. Yine vatandaşlığı kazanmanın yollarını

belirleyerek hem kan esasını, hem de toprak esasını kabul etmiştir. Düzenlemeye

göre Azerbaycan Cumhuriyetinin sınırları içerisinde veya Azerbaycan Cumhuriyeti

vatandaşlarından doğmuş kişi Azerbaycan vatandaşıdır. Ana veya babasından

herhangi biri Azerbaycan Vatandaşı olan çocuk Azerbaycan vatandaşlığını kazanır.

31
NOMER, Ergin, Türk Vatandaşlık Hukuku, Filiz Kitabevi, İstanbul 2010, s. 3.

15
 Anayasa aynı zamanda vatandaşlığa mutlak güvence sağlayarak,

vatandaşlıktan hiçbir şekilde mahrum edilmenin mümkün olamayacağını hükme

bağlamıştır. Anayasanın vatandaşlık hakkının teminatı başlığını taşıyan 53.

maddesinin ilk fıkrası, “Azerbaycan Cumhuriyeti vatandaşı, hiç bir halde

Azerbaycan Cumhuriyeti vatandaşlığından mahrum edilemez” şeklindedir.

Vatandaşlık hakkında kanun Azerbaycan vatandaşlığının kazanılması

konusunda hem doğuştan kazanma, hem de sonradan vatandaşlığın kazanılması

yollarını düzenlemiştir. Devlet Başkanının Anayasada düzenlenmiş olan

“vatandaşlıkla ilgili meseleleri halletmek” yetkisine dayalı olarak, belirli şartları

taşıyan ve başvuruda bulunan kişiler vatandaşlığa kabul edilebilmektedir.

Anayasada yabancıların seçme hakkına ilişkin açıkça bir düzenleme

bulunmamaktadır. Temel hak ve özgürlükler bakımından yabancıların durumu ile

ilgili maddede ise Azerbaycan devletinde bulundukları sırada yabancıların ve

vatansızların kanunla ve uluslararası anlaşmalarla aksi tespit edilmediği durumlarda,

Azerbaycan vatandaşları ile birlikte bütün haklardan yaralanabilecekleri ve bütün

görevleri yerine getirmek zorunda oldukları düzenlenmiştir. Bu kişilerden

Azerbaycan’da sürekli yaşayanların hak ve özgürlüklerinin de yalnız kanunla ve

uluslararası anlaşmalara uygun olarak sınırlanabileceği düzenlenmiştir.

Azerbaycan Anayasanın seçme hakkını düzenleyen hükmü, kendi

vatandaşlarına özgü bir hakkı düzenliyor görünse de Azerbaycan Seçim Mecellesi

(Devlet başkanlığı, parlamento, belediye seçimleri ve referandumla ilgili hükümleri

içeren kanun) vatandaşlarla birlikte yabancıların ve vatansızların da seçme hakkına

sahip olduklarını düzenlemektedir. SM 12. maddesinde seçme hakkı ile ilgili diğer

şartları haiz olmakla birlikte, 5 yıldan fazla sürekli Azerbaycan’da yaşamış olan,

16
herhangi bir ülke vatandaşı olmayan kişilerin (vatansızlar) bütün seçimlerde seçme

hakkına sahip oldukları belirtilmektedir. Yine yabancı ülke vatandaşlarının, ilgili

belediye sınırları içinde beş yıldan fazla yaşamış olmaları ve mütekabiliyet şartı ile

belediye seçimlerinde oy kullanabilecekleri düzenlenmiştir.

Günümüzde, belki de bir zorunluluk olarak, özellikle batı demokrasilerinde

yabancılara siyasal haklar tanınmaya başlanmıştır.32 Seçme hakkının yerel seçimler

düzeyinde yabancılara tanınması33 bir çok ülkenin uygulamalarında görülmektedir.

Bu durum özellikle Avrupa Birliği ülkeleri için yaygın bir eğilim oluşturmaktadır.

Avrupa Parlamentosu 14 Şubat 1988 tarihli kararıyla üye ülkelerdeki yerel

seçimlerde yabancılara oy hakkı tanınmasını istemiştir.34 Böylece milli egemenliğin

kullanılması ile ilgili bir faaliyet olan oy kullanmanın “milletin mukadderatına bağlı

(ölçüsü vatandaşlık olan bir bağlılık) kimseler tarafından” yerine getirilmesi

gerektiği35 şeklindeki görüşün geçerliliğini yitirdiği görülmektedir. Küreselleşmenin

hız kazandığı çağımızda farklı ülkelerin vatandaşları bir arada yaşayabilmekte ve

egemenliğin kullanılmasına vatandaşlarla birlikte o ülkede yaşayan diğer kimseler de

katılabilmektedir. Bu tutum Avrupa Konseyine üye devletlerce kabul edilmiş olan

32
BİLGE (2013), s. 126.
33
Yabancıların yerel seçimlere katılmasıyla ilgili: YONTAR, İbrahim Güray,

Avrupa Konseyi Kararlarında Yerleşik Yabancıların Yerel Düzeyde Seçme ve

Seçilme Hakları, Seçkin Yayınları, Ankara 2011.

34
GÖZLER (2011), s. 699.
35
TEZİÇ (2014), s. 305.

17
Yabancıların Yerel Düzeyde Kamusal Yaşama Katılımına Dair Sözleşmeye36 de

uygun düşmektedir.

Günümüzde yabancılara genel seçimlere katılma hakkı tanıyan ülkeler de

bulunmaktadır. Örneğin, Yeni Zelanda’da bir yıl yaşamış olma şartıyla yabancılara

seçimlerde oy kullanma hakkı tanınmaktadır. Peru ve Bolivya ise diğer Latin

Amerika ülkeleri vatandaşlarına uluslararası sözleşmeler doğrultusunda seçimlere

katılma hakkı tanımaktadır.37

Yukarıdaki örneklerden de görüldüğü üzere bazı demokratik ülkelerde kendi

vatandaşı olmayanlara seçme hakkının tanınması ilerici bir yaklaşım olarak

uygulama alanı bulmaktadır. Azerbaycan Anayasasının seçim hukuku ile ilgili 56.

maddesindeki düzenlemeden seçim hakkının vatandaşlara özgü bir hak olarak

öngörüldüğü anlaşılmaktadır. Ancak, yukarıda belirtildiği üzere yine Anayasanın

başka bir hükmünde yabancıların ve vatansızların da belli durumlarda vatandaşlarla

aynı haklara sahip olabilecekleri düzenlenmiştir. Seçim mevzuatı, Anayasada

vatandaşlara tanınmış olan seçme hakkının alanını genişleterek bu seçme hakkını

yabancıların ve vatansızların da kullanabileceği bir hak olarak saymıştır.

Seçim mevzuatında yabancılara (yerel seçimlerde) ve vatansızlara tanınmış

olan hak yalnız oy kullanma hakkı olup, seçme hakkı ile ilgili olan aday gösterme,

seçim propagandasına katılma ve sair hakları içermemektedir (SM m. 15).

Dolayasıyla yabancılara tanınmış olan hak seçme hakkı değil, oy kullanma hakkıdır

36
https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?d

ocumentId=090000168007bd26 (Kasım 2015’te alınmıştır).

37
ÇİRKİN (2002), s. 204.

18
denilebilir. Seçme hakkı bakımından vatandaşlarla diğer kişiler arasında böyle bir

farklılık bulunmaktadır.

2. Yaş

Genel oy ilkesi açısından kısıtlama olarak görülmeyen diğer bir şart da yaştır.

Yaş, seçme hakkı bakımından getirilebilecek makul koşullardan sayılmaktadır38.

Çünkü oy hakkına sahip olmak için, küçük olmama, belli bir olgunluğa ulaşmış olma

şartı doğal karşılanmaktadır. Seçme yaşı konusunda mevzuattaki düzenlemeler ya

genel rüşt yaşının seçme yaşı olarak kabul edilmesi şeklinde veya seçme yaşının

açıkça belirtilmesi şeklinde yapılmaktadır.39

Yönetime seçim yolu ile katılma belli bir olgunluk düzeyine ulaşmış olmayı

gerektirdiğinden “siyasi rüşt” tabiri kullanılmaktadır.40 “Siyasi rüşt” yaşının medeni

rüşt yaşından farklı olması gerektiğinin de ileri sürüldüğü görülmüştür. Siyasi rüşt

yaşının devleti yönetecek kimseleri seçmek gibi ciddi bir meseleyle ilgili bulunduğu

gerekçesiyle seçmenin bu seviyede bilgi, tecrübe, sağduyu ve anlayışa sahip olması

gerektiği savunulmuştur. Bu görüş, seçme veya oy vermenin, bir siyasal muhakeme

38
ALESKEROV, Fuad; ERSEL, Hasan; SABUNCU, Yavuz, Seçimden

Koalisyona, Siyasal Karar Alma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999, s. 176.
39
GÖNENÇ (2008), s. 166.
40
TEZİÇ (2014), s. 306.

19
yapmak ve bu muhakemenin sonunda varılacak kararı oy vererek belirtmek olduğu

ileri sürülerek gerekçelendirilmiştir.41

Robert Dahl ise hemen hemen tüm yetişkinlerin oy hakkına sahip olmasını

polyarşinin (uygulamada demokrasilerin aslında çoğunluğun hakimiyeti anlamında

polyarşi olduğunu savunmaktadır) varlığı için gerekli olan yedi koşuldan birisi olarak

göstermektedir.42

Venedik Komisyonunun Seçim Konularında İyi Uygulama Kodu seçme

hakkının belli bir yaş şartına bağlanabileceğini, ancak en geç reşit olma yaşında

olanlara bu hakkın tanınması gerektiğini belirtmektedir (1.1. madde).

Tarihsel süreç içerisinde seçmen yaşının önce çok yüksek tutulmuş olduğu,

ancak giderek düştüğü görülmektedir. Günümüzde farklı uygulamalar olmakla

birlikte genel eğilim, seçmen yaşının medeni rüşt yaşı ile aynı olması yönündedir.43

1970’de seçme hakkı konusunda yapılmış bir çalışmada seçmenlik yaşının ülkeden

ülkeye değişmekle birlikte, 18 ile 23 yaşları arasında olduğu tespit edilmiştir. Seçim

kanunlarının birçoğunda seçmen yaşının 21 olarak belirlendiği, bununla birlikte

bağımsızlığını yeni kazanmış veya bir devrimle kurulmuş yeni ülkeler ile halk

demokrasilerinde (Marksist demokrasilerde) seçmenlik yaşının daha küçük tutulduğu

sonucuna varılmıştır. Liberal demokrasilerde ise medeni ve siyasal rüşt yaşlarının

eşit tutulması genel bir eğilim olmuştur. 44 Daha sonraki bir tarihte 63 ülkeyi

kapsayan bir araştırmada ise seçmen yaşını 18 olarak belirlemiş olanların oranının

41
KARAMUSTAFAOĞLU (1970), s.173.
42
DAHL (1989), s. 233.
43
GÖZLER (2011), s. 700.
44
KARAMUSTAFAOĞLU (1970), s.172.

20
%94 olduğu, geriye kalanların ise 18 yaşın altında (16 yaş) veya üstünde bir yaşı

seçmen yaşı olarak belirledikleri tespit edilmiştir.45 Günümüzde 190 ülkeden yalnız

15’inde alt meclis seçimleri için 19 ve üzerinde bir seçmen yaşı belirlenmiş olduğu

görülmektedir. Devletlerin büyük çoğunluğu 18 yaşı seçmen yaşı olarak kabul

etmektedir. Az sayıda devlet ise 16 (Avusturya ve Latin Amerika devletleri) ve 17

(Kuzey Kore) yaştakilere seçme hakkı tanımıştır.46

Azerbaycan’da seçmen yaşı çok erken dönemlerden itibaren düşük

tutulmuştur. Azerbaycan’da seçme ve seçilme hakkı yüz yılı aşkın bir süredir

uygulanmakla birlikte, seçmen yaşı ilk defa 1920 yılında 18 olarak kabul edilmiştir.

Sovyet dönemi itibariyle de seçmen yaşının 18 olarak tespit edilmiş olduğu

görülmektedir.47

Seçmen yaşı genel eğilim olarak anayasalarda belirlenmektedir 48, Sovyet

dönemi anayasasında da seçmen yaşının 18 olduğu açıkça gösterilmekteydi. Ancak

1995 tarihli Azerbaycan Anayasası seçilme yaşını düzenlemiş olmasına rağmen,

seçmen yaşı ile ilgili bir düzenleme getirmemiş, bu hususu yasa koyucuya

bırakmıştır. Yasa koyucu, seçmen yaşını yüksek tutmamış, genel rüşt yaşıyla aynı

kabul etmiştir. Seçim Mecellesinin seçme hakkının teminatları ile ilgili 12. maddesi

45
BLAIS, Andre; MASSICOTTE, Louis; YOSHINAKA, Antoine, “Deciding Who

Has The Right to Vote: A Comparative Analysis of Election Laws”, Electoral

Studies, Volume 20, Issue 1, March 2001, s. 43-51.

46
http://www.ipu.org/parline-e/Modlist.asp (Kasım 2015’te alınmıştır).
47
ESEDOV, Oqtay; CEBRAYILOV, Rafael, Azerbaycan Respublikası

Parlamenti, Bakı 2008, s. 252.

48
GÖZLER (2011), s. 699.

21
doğrultusunda seçim günü 18 yaşını tamamlamış her bir Azerbaycan vatandaşı

seçme hakkına (“aktiv seçki hüququ”na) sahiptir.

Azerbaycan seçim mevzuatında seçmen yaşının yüksek tutulmaması çağdaş

eğilimlere uygun, olumlu bir düzenleme olarak görülmektedir.

3. Fiil Ehliyeti

Fiil ehliyetinden yoksun kişilerin seçmen olamayacakları genel kabul

görmektedir. Seçmenin oy kullanması kamu yararıyla doğrudan ilgili olduğu için oy

kullanacak kişinin bu sorumluluğunun şuurunda olması gerekmektedir 49 . Kendi

işlerini idareden aciz kişilerin devlet yönetimine karışmalarına engel olmak bu

50
tutumun gerekçesini oluşturmaktadır . Devletin yönetimi konusunda irade

belirleyecek olan kişilerin bu iradelerini sakat kılacak eksikliklerin bulunmaması

gerekir. Ancak bununla ilgili kararın adil, bağımsız yargı tarafından verilmiş olması

önem taşımaktadır. Venedik Komisyonunun Seçim Konularında İyi Uygulama Kodu

fiil ehliyetinden yoksun bulunmanın ancak açık bir mahkeme hükmüyle tespit

edilmesi durumunda seçme hakkından mahrum bırakılmanın gerekçesi olabileceğini

belirtmektedir (1.1. madde).

Azerbaycan Anayasasının seçim hakkı başlığını taşıyan 56. maddesinde fiil

ehliyetinden yoksun olan kişilerin seçim (seçme ve seçilme) hakkına sahip

olmadıkları açık bir şekilde beyan edilmektedir. Seçim Mecellesinin seçme hakkını

49
TEZİÇ (2014), s. 307.
50
GÖZLER (2011), s. 701.

22
düzenleyen 18. maddesinde de Anayasa hükmü tekrarlanarak mahkeme kararı ile fiil

ehliyetinden yoksun ilan edilmiş kişilerin seçme hakkına sahip olmadıkları

belirtilmektedir.

Fiil ehliyetinin şartları ve kimlerin fiil ehliyetinden yoksun bulunduğu hususu

ise Azerbaycan’ın Medeni Kanunu olan Mülki Mecellede düzenlenmektedir. Seçme

hakkı 18 yaşın tamamlanması ile kazanıldığından 18 yaşından küçük olan fiil

ehliyetinden yoksun kişilerin durumu seçim açısından önem taşımamaktadır. Yine

seçme hakkı kesin olarak yaş şartına bağlandığından 18 yaşına gelmeden, örneğin

evlenme nedeniyle medeni rüşte sahip olanların seçme hakları bulunmamaktadır.

Rüşt yaşına gelmiş kişilerin hangi nedenlerle fiil ehliyetinden yoksun sayılacakları

Azerbaycan Medeni Kanununun 28. maddesinde düzenlenmiştir.

Bu düzenleme uyarınca akıl zayıflığı veya akıl hastalığı nedeniyle kendi

hareketlerinin anlamını kavramayan veya hareketlerini yönetemeyen kişiler

mahkeme tarafından fiil ehliyetinden yoksun sayılabilirler. Bu kişilerin akıl

hastalığından kurtulmaları halinde veya sağlık durumlarının önemli ölçüde iyileşmesi

durumunda fiil ehliyetine sahip olacağı da yine mahkeme kararıyla tespit edilecektir.

Fiil ehliyetine sahip olmayan kişiler adına hukuki işlemler yapmak üzere vasi

atanmaktadır. 51 Mahkeme kararıyla fiil ehliyetinden yoksun ilan edilen kişiler

seçimle ilgili haklarını Anayasa gereği kullanamayacaklardır.

51
SEYİDOV, Enver, Azerbaycan Respublikası Konstitusiyasının ve Hüququnun

Esasları, Uniprint, Bakı 2014, s. 315; YOLÇİYEV, Mübariz, Sığorta Hüququnda

Sığortaçının Varisliye Esaslanan Reqres Hüququ, Bakı 2013, s. 120.

23
 4. Seçmen Listesine Kayıtlı Olmak

Oy hakkına sahip her seçmenin tek tek kayıtlı olduğu, ikamet ettiği yerde

tutulan bir listeye re‘sen veya kendi talebi sonucu kaydedilmesi gerekir. Seçimlerde

ve halkoylamasında bu listede kayıtlı olan seçmenler, listesine kayıtlı oldukları

sandıkta oy kullanabilirler. Böylece seçmen listesi, oy hakkına sahip olmayanların

seçimlerde oy kullanabilmesini ve oy hakkına sahip olanların birden fazla sandıkta

oy kullanabilmesini engeller.52 Bu özelliği dolayısıyla liste (kütük) usulü, demokratik

ve dürüst seçim için zorunlu bir usuldür. Demokrasi geleneğine sahip olmayan

ülkelerde kötü amaçlarla kullanıldığı görülmekle birlikte, seçmen kütüklerine seçim

güvenliğinin kaynağı gözüyle bakılmaktadır.53

Seçmen kayıtlarının çeşitli ülkelerde farklı biçimlerde tutulduğu

görülmektedir. Bu konuda esas olarak üç değişik yöntemden söz edilebileceğine

değinilmiştir; “periyodik liste”, “daimi kütük” ve “nüfus kütüğü”. Her seçim için

yeni bir seçmen kaydı oluşturulan periyodik liste yönteminde seçmen kayıtlarının

muhafazası veya güncellenmesi söz konusu değildir, genelde seçimden kısa bir süre

önce olmak üzere her seçim öncesi seçmenler tespit edilir. Yetkili ve görevli

organlar tarafından muhafaza edilen ve sürekli güncellenen daimi bir seçmen

kütüğünün oluşturulduğu yöntem ise daimi kütük yöntemi olarak

isimlendirilmektedir. Seçmen kütüklerinin nüfus kütüklerindeki bilgilerden

çıkarıldığı yöntem ise nüfus kütüğü yöntemidir.54

52
GÖZLER (2011), s. 700.
53
KARAMUSTAFAOĞLU (1970), s.181.
54
GÖNENÇ (2008), s. 184.

24
 Demokrasinin henüz bir deneme sürecinde bulunduğu ülkelerde, seçmen

kütüklerinin zaman zaman siyasal amaçlarla kullanıldıkları görülmektedir. İyi

düzenlenmemiş, seçme hakkına sahip bütün seçmenlerin gerçekçi bir şekilde yer

almadığı bir kütük sistemi, sakat uygulamalara ve seçim yolsuzluklarına geniş

olanaklar sağlar.55 Bu tür olumsuzlukların engellenebilmesi için seçmen kütüklerinin

düzenlenmesi konusunda da belirlenmiş uluslararası standartlar bulunmaktadır. Yasal

düzenlemelerin seçmen kütüklerinin tutulmasındaki yöntemin şeffaf olmasını,

kütüklerin eksiksiz olmasını sağlaması gerekir. Özellikle seçme hakkına sahip

vatandaşlar tarafından kendilerine ait bilgilerin tespit edilip, zamanında eksikliklerin

giderilebilmesi için seçimlerden makul bir süre önce listelerin ilan edilmesi önem

taşımaktadır. Seçmen kütüklerinin aynı zamanda seçme ehliyetine sahip olan bütün

vatandaşları içermesi, kapsayıcı olması gerekir. Yasal düzenlemeler yasadışı veya

hileli kayıtların veya kütükten çıkarılmaların engellenmesi için yeterli önlemler

içermelidir. Seçmen kütükleri aynı zamanda güncel olmalıdır.56 Seçmen listelerinin

seçimlere katılan bütün partilerin incelemesine açık olması gerekir57.

Venedik Komisyonunun Seçim Konularında İyi Uygulama Kodu seçmen

kütüklerinin daimi olmasını, düzenli güncellemelerin, en azından yılda bir kez

yapılmasını, kütüklerin yayınlanmasını tavsiye etmekte, kayıtlı olmayan seçmenlerin

kaydedilmesini sağlayan ve yargısal denetime tabi bir usulün öngörülmesinin, yine

55
KARAMUSTAFAOĞLU (1970), s.183.
56
International Electoral Standards, International Institute for Democracy and

Electoral Assistance (International IDEA), Halmstad, Sweden 2002, s. 45.

57
Human Rights and Elections, United Nations, New York and Geneva 1994, s.

15.

25
seçmenlerin yanlış kayıtlarının düzeltilmesine olanak sağlayan benzer bir usulün

bulunmasının gerektiğini belirtmektedir (1.2. madde).

Azerbaycan seçim hukukuna göre de seçimlerde seçmen listesinde kaydı

bulunmayanların oy kullanabilmeleri mümkün değildir. Listeler seçim kurullarınca

re’sen tutulmaktadır. SM 25. madde uyarınca ülke çapında genel seçmen listesini

oluşturmak Merkezi Seçim Kurulunun görevidir. Genel seçmen listesinde her yıl

güncellemeler yapılması gerekir ve seçmen listesine uygun olarak kanunda gösterilen

şartlar doğrultusunda beş yılda bir seçim çevreleri belirlenir. Sandık Seçim

Kurullarının da sandık seçmen listesini kesinleştirip onaylayarak ilan etmesi gerekir.

SM 45. madde uyarınca SSK’ları her yıl seçmen listesinde güncellemeler yaparak

(çeşitli sebeplerle seçmen listesinden çıkarılanlar ve listeye yeni eklenenler

açısından) güncel listeleri BSK aracılığıyla MSK’ya sunmaları gerekmektedir.

Seçmen listeleri her yıl 30 Mayıs tarihine kadar onaylanır ve oy kullanma gününe en

az 25 gün kala kesinleştirilir. Bu tarihten sonra oy kullanma gününe kadar seçmenler,

listeye MSK tarafından belirlenmiş usule uygun olarak Sandık Kurulu tarafından

eklenebilir. Oy kullanma günü listede herhangi bir ekleme ve değişiklik yapılamaz

(SM m. 46).

Kanunda yapılmış olan bu düzenlemelere uyulmadığı uluslararası gözlemci

raporlarında iddia edilmiştir. Örneğin, 2010 seçimlerinde MSK’nın koymuş olduğu

yöntemlerle seçmen listelerinin kesinleştiği tarihten seçim gününe kadar olan 25 gün

içerisinde seçmen sayısı %2,8’den fazla oranda artmış ve 4.800.000 rakamına

ulaşmıştır. MSK daha sonra almış olduğu bir kararla seçim günü sandıklara

geldiklerinde isimlerini listede bulamayan seçmenlere kolaylık tanınmasını ve sandık

çevresinde ikametgâhı bulunduğunu resmi olarak belgeleyebilenlerin listeye

26
eklenmesini ve oy kullandırılmasını tavsiye etmiştir. Seçim Sandık Kurullarınca

seçim günü bu şekilde listeye eklenen seçmen sayısı 35.000 kadar olmuştur58 (toplam

seçmen sayısının yaklaşık %0,7’si veya ortalama bir seçim bölgesinin seçmen sayısı

kadar). Resmi seçim sonuçlarına göre seçime katılım %50 civarında olduğundan

seçmen listeleri kesinleştikten sonra ve de seçim günü listeye eklenen seçmenlerin

sayısı önemli bir yekûn oluşturmaktadır.

Azerbaycan seçim mevzuatında seçim günü kayıtlı olduğu seçim sandığında

çeşitli nedenlerle oy kullanamayacak olan seçmenlerin bizzat oy kullanabilmeleri

için de bazı düzenlemeler yapılmıştır. SM 101. maddesi uyarınca seçim günü kayıtlı

olduğu sandıkta oy kullanamayacak seçmen BSK veya SSK’dan almış olduğu

seçmen kimliği ile kendi seçim bölgesindeki başka bir sandıkta oy kullanabilir.59

Ayrıca referandum ve Devlet Başkanlığı seçimlerinde bu yolla ülkenin herhangi bir

yerinde oy kullanma imkanı bulunmaktadır. Kuşkusuz, bu olanak, seçme hakkına

sahip olan bütün vatandaşların oy kullanabilmesini sağlamak adına çok önemli bir

düzenleme olmasının yanı sıra, kötüye kullanmalara da yol açabilecek niteliktedir.

Kötüye kullanmaların önüne geçilebilmesi için kayıtlı sandık dışında oy kullanmanın

net kurallara bağlanması gerekmektedir. Seçim günü kayıtlı olduğu yerden uzakta

bulunan çok fazla sayıda olmayan seçmenlere oy kullandırma, sağlıklı, adil seçim

yapılması amacıyla mükerrer oy kullanmaların önüne geçilmesi için gerekli

58
Azerbaycan Respublikası Parlament Seçkileri, 7 noyabr, 2010-cu il, ATET /

DTİHB-in Seçkileri Müşahide Missiyasının Yekun Hesabatı, (Anılış: AGİT Raporu)

http://www.osce.org/az/odihr/elections/azerbaijan/75655?download=true (Mayıs

2014’te alınmıştır), s. 9.
59
2010 parlamento seçimlerinde bu haktan 3000 kişi yararlanmıştır. (Ibid.)

27
önlemlerin alınmasıyla birlikte düşünülmesi gerekir. Ayrıca, kayıtlı sandık dışında

oy kullanabilmeyi parlamento seçimlerinde sadece seçmenin kendi bölgesiyle

sınırlamanın da oy hakkına getirilmiş olan bir kısıtlama olarak değerlendirilebilmesi

mümkündür. Örneğin, siyasal haklar konusunda aktif olan kişiler, kendi kayıtlı

olmadığı seçim bölgelerinde gözlemci olarak görev yapmaktayken kendileri oy

kullanamayacaklardır. Seçim günü kayıtlı olduğu yerde oy kullanamayacak olanların

kendi bölgeleri dışında oy kullanma haklarının parlamento seçimlerinde de tanınması

yerinde olurdu.

SM 105. maddesi sağlıkla ilgili sebeplerden dolayı seçim günü sandığa

gelemeyecek olan seçmenler için taşınan oylama kutuları ile ilgili kuralları

düzenlemektedir. Bu durumda olan seçmenler seçim gününe en geç 24 saat kala bu

durumlarını ve oy kullanmak istedikleri adreslerini Sandık Seçim Kuruluna bildirir,

Kurullar sandık dışında oy kullanacak seçmenlerin listesini seçim gününe en geç 12

saat kala ilan eder. Seçim günü Kurulun farklı siyasal partilerden olan iki üyesinin

veya biri tarafsız, diğeri partili olan iki üyesinin, taşınan oylama kutusu ile sandık

dışında oy kullanacak olan seçmenlerin belirttikleri adreslere giderek onların oy

kullanmalarını sağlamaları gerekir. Sandık dışında oy kullandırılırken oylamanın

gizliliği kurallarına uyulması gerekmektedir. Yukarıda, kayıtlı olduğu sandıkta oy

kullanamayacak olan seçmenlere tanınmış başka sandıkta oy kullanma olanağı veren

düzenlemeyle ilgili belirtilen sakıncalı durum bu düzenleme için de söz konusudur.

Sandık dışında kullandırılacak oylar seçim güvenilirliğini etkileyebilir.

Azerbaycan’da seçmen listelerinin oluşturulmasındaki sorunlara, özellikle

listedeki seçmen sayısıyla resmi istatistiklere göre genel nüfus içerisindeki seçmen

yaşındaki kişilerin sayısı arasında ciddi farklılıklara dikkat çekilmekle birlikte, bütün

28
sandık seçmen listelerinin MSK’nın internet sayfasında ve sandık kurullarında

kamuya açık şekilde ilan edilmiş olması, şeffaflık açısından olumlu olarak

nitelendirilmiştir.60

C. Seçme Hakkının İlkeleri

Azerbaycan Anayasasının halk egemenliğini düzenleyen 2. maddesinde, halk

egemenliğinin61 referandum yoluyla ve genel, eşit ve tek dereceli seçim hakkına

dayanarak serbest, gizli ve kişisel oylama usulü ile seçilmiş temsilciler vasıtasıyla

gerçekleştirileceği belirtilmektedir. Bu düzenlemede seçme hakkı ile ilgili genellik,

eşitlik, tek derecelilik, serbestlik, gizlilik ve kişisellik gibi unsurlar anayasa

düzeyinde tespit edilmiştir. Seçim konusunda yapılacak yasal düzenlemeler,

Anayasadaki bu ilkeler temel alınarak yapılabilecektir. Dolayısıyla seçme hakkı

konusunda yapılacak düzenlemelerin bu anayasal unsurlara uygun olması

60
Beynelxalq Müşahide Missiyası, Azerbaycan Respublikası – Parlament

Seçkileri, 7 noyabr 2010-cu il, İlkin Faktlar ve Neticeler üzre Beyanat, Bakı

2010, (Anılış: Beyanat), s. 5.

61
NESİBOV, Elşen, Siyaset, I Cilt, “Tehsil” EİM, Bakı 2009, s. 198; Azerbaycan

Anayasası açıkça halk egemenliğinden bahsetmiş olsa bile Türkiye açısından

tartışılmış olduğu gibi bunun milli egemenlik – halk egemenliği ayrımında,

ikincisinden yana bilinçli bir tercih olup olmadığı tartışılabilir (GÖZLER, Kemal,

Devletin Genel Teorisi, Ekin Basın Yayın Dağıtım, Bursa, 2014, s. 89-104;

KABOĞLU (2014), s. 170-175).

29
gerekecektir.62 Azerbaycan Anayasası seçimlerle ilgili açık sayım-döküm ilkesine

değinmemekte, bu konu seçimlerle ilgili yasada düzenlenmektedir.

Azerbaycan Anayasasının 2. ve parlamento seçimlerinin esaslarıyla ilgili 83.

maddelerindeki düzenlemeler göz önünde bulundurularak, seçme hakkının ilkeleri

olarak tespit edilmiş genellik, eşitlik, kişisellik, serbestlik, gizlilik ve tek derecelilik

konuları incelenecektir.

1. Genel Oy

Genel oy ilkesi hiçbir fark gözetilmeksizin tüm vatandaşların seçme hakkına

(aynı zamanda seçilme hakkına) sahip olması gibi tanımlanmaktadır63. On yedinci

yüzyıldan itibaren akla önem veren düşünce akımlarının etkisi ile insanlar arasında

toplumsal statü bakımından farklılığın onların toplumun ortak sorunları konusunda

62
Azerbaycan Anayasasının Türkçe çevirisi için, 1995 tarihli ilk hali, ERGÜL Ozan;

ABDULLAYEV Cavid, “Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası”, AÜHFD, Cilt 47, S.

1-4, 1998, s. 221-278; 2002 yılındaki değişikliklerden sonraki hali, TUNÇ, Hasan,

“Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası”, Türkiye’ye Komşu Devletlerin

Anayasaları içinde, Asil Yayın Dağıtım, Ankara 2008, s. 115-164; 2008 yılındaki

değişikliklerden sonraki hali, EREN, Abdurrahman; ASKER Ali, "Azerbaycan

Cumhuriyeti Anayasası", Türk Cumhuriyetleri Anayasaları içinde, Türk PA

Yayını, Ankara 2012, s. 1-58.

63
Code of Good Practice in Electoral Matters, European Commission for Democracy

Through Law (Venice Commission), Strasbourg, 23 May, 2003.

30
karar vermelerine engel oluşturmadığı ve toplumun bütün üyelerinin bu konularda

karar verme mekanizmalarına katılabilecekleri yönünde fikirler yerleşmeye

başlamıştır.64

Herkesin oy hakkına sahip olduğu demokratik sistemlerin oluşması kolay

olmamıştır. Tarih boyunca insanlar yönetimde hak sahibi olmak için mücadele

etmişlerdir. Demokrasi dışı yönetimler ise, hem yarışmayı, hem katılmayı ortadan

kaldırmaya çalışmışlardır. 65 Siyasal iktidarı elinde bulunduranlar başkalarıyla bu

iktidarı paylaşmamak için çeşitli kıstaslarla oy hakkını sınırlı tutmuşlardır. Bu

kıstaslar bir bakıma oy hakkından yoksun bırakılmak istenen toplum kesiminin veya

kesimlerinin özellikleri göz önünde bulundurularak tercih edilmiştir. Demokratik

rejimlerin geçmişi oy hakkının kapsamının siyasal güç dengesinde belirlendiğini

göstermektedir.66

Tarih boyunca oy hakkına vergi, gelir, mülk, servet, yetenek, ırk, etnik köken,

cinsiyet gibi nedenlerle kısıtlamalar getirildiği bilinmektedir. Batıda 19. Yüzyılda ve

20. Yüzyılın ilk yarısında oy kullananların sayısını genişletmek, oy hakkının

kullanılması ile ilgili kısıtlamaları kaldırarak, “genel oy”a ulaşmak için önemli siyasi

mücadeleler verilmiştir.67 Örneğin, Büyük Britanya’da seçimlere katılma hakkının

genişlemesi, yani toplumun tüm kesimlerinin oy hakkına sahip olması için verilen

64
KARAMUSTAFAOĞLU (1970), s. 57-60.
65
HUNTINGTON, Samuel P., Üçüncü Dalga, Yirminci Yüzyıl Sonlarında

Demokratlaşma, (Çev. Ergun Özbudun), Yetkin Yayınları, Ankara 1996, s. 107.

66
ALESKEROV; ERSEL; SABUNCU (1999), s. 174.
67
TEZİÇ (2014), s. 301.

31
mücadele birkaç asır sürmüştür.68 19. Yüzyıl ortalarında etnik ve dini azınlıklar

dışında bütün erkeklerin oy hakkına sahip olmasıyla devam eden mücadele 1920’de

kadınların bu hakkı kazanmasıyla sonuca ulaşmıştır.69

Demokratik ilkelerin baskısıyla seçmen kitlesi giderek genişlemiş ve 20.

Yüzyılda ülkelerin çoğunda, kadınlara oy hakkının tanınmasıyla seçim hakkı tam

anlamıyla genelleşmiştir.70 Görüldüğü üzere oy hakkı bakımından en uzun sürmüş

olan kayıtlama, kadınların oy kullanmasını engelleyen cinsiyete dayalı ayrım

olmuştur. 71 Dolayısıyla dünyada ilk seçimlerin yapılmaya başlamasıyla genel oy

ilkesinin kabulü arasında yüzyılları aşan, zorlu bir mücadele süreci olduğu

görülmektedir.

Ortaya çıkışından bu yana temsili demokrasinin genel oy ilkesinin kabulü ve

siyasal partilerin doğuşu olmak üzere iki temel değişiklik geçirdiği kabul

edilmektedir. 72 Oy hakkının genişlemesi Britanya örneğinde, parlamenter rejim

mekanizmalarını da birçok bakımdan olumlu yönde dönüşüme uğratmıştır. Oy

68
BIRCH, Sarah; CLARKE, Harold D.; WHITELEY Paul, “Should 16-Year-Olds

Be Allowed to Vote in Westminster Elections? Public Opinion and Electoral

Franchise Reform”, Parliamentary Affairs, Volume 68, Issue 2, 2015, s. 306.

69
HACIZADE, Hikmet, “İnsan Hüquqları, Beşeriyyetin Başlıca İdeyası”,

Demokratiya: Gedilesi Uzun Bir Yol içinde, Derleyen: Hikmet Hacızade, İktisadi

ve Siyasi Araştırmalar Merkezi FAR Centre, Bakı 2001, s. 425.

70
DUVERGER (1994), s. 15.
71
ALESKEROV; ERSEL; SABUNCU (1999), s. 175.
72
DUVERGER (1994), s. 15.

32
hakkının demokratikleşmesi, rejimin giderek temsili demokrasiye evriminde önemli

bir işlev görmüştür.73

Genel oy ilkesinin kabul edilmesinin çok kolay olmadığını gösteren bir husus

da genel oy ilkesinin kabul edildiği ülkelerde bile bazen çeşitli yöntemler

kullanılarak seçme hakkının sınırlandırılmış olmasıdır. ABD’de seçme hakkının ırka

dayalı olarak sınırlandırılamayacağı anayasa kuralı halline getirildikten sonra bile

belirli federe devletlerde dolaylı yollarla siyahların seçme hakkının ellerinden

alınması sonucunu doğuran yasal düzenlemelerin getirildiği görülmüştür. “Poll tax”,

“anayasayı okuyup anlama şartı”, “büyükbaba şartı” gibi düzenlemeler hep siyahlar

aleyhinde sonuçlar doğurmuştur.74 Farklı ülkelerin seçim hukuku düzenlemelerinde

bir seçmene birden çok yerde oy hakkının tanınması, seçim bölgelerinin

parçalanması, resmi makamların baskıları, seçim listelerinde, seçim sandıklarında

oynama ve hile, kitle iletişim araçlarını tek yanlı kullanma gibi araçlarla oy hakkı

sınırlaması gerçekleştirilmeye çalışılmıştır.75

Seçme ve seçilme hakkı vatandaşların devletin yönetimine katılımının en

önemli yöntemlerinden biri olması 76 nedeniyle toplumun belli kesimlerinin oy

hakkından yoksun bırakılması günümüz demokrasi anlayışı açısından kabul edilebilir

değildir.

73
KABOĞLU, İbrahim Ö., Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), Legal

Yayıncılık, İstanbul 2014, s. 177.

74
ARASLI (1989), s. 31.
75
KARAMUSTAFAOĞLU (1970), s. 129-140.
76
CEFEROV, İlqar, Azerbaycan Respublikası Konstitusiya Hüququnun

Esasları, Adiloğlu Neşriyyatı, Bakı 2002, s. 133.

33
 Günümüzde genel oy ilkesinin genel kabul gördüğü söylenebilir ve Batı

demokrasilerinin tartışılmaz bir prensibidir. 77 Artık herhangi toplumsal şartlar

dolayısıyla farklı toplum kesimlerinin oy hakkından mahrum edilmesi kabul

edilmemektedir. Genellikle belli bir yaş sınırını geçmiş olan fiil ehliyetine sahip tüm

vatandaşlar oy hakkına sahip kabul edilmektedir.

İnsan hakları ile ilgili uluslararası sözleşmelerde de seçim hakkı ile ilgili

düzenlemeler bulunmaktadır. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin 21.

maddesine göre halkın iradesinin devlet otoritesinin temelini oluşturması ve bunun

genel ve eşit oya dayalı, gizli oy veya eşdeğerde prosedürlerle yapılan, belirli

aralıklı, dürüst seçimlerle gerçekleştirilmesi gerekir. “Birleşmiş Milletler Medeni ve

Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşmesi”nin 25. maddesinde, seçmenlerin

genel ve eşit oya dayanan oy kullanma hakkına sahip olduğu belirtilerek, bu hakkın

kullanılmasında bireyler aleyhine ayrımcılık yapılamayacağı ve bu hakkın makul

olmayan sınırlamalara tabi tutulamayacağı vurgulanmıştır.

Azerbaycan’da kadınlara oy hakkı yasal olarak 1919 yılında tanınmıştır.78

Azerbaycan, dünyada kadınlara oy hakkını tanıyan ülkeler arasında ilk sıralarda yer

almaktadır. Hatta Doğu toplumlarında kadınlara oy hakkı tanıyan ilk devlet olduğu

söylenebilir. Bu durum, kadınların toplumsal hayata aktif bir şekilde katılımını

olumlu yönde etkilemiştir.

Azerbaycan Anayasası tüm çağdaş anayasalarda olduğu gibi oy hakkının

genelliği ilkesini benimsemiştir. Anayasanın çeşitli maddelerinde seçim hakkından

77
ÖZBUDUN, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara 2012, s.

90.
78
ESEDOV; CEBRAYILOV (2008), s. 119.

34
bahsedilirken oy hakkının genelliği ilkesi vurgulanmıştır. Anayasanın parlamento

seçimlerinin esasları başlıklı 83. maddesi de seçim ilkelerini sıralamaktadır. Bu

düzenlemeye göre;

“Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisinin üyeleri, çoğunluk seçim sistemi ile

genel, eşit, ve doğrudan seçim ilkelerine dayanarak serbest, kişisel ve gizli oylama

usulüyle seçilirler”.

Seçme hakkını düzenleyen 56. maddede ise genel oy ilkesinin anayasal

sınırlamaları gösterilmiştir. En başta, fiil ehliyetinden mahrum olduğu mahkeme

kararıyla tespit edilmiş kişilerin oy hakkına sahip olmadıkları belirtilmiştir. Maddede

bunun dışında kesin sınırlama getirilmemiş, ancak kanunlarla kimlerin seçme

haklarına sınırlama getirilebileceği düzenlenmiştir. Şöyle ki, Anayasa maddesinde

askerlerin, hakimlerin, devlet memurlarının, din adamlarının, hükümlülerin seçim

haklarının kanunla sınırlandırılabileceği belirtilmiştir. Düzenlemeden görüldüğü gibi,

oy kullanmalarına müdahale tehlikesi bulunan asker ve hükümlülerle birlikte aslında

böyle bir tehlike bulunmayan diğer kişi gruplarının da seçim haklarının

sınırlanabilmesi mümkündür. Hatta Anayasa bununla da yetinmemiş, kanunlarla da

oy hakkı sınırlanacak kişilerin belirlenebileceğini düzenlemiştir. Anayasanın ifadesi

şu şekildedir; “... Bu Anayasayla ve kanunla belirlenen diğer kişilerin seçimlere

katılım hakkı kanunla sınırlanabilir”. Kuşkusuz böyle bir düzenleme sakıncalı

olmakla birlikte genel oy ilkesinin doğasına da uymamaktadır. Bu durum karşısında

yapılabilecek en makul çözüm “Anayasayla ve kanunla” ifadesini bir sınırlamanın

anayasada belirlendikten sonra kanunla düzenleme yapılabileceği yönünde

35
yorumlamaktır. Aksi takdirde, yani anayasada yer almasa bile kanunla böyle bir

sınırlamanın getirilebileceğini kabul etmek temel siyasal hak olan seçme hakkı

açısından çok sakıncalı sonuçlar doğurabilir.

Oy hakkına makul sayılmayacak şekilde kısıtlamalar getirilmesi

demokrasinin gerekleri ile de bağdaşmamaktadır79. Çok geniş bir kitlenin oy verme

hakkını ortadan kaldıran bu ve benzer yasaklamaların, demokratik ülkelerin

geçmişinde görülen, ancak günümüzde terk edilmiş olan düzenlemelerden olduğunu

belirtmek gerekir.80 Demokrasilerde her kesimin devlet yönetimine katılması, farklı

yönlerden de olsa, toplumun tümüne yarar sağlar.81

Anayasadaki bu düzenleme karşısında Azerbaycan Seçim Mecellesi, seçme

hakkı bakımından hatta Anayasada gösterilerek izin verilen kıstaslarla bile sınırlama

getirmemiştir. Seçim Mecellesinin genel oy hakkını düzenleyen 3. maddesinde

seçme hakkı şu şekilde düzenlenmiştir:

“ırk, milliyet, dil, cins, köken, mülkiyet, memuriyet, inanç, siyasal partilere,

sendikalara ve diğer derneklere mensubiyet veya diğer herhangi bir statü farkı

gözetilmeksizin herkesin seçme hakkı vardır”.

79
Karşılaştırmalı örnekler ve Türkiye’deki uygulama için; YILMAZ, Zekeriya,

Seçim Hukukunda Seçme ve Seçilme Ehliyeti, Seçkin Yayınevi, Ankara 1999.

80
ALESKEROV; ERSEL; SABUNCU (1999), s. 180.
81
EROĞUL, Cem, Devlet Yönetimine Katılma Hakkı, İmge Yayınları, Ankara

1999, s. 276.

36
 Düzenlemede görüldüğü gibi, Anayasanın seçimlere katılımla ilgili sınırlama

izni verdiği hükümlerini yasa koyucu seçme hakkına uygulamamıştır.

2. Eşit Oy

Oy hakkı konusunda önemli sorunlardan biri de kullanılan oyların eşit olup

olmamasıdır. Eşit oy ilkesi kısaca her bir vatandaşın yalnız ve yalnız bir oya sahip

olması şeklinde tanımlanabilir.82 Hiç bir seçmenin oyu diğer seçmenlerin oyundan

daha değerli veya değersiz değildir. Demokrasi, ancak her vatandaşa, kamusal

ilişkilerin kuruluşuna katılma konusunda eşit ve serbest şansa sahip olması için
83
olanaklar sunan hukuksal kurallar çerçevesinde var olabilir. Temsili

demokrasilerde ideal seçim sisteminin de tüm ehil vatandaşlara eşit ağırlıkta oy

hakkı tanıması gerekir.84 Eşit oy ilkesi seçmenlere seçim sonuçlarını etkilemede eşit

olanaklar sunar.85

82
STELLMAN, Henri, “Electing a Prime Minister and a Parliament: The Israeli

Election 1996”, Parliament Affairs, Vol 49, No. 4, October 1996, s. 649.
83
GÖREN, Zafer, Anayasa Hukuku, Seçkin Yayınları, Ankara 2006, s. 101.
84
ZIMMERMAN, Joseph F., “Alternative Voting Systems for Representative

Democracy”, PS: Political Science & Politics, Vol. XXVII, No. 4, December 1994,

s. 674.
85
MALKO, A. V.; KOLESNİKOV, E. V.; KOMKOVA, G. N.; AFANASYEVA, O.

V., Konstitusionnoe Pravo Zarubejnıx Stran v Voprosax i Otvetax, Yurist,

Moskva 2003, s. 98.

37
 Aristoteles’in dağıtıcı adalet kavramında eşit durumda olan insanların eşit

şeylere malik olacakları öngörülmüştür. Eğer insanlar eşit yetenekte değilse, onlara

eşit muamele yapılması eşitlik ilkesinin ihlali anlamına gelir.86

Bu anlamda şekli eşitlik ilkesini uygulamak için, hem insanların hangi

hususlarda benzer veya eşit olduklarını belirlemek, hem de bu hususlardan

hangilerinin söz konusu işlem türüyle ilişkili olduğuna karar vermek gerekir. Ancak

insanlar arasındaki farklılıklardan hangilerinin ilişkili veya uygun, hangilerinin ise

ilişkisiz olduğunu veya uygun olmadığını belirlemeye yarayan ilkelerle

87
çerçevelenmedikçe şekli eşitlik kavramı yetersiz kalacaktır. Yöneticilerin

belirlenmesi konusunda yönetilenler arasında eşitlik gözetilmesi gerekmektedir.

Tarihte oy hakkının genişlemesi sürecinde bazı toplum kesimlerinin devlet

yönetimindeki etkisini hafifletmek veya yok etmek maksadıyla eşit olmayan oy

yöntemi uygulanmıştır. Bu yöntemle yönetme gücünü elinde bulunduran kesimler

devlet yönetiminde kendilerinin tercih ettikleri belli toplum kesimlerinin daha fazla

etkili olmalarını sağlamaya çalışmışlardır. Bazı dönemlerde belli bir geliri, serveti,

veya eğitimi olanlara daha fazla oy hakkı veya belirli kimselere birden fazla yerde oy

kullanma hakkı tanınması şeklinde eşit oy ilkesine aykırı uygulamalara gidilmiştir.88

Seçim bölgelerindeki seçmen sayısının farklı tutulması ile de eşit oy ilkesinin ihlal

edildiği görülmüştür. Eşit oy ilkesine aykırı yöntemlere bir seçmenin aynı seçimde

86
GÜRİZ, Adnan, Hukuk Felsefesi, Siyasal Kitabevi, Ankara 2011, s. 161.
87
ÖDEN, Merih, Türk Anayasa Hukukunda Eşitlik İlkesi, Yetkin Yayınları,

Ankara 2003, s. 26-27.

88
ARSEL, İlhan, Anayasa Hukukunun Umumi Esasları Birinci Kitap, Güven

Matbaası, Ankara 1955, s. 291.

38
birden fazla seçim çevresinde oy kullanabilme hakkına sahip olması biçimindeki

“çok oy”, bir seçmenin, aynı seçim çevresinde, tek başına birden fazla oy

kullanabilme hakkına sahip olması biçiminde “çift oy” veya “ek oy”, aile reislerinin

ailelerinde bulunan kişi sayısınca oy kullanabilme hakkına sahip olmasını öngören

“aile oyu” gibi uygulamalara değişik ülkelerde rastlanmıştır.89 Bu tür uygulamalar

seçme hakkının genelleşmesini içine sindiremeyen egemenlerin kendi iktidarlarını

sürdürmek için buldukları yöntemler olarak görülmektedir.

Somut kıstaslara değil, yönetici kesimlerin politik menfaatlerine dayanan

kısıtlamalar toplumda kast sistemi oluşmasına, belli toplum kesimlerinin oy

kullanma yoluyla devlet yönetimine etkisinin azaltılmasına yol açar. Başkalarıyla eşit

düzeyde etkiye sahip olmayan toplum kesimleri oy kullanma hakkından tamamıyla

vazgeçme yolunu bile tutabilirler. Toplumda bazı kişilerin oylarının daha önemli ve

ağır olduğunun kabulünden doğan bu tür uygulamalar fazla oy hakkına sahip kişilere

devlet yönetimini daha fazla etkileme olanağı vermesinden dolayı giderek

demokrasinin aristokrasiye dönüşmesine yol açabilir. Bu nedenlerle, gerek toplumda

yarattığı hoşnutsuzluklara, gerekse uygulamadaki güçlüklere son verilmesi amacıyla

bu tür yöntemler zamanla terkedilmiştir.90

Venedik Komisyonunun Seçim Konularında İyi Uygulama Kodu eşit oy

hakkı konusunda ilkeler belirleyerek bütün seçmenlerin birbirine eşit oy hakkına

sahip olmasının, sandalyelerin seçim bölgeleri arasında eşit şekilde dağıtılmasının,

bu dağıtımın, nüfus, yerleşik vatandaşların sayısı, kayıtlı seçmen sayısı ve gerçekten

oy kullanan kişilerin muhtemel sayısı gibi kriterlerden birinin veya bunların uygun

89
GÖZLER (2011), s. 706 – 707.
90
ARASLI (1989), s. 36.

39
bir kombinasyonun kullanılarak yapılmasının gerektiğini belirtmektedir (2.2.

madde).

Azerbaycan’da seçimler bakımından eşitlik ilkesi hem Anayasada tespit

edilmiş, hem de Seçim Mecellesinde seçimlerin eşit oy ilkesine uygun yapılacağı

gösterilmiştir. Eşit oy ilkesinin güvencesi olarak Seçim Mecellesinin 4. maddesinde

her bir seçmenin bir oy hakkına sahip olduğu, her bir seçmenin kullandığı oyun

diğerleriyle aynı hukuki niteliğe sahip olduğu belirtilmiştir.

Eşit oy ilkesinin uygulanması bakımından seçim bölgelerinin belirlenmesi

önem taşımaktadır. Seçim Mecellesinin seçim bölgelerinin belirlenmesini

düzenleyen 29. maddesinde seçim bölgelerinin 5 yılda bir yeniden kurulacağı

gösterilmiştir. Bu yetkiye sahip olan kurum Merkezi Seçim Kuruludur (MSK). MSK

ülke çapında mevcut seçmen sayının milletvekili sayısı olan 125’e bölünmekle

bulunacak ortalama seçmen sayısını ve mevcut idari yapılanmayı da dikkate alarak

seçim bölgelerini belirleyecektir. Seçim bölgeleri belirlenirken bölgedeki seçmen

sayısı ile ortalama seçmen sayısı arasındaki farkın %5’ten, ulaşım sorunları bulunan

kırsal kesimlerde ise %10’dan fazla olmaması gerekir. Yasadaki bu düzenlemeler

Venedik Komisyonunun Seçim Konularında İyi Uygulama Kodu 2.2. maddesindeki

eşitlik ilkesi ile ilgili tavsiyelerle uyum içerisindedir.

3. Kişiye Bağlı Oy

Seçme hakkının kişiye bağlı olması veya kişisel oy ilkesi, seçmenin sandık

başına gelerek oyunu bizzat kullanması anlamına gelmektedir. Bu ilkeye göre, herkes

kendi oyunu kendisi kullanır ve kimse kendi oyunu bir başkası aracılığıyla

40
kullanamaz.91 Oy kullanma gizli olduğundan vekilin ne yönde oy kullanmış olduğu

kontrol edilemez, dolayısıyla bu durumda sandıkta kullanılacak oy, vekâlet verenin

değil, vekilin iradesinin bir sonucu olacaktır. Genel kural bu olmakla birlikte

birtakım engellerden dolayı sandık başına gidemeyen seçmenlerin oy kullanmasını

sağlamak için bazı ülkelerde vekâleten oy kullanma veya posta yoluyla oy yöntemi

uygulanmaktadır.92

Venedik Komisyonunun Seçim Konularında İyi Uygulama Kodu posta

yoluyla veya elektronik ortamda oy kullanılmasına, bu hizmetlerin tehlikesiz ve

güvenilir olduğu durumlarda olanak tanınabileceğini belirtmektedir. Vekaletle oy

kullanma olanağının tanındığı durumlardaysa bunun çok sıkı kurallara bağlanmasını

ve bir kişinin sahip olacağı vekaletname sayısının sınırlandırılmasını tavsiye

etmektedir (3.2. madde). Vekaletle veya mektupla oy kullanılmasının yalnız kötüye

kullanımların önüne geçilebilmesi için ciddi önlemlerin alındığı durumlarda

başvurulacak bir yöntem olduğu kuşkusuzdur.93

Azerbaycan’da seçme hakkının kişiye bağlı olması anayasal kural olarak

belirlenmiştir (AY. m. 2). Seçim Mecellesinde de Anayasada tespit olunmuş kural

doğrultusunda seçmenlerin bizzat oy kullanacakları, başkalarının yerine oy

kullanmanın yasaklandığı belirtilmiştir (SM m. 5). Aynı maddeyle başkalarının

yerine oy kullanan ve buna olanak tanıyanların ceza sorumluluğu taşıdıkları

gösterilmiştir. Ceza sorumluluğunun düzenlendiği, Azerbaycan Cinayet Mecellesi

(Ceza Kanunu) 159. maddesi uyarınca seçimlerde başka kişilerin yerine oy

91
GÖZLER (2011), s. 710.
92
ARASLI (1989), s. 37.
93
International Electoral Standards, s. 73.

41
kullanılmasına olanak tanıyan görevliler, beşyüz manattan bin manata kadar para

cezasına veya iki yıla kadar kamuya yararlı işlerde çalıştırmaya veya iki yıla kadar

hapis cezasına çarptırılır.

Yasal düzenlemeyle cezalar öngörülmüş olsa da çoğunlukla aile reisleri,

özellikle kırsal kesimde yaşayanlar, eşi ve çocuklarının yerine oy kullanmayı

kendilerinin doğal bir hakkı olarak görmektedirler. Hatta Azerbaycan’da aile boyu

oy kullanımının bir gelenek olduğu yönünde bir düşünce de vardır. Oysaki bunun

ciddi bir yasa ihlali olduğu kuşkusuzdur. 94 Bu durum, özellikle kadınların oy

haklarını kullanmasını engellemektedir. Azerbaycan kadınlara oy hakkının tanındığı

ilk ülkelerden olmasına rağmen, uluslararası raporlarda kadın erkek eşitliği

konusunda son yıllarda gerilemelerin olduğu yönünde iddialar yer almaktadır.95 Bu

durumun kadınların erkeklerle eşit yurttaş haklarını tanımayan kültürel gelenek ve

deneyimlerden kaynaklandığı iddia edilmektedir.96

94
Kadınların Ferdi Sesverme Hüquqları – Demokratik Telebdir, Avropa Şurası

Neşriyyatı, Bakı 2005, (Anılış: Kadınların), s. 36.

95
http://www.bbc.co.uk/azeri/multimedia/2013/10/131025_women_freedom_burden

(Mayıs 2014’te alınmıştır).

96
Kadınların, s. 6.; Kadınların oy haklarını kullanmasındaki bu sıkıntılarla birlikte,

ülkedeki sandık seçim kurullarındaki üyelerin %60’nın kadın olduğunu da belirtmek

gerekir. Ancak sandık seçim kurullarında durum böyleyken 125 BSK’dan yalnız

3’ünün başkanı kadındır. MSK’nun ise 18 üyesinden 4’ü kadındır (Beyanat, s. 3).

42
 4. Serbest Oy

Seçimlerin demokratik ve adil yapılabilmesi için zorunlu olan unsurlardan

biri de seçimlerin serbestliği ilkesidir. “Seçimin samimiliği” ve “seçmenin

bağımsızlığını” sağlamayı amaçlayan serbest oy ve ya seçimlerin serbestliği ilkesi

seçmenlerin hiçbir baskı, zorlama, tavsiye ve telkin altında olmadan oy

kullanabilmelerini ifade eder.97

Seçimlerin serbest olması, aynı zamanda seçmenlerin birden fazla aday

arasında gerçek bir tercih yapmasına olanak verilmesi demektir. Bunun için seçme ve

seçilme hakkının çağdaş demokratik ilkelere uygun olarak tanınmış olması ve

adayların ve siyasal partilerin farklı politikalar ve programları savunarak

seçilebilmek için hukuken eşit koşullarda yarışabilmelerinin sağlanmış olması

gerekmektedir.98

Seçme hakkının serbestliği, oyun herhangi maddi ve manevi baskıdan uzak

bir biçimde kullanılmasını ifade ettiği 99 gibi (Venedik Komisyonunun Seçim

Konularında İyi Uygulama Kodu da serbest oy ilkesini bu anlamda düzenlemektedir

(3.1. madde)), bazı durumlarda oy kullanıp kullanmama konusunda seçmenin tercih

hakkına sahip olması anlamında da kullanılmaktadır. Ancak bazı kaynaklarda oy

kullanıp kullanmama konusundaki serbestliğe “ihtiyari oy”, oy kullanma

zorunluluğuna ise “mecburi oy” denmektedir. Eğer oy verme bir görev olarak kabul

ediliyorsa, mecburi hale getirilip müeyyideye bağlanabilir. Bu durumda mecburi oy

97
GÖZLER (2011), s. 715.
98
ALESKEROV; ERSEL; SABUNCU; (1999), s. 173.
99
ARASLI (1989), s. 38.

43
söz konusu olacaktır. Oy verme görev değil, hak olarak kabul ediliyorsa, seçmene oy

verme zorunluluğu getirilemez.100

Ülkelerin büyük çoğunluğunda oy kullanmak mecburi değildir, her bir

seçmen oy kullanmak ve kullanmamak konusunda kararını da kendisi vermektedir.

Seçimlerde adaylığını koymuş olanların hiçbirisini kabullenemeyen seçmenin

bunların tamamına itiraz olarak oy kullanmama tercihi de dikkate alınması gerekli

bir seçmen davranışıdır. Sandığa gitmek bir vatandaşlık görevi olarak kabul edilse

bile, birçok ülkede bu görevin yerine getirilmemesi herhangi bir hukuki sorumluluk

doğurmamaktadır.101

Seçme hakkının serbest olması anayasal kural olarak Azerbaycan

Anayasasının 2. maddesinde tespit edilmiştir. Bunun yanı sıra parlamento seçimleri

ile ilgili 83. madde ve Devlet Başkanlığı seçimleri ile ilgili 101. maddede seçimlerin

serbestliği ilkesine vurgu yapılmıştır. Serbestliğin her iki anlamında geçerli olduğu

da Seçim Mecellesinin 2. maddesinde hükme bağlanmıştır. Yasal düzenleme şu

şekildedir:

“Azerbaycan Cumhuriyeti vatandaşlarının seçimlere ve referanduma katılımı

serbest ve gönüllüdür. Seçimlere ve referanduma katılıp katılmamaya zorlamak

amacıyla hiç kimse vatandaşa baskı uygulamak hakkına sahip değildir ve hiç kimse

seçmenin kendi iradesini serbest ifade etmesine engel olamaz”.

100
GÖZLER (2011), s. 713.
101
MALKO ve diğerleri (2003), s. 101.

44
 Seçimlere katılım ihtiyari, serbest olduğu için, seçimlere katılmamaya

herhangi bir yaptırım da öngörülmemiştir. Seçimlere katılımın az olmasının da seçim

sonuçları bakımından herhangi bir hukuki önemi bulunmamaktadır. Çünkü

seçimlerin geçerli sayılması için belirli bir oranda katılım şartı bulunmamaktadır.

Seçimlerde seçmenlerin kendi iradelerini serbest, herhangi bir baskı altında

kalmadan ifade edebilmelerini sağlamak adına da seçim hukukunda gerekli önlemler

alınmaya çalışılmıştır. Seçim propagandasının sıkı kurallar altına alınmış olması (SM

13. Bölüm), propagandanın oylamanın başlangıcına 24 saat kala bitirilmesi (SM m.

75), oylama yerleri ile ilgili düzenlemeler (SM. m. 98), oy kullanma yönündeki

baskılarla ilgi cezai yaptırımlar (Cinayet Mecellesi m. 159’da vatandaşların seçim

haklarını kullanmalarına engel olma, iradelerine zıt adaya oy vermeye zorlama veya

oy kullanmasına engel olma gibi suçlar ve cezaları düzenlenmiştir) bunlara örnek

olarak sayılabilir.

5. Gizli Oy

Seçme hakkının gizliliği, seçmenin açıkladığı iradesinin hangi yönde

olduğunun kendisinden başka kimsenin bilmemesi anlamına gelmektedir.

Karamustafaoğlu, oy kullanmanın gizliliğini çok önemli olması nedeniyle seçme hak

ve özgürlüğünün devamı gibi nitelemektedir. Seçmenin oy verme yerinde birkaç

dakika içinde yapacağı tercihe kimse karışamaz, çünkü bu kısa süre içinde kapalı oy

verme yeri, seçmenin özel eylem alanı sayılır. Dolayısıyla bu özel eylem alanına

dokunmak, seçmenin orada ne yaptığını öğrenmeye veya gözetlemeye çalışmak, kim

tarafından yapılırsa yapılsın, bir bakıma kişinin özel hayatını gözetlemeye ya da

45
açığa vurmaya benzetilmiştir.102 Gizli oy usulünün, aslında, insanların siyasal eğilim

ve tercihlerini açıkça belirtebileceklerine (medeni cesaret) olan inancın boşa

çıkmasından doğan bir zorunluluk olduğu da ifade edilmiştir. 103 Ancak seçim

sandığında kullanılan oyun seçmenin kendi özgür iradesinin ifadesi olması,

seçmenin ne kadar cesaretli olup olmadığının bilinmesinden daha fazla önem

taşımaktadır.

Gizlilik seçmene oyunu kullanırken kendi tercih ve düşünceleri ile baş başa

kalmak, dış etkenlerden ve baskılardan uzaklaşmak olanağı sağlaması nedeniyle

serbestlik unsurunun da vazgeçilmez bir aracıdır. Ancak oy kullanma işleminin

gizliliği çağdaş bir gelişmedir. 19. yüzyıla gelinceye kadar, seçme işlemini bir görev

olarak kabul eden anlayışın sonucu olarak seçimlerde oyun açık olarak verilmesi

gerektiği düşünülmekteydi. Yaşanan gerçekler açık oyun yarardan çok sakıncaları

bulunduğunu, seçmenin baskı altına alınmasını kolaylaştıran bir yöntem olduğunu

ortaya koymuştur.104

Seçmenin iradesinin her türlü baskıdan uzak biçimde oluşabilmesini sağlayan

gizli oy ilkesi, artık günümüzde demokrasinin temel taşlarından biri olarak kabul

edilmektedir. Çünkü kimin hangi adaya oy verdiyi bilinirse, o kişi hakkında daha

sonra baskı kurulabilme ihtimali bulunmaktadır. Bundan çekinen seçmenler ise oyun

açık olması nedeniyle, aslında istemediği bir partiye oy vermek zorunda kalabilirler.

Bu şekilde kullanılan oy, seçmenin özgür iradesiyle oluşmuş, onun kendi oyu

sayılamaz ve böyle bir seçim, beklenen demokratik neticeyi veremez. Dolayısıyla

102
KARAMUSTAFAOĞLU (1970), s. 151.
103
ALESKEROV; ERSEL; SABUNCU (1999), s. 181.
104
ARASLI (1989), s. 38.

46
gizli oy, seçimlerin serbestliğinin sağlanmasının da bir gereğidir. 105 Gizli oy

seçmenler açısından hak olduğu gibi, devlete de ödev yüklemektedir. Oyun

gizliliğini sağlamak ve güvence altına almak büyük ölçüde devletin ve yasa

106
koyucunun görevidir. Gizli oy ilkesi oyların satın alınması, seçmenlerin

korkutulması ve diğer kötü kullanımların önüne geçmek için çok etkili bir

önlemdir.107

Genelde gizli oy ilkesi seçmen açısından bir yükümlülük getirmemektedir.

Seçmen kendisi verdiyi oyu açıklamakta serbesttir, ancak kendi iradesi dışında kimse

onu açıklamaya zorlayamaz.108 Ancak, Venedik Komisyonunun Seçim Konularında

İyi Uygulama Kodu seçimlerin gizliliği ilkesini, uyulmaması halinde içeriği

açıklanan oy pusulasının geçersizliği yaptırımına çarptırılması gereken, seçmen

açısından sadece hak değil, aynı zamanda bir görev olarak tanımlamaktadır (4.

madde).

Azerbaycan seçim hukuku bakımından gizlilik, anayasal seçim ilkesi olarak

tespit edilmiştir (AY 2, 83 ve 101. maddeler). Seçim Mecellesinde ise seçimlerde oy

verme işleminin gizli olması gerektiği belirtilmektedir. Böylece seçmenlerin

iradelerini hiçbir baskı ve yönlendirme olmaksızın ifade edebilmeleri için gerekli

önlemler alınmış olmaktadır (m. 6). Kuşkusuz oy kullanma üzerinde herhangi bir

denetimin olması seçimin demokratik olma özelliğini, hatta seçim olma özelliğini

105
GÖZLER (2011), s. 712; TEZİÇ (2014), s. 316.
106
SEZEN (2010), s. 81.
107
International Electoral Standards, s. 71.
108
HALİLOV, Yunis, Azerbaycan Respublıkası Konstitusiyasının Preambulası

ve Ümumi Müddealarının Şerhi, Qanun, Bakı 2007, s. 42.

47
kaybettirir. Çünkü bu durumda seçmen kullandığı oyun niteliği dolayısıyla daha

sonra çeşitli sorunlarla karşılaşabileceği korkusuyla kendi oyunu istediği şekilde

kullanamayacaktır. Sonuç itibariyle kullanılan oy seçmenin kendi oyu olmaktan

ziyade onu denetleyen güçlerin (siyasal iktidarın) yönlendirdiği oy olacaktır.

Teziç, gizli oyun gerçekleştirilmesi için hukuki açıdan olmazsa olmaz iki

koşul ileri sürmektedir. Bunlar, resmi mühürlü oy zarfı ve kapalı oy verme yeridir.109

Azerbaycan seçim mevzuatında daha önce mevcut olan zarf uygulaması 2008 yılında

yapılan değişiklikle kaldırılmıştır. Azerbaycan Seçim Mecellesinin oy kullanma

işlemini düzenleyen 104. maddesinde gizliliğin sağlanması açısından gerekli

önlemler sayılmıştır. Maddede oy pusulasını alan seçmenin, kendisinden başka

kimsenin girmesine izin verilmeyen, gizli oy kullanma için gerekli koşulları haiz

odaya veya kabine girerek oyunu kullanacağını ve dışarı çıkarak oy pusulasını seçim

sandığına atacağı kaydedilerek oy kullanma işleminin gizliliği temin edilmeye

çalışılmıştır. Ancak zarf uygulamasından dönülmesinin gizlilik açısından olumsuz

bir değişiklik olduğunun belirtilmesi gerekir.

Oylamanın gizliliği konusunda sayıca çok fazla olmasa bile oy pusulasını

bizzat dolduramayacak olan seçmenlerin oy kullanmasına yardım edilmesi hususu da

önem taşımaktadır. SM, bu durumdaki seçmenlerin kendi iradeleriyle seçim kurulu

üyeleri ve gözlemciler dışında herhangi bir kişiyi oy kullanma mahalline davet

edebileceklerini düzenlemiştir (m. 104). Oy kullanmaya yardımcı olan kişinin ismi

yardım ettiği seçmenin imzasının yanında yazılacaktır.

109
TEZİÇ (2014), s. 317.

48
 6. Tek Dereceli Seçim veya Doğrudan Oy İlkesi

Tek dereceli seçim, seçmenlerin temsilcileri aracısız, doğrudan seçmesi

anlamına gelir. Seçimlerin genel ve doğrudan olması gerçekten demokratik seçim

mekanizmasından söz edilebilmesi için gerekli görülmektedir. Seçmenlerin

temsilcileri seçecek olan delegeleri seçmesi aşamasının yer aldığı iki dereceli seçim

usulü tek dereceli seçime oranla daha az demokratik bulunmaktadır.110

Venedik Komisyonunun Seçim Konularında İyi Uygulama Kodu da

doğrudan oy ilkesini seçim ilkeleri arasında saymakta ve ulusal parlamentonun en az

bir kanadının, ulus-altı (sub-national) yasama meclislerinin ve yerel yönetimlerin

mutlaka doğrudan oy ile seçilmesi gerektiğini belirtmektedir (5. madde).

İki dereceli seçimde aslında iki ayrı seçim işlemi vardır ve her bir seçimin

seçmenleri ile seçilenleri farklıdır.111 İki dereceli seçimde seçmenler temsilcilerini

değil, bu temsilcileri seçecek olan ikinci seçmenleri seçerler. Tek dereceli seçimde

ise seçmenle seçilen arasına bir aracı giremez.112 Genel oy ilkesinin yerleşmediği

dönemlerde seçimler iki dereceli yapılmıştır.113 Aslında iki dereceli seçim yöntemi

seçimlerin yapılmaya başladığı ilk dönemler itibariyle uygulanmıştır. Demokrasinin

gelişmesiyle bu yöntem bir çok ülkede terk edilmiş bulunmaktadır.114 Günümüzde

iki dereceli seçim bazı devletlerde (Fransa, Hindistan) parlamentoların üst

110
TEZİÇ (2014), s. 308.
111
ATAR, Yavuz, Türk Anayasa Hukuku, Mimoza Yayınları, Konya 2009, s. 72.
112
GÖZLER (2011), s. 708.
113
TANÖR, Bülent; YÜZBAŞIOĞLU, Necmi, 1982 Anayasasına Göre Türk

Anayasa Hukuku, Beta Yayınları, İstanbul 2012, s. 217.

114
İBA (2008), s. 184.

49
meclislerinin seçiminde veya devlet başkanlığı seçimlerinde (ABD, Finlandiya,

Brezilya) uygulanmaktadır.115

Avrupa Birliği’ne üye devletlerin çoğunda seçimlerin tek dereceli yapılması

gerekliliği de anayasal olarak tespit edilmiştir.116

Diğer unsurlar gibi seçimlerin tek dereceli olması da Azerbaycan

Anayasasıyla tespit edilmiştir. Anayasanın 2. maddesinde halk egemenliğinin

kullanılması yöntemi olarak seçimlerin bir özelliğinin de doğrudan seçimler olduğu

gösterilmiş, 83. maddede milletvekillerinin doğrudan seçimlerle belirleneceği tespit

edilmiş, yine 101. maddede Devlet Başkanının doğrudan seçim yöntemiyle

seçileceği hükme bağlanmıştır.

II. SEÇİLME HAKKI

Seçim sisteminin demokratikliği açısından seçme hakkı ile ilgili kurallar

önemli olduğu gibi seçilme hakkı ile ilgili kurallar da önem taşımaktadır. Halk oy

kullanırken özgürdür, ancak kimlere oy verecektir, adayların belirlenmesinde geçerli

kurallar nelerdir, adaylık koşulları nedir, aday olma yolunda engeller bulunmakta

mıdır gibi sorular bir seçim sisteminin demokratik olma özelliklerini ortaya çıkarma

bakımından önem taşımaktadır. Vatandaşa oy hakkı tanımış, ancak onun karşısına

115
CEFEROV, İlqar, Azerbaycan Respublikası Konstitusiyasının Şerhi, Hüquq

Edebiyyatı Neşriyyatı, Bakı 2010, s. 361.

116
BİLGİN, Murat, Çeşitli Ülke Anayasalarında Seçimlere İlişkin Hükümler,

TBMM Araştırma Merkezi, Ankara 2011, s. 10-17.

50
çeşitli alternatiflerin çıkmasını engelleyen rejimlerin demokratik rejim sayılabilmesi

mümkün değildir. Alternatif olabilecek bütün rakiplerin serbest şekilde seçim

yarışına katılabilmeleri gerekir.

Kimler parlamento üyesi olabilir sorusuna verilecek cevap “seçilme yeterliği”

kavramını şekillendirir.117 Seçilebilme, ya da aday olabilme yeterliği, ülkelere ve

meclislere göre değişmektedir. Halkı temsil eden birinci meclislere seçilebilme ile,

varsa ikinci meclislere seçilebilme yeterliği de farklı olabilmektedir.118

Seçilmek, seçme eyleminin karşıtıdır. Seçilmek işi edilgendir119. Azerbaycan

seçim mevzuatında, seçme hakkına aktif seçim hakkı (aktiv seçki hüququ) (SM m.

12), seçilme hakkına ise pasif seçim hakkı (passiv seçki hüququ) (SM m. 13)

denmektedir.

Azerbaycan Anayasası seçilme hakkını da seçme hakkı ile birlikte seçim

hakkı üst başlığı altında aynı maddede düzenlemiştir. Dolayısıyla Anayasanın seçme

hakkı bakımından getirdiği temel düzenleme seçilme hakkı bakımından da geçerlidir.

Anayasanın seçim hakkı ile ilgili 56. maddedeki düzenlemesi şöyledir;

“Azerbaycan Cumhuriyeti vatandaşları devlet organlarına seçmek ve

seçilmek ve referanduma katılmak hakkına sahipler. Mahkeme kararıyla fiil

ehliyetsizliği kesinleşmiş olanlar seçimlere ve referanduma katılamazlar. Askerlerin,

hakimlerin, devlet memurlarının, din adamlarının, mahkeme kararıyla hapis

cezasına çarptırılmış olan hükümlülerin, Anayasada ve kanunda gösterilmiş diğer

kişilerin seçimlere katılma hakkı kanunla sınırlandırılabilir”.

117
GÖZLER (2011), s. 769.
118
TEZİÇ (2014), s. 326.
119
SEZEN (2010), s. 51.

51
 Anayasal düzenlemenin seçim hakkı ile ilgili getirilebilecek sınırlamalar

konusunda belirlediği kategoriler bakımından ve daha da önemlisi kanunla da

sınırlama koyma yetkisini tanıması bakımından sorunlu olduğu yukarıda tartışılmıştır

(“Genel oy” başlığı). Kuşkusuz, aynı durum seçilme hakkı bakımından da geçerlidir.

Seçilme hakkı ile ilgili düzenlemeler seçim hakkı ile ilgili genel hüküm olan 56.

madde ile birlikte milletvekili seçimleri ile ilgili 85. maddede de gösterilmiştir.

Madde metni şu şekildedir;

“Azerbaycan Cumhuriyetinin yaşı 25’ten aşağı olmayan her bir vatandaşı,

yasal kurallara uygun olarak Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisi üyesi seçilebilir.

Çifte vatandaşlığı bulunanlar, başka devletler karşısında yükümlülüğü

bulunanlar, yürütme ve yargı organlarında çalışanlar, bilimsel, pedagojik ve sanat

alanları dışında karşılığı ödenen herhangi bir faaliyetle uğraşanlar, din adamları,

mahkeme kararıyla fiil ehliyetinden yoksun olduğu kesinleşen kişiler, ağır suçlardan

dolayı mahkumiyeti bulunan kişiler, mahkemenin kanunen yürürlüğe girmiş

kararıyla hapis cezası çekmekte olan hükümlüler Azerbaycan Cumhuriyeti Milli

Meclisine üye seçilemezler.”

Görüldüğü üzere 56. madde kanunla sınırlama yetkisi verirken, 85. madde

böyle bir yetkiyi vermemekte, milletvekili olmanın şartlarını anayasal olarak

düzenlemektedir. Dolayısıyla milletvekili adaylığı ile ilgili özel anayasa kuralı

olduğundan, bu konuda kanunla Anayasada sayılan şartlar dışında başka bir

sınırlama getirilemeyeceği, milletvekili seçilebilmenin şartlarının tamamının

anayasal olarak tespit edilmiş olduğu söylenebilir.

52
 A. Seçilme Hakkının Şartları

1. Yaş

Seçilme hakkı, kişilere toplumun yöneticileri arasına katılma olanağını

tanıyan haktır. Seçme hakkında olduğu gibi seçilme hakkından da eşit ve genel

biçimde yararlanılması gerekir. 120 Seçme ve seçilme hakkı demokratik katılma

açısından taşıdığı önem dolayısıyla birlikte değerlendirilmektedir.

Seçilme yaşı ile ilgili olarak uluslararası kaynaklarda genelde bunun seçme

yaşından daha yüksek olabileceği kabul edilmektedir. Venedik Komisyonunun

Seçim Konularında İyi Uygulama Kodu 1. maddesinde aday olma hakkının tercihe

bağlı olarak oy kullanma ile aynı yaşta, bundan yüksek olacağı takdirde en fazla 25

yaşından yüksek olmamak şartıyla tanınması gerektiği ifade edilmektedir. 25 yaş

konusunda Senato üyeliği, Devlet Başkanlığı gibi görevler istisna tutulmuştur.

Daha erken dönemlerde seçilebilmek için seçmen yaşından daha olgun bir

yaş öngörülmüş olması, parlamento üyeliğinin, seçmenlikten daha büyük bir

olgunluk ve dürüstlüğü gerektirdiği düşüncesine dayandırılmaktaydı. Yaşları daha

genç olanlar belli bir ülkede seçme konusunda ehil bulunurken, seçilme konusunda

ehil sayılmamaktaydı. Ancak günümüzde seçmen yaşının yaygın şekilde 18 olması

kabul gördüğü gibi bazı ülkelerde seçilme yaşı da 18’e indirilmiş bulunmaktadır.121

Seçme ve seçilme haklarının kısıtlı olduğu dönemlerde seçilme yaşı şartı da

yüksek tutulmaktayken, genel oy ilkesinin kabulünden itibaren düşme eğilimindedir.

120
ARASLI (1989), s. 58.
121
TEZİÇ (2014), s. 326.

53
Günümüzde parlamento seçimlerinin yapıldığı 190 ülkede farklı düzeydeki 266

meclisten 59’u için seçilme yaşı 18, 69’u için 21, 64’ü için 25 olarak belirlenmiştir.

Alt meclisler için sadece 10 ülkede 25 yaş üzerinde bir yaş şartı belirlendiği

görülmektedir. 25 yaş üzerindeki yaş şartı genelde parlamentoların ikinci meclisleri

için öngörülmektedir. Kuzey Kore ile birlikte iki ülkede ise seçilme yaşı 17 olarak

belirlenmiştir.122

Azerbaycan Anayasası 85. maddesi uyarınca milletvekili seçilebilmek için en

az 25 yaşında olmak gerekir. Görüldüğü gibi Azerbaycan Anayasası seçilme yeterliği

konusunda genel fiil ehliyeti yaşı olan 18’den daha yüksek bir yaş sınırı belirlemiştir

ve milletvekili seçilebilmek için aday olacakların daha fazla olgunluğa sahip

olmalarını talep etmektedir.

Seçme hakkı ile ilgili yasal düzenlemede seçim günü de dahil olmakla 18

yaşını tamamlamış olanların oy kullanacakları açık şekilde düzenlenmiştir. Ancak

seçilme yeterliliği ile ilgili olarak böyle bir düzenleme bulunmamaktadır. Seçilme

hakkı yasada sadece seçilme işlemini değil, genel olarak aday olma, seçim

propagandası yapma ve diğer ilgili işlemleri yapmayı da içerecek şekilde

düzenlendiğine göre seçilme yeterliği ile ilgili 25 yaşı tamamlama şartının aday

olunduğu anda gerçekleşmiş olması gerektiği söylenebilir. Dolayısıyla seçimlerde

aday olabilmek için 25 yaşını tamamlamış olmak gerekecektir. Bu görüş, ilgili

Anayasa maddesi başlığı ile birlikte değerlendirildiğinde anayasal dayanağa da sahip

bulunmaktadır. Madde metninde “…milletvekili seçilemezler” tabiriyle, ilgili

şartların yalnız milletvekili seçilmeyle ilgili olduğu düşünülse bile, madde başlığı

“Azerbaycan Milli Meclisi üyeliğine adaylıkla ilgili şartlar” şeklinde kaleme

122
http://www.ipu.org/parline-e/Modlist.asp (Kasım 2015’te alınmıştır).

54
alınarak, gerekli şartları taşımayan kişilerin aday olamayacakları açıkça belirtilmiş

bulunmaktadır. Anayasada yazılı şartların adaylıkla ilgili değil, seçilebilmeyle ilgili

olduğu savı, adaylığı kabul edilmemiş olan kişiler tarafından ileri sürülmüş, ancak

MSK ve mahkeme tarafından bu şartların adaylık şartları olduğu, dolayısıyla şartları

taşımayan kişilerin aday da olamayacakları belirtilmiştir.123

2. Fiil Ehliyeti

Kuşkusuz 25 yaşını tamamlamış olan kişinin fiil ehliyetine de sahip olması

gerekir. Anayasa bu şartı kesinleşmiş mahkeme kararıyla fiil ehliyetsiz ilan edilmiş

olanların milletvekili olamayacağı şeklinde düzenlemiştir. Azerbaycan Medeni

123
Bakı Apellyasiya Mahkemesinin 30.08.2013 sayılı kararı,

http://bakuappealcourt.gov.az/decision/2-1inz(103)-

1420.qerar.30.08.13.Hilal.Xelilov..pdf (Nisan 2014 tarihinde alınmıştır). İlgili karar

Devlet başkanlığı seçimi le ilgilidir. Ancak Devlet başkanlığı seçimleri ile ilgili

düzenleme de milletvekili seçimleri ile ilgili düzenlemeye benzer şekildedir. Orada

da madde başlığı adaylığa ilişkin şartlar şeklindedir, metinde ise Devlet başkanı

seçilemezler ifadesi bulunmaktadır; Seçilme hakkı ile ilgili şartların adaylık

aşamasında var olması gereken şartlar olduğu Türkiye’de de tartışma konusu

yapılmış ve bu konu belediye başkanlığı adaylığı ile ilgili olarak YSK tarafından

karara bağlanmıştır. YSK, belediye başkanlığı görevini üstlenmeye talip olanların

başvuru tarihinde bu görev için yasada aranılan nitelikleri haiz olmaları gerektiği

sonucuna varmıştır (GÖNENÇ (2008), s. 205).

55
Kanunu (Mülki Mecelle) 28. maddesi uyarınca akıl zayıflığı ve akıl hastalığı

nedeniyle hareketlerinin anlamını kavrayamayan, kendi hareketlerini idare edemeyen

kişiler mahkeme tarafından fiil ehliyetsiz ilan edilir. Bu gibi kişiler kendileri hukuki

işlemler yapamayacakları gibi doğal olarak milletvekili de olamazlar.

Ancak, kişinin akli durumunda iyileşme olduğu takdirde onun hakkında fiil

ehliyetsizliği kararının kaldırılması mümkündür ve bu kararla kişi her türlü haklara

sahip olacağı gibi milletvekili adayı olması önünde de herhangi bir engel

kalmayacaktır.

3. Vatandaşlık

Bazı Avrupa Birliği ülkeleri yerel yönetim seçimlerinde yabancılara da

seçilme hakkı tanımaları gibi durumlar hariç, vatandaşlık genelde seçilme koşulu

olarak kabul edilmektedir. 124

Azerbaycan Anayasası seçilme hakkını yalnız vatandaşlara özgü bir hak

olarak düzenlemektedir. Dolayısıyla yalnız Azerbaycan Cumhuriyeti vatandaşları

seçimlerde aday olabilir ve seçilebilirler.

Vatandaşların seçim haklarıyla ilgili diğer bir önemli husus da çifte

vatandaşlığı olan kişilerin seçilme haklarıdır. Azerbaycan Anayasası, 54. maddesinde

vatandaşların cemiyetin ve devletin siyasi hayatına kısıtlama olmaksızın katılma

hakkını, 55. maddesinde devletin yönetilmesine katılma hakkını, 56. maddesinde

seçmek ve seçilmek hakkını tanımıştır. Ancak bunların yanı sıra Azerbaycan

124
TEZİÇ (2014), s. 326.

56
Anayasası Milli Meclis üyeliğine adaylıkla ilgili 85. maddesinde çifte vatandaşlığı

olanların Milli Meclis üyesi seçilemeyeceklerini belirtmektedir. Aynı kural devlet

başkanlığı seçimleri için adaylık şartlarını belirleyen Anayasa maddesinde de

bulunmaktadır.

Azerbaycan hukuku genel olarak çifte vatandaşlığı kabul etmemektedir.

Vatandaşlıkla ilgili kanunun 10. maddesine göre Azerbaycan Cumhuriyeti

vatandaşının aynı zamanda yabancı bir ülke vatandaşlığı, uluslararası sözleşmelerde

öngörülmüş durumlar ve Devlet Başkanının özel olarak uygun görmüş olduğu haller

dışında tanınmayacaktır. Bu hüküm gereğince aynı zamanda birden fazla ülkenin

vatandaşı olma durumu gibi tanımlanabilecek çifte vatandaşlık,125 yalnız yukarıda

sayılan iki durumda söz konusu olabilecek ve milletvekilliğine engel

oluşturabilecektir. Bu durumlar dışında kişinin yalnız Azerbaycan vatandaşlığı

tanınıyor olmasından ve dolayısıyla aynı zamanda başka bir ülkenin vatandaşı olması

durumu hukuken tanınmadığından bu durumun milletvekilliğine de engel oluşturacak

şekilde çifte vatandaşlık olarak değerlendirilmemesi gerekirdi.

Ancak Anayasanın milletvekili yeterliliği ile ilgili maddesi ve vatandaşlık

kanununun ilgili maddesi birlikte değerlendirildiğinde varılabilecek olan bu sonucun,

Anayasanın milletvekilliğinin sona ermesini düzenleyen 89. maddesi karşısında

geçerli sayılması mümkün olmayacaktır. Söz konusu maddenin ikinci fıkrasında

milletvekilliğini sona erdiren hallerden biri olarak milletvekilinin başka bir ülkenin

vatandaşlığını kabul etmesi sayılmıştır. Dolayısıyla çifte vatandaşlığın Azerbaycan

devleti tarafından tanınıp tanınmamasına bakılmaksızın Azerbaycan vatandaşlığının

yanı sıra başka bir ülkenin vatandaşı olan kişinin milletvekilliği sona erecektir. Çifte

125
GÖĞER, Erdoğan, “Çifte Vatandaşlık”, AÜHFD, C. 44, S. 1-4, 1995, s. 129.

57
vatandaşlığın adaylık sırasında mevcut olması durumunda da milletvekili adaylığının

kabul edilmemesi gerekecektir.

Seçimlerde aday olmuş kişiler açısından çifte vatandaşlıkla ilgili MSK ve

mahkemelerin vermiş olduğu kararlar da bu yorumu destekler niteliktedir. Örneğin,

2013 Devlet Başkanlığı seçimlerinde Rüstem İbrahimbeyov’un adaylığı, diğer başka

gerekçelerle birlikte, onun Azerbaycan vatandaşlığının yanı sıra Rusya vatandaşı

olmasının adaylığının kabul edilmesine engel oluşturduğu savıyla MSK tarafından

ret edilmiştir.126 Bu karara karşı başvurulan istinaf mahkemesi de MSK’nın kararını

kanuna uygun bulmuştur.127

Her ne kadar MSK kararına karşı istinaf dilekçesinde ve istinaf derece

mahkemesinin kararına karşı temyiz dilekçesinde128 davacı taraf çifte vatandaşlıkla,

aynı zamanda birden çok vatandaşlığın farklı durumlar olduğunu ileri sürmüş olsa

da, MSK’nın yorumu farklı yöndedir ve İstinaf Mahkemesi de bu yoruma

katılmaktadır. Yukarıda bahsi geçen kararlarda,

“adaylığın onaylanması için sunulmuş belgeler incelenirken kişinin aynı

zamanda iki devletin, Azerbaycan Cumhuriyeti ve Rusya Federasyonunun

vatandaşlığını taşımakla çifte vatandaşlığa sahip olması...”,

126
Merkezi Seçim Kurulunun 27.08.2013 tarihli kararı,

http://www.msk.gov.az/plugins/pdf/datafiles/az_FILE_26AEEC-D88C57-5216C5-

10441A-AD6EF6-654064.pdf (Mart 2014’te alınmıştır).

127
Bakü İstinaf Mahkemesinin 30.08.2013 tarihli kararı,

http://bakuappealcourt.gov.az/decision/2-1inz(103)-

1420.qerar.30.08.13.Hilal.Xelilov..pdf (Mart 2014’te alınmıştır).

128
http://fuad-agayev.livejournal.com/19488.html (Mart 2014’te alınmıştır).

58
ifadeleri yer almaktadır. Türk hukuk doktrininde de bilindiği üzere çifte vatandaşlık

veya çoklu vatandaşlık aynı zamanda birden çok devletin vatandaşlığını taşımak

olarak tanımlanmaktadır. 129 Davayla ilgili temyiz başvurusunu karara bağlayan

Azerbaycan Yüksek Mahkemesi de çifte vatandaşlığın, devlet tarafından kabul edilip

edilmemesine bağlı olmaksızın mevcut bir olgu niteliği taşıdığını vurgulamıştır.

Lafzi yorum yaparak, bir olgunun tanınabilmesi için önceden var olması gerektiği

belirtilerek, çifte vatandaşlığın, kişinin birden fazla devletin vatandaşlığını kazandığı

andan itibaren mevcut olduğunu, bu durumun tanınmasının ise çifte vatandaşlık

olgusunun dışında bir hukuki sonuç olduğunu belirtmiştir. Temyiz kararı ile Yüksek

Mahkeme de çifte vatandaşlığı, kişinin birden fazla devletin vatandaşlığını haiz

olması durumu gibi tanımlamıştır.130

Vatandaşın en tabii haklarından biri olan seçilme hakkının böyle bir sebeple

kısıtlanmış olması tartışılsa bile, Anayasa hükmü yürürlükte kaldığı sürece bu hak

kullanılamayacaktır. Seçilme hakkını kısıtlaması ile birlikte böyle bir durumun

tespitinin de epey sorunlu olduğu kuşkusuzdur. Adaylığını sunmuş olan kişinin çifte

vatandaşlığının bulunmadığını belgelemesi kanunen talep edilmemektedir. Gerçi

böyle bir talep, yerine getirilmesi imkansız olduğundan anlamsız olurdu, adayın teker

teker bütün dünya devletlerinden vatandaşı olmadığına dair belge getirmesi gibi

durumun ne kadar akıldışı olacağını tartışmaya gerek bile yoktur. Peki, o zaman

böyle bir durum nasıl tespit edilecektir? Acaba DSK veya MSK her adayla ilgili

129
NOMER (2010), s. 34-40.
130
Azerbaycan Yüksek Mahkemesinin 06.09.2013 tarihli kararı,

http://www.supremecourt.gov.az/store/ibrahimbeyov-msk.pdf (Mart 2014’te

alınmıştır).

59
bütün yabancı devletlere başvuru mu yapacaktır? Bu sorular çifte vatandaşlıkla ilgili

yasağın uygulanabilirliğini tartışmalı konuma getirmek için yeterli olabilir.

Devlet Başkanlığına aday olmuş Rüstem İbrahimbeyov’la ilgili karara

bakıldığında, adayın Rusya vatandaşlığını kendisinin bildirmiş olduğu, ancak aynı

zamanda Rusya vatandaşlığından çıkmak için başvuru yaptığına dair belgeyi

MSK’ya sunmuş olduğu anlaşılmaktadır. MSK bu durumu tespit etmek için Rusya

Büyükelçiliğine başvurmuş, buradan alınan belge kişinin Rusya vatandaşlığını

doğrulamıştır. Vatandaşlıktan çıkarılmakla ilgili karar ise henüz verilmemiştir. Yine

yukarıda belirtildiği üzere bu durum kişinin adaylığının kabul edilmemesinin

gerekçelerinden birisini oluşturmuştur. 131 Tespit zorluğu ve yaşanmış örnekteki

uygulama dolayısıyla denilebilir ki, çifte vatandaşlığını deklare etmiş olan veya

durumu seçim kurullarınca bilinen kişilerin adaylığı kabul edilmeyecek, bu durumu

bilinmeyen ve kendisi tarafından da açıklanmayan kişiler açısından ise seçim

kurullarının bir şey yapması mümkün olmayacaktır ki, bu da adaylar açısından eşitlik

ilkesini zedeleyecektir.

Başka ülkelerin bu konudaki tutumuna bakılırsa, genelde çifte vatandaşlığın

seçilme yönünden bir engel oluşturmadığı görülür. Ülkelerin çoğunda çifte

vatandaşlar her hangi bir ayrıma tabi tutulmaksızın diğer vatandaşlarla eşit bir

şekilde seçilme yeterliğine sahiptirler. Hatta, yukarıda belirtildiği üzere bazı ülkeler

yerleşik olma şartıyla yabancılara bile seçilme hakkı tanıyabilmektedir. Ancak

Avustralya, İsrail ve Kanada gibi sınırlı sayıda ülkelerde çifte vatandaşlığı bulunan

131
Merkezi Seçim Kurulunun 27.08.2013 tarihli kararı,

http://www.msk.gov.az/plugins/pdf/datafiles/az_FILE_26AEEC-D88C57-5216C5-

10441A-AD6EF6-654064.pdf (Mart 2014’te alınmıştır).

60
 132
kişilere parlamentoya seçilme hakkı tanınmamıştır. Devletlerin çoğunluğunun

çifte vatandaşlığı bir seçilme engeli olarak düzenlememesi de, aslında vatandaş

açısından avantaj sağlaması gereken ve genelde avantajlı duruma gelmek için tercih

edilen bir statünün, temel vatandaşlık haklarından birinin kullanılamamas kabul

edilemez olduğu fikrini destekler niteliktedir.

Devletler arasında aksine anlaşmalar olmadıkça çifte vatandaşlar

vatandaşlığında bulunduğu her iki devlet bakımından hak ve yükümlülüklere tabidir.

Örneğin, her iki devlette de vergi yükümlüsü olabilir, her iki devlette de ayrı ayrı

askere gitmek zorunda kalabilir. 133 Kişinin bir başka devletin vatandaşı olması

durumu onun devlet yönetimine katılmayla ilgili en temel haklarından biri olan

seçilme hakkını etkilememesi gerekir.

Çifte vatandaşların aday olamayacaklarıyla ilgili olarak düzenlemenin yer

aldığı Seçim Mecellesi 13. madde uyarınca bu kişilerin çifte vatandaşlıkları devam

ettiği sürece aday olamayacakları gösterilmiştir. Dolayısıyla adaylık başvurularının

bitimi tarihine kadar Azerbaycan dışında diğer devletlerin vatandaşlığından ayrılan

kişiler aday olabileceklerdir.

132
GÖZLER (2011), s. 770; ŞIK, Hüseyin, “1982 Anayasasında Milletvekili Seçilme

Yeterliliği ve Mukayeseli Hukuktaki Durumu”, İnönü Üniversitesi Hukuk

Fakültesi Dergisi, Cilt 4, Sayı 1, 2013, s. 362.

133
GÖZLER (2014), s. 60.

61
 4. Başka Devletler Karşısında Yükümlülüğü Bulunmamak

Azerbaycan Anayasasının seçilme hakkı bakımından getirdiği diğer bir

sınırlama nedeni, “başka devletler karşısında yükümlülüğün bulunması” durumudur.

Kuşkusuz, bu açık seçik bir ifade değildir. Anayasa burada ne türlü bir

yükümlülükten bahsetmektedir, hangi özellikleri haiz yükümlülükler kişinin

milletvekili seçilmesinin önünde engel teşkil eder gibi sorular doğuracak bir

düzenlemedir. Anayasadaki bu tür belirsiz bir ifadenin kullanılması uygulamada da

sorun doğurmuş ve konu Anayasa Mahkemesine götürülmüştür. Azerbaycan

Anayasası Anayasa ve kanunları yorumlama yetkisini Anayasa Mahkemesine

vermiştir. Anayasa Mahkemesi bu yetkisine dayanarak Anayasada geçen “başka

devletler karşısında yükümlülüğü bulunma” ifadesini yorumlamıştır.

Anayasa Mahkemesinin 01 Ağustos 2003 tarihli kararıyla “başka devletler

karşısında yükümlülüğü bulunmayan” ifadesinin hukuki anlamının vatandaşın

yabancı devletlerle bağlılığına ve bağımlılığına neden olabilecek ilişkilerin varlığı ile

ilgili yükümlülükleri içerdiğini belirtmiştir. Kararda her bir somut olayda

yükümlülüklerin uzun süreliğine başka ülkelerde yaşamayla ilgili meydana gelen

sürekli, sıkı ve düzenli ilişkilerin varlığına neden olan vergi, ülke sınırlarını belirli

süre terk etmemek ve benzeri diğer siyasi ve hukuki yükümlülüklerin “başka

devletler karşısında yükümlülüğü bulunma” ifadesi bağlamında

değerlendirilebileceği gösterilmiştir.134

Anayasa Mahkemesinin kararından anlaşıldığı üzere Anayasanın milletvekili

ve Devlet Başkanlığı seçimlerinde adaylıkla ilgili sınırlaması olan “başka devletler

karşısında yükümlülüğü bulunma” ifadesinin sınırları net olarak belirlenememiştir.

134
http://www.constcourt.gov.az/decisions/71 (Mart 2014’te alınmıştır).

62
Ancak yine de sınırları net olarak belirlenmemekle birlikte başka devletlere bağımlı

olma sonucu doğurabilecek nitelikteki yükümlülüklerin adaylık bakımından engel

oluşturacağını söylemek mümkündür. Anayasa Mahkemesi, Anayasa kuralını

yorumlaması gerekirken, sadece Anayasadaki hükmü tekrarlamış, verdiği örneklerle

ise olayı daha da içinden çıkılamaz hale getirmiştir. Kuşkusuz, ne tür

yükümlülüklerin bağımlılık yaratacağına somut olaylarda karar verilecektir, ancak

özellikle vergi yükümlülüğünün böyle bir yükümlülüğe örnek olarak verilmesi yeni

sorunlar yaratabilecektir. Başka bir ülkede çalışan ve ya işletme sahibi olan bir

kimsenin vergi yükümlülüğünün olması normaldir ve bu durumu söz konusu devlete

bağımlı olma gibi nitelendirmek abartılı olmuştur. Çünkü vergi yükümlülüğü bir

bağımlılık oluşturmamaktadır. Anayasa mahkemesi getirdiği örnekleri “hukuki ve

siyasi nitelikte“ saymaktadır, oysaki vergi yükümlülüğü mali bir yükümlülüktür. Bir

ülkedeki mali yükümlülüğün bir başka ülkedeki siyasi hakları kullanma engeli olarak

öngörülmesi isabetli olmamıştır.

“Başka devletler karşısında yükümlülüğü bulunmama” şartıyla ilgili çok

tartışılır bir karar da MSK tarafından verilmiştir. Öncelikle belirtmek gerekir ki,

adayın başka devletler karşısında yükümlülüğü bulunup bulunmaması ile ilgili

herhangi bir belge sunması yasal olarak zorunlu değildir ve adaylık için sunulacak

belgeler arasında böyle bir belge gösterilmemiştir. Dolayısıyla bu durumun tespiti de

çifte vatandaşlıkta olduğu gibi seçim kurullarının üzerine düşmektedir. 2013

Başkanlık seçimlerinde muhalefet partileri bloku tarafından adaylığı sunulmuş olan

Rüstem İbrahimbeyov, kanunda şart olmamasına rağmen Rusya devletinin yetkili

kurumlarından almış olduğu, Rusya devleti karşısında herhangi bir yükümlülüğü

bulunmadığını tespit eden belgeyi MSK’ya takdim etmiştir. MSK adaylıkla ilgili

63
kararında adaylığı kabul etmemiş ve bunun gerekçelerinden biri olarak da Anayasada

ve kanunda yer alan “başka devletler karşısında yükümlülüğü bulunma” durumunu

göstermiştir. İşte karardaki tartışmalı ifade şu şekildedir:

“...başka ülkeler karşısında yükümlülüğünün bulunmadığı kanaatini

oluşturacak yeterli gerekçelerin mevcut olmaması... “135

Kararda yer alan ifadeden de anlaşılacağı üzere, MSK bu konuda kendisinin

mevcut bir olguyu ispatlamak zorunda olduğunu kabul etmeyip, karşı tarafı bir

olgunun mevcut olmadığını ispat etmekle yükümlü kılmıştır. Kuşkusuz, böyle bir

talebin anayasal ve yasal bir gerekçesi bulunmamaktadır. Ayrıca, karardan

anlaşıldığı üzere, bir olgunun yokluğuna kanaat getirmek için yeterli gerekçenin

bulunmamasından, onun varlığı sonucuna varılmaktadır, oysaki bunun tam tersi

olması gerekirdi. Adaylık başvurusu yapan kişinin “başka ülkeler karşısında

yükümlülüğü” bulunduğu kanaatini oluşturacak yeterli gerekçenin yokluğunun, onun

böyle bir yükümlülüğünün bulunmadığı şeklinde kabul edilmesi gerekmekteydi.

Anayasadaki muğlak ifade, Anayasa Mahkemesinin kararındaki genişletici yorum ve

MSK kararındaki garip yaklaşım birlikte değerlendirildiğinde, “başka devletler

karşısında yükümlülük bulunmaması” şartı, hukuki niteliğini kaybetmiş

görünmektedir. Böylesi bir muğlaklıkla seçim kurullarında söz sahibi olan güçlerin

tasvip etmedikleri her hangi bir aday, kolaylıkla seçim yarışması dışında

bırakabileceklerdir. İktidardakilerin kendilerine rakip olarak gördüklerine karşı bir

135
Merkezi Seçim Kurulunun 27.08.2013 tarihli kararı,

http://www.msk.gov.az/plugins/pdf/datafiles/az_FILE_26AEEC-D88C57-5216C5-

10441A-AD6EF6-654064.pdf (Mart 2014’te alınmıştır).

64
silah olarak kullanılma özelliği taşımaktadır. Dolayısıyla, çifte vatandaşlık engelinde

olduğu gibi bu düzenleme de objektif olarak tespit zorluğu söz konusu olduğundan

Anayasadan çıkarılması yerinde olacaktır.

5. Görev Uyuşmazlığı

Temsili demokrasilerde birtakım görevlerde bulunanların adaylıklarını

koymalarına, görevlerinden istifa etmeleri koşuluyla izin verilmektedir. Bunun

gerekçesi, adaylıkla bir arada bu görevlerine devam etmelerinin seçim adaleti

açısından sakınca taşımasıdır. Amaç, nüfuzun kötüye kullanılması ile adaylar

arasında yarışın eşitliğinin bozulmasını engellemektir. 136 Örneğin bazı ülkelerde

hakimler, subaylar gibi hassas görevler yapan kamu görevlileri istifa etmedikçe

seçimlerde aday olamazlar. Bu yasağın diğer bir gerekçesi de tarafsız olması gereken

kimselerin tarafsızlıklarının sağlanmasıdır.137 Bazı kamu görevlilerinin seçimlerde

aday olmalarının yasaklanması bir yandan kamu hizmetinin seçim amaçları için

kullanılmasını önlemek, diğer yandan da seçmeni kamu görevlilerinin baskılarına

karşı korumaktır.138

Görev uyuşmazlığı ile ilgili yasakların getirilmesinin bir diğer gerekçesi de

kamu gücünün ve kaynaklarının seçimde haksız rekabete yol açmasını engellemektir

ve demokratik ülkelerde bu kurum sıkı kurallara bağlanmıştır. Hatta bazı ülkeler bu

136
ARASLI (1989), s. 86.
137
GÖZLER (2011), s. 772.
138
TEZİÇ (2014), s. 328.

65
sakıncaları gidermek için diğerlerine göre aşırı sayılabilecek düzenlemeler bile

getirmekteler. Örneğin, Brezilya’da Milli Kongre’ye adaylığını koymuş bakanların,

seçimlerden altı ay önce görevlerini bırakmaları gerekir.139

Azerbaycan Anayasası görev uyuşmazlığı nedeniyle aday olamayacak

kişilerin kimler olduğunu düzenlemiştir. Bu düzenlemeyle Anayasa sadece kamu

görevlilerini değil, neredeyse tüm meslek sahiplerini kapsamıştır. Askerler, hakimler,

devlet memurları, din adamları ve bilimsel, pedagojik, edebiyat, sanat alanları

dışında karşılığı ödenen herhangi bir faaliyetle uğraşanlar bu görevleri ve uğraşıları

devam ettiği sürece milletvekili adayı olamazlar.

Anayasa genel olarak askerler tabirini kullandığından dolayı hem mecburi

askerlik görevini yapmakta olanlar, hem de meslek olarak asker olanlar, yani subay,

astsubay ve diğer asker kişiler görevleri devam ettiği sürece milletvekili adayı

olamazlar. Azerbaycan Anayasasında milletvekili adayı olabilmek için askerliğini

yapmış olma şartı bulunmamaktadır. Eğer askerliğini yapmamış aday milletvekili

seçilirse, milletvekilliği süresince askerliği tecil edilir.

Hakimler de hakim oldukları sürece milletvekili adayı olamazlar.

Devlet memurları da memuriyetleri süresince milletvekili adayı olamazlar.

Din adamları da milletvekili adayı olamazlar. Anayasayla milletvekili adayı

olmaları yasaklanan din adamları meslek olarak din adamı statüsünde bulunanları

kapsamaktadır. Meslek olarak din adamı statüsü ise “Dini inanç özgürlüğü hakkında”

139
MİŞİN, A.A., Konstitusionnoe Pravo Zarubejnıx Stran, Belıe alvı, Moskva

2000, s. 166.

66
kanunda düzenlenmiş şekilde anlaşılması gerekir. 140 Söz konusu kanun meslek

olarak dini faaliyeti, din eğitimine ve öğretimine, dindar insanların dini

gereksinimlerine, dinlerin yayılmasına, dini törenlerin yapılmasına, vaazların

okunmasına, din kurumlarının idari ve kurumsal yönetimine ilişkin faaliyet olarak

tanımlamış ve bunlarla uğraşan dini eğitimi olan kişileri meslek olarak din adamı

diye isimlendirmiştir. Bu kişiler de mesleklerini davam ettirdikleri sürece aday

olamazlar.

Anayasanın, bu kuralı hem laikliğin bir gereği olarak, hem de din adamlığı

statüsünden yararlanarak seçmenleri etkilemenin karşısını almak amacıyla getirmiş

olduğu savunulabilir141.

Anayasa yukarıda sayılanlarla yetinmemiş, daha kapsamlı bir ifade de

getirerek genel olarak karşılığı ödenen faaliyetle uğraşanların milletvekili adayı

olamayacakları kuralını getirmiştir. Bu kuralın istisnası ise bilimsel, pedagojik,

edebiyat ve sanat alanında çalışanlardır. Görüldüğü üzere bu kuralla adeta önceki

sayılanları da kapsamaktadır. Anayasa hükmünün amacı adeta milletvekilliğini

neredeyse tüm parasal konulardan soyutlamaktır. Sanki milletvekilliği kutsal bir

görev olarak addedilmekte ve bunun herhangi bir para karşılığı yapılan uğraşla

birlikte yürütülmesi engellenmeye çalışılmaktadır. Kuşkusuz, bu kadar genel bir

yasaklama getiren bir hukuk kuralının uygulanması birçok sorunlar doğuracak ve

tam uygulanması da imkansız olacaktır. Nitekim bu kural doğrultusunda aday olmak

140
MUHTAROVA, Arife, “Belediyyeye seçib-seçilmek hüququ ve onun heyata

keçirilmesi gaydaları”, Azerbaycan, 21. 10. 2011.

141
ESGEROV, Ziyafet, Konstitusiya Hüququ, Bakı Universiteti Neşriyyatı, Bakı

2011, s. 354.

67
isteyen bir avukat, işadamı ve bu kural kapsamına giren diğer çok sayıda meslek

sahipleri mesleklerini bırakmak zorunda kalacaklardır. Dolayısıyla anayasanın böyle

bir genel sınırlama getirmesini başta ifade edilen amaçla, yani görevlerinden dolayı

seçmenleri etkileyebilme olanağının karşısını alma amacıyla bağdaştırmak kolay

olmayacaktır. Hatta bu kuralın amacını aştığını da söylemek mümkündür. Çünkü

kamu yetkisi kullanmakta olan kişilerin adaylık durumunda bu görevlerinden

ayrılmalarının, seçimlerin etki altında kalmaksızın yapılması açısından önem taşıdığı

kuşkusuzdur, ancak bu kuralın kamu gücü kullanmakla ilgili olmayan kişileri

kapsayacak şekilde genişletilmesi pek isabetli görülemez.

Uygulamada da bu kuralın işe yaradığı pek söylenemez, örneğin işadamları

şirketlerinin yönetiminden çekildiklerini ireli sürmekte, ancak fiilen yönetmeye

devam etmektedirler142. Hatta birtakım önemli görevlerde bulunanlar bu görevleri

yürütürken para almadıklarını, yani yaptıkları işin karşılığı ödenen faaliyet

kapsamına girmediğini ileri sürmektedirler. Bu konuda sorulan sorulara

parlamentonun basın sözcülüğünden verilen yanıtta milletvekillerinin yalnız bir

yerden ücret aldıkları, bunun da Milli Meclis olduğu belirtilmiştir. 143 Uygulama

yönünden sorunlar doğuran ve uygulanması objektif olarak imkansız olan böyle bir

hükmün Anayasadan kaldırılması veya uygulanabilir bir şekle sokulması

gerekmektedir. Hatta bu kural ilk defa 1995 tarihli kanunla konmuş, ancak uygulama

zorluğu düşünülerek, bu kanunla yapılacak ilk seçim dönemi için bir geçiş süreci

142
“Konstitusiyanı pozan deputatlar?”, http://deyerler.org/print:page,1,24442-

konstitusiyand-pozan-deputatlar.html (16.02.2012 tarihinde alınmıştır); “Bextiyar

Sadıqovun deputatlığı leğv oluna biler”, Tezadlar, 10.05.2011.

143
“Deputatların rektor olması qanuna ziddir”, Şerq, 18.07.2013.

68
öngörülerek, Milli Meclisin üye sayısının %15’ni geçmemek üzere bu kuraldan

istisnaların tanınabileceği de düzenlemiştir. Bu istisnalar sonraki dönemlerde

tanınmasa da kurala uyulmadığı görülmektedir.

Görev uyuşmazlığı ile ilgili kuralın gevşemesinin nedenlerinden biri de

SM’de görevleri gereği milletvekili olamayacakların adaylık süreci ile ilgili

kurallardır. Bilindiği üzere Türk seçim mevzuatında milletvekili seçilemeyecek olan

kişiler görevlerinden çekilmedikçe aday olamazlar. Ancak Azerbaycan Anayasasında

da bulunan bu kural Azerbaycan Seçim Mecellesinde açık ve net biçimde

düzenlenmemiştir. Adayların seçim kurulunca kayda alınması için böyle bir şart

getirilmemiştir. Seçimlerle ilgili kanundaki düzenlemeyle görev uyuşmazlığı kuralı

esnetilerek anlamsızlaştırılmıştır. SM 69. maddesinde kamu görevlisi olan adayların,

yalnız görevlerini yerine getirmekten alıkonuldukları takdirde seçim propagandası

yapabilecekleri düzenlenmiştir. Dolayısıyla kamu görevlisi görevine devam ettiği

sürede aday olarak seçime girebilir, ancak seçim propagandası yapamaz.

Uygulamada, seçim propagandasını yapabilmek için adayların propaganda

döneminde izne ayrıldıkları görülmektedir. Hatta kanunun ilgili maddesi

görevdeyken propaganda yasağına devlet tarafından tanınan televizyon ve radyodaki

ücretsiz seçim konuşmalarını istisna olarak öngörmüştür.

SM 70. maddesinde de kayda alınmış adayın kayda alındığı tarihle seçim

sonuçlarının resmen ilan edileceği tarih arasında ücretsiz izne ayrılması gerektiği

düzenlenmektedir. Bununla ilgili kural İş Hukuku mevzuatında da düzenlenmiş ve

işçilerin seçimlerde aday oldukları takdirde adaylıklarının resmileştiği tarihten

seçimlerin resmi sonuçlarının ilan edildiği tarihe kadar ücretsiz izin haklarının

69
bulunduğu tespit edilmiştir. 144 Dolaysısıyla seçime aday olarak katılan kişi

milletvekilliği ile bağdaşmayacak olan görevinden adaylık süresince kesin olarak

ayrılmamakta, sadece izinli sayılmaktadır. Doğal olarak izni bittiği tarihten sonra

görevine devam edebilir.

Görevden kesin olarak ayrılma yalnız milletvekili seçilmiş olduğu

kesinleşenler için söz konusudur. SM 173. maddesine uygun olarak, milletvekili

seçilmiş olan kişi sonuçlar ilan edildikten sonra 60 gün içerisinde milletvekilliği ile

bağdaşmayan görevinden ayrıldığını gösteren belgeyi veya en geç 3 gün içerisinde

ayrılacağına dair taahhütnameyi MSK’ya sunmak durumundadır. Seçilen ve

görevinden ayrılan adayı MSK milletvekili olarak kaydeder ve kendisine milletvekili

kimliği verir. Ancak görevinden ayrılmayan kişiler için MSK-nın kendisinin karar

verme yetkisi bulunmamaktadır. MSK’nın ilgili seçim bölgesinde sonuçların iptal

edilmesi için mahkemeye başvurması ve mahkeme sonucuna göre işlem yapması

gerekecektir . Mahkeme bu gerekçeyle ilgili seçim bölgesinde sonuçları iptal ederse,

∗

tekrar seçimler yapılacak, aksi yönde karar verirse, ilgili kişiye milletvekili kimliği

vermek durumunda kalacaktır. Tespiti çok kolay olan bir konuda MSK’ya yetki

verilmemiş olması isabetli olmamıştır.

Kanundaki bu düzenlemenin sorunlu olduğu açıktır ve belki de milletvekilliği

ile bağdaşmayacak görevde bulunanların milletvekilliğine devam ediyor olmalarının

nedeni de bu sorunlu düzenlemeye dayanmaktadır. Kanun, koymuş olduğu

sorumlulukları yerine getirmek için kesin süreler vermekte, ancak bu kurallara

uyulmamasının kesin yaptırımlarını belirlememektedir. Kuşkusuz, bu kadar açık bir

144
GASIMOV, Alış, Emek Hüququ, Adiloğlu Neşriyyatı, Bakı 2007, s. 363.

∗
Uygulamada MSK’nın bu tür bir başvurusuna rastlanılmamıştır.

70
düzenleme sonucunda karar verme yetkisinin de Seçim Kuruluna verilmiş olması

daha isabetli bir çözüm olabilirdi. Kanundaki süreler içinde yükümlülüğünü yerine

getirmemiş olan adayın seçim sonuçları Seçim Kurulu tarafından iptal edilebilirdi.

Burada MSK’ya karar verme yetkisinin tanınması, kararı hukuka aykırı gören kişinin

mahkemeye başvurma olanağı verilmesi daha yerinde bir düzenleme olurdu.

Seçimlerin yönetimi ile ilgili olan çok önemli bir konuda seçimleri yönetecek organa

yetki verilmemiş olması isabetli bir tercih olmamıştır.

Görev uyuşmazlığı dolayısıyla milletvekili seçilmiş kişiler hakkında MSK’ya

yetki verilmemişken, milletvekillerinin daha sonra milletvekilliği ile bağdaşmayacak

bir görev kabul etmesi durumunda milletvekilliğinin düşmesine karar verme

yetkisinin MSK’ya verilmiş olması da ilginçtir. Seçim Mecellesi 175. maddesi

uyarınca milletvekilliğinin düşme nedenlerinden birincisi olan seçimler zamanı

oyların yanlış hesaplanması gerekçesiyle düşme kararı Anayasa Mahkemesince,

mahkemenin kesinleşmiş hükmüyle suç işlemiş olduğu tespit edildiği gerekçesiyle

düşme kararı yargılamayı yapan mahkemece verilmektedir. Vatandaşlıktan çıkma

veya başka devletin vatandaşlığını kabul etme, milletvekilliği ile bağdaşmayan bir

görev kabul etme ve istifa etme hallerinde ise milletvekilliğinin düşmesi kararını

MSK verecektir.145

145
Örneğin, milletvekili olan Ali Ahmedov, 22 Ekim 2013 tarihinde Başbakan

yardımcısı görevine getirilmiş ve MSK’ya başvurarak milletvekilliğine son

verilmesini istemiştir. MSK bunun üzerine karar vererek ilgili kişinin

milletvekilliğinin düşmesine karar vermiştir (MSK’nın 12.11.2013 tarihli kararı,

http://www.msk.gov.az/plugins/pdf/datafiles/az_FILE_6E3145-99A594-A08144-

97CA58-7FA775-B0699B.pdf (Mart 2014’te alınmıştır).

71
 MSK’ya, milletvekilliği ile bağdaşmayan görevi milletvekili seçildikten sonra

kabul eden kişiler hakkında karar verme yetkisi tanınmışken, böyle bir görevdeyken

milletvekili seçilmiş olanlar açısından yetki verilmemiş olması çelişkili bir

düzenlemedir.

Dolayısıyla Azerbaycan’da görev uyuşmazlığı ile ilgili kuralla getirilmiş

yasaklar geniş kapsamlı olsa da, yasal düzenlemeler bu kuralın amacına uygun bir

şekilde sonuç doğurabilmesi için yetersiz kalmaktadır. Bu hususta yalnız kamu

olanaklarını kullanabilecek olanların adaylığına yasak getirilmesi ve bu yasakların da

uygulanabilmesi için kesin kuralların konulması isabetli olurdu.

6. Hükümlü Olarak Ceza İnfaz Kurumlarında Bulunmamak

Anayasa gereğince mahkemenin kesinleşmiş kararıyla hapis cezasına

çarptırılmış kişiler milletvekili seçilemezler. Azerbaycan hukukunda mahkeme

kararları kesinleştikten sonra uygulanmaktadır ve kişinin mahkeme kararına dayalı

herhangi bir kısıtlamaya tabi tutulması için kararın kesinleşmesi gerekir. Mahkeme

kararı istinaf ve temyiz süreleri içinde kesinleşmiş sayılmaz. Eğer mahkeme kararına

karşı süresi içerisinde istinaf ve temyiz başvurusu yapılmamışsa karar kesinleşir.

Karara karşı istinafa ve temyize başvurulmuşsa kararın kesinleşmesi istinaf veya

temyiz kararı sonucunu bekler. Dolayısıyla söz konusu süreler içinde kesinleşmiş bir

mahkeme kararı olmadığından adaylığa engel bir durum da bulunmamaktadır. Sonuç

itibariyle istinaf veya temyiz başvurusu üzerine veya böyle başvurular yapılmamakla

kesinleşmiş hapis cezası hükmü milletvekilliği adaylığı için engel oluşturacaktır.

72
 Anayasa açıkça “kesinleşmiş mahkeme hükmü ile ceza infaz kurumlarında

ceza çekenler” tabiri kullandığından, hapis cezası dışında, kişinin milletvekili

olmasını engellemeyen başka bir cezaya çarptırılmış olanların seçilme haklarına bir

engelin bulunmadığının kabul edilmesi gerekir.

7. Ceza Süresi Bitmiş Olmasına Rağmen Bazı Suçlardan Dolayı Hüküm

Giymiş Olmamak

Ülkelere göre farklılık arz etmesi ile birlikte, bazı fiilleri, özellikle bazı

suçları işleyerek ahlaki bakımdan liyakatsiz olduğu anlaşılan kişilerin parlamento

üyesi olması engellenmeye çalışılır.146 Örneğin, Türkiye’de 1982 Anayasasında (m.

76/2) tek tek belirtilen suçlardan hüküm giymiş olanların, sonrasında affa uğramış

olsalar dahi milletvekili seçilemeyecekleri düzenlenmektedir.

Azerbaycan Anayasası da her türlü suçtan değil, yalnız ağır suçlardan

mahkumiyeti milletvekilliğine engel olarak düzenlemiştir. Anayasa ağır suç tabiri

kullandığından, kuşkusuz, ne tür suçlarla ilgili mahkumiyetin milletvekilliğine engel

oluşturduğunu Ceza kanunlarına esasen belirlemek mümkün olacaktır. Azerbaycan

Cumhuriyeti Cinayet Mecellesi (Ceza Kanunu) düzenlediği fiilleri, niteliğine ve

kamu güvenliğine oluşturduğu tehdit derecesine bağlı olarak, “büyük kamusal tehdit

oluşturmayan”, “az ağır”, “ağır”, ve “özellikle ağır” suçlar diye tasnif eder (m.

15.1). Ceza kanunu ile hapis cezası öngörülmemiş veya üst sınırı iki yıldan fazla

olmayan hapis cezaları öngörülmüş olan fiiller “büyük kamusal tehdit oluşturmayan”

146
GÖZLER (2011), s. 772.

73
suçlar (m. 15.2), üst sınırı yedi yıldan fazla olmayan hapis cezaları öngörülmüş olan

fiiller “az ağır” suçlar (m. 15.3), üst sınırı on iki yıldan fazla olmayan hapis cezaları

öngörülmüş olan fiiller “ağır” suçlar (m. 15.4), on iki yıldan fazla hapis veya daha

ağır cezalar öngörülmüş olan fiiller ise “özellikle ağır” suçlar (m. 15.5) olarak

tanımlanmıştır. “Özellikle ağır” suçlar yalnız kasıtla işlenebilen fiiller olarak,

diğerleri ise hem kasıt, hem de taksirle işlenebilen fiiller olarak düzenlenmiştir.

Hangi tür suçların milletvekilliğine engel oluşturacağı konusunda Seçim

Mecellesi de Cinayet Mecellesine (Ceza Kanunu) atıf yapmış (m. 13) ve söz konusu

kanunun 15.4. ve 15.5. maddelerinde düzenlenen suçlardan mahkumiyeti

bulunanların milletvekili seçilemeyeceklerini belirtmiştir. Dolayısıyla söz konusu

kanun maddelerinde düzenlendiği için “ağır” ve “özellikle ağır” suçlardan

mahkumiyeti bulunanlar milletvekilliğine aday olamayacaklar.

Azerbaycan hukukunda mahkumiyet dolayısıyla getirilen yasaklar ömür boyu

devam etmez. Ceza hukukunda “mahkumiyetin kaldırılması” ve “mahkumiyetin

ödenmesi” kurumları bulunmaktadır. Bu kurum, Türk Ceza Hukukunda cezaların

adli sicilden silinmesi kurumuna benzer sonuçlar doğurmaktadır. İşlenmiş olan suçun

özelliğine bağlı olarak hapis cezasının sona ermesinden belirli süreler geçtikten sonra

mahkumiyet “ödenmiş” sayılır veya bu süreler geçmeden kaldırılmasına karar verilir.

Şöyle ki, Cinayet Mecellesi 83. maddesi uyarınca ağır suçlardan dolayı hüküm

verilen cezanın bitmesinden altı yıl sonra, özellikle ağır suçlardan dolayı cezanın

bitmesinden sekiz yıl sonra mahkumiyet “ödenmiş” sayılır. Söz konusu süreler

geçmeden de kişi hayat tarzı ile ıslah olunduğunu ispatlarsa, mahkemeye başvurusu

üzerine mahkumiyeti kaldırılabilir. Yine aynı maddede mahkumiyetin “ödenmesi” ve

kaldırılmasının mahkumiyetle ilgili tüm hukuki sonuçları hükümsüz kılacağı

74
düzenlenmiştir. Mahkumiyetle ilgili hukuki sonuçlardan biri de milletvekilliğine

engel oluşturmasıdır ve bu hüküm gereğince mahkumiyeti “ödenmiş” veya

“kaldırılmış” olan kişiler milletvekilliğine aday olabileceklerdir. Dolayısıyla seçilme

hakkı ile ilgili yasağın kişiyi ömür boyu takip etmemiş olması isabetli bir düzenleme

olarak dikkati çekmektedir.

Seçilme hakkına getirilen yasaklar ömür boyu sürmemektedir, ancak bunun

istisnası olarak düşünülebilecek özel bir düzenleme Anayasanın başka bir

maddesinde bulunmaktadır. Anayasanın Vatana Sadakat başlığı taşıyan 74.

maddesinde, “göreve seçim veya atama yoluyla gelip, yasama, yürütme veya yargı

organlarında çalışan, Azerbaycan Anayasasına sadık kalacağına ant içmiş kişi,

devlete karşı suçlarda, devlete karşı başkaldırı ve devlet darbesinde itham edilir ve

bu itham doğrultusunda mahkum edilirse, bu görevlerden gitmiş sayılır ve bir daha

bu göreve gelemez” hükmü yer almaktadır.

Anayasadaki bu düzenlemenin somut olarak bir görevde bulunan kişilerin

hüküm giydikleri takdirde yine aynı göreve gelemeyeceklerini mi, yoksa bu tür

görevlerden hiçbirine gelemeyeceklerini mi kastettiği tartışılabilir. Çünkü maddenin

lafzi yorumuyla sadece aynı göreve gelme yasağının söz konusu olduğu

düşünülebilir. Dolayısıyla, en azından, görevdeyken bu suçları işlemiş ve hüküm

giymiş olan kişilerin, ömür boyu bir daha aynı göreve gelemeyecekleri sonucu

çıkarılabilir.

Ancak, kanunun sözünden çok ruhuna ve amacına yönelmiş mantıki

yorumla147 maddenin düzenleniş biçimi de dikkate alınırsa, vatana sadakat yemini

etmiş olan kişilerin bu yeminlerine aykırı davranarak suç işlemelerinin, aynı şekilde
147
GÜRİZ, Adnan, Hukuk Başlangıcı, Siyasal Kitabevi, Ankara 2013, s. 67.

75
önem atfedilen bütün görevler açısından güvenilirliklerinin kaybı sonucunu

doğurduğu düşünülebilir. Anayasadaki bu düzenlemeden görevde bulunan kişiler

açısından siyasal nitelikli suçların bağışlanmaz olarak kabul edildiği görülmektedir.

Ancak, siyasal niteliği ağır basan bu tür suçlarla ilgili düzenlemenin siyasal rakipleri

sıradan çıkarmak için kullanılabilme olasılığı daha büyüktür. Yasama, yürütme ve

yargıyı etkileyebilen iktidarlar siyasal mücadeleyle baş edemedikleri rakiplerini bu

yolla siyaset alanından (en azından yasal zeminde siyaset alanından)

uzaklaştırabilirler.

Anayasada siyasal haklar açısından çok sakıncalı sayılabilecek bu düzenleme

yasa koyucu tarafından değerlendirilmemiş ve seçim mevzuatında milletvekilliğine

adaylık şartları bakımından böyle bir yasak getirilmemiştir. Seçim kurullarının

uygulamalarında da adaylık bakımından böyle bir kısıtlamaya rastlanılmamıştır.

Kuşkusuz, düzenlemenin Anayasada bulunması da tek başına sakıncalı olmakla

birlikte seçim mevzuatına alınmamış olması olumlu yaklaşımdır.

Anayasada bulunan ancak yasal uygulaması olmayan bu düzenlemenin

Anayasa kabul edildikten sonra değişiklikler yapılırken (2002 ve 2008 tarihlerinde)

dikkate alınmamış olması da ilginçtir. Siyasetle uğraşanların üzerinde bir “Demokles

kılıcı” gibi duran böyle bir düzenlemenin Anayasadan çıkarılması yerinde olur.

76
 İKİNCİ BÖLÜM

AZERBAYCAN’DA SEÇİMLERİN YÖNETİMİ VE DENETİMİ

I. SEÇİM BÖLGELERİ VE SEÇİM KURULLARI

A. Seçim Bölgelerinin (Çevrelerinin) Belirlenmesi

Seçim yapılan ülkenin genişliği, nüfusun yoğunluğu, yerel özellikler ve

ilişkiler, adayla seçmen arasındaki ilişkilerin sağlanmasındaki zorunluluklar (seçim

örgütlenmesi ve seçim işlemleri ile ilgili) seçim yapılması için ülkenin bölümlere

ayrılmasını gerektirmektedir bu bölümlerin her birisine seçim bölgesi (veya çevresi)

denir.1

Seçim reformları konusundaki tartışmaların çoğu Mill’in meşhur “bir kişi -

bir oy, bir oy – bir değer” özdeyişiyle ifade edilen eşitliğe bir şekilde ulaşılması

amacını gütmektedir.2 Seçim bölgelerinin belirlenmesi de bu bağlamda seçimlerin

sağlıklı yapılması açısından çok önemli hususlardan olup, başta seçimde eşitlik

ilkesinin uygulanması olmak üzere sağlıklı, adil seçim sonuçlarına ulaşılması

açısından önem taşımaktadır. Eğer seçim bölgelerindeki seçmen sayısı birbirinden

önemli oranda farklı olursa, bir seçmen – bir oy olarak ifade edilen eşitlik ilkesinin

1
SEZEN (2010), s. 141.
2
TAYLOR, Peter J.; GUDGIN, Graham; JOHNSTON, R. J., “The Geography of

Representation: A Review of Recent Findings”, Electoral Laws and Their Political

Consequences içinde, Editor Bernard Grofman, Arend Lijphart, Agathon Press, Inc,

New York 1985, s. 190.

77
bir önemi kalmayacaktır. Bir seçim bölgesinde adaylar daha az sayıda seçmen

desteğiyle seçilebilirken, bir başka seçim bölgesinde seçilebilmek için daha fazla

sayıda seçmen desteğine ihtiyaç duyulacaktır. Aynı zamanda farklı bölgelerden

seçilmiş olan temsilcilerin farklı sayıda seçmeni temsil etme durumuyla

karşılaşılacaktır.

Seçim bölgelerinin seçmen sayısının birbirinden farklı olması sorunu birçok

ülkede söz konusudur. Özellikle nüfus hareketliliğinin daha hızlı olduğu gelişmiş

ülkelerde de bu sorun görülmektedir. Bu sorunun önlenmesi için yasal tedbirlerin

alınması gereklidir. Seçim bölgelerinin sınırlarının partizan gerekçelerle belirlenmesi

ise hiçbir şekilde hoş görülecek bir tutum değildir ve adalet duygusunu rencide ettiği

ortadadır. Seçim bölgelerinin mutlak olarak birbirine eşit olacak şekilde belirlenmesi

mümkün olmayabilir, ancak keyfi dengesizliklere yol verilmemesi gerekmektedir.3

Çünkü seçimle oluşan bir parlamentonun, temsil niteliğinin kusursuz olabilmesi için,

seçilmiş her parlamento üyesinin, eşit sayıda seçmeni temsil etmesi gerekir.4

Seçim bölgelerinin sınırları belirlenirken, seçmen sayısı eşitliğine dikkat

edilmesiyle birlikte ve en az onunla aynı öneme sahip diğer bir konu da sınırların

hangi kriterlere göre çizilmesidir. Seçim bölgelerinin sınırları belirlenirken dikkat

edilmesi gereken husus, ilgili bölgeyi gerçekten temsil eden adayın belirlenmesine

olanak tanınmasıdır. Bu, seçim bölgelerinin aynı zamanda belli ortak menfaatleri

bulunan topluluklara denk gelmesi anlamını taşır.5

3
KARAMUSTAFOĞLU (1970), s. 134-135.
4
TEZİÇ (2014), s. 323.
5
International Electoral Standards, s. 28.

78
 Bu konuda daha önceden belirlenmiş olan ve insanların alışmış oldukları idari

sınırlara uyulması daha isabetli olacaktır. Seçim bölgelerinin herhangi bir siyasi

partinin veya akımın avantajlı veya diğerinin dezavantajlı duruma sokulması için

kasıtlı şekilde belirlenmesi seçim adaletini kuşkusuz zedeleyecektir. Sadece her

hangi bir partiye verilen oyların sayısı değil, bu oyların ülke çapında seçim bölgeleri

açısından nasıl dağılmış olduğu da seçim sonuçlarını etkilemektedir. 6 Belirli

grupların oylarının seyreltilmesi veya azaltılmasına yol açacak şekilde seçim

bölgelerinin sınırlarının yeniden belirlenmesi kabul edilemez.7

Sonuç olarak bir ülkede seçim bölgeleri belirlenirken, nüfus açısından

yaklaşık olarak eşit sayılarda olmasına, daha önceden mevcut olan sınırlara

uyulmasına, topluluk özelliğinin korunmasına, dağınık olmamasına dikkat edilmesi

gerekmektedir.8

Azerbaycan’da parlamento 125 milletvekilinden oluştuğu ve her bölge bir

milletvekili çıkaracağı için ülke genelinde 125 seçim bölgesi oluşturulması

gerekmektedir. Bu seçim bölgelerinin oluşturulmasında uyulacak esaslar Seçim

Mecellesinin 29. maddesinde belirlenmektedir. Yasa gereğince Merkezi Seçim

Kurulu 125 seçim bölgesini her beş yılda bir oluşturacaktır. MSK seçmen sayısı ile

ilgili merkezi yürütme organları ve belediyelerce sunulmuş olan bilgileri temel alarak

seçim bölgelerini oluşturacaktır. Yapılması gereken ilk işlem toplam seçmen

sayısının 125’e bölünmesiyle bir milletvekili için gerekli olan ortalama seçmen

6
TAYLOR; GUDGIN; JOHNSTON, s. 192.
7
Human Rights and Elections, s. 15.
8
MONROE, Burt L., “Understanding Electoral Systems: Beyond Plurality versus

PR”, PS: Political Science & Politics, Vol. XXVII, No. 4, December 1994, s. 679.

79
sayısının bulunmasıdır. Seçim bölgeleri oluşturulurken bölgedeki seçmen sayısının

ortalama seçmen sayısına yakın olması gerekir. Yüzde 5, ulaşım zorluğu bulunan

yerlerde ise yüzde 10 oranına kadar sapmaya izin verilmekle mevcut idari sınırlara

uygun olarak seçim bölgelerinin oluşturulması gerekir.

Yasal düzenlemeyle getirilen seçim bölgelerinin 5 yılda bir güncelleştirilmesi

kuralı kuşkusuz, seçim adaleti ve eşitlik bakımından yerinde bir tercihtir. Seçim

bölgelerinin kanunla sabitlendiği ve değiştirilmesi için kanun değişikliğine gidilmesi

gerekli olan ülkelerde nüfus hareketliliğinin yoğun olması durumunda seçim

bölgeleri arasındaki dengesizliklerin uzun yıllar giderilmediği görülmüştür.9

MSK seçim bölgelerini oluştururken ülkenin idari yapılanmasını göz önünde

bulundurarak öncelikle “rayon” (il) isimli idari sınırlara uygun seçim bölgeleri

oluşturmaktadır. Seçim bölgeleri de rayonların ismini taşımaktadır, örneğin “82

sayılı Ağcabedi seçim bölgesi” gibi. İlgili rayonun seçmen sayısı kanundaki

kriterlere yakın olursa, rayon sınırlarını aşmamaya dikkat edilmektedir (Ek: 1).

Kanundaki kriterlerden farklı sayılar olursa komşu rayonlar bir bölgede birleştiriliyor

veya komşu rayonların birkaç belediyesi diğer komşu rayonun seçim bölgesine

katılıyor, böylece iki veya daha fazla rayonun sınırları bir seçim bölgesi oluşturacak

şekilde birleştiriliyor, örneğin, “83 sayılı Ağcabedi – Fuzuli seçim bölgesi” veya “97

sayılı Goranboy – Ağdam – Terter seçim bölgesi” gibi.10

9
TEZİÇ (2014), s. 323-324.
10
https://www.infocenter.gov.az/content/?i=18&title=dsk-in-hududlari (Nisan

2014’te alınmıştır).

80
 Ek:1. Seçim Bölgelerinin Sınırları
(Kaynak: http://www.msk.gov.az/az/mskxerite/ (Kasım 2015’te alınmıştır)

81
 Ancak uygulamada kanunda öngörülmüş olan kriterlerden sapmaların olduğu

tespit edilmiştir. 2010 seçimleri ilgili raporda seçim bölgelerinin 35’inde seçmen

sayısının ortalama bölge seçmen sayısından farklılığı yüzde ondan fazla, hatta

bazılarında önemli ölçüde fazla olduğu görülmüştür ki, kuşkusuz bu durum

seçimlerde eşitlik ilkesinin zedelendiğini gösterir. 11 Bununla ilgili olarak 2010

seçimlerinde en uç örnekler olarak gösterilebilecek, 122 sayılı Hankendi seçim

bölgesinde 4747, 5 sayılı Şahbuz – Babek seçim bölgesinde 29290, 54 sayılı Şabran

– Siyezen seçim bölgesinde 48470 seçmen bulunmaktaydı. 12 Seçim bölgesi için

ortalama seçmen sayısı, 2010 milletvekili seçimlerinde toplam seçmen sayısı

4.928.594 olduğundan bunun 125’e bölünmesi ile 39 428 olduğu bellidir. Dolayısıyla

yukarıda söz konusu edilen yasal kural gereği seçim bölgelerindeki seçmen sayısı en

düşük 35485, en fazla 43371 olabilirdi. Yukarıdaki örneklerden de görüldüğü üzere

seçim bölgelerinin belirlenmesindeki yasa kuralı önemli ölçüde ihlal edilmektedir.

Bu durum oy hakkının eşitliği ilkesini ihlal ettiği gibi değişik seçim bölgelerinde

adaylığını sunmuş olan adaylar açısından da eşitsizlik durumu oluşturmaktadır.

Örneğin 122 sayılı seçim bölgesinde yarışan adaylar seçim propagandalarını 474713

11
Beyanat, s. 4.
12
https://www.infocenter.gov.az/archive/millimeclis.aspx (Nisan 2014’te alınmıştır).
13
122 sayılı seçim bölgesi çok istisnai bir örnektir. Halen işgal altında olan bu bölge

nüfusunun büyük çoğunluğu Ermenilerdir, ancak bölgede yaşamakta olan

Ermenilerin seçimde oy kullanmalarını Azerbaycan devleti sağlayamamaktadır.

Bölgedeki diğer vatandaşlar ise göç etmek zorunda bırakılmış ve ülkenin çeşitli

yerleşim birimlerinde ikamet etmektedirler. Söz konusu rakam seçim bölgesinin göçe

zorlanmış olan bu kısmının oluşturduğu rakamdır.

82
seçmenin, 5 sayılı seçim bölgesinde yarışan adaylar 29290 seçmenin çoğunluğunun

oyunu almak üzere kurmaları gerekirken, 54 sayılı seçim bölgesinde yarışan adaylar

ise 48470 seçmenin çoğunluğunun oyunu almak için mücadele etmek zorunda

kalmışlardır.

Seçim bölgesinin bilinmesi, yapılacak işlerin plan ve koordinasyonu

açısından önemlidir.14 Seçim bölgeleri 5 yılda bir MSK tarafından oluşturulurken

önceki sınırlara bazen uyulmadığı görülmektedir. Örneğin, 2000 yılında 57 sayılı,

2005 ve 2010 seçimlerinde 83 sayılı seçim bölgesi Ağcabedi rayonunun birkaç

belediyesi ile sırasıyla 2000 yılında Berde rayonunun, 2005 yılında Ağdam

rayonunun, 2010 yılında ise Fuzuli rayonunun birkaç belediyesinin birlikte

oluşturduğu seçim bölgeleri olmuştur.15 Bu durum coğrafi temsilin gerekçeleri ile

uyuşmadığı gibi bu bölgelerde adayların seçim kampanyası yapma konusunda epey

zorluklarla karşılaşması sonucunu doğurabilecek niteliktedir. Örneğin, 2005 yılında

bu bölgede seçimi kazanamamış olan aday veya onun partisi, gelecek seçimlerde

kendisini daha güçlü konuma getirecek tedbirler almış, bölgeye dair plan ve

http://www.msk.gov.az/az/beyanatlar/433/ (Nisan 2014’te alınmıştır).

14
KARAMAN, Dursun, Seçim Hukuku ve Uygulaması, Seçkin Yayınları, Ankara

2011, s. 21.
15
Bu konuda ilginç olan sonucu burada belirtmek gerekir. Seçim bölgesinin sınırları

bu kadar önemli derecede değiştirilmiş olmasına rağmen, 2005 ve 2010 seçimlerinde

seçilmiş olan bölge milletvekili aynı kişidir.

(http://www.msk.gov.az/uploads/protokollar/MSK_protokol_2005.pdf,

http://www.msk.gov.az/uploads/protokollar/MSK_protokolu_2010.pdf (Ocak

2015’te alınmıştır)).

83
programlar yapmış, seçmenlerle irtibatını artırmış olsa bile, seçim bölgesinin

sınırlarının bu derecede değiştirilmiş olması, böyle bir çalışmayı boşa çıkarabilir.

Seçim bölgelerinin sınırları ise uygulamaya bakılırsa, seçimlerden hemen önce

belirlenmektedir.

Seçim bölgelerinin oluşturulmasındaki diğer önemli bir sorun da işgal edilmiş

rayonların seçmenlerinin oy kullanacağı seçim bölgeleridir. Bu bölgelerdeki nüfus

Azerbaycan’ın birbirinden farklı bölgelerine dağılmış olsa da, seçimlerde aynı seçim

bölgesinde oy kullanılmaktadır. Bu da birbirine çok uzak yerlerde yaşayan

seçmenlerin aynı adaylara oy kullanması ve birbirinden çok uzakta yer alan seçim

sandıklarının kurulması sonucunu doğurmaktadır. Örneğin, Ek: 2’deki haritada

görülebileceği gibi, önemli bir kısmı işgal altında olan Fuzuli rayonunda

oluşturulmuş olan 84 sayılı Fuzuli seçim bölgesinin seçim sandıkları birbirinden 350

km ve hatta daha fazla uzaklıkta kurulmaktadır.16 Bu durum bir kaç açıdan sorun

doğurabilecek nitelik taşımaktadır. Öncelikle artık uzun yıllardır ortak coğrafi ortamı

paylaşmayan kişiler seçimlerde ortak bölgede aynı adaylara oy kullanmaktadırlar ki,

bu kural olarak kabul edilmiş olan coğrafi temsil kavramı ile uyuşmamaktadır (işgal

edilmiş bölgelerde oturan vatandaşlar 1992-1994 yıllarında göç etmek zorunda

kalmışlar). Bunun sonucu olarak söz konusu bölgelerde yarışan adaylar seçim

kampanyasını birbirinden uzak mesafelerde bulunan yerleşim bölgelerinde

gerçekleştirmek zorunda kalacaklar ki, bu da masrafları artıracağı gibi kısa bir süre

içerisinde bu bölgede seçim kampanyası gerçekleştirmeyi ve bütün seçmenlere

ulaşmayı da zorlaştıracaktır. Dolayısıyla bu açıdan da mali gücü ve parti örgütü

16
https://www.infocenter.gov.az/content/Hududlar_pdf/DSK84.pdf (Nisan 2014’te

alınmıştır).

84
yeterli ölçüye ulaşamamış adaylar yönünden aleyhte sonuç doğurabilecektir ki,

kuşkusuz, bu durum daha çok muhalefet partilerini dezavantajlı duruma sokmaktadır.

İşgal edilmiş olan topraklardan göç ederek ülkenin diğer bölgelerinde yaşamlarını

sürdüren seçmen sayısı 2010 yılı seçimlerinde 340000 olmuş ve 11 seçim

bölgesindeki bu seçmenlerin oy kullanmaları için ülkenin birbirinden uzakta bulunan

noktalarında seçim sandıkları kurulmuştur.17

SM 29. madde ile aralarında sınır bulunmayan idari birimlerin aynı seçim

bölgesine dâhil edilmesi ve seçim bölgeleri oluşturulurken belli seçmen gruplarının

çoğunluk oluşturması amacıyla sınırların belirlenmesi yasaklanmıştır. Bu hükümle

yasaklanan, Garrymandering 18 yöntemidir ve bu yöntemin daha çok tek isimli

çoğunluk sistemlerinde yapılabilir olduğunu belirtmek gerekir. 19 Ancak yukarıda

belirtildiği üzere işgal edilmiş olan yerleşim birimlerinde oluşturulmuş olan seçim

bölgelerindeki seçmenlerin fiilen yaşadıkları yerler birbirinden uzakta

bulunmaktadır, dolayısıyla sınırı bulunmayan idari birimlerle ilgili yasaklama bunlar

açısından uygulanmayacaktır. Garrymandering yasağına gelince, kanunda

yasaklanmış olsa bile buna uyulmadığının ispatının ne kadar zor olduğu ortadadır.

17
Beyanat, s. 4.
18
ARASLI (1989), s. 138- 140; FARRELL, David M., Electoral Systems, A

Comparative Introduction, Palgrave, China 2001, s. 14-17; LOWENSTEIN;

HASEN (2004), s. 245-360; KARAMUSTAFAOĞLU (1970), s. 112-113; TEZİÇ

(2014), s. 324-325.
19
RUSH, Mark E., “Garrymandering: out of the Political Thicket and Into the

Quagmire”, PS: Political Science & Politics, Volume XXVII, Number 4, December

1994, s. 683.

85
Ek: 2. 84 Sayılı Seçim Bölgesinin Ülke Geneline Yayılmış Sandık Kurulları
Kaynak: https://www.infocenter.gov.az/content/Hududlar_pdf/DSK84.pdf (Nisan
2014’te alınmıştır).

86
Yukarıda ispatının matematiksel bir hesaplama ile kolayca yapılabileceği seçim

bölgelerindeki seçmen sayısının ortalama seçmen sayısından yüzde 5 ve yüzde

10’dan daha fazla farklı olamayacağı ile ilgili yasağa bile 35 seçim bölgesi üzere

uyulmadığı not edilmişti, bu durumda ispatı bu kadar zor olan bir konuda yasağa

uyulup uyulmadığının tespiti daha da tartışmalı bir konu olacaktır.

B. Seçmen Listesi (kütüğü)

Seçmen listesi seçme hakkının güvence altına alınması bakımından önem

taşımaktadır. Seçme hakkı vatandaşın sahip olduğu bir haktır ve Gönenç, bu hakkın

karşılığında, devletin seçmen listelerini gereği gibi düzenleyerek bu hakkın etkin

biçimde kullanılmasını güvence altına alma ödevi olduğunu söylemektedir.20 Yalnız

iyi düzenlenmiş bir liste sistemi, seçimlerin dürüstlüğünü ve güvenliğini sağlamak

bakımından devletin ödevini yerine getirmiş olduğunun göstergesi olabilir. Çünkü iyi

düzenlenmemiş, türlü boşluklarla dolu olan bir liste sistemi sakat uygulamalar

(kasıtlı veya kasıtsız) ve seçim yolsuzlukları doğurur. Demokrasinin henüz

yerleşmediği, bir bakıma deneme döneminde bulunduğu ülkelerde, seçmen

listelerinin zaman zaman siyasal amaçlarla kullanıldığı, manipüle edildiği de bir

gerçektir.21

Azerbaycan’da seçmen listesi MSK tarafından hazırlanır (SM m. 45). Yasa

gereği her yıl seçmen listesinin güncellenmesi için gerekli bilgilerin sandık seçim

20
GÖNENÇ (2008), s. 183.
21
KARAMUSTAFAOĞLU (1970), s.183.

87
kurullarınca hazırlanarak bölge seçim kurulları aracılığıyla MSK’ya sunulması

gerekir. Seçmen listesine seçim sandığı, seçim bölgesi ve ülke bazında seçmenlerle

ilgili bilgiler kaydedilir. Seçmen listesinde seçmenlerle ilgili bilgiler aşağıdakilerdir:

- seçmenin soyadı, adı, baba adı,

- doğum yılı (18 yaşını yeni doldurmuşsa ek olarak gün ve ay)

- ikametgah adresi

- seçim sandığının numarası

Seçmen listeleri her yıl 30 Mayıs tarihine kadar onaylanır ve oy kullanma

gününe en az 25 gün kala kesinleştirilir. Bu tarihten sonra oy kullanma gününe kadar

seçmenler, listeye MSK tarafından belirlenmiş usule uygun olarak Sandık Kurulu

tarafından eklenebilir. Oy kullanma günü listede herhangi bir ekleme ve değişiklik

yapılamaz (SM m. 46).

Seçmen listelerinin oluşturulmasında çok ciddi sorunların olduğu gözlemciler

tarafından ileri sürülmektedir. 7 Kasım 2010 seçimlerinde kayıtlı seçmen sayısının

yaklaşık 4,8 milyon olmasına karşın, Devlet İstatistik Kurumunun 1 Ocak 2010

tarihine ilişkin raporunda seçmen yaşındaki nüfusun yaklaşık 6 milyon olmasından

dolayı aradaki ciddi farka vurgu yapılmıştır.22 Yaş şartı dikkate alındığında oy hakkı

bulunan vatandaşların, genel olarak nüfusun %65-70 oranını oluşturması gerekir.23

Seçmen listelerindeki düzensizlikler bütün ülkelerde karşılaşılabilecek

sorunlardandır. Hatta köklü demokrasilerden olan Büyük Britanya’da 1981 yılında

yapılan bir araştırmada 2.5 milyon seçmenin (toplam sayının %6.7’i) listelere kayıtlı

olmadığı, 2.6 milyon seçmenin (toplam sayının %7’i) de yanlış kaydedildiği

22
Beyanat, s. 5.
23
CEFEROV (2002), s. 133.

88
sonucuna ulaşılmıştır. 1994 yılında ise seçmen yeterliğine sahip kişilerin %95’nin
24
seçmen listelerine kayıtlı olduğu belirlenmiştir. Ancak bu rakamlarla

kıyaslandığında Azerbaycan’da seçmen kitlesinin %20’ye yakın kısmının seçmen

listelerine kayıtlı olmayışının ciddi bir sorun olarak görülmesi gerekir.

C. Seçimleri Yönetecek Organ

Demokratik devletlerin anayasaları topluma, özgürce kendi yönetimini

belirleyebilme, düzenli aralıklarla onu başka bir yönetimle değiştirebilme olanağı

sunmaktadır. 25 Demokrasinin birinci kriteri, siyasal partiler arasında, iktidarın

muhalefet grupları üzerinde baskı ve kısıtlamalarının bulunmadığı veya asgari

düzeyde olduğu, hakkaniyete uygun ve açık bir oy yarışmasıdır. 26 Bu oy

yarışmasının, yani seçimin yönetimi ve denetimi konusundaki düzenlemeler

kuşkusuz, adil ve hakkaniyete uygun seçim için hayati önem taşımaktadır.

Butler, seçim konusundaki reformlar üzerindeki tartışmaların en önemli üç

sorusundan birinin de seçimlerin yapılmasını kimin yöneteceği sorusu olduğunu

belirtmektedir.27

24
TURPIN (1995), s. 418.
25
TURPIN, Colin, British Government and The Constitution, Butterworths,

London, 1995, s. 416.

26
HUNTINGTON (1996), s. 299.
27
BUTLER, David, “Electoral Reform”, The Changing Constitution içinde, Edited

by Jeffrey Jowell and Dawn Oliver, Clarendon Press, Oxford 1989, s. 371.

89
 Seçim yönetiminin genel olarak yürütmenin görevi olduğu kabul edilmektedir

ve yürütmenin iktidarı elinde bulunduran hükümetin etkisinden tam anlamıyla uzak

kalması düşünülemez. Seçim yönetimi yürütmeye bırakıldığı takdirde, ona tarafsızlık

kazandıracak birtakım yöntemlerin bulunması temsili sistemlerin ortak sorunudur.

Bu sorun, seçim için özel hükümet (seçim hükümeti) kurmak, bürokrasinin

tarafsızlığını sağlamak, görev ve yetkileri çeşitli yürütme kademeleri arasında

bölüştürmek, seçimin yönetimi görevini özel bir organa bırakmak yollarıyla

çözümlenebilir. Bu yöntemler arasında en uygun yöntem seçim yönetimini bu iş için

kurulmuş özel bir organa bırakmaktır. Ancak bu organda görev yapacak kişilerin,

yetkileri ve seçimleri bakımından iktidardan bağımsız olmaları sağlanmadıkça böyle

bir uygulamanın da amacına uygun sonuç vermesi beklenemez.28

Venedik Komisyonunun Seçim Konularında İyi Uygulama Kodu 3.

maddesinde seçimi yönetecek organ konusundaki kriterler belirlenmiştir. Buna göre,

seçim kanununu uygulamakla görevli tarafsız bir organın bulunması, özellikle idari

makamların siyasi iktidardan bağımsız olmasına dair uzun süreli yerleşik bir gelenek

bulunmadığında, ulusal düzeyden seçim sandıklarının bulundukları merkezlere kadar

her düzeyde bağımsız ve tarafsız seçim kurulları oluşturulması, merkezi seçim

kurulunun daimi nitelikte olması, bu kurulda yargı organından en az bir üyenin,

parlamentoda temsil edilen veya seçimlerde belli bir yüzdenin üzerinde oy almış

siyasi partilerin temsilcilerinin bulunması gerekir. Seçim kurullarında kararların

nitelikli çoğunluk veya oybirliği ile alınması yönteminin tercih edilmesi tavsiye

edilmiştir.

28
ARASLI (1989), s. 132-133.

90
 Seçimler, Demokrasi ve Güvenlik Küresel Komisyonu, seçimlerin

dürüstlüğünü sağlamak ve teşvik etmek için hükümetlere, bağımsız, profesyonel,

seçimlerin yapılması için gerekli mali kaynaklara zamanında erişebilme dahil tam

yetkili, kamunun güveneceği şeffaf seçimleri yapabilecek seçim yönetim organlarını

oluşturmayı tavsiye etmektedir.29

Seçimlerin kim tarafından yönetileceği30 Azerbaycan Anayasası tarafından

somut olarak belirlenmemiştir. Hatta seçimleri yönetecek organın nitelikleri ile ilgili

olarak her hangi somut bir düzenleme de bulunmamaktadır. Sadece 18 Mart 2009

yılında Anayasada yapılan değişikliklerle parlamento ve Devlet Başkanlığı

seçimlerinin savaş durumu sebebiyle zamanında yapılamaması ile ilgili getirilen yeni

düzenlemeyle dolaylı olarak seçim organından bahsedilmektedir. Anayasanın bu

konudaki 84 ve 101. maddelerinde “seçimin yapılmasını temin eden devlet organı”

tabiri geçmektedir. Bunun dışında seçim yönetiminin belirlenmesi yetkisi tamamıyla

yasa koyucuya bırakılmıştır. Seçimlerle ilgili düzenlemeler diğer kanunlara oranla

daha önemli sayılmış ve Anayasa tarafından bu kanunların mutlak çoğunluk olan 63

oyla değil, 83 oyla kabul edilebileceği gösterilmiştir (m. 94). Azerbaycan’da

seçimleri düzenleyen kanun, 3 Haziran 2003 tarihinde yürürlüğe girmiş Seçim

Mecellesidir (Devlet Başkanlığı, parlamento, belediye seçimleri ve referandumla

ilgili düzenlemeleri içeren kanun). Seçim Mecellesi genel hükümleri içeren üç kısım

ve Devlet Başkanlığı, parlamento ve belediye seçimleri ve referandum ile ilgili özel

kuralları içeren birer kısım olmak üzere 246 maddeden oluşmaktadır.

29
Deepening Democracy, s. 62.
30
Karşılaştırmalı olarak seçim kurullarının oluşumu, görevleri ve yetkileri

konusunda düzenlemeler için, GÖNENÇ (2008), s. 109-140.

91
 Seçim Mecellesi 17. maddede seçimlerin ve referandumların Seçim

(Referandum) kurulları tarafından organize edileceğini ve gerçekleştirileceğini

belirler. Seçim kurulları kanunla belirlenmiş yetkileri çerçevesinde seçimlerin

hazırlanmasını, yapılmasını, oylamanın ve seçimlerin sonuçlarının belirlenmesini,

vatandaşların seçim haklarının gerçekleştirilmesini ve korunmasını sağlar, bu

haklarının ihlal edilip edilmediğini denetler. Devlet kurumları, belediyeler, diğer

kurum ve kuruluşlar, gerçek ve tüzel kişiler seçim kurullarının işine müdahale

edemezler. Bu tür müdahalelerin ilgili kanunlar gereğince cezai ve idari

sorumluluklar doğuracağı ve cezalandırılacağı hükme bağlanmıştır.

1. Merkezi Seçim Kurulu

Seçim Mecellesi 18. maddede seçim kurullarının sistemini düzenler. Bu

sistem, Azerbaycan Cumhuriyeti Merkezi Seçim Kurulu, bölge seçim kurulları ve

sandık (mıntıka) seçim kurullarından oluşur. Merkezi Seçim Kurulu (MSK) seçim

kurullarının faaliyetlerini yönetir. Aynı madde seçim kurullarının Anayasanın 3, 83,

101 ve 142. maddelerine31 uygun olarak sürekli faaliyette bulunan (sandık seçim

kurulları dışında) devlet organı olduğunu tespit eder. Seçim kurullarının yetki süresi

5 yıldır.

31
Anayasanın 3. maddesi referandumla, 83. maddesi Milli Meclis (parlamento)

seçimleriyle, 101. maddesi Devlet Başkanlığı seçimiyle, 142. maddesi ise belediye

seçimleriyle ilgili düzenlemelerdir.

92
 Seçim Mecellesi 24. maddede MSK’nın kuruluşunu düzenler. MSK 18

üyeden oluşmaktadır ve üyeler parlamento tarafından seçilir. 6 üye Milli Mecliste

çoğunluğu oluşturan siyasal parti, 6 üye hiç bir siyasal parti üyesi olmayan

(bağımsız) milletvekilleri, 6 üye ise Milli Mecliste azınlıkta bulunan siyasal partiler

tarafından gösterilen adaylar arasından seçilir. Bağımsız milletvekillerini temsil eden

adaylar bağımsız, devlet memuru olmayan ve tercihen hukuk eğitimi almış kişiler

olmalıdır. Bu adaylardan biri çoğunluk partisi temsilcilerinin, biri de azınlık partileri

temsilcilerinin oluru alınarak aday gösterilir. Tüm MSK üyeleri yüksek eğitim

görmüş olmalıdırlar. Seçim Mecellesinin örgütsel desteğe sahip olmayan bağımsız

milletvekillerini, seçim kurullarının belirlenmesi konusunda çoğunluk ve azınlık

(Kanun “iktidar” ve “muhalefet” tabirlerini kullanmamıştır) partileriyle eşit düzeyde

görmesi ilginç olduğu kadar, uygulaması tartışmalı sonuçlar doğuracak nitelikte bir

yaklaşımdır. Adı üstünde “bağımsız” milletvekilleri, bu düzenlemeyle siyasal bir güç

(hatta ülke düzeyinde örgütsel yapıya sahipmiş gibi) olarak kabul edilmiştir. Birbiri

ile ilgisi olmayan bağımsız milletvekillerinden bir araya gelerek seçim kurullarına

üye belirlemeleri istenmektedir.

MSK üyeleri milletvekili dokunulmazlığı kadar koruyucu olmasa da,

dokunulmazlık hakkına sahiptir. Seçim Mecellesi 27. maddesi uyarınca MSK üyesi

suçüstü halleri dışında Azerbaycan Cumhuriyeti Başsavcısının oluru olmadan cezai

kovuşturmaya tabi tutulamaz, yakalanamaz, tutuklanamaz, mahkemece idari ceza

tedbirlerine tabi tutulamaz, aranamaz, gözaltına alınamaz.

Merkezi Seçim Kurulu kendi sekretaryasını oluşturur. Sekretarya Kurul

tarafından kabul edilmiş yönetmelik uyarınca görev yapar.

93
 a. Merkezi Seçim Kurulu Toplantı ve Karar Yeter Sayısı

Seçim mevzuatında çok fazla değişiklik yapılan hususlardan birisi de

Merkezi Seçim Kurulunun ve diğer seçim kurullarının yapısı ve toplantı ve karar

yetersayısıdır. 2000 yılında kabul edilmiş kanunda MSK üyelerinin sayısı ve seçilme

yöntemi mevcut duruma benzer şekilde, karar yetersayısı ise üye tamsayısının üçte

ikisi olarak öngörülmüştü. Bu durumda muhalefet partilerinin Kurulun

toplanabilmesini ve karar alabilmesini etkileme olanakları bulunmaktaydı. Muhalefet

partileri de seçim süreci ile ilgili talepleri karşılanmadığı sürece Seçim Mecellesi

yürürlüğe girdikten sonra oluşturulan ilk MSK’nın çalışmasını engellemek

maksadıyla bağımsız parlamento üyelerinin kendileriyle anlaşarak sunabilecekleri bir

adayla ilgili olarak engelleme yoluna gitmişlerdir.32 Buna tepki olarak ve daha sonra

benzer engellemelerin önüne geçmek maksadıyla kanunda değişiklik yapılarak karar

yetersayısı düşürülmüş ve bağımsız milletvekillerini temsil edecek üye adaylarından

birisinin azınlıktaki partilerin oluruyla belirlenmesi şartından vazgeçilmiştir. 33

Dolayısıyla bu düzenlemeden sonra artık parlamentodaki azınlık partileri kendi

adaylarını sunmasalar bile çoğunluktaki parti ve bağımsızların sunacakları

adaylardan seçilmiş olan toplam 12 üye ile karar alınabilecekti. Yapılan düzenleme

sonrasında muhalefet partilerinin MSK’daki etkisi sıfıra indirilmiş ve seçimler bu

şekliyle gerçekleştirilmiştir. Yapılan seçimlerde bu partiler meclis dışı kalmıştır.

32
ZÜLFÜGARLI (2010-1), Meherrem, Seçki Sistemleri ve Seçki Komissiyalarının

Teşkili, Yerli ve Beynelxalq Tecrübe, Azerbaycanda Vetendaş Cemiyetinin

İnkişafına Yardım Assosiasiyasının Yayını, Bakı 2010, s. 4.

33
http://az.trend.az/news/politics/1213501.html (23.02.2012 tarihinde alınmıştır).

94
Meclisin azınlıkta bulunan partileri değiştikten sonra MSK üyelerinin seçim yöntemi

yine eski haline getirilmiştir.

Merkezi Seçim Kurulunun kararlarını hangi çoğunlukla vereceği konusu da

Seçim Mecellesinde ayrıntılı şekilde düzenlenmiştir. 28. madde uyarınca Kurulun

toplantı yetersayısı 12’dir ve karar yetersayısı toplantıya 12 üye katılırsa 8, 13 üye

katılırsa 9, 14 veya 15 üye katılırsa 10, 16 üye katılırsa 11, 17 veya 18 üye katılırsa

12’dir.

2003 yılında Avrupa Konseyinin Venedik Komisyonu tarafından,

Azerbaycan hükümetine seçim komisyonlarının 1/3’ü iktidar partisi, 1/3’ü

parlamentoda temsil edilen partiler, 1/3’ü parlamentoda temsil edilmeyen, ancak son

seçimlerde en az %1 oy almış partilerden olmak üzere eşit ağırlıkta oluşturulması

tavsiye edilmiş, ancak bu tavsiyeye uyulmamıştır.34 Seçim komisyonlarının yapısı

halen tartışılmaktadır. Mevcut yapıyı sadece iktidar partisi ve “iktidar yönlü” 35

partiler savunmaktadırlar. Mevcut seçim mevzuatı “mükemmel” olarak

34
ZÜLFÜGARLI (2010-1), s. 4; Beyanat, s. 3; Caviar Diplomacy, How

Azerbaijan Silenced the Council of Europe (Part 1), Europen Stability Initiative,

Berlin, 2012, s. 18.

35
Azerbaycan siyasi arenasında kendilerini “iktidar yönlü” partiler diye isimlendiren

partiler de bulunmaktadır ve hatta bu partiler iktidar partisi olan Yeni Azerbaycan

Parti’sinin önderliğinde 1998 yılında “Azerbaycan Devletçiliği ve Vatandaş Birliği

Uğrunda Demokratik İttifak” oluşturmuşlardır. İttifak, iktidarın iç ve dış politikasını

desteklediğini, reformların yapılmasında ona “aktif ideolojik yardım” göstereceğini

beyan etmişti. (Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası A. Bakıhanov adına Tarih

İnstitutu, Azerbaycan Tarihi, VII Cild, “Elm” Neşriyyatı, Bakı 2008, s. 291.

95
 36
nitelendirilmektedir. Diğer partiler ve sivil toplum örgütleri ise seçim

kurullarındaki mevcut yapının değiştirilmesini, muhalefet partilerinin etkin konuma

getirilmesini veya tamamen bağımsız ve tarafsız bir yapıya dönüştürülmesini talep

etmektedirler. 37 Seçim kurullarının iktidar ve muhalefetin eşit şekilde temsiline

dayalı olarak oluşturulmamasının seçim sonuçlarının güvenilirliğini etkilediği ileri

sürülmüştür.38

2. Bölge Seçim Kurulları

Seçim Mecellesi 30. maddesi uyarınca Bölge Seçim Kurulları (BSK) MSK

tarafından atanan 9 üyeden oluşmaktadır. Eğer bölge seçim kurulu seçim veya

referandum öncesi oluşturuluyorsa oy kullanma gününden en az 50 gün önce

kurulmuş olması gerekir. BSK’ların üç üyesi, Milli Mecliste çoğunluğu oluşturan

partiyi MSK’da temsil eden üyeler tarafından, üç üyesi azınlıkta kalan partileri

MSK’da temsil eden üyeler tarafından ve üç üyesi de bağımsız milletvekillerini

MSK’da temsil eden üyeler tarafından gösterilen adaylar arasından belirlenmektedir.

MSK üyeliklerinde olduğu gibi yine bağımsız üyelerin adaylarından birinin çoğunluk

36
HACIYEVA, İrade, “Dövlet Vetendaşlarının Seçki Hüququnun Yüksek Seviyyede

Teminatı üçün Kompleks Tedbirler Heyata Keçirir”, Azerbaycan, 26. 12. 2007.
37
ZÜLFÜGARLI (2010-1), s. 4-12.
38
“Azerbaijan's 2005 Elections: Lost Opportunity”, International Crisis Group

Working to Prevent Conflict Worldwide, Policy Briefing, Europe Briefing No. 40,

Baku/Brussels, 21 November 2005, s. 3.

96
partisini, diğerinin azınlık partilerini temsil eden üyelerin oluru alınmakla sunulması

gerekmektedir.

Seçim Mecellesi 33. maddesi uyarınca BSK üyeleri seçim ve referandum

süreci zamanı MSK üyeleri gibi dokunulmazlığa sahipler. Ancak onlarla ilgili yasal

işlemlerin yapılması Başsavcının değil seçim bölgesinin ve ya onun büyük kısmının

bulunduğu il savcısının izni ile yapılabilmektedir. BSK’larda toplantı ve karar

yetersayısı şöyledir, 9 üye katılırsa 6, 7 veya 8 üye katılırsa 5, 6 üye katılırsa 4’tür.

BSK’ların sekretaryası MSK tarafından çıkarılmış yönetmelik uyarınca çalışır ve

sürekli görev yapan çalışanları MSK tarafından belirlenen miktarda ücret alırlar.

3. Sandık Seçim Kurulları

Oylamanın gerçekleştirilmesi ve oyların sayılması amacıyla beş yılda bir

seçim sandıkları oluşturulur. Sandıklar oluşturulurken belediye sınırları ve kayıtlı

olan seçmen sayısı göz önünde bulundurulmalıdır. Her bir sandıktaki seçmen sayısı

50’den az, 1500 den fazla olamaz. Bu sayılara uygunlaştırma gerekçesiyle beş yıllık

süre geçmeden de sandıklar oluşturulabilir. Sandıklar da seçimlerden hemen önce

oluşturulacaksa bunun seçimlere en az 50 gün kala yapılması gerekmektedir.

Sandık Seçim Kurulları SM 36. maddede düzenlenmiştir. SSK’lar BSK

tarafından atanmış 6 üyeden oluşur. Üst seçim kurullarına benzer şekilde buradaki

üyelerden ikisi çoğunluktaki siyasi partiyi, ikisi bağımsızları, diğer ikisi de

azınlıktaki partiyi BSK’da temsil eden üyeler tarafından aday gösterilir. Adaylıklarla

ilgili teklifler ilgili siyasal partilerin yerel örgütlerince, bağımsız adaylarla ilgili

olarak seçmenlerce BSK’daki ilgili üyelere sunulabilir. Adaylar seçim bölgesinde

97
sürekli ikametgâhı bulunan Azerbaycan vatandaşları arasından gösterilmelidir.

Sandık Kurulu üyeleri seçimlerden hemen önce belirlenecekse, bunun seçimlere en

az 40 gün kala yapılması gerekir. SSK üyeleri seçim kararı yayımladığı günden

seçim sonuçları resmen açıklandığı güne kadar geçen süre içinde ve her yıl seçmen

kütüklerinin güncellendiği süre içinde devlet bütçesinden ücret alırlar. Üyeler devlet

veya yerel bütçeden finanse edilen kurumlarda çalışmaktalarsa, işyerlerindeki

ücretleri saklı tutulur (SM m. 38).

Seçim kurulları üyeleri siyasi parti üyesi olamazlar. Sandık seçim kurulunun

en fazla iki üyesi belediye memurları arasından atanabilir. Bunlar dışında hiçbir

seçim kurulu üyesi devlet veya belediye memuru olamaz (SM m. 22 ve 36). Ancak

Azerbaycan hukukuna göre devlet okullarında çalışan öğretmenler devlet memuru

sayılmazlar 39 ve özellikle sandık seçim kurullarının üyelerinin önemli kısmı

öğretmenlerden oluştuğu görülmektedir. Bu da aslında oylamanın yürütülmesi ve

oyların sayım dökümü ile ilgili en önemli görevleri yerine getiren sandık seçim

kurulları üyelerinin yürütmeye bağımlı olarak çalışanlardan oluştuğunu

göstermektedir.

Seçim kurullarının oluşturulmasında uygulanan formül uluslararası kuruluşlar

tarafından da eleştirilmiştir. Bu eleştirilerin başlıca gerekçeleri olarak aşağıdakiler

dikkat çekmektedir. Her aşamadaki seçim kurullarının başkanları çoğunluk (iktidar)

partisi tarafından önerilmiş üyeler arasından seçilmektedir. Genel olarak iktidar

güdümünde olan seçim kurulu üyelerinin çoğunluk oluşturmasının ve kararların

alınmasında da bunların etkili olmasının muhalefet çevrelerinde ve toplumda seçim

39
RAHİMLİ, Recep, Azerbaycan Devlet Personel Yönetimi, Kültür Ajans

Yayınları, Ankara 2011, s. 50.

98
kurullarına güvensizliğin doğmasına neden olmuştur. Seçim kurullarının

bağımsızlığına ve tarafsızlığına güvenilmemektedir. Uluslararası kuruluşların seçim

kurullarında iktidar temsilcilerinin üstünlüğüne son verilmesi ve seçmenlerin,

özellikle muhalefet partilerinin güveninin sağlanması yönündeki tavsiyeleri dikkate

alınmamıştır.40

Seçimlere katılan milletvekili adaylarının, siyasi partilerin, parti bloklarının

ve seçmen teşebbüs gruplarının SSK çalışmaya başladığı andan oylama sonuçları

resmi açıklanıncaya dek birer gözlemci bulundurma hakları vardır (SM m. 36).

En az 60 seçim bölgesinde milletvekili adayları kesinleşmiş olan partiler veya

parti birlikleri her aşamadaki seçim kurullarına birer oy hakkı bulunmayan üye

atayabilirler. İlgili dairede adaylığı kesinleşmiş olan adaylar da bölge ve sandık

seçim kurullarına oy hakkı bulunmayan üyeler tayin edebilirler (SM m. 148).

II. SEÇİM SÜRECİ

A. Seçim Sürecinin Yönetimi

1. Seçim Sürecinin Başlaması

Seçim süreci seçimlerin ilanıyla başlamaktadır. Azerbaycan Anayasasında

seçimlerin ne zaman yapılacağı kesin olarak belirlenmiştir. Şöyle ki, Anayasanın 84.

maddesinde seçimlerin her beş yılda bir Kasım ayının ilk Pazar günü yapılacağı

40
AGİT Raporu, s. 7.

99
gösterilmiştir 41 . Anayasanın 109. maddesinin ilk fıkrasında ise Milli Meclise

seçimleri Devlet Başkanı belirler denmektedir. Dolayısıyla her beş yılda bir Kasım

ayının ilk Pazar günü parlamento seçimleri Devlet Başkanının kararıyla42 (Ek: 3)

yapılacaktır (SM m. 145). Seçimlerin geçersiz sayıldığı veya yapılamadığı

bölgelerde tekrar seçimler ve boşalan milletvekillikleri için ara seçimler de Devlet

Başkanının kararı ile yapılmaktadır. 109. maddeden seçimlerin Devlet başkanının

takdirine bağlı olduğu gibi bir sonuç çıkarılabilse de, 84. maddedeki düzenleme

nedeniyle, Devlet Başkanının milletvekilliği seçimlerini ilan etme yetkisi takdir

yetkisi değildir, seçim sürecini başlatmak için prosedür özelliği taşımaktadır. 43

Nitekim Anayasanın herhangi bir maddesinde Devlet Başkanının seçimleri ertelemek

veya öne alarak erken seçim kararı vermek gibi bir yetkisi de bulunmamaktadır.

41
Buradaki Anayasa hükmünün bir benzeri de Başkanlık seçimleri konusunda

yasayla getirilmiştir. Şöyle ki, Seçim Mecellesinin 178. maddesinde Başkanlık

seçimlerinin Başkanın görev süresinin bittiği yıl ekim ayının üçüncü Çarşamba günü

yapılacağı düzenlenmiştir. Yalnız 2013 yılı seçimlerinde MSK, bu tarihin Kurban

Bayramı tatiline denk geldiği gerekçesiyle seçimlerin bir hafta erkene alınması kararı

almıştır.
42
Devlet Başkanının bu konudaki ilk kararı “Ferman” adıyla, daha sonraki kararları

ise “Serencam” adıyla çıkarılmıştır. Başkanın düzenleyici işlem şeklindeki kararları

Ferman, diğerleri ise Serencam olarak isimlendirilir.

43
HALİLOV (2008), Yunis, Azerbaycan Respublikası Konstitusiyasına dair 555 sual

- 555 cavab, Qanun Neşriyyatı, Bakı 2008, s. 31.

100
Ek: 3. Devlet Başkanının Seçimlerin İlanı Hakkında Kararları

Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə seçkilərin təyin edilməsi haqqında

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN FƏRMANI

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 1-ci bəndini
rəhbər tutaraq qərara alıram:
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə seçkilər 2000-ci il noyabrın 5-nə
təyin edilsin.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti HEYDƏR ƏLİYEV

Bakı şəhəri, 6 iyul 2000-ci il № 361

Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə seçkilərin təyin edilməsi haqqında

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN SƏRƏNCAMI

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 1-ci bəndini

rəhbər tutaraq qərara alıram:
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə seçkilər 2010-cu il noyabrın 7-
nə təyin edilsin.

İlham ƏLİYEV,
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri, 3 sentyabr 2010-cu il

№ 1083

101
 Seçimlerin yapılması için kararın bir kurum tarafından alınması

gerekmektedir ki, Azerbaycan Anayasası da bu karar yetkisini Devlet Başkanına

bırakmıştır. Karşılaştırmalı örneklere bakıldığında genel olarak parlamento

seçimlerinin tarihinin devlet başkanı veya hükümetçe belirlendiği görülmektedir44.

Bazı devletlerin uygulamalarında seçimi yapılacak organa göre seçim kararını alacak

organ değişmektedir. Örneğin, Bulgaristan’da parlamento seçimlerinin tarihini

Devlet Başkanı, Devlet Başkanlığı seçiminin tarihini parlamento belirlemektedir.

Azerbaycan’da parlamento seçimlerinin tarihini Devlet Başkanı belirlerken, Devlet

Başkanı seçiminin tarihini ise Merkezi Seçim Kurulu belirlemektedir.45

Seçim zamanını kesin olarak belirleyen Anayasa, seçimlerin hangi koşullarda

ve ne şekilde ertelenebileceğini de net olarak göstermiştir. Yine 84. madde uyarınca

savaş halinde askeri operasyonların yapılması seçimlerin sağlıklı şekilde

gerçekleştirilmesine engel oluşturuyorsa seçimleri yöneten organın (Seçim Mecellesi

uyarınca seçimi yönetecek organ Merkezi Seçim Kurulu’dur) başvurusu üzerine

seçimler Anayasa Mahkemesi tarafından askeri operasyonların bitimine kadar

ertelenir. Görüldüğü üzere seçimleri ilan etme yetkisine sahip olan Devlet Başkanı

erteleme sürecine herhangi bir şekilde katılmamaktadır.

Azerbaycan Anayasası seçim erteleme kararının sadece savaş halinde askeri

operasyonların seçim yapılabilmesini olanaksız kılması gerekçesiyle alınabileceğini

düzenlemiştir. Azerbaycan Anayasası bu kararın alınması sürecine parlamentoyu

44
MALKO ve diğerleri (2003), s. 103.
45
ŞIXIYEVA (2010), K. M., “Seçki Prosesi ve Seçki Texnologiyaları”, Bakı

Universitetinin Xeberleri (Sosial-Siyasi Elmler Seriyası), S. 1, 2010, Bakı, s. 148.

102
dâhil etmemiştir. Savaş nedeniyle seçim erteleme kararı yasama işlemi olarak değil,

yargı işlemi olarak düzenlenmiştir.

Azerbaycan Anayasası seçim erteleme kararı için, bir süre sınırlaması da

öngörmemiştir. Süre öngörülmediği için, askeri operasyonların bitmesi durumunda

bunun hangi kurum tarafından tespit olunacağı konusu ise açık bırakılmıştır.

Erteleme kararının alındığı usule uygun olarak yine MSK’nın başvurusu üzerine

Anayasa Mahkemesi mi karar verecek, yoksa savaş halinin ortadan kalkmış olduğu

gerekçesiyle Devlet Başkanı mı seçim tarihini belirleyecektir? Kanımızca, eğer

Anayasa Mahkemesi kararında da Anayasadaki düzenlemede olduğu gibi erteleme

belirli bir süre için yapılmamışsa, seçim tarihinin belirlenmesi Devlet Başkanı

tarafından yapılabilmesi gerekir. Çünkü yukarıda değinildiği üzere Milli Meclise

seçimlerin Devlet Başkanınca belirleneceği Anayasanın 109. maddesinde

düzenlenmiştir. Aksi takdirde savaş nedeniyle askeri operasyonların sona erdiğinin

veya seçim yapılmasına engelin ortadan kalkmış olduğunun tespiti yine MSK’nın

başvurusu üzerine Anayasa Mahkemesi tarafından yapılması gerekecektir. Bu

tespitten sonra da seçim tarihinin tespiti Anayasa 109. maddesi uyarınca Devlet

Başkanı tarafından yapılacaktır. Normal dönemlerde seçimlerin kesin tarihi

Anayasada gösterildiğinden, Devlet Başkanının bu konuda takdir yetkisi

bulunmamaktadır. Ancak savaş sebebiyle erteleme kararı sonrasında seçim tarihinin

belirlenmesi konusunda Devlet Başkanının takdir yetkisi bulunacaktır. Ancak bu

durumda da seçim takvimindeki asgari süreler göz önünde bulundurularak

geciktirilmeden seçim gününün belirlenmesi gerekecektir. Çünkü seçimlerin

ertelenmesine sebep olan durum ortadan kalkmış bulunmaktadır ve ertelenmiş

seçimlerin yapılması gerekmektedir.

103
 2. Milletvekili Adaylarının Sunulması

Seçimlerle ilgili yasal düzenlemelerin seçim yarışına katılmak isteyen bütün

adaylara ve partilere eşit muameleyi sağlaması gerekir. Adaylık şartları açık ve net

olmalı, mümkün olduğu ölçüde, adaylığı kabul edecek organın takdirine yer

bırakmayacak kadar anlaşılır biçimde düzenlenmelidir. 46 Partilerin ve adayların

katılımını engellemek üzere makul olmayan kısıtlamalara gidilmemesi, hükümetin

desteklediği adaylar lehine ayrımcılığa olanak tanınmaması gerekir.47

Ciddi olmayan adayların baştan elenmesi amacıyla adaylığın belli sayıda

seçmenin desteğiyle geçerli olabildiği bir sistem farklı ülkelerde uygulama alanı

bulmaktadır. Örneğin, ABD, Belçika ve Danimarka’da bağımsız adaylar bakımından,

Almanya, Belçika, Hollanda, İngiltere ve İtalya’da siyasi partilerin gösterdiği adaylar

bakımından uygulanmaktadır. Bu yöntem, bağımsız adaylar bakımından, herkesin

gelişigüzel aday olmasını ve ciddi olmayan birçok adayın ortaya çıkmasını önlediği,

siyasi partiler bakımından, ciddi olmayan, sürekli bir örgüte veya büyükçe bir

seçmen kitlesinin desteğine sahip olmayan toplulukların aday göstererek seçmenleri

meşgul etmesini ve oyların istikrarlı hükümetlerin kurulmasını tehlikeye düşürecek

biçimde bölünmesini engellediği düşüncesiyle savunulmaktadır. Ancak bu koşulun

özellikle bağımsız adaylar bakımından, seçilme özgürlüğünü kısıtladığı, seçilme

yeterliğine sahip kişiler arasında seçmenlerce daha önceden tanınanlara ayrıcalık

sağladığı ve eşitsizlik yarattığı gerekçesiyle eleştirildiği de belirtilmelidir.48

46
International Electoral Standarts, s. 49.
47
Human Rights and Elections, s. 15.
48
ÖDEN, Merih, Seçmenlerin “Kişi Tercihi” Açısından Seçim Sistemleri, Yetkin

Yayınları, Ankara 2003, s. 19-23.

104
 Azerbaycan seçim hukuku seçimlerin mutlaka yarışma ortamında yapılmasını

tercih etmektedir. Bazı ülkelerde olduğu gibi Azerbaycan’da da tek bir adayın
49
bulunması durumunda seçimler yapılmamaktadır. Milletvekili adaylıkları,

adayların kendisi, oy hakkına sahip diğer vatandaşlar, partiler ve parti blokları

tarafından sunulabilir. Seçim Mecellesi 54. maddesi gereğince partiler ve parti

blokları kurul kararıyla milletvekili adayı sunabilirler. Partilerce böyle bir kararın

hangi kurul tarafından alınacağı partinin iç kurallarınca belirlenir. Parti blokları

bloka dâhil olan bütün partilerin temsilcilerinin katıldığı kurul kararıyla adaylarını

belirleyebilecektir. Sunulma biçimi farkı gözetilmeksizin bütün adayların seçime

katılabilmeleri için zorunlu sayıda imza toplamaları gerekir. Halen yürürlükte

bulunan SM 147. madde uyarınca 450 imza toplanması gerekir. İmzalar adaylığın

sunulduğu seçim bölgesindeki seçmenlerce verilecektir.

Adaylık için gerekli imza sayısı şartı Venedik Komisyonu’nun Seçim

Konularında İyi Uygulamalar Kodu’ndaki tavsiyelere uymamakla birlikte (imza şartı

uygulandığında gerekli imza sayısının toplam seçmen sayısının %1’inden fazla

olmaması tavsiye edilmektedir 50 ), eski düzenlemeye (2000 imza toplanması

gerekmekteydi) göre epey iyileştirilmiştir.

Seçimlerde, özellikle adayların BSK’lar tarafından kabul edilmesi konusunda

tartışmalar doğmaktadır. Özellikle muhalefet partileri kendi adaylarına karşı

haksızlık yapıldığını, yapay engeller çıkarılarak adayların kayda alınmadığını ileri

sürmektedirler. İmza toplanması ile ilgili olarak SM’de çok ciddi prosedür kuralları

49
ŞIXIYEVA (2010), s. 153.
50
Seçki Meselelerinde Ela Tecrübe Kodeksi, Avropa Şurasının Azerbaycan

Respublikasında İnformasiya Ofisi, Bakı 2005, s. 9.

105
belirlenmiştir. İmzası alınan seçmenle ilgili çok detaylı bilgilerin imza kâğıdına

işlenmesi talep edilmektedir. İmza atan kişinin adı, soyadı, baba adı, doğum tarihinin

yanı sıra adresinin, kimlik numarasının, kimliğin verilme tarihinin, imza tarihinin

gösterilmesi gerekir. Bu bilgilerin her hangi birindeki hata dolayısıyla imza geçersiz

sayılabilir.

7 Kasım 2010 seçimleri ile ilgili Uluslararası Gözlem Misyonunca

hazırlanmış raporda ülke çapında 1.115 kişinin adaylıkla ilgili olarak belgeleri ve

imza listelerini BSK’lara sunduğu, bunlardan yalnız 743 kişinin adaylığının kabul

edilerek kesinleştiği tespit edilmiştir. Muhalefet partilerinin adaylarının yarısından

çoğunun adaylığının kabul edilmediği, iktidar partisinin ise adaylık için başvurmuş

olan 111 adayının hepsinin adaylığının kabul edildiği görülmüştür. Adaylıkların

kabul edilmemesine en önemli gerekçe olarak adaya destek için toplanmış imzaların

geçersiz olduğu gösterilmiştir. Raporda imzaların gerçek olmadığına karar verilirken

uzman görüşüne başvurulmamasına dikkat çekilmiştir. Bazı durumlarda da imzaların

geçersiz sayılması seçmenler, adaylar veya imza toplayan kişiler hakkındaki

bilgilerin eksikliği gerekçesine dayandırılmıştır.51 Yukarıda bahsedildiği üzere imza

atan seçmenlerle ilgili en ufak bir hata, örneğin ikametgah bilgilerinin yanlış

yazılmış olması, atılmış imzanın geçersiz sayılmasına yetecek bir eksiklik olarak

değerlendirilebilmektedir.

Seçimlere katılmış olan “AHCP-Musavat” blokunun 92 adayından 35’inin,

“Garabağ” blokunun 99 adayından 32’sinin, “Islahat” blokunun 106 adayından

31’inin, “İnsan Namına” blokunun 83 adayından 19’unun, “Demokratiya” blokunun

101 adayından yalnız 17’sinin adaylığı, BSK’lar tarafından onaylanarak

51
Beyanat, s. 5.

106
kesinleşmiştir. BSK’lar tarafından adaylığı reddedilen kişilerden çok az bir kısmının

şikayetleri üzerine MSK ve mahkemelerce adayın lehinde karar verilmiştir.52 Çoğu

şikayetlerin sonucunda BSK tarafından alınan kararlar kanuna uygun bulunmuştur.

Benzer duruma bağımsızlık sonrasında yapılmış olan diğer seçimlerde de

rastlanılmıştır. 1995 seçimlerinde başvurmuş adayların %63’ü, partilerin 1/3’ü, 2000

seçimlerinde adayların yarısı, partilerin %62’si seçimlere katılamamıştır. Bu açıdan

2005 seçimleri istisna oluşturmaktadır, başvuran adayların sadece %4’nün adaylığı

kabul edilmemiştir. 53 2005 seçimleri en fazla adayın yarıştığı seçimler olarak

Azerbaycan seçim tarihine geçmiştir. 1544 aday, 58 parti veya parti bloku seçim

yarışına katılma hakkı kazanmıştır.54

Adil uygulanacağı takdirde, adaylıkların kesinleşmesi için imza şartının

isabetli olduğunu gösterecek veriler seçim sonuçlarına bakıldığında da bulunabilir.

Seçimlerde yarışan çoğu adayların düşük sayılarda, hatta bazılarının adaylığı için

toplanmış imza sayısından bile az sayıda oy aldığı görülmekteyken, adaylık için imza

şartı olmadığı takdirde “aday enflasyonu” ile karşı karşıya kalınabilmesi

mümkündür. Bu konuda 2010 seçimlerinden örnek verilecek olursa, açıklanan resmi

52
ZÜLFÜGARLI (2010-2), Meherrem, Seçkilerin Neticeleri ile Bağlı Yerli ve

Beynelxalq Teşkilatların Mövqeyi, Azerbaycanda Vetendaş Cemiyetinin İnkişafına

Yardım Assosiasiyasının Yayını, Bakı 2010, s. 16.

53
LaPORTE, Jody, “Hidden in Plain Sight: Political Opposition and Hegemonic

Authoritarianism in Azerbaijan”, Post-Soviet Affairs, Volume 31, Issue 4, 2015, s.

350.
54
VALIEV, Anar, “Parliamentary Elections in Azerbaijan: A Failed Revolution”,

Problems of Post-Communism, Volume 53, Issue 3, May/Jun 2006, s. 22.

107
seçim sonuçlarına göre, seçimlerde yarışan 690 adayın 130’unun seçimlerde almış

olduğu oyun, topladığı imza sayısına ulaşamamış olduğu görülmektedir.55

Ancak, yukarıda verilen örneklere bakıldığında imza şartının genelde

muhalefet adaylarının aleyhine sonuçlar doğurduğu görülmektedir. 2010 seçimleri ile

ilgili Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin bakmakta olduğu davalarda da imza

konusunda karar vermek için bağımsız bilirkişilerin görüşüne başvurulmamasından,

MSK uzmanlarının hipotez ve varsayımlarının yeterli görülmesinden bir eksiklik

olarak yakınılmaktadır.56

3. Seçim Kampanyası

a. Genel Bilgi

Seçim kampanyalarının adil ve dürüstçe, fiziksel ve ekonomik baskıdan uzak

şekilde yürütülmesi, demokratik sistemlerin seçim hukuku kapsamındaki temel

57
özelliklerinden biri olarak önem kazanmaktadır. Seçim mevzuatı seçim

kampanyasının bu özellikler doğrultusunda yürütülebilmesi için gerekli

55
https://infocenter.gov.az/archive/millimeclis.aspx?i=1 (Mayıs 2014’te alınmıştır).
56
OSCE, Republic of Azerbaijan Presidential Election 9 October 2013,

OSCE/ODIHR Election Observation Mission Final Report, Warsaw 24

December 2013, s. 21.

57
LOVELAND, Ian, Constitutional Law, A Critical Introduction, Butterworths,

London, 1996, s. 235.

108
düzenlemeleri içermelidir. Bu düzenlemeler adaylar arasında ciddi farklılıklar

oluşturabilecek hususların önlenmesini sağlayacaktır.

Adil ve şeffaf seçimler için seçmenlerin aktifliği kritik önem taşımaktadır.

Seçmen aktifliğini artırmak için seçim propagandası büyük bir etken olarak

değerlendirilir. Seçim propagandasının aday hakkında bilgileri seçmenlere

ulaştırmak, olumlu imajını oluşturmak, diğer rakiplerine oranla problemleri çözmede

daha fazla olanaklara sahip olduğuna seçmenleri inandırmak, rakiplerinden üstün

taraflarına dikkat çekmek gibi amaçları bulunmaktadır.58

Seçim döneminde propaganda serbestliğinin olmaması ve seçime katılacak

kişi ve partilerin bir kısmına yasaklama getirilmesi (veya avantaj sağlanması) de

seçmenlerin dolaylı olarak baskı altında olmaları anlamına gelir.59 Bu şartlarda adil

ve dürüst seçim yapılması mümkün olamayacak ve seçim sadece göstermelik bir

prosedür olmaktan başka bir anlam ifade etmeyecektir.

Seçimlerde partilere eşit olanaklar sağlanması seçimin güvenilir sonuç

doğurabilmesi açısından önem taşımaktadır. Mali kaynaklardaki veya kitle iletişim

araçlarına ulaşımdaki farklılık dolayısıyla yarışan tarafların toplumu kendi

politikalarıyla ilgili bilgilendirmek için eşit olanaklardan yararlanamaması,

seçmenlerin serbest seçim yapmalarını da engelleyebilir. Seçim kanunları ve

uygulamalarının seçime katılan partilerin herhangi birinin adil olmayan dezavantajlı

duruma düşmesini mümkün olduğunca engelleyici kesin tedbirler içermesi

gerekmektedir.60

58
ŞIXIYEVA (2010), s. 153.
59
ERDOĞAN (2012), s. 118.
60
TURPIN (1995), s. 433.

109
 b. Kampanya Süresi

Seçim süreci için öngörülmüş prosedürlerin hayata geçirilebilmesine ayrılmış

sürelerin yeterli olması da önem taşımaktadır. Seçim yarışına katılacak bütün

tarafların kendilerini seçmen kitlesine yeterince tanıtmak için makul sürelerin

tanınması gerekir.61

Demokratik ülkelerdeki uygulamaya bakıldığında çoğu itibariyle resmi seçim

kampanyası için yasal olarak azami süre belirlenmediği, tam tersine, örneğin

Kanada’da asgari sürenin belirlendiği (seçim kampanyası 36 günden az olamaz)

görülmektedir. Seçim kampanyası sürelerinin uzunluğu seçim günü nasıl bir sonuç

ortaya çıkacağını etkileyebilir. Sürenin uzun olması muhalefet partilerinin, kısa

62
olması ise iktidardakilerin işine yarayabilir. Farklı ülkelerin uygulamasına

bakıldığında seçim kampanyası için en kısa sürelerin Fransa’da (üç hafta) ve Büyük

Britanya’da (on yedi gün), en uzun sürenin ise Venezuela’da (altı aydan sekiz aya

kadar) uygulanmış olduğu görülmektedir. Bu istisnai örnekler dışında genelde

ülkelerin Venezuela kadar olmasa da Büyük Britanya’dan daha uzun süreler

öngörmekte oldukları bilinmektedir63.

61
Human Rights and Elections, s. 12.
62
WLEZIEN, Christopher, “Election Campaigns”, Comparing Democracies 3

içinde, edited by Lawrence LeDuc, Richard G. Niemi, Pippa Norris, SAGE, Los

Angeles 2010, s. 100.

63
PENNIMAN, Howard R., “Campaign Styles and Methods”, Democracy at the

Polls, A Comparative Study of Competitive National Elections, Edited by David

Butler, Howard R. Penniman, Austin Ranney, American Enterprise Institute for

Public policy Research, Washington 1981, s. 111.

110
 Azerbaycan Seçim Mecellesi seçim Propagandası ile ilgili olarak detaylı

düzenlemeler getirmiştir. SM’nin 13. Bölümü seçim propagandası ile ilgilidir (on

dört madde). Seçim propagandasının seçim gününe 23 gün kala başlayacağı ve oy

kullanmanın başlangıcına 24 saat kala bitirileceği hükme bağlanmıştır. Seçim

propagandasını kesinleşmiş adaylar, adayları kesinleşmiş olan siyasal partiler ve

siyasal parti blokları yapabilirler. SM seçim propagandasının kitle iletişim

araçlarıyla, toplantı, seçmenlerle görüşme, tartışmalar, sohbetler tarzındaki kitle

çalışmalarıyla, basılmış, sesli, görüntülü propaganda malzemeleriyle ve kanunla

yasaklanmamış her türlü usullerle yapılabileceğini tespit etmiştir (m. 74).

Propaganda süresinin çok kısa olması eleştirilmiştir. Seçim kampanyası için

öngörülen süre daha önce 75 gün iken, 2005 seçimlerinde 60 güne, daha sonra da 22

güne indirilmiştir. 2010 yılında Seçim Mecellesinde yapılan değişikliklerle adaylara

seçim propagandası yapmak için devlet bütçesinden sağlanan yardımla ilgili daha

önceki düzenlemeler de kaldırılmıştır.64

Seçim Mecellesinde propaganda ile ilgili kurallar çok sıkı tutulmuştur. Hatta

SM m. 113 hükmüne göre seçim propagandasının belirlenmiş süreden önce

başlandığı tespit edildiği takdirde adaylığın iptal edilebileceği bile düzenlenmiştir.

Çok ilginçtir ki, maddeye “bu hüküm Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasında tespit

edilmiş olan söz ve düşünce özgürlüğünün sınırlandırılmasına esas teşkil edemez”

cümlesi eklenmiştir. Kuşkusuz, bu hüküm seçim hakları, demokratik ifade özgürlüğü

bakımından ciddi sorun oluşturmaktadır. İktidar mücadelesi yürüten siyasal partiler,

bütün eylem ve söylemlerini, bunun için tek meşru yöntem olan seçimlere yönelik

olarak düzenlemekte ve seçimlerde seçmenlerin çoğunluğunun oyunu almayı

64
Beyanat, s. 3.

111
planlamaktadırlar. Seçime yönelik propagandanın seçim öncesi yirmi iki güne

sıkıştırılması siyasi mücadeleyi anlamsızlaştıracak, işin doğasına aykırı bir

düzenleme niteliği taşımaktadır. Bu kısıtlayıcı hükmü uygulamak isteyen seçim

kurulu propaganda süresi başlamadan önce herhangi bir aday hakkında yayımlanmış

olan bir makaleyi, internete yerleştirilmiş bir bilgiyi adaylığın iptali için delil olarak

kullanabilir.

Bu yasakla ilgili 2010 seçimlerinde istinaf mahkemesine kadar sürmüş bir

olay söz konusudur. BSK, seçim propagandasının başlayacağı tarih olan 15 Ekim

2010 tarihinden önce seçim propagandasına yönelik çalışmalarından dolayı bir adaya

uyarı yapılmasını ve bu uyarının basın yayın organlarında yayımlanmasını

kararlaştırmıştır. Adayın uyarı almasına neden olan faaliyeti ise daha seçim süreci

başlamadan önce, 5 Eylül 2010 tarihinde ileride aday olmayı düşündüğünü belirttiği,

kendisi ile ilgili bilgileri ve fotoğrafını içeren bildiriyi bölgedeki bütün seçmenlerin

adreslerine mektupla göndermesi ve 14 Ekim 2010 tarihinde seçim sürecinde

kendisine yardımcı olan kişilere teşekkür ilanını seçim irtibat bürosunun camına

yapıştırması olmuştur. Aday bu uyarıya karşı MSK’ya başvurmuş, MSK’nın uyarıyı

yasal bulması üzerine istinaf mahkemesine başvurmuştur. İstinaf mahkemesi de

başvuru üzerine uyarının SM hükümlerine uygun olduğuna karar vermiştir.65

65
Bakü İstinaf Mahkemesinin 30.10.2010 tarihli kararı,

http://bakuappealcourt.gov.az/decision/2(103)-5255-30.oktyabr.10-

Aygun.Abdullayeva.qetname.pdf (Aralık 2014’te alınmıştır).

112
 c. Kitle İletişim Araçlarından ve Kamusal Olanaklardan Yararlanma

Partiler, demokrasilerdeki konumları nedeniyle, çeşitli şekillerde kamunun

olanaklarından yararlanmaktadırlar. Seçim sürecinde kamuya ait kitle iletişim

araçlarından yararlanılması da önem taşımaktadır. Kitle iletişim araçlarından nasıl

faydalanılacağı konusunda batı demokrasilerinde üç temel sistem bulunmaktadır;

iktidar-muhalefet eşitliği, partiler arasında mutlak eşitlik ve partilere güçleri oranında

söz hakkı tanınması.66

Azerbaycan Seçim Mecellesi uyarınca kamusal (İçtimai, public) basın yayın

organlarının seçim propagandası yapmak üzere karşılığı devlet bütçesinden ödenmek

üzere bütün adaylara ve siyasal parti ve parti bloklarına eşit olanaklar sunmaları

gerekir. Kamusal kuruluşlardan ulusal basın yayın kuruluşlarında en az 60 seçim

bölgesinde adayları kesinleşmiş olan siyasal parti ve parti bloklarına, bölgesel basın

yayın kuruluşlarında ise herhangi bir fark gözetilmeksizin bütün adaylara ücretsiz

propaganda imkanı sunulur (m. 80). Dolayısıyla kamusal kitle iletişim araçlarından

yararlanma bakımından ulusal düzeyde partiler ve siyasi gruplara güçleri oranında,

bölgesel düzeyde ise eşit olanaklar tanınmıştır. Kamusal kitle iletişim araçları söz

konusu zorunlu ücretsiz yayınlar dışında, ayrıca ücretli propaganda için olanak

sunmaları gerekmektedir. Ücretli propaganda için yayın kuruluşları tarafından

belirlenecek şartlar bütün adaylar, siyasal partiler ve parti blokları için aynı olmalıdır

ve seçim kararı alındığı tarihten 30 gün sonrasına kadar yayımlanarak ilgililere

duyurulmalıdır. Yasa koyucu, ücretli yayınlar için asgari ve azami süreler

belirlemiştir. İlgili kural gereğince, her bir yayın kuruluşunun ücretli propaganda için

66
ÖZCAN, Hüseyin; YANIK, Murat, Siyasi Partiler Hukuku, DER Yayınları,

İstanbul 2011, s. 116.

113
belirlediği süre ücretsiz propaganda için ayrılmış toplam süreden az ve bu sürenin iki

katından fazla olamaz (m. 81).67

Devlete ait yayın kuruluşlarında seçim propagandası yapılması yasaktır (m.

77). Özel basın yayın kuruluşları seçim propagandası ile ilgili yayınları yapmak

zorunda değildir. Ancak yapması durumunda, bütün adaylar, siyasi partiler ve parti

blokları için eşit şartlar belirlenecektir (m. 78). Basın yayın kuruluşlarının belirlemiş

oldukları şartları seçim kararının alınmasından itibaren 30 gün içinde bütün adaylara,

partilere, parti bloklarına, MSK’ya ve BSK’lara bildiri göndermekle duyurmaları ve

yayımlamaları gerekir. Bu şartları yerine getirmemiş olan basın yayın kuruluşları

seçim propagandası malzemelerini yayımlayamazlar. Bunlar dışında SM’de

ödemelerin hangi süreler içinde bankaya yatırılması gerektiği gibi konular da

ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Şartları yerine getirmiş olan kuruluşlar MSK

tarafından ilan edilerek duyurulur. Kuşkusuz bu kadar ayrıntılı düzenlemeler

berraklık açısından makul görülebilirse de, basın yayın organlarında seçim

propagandası yapılması olanaklarını da kısıtlamaktadır.

2010 seçimlerinde ulusal düzeydeki kamusal yayın kuruluşlarında ücretsiz

seçim propagandası yapabilmek için en az 60 seçim bölgesinde adaylarının

67
Uygulamada, özellikle kamuya ait yayın organlarında iktidar lehine yayınların

oranının büyük olduğu görülmektedir. 2000 seçimlerinde yapılan gözlemler

sonucunda seçim döneminde kısıtlı sürelerle zorunlu seçim propagandası yayınları

dışında seçimle ilgili yayınların %90’dan fazlasının iktidar partisi lehinde yapıldığı,

muhalefetle ilgili yayınların %1 oranında ve olumsuz yönde olduğu tespit edilmiştir.

2010 seçimlerinde yayınların %97 oranında iktidar partisi lehinde olduğu,

muhalefete neredeyse hiç yer verilmediği gözlemlenmiştir (LaPorte, s. 350).

114
kesinleşmiş olması şartını sadece iktidar partisi olan Yeni Azerbaycan Partisi (YAP)

yerine getirebilmiş, ancak parti bu olanaktan yararlanmayacağını beyan etmiştir.

Bunun üzerine MSK, bu seçimlerde kanunda yer almamış olmasına rağmen bütün

adaylara ulusal yayın yapan İçtimai Televizyonda 4 dakikalık ücretsiz süre ayrılacağı

konusunda karar almıştır. Hatta kararın “Mevzuatta belirlenmiş olanaklara ek olarak

adaylara ücretsiz yayın süresi ve süreli basın kuruluşlarında yer ayrılması” başlığını

taşıması da ilginçtir. MSK karar başlığında, mevzuatta bulunmayan (yani aslında

mevzuata aykırı) bir karar aldığını açıkça ifade etmektedir. Kanuna uygun

olmamakla birlikte bu karar bütün adaylara ulusal medyada propaganda olanağı

sunmuştur.68

Muhalefet partilerinden hiçbirinin seçim bölgelerinin en az 60’ında

kesinleşmiş aday şartını yerine getirememeleri, sunulmuş adaylıkların BSK’lar

tarafından kabul edilmemiş olmasındandır. Kabul edilmeme gerekçesi ise ağırlıklı

olarak adaylık için toplanmış olan imzaların geçersiz sayılması olmuştur. Kıyas için

bir önceki seçimlerde bu şartın 4 ayrı parti ve parti bloku tarafından yerine getirilmiş

olduğunu belirtmek gerekir.69 2010 seçimlerinden önceki seçimlerde adaylık için

yeterli imza toplayamayan adayların depozito yatırarak seçimlere girme olanakları

68
Azerbaycan Respublikası Milli Meclisine 7 Noyabr 2010-cu ilde Keçirilen

Seçkilerin Monitorinqinin Neticelerine Dair Yekun Hesabat, Seçkilerin

Monitorinqi ve Demokratiyanın Tedrisi Merkezi, Bakı 2011, (Anılış: Yekun

Hesabat), s. 20.
69
KARA, Ahmet, “The Parliamentary elections in Azerbaijan, November 2005 and

May 2006”, Electoral Studies, Volume 26, Issue 3, September 2007, s. 721.

115
bulunmaktaydı, ancak 2008 yılında Seçim Mecellesinde yapılan değişiklikle

depozito uygulamasından vazgeçilmiştir.70

Yine 2010 seçimlerinde yapılmış gözlemlere göre yayın organlarında ücretli

propaganda için sunulmuş olan fiyatların bütün adaylar için ulaşılabilen rakamlar

olmadığı sonucuna varılmıştır. Bu seçimlerde yalnız iki ulusal kanal seçim

propagandası yayımlayacağını beyan etmiş ve bunun için de en yüksek reklam yayını

ücretini belirlemiştir. Sonuçta bu kanallardan biri olan İçtimai Televizyonda sunulan

olanaklardan toplam üç aday yararlanmıştır.71

Azerbaycan’da siyasi partilere devlet yardımı yapılması da uzun süre

tartışılmış, 2012 yılında Siyasi Partiler hakkında kanunda yapılan değişiklikle

partilere yardım yapılması düzenlenmiştir.72 Kanunun 17-1. maddesi uyarınca her

yıl devlet bütçesinden partilere yardım yapılacaktır. Partilere yardım için ayrılan

toplam paranın %10’u parlamentoya girememiş, ancak en son genel seçimlerde en az

%3 oy almış partilere, %40’ı parlamentoda temsil edilen partilere eşit oranda, %50’si

ise parlamentodaki sandalye sayısına göre dağıtılacaktır.

Devlet organları ve belediyeler adaylara, partilere ve parti bloklarına

seçmenlerle görüşmelerin düzenlenmesinde ve yapılmasında yardım etmelidirler.

Seçim komisyonlarının talebi üzerine devlet veya belediye mülkiyetinde bulunan,

seçmenlerle görüşme için yararlı yerler (oda, bina) ücretsiz olarak kullanıma sunulur.

Belirlenmiş olan yer adaylardan, partilerden ve parti bloklarından birine seçim

70
Yekun Hesabat, s. 4.
71
Ibid., s. 20.
72
MURADLI, Arzuman, Demokratiya – Dünyanın Getdiyi Yol, Elm ve Tehsil

Neşriyyatı, Bakı 2012, s. 260-273.

116
görüşmeleri için tahsis edilmişse, diğer adaya, partiye ve parti blokuna tahsis

edilmekten kaçınılamaz (m. 86). Yasa koyucu bu hükümle iktidar partisine

diğerlerinin aleyhine olanaklar sunulmasının karşısını almaya çalışmıştır. Örneğin

büyük bir spor salonu iktidar partisine seçmenlerle buluşma amacıyla verilmişse,

aynı salon böyle bir buluşma talep eden diğer partiye de verilmek zorundadır.73

d. Seçmen Anketleri ve Seçim Yasakları

Seçim kampanyası kapsamında önem taşıyan diğer bir husus da seçim

anketleridir. Büyük Britanya’da 1945 seçimlerinden önce, o dönemde anket

sonuçları yayımlayan tek kuruluş olan Gallup, kimsenin beklemediği şekilde İşçi

Partisinin önde olduğunu tespit etmişti. Seçim sonuçlarıyla bu tespitin gerçek olduğu

belli olduktan sonra anketler, anket kuruluşları ve yayınlanan anketler inanılmaz

ölçüde artmaya başlamıştır. 74 Seçimle ilgili anketlerin seçmenler üzerinde belli

etkileri olabileceği düşüncesiyle bu konuda da yasal düzenlemeler yapılmaktadır.

73
Uygulamada yasanın bu hükümlerine uyulmadığı uluslararası gözlemciler

tarafından iddia edilmiştir. 2010 seçimlerinde seçim kampanyası sürecinde kamu

otoritelerinin adaylar için seçmenlerle buluşmak için uygun yerler sağlamadığı,

ayrılan yerlerin seçmen sayısına oranla yetersiz olduğu, herkesin kolayca

ulaşabileceği merkezi yerlerden uzak olduğu gözlemcilerin raporlarında

kaydedilmiştir (Beyanat, s. 7).

74
CREWE, Ivor, “A Nation of Liars? Opinion Polls and the 1992 Election”,

Parliamentary Affairs, Vol. 45, No. 4, October 1992, s. 475.

117
 SM anket çalışmalarını da seçim propagandası bölümünde düzenlemiş ve bu

türlü çalışmaların sonuçlarının anketi yapan kuruluşun, yapıldığı zaman diliminin,

sorulan soruların ve ankete katılan kişi sayısının gösterilmesi şartı ile oy kullanma

gününden 24 saat öncesine kadar yayımlanabileceğini belirtmiştir (m. 76).

SM 88. maddede seçim propagandası sırasında kötü kullanıma yol

verilmemesi başlığı altında seçim kampanyası olarak yapılamayacak işler de

gösterilmiştir. Seçimlerin adil, dürüst yapılabilmesi açısından seçmenlerin iradelerini

etkileyecek belli davranışlardan eylem ve söylemlerden kaçınılması gerektiği

düzenlenmiştir. Ayrıca seçmenlerin oyunu şu şekillerde kazanmaya çalışmak

yasaklanmıştır;

- organizasyon işlerinde görev almış kişilere ödemeler dışında

seçmenlere para, hediye ve diğer değerli eşyalar verilmesi,

- organizasyon işlerinde görev almış seçmenlere seçimin

sonucuna göre ödüller verilmesi veya bu şekilde ödüllendirmelerin vaat

edilmesi,

- indirimli mal satışı yapılması veya karşılıksız olarak verilmesi,

- karşılıksız veya indirimli hizmetler sunulması,

- seçmenlerin kıymetli evrak, para verileceği vaat edilerek

etkilenmeye çalışılması.

Kanun hükmünün bu yasakları ancak adaylara, partilere, parti bloklarına ve

onların temsilcilerine yönelik değildir, kapsam geniş tutularak seçim propagandasına

dolaylı veya dolaysız olarak katılan bütün kişi ve kuruluşlara yönelik olarak

düzenlenmiştir. Bu kurala uyulmaması idari yaptırımların uygulanması sonucunu

doğurur. Bununla ilgili kararları almak ilgili seçim kurulunun yetkisindedir.

118
 4. Oy Kullanma

Oy kullanılması sürecinde dikkat edilmesi gereken önemli hususlar

seçmenlerin gerçek kimliğinin belirlenebilmesi, seçmenlerin oylarını herhangi bir

korku ve endişe hissetmeden güvenli şekilde kullanabilmeleri, mükerrer oy

kullanılmasının önüne geçilmesi için gereken ortamın sağlanmasıdır. Oy

pusulalarının ve diğer materyallerin oylama öncesinde, sırasında ve sonrasında

yeterince korunuyor olması gerekir.75

Oy kullanıldıktan sonraki aşamada üç önemli nokta bulunmaktadır. Oy

pusulaları seçmen tarafından doldurulduktan sonra değiştirilmemeli, sahte pusulalar

kutulara atılmamalı ve pusulaların bulunduğu kutular kaybolmamalıdır.76 Bunları

engelleyecek düzenlemelerin seçim mevzuatında boşluklara yer bırakmayacak

şekilde düzenlenmesi ihlallerin önüne geçilebilmesi için önem taşımaktadır.

Oy kullanma sırasında güvenilirliğin sağlanması için oy kullanma yerlerine

yetkisiz kişilerin girmesinin engellenmesi önem taşımaktadır. Güvenlik görevlileri

yalnız sandık kurulu yetkililerince davet edildiği takdirde içeri girebilmeli ve

güvenliği sağladıktan sonra hemen dışarı çıkmalılar. Oy kullanma sırasında adayların

ve partilerin temsilcilerine ve gözlemcilere bütün prosedürlerin rahat bir şekilde

izlenebilmesi için uygun bir yerin tahsis edilmesi gerekmektedir.77

Azerbaycan Seçim Mecellesi 98 – 111. maddeleri oy kullanma sırasında

uyulması gereken kuralları düzenlemiştir. Seçim günü oy kullanılması için ilgili

devlet veya belediye kurumu uygun kapalı mekan tahsis eder. Oy kullanma yerinde

75
International Electoral Standarts, s. 72.
76
LOVELAND (1996), s. 276.
77
International Electoral Standarts, s. 74.

119
seçim sandıkları, kapalı kabinler ve oy kullanımı için gerekli araçlar bulunmalıdır.

Söz konusu araçlar seçmenlerin oy kullanırken rahat hareket etmesine engel

olmayacak şekilde yerleştirilmelidir (SM m. 98).

Oy pusulalarının hazırlanma yöntemi, metni, şekli ve sayısı MSK tarafından

oylama gününe en az 35 gün kala onaylanır (SM m. 99). Her bir oy pusulası

MSK’nın belirlediği şekilde takip eden numaralarla numaralandırılmalıdır. Oy

pusulaları MSK kararı ile temsilcilerinin gözetiminde seçim gününe en az 10 gün

kala basılır. Basılmış oy pusulalarının sayısı ilgili seçim bölgesindeki kayıtlı seçmen

sayısından %3’ü geçmeyecek kadar fazla olabilir. Oy pusulalarında adaylar

soyadlarına göre alfabetik sırayla yer alırlar. Oy pusulalarında adayların soyadı, adı,

baba adı ile birlikte, doğum tarihi, işyeri (çalışmıyorsa mesleği), adaylığının kim

tarafından sunulmuş olduğu gösterilir. Partiler ve parti blokları tarafından sunulmuş

olan adayların üyesi bulundukları partinin kısaltması ve amblemi de gösterilecektir.

Bunların dışında kalan adayların talep etmeleri durumunda pusulada üye oldukları

partinin adı gösterilir. Seçmen tercih ettiği adayın sırasında bulunan kareyi işaretler.

Birden fazla adayın işaretlenmesi durumunda oy geçersiz sayılacaktır.

Seçim günü mükerrer oy kullanımının önüne geçebilmek için oy pusulasını

almış olan seçmenlerin sol elinin başparmağı morötesi ışıkta görülebilecek özel

boyayla boyanır. Seçmenler sandık görevlileri tarafından parmağında böyle bir

boyanın olmadığı tespit edildikten sonra oy kullanma alanına alınabilecektir.78 (SM

m. 102).

78
2010 parlamento seçimlerinde uluslararası gözlemciler tarafından gözlem yapılmış

1247 seçim sandığının %11’inde seçmenlerin bir kısmının parmaklarında boya olup

olmadığının kontrol edilmediği, %8’inde ise seçmenlerin bir kısmının parmaklarına

120
Ek: 4. Seçimlerde Kullanılan Oy Pusulası.

boya sürülmediği tespit edilmiştir. 7 seçim sandığında ise parmaklarında önceden

boya bulunan kişilerin oy kullandığı görülmüştür (AGİT Raporu, s. 21).

121
 Seçim Mecellesi 103. maddesi gereğince oy pusulalarının atılacağı kutuların,

onların dolu olup olmadığının belirlenebileceği kadar şeffaf olması, kutulardaki

deliğin aynı anda birden fazla oy pusulası atılabilmesine engel olacak genişlikte

olması gerekir.

Oylar seçim günü saat 08.00 ile 19.00 arasında kullanılır. Saat 07.50’de Sandık

Kurulu Başkanının seçim odasının açıldığını ilan etmesi, kurul üyelerine odada

bulunan seçmenlere ve gözlemcilere boş oy kutularını göstererek mühürlemesi, saat

08.00’da ise oylamanın başladığını ilan etmesi gerekir. Oy kullanma yerine gelen

seçmenin daha önce oy kullanıp kullanmadığı parmağındaki boyanın kontrol

edilmesiyle belirlendikten sonra seçmen kimliği ve nüfus kimliği kontrol edilerek,

seçmen listesinde isminin önüne imza attırılıp, oy kullanması için kendisine oy

pusulası verilir. Oy pusulasını alan seçmen kendisinden başka kimsenin

giremeyeceği odada veya kabinde oy pusulasını doldurur ve oylama için ayrılmış

olan kutuya atar. Kutular odadaki kurul üyelerinin ve gözlemcilerin rahatça

görebildikleri bir yere konulmuş olması gerekmektedir79 (SM m. 104).

79
Yine 2010 parlamento seçimlerinde uluslararası gözlemciler tarafından gözlem

yapılan 1247 seçim sandığından 100’ünde seçmen listesinde birbirine benzer çok

sayıda imzanın bulunduğu, 63 sandıkta oy kutularına toplu halde pusulaların atıldığı,

sandıkların %7’sinde grup halinde oy kullanıldığı, bir seçmenin başkasının yerine oy

kullanması hallerinin %2 oranında, bir seçmenin bütün aile bireyleri yerine oy

kullanması hallerinin %1 oranında bulunduğu, 25 sandıkta ise kimliğini herhangi bir

belgeyle kanıtlayamayan kişilere oy kullandırıldığı tespit edilmiştir. Sandıkların

%7’sinde seçmenlerin bir kısmının oyunu gizli kullanmadığı, 12 seçim sandığında

ise bir kişinin birden fazla seçmene oy kullanmakta “yardım” ettiği kayda

122
 5. Oyların Sayım Dökümü

Oyların adil, dürüst ve şeffaf sayılması demokratik seçimlerin önemli bir

köşe taşını oluşturmaktadır. Oyların sayım dökümünün parti temsilcilerinin,

adayların, gözlemcilerin huzurunda yapılması gerekir. Seçimin kazananının

belirleneceği ana kadarki bütün sürecin tam olarak kamuya açık yapılması önem

taşımaktadır.80

Her sandıkta kullanılmış oyların sayımı Sandık Kurulunca yapılmaktadır.

Seçim sandıkları açılmadan önce gözlemcilerin göreceği şekilde kurul üyeleri

tarafından kullanılmamış pusulalar sayılır ve iptal edilir. İptal edilmiş olan

pusulaların sayısı sandık tutanağında gösterilir. Pusula almış olan seçmenlerin sayısı

tutanağa geçirilir. Aynı zamanda mazeretleri dolayısıyla seçim sandığından dışarda

oy kullanmış olan seçmenlerin sayısı da tutanağa geçirilir. Daha sonra kurul başkanı

oy pusulaları bulunan kutuların mührünü kontrol ederek üyelerin ve gözlemcilerin

göreceği şekilde bunları açar. Sırasıyla önce dışarda kullanılmış kutular sonra

oylama odasında kullanılmış kutular açılır. Oy kullanma yerinden dışarda kullanılmış

olan kutudaki oy pusulaları mazeret bildirmiş olan seçmenlerin sayısından fazla

olursa bu kutudaki bütün oylar geçersiz sayılır (SM m. 106). Aynı kural oy kullanma

geçirilmiştir. Gözlemciler 65 sandıkta, içeride veya dışarıda seçmenlere psikolojik

baskı uygulandığına tanık olmuşlardır. Gözlemciler tarafından bazı sandıklarda

gözlemcilerin ve adayların vekillerinin oylama yapılan odadan çıkarıldığı, onların

baskıya, tutuklanmaya ve fiziksel müdahalelere uğradığı tespit edilmiştir. 114 seçim

sandığındaysa uluslararası gözlemcilerin gözlem yapması kısıtlanmıştır (AGİT

Raporu, s. 21-22).
80
International Electoral standarts, s. 78.

123
yerindeki sabit kutular için de bulunmaktaydı, ancak 2008 yılında yapılan

değişiklikle bu kural kaldırılmıştır. Dolayısıyla oy kullanma yerlerindeki kutulardaki

oy pusulaların sayısının oy kullanmak için imza atıp pusula almış olanların

sayısından fazla olması artık, tek başına kutudaki bütün oy pusulalarının iptaline

neden olmayacaktır.

Sayımın, bütün pusulalar sayılıp bitinceye kadar aralıksız yapılması gerekir,

sayım bittikten sonra gözlemcilerin görebileceği şekilde sonuç tutanağı düzenlenir.

Tutanakta her bir adayın ne kadar oy aldığı gösterilir. İki nüsha olarak düzenlenmiş

sonuç tutanağının bir nüshası Sandık Kurulu Başkanının, değişik partilere mensup iki

üyesinin ve gözlemcilerin refakatinde Bölge Seçim Kuruluna gönderilir, diğeri

Sandık Seçim Kurulu Sekreterliğinde muhafaza edilir81 (SM m. 106).

81
Seçim mevzuatındaki ilgili kurallara ne derecede uyulup uyulmadığı konusunda

2010 seçimlerinde uluslararası gözlemcilerin raporlarında oyların sayım-dökümünün

gözleminin yapıldığı 152 sandıktan 105’inde seçimlerin yapılması genel olarak

olumlu değerlendirilirken, 47’sinde (%32) oy sayımı süreci olumsuz

değerlendirilmiştir. 14 sandıkta taşınır ve sabit kutulardaki oy pusulalarının sayısı

seçmen listesindeki seçmen sayısından fazla olmuştur. 31 kutuda pusulaların paket

halinde bulunduğu gözlemlenmiş ki, bu da pusulaların kutuya toplu şekilde atılmış

olduğu kuşkusunu doğurmaktadır. Gözlem yapılan sandıkların 1/4'de prosedür

kurallarının ciddi şekilde ihlal edildiği görülmüştür. 13 sandıkta kutuların seri

numaralarının oylama başlamadan önce kaydedilmiş rakamlardan farklı olduğu tespit

edilmiştir. Gözlem yapılan sandıklardan 31’inde oylar sayılırken odada bulunanların

tamamına pusulaların nasıl işaretlendiğini net görme olanağı sağlanmamıştır. 12

sandıkta ise Sandık Kurulu üyelerinin veya gözlemcilerin talebine rağmen, SSK

124
 6. Seçim Kurullarının Kararları

Oy kullanma işlemlerinde olduğu gibi bu işlemler bittiğinde seçim

kurullarının karar alma mekanizmalarının da şeffaf olması gerekmektedir. Seçim

kurulları aldıkları kararların gözlemciler tarafından incelenebilmesi için gerekli

ortamı oluşturmalıdırlar.

SSK’larının tutanaklarında bulunan bilgiler doğrultusunda seçim gününden

itibaren iki gün içinde BSK tutanağı hazırlanarak, bir nüshası kanunda belirtilmiş

diğer belgelerle birlikte, Başkan ve farklı partilere mensup üyelerin refakatinde

Merkezi Seçim Kuruluna gönderilir, diğer nüshası BSK sekreterliğinde muhafaza

edilir. Tutanağın üçüncü nüshası BSK’daki panoda on gün süresince ilan edilir (SM

m. 107). Seçimlerde kullanılan oyların en fazlasını almış olan aday milletvekili

seçilmiş sayılır. BSK tutanağında milletvekili seçilmiş olan adayın ismi ve sonuçları

geçersiz sayılmış olan seçim sandıklarının sayısı da gösterilir.

Seçimin kesinleşmemiş sonuçları BSK tutanaklarının MSK’ya tesliminden

sonra derhal bütün seçim bölgelerinin sonuçları ile birlikte MSK tarafından

yayımlanır. MSK 45 gün içerisinde bütün BSK tutanaklarında bulunan bilgileri

yayımlar. Sandık seçim kurulları tutanaklarındaki bilgilerin seçim gününden itibaren

5 gün, Bölge seçim kurulları tutanaklarında yer alan bilgilerin ise 10 gün içerisinde

yayımlanması gerekir (SM m.109).

Başkanı onlara pusulalara bakma olanağı tanımamıştır. 19 seçim sandığında sonuç

tutanağının BSK’ya gönderilmesi SSK’nın en az iki üyesinin katılımı olmaksızın

gerçekleştirilmiştir. 4’ünde ise tutanaklar direkt BSK’ya götürülmemiştir (AGİT

Raporu, s. 22-23).

125
 7. Seçim Sonuçları ile İlgili Hususlar

SM 169. madde uyarınca seçimlerde kullanılan oyların çoğunu almış aday

ilgili bölgeden milletvekili seçilmiş sayılır. Seçimlere katılımın oranının, en yüksek

oy almış adaya verilmiş oyların sayısının sonuçlara etkisi bulunmamaktadır.

170. madde uyarınca en fazla oy alan adaylara verilen oyların sayısı eşit

olursa ilgili bölge seçimleri yapılamamış sayılacaktır.

Yine 170. madde uyarınca BSK veya MSK tarafından;

a) oylama sırasında veya oylama sonuçlarının belirlenmesi

sırasında seçim bölgesi çapında yasa ihlalleri seçmen iradesinin

belirlenmesini imkansız hale getirirse,

b) seçim bölgesinde oylama sonuçlarının geçersiz sayıldığı seçim

sandıklarının sayısı bölgedeki genel sandık sayısının 2/5 kısmından fazlasını

oluşturur ve bu sandıklardaki kayıtlı seçmen sayısı bölgenin kayıtlı seçmen

sayısının 1/4 kısmından fazla olursa,

c) mahkeme kararı doğrultusunda, ilgili bölge seçim sonuçları

geçersiz sayılır.

SM 172. maddede sonuçları geçersiz sayılan bölgelerde tekrar seçimlerin

yapılacağı düzenlenmiş, ama seçimlerin yapılamamış sayılması durumunda sonucun

ne olacağı konusu düzenlenmemiştir. Dolayısıyla bu durumun ilgili bölgede hiç

seçim yapılmamış gibi kabul edilmesi ve yeniden seçim yapılması gerekecektir. Ama

bu konuyla ilgi olarak seçimlerde iki ve daha fazla sayda adayın aynı oy almasının,

seçimleri geçersiz kılacak nedenlerle aynı sonucu doğurmasının isabetli olmadığı

belirtilmelidir. Kanunun bu durumda eşit oy almış adaylar arasında ikinci tur oylama

gibi bir çözüm getirmesi daha isabetli düzenleme olacaktır.

126
 B. Seçim Denetimi

1. Seçim Kurulları Kararlarına Karşı Yapılacak İşlemler

Seçim tutanaklarına ilişkin itirazların hangi makam tarafından incelenip

karara bağlanacağı, seçim hukukunun temel sorunlarından biridir. Teorik olarak

amaç, seçimlerin kurallara uygunluğunu sağlamak olsa da, uygulamada bu inceleme

ya da denetim içinde politik unsurları ayıklamak hayli güçtür. Seçim tutanaklarının

denetlenmesinde, seçim uyuşmazlıklarının çözümünü, siyasi bir organ olan ve

seçimden çıkan meclislere bırakmak, diğeri de özel bir yargılama makamı tarafından

yapılmasını sağlamak olmak üzere iki yol bulunmaktadır.82

Seçimlerle ilgili uluslararası standartlar uyarınca her bir seçmenin, adayın,

siyasal partinin seçim haklarının ihlal edildiği konusundaki iddialarla seçim

kurullarına veya mahkemelere şikayet olanağının tanınmış olması önem

taşımaktadır. Üst seçim kurulları veya mahkemelerce seçim haklarının ihlalinin etkin

bir şekilde engellenmesi gerekir. Yasal düzenlemeler seçim kurulu veya mahkeme

kararlarına karşı etkin temyiz yolu öngörmeli ve konu ile ilgili son kararı verecek

yargılama mercii oluşturmalıdır. Son derece mahkemesinin konu ile ilgili kararının

mümkün olabilecek en kısa sürede verilmesi için yasal düzenlemelerin eksiksiz

olması gerekir.83

Azerbaycan’daki seçimlerle ilgili yasal düzenlemelerle seçim kurullarının

kararlarına karşı bir üst kurula başvuru imkanı ile birlikte olağan mahkemelere

başvuru imkanı da tanınmış bulunmaktadır. Seçim sonuçları ile ilgili nihai kararı ise

82
TEZİÇ (2014), s. 336.
83
International Electoral standarts, s. 93.

127
Anayasa Mahkemesi vermektedir. Seçim sonuçları Anayasa Mahkemesinin kararıyla

kesinleşmektedir.

Ancak Azerbaycan’da yargı erkinin zayıf durumda olduğunun ve yürütme

erkinin etkisinde bulunduğunun, adil yargılanma hakkının etkin biçimde

sağlanmadığının, yargıya olan toplumsal güvenin az olduğunun uluslararası

gözlemciler tarafından da rapor edildiğini göz ardı etmemek gerekmektedir. 84

Seçimler üzerinde yargısal denetimin etkili olabilmesi için her şeyden önce etkin ve

bağımsız yargı kurumunun mevcut olması gerekir. Aksi takdirde yargıya

başvurmanın etkin bir denetleme yolu olduğu söylenemez.

Seçmenler, adaylar, adaylığı kesinleşmiş olanlar, siyasi partiler, siyasi parti

blokları, kesinleşmiş adayların, parti ve parti bloklarının vekilleri, gözlemciler ve de

seçim kurulları vatandaşların seçim haklarını ihlal eden karar ve hareketlere ve

ihmale karşı ilgili kararın yayımlandığı veya alındığı tarihten, hareketin veya ihmalin

gerçekleştiği veya haberdar olunduğu tarihten itibaren 3 gün içinde bir üst kurula

başvurabilirler (SM m. 112).

Yapılan başvuru sonucunda hak ihlali giderilmezse, BSK’ların karar, hareket

ve ihmaline karşı MSK’ya, 85 MSK’nın karar, hareket ve ihmaline karşı istinaf

84
“Report on the Situation of Lawyers in Azerbaijan”, OSCE Office in Baku and

American Bar Association Central European and Eurasian Law Initiative

(ABA/CEELI), Baku, March 2005.

85
2010 seçimlerinden sonra yapılan araştırmaya göre, MSK 108 başvuruyu

değerlendirerek 20 seçim bölgesinde toplam 46 seçim sandığında sonuçları geçersiz

saymış, bu kararlar herhangi bir seçim bölgesinin sonuçlarını geçersiz sayacak

düzeyde olmamıştır (Yekun Hesabat, s. 43).

128
derecesi mahkemesine başvurulabilir. Azerbaycan’da 5 istinaf mahkemesi

bulunmaktadır, ancak MSK’nın bulunduğu yer istinaf mahkemesi Bakü İstinaf

Mahkemesi olduğundan dolayı başvurular bu mahkemeye yapılacaktır. 86 2010

milletvekili seçimlerinde Bakü İstinaf Mahkemesine 190 başvuru yapılmış, bunlarla

ilgili 165 hüküm verilmiş, 25 başvuru ile ilgili ret kararı verilmiştir. Yapılan

başvuruların çoğunluğu adaylıkların kabul edilmemesi, bir kısmı da seçim sonuçları

ile ilgili olmuştur.87

Seçim kurulları başvurularda bahsi geçen kanun ihlallerinde Azerbaycan

Cinayet Mecellesini (Ceza Kanunu) ilgilendiren suç sayılabilecek durumları fark

ettiklerinde, ihlalin giderilmesi kararını almakla yetinmez, ceza soruşturması

başlatılması için ilgili savcılığa başvurabilirler. Kendisine yapılmış her bir

başvuruyla ilgili olarak MSK gerekçeli karar almalı, suç unsuru ihtimali varsa ilgili

savcılığı haberdar etmelidir. İlgili savcılık tarafından başvuruyla ilgili olarak 3 gün

içinde işlem yapılması gerekir.

Seçim kurulunun kararı mahkeme tarafından iptal edilirse, ilgili seçim kurulu

konuyla ilgili yeni karar almalı veya bir üst seçim kurulu mahkemenin kararına

uygun olarak karar almalıdır. Mahkeme kararlarına uyulmaması cezai sorumluluk

gerektirir.

Üst seçim kurullarının alt seçim kurulları kararlarını iptal etmek, sorunu

kendi kararıyla halletmek veya sorunun giderilmesi için direktif vermek yetkisi

86
RİZAYEV, Ramiz, “Seçki Hüquqlarının Mehkeme Müdafiesi, Milli

Qanunvericilik ve Beynelxalq Tecrübe”, Azerbaycan Respublikası Ali

Mehkemesinin Bülleteni, S. 3, Bakı 2010, s. 24.

87
http://www.gun.az/politics/79481 (Mayıs 2014’te alınmıştır).

129
bulunmaktadır. Seçim kurullarına seçim sürecinde yapılan başvurularla ilgili kararlar

3 gün içinde karara bağlanmalı, seçim günü veya ertesi gün başvuru yapıldığında ise

karar derhal alınmalı ve başvuru sahibine bildirilmelidir.

Seçim kurulları kararlarına karşı yapılan başvuruları mahkemeler de 3 gün

(kanunda daha kısa süre belirtilmemişse) içinde incelemelidirler. Mahkeme

kararlarına karşı üst mahkemelere şikâyetler de 3 gün içerisinde yapılabilir.

Seçim kurullarında başvurularla ilgili yapılacak toplantıya başvuru sahibi

katılmak isterse, toplantıdan bir gün önce bizzat telefon veya posta aracılığıyla

haberdar edilmesi gerekir. Başvuru sahibi toplantıya katılırsa kendi başvurusuyla

ilgili açıklamalar yapabilir.

Adaylığı kesinleşmiş olan kişilerin, siyasi parti ve siyasi parti bloklarının

seçimlerin sonucuna etki edebilecek ihlallerinin kesinleşmemiş seçim sonuçlarının

yayımlanmasından sonra ortaya çıkarılması durumunda MSK seçimlerin nihai

sonuçlarının yayımlanmasına kadar seçim sonuçlarının iptali için istinaf

mahkemesine başvurabilir. Mahkeme kanunda gösterilen ihlallerin vuku bulduğunu

tespit ederken bu ihlallerin seçmenlerin iradesinin sonuçlara dürüstçe yansıtılmasına

engel olduğu kanısına varırsa, seçim sonuçlarına ilişkin ilgili seçim kurulu kararını

iptal edebilir. Bu karar üzerine seçilmiş adayın milletvekilliği düşer (SM m.114).

2. Merkezi Seçim Kurulunun Nihai Kararı

BSK’lardan gelen tutanaklar Merkezi Seçim Kurulunca değerlendirilerek

seçimlerle ilgili nihai tutanak hazırlanır. Bu tutanağın 1. nüshasına oylamanın

yapıldığı gün MSK’ya yapılan seçim kanunu ihlalleriyle ilgili şikâyetler (dilekçeler)

130
ve bunlarla ilgili alınan kararlar, MSK tarafından oy pusulalarının alınması hakkında

tutanak, kullanılmamış pusulaların iptali hakkında tutanak, seçmen kartlarının

verilmesi ve kullanılmamış seçmen kartlarının iptali hakkında tutanak eklenir. İlgili

tutanaklar MSK Başkanı ve kâtip üyeler tarafından imzalanır. 1. nüshaya eklenen

belgelerin onaylı suretleri 2. nüshaya eklenir (SM m. 108.3).

MSK Bölge Seçim Komisyonlarınca sunulmuş tutanaklar ve ekli belgelerde

oylama gününden itibaren en geç 4 gün içerisinde yanlışlıklar, yapılmaması gereken

düzeltmeler ve uygunsuzluklar bulursa, ilgili seçim bölgesinde oyların yeniden

sayılması hakkında karar verebilir. Bu takdirde oyların tekrar sayımı MSK asıl

üyelerinin katılımı ile yapılacaktır. Seslerin tekrar sayımı hakkında ilgili taraflara

önceden bilgi verilir. Oyların tekrar sayımı ile ilgili tutanak tutulur ve tutanakta

“oyların tekrar sayımı” ifadesi yer alır (SM m. 108.4).

MSK tutanağının 3. nüshası ve Bölge Seçim Kurullarının tutanaklarının

suretleri MSK’nın bilgilendirme panosunda 15 gün süresince ilan edilir (SM m.

108.5).

BSK’ların tutanakları MSK’ya sunulduktan derhal sonra seçim bölgeleri

üzere sonuçlar tablo olarak yayımlanır, aynı zamanda MSK’nın resmi internet

sayfasında yerleştirilir. MSK 45 gün içerisinde BSK’ların tutanaklarındaki bilgileri

tamamını resmi olarak yayımlar, aynı zamanda internet sayfasında yerleştirebilir.

BSK’lar kendilerine sunulan sandık seçim sonuçlarına ilişkin tutanakları da derhal

MSK’ya sunmalıdır ve bu sonuçlar da tablo şeklinde yayımlanmalıdır. Sandık seçim

sonuçları ile ilgili tutanakların oylamanın yapıldığı tarihten itibaren 5 gün, BSK

tutanağındaki seçimin sonuçları ile ilgili bilgilerin ise 10 gün içerisinde resmi olarak

yayımlanması gerekir. Seçim sonuçları ile ilgili SSK ve BSK tutanaklarındaki bütün

131
bilgilerin seçim gününden itibaren altı ay içerisinde MSK tarafından eksiksiz olarak

resmi yayımlanması gerekir (SM m. 109).

3. Anayasa Mahkemesi Tarafından Seçim Sonuçlarının Onaylanması

Azerbaycan’da seçim sonuçlarının kesinleşmesi için Anayasa Mahkemesi

tarafından onaylanması gerekmektedir. Merkezi Seçim Kurulu seçim gününden

sonra en fazla 20 gün içinde BSK’ların tutanaklarının ve diğer belgelerinin

incelenmesini tamamlayarak, 48 saat içerisinde bunları Anayasa Mahkemesine sunar

(SM m. 171). Anayasa Mahkemesi sunulan belgeleri aldığı günden itibaren 10 gün

içinde ilgili uzmanları da davet etmekle belgelerin SM’ne uygun olup olmadığını

kontrol eder. Eğer gerekli görürse bu süreyi uzatabilir. BSK’ların tutanakları kanuna

uygun bulunursa Anayasa Mahkemesi seçim sonuçlarını onaylar. Tutanakları kanuna

aykırı bulunan bölgelerde ise seçim sonuçlarının onaylanmamasına ilişkin karar

alınır. Anayasa Mahkemesinin diğer kararları gibi seçim sonuçları ile ilgili kararları

da kesindir.

Bu düzenlemeden de anlaşıldığı üzere Anayasa Mahkemesi MSK tarafından

kendisine sunulan belgeler üzerinden inceleme yapmaktadır. Belgelerde bir eksiklik

veya kanuna aykırılık tespit etmediği takdirde sonuçları onaylar, aksi durumda

onaylamaz. Anayasa Mahkemesinin şimdiye kadar seçimlerle ilgili vermiş olduğu

kararlar incelendiğinde, belge incelemesi dışında her hangi bir delille ilgilenilmemiş

olduğu görülmektedir. Mahkemenin, usul kurallarına uyulmuş olmasıyla yetinerek,

kendisine sunulan belgelerin gerçekliği yansıtıp yansıtmadığı hususuyla

ilgilenmediği görülür. Anayasa Mahkemesinin kararında seçimi kazananların ismi

132
yer almaz, yalnız sonuçları onaylanan ve onaylanmayan seçim bölgelerinin listesi

bulunur88. Dolayısıyla herhangi bir seçim bölgesinde seçimi kimin kazandığı sorunu,

BSK kararıyla, itiraz olması halinde ise MSK kararıyla belirlenmiş olur.

Anayasa Mahkemesinin seçim sonuçlarını onaylamadığı bölgelerde MSK

tekrar seçimler yapar (SM m.172). Anayasa Mahkemesinin seçim bölgelerinin

tamamında seçim sonuçlarını onaylamadığı takdirde seçim süreci yeniden başlar ve

Devlet Başkanı yeni seçim tarihi belirler (SM m.171).

Anayasa Mahkemesi kuruluşundan sonraki ilk seçimler olan 2000 yılı

seçimlerinde 95 seçim bölgesinden 7’sinde (99 seçim bölgesinde seçim yapılmış

4’ünü MSK geçersiz saymıştır), 2005 seçimlerinde 121 seçim bölgesinden 6’sında

(125 seçim bölgesinde seçim yapılmış 4’nü MSK geçersiz saymıştır) seçim

sonuçlarını onaylamamıştır. 2010 seçimlerinde ise MSK herhangi bir seçim

bölgesinin sonuçlarını geçersiz saymamış, Anayasa Mahkemesi de kendisine gelen

bütün seçim sonuçlarını onaylamıştır.89

88
http://www.constcourt.gov.az/decisions/36,

http://www.constcourt.gov.az/decisions/121,

http://www.constcourt.gov.az/decisions/186 (Nisan 2014’te alınmıştır).

89
2010 seçimlerinde toplam 7 seçim bölgesinde seçimlerin geçersiz sayılması

talebiyle sırasıyla MSK’ya, MSK’nın ret kararı üzerine Bakı İstinaf Mahkemesine,

en sonunda da temyiz mahkemesi olan Azerbaycan Yüksek Mahkemesine şikayette

bulunulmuştur. Bu temyiz şikayetlerinin bir kısmı kesinleşmeden önce Anayasa

Mahkemesi seçim sonuçlarını onaylamıştır. Anayasa Mahkemesi karar verirken bu

seçim bölgelerinin sonuçlarıyla ilgili temyiz mahkemesinde davaların görülmekte

olduğunu dikkate almamıştır. Seçim mevzuatına göre seçim sonuçlarıyla ilgili

133
 4. Seçim Suçları ve Cezaları

Seçimle ilgili düzenlemelerin gereği gibi uygulanabilmesi için seçim

ihlallerine karşı yaptırımların caydırıcı olması önem taşımaktadır. Ama daha da

önemlisi bu kuralların bağımsız ve tarafsız yargı organlarınca adil şekilde ve tavizsiz

uygulanmasıdır. Aksi takdirde sadece yasal düzenlemelerle ihlallerin önlenmesi

mümkün olmayacaktır.

Seçim suçları ve bunlarla ilgi cezalar Azerbaycan Cinayet Mecellesinde

(Ceza Kanunu) sırasıyla 159, 159-1, 160 ve 161. maddelerde düzenlenmiştir. Suç

olarak nitelendirilmiş hareketlerin ağırlık derecelerine göre bu suçların para cezası ve

en ağırı 3 yıla kadar hapis cezasıyla cezalandırılacağı öngörülmüştür. 159. madde

seçme ve seçilme haklarının gerçekleştirilmesine engel oluşturan eylemleri, 159-1.

madde seçimlere katılım kurallarını ihlal eden eylemleri, 160. madde seçim

komisyonlarının faaliyetine engel olma ve etkileme eylemlerini, 161. madde seçim

belgelerinde sahtecilik, kasıtlı olarak oyların yanlış sayımı ve oylamanın gizliliğini

ihlal eylemlerini düzenlemiş ve cezalarını belirlemiştir.

Anayasa Mahkemesi kararları kesindir. Dolayısıyla bu karar üzerine temyiz

mahkemesinin vereceği kararın hangi hukuki sonuç doğuracağı tartışmalıdır. Gerçi

bu davalarla ilgili temyiz mahkemesi de ret kararı vermiştir. (Yekun Hesabat, s. 43-

44.) Mahkemelerin seçim sonuçlarının geçersiz sayılması yönündeki kararları

Anayasa Mahkemesi kararından sonra bir anlam taşımayacağından, seçim

sonuçlarına itirazların Anayasa Mahkemesi Kararına kadar kesinleştirilmesi veya

Anayasa Mahkemesinin hakkında istinaf veya temyiz incelemesi süren bölgelerin

sonuçlarını onaylamaması daha isabetli olurdu.

134
 C. Seçim İhlalleri ve Bunlarla İlgili Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine

Başvurular

Azerbaycan Cumhuriyeti Avrupa Konseyi üyesidir ve Avrupa İnsan Hakları

sözleşmesine taraftır. İnsan hakları ihlalleri ile ilgili Avrupa İnsan Hakları

Mahkemesine yapılan başvuruların içinde seçim hakları ile ilgili olanlar da önemli

bir yer tutmaktadır. AİHM 2014 yılı sonuna kadar Azerbaycan devletine karşı 9

kararda seçim haklarının ihlal edilmiş olduğunu tespit etmiş ve tazminata

hükmetmiştir.90 2010 seçimleri ile ilgili ise toplam 51 başvuru hakkında “kabul

edilebilir” kararı alınmıştır. Bunlardan 31’i adaylıkların kabul edilmemesi ile,

diğerleri seçim sürecindeki başka ihlaller ile ilgilidir.91

Seçimlerin yapılmasında bir sıra uygunsuzlukların olduğu bizzat devlet

başkanı tarafından da itiraf edilmektedir. Devlet başkanının 2005 parlamento

seçimleri öncesinde Azerbaycan Cumhuriyetinde seçim pratiğinin geliştirilmesi

hakkında kararında92 seçimler konusunda ciddi ilerlemenin kaydedilmiş olmasına,

iktidarın çağdaş demokratik standartlara uygun seçimler yapılmasına yönelmiş

iradesine rağmen bir takım eksikliklerin ve kusurların mevcut olduğu belirtilir.

Ancak bunun sebeplerinin devlet yönetiminin siyasal iradesinden doğmadığı, bazı

memurlar ve seçim komisyonu üyelerinin profesyonel olmayışlarından, çoğu zaman

90
http://www.echr.coe.int/sites/search_eng/pages/search.aspx#{"fulltext":["Azerbaija

n%20elections"]} (Aralık 2014 te alınmıştır).

91
http://www.ayna.az/2013/aihm-2010-cu-ilin-parlament-seckileri-uzre-daha-8-

sikayete-baxir/ (Aralık 2014’te alınmıştır).

92
Azerbaycan Respublikasında Seçki Praktikasının Tekmilleşdirilmesine dair

Azerbaycan Respublikası Prezidentinin Serencamı, 11 Mayıs 2005.

135
sorumsuzca davranmalarından ve genellikle “post-Sovyet mantalitesinden”

kaynaklandığı gösterilmektedir.

Ancak, uluslararası raporlarda, Azerbaycan’ın bağımsızlığından sonra yapılan

seçimlerin hiçbirisinin seçimle ilgili ulusal ve uluslararası demokratik standartlara

tam uygunluk içerisinde yapılmadığı iddia edilmektedir.93

93
SCHOFIELD, Norman; GALLEGO, Maria; JEON, JeeSeon;

MUSKHELISHVILI, Marina; OZDEMIR, Ugur; TAVITS, Margit. “Modelling

Elections in Post-Communist Regimes: Voter Perceptions, Political Leaders and

Activists”, Conference Papers - American Political Science Association, Washington

University 2011, s. 19.

136
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

AZERBAYCAN’DA SEÇİM FORMÜLÜ

I. GENEL OLARAK SEÇİM FORMÜLLERİ

Lijphart, seçim sistemini temsili demokrasinin en temel unsuru olarak

görmektedir.1 Aynı zamanda bir ülkede seçim sistemi, o ülkenin siyasal rejimi ve

demokratik niteliği üzerinde belirleyici bir etkiye sahiptir.2 Bir seçim sistemi tercih

edilirken seçmen iradesinin adil şekilde yansıtılması, güçlü ve istikrarlı bir yönetim

oluşturulması, nitelikli temsilcilerin seçilmesi veya daha değişik amaçlar güdülebilir.

Bu amaçlardan hangisinin daha önemli bulunduğu seçim sistemi tercihini

etkileyebilmektedir. 3 Anayasa yapıcıların karşılaşacağı en önemli sorunlardan

birisinin de seçim sisteminin belirlenmesi olduğu söylenmektedir.4

Seçim sisteminin belirlenmesi kuşkusuz bir siyasi tercih sorunudur.

Dolayısıyla belli siyasal amaçların hedeflenmesi seçim sistemi tercihini

etkilemektedir. İktidardakiler bazı durumlarda rakiplerini daha dezavantajlı bir

1
LIJPHART, Arend, Electoral Systems and Party Systems, A Study of Twenty-

Seven Democracies 1945-1990, Oxford University Press, Oxford 1994, s. 1.

2
SAĞLAM, Fazıl, Anayasa Hukuku Ders Notları, Lefkoşa 2013, s. 95.
3
FARRELL (2001), s. 3.
4
LIJPHART, Arend, “The Case for Power Sharing”, Electoral Systems and

Democracy içinde, Edited by Larry Diamond and Marc F. Plattner, The John

Hopkins Universtity Press, Baltimore 2006, s. 45.

137
duruma sokmak için seçim sistemini siyasal bir silah olarak onlara karşı

kullanabilmektedirler.5 İktidardaki siyasi partinin, ne zaman muhalefeti bölmek ya da

“ufalamak” istese, dar bölge sistemini benimsediği, seçim bölgeleri daraldığı oranda,

eşrafın ya da hükümetin etkisinin de giderek arttığı iddia edilmiştir.6

Ancak, seçim sistemi tercihleri belli amaçlarla yapılmış olsa bile her durumda

güdülen amaçlara uygun sonuçlar verip vermediği de incelenmeye değer

konulardandır. Bazen seçim sistemlerinin, bu tercihi yapanların amacının aksi

yönünde de sonuçlar vermesi olasıdır.7

Seçim formülleri genel olarak çoğunluk seçim sistemleri ve orantılı seçim

sistemleri olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Çoğunluk sistemi içinde en çok

başvurulan usul tek isimli tek turlu seçim sistemidir. Bu yöntemde ülke, her birinde

adaylar arasında tek temsilcilik için seçim yarışının yapıldığı coğrafi seçim

5
CRIDDLE, Byron, “Electoral System in France”, Parliamentary Affairs, Vol. 45,

No. 1, January 1992, s. 110.

6
TEZİÇ (2014), s. 322.
7
Seçim sistemleri ve doğurduğu sonuçlarla ilgili; Electoral Laws and Their

Political Consequences, edited by Bernard Grofman and Arend Lijphart, Agathon

Press, New York 1985; Electoral Change in Advanced Industrial Democracies :

Realignment or Dealignment?, editors, Russell J. Dalton, Scott Flanagan, Paul

Allen Beck ; contributors, James Alt ... [et al.], Princeton University Press, Princeton,

N.J. 1984; Electoral Politics / edited by Dennis Kavanagh, Clarendon Press, Oxford

University Press, Oxford 1992; Üste Bahar, Türkiye’de Seçim Sistemi Arayışları,

DEÜ Yayınları, İzmir 1998; REEVE, Andrew; WARE, Alan, Electoral Systems,

Acomparative and Theoretical Intoduction, Routledge Press, London 1992.

138
bölgelerine bölünmektedir. Her seçim bölgesindeki adaylar içinde göreceli olarak en

fazla oyu alan aday seçilmiş sayılmaktadır.8

Çoğunluk sistemleri genelde büyük gruplara yararken, kadınları ve azınlıkta

olan grupları direkt temsilden yoksun bırakabilmektedir.9 Bu durum demokrasilerin

en önemli ve çetrefil sorunlarından birisini, sürekli azınlıkta kalanlar sorununu

doğurmaktadır. İster istemez sürekli azınlıkta kalanlar hiçbir kararın istek ve

menfaatleri doğrultusunda verilmediğini görecek ve demokratik sistemden

soğuyacaklardır.10 Oransal olarak çok zayıf kalan azınlıkların çoğunluğun oyunu

alabilmesi zor olmaktadır. Bununla ilgili bir veri olması bakımından 2008 yılında

yapılmış seçimlerde kadınların orantılı seçim sistemi uygulanan ülkelerde seçilme

oranının (%21,4) çoğunluk sistemi uygulanan ülkelerdekinden (%13,6) neredeyse iki

kat fazla olduğu sonucu dikkat çekmektedir. 11 Bir başka sorun olarak, özellikle

çoğunluk sisteminin uygulandığı ülkelerde kazanan parti taraftarlarının kaybedenlere

oranla demokrasiden daha fazla memnun oldukları gözlemlenmektedir.12

8
POWELL, s. 23.
9
ZIMMERMAN (1994), s. 674.
10
TURHAN, Mehmet, Anayasal Devlet, Naturel Yayınları, Ankara 2003, s. 133.
11
SAWER, Marian, “Woman and elections”, Comparing Democracies 3 içinde,

edited by Lawrence LeDuc, Richard G. Niemi, and Pippa Norris, SAGE, Los

Angeles 2010, s. 207.

12
GILLJAM, Mikael; KARLSSON, David, “Ruling Majority and Opposition: How

Parliamentary Position Affects the Attitudes of Political Representatives”,

Parliamentary Affairs, Volume 68, Issue 3, 2015, s. 557.

139
 Çoğunluk sistemi türdeş toplumların bulunduğu istikrarlı demokrasilerde iyi

sonuçlar verebilmektedir. Bu tür devletlerde siyasal partiler aynı toplum

kesimlerinden oy alabilmekte ve iktidar değişimleri mümkün olabilmektedir. Aynı

şeyi iç çatışmaların var olduğu post-otoriter geçiş dönemi ülkeleri için söylemek

kolay değildir. Bu tür devletlerde muhalefette kalan liderlerin karşı taraftan oy

alabilmek için taktikler geliştirmekle iktidar olabilme olanakları bulunmamaktadır.

Dolayısıyla meşru siyasal mücadeleden umutlarını kaybetme tehlikesiyle karşı

karşıyadırlar.13

Tek isimli tek turlu çoğunluk sisteminde seçilen adayın oyların mutlak

çoğunluğunu elde ederek seçilmemesi durumunda, seçmen çoğunluğunun tercih

etmediği, yani istemediği bir adayın seçilmesi söz konusu olacaktır. Seçmen

çoğunluğunun seçilen adaya oy vermemiş olması dikkate alınmaz.14 Bu sistemin en

büyük eksikliği de seçilen adayın aleyhinde olanların hiç dikkate alınmamasıdır. Bu

sistemde birinci olamayanlara oy verenlerin herhangi bir etkisi bulunmamaktadır.

Özellikle adayların sayısının çok fazla olduğu durumlarda oylar bu adaylar arasında

bölüneceğinden, bir adayın çok az sayıda seçmenin desteğiyle seçilmiş olması

durumuyla da karşılaşılabilir. 15 Teorik olarak çok düşük oy oranıyla seçilmek

mümkündür, ancak bu sistemi uygulayan Büyük Britanya’daki seçim istatistikleri

incelendiğinde yüzde 35’in altında bir oyla seçilen adayın pek bulunmadığı

13
ULUŞAHİN, Nur, "Liberal Demokrasinin Çıkmazı: Çatışma Karşısında Barış için

Azınlık-Çoğunluk İlişkisini Yeniden Düzeleme Gereği", Anayasa Yargısı, S. 24,

Ankara 2007, s. 622.

14
ÖDEN, Seçmenlerin..., s. 28.
15
MALKO ve diğerleri (2003), s. 107.

140
görülmektedir. 16 Ama bu durumda bile ilgili seçim bölgesindeki seçmenlerin

%65’nin tercihinin dikkate alınmamış olduğu anlaşılmaktadır ki, bunun hiç

azımsanacak bir oran olmadığı ortadadır.

Dolayısıyla tek isimli tek turlu seçim formülünde kazananlarla kaybedenler

arasındaki oy farkı çok az olabildiği için, bu sistem seçmenlerin önemli bir kısmının

temsil edilmemesi sonucunu da doğurmaktadır.17 Bu sistemle, özellikle demokratik

geleneklerin yeterli derecede yerleşmediği, hak ve özgürlükleri güvence altına alacak

frenleyici ve kurumsallaşmış denetim mekanizmalarının bulunmadığı ülkelerde,

çoğunluğu ele geçiren bir partinin, giderek iktidarı kötüye kullanma olanaklarını

rahatlıkla bulabilmesi de söz konusudur.18 Bu sistemde seçim yolsuzluklarının daha

rahat yapılabilme olasılığı da bulunmaktadır. Çünkü, kazananla kaybedenler

arasındaki fark çok az olduğunda, rakamlarla oynanabilmesi kolay olmaktadır.

Dolayısıyla seçim sistemi tercihi yaparken bu gibi hususları da göz önünde

16
COLLIARD, Jean-Claude, “Seçim Barajı ve Seçim Sistemlerinin Partilerin

Parlamentoya Girişine Engel Olan Diğer Nitelikleri Hakkında Rapor” (çev: Konur

Alp Koçak) Venedik Komisyonu (Avrupa Hukuk Yoluyla Demokrasi

Komisyonu) Türkiye’ye İlişkin Görüşleri, Seçimler Yargı ve Referanduma

İlişkin Karar ve Uygulama Kodları içinde, TBMM Araştırma Merkezi Yayını,

(Yayın yılı yok), s. 134.

17
KOLEV, Kiril, “The contingent effect of institutions: Electoral formulas, ethnic

polarization, and election quality”, Electoral Studies, Volume 35, September 2014,

s. 202.
18
TANİLLİ, Server, Devlet ve Demokrasi, Anayasa Hukukuna Giriş, Adam

Yayınları, İstanbul 2002, s. 266.

141
bulundurmak gerekmektedir. Çünkü bir ülkedeki kurumsal yapılar, toplumsal

dönüşümde etkili olabilmektedir.19

Genel olarak tek isimli çoğunluk sistemleri en büyük partiye ikinci parti

karşısında gücünün üzerinde bir avantaj sağlama özelliğiyle de dikkat çekmektedir.20

Dolayısıyla tek isimli tek turlu çoğunluk sisteminin en büyük avantajı, açık bir

parlamento çoğunluğunun oluşmasına imkan vermesidir.21 Çoğunluk sistemleri veya

çoğunlukçu sistemler, oyların dağılımını yansıtan bir parlamentoyu amaçlamazlar;

açık bir galibi belirlemeyi amaçlarlar. Buradaki amaç, sadece bir parlamento seçmek

değil, aynı zamanda (zımnen dahi olsa) bir hükümet seçmektir.22

Tek turlu tek isimli çoğunluk sisteminin kesin sonuçlar doğurma özelliği, bu

sistemin eskiden beri uygulandığı Büyük Britanya’da yerleşmesinin ve güçlü

taraftarlar toplamasının en önemli nedenlerindendir. Çünkü az sayıda istisnalar hariç

yapılan tüm seçimlerde bir partinin kararlı parlamento çoğunluğuna sahip olmasını

sağlamıştır. 23 Adaletli temsil ile “yönetilebilirlik” için gerekli çoğunluk sağlama

19
WEINER, Myron, “Empirical Democratic Theory”, Competitive Elections in

Developing Countries içinde, Edited by Myron Weiner and Ergun Özbudun, Duke

University Press, Durham, North Carolina 1987, s. 14.

20
CURTICE, John, “The Hidden Surprise: The British Electoral System in 1992”,

Parliamentary Affairs, Vol. 45, No. 4, October 1992, s. 466.

21
GÖZLER (2009), s. 723.
22
SARTORI, Giovanni, Karşılaştırmalı Anayasa Mühendisliği, (Çev. Ergun

Özbudun), Yetkin Yayınları, Ankara 1997, s.17.

23
BUTLER (1989), s. 376.

142
problemlerini yan yana getiren karşılaştırmada, çoğunluk sistemi, çoğunluk ve siyasi

istikrar sağlama yeteneği ile öne çıkmaktadır.24

Bu sistemde seçim çevreleri küçük olduğundan, partilerin adaylarını ilgili

seçim çevresinde tanınmış kişilerden seçmeye özen gösterecekleri düşünülebilir. Bu

tür seçim çevrelerinde seçmenler adayları kişilikleriyle değerlendirme olanağına

sahip oldukları için, bağımsız adayların parti adaylarıyla yarışa girerek başarı

kazanabilecekleri de söylenebilir. Bu özelliklerinden dolayı tek isim usulünde

seçimin, siyasal düşünceler ve partiler arasındaki bir mücadeleden çok, çevrenin ileri

gelenleri arasında bir çeşit rekabet halini aldığı öne sürülmüştür.25 Bunun yanı sıra

tek milletvekilinin seçildiği dar seçim çevresinde adayın etnik ve dini (mezhep ve

tarikat) bağlarının önemli rol oynamasının parti disiplinine uymayan davranışlara

olanak sağlaması nedeniyle yasama faaliyetinden beklenen yarar ve verimin olumsuz

etkilenebileceğine de dikkat çekilmektedir. 26 Dolayısıyla, bu durumda seçimlerin

partiler bazında bir siyasi iktidar mücadelesi olma özelliği de kaybolabilmektedir.

Seçmenler, ülkeyi belli dönem daha iyi yönetmeyi vadeden partilerin üyelerini değil,

daha iyi tanıdıkları, kişisel özellikleri itibariyle diğerlerinden farklı gördükleri kişileri

tercih edebilmektedirler.

Dünyadaki uygulamalarda, örneğin, İngiltere’de uygulanan tek isimli tek

turlu çoğunluk sisteminin adaletsizliği, iki partililik nedeni ile daha da artmaktadır.

Buradaki iki büyük partinin aldığı oylar arasındaki fark çok az olmasına rağmen, net

24
ÇAĞLAR, Bakır, Anayasa Bilimi, BFS Yayınları, İstanbul 1989, s. 209.
25
ÖDEN, Seçmenlerin..., s. 26.
26
DEMİR, Fevzi, Seçim Sistemleri ve Türkiye’ye Özgü Bir Seçim Sistemi

Önerimiz, Ege Bölgesi Sanayi Odası, İzmir Haziran 2002, s. 17.

143
bir parlamento çoğunluğuna yol açtığı için, seçimi kazanan partinin, aşırı, ya da artı

temsili, buna karşılık, kaybeden partinin de eksik temsili ortaya çıkmaktadır.27 Genel

olarak çoğunluk sisteminin büyük partilerin lehine, küçük partilerin aleyhine

sonuçlar doğurduğu gözlemlenmektedir. Bunun nedeni küçük partilerin ülkedeki

bütün seçim bölgelerinin çoğunda temsilci çıkaracak çoğunluğa ulaşamamasıdır.28

Görüldüğü gibi bu sistem çok partililiği teşvik etmemekte, tersine parti sayısını

azaltıcı etki göstermektedir.

Ancak seçim sistemi düzenlemelerinde sadece istikrarlı, güçlü bir yönetim

oluşturmak amacının güdülmesi eksik değerlendirme olur. Kuşkusuz, seçimle ülkeyi

yönetecek bir kadronun ortaya çıkması önemli ve faydalıdır. Çünkü demokraside

seçimler, yönetilenler tarafından yönetenlerin belirlenmesi mekanizmasıdır. Ancak,

bununla birlikte, belirli bir ülkede mevcut olan siyasi görüşlerin, partilerin seçmen

nezdindeki kabullenişiyle eşit veya buna yakın oranda parlamentoda temsil

edilmesinin de sağlanması gerekmektedir ki, seçimin bu fonksiyonuna “temsilde

adalet” denmektedir. Farklı amaçları ile birbirine ters olarak görülebilen ve birine

üstünlük verilince diğerinin etkisi zayıflayan “yönetimde istikrar” ve “temsilde

adalet” ilkeleri, her ülkenin siyasal özelliklerine uygun bir sentez içinde bir araya

getirilmeye çalışılmaktadır. 29 Seçimlerin en büyük amacı ve fonksiyonu, çeşitli

görüşlerin ülkenin siyasal sisteminde ifadesi için istikrarlı bir kurumsal çerçeve

27
TEZİÇ (2014), s. 341.
28
SHIVELY, W. Phillips, Power and Choice, An Introduction to Political

Science, McGraw-Hill, New York 2008, s. 236.

29
TÜRK (2006), s. 78.

144
sağlamaktır.30 Seçmen topluluğunun menfaat ve tercihlerini en iyi şekilde temsil

edecek olan adayın seçilmesini sağlamaya elverişli olması da seçim sisteminin

önemli bir özelliğidir.31 Günümüzde seçim sistemi tercihleri konusunda kazananın

her şeyi almasını sağlayan sistemlerden kaçınılması tavsiye edilmektedir.32

Demokrasilerde çatışma, sistemin doğası gereğidir, ancak bu çatışmanın

33
yöntemi ve sınırları yasalarla çizilmiştir. Demokrasinin, zayıf devletle

karıştırılmaması gerekir. Her bir demokrasi, onu yıkmaya çalışanlara karşı kendini

koruyacak mekanizmalara sahip olmalıdır.34 Bu bağlamda demokrasi, toplumdaki

çeşitli çatışmaların varlığını kabul eder ve bunların barış içinde birlikte yaşamasını

sağlamaya yönelik mekanizmalar içerir. Bu rejimde önemli olan, her ekonomik ve

toplumsal çıkarın, her siyasal görüşün, her toplumsal sınıf veya grubun kendini

açıkça ortaya koyabilmesine olanak verecek koşulların sağlanmasıdır. Hangi siyasal

görüşün daha haklı ve ülke için daha yararlı olabileceğine karar verebilecek tek

30
TAAGEPERA, Rein; SHUGART, Matthew Soberg, The Effects and

Determinants of Electoral Systems, Yale University Press, New Haven & London

1989, s. 218.
31
FISHBURN, Peter C. “Social Choice and Pluralitylike Electoral Systems”,

Electoral Laws and Their Political Consequences içinde, edited by Bernard

Grofman and Arend Lijphart, Agathon Press, New York 1985, s. 199.
32
Deepening Democracy, s. 62.
33
CANİKLİOĞLU DİKMEN, Meltem, Anayasal Devlette Meşruiyet, Yetkin

Yayınları, Ankara 2010, s. 144.

34
FIKENTSEHER, Wolfgang, “Democracy- A Primer”, Law and State, Vol. 49-50,

Tübingen, Germany 1994, s. 128.

145
makam, görüşünü seçimlerde ortaya koyacak olan seçmendir.35 Yönetilenlere bu

kararlarını demokratik bir biçimde ortaya koymalarına fırsat verilmekle birlikte,

tercihlerinin de adil bir biçimde parlamentoya yansıtılması önem taşımaktadır.

Demokratik ilkelere ve çoğulcu toplum yapısına uygun gelişmekte olan bir

ülkenin toplumsal konsensüsü ve toplumdaki temel siyasi eğilimler arasında asgari

bir uzlaşmayı sağlamaya elverişli bir seçim sisteminin kabul edilmesi36 seçimlerden

umulan sonuçların gerçekleşmesi açısından daha isabetli olacaktır. Seçimler, mevcut

olan durumu yansıtır,37 toplumda mevcut olan siyasal dağılımın “fotoğrafını” çeker.

Toplumda var olan tüm çıkarların siyasal sisteme girdi olarak intikalinin, siyasal

sistemin en iyi ve en doğru kararı üretmesi için gerekli olduğu, seçim ve temsil

esasına dayalı demokratik sistemin temel varsayımlarındandır.38

Demokratik sistem yönetenlerin ve yönetilenlerin benzeştiği bir sistem olarak

ifade edilmektedir. 39 Seçim sürecinin adil ve serbest olmasıyla birlikte, seçim

sisteminin kendisinin de adaletli olması zorunluluğuna dikkat çekilerek, demokratik

bir seçimle oluşturulmuş parlamentonun bütün toplumu temsil etmesi gerektiği

35
SABUNCU, Yavuz, Anayasaya Giriş, İmaj Yayınevi, Ankara 2009, s. 111.
36
KUZU, s. 291.
37
DENVER, David, “Elections, Public Opinion and Parties”, Parliamentary

Affairs, Vol 49, No. 4, October 1996, s. 661.

38
SABUNCU, Yavuz, “Seçim Barajları ve Siyasal Sonuçları”, Anayasa Yargısı, 23,

Ankara 2006, s. 196.

39
GUSY, Christoph, “Democratic Representation”, Law and State, Vol. 43,

Tübingen, Germany 1991, s. 7.

146
savunulmaktadır. 40 Eğer parlamentonun toplumdaki mevcut olan bütün siyasal

görüşleri yansıtması, “toplumun bir tür küçültülmüş görünüşü”,41 “mikro kozmosu”

olması istenirse, tercih edilecek sistem, diğerleri değil, orantılı temsil sistemi

olacaktır.42

Orantılı temsil sisteminin yaygınlaşmasının aynı zamanda demokratik evrim

sürecinin önemli bir halkasını oluşturduğu bilinmektedir. Fransa ve İngiltere dışında

XX. yüzyıl boyunca hemen hemen bütün Avrupa devletlerinde orantılı temsil

sisteminin yaygınlaşması, siyasal yaşamın demokratikleşmesi yönünde önemli bir

etki yaratmıştır. Orantılı temsil sistemi, aynı zamanda siyasal güçlerin yasama

organında daha hakkaniyetli (adil) bir biçimde temsil edilmelerine olanak

sağlamıştır.43 Demokrasinin sadece çoğunluğun hak ve yararının savunulduğu bir

rejim olmadığına inanan J. S. Mill, çoğunluğun zorbalığını önleme konusunda en

elverişli araç olarak nisbi (orantılı) temsil sistemini görmektedir.44

Orantılı temsil sistemlerinde değişik siyasal görüşler, düzenin dışına

itilmeksizin yasal zeminlerde temsil edilme olanağı kazanırlar. Dolayısıyla her bir

toplum kesiminin sistemle barışık yaşaması için ortam sağlanmış olur. Böyle bir

çoğulculuk, bir ulusal bütünleşmenin de yolunu açabilir. Orantılı temsil sistemleri,

40
EMERSON, Peter, Defining Democracy, Springer-Verlag, Berlin 2012, s. 121.
41
ESEN, Bülent Nuri, Anayasa Hukuku Genel Esaslar, Ayyıldız Matbaası, Ankara

1970, s. 349.
42
FARRELL (2001), s. 165.
43
KABOĞLU (2014), s. 178.
44
GÜRİZ (2011), s. 256.

147
19. Yüzyılda Belçika gibi farklı etnik grupların yaşadığı bazı Avrupa ülkelerinde bir

ulusal bütünleşme politikası aracı olarak kullanılmıştır.45

Orantılı temsil seçim sistemleri arasında hem de en yaygın olarak başvurulan

sistemdir. 46 Avrupa Birliği üye devletlerinin çoğunda orantılı temsil sitemi

uygulanmaktadır. 47 Orantılı temsil sistemi aslında seçim adaletini sağlamak ve

çoğunluk sisteminin sakıncalarını gidermek amacıyla geliştirilmiştir. 48 Temsil

adaleti, sistemin çok partililiğe uygun düşmesi ve çok sesliliğe uygun siyasal zeminin

oluşması açısından son derece önemli ve bu yüzden de vazgeçilmez bir ilkedir.49

Orantılı temsil sisteminde küçük siyasi partilerin temsilci çıkarma şansı

(dolayısıyla ülke yönetimini etkileme olanakları) seçim çevreleri 2 – 3 temsilci

çıkaracak kadar küçük olursa çok sınırlıdır, ancak seçim çevreleri büyüdükçe bu şans

ciddi oranda artmaktadır.50 Bu sonuç, salt matematiğe dayanmaktadır, çünkü, bir

seçim bölgesinin çıkaracağı milletvekilli sayısı ne kadar az olursa, bir partinin

milletvekili çıkartabilmek için gerek duyacağı oy oranı da, matematiksel olarak, o

denli yükselecektir. Seçim bölgelerinin büyüklüğü ile oynanmak suretiyle, siyasal

45
TÜRK (2006), s. 95.
46
LIJPHART (1994), s. 21.
47
KABOĞLU (2014), s. 190.
48
DEMİR, Fevzi, Türkiye’de Siyasi İstikrar Sorunu ve Çözüm Yolları, İzmir

Ticaret Odası Yayını, İzmir 1998, s. 70.

49
BULUT, Nihat, “Temsilde Adalet – Yönetimde İstikrar İkilemi Bağlamında 12

Haziran 2011 Seçimleri”, Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XIV,

S. 3-4, 2010, s. 3.
50
LIJPHART (1994), s. 11.

148
temsil esasına, partiler sisteminin yapısına ve güç dağılımına etki etmek mümkün

olabilir.51

Dolayısıyla, orantılılık, seçim bölgelerinin genişliği ile doğru orantılıdır.

Seçim bölgeleri ne kadar büyük olursa, daha küçük siyasal grupların bile temsilci

çıkarma olanağı bulabilmeleri mümkündür. Orantılılığın sağlanması bakımından

İsrail gibi az nüfuslu ülkelerin tümüyle tek bir seçim bölgesi oluşturması en uygun

çözüm sayılmaktadır.52

Seçim sistemi tercihini tarihsel ve kültürel nedenlerin de etkilediği

söylenebilir. Örneğin, tek isimli tek turlu çoğunluk sistemi Büyük Britanya’da ve

genelde Birleşik Devletler, Kanada, Hindistan gibi eski kolonilerinde

uygulanmaktadır.53 Diğer demokratik ülkelerin çoğunda ise farklı seçim sistemleri

tercih edilmektedir.54 İki turlu çoğunluk sisteminin uygulandığı devletlerin büyük

çoğunluğunu ise her hangi bir şekilde Fransa ile tarihsel bağı olanlar

oluşturmaktadır.55

Bazı devletler seçim sistemlerinde reform yaparak eski sistemlerinin

sakıncalarını ortadan kaldırmak için çoğunluk sistemini ve orantılı temsili birlikte

uygulayarak karma seçim sistemi oluşturmuşlardır. Yeni kurulmuş veya

bağımsızlığının kazanmış devletlerin önemli bir kısmı da adaleti sağlamakla birlikte

istikrarlı yönetim oluşturulabilmesini kolaylaştırmak için karma sistemi

51
NOHLEN (2006), s. 26.
52
TÜRK (2006), s. 85; YAVAŞGEL (2004), s. 106.
53
SHIVELY (2008), s. 235.
54
TURPIN (1995), s. 439.
55
FARRELL (2001), s. 51.

149
yeğlemişlerdir. Bu şekilde bir sistemin olumsuz yönlerinin diğerinin olumlu

yönleriyle tolere edilerek, adalet duygusu rencide edilmeden istikrarı sağlamak

amaçlanmaktadır. Çoğunluk sistemi ve orantılı temsilin aşırılıklarından kurtulmak

için bir bakıma orta yol olarak tercih edilmektedir. 56 Karma sistem yeni ortaya

çıkmış olmasına rağmen, giderek önemli bir seçim kurumu aracı haline

gelmektedir.57

Tek turlu çoğunluk sisteminin yeni gelişen demokrasiler açısından pek tercih

edilen bir sistem olmadığı görülmektedir. 1970’lerden itibaren seçim sisteminde

düzenlemeler yapan ülkelerde, Doğu ve Orta Avrupa ülkelerinde ve eski Sovyet

Cumhuriyetlerinde orantılı temsil sistemi veya değişik şekillerde karma sistemler

tercih edilmiştir.58

II. AZERBAYCAN’DA SEÇİM FORMÜLÜ UYGULAMALARI

Önceki bölümlerde geniş anlamda seçim sistemi kavramına dâhil konular ele

alınmış, bu bölümde ise dar anlamda seçim sistemi kavramı, yani seçim formülü

56
KATZ (2006), Richard S., “Why Are The So Many (or So Few) Electoral

Reforms?”, The Politics of Electoral Systems içinde, Edited by Michael Gallagher

and Paul Mitchell, Oxford University Press, Oxford 2006, s. 58.

57
FERRARA, Federico; HERRON, Erik S.; NISHIKAWA Misa, Mixed Electoral

Systems, Contamination and Its Consequences, Palgrave Macmillan, New York

2005, s. 1.
58
FARRELL (2001), s. 20.

150
incelenmektedir. Seçim sistemi kavramını geniş anlamda incelenme nedeni giriş

bölümünde anlatılmış olmakla birlikte, bunun özellikle demokrasi geleneği olmayan

ülkeler bakımından zorunlu olduğu belirtilmelidir.

Seçim sistemine dair politik tartışmalarda, özellikle yerleşik bir seçim

geleneğine sahip olmayan ülkelerde, seçim sistemi kavramı çok geniş boyutta ele

alınmakla seçme ve seçilme hakkı ve seçim organizasyonu da dahil olmak üzere,

seçim süreci kapsamına giren tüm unsurları içermek durumundadır. Hatta bu tür

ülkeler açısından seçim sisteminin fazla önem taşımadığı, yerleşik siyasal sistemin

demokratik niteliğinin başka koşullara ve faktörlere bağlı olduğu, örneğin toplumun

gelişme düzeyi ve yapısı, sosyal bölünmeler, siyasi kültür, toplumsal-siyasal güç

dağılımı, partiler ve onların (oligarşik) yapısı, seçim uygulamasındaki eksiklikler

(seçim sahtekârlığı) ve siyasal sürecin her aşamasına işlemiş olan ahlak dışı

uygulamalar ile ilişkili olduğu savunulmaktadır.59

Bütün bunlarla birlikte seçim formülü de incelenmeye değer bir konudur.

Özellikle bazı ülkelerde hangi seçim sisteminin tercih edilmesi gerektiği yönünde

sürekli yapılan tartışmalar dikkate alındığında, siyasal kurumların oluşmasında

bunun pek de önemsiz olmadığı görülebilir. Azerbaycan bağımsızlığını yeni

kazanmış bir devlet olmasına rağmen, seçim formülü konusunda kısa dönemde çok

önemli değişiklikler yapılmış olması da bunun önemini göstermektedir.

59
NOHLEN, Dieter, “Seçim Sistemleri” (Tercüme eden: Süheyla Ababay), Türkiye

ve Avrupa’da Seçim Sistemleri içinde, Friedrich Ebert Vakfı, İstanbul Aralık 1996,

s. 19.

151
 Seçimlerin kurumsallaşması çoğu zaman, genel oya dayalı tam yarışması ve

kapsayıcı seçimlere doğru kademeli evrimin gerçekleşmesine neden olmaktadır.60

Seçim formülü konuları bağımsızlıktan önceki ve bağımsızlıktan sonraki

dönem olmak üzere incelenecektir.

A. Bağımsızlık Öncesi Dönem

Bağımsızlık önsesi dönemde Azerbaycan’da seçimle ilgili olarak uygulanan

kurallar Sovyetler Birliği’nde uygulanan sistemle aynı şekildeydi. 1991 yılında

bağımsızlığını ilan ettiği tarihe kadarki dönemde Azerbaycan Sovyet Sosyalist

Cumhuriyeti’nde Sovyetler Birliği Yüksek Sovyet’ine (şura, parlamento),

Azerbaycan SSC Yüksek Sovyet’ine, Nahçıvan Muhtar SSC Yüksek Sovyet’ine,

Dağlık Karabağ Muhtar Vilayeti Sovyet’ine, Rayon Sovyetlerine, şehir, kasaba ve

köy Sovyetlerine olmak üzere değişik düzeyde seçimler yapılmaktaydı.

Sovyet devriminin “Bütün Hakimiyet Sovyetlere” sloganı doğrultusunda

kurulmuş Sovyet devletinde anayasal olarak köylerden başlamak üzere bütün yetkili

kurumlar seçimlerle şekillenen “Sovyet”lerdi.61

60
ÖZBUDUN, Ergun, “Institutionalizing Competitive Elections in Developing

Societies”, Competitive Elections in Developing Countries içinde, Edited by

Myron Weiner and Ergun Özbudun, Duke University Press, Durham, North Carolina

1987, s. 415.
61
MOTE, Max E., Soviet Local and Republic Elections, The Hoover Institution on

War, Revolution, and Peace Stanford Univesity, 1965, s. 15.

152
 Sovyet dönemi Anayasalarına göre devletin en genel yetkili organı Yüksek

Sovyet’ti. Azerbaycan SSR Yüksek Sovyet’i Anayasayla devletin yetkisinde

bırakılmış olan bütün konuları gündeme almaya ve karar vermeye yetkiliydi.62

Önceki dönemlerde seçmen sayısına göre belirlenen ve değişken üye sayısına

sahipken, son düzenlemeye göre Azerbaycan SSC Yüksek Sovyeti'nin üye sayısı 360

olarak sabitlenmişti.

1978 tarihli Anayasa döneminde parlamentoya (Yüksek Sovyet) seçilmiş

üyeler en az yılda iki kez olmak üzere seçmenleri karşısında, kendisini aday

göstermiş topluluklar karşısında faaliyet raporunu sunmak durumundaydı. 5 yıllığa

seçilmiş üyeler görev süresi boyunca seçmenlerin desteğini kaybettikleri anda

kanunda öngörülmüş usule uygun olarak azledilebilirdi.63 Dolayısıyla Sovyet dönemi

için parlamento üyeleri açısından emredici vekâlet 64 söz konusu idi. Bu tür

uygulamada parlamento üyesi ancak seçildiği bölgenin temsilcisi, bir bakıma

kendisini tayin eden seçmenlerin vekilidir ve onların talimatlarına uygun hareket

etmelidir.65 Genelde sosyalist devletlere has bir kurum66 olan emredici vekâlet daha

62
SEYİDOV, s. 90-94.
63
ESEDOV; CEBRAYILOV (2008), s. 331.
64
GÖZLER (2011), s. 672; ŞÜKÜROV, Nesib, Azerbaycan Respublikası Milli

Meclisinin Konstitusiya Hüquqi Statusu, Hüquq Edebiyyatı Neşriyyatı, Bakı 2011,

s. 207.
65
ARMAOĞLU, Fahir H., Seçim Sistemleri, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler

Fakültesi Yayınları, Ankara 1953, s. 13; Esgerov (2011), s. 379.

66
CEFEROV(2010), s. 378.

153
önceki 1937 tarihli Anayasa döneminde 67 ve 1921 Anayasası döneminde 68 de

anayasa ve yasalarda yer almaktaydı.

Sosyalist demokrasi uygulamasında seçmenlere sunulacak adayın liyakati

öncelikle parti kurullarınca değerlendirilerek sakıncalı kişilerin aday olamaması

sağlanır.69 Bu tür rejimlerde tek parti yöneticilerinin ellerinde yalnızca ekonomik güç

değil, fakat insanların düşünce ve davranışlarına hükmeden bütün araçlar, olanaklar

bulunmaktadır. Toplumdaki tüm faaliyetler, iç ve dış siyaset, ekonomi, idare, ordu,

eğitim, basın hepsi partiye, partinin ileri gelen bir azınlığının iradesine bağlıdır.70

Sovyet döneminde yapılan bütün seçimler tek isimli mutlak çoğunluklu seçim

sistemiyle, tek bir adayın oylanması şeklinde yapılmış, seçmenlere sadece adayın

lehinde veya aleyhinde oy kullanma hakkı tanınmıştır. Dar seçim bölgelerinde

adaylığı Komünist Parti organlarınca onaylanmış olan kişiler oylanmakta ve oyların

mutlak çoğunluğunu aldıkları takdirde (ki, bunun tersi duruma rastlanması pek

olanaklı değildi) seçilmiş sayılmaktaydı. Yalnız Sovyet döneminde en son, 30 Eylül

1990 tarihinde yapılan seçimlerde birden fazla adayın seçimlere girmesine olanak

sağlanmıştır.71

67
ESEDOV; CEBRAYILOV (2008), s. 296.
68
Ibid., s. 255.
69
KATZ, Richard S., Democracy and Elections, Oxford University Press, Oxford

1997, s. 287.
70
GÖZE, Ayferi, Liberal, Marxiste, Faşist, Nasyonal Sosyalist ve Sosyal Devlet,

Beta Yayınları, İstanbul 2009, s. 96.

71
ESEDOV; CEBRAYILOV (2008), s. 349.

154
 Sovyet devletinde seçimler düzenli aralıklarla yapılmış olsa da, bu aslında

yönetimin dünya kamuoyunda demokratik rejim görüntüsü yaratmak amacı

gütmekteydi. Yönetim kendi rejimini “sosyalist demokrasi” olarak nitelemekteydi,

SSCB’nin etrafındaki “uydu” devletlerdeki benzer rejimler ise “halk demokrasisi”

olarak isimlendirilirdi. 72 Bir ülke rejiminin isminin demokratik olması yeterli

değildir. Bu ismin gerçekliği yansıtabilmesi için, demokrasi kavramına ilişkin

evrensel tanımlarda yer alan kurumlara ve o kurumların tanımlarına ilişkin ölçülere

uygunluğu da zorunludur. 73 Seçim sisteminde farklı adayların seçim yarışına

katılmasına izin vermeyen bir rejimi hangi sıfatla olur olsun demokrasi kavramıyla

ifade etmek olanaksız görülmektedir.

B. Bağımsızlık Dönemi

Bağımsızlık sonrası dönemde 1995 yılına kadar parlamento seçimleri

yapılmamış, bağımsızlıktan önce 1990 yılında yapılmış seçimlerle oluşturulmuş

parlamento, yasama yetkisini kullanmıştır. Söz konusu dönem için daha yeni

oluşmakta olan muhalefet, bu seçimlerin büyük yolsuzluklarla yapıldığı iddiasıyla

seçimlerin yenilenmesini talep etmiş, ancak ülkedeki durumu dikkate alarak 1991

yılının Ekim ayından itibaren bu talebinden vazgeçmiştir. Muhalefet, iktidarla eşit

72
MEHDİYEV, Ramiz, Demokratiya Yolunda: İrs Hakkında Düşünerken, Şerq-

Qerb Neşriyyatı, Bakı 2008, s. 91.

73
TUNÇ, Hasan; BİLİR, Faruk; YAVUZ, Bülent, Türk Anayasa Hukuku, Asil

Yayın Dağıtım, Ankara 2009, s. 53.

155
sayda üyelerden oluşan geçici Milli Meclis kurulmasını talep etmeye başlamıştır.74

1992 yılının başında, iktidarla muhalefetin anlaşması sonucunda her iki taraftan eşit

sayıda milletvekillerinden oluşan 50 kişilik Milli Şura tesis edilmiş, geçiş süreci için

Yüksek Sovyet’in yetkileri bu Şuraya devredilmiştir.75

Bağımsızlıktan sonraki dönemde 1995 yılından başlayarak, önce çoğunluk

sistemi ve orantılı temsil sistemi birlikte uygulanarak seçimler yapılmış, daha sonra

anayasa değişikliği yapılarak orantılı temsilden vazgeçilmiş, parlamentonun tamamı

çoğunluk sistemi ile gerçekleştirilen seçimlerle oluşturulma yoluna gidilmiştir.

Dolayısıyla seçim formülü bakımından bağımsızlık sonrası dönemi 2002 yılına

kadarki ve 2002 değişikliğinden sonraki dönem olarak iki kısma ayırmak

gerekecektir.

1. 1995-2002 Arası Dönem

1991’de bağımsızlığını kazandıktan sonra çalışmaları süren Anayasa yapımı

1995 yılında sonuçlanmış ve bağımsız Azerbaycan’ın ilk Anayasası 12 Kasım 1995

tarihinde halkoyu ile kabul edilmiştir. Anayasa yapımı sürecinin, bu kadar uzamasını

bir bakıma normal karşılamak gerekir. Çünkü Anayasanın kabulünün

gerçekleşmesinden önce, belirli bir istikrar düzeyine erişilmiş olması, “suların

74
ELÇİBEY, Ebülfez, Bu Menim Taleyimdir, Gençlik Neşriyatı, Bakı 1992, s. 262.
75
MİRZEYEV, Sefa; QAYIBOV, Mehman, Haydar Aliyev Müasir Azerbaycan

Parlamentinin Banisidir, Azerbaycan Respublikası Milli Meclisinin Neşri, Bakı

2008, s. 55.

156
durulması” gerekmektedir. Anayasa devletin temelini oluşturan kurallar bütünü

olduğundan, devletin hangi temellere oturtulacağı konusunda toplumsal konsensüse

varılması gerekir. Bu nedenle Azerbaycan, istikrarlı bir çizgiyi yakaladıktan ve bazı

belli başlı reformları gerçekleştirdikten sonra Anayasa yapımına başlamış ve bunu

sonuçlandırmıştır76. Azerbaycan’da Anayasanın kabul edilmiş olması reformların da

başlangıç noktası olarak değerlendirilmektedir.77

Anayasanın başlangıç kısmında Anayasanın kabul edilmesinin amaçları

olarak demokratik bir sistem oluşturmak, sivil toplum kurmak, laik bir hukuk devleti

kurmak ve herkese onurlu bir hayat standardı sağlamak sayılmıştır.

Anayasada seçim sistemi ile ilgili olarak toplam sayısı 125 olan

milletvekillerinden 100’ünün tek isimli bölgelerde çoğunluk sistemiyle, 25’inin ise

milli seçim bölgesinde orantılı temsil sistemi ile seçileceği belirlenmiştir.

Anayasadaki bu düzenleme öncesinde, Ağustos ayında Milli Meclis seçimleriyle

ilgili kanun kabul edilmiş ve aynı sistem Anayasadan önce kanunda belirlenmiş ve

bu sisteme göre ilk seçimler Anayasa oylaması ile aynı günde gerçekleştirilmiştir.78

1995 tarihli seçim kanununa göre seçimler için eşit temsil şartlarına

uyulmakla 100 seçim bölgesi ve 25 milletvekilinin seçimi için milli seçim bölgesi

oluşturulmuştur. Dar seçim bölgelerinde bireysel olarak veya partiler ve parti

76
ABDULLAYEV, Cavid, Azerbaycan Anayasasında Benimsenmiş Olan

Hükümet Sistemi, (YayınlanmamışYüksek Lisans Tezi), Ankara 1998, s. 47.

77
HAJIYEV, Khanlar, “The Role of The Judiciary in The Consalidation of

Democracy”, Democracy and The Judiciary (Editor Dr. Ozan Ergül), Union of

Turkish Bar Associations, Ankara 2005, s.187.

78
HÜSEYNOVA (2004), s. 192-197.

157
bloklarınca (seçim koalisyonları) adaylığını koymuş kişilerin adaylığının

kesinleşmesi için 2000 seçmen imzasının toplanması gerekirdi. Milli seçim

bölgesinde orantılı temsil sistemi ile yapılacak seçimler için ise seçimlere katılmak

isteyen partiler veya parti bloklarının 25 kişilik asıl ve bu sayının yüzde yirmisinden

fazla olmayacak yedek aday listesini sunmaları ve liste için 50000 seçmenin imzasını

toplamaları gerekirdi.79

Seçimlerde istikrarlı yönetim oluşturma amacıyla, adil temsili birlikte

uygulamak için karma seçim sistemini tercih eden ülkelere bakıldığında, çoğu

itibariyle orantılı temsilin milli seçim çevresinde uygulandığı görülmektedir 80 .

Dolayısıyla, partilerin gelişmesi amaçlanmışsa, her ne kadar parlamentonun az bir

kısmını ilgilendirse de milli seçim çevresi ile uygulanmakta olan orantılı temsilin çok

isabetli tercih olduğu iddia edilebilir.

79
1995 seçimlerinde milli seçim bölgesi için 12 siyasal parti aday listelerini sunmuş,

ancak bu partilerden 4’ü seçim mevzuatının gereklerini yerine getirmedikleri

nedeniyle MSK tarafından listeleri kabul edilmemiş ve seçimlere katılamamıştır. Tek

isimli seçim bölgeleri için toplam olarak 1.094 kişi adaylığını koymuş, bunlardan

392’sinin adaylığı kesinleşmiştir. Adaylığı kesinleşmeyenlerin önemli kısmını

toplanmış imzaların yetersizliği gerekçesiyle adaylığı kabul edilmeyenler

oluşturmuştur. 175 kişinin adaylığı ise diğer başka gerekçelerle kesinleşmemiştir.

(ALLAHYAROVA, Tahire; MEMMEDOV, Ferhad, Azerbaycan’da siyasi

partiyalar; Seçkiden seçkiye, Azerbaycan Prezidenti Yanında Strateji Araşdırmalar

Merkezi, Bakı 2010, s. 42).

80
International Encyclopedia of Elections, Editor in chief Richard Rose, CQ Press,

Washington, DC 2000, s. 167-168.

158
 Söz konusu kanunun 74. maddesi uyarınca dar bölge seçimlerinde

seçmenlerin yüzde ellisinden fazlasının katılması durumunda, katılanların yarıdan

çoğunun oy verdiği aday milletvekili seçilebilirdi. Adaylardan hiçbirisinin söz

konusu çoğunluğa ulaşamadığı takdirde en fazla oy almış iki aday arasında ikinci tur

oylaması yapılacak ve bu oylamada daha fazla oy alan kişi milletvekilliğini kazanmış

olacaktı. İki adayın eşit sayıda oy aldığı veya seçimlere yüzde elliden az seçmenin

katıldığı takdirde ise seçimlerin tekrar yapılmasına karar verilmesi gerekirdi.

Dolayısıyla parlamentonun dar bölgeden seçilecek milletvekilleri için

uygulanacak sistemin mutlak çoğunluklu iki turlu sistem olduğu görülür. Ayrıca

seçimlerin geçerli sonuç doğurabilmesi için kayıtlı seçmenlerin mutlak

çoğunluğunun seçimlere katılmış olması gerekmekteydi.

2000 yılı seçimleri öncesinde kabul edilen yeni seçim kanunuyla bu konuda

yeni bir düzenleme getirilerek, seçimlerin geçerli sonuç doğurması için katılımın

toplam kayıtlı seçmen sayısının yüzde yirmi beşine ulaşması yeterli sayılmıştır. Artık

belirli bir çoğunluk öngörülmeden en fazla oy alan adayın seçilmiş sayılacağı

düzenlenmiştir. Bu şekilde, ilk seçimlerde uygulanan iki turlu mutlak çoğunluk

sisteminden vazgeçilerek tek turlu çoğunluk sistemi benimsenmiş ve günümüzde de

uygulanmaktadır.

Genel olarak ele alındığında iki turlu çoğunluk sisteminin parlamento

seçimlerinde tercih edilmesi pek sık rastlanılan bir durum değildir. Ancak 20.

Yüzyılın ilk yarısında birçok Avrupa ülkelerinde (bazılarında geniş bölge

uygulamasıyla) çoğunluk sisteminden orantılı temsil sistemine geçişten önce iki turlu

sistem uygulanmıştır. İki turlu mutlak çoğunluklu sistem Belarusya, Kırgızistan,

Moldova, Tacikistan, Özbekistan ve Ukrayna gibi post-Sovyet ülkelerinde de tercih

159
edilmiştir. 81 Uluslararası kuruluşların yayınladıkları raporlar dikkate alınırsa, bu

devletlerin liberal demokratik gelenekleri kabullenmekte pek istekli olmadıkları

söylenebilir.82

2000 yılında kabul edilmiş kanunla seçmenlere milli seçim bölgesi için

yapılan oylamada “bütün partilerin ve parti bloklarının aleyhine”, tek isimli seçim

bölgelerindeki oylamada ise “bütün adayların aleyhine” oy verme imkanı da

tanınmıştır. Bu kanunda “bütün adayların aleyhine” kullanılmış oylar en fazla oy

almış adayın oy sayısından fazla olursa, adayın seçilmiş sayılmayacağı ve ilgili

seçim bölgesinde tekrar seçim yapılması gerekeceği de düzenlenmiştir.

Oy pusulalarındaki “bütün adayların aleyhine” seçeneğinin bulunması Sovyet

dönemindeki tek adayın oylanması şeklinde yapılan seçim geleneğinin bir uzantısı

olarak değerlendirilebilir. Çünkü, bu tür oylamada adayın lehine ve aleyhine olmak

üzere iki türlü oy kullanılabilmekteydi. Benzer uygulama günümüzde Rusya’da da

bulunmaktadır 83 . Bütün adayların aleyhine verilen oyların, bu oyların geçersiz

oyların sayısına dâhil olmamak dışında bir hukuki sonuç doğurmayacağı, sadece,

bütün adayları ve partileri beğenmeyenlerin ayırt edilmesine, parti sisteminin seçmen

memnuniyetini sağlama kapasitesini ölçmeye yarayabileceği ileri sürülmüştür.84

81
FARRELL (2001), s. 51.
82
International Encyclopedia of Elections, s. 358-373;
83
WHITE, Stephen, “Russia: The Authoritarian Adaptation of an Electoral System”,

The Politics of Electoral Systems içinde, Edited by Michael Gallagher and Paul

Mitchell, Oxford University Press, Oxford 2006, s. 314-318.

84
ATAR, Yavuz, “Seçim Hukukunun Güncel Sorunları”, Anayasa Yargısı, S. 23,

Ankara 2006, s. 216.

160
 Ancak, Azerbaycan’daki uygulama itibariyle bu oyların sayısının önemli

ölçüde olması durumunda adayların hiçbirisinin seçilememesi gibi bir hukuki sonuç

da doğurabileceği görülmüştür. Ancak, Azerbaycan seçim sisteminde bu uygulama

yalnız bir seçim döneminde uygulanmış ve 2003 yılında yeni seçim kanununun

yürürlüğe girmesiyle bu uygulamadan vazgeçilmiştir.

1995 yılında 99 seçim bölgesinden (bir seçim bölgesi işgal altında olan

topraklarda bulunduğundan seçim komisyonları oluşturulamamış ve seçim

yapılamamıştır) 20’sinde adaylardan hiçbiri yeterli çoğunluğa ulaşamadığı için ikinci

tur oylaması yapılmış, sonuçları geçersiz sayılmış toplam 15 seçim bölgesinde ise

tekrar seçimler yapılmıştır.85

1995 tarihli kanun gereği 25 milletvekilliği için milli seçim bölgesinde

yapılacak seçimlerin sonuç doğurabilmesi için yine bütün seçmenlerin yarıdan

fazlasının katılımı gerekliydi. Seçim barajı %8 olarak uygulanmaktaydı. Milletvekili

dağılımı için öncelikle seçimde oy kullanmış olan seçmenlerin toplam sayısı 25

sayısına bölünerek seçim kotası bulunur, daha sonra her bir listenin almış olduğu oy

toplamı bu kotaya bölünerek kazanılmış olan milletvekilliği sayısı bulunur, bundan

sonra arta kalan milletvekillikleri en büyük bakiye yöntemi uyarınca sırasıyla listeler

arasında paylaştırılırdı. Bu işlem sonucunda her listenin ne kadar milletvekilliği

kazandığı ve sunulmuş listedeki sıraya uygun olarak milletvekilliği kazanmış olan

adaylar belirlenirdi. Seçmenlerin yüzde ellisinden daha az katılımın olması veya

listelerden hiçbirinin yüzde sekizlik barajı geçememesi halinde seçimlerin tekrar

yapılmasına karar verilmesi gerekirdi (m. 75).

85
ALLAHYAROVA; MEMMEDOV (2010), s. 44.

161
 Milli seçim bölgesinden seçilmiş olan bir milletvekilinin milletvekilliğinin

ölüm veya her hangi başka bir nedenle sona ermesi durumunda onun yerini listeden

seçilmemiş olan ilk adayın alacağı düzenlenmişti. Dar seçim bölgelerinden seçilmiş

olan milletvekilliklerinin boşalması durumunda ilgili seçim bölgesinde ara seçim

yapılarak geriye kalan sürede milletvekilliği yapacak olanlar seçilecekti.86

Orantılı temsil sistemi ile milli seçim bölgesinde yapılacak seçimlerle ilgili

2000 tarihli kanunla getirilen değişiklikle seçim sonuçlarının geçerli sayılabilmesi

için gerekli katılım oranı %25’e, seçim barajı ise %6’ya düşürülmüş, en büyük

bakiye yöntemi ise ilk halinde olduğu gibi muhafaza edilmiştir.87 Diğer hususlarda

ise önemli değişikliğe gidilmemiştir.

86
1995 seçim sonuçlarına göre, 25 milletvekilliği için orantılı temsil sistemi ile

yapılan seçimlerde 19 sandalye iktidardaki YAP, 3’er sandalye de muhalefet partileri

olan AMİP ve AHCP tarafından kazanılmıştır. Dar bölgelerle birlikte

değerlendirildiğinde ise Mecliste en büyük grup tarafsızlardan oluşmaktaydı; 55

tarafsız milletvekili, 53 YAP, 4 AMİP, 4 AHCP, 2 ADP, 2 ADSP, 1 ADMP, 1 AVP,

1 VHP, 1 MP üyesi milletvekili seçilmişti (ALLAHYAROVA; MEMMEDOV

(2010), s. 44).
87
2000 yılı seçim sonuçlarına göre, 25 milletvekilliği için orantılı temsil sistemi ile

yapılan seçimlerde 16 sandalye iktidardaki YAP, 4 sandalye AHCP, 3 sandalye

VHP, 2 sandalye AKP tarafından kazanılmıştı. Dar bölgelerle birlikte

değerlendirildiğinde ise YAP 79, AHCP 7, VHP 3, AKP 2, AVP 2, AMİP 2,

Müsavat 2, ANAP 1, ASRP 1, AYP 1 milletvekilliği kazanmıştı. Tarafsızların sayısı

ise 25’ti (ALLAHYAROVA; MEMMEDOV (2010), s. 58).

162
 Uygulanmış olan seçim barajları dünyadaki uygulamalara bakıldığında çok

yüksektir. Özellikle milli seçim bölgesinde seçim uygulayan İsrail örneğindeki

%1,5’lik barajla88 kıyaslandığında barajın çok yüksek olduğu görülmektedir. Seçim

barajının parlamentonun çok fazla parçalanmasını engelleyici düzeyde olmasının

89
yeterli olduğu, çok fazla yüksek tutulmaması gerektiği savunulmaktadır.

Azerbaycan’da uygulanmış olan orantılı sistem parlamentonun sadece 1/5’i için yani

25 yer için yapıldığından söz konusu barajların çok abartılı olduğu söylenebilir.

Parlamentonun %80’nin seçileceği tek isimli bölgeler açısından doğal olarak zaten

yüksek bir baraj uygulanmaktayken, geriye kalan %20’lik bölümü için de orantılı

temsilin uygulandığı ülkelere kıyasla çok yüksek baraj oranının belirlenmesi isabetli

olmamıştır.

2. 2002 Sonrası Dönem

Karma seçim sistemi ile iki dönem seçimler yapıldıktan sonra 2002 Anayasa

değişiklikleri ile parlamentonun bir kısmının orantılı temsil sistemi ile belirlenmesi

yönteminden vazgeçilmiş ve tüm milletvekillerinin tek isimli tek turlu çoğunluk

sistemi ile belirlenmesi yoluna gidilmiştir.90 Anayasa değişikliğinden sonra, 2003

88
STELLMAN (1996), s. 649.
89
MURPHY, Walter F., Constitutional Democracy, Creating and Maintaining a

Just Order, The John Hopkins University Press, Baltimore 2007, s. 223.
90
Yeni seçim sistemiyle ilk parlamento seçimleri 2005 yılında yapılmıştır. Seçim

sonuçlarına göre 125 milletvekilliğinden 61’ni iktidardaki YAP, 43’nü YAP eğilimli

163
yılında yeni Seçim Mecellesi kabul edilmiştir. Uluslararası kuruluşların, özellikle

AGİT’in etkisiyle, kanunda, şeffaf oy sandıkları, oy pusulalarının

numaralandırılması (sıra numarasının bulunduğu kısım kesilerek seçmene

verilmekte, dolayısıyla seçmene verilen oy pusulası üzerinde oy gizliliğini ihlal

edecek bir kayıt bulunmamaktadır), seçmen listelerinin düzenli hale getirilmesi gibi

bazı olumlu düzenlemeler yer almıştır.91

Yukarıda da değinildiği üzere tek isimli tek turlu çoğunluk usulünün en

önemli özelliği basit olmasıdır. Aynı zamanda bu yöntemin çoğunluk sistemi

uygulamalarından en yaygın olarak kullanılan yöntem olduğu da görülmektedir.92 Bu

yöntem, seçmene karmaşık matematiksel işlemlere gerek kalmadan seçim sürecini ve

sonucunu net bir şekilde algılama olanağı tanır.93 Bu yüzden seçmenin oy konusunda

daha kesin ve net karar verebileceği öngörülebilir.

Seçim sistemi tercihinin Anayasada yer almış olması, seçim sistemi

değişikliği için Anayasanın kabulünden yedi yıl geçmeden değişiklik yapılması

gereği doğurmuştur. Seçim sistemi tercihinin anayasalarda yer alması konusu

tartışılmıştır. Uygulamada genellikle seçim sistemi anayasalarda değil, seçim

kanunlarında düzenlenmektedir. Seçim sisteminin yalnız çoğulcu demokrasileri

“tarafsızlar” kazanmıştır. Muhalefet ise yalnız 6 yer elde edebilmiş, bunlardan

bazıları da seçimlerdeki yolsuzluklara itiraz olarak parlamentoyu boykot etmişlerdir

(HEINRICH (2010), s. 18).

91
ALIZADEH, s. 128.
92
COTTERET; EMERI (1994), s. 41.
93
Caniklioğlu, Meltem, “Seçim Sistemlerinin Siyasal İstikrar Oluşmasındaki Rolü”,

Anayasa Yargısı, S. 16, Ankara 1999, s. 25.

164
kuran uzlaşmacı bir anlayışla belirlendikten sonra anayasaya konulmasının isabetli

olacağı ileri sürülmüştür. 1919 tarihli Weimar Anayasası, İsviçre Anayasası, Güney

Afrika Cumhuriyeti Anayasasında seçim sistemi (nisbi temsil sistemi) açıkça yer

almıştır. Macaristan Anayasası ise Anayasa değişikliğinin yanı sıra seçim kanunu

gibi bazı temel kanunlarda değişiklik yapılmasını üçte iki oy çoğunluğu şartına

bağlamıştır. 94 Azerbaycan Anayasasında seçim sistemi türü yer almakla birlikte

seçimle ve referandumla ilgili kanunların da daha yüksek bir oy oranıyla kabul

edileceği düzenlenmiştir (AY m. 94).

Seçim sisteminin anayasada yer almasının, ülkenin şartlarına göre zaman

zaman değişiklik yapılmasının gerektiği acil durumlarda ciddi sakıncalar

doğurabilmesi mümkündür ve belki bu nedenledir ki, genelde gelişmiş demokratik

devletler seçim sistemlerini anayasalarında düzenlememektedirler. 95 Ancak, bu

ülkelerde seçim sistemi ile ilgili çok fazla değişikliklere gidilmediği de

görülmektedir. Siyasal arenada “oyun kuralları”nın sık sık değiştirilmemesi

gerekmektedir. Seçim sistemleri kolayca değiştirilebilirse, seçimler demokrasinin

gerçekleştirilmesi, yönetenlerin yönetilenlerce belirlenmesi için meşru bir kurum

olmaktan çıkar, daha çok kuralları belirleyenlerin yönetimde kalabilmelerine yarayan

bir araç durumuna düşer. Bu durumda seçimle ilgili düzenlemelerin siyasal

mücadelede bulunan bütün taraflarca benimsenmesi zor olacaktır. Seçimle ilgili

kuralların özellikle kaybeden taraflarca meşru görülmesi daha fazla önem

taşımaktadır.

94
ATAR (2006), s. 252.
95
KUZU, Burhan, “Bugünkü Seçim Sistemimiz ve Bazı öneriler”, Anayasa Yargısı,

S. 16, Ankara 1999, s. 291.

165
Ek: 5. 2010 Seçim Sonuçlarına Göre Partilerin ve Parti Bloklarının Aday Sayısı,
Toplam Alınan Oy ve Parlamentodaki Sandalye Dağılımı

Siyasi Partiler ve Siyasi Parti Adaylığı Adayların Parlamentodaki

Blokları kesinleşmiş almış kazanılan
olanların olduğu yerler
sayısı oyların
toplamı

Yeni Azerbaycan Partisi 111 1.243.437 71

“Azerbaycan Halk Cephesi 39 65.792 0

Partisi- Müsavat partisi” Bloku

“Islahat” Bloku 31 54.955 2

“Demokrasi” Bloku 18 52.089 4

Klasik Halk Cephesi Partisi 30 35.645 0

“Karabağ” Seçim Bloku 32 34.914 1

Ana Vatan Partisi 7 33.275 2

Azerbaycan Milli İstiklal 25 25.538 0

Partisi

“İnsan Namına” Bloku 22 12.946 0

Vatandaş Hemreyliği Partisi 1 10.196 1

Demokratik Azerbaycan 22 9.195 0

Dünyası Partisi

Azerbaycan Sosyal Demokratik 2 4.402 0

Partisi

Müasır Müsavat Partisi 7 3.334 0

Milli Demokrat Partisi 3 1.209 0

166
 III. AZERBAYCAN’DA ÇOĞUNLUK SİSTEMİ – ORANTILI SİSTEM

TARTIŞMALARI

A. Çoğunluk Sistemi Taraftarları

1995 yılında bağımsız Azerbaycan’ın ilk Anayasası için komisyon

çalışmalarında en fazla tartışılan konulardan biri de seçim sistemi olmuştur. Çeşitli

sistemler önerilmiş, parlamentonun tamamının orantılı temsil sistemiyle, çoğunluk

sistemiyle veya karma sistemle belirlenmesi tartışılmıştır. İktidar, çoğunluk sistemini

savunarak, bunun dünyada uygulanmakta olan en demokratik seçim sistemi

olduğunu iddia etmiştir. Anayasa hazırlama komisyonunda, aynı zamanda komisyon

başkanı olan Devlet Başkanı Haydar Aliyev bu görüşü konuşmalarında dile

getirmiştir. Çeşitli kesimler tarafından, özellikle muhalefet partileri tarafından

Parlamentonun tamamının orantılı temsille belirlenmesi teklifini gündeme dahi

sokmamasını bu sistemin Azerbaycan şartlarına uymadığı gerekçesine dayandırarak,

bu tezini şöyle savunmuştur:

“İstatistiklere göre Azerbaycan’da bulunan bütün partilerin üye sayıları

toplamı yaklaşık 450 bindir. Dolayısıyla bu partiler 7.500.000 vatandaşın tamamını

temsil edemezler. Bu durumda biz parlamentonun tamamını orantılı temsil sistemiyle

belirleme yoluna gidersek ülke nüfusunun tamamının fikrini öğrenemeyeceğiz.

Ülkemizde partileşme süreci henüz ilk adımlarını atmaktadır, partiler henüz

kurumsallaşmamıştır, en büyük partiler dahi – onlar kendilerini büyük saysalar bile

– henüz toplumda yeterli nüfuza sahip değiller, durum böyleyken biz seçimleri

sadece orantılı temsil sistemiyle yapamayız. Sadece çoğunluk sistemini kabul

etmemiz en demokratik ve ülke şartlarına en uygun olanıdır, bunu tartışabiliriz.

Ancak, Azerbaycan’da birçok partiler var ve onlar büyük iştiyakla seçimlere

167
katılmak istiyorlar ve biz bunu dikkate alarak seçim sistemimizde bir yenilik yaparak

karma sistemi gündeme getiriyoruz96.”

Alıntıdan görüldüğü üzere Devlet Başkanı, partilerin seçmenlerin

düşüncelerini yansıtıp yansıtmadığı konusunda üye sayısını temel ölçüt olarak

almakta ve görüşünü buna dayandırmaktadır. Kuşkusuz burada yetmiş yıllık Sovyet

döneminin, tek partili sistemde halkın önemli kısmının parti üyesi olması

deneyiminin etkilerinin sürdüğü savunulabilir. Sovyet döneminde seçimler tek isimli

seçim bölgelerinde tek adayın oylanması şeklinde çoğunluk sistemine benzer

yöntemle yapılmaktaydı. Yapılan ilk genel seçimde parlamento çoğunluğunun hiçbir

partiye üye olmayan tarafsızlardan oluştuğunu ve sonraki seçimlerde tarafsızların

iktidar partisinden sonra en büyük grup olduğunu dikkate alırsak, söz konusu

gerekçelendirmenin haklı olduğu bile savunulabilir. Çünkü ilk seçimlerde tek isimli

bölgelerden milletvekili seçilmiş olan 55 tarafsız üye, parti listelerinin yarıştığı

orantılı temsil sisteminde seçim yarışmasında aynı oranda başarılı olamayacaktı.97

96
ALİYEV, Haydar, Azerbaycan Cumhuriyetinin yeni Anayasasını hazırlama

Komisyonu toplantısındaki konuşmasından, Azerbaycan, 27.07.1995.

97
Gerçekte bu milletvekillerinin ne kadar “tarafsız” oldukları tartışılabilir. Bu

milletvekillerinin önemli bir kısmı yürütme organlarında görev alan kişilerdi.

Bunlardan birisinin ülkenin başbakanı, diğerinin Devlet Başkanının oğlu ve

kendisinden sonra iktidar partisinin başkanlığına ve Devlet Başkanlığına geçmiş olan

kişiler olduğunu kaydetmemiz milletvekillerinin “tarafsızlığını” ortaya koyabilir.

“Tarafsız” milletvekillerinden 15’i ise daha sonraki yıllarda iktidar partisi olan YAP

sıralarına katılmışlardır. (“Azerbaycanda parlamentarizm: tarix ve bu gün”,

http://azerbaycanli.org/az/page130.ht internet kaynağından alınmıştır, Mayıs 2014)

168
 Devlet Başkanının görüşü doğrultusunda Komisyon karma sisteme taraftar

çıkmış, halkoyuna sunulan Anayasa taslağında karma sistem benimsenmiştir. Ancak,

çoğunluk sisteminin daha makul ve “ülke şartlarına uygun” olduğu, birkaç yıl sonra

yapılan Anayasa değişikliklerinde yeniden ortaya atılmış ve bu doğrultuda değişiklik

yapılmıştır. Seçim sisteminin ilk halinin ülkenin geçiş döneminin özelliklerini

yansıttığı, karma sistemin ülkede çok partili sistemin, partiler arasındaki rekabetin ve

siyasi mücadelenin gelişmesini amaçladığı savunulmuştur. 98 Ancak, tek turlu

çoğunluk sisteminin parti sayısını azaltıcı bir rol oynayan ve genellikle iki partili bir

siyasal yaşama yol açan99 bir sistem olduğu dikkate alınırsa, çok partililiği getirmek

isteyen bir iktidarın neden bu sistemi tercih ettiği sorusu doğmaktadır. Belki de

Azerbaycan’da iktidarda olanların bu sistemi benimsemesi ve daha önce uygulanan

karma sistemden vazgeçilerek tamamıyla çoğunluk sisteminin kabul edilmesinin de

en önemli nedeni sistemin bu özelliğidir.

Azerbaycan’da seçim sisteminin karma sistemden çoğunluk sistemine

geçilmesi 2002 Anayasa değişikliklerinde neredeyse en çok tartışılan konu olmuştur.

Anayasa değişikliği paketinde başka hususlar da olmakla birlikte kamuya açık

tartışma oturumlarında ve basında daha çok seçim sistemi değişikliği üzerinde

durulmuştur. Bu değişiklik parlamentonun sadece 1/5 kısmı ile ilgili bir değişiklik

olmasına rağmen muhalefet partilerinin ciddi itirazlarına neden olmuştur. İktidar

partisi temsilcileri çoğunluk sisteminin üstünlüklerini anlatmış, muhalefet

98
NOVRUZOV, Siyavuş, Seçki Kampaniyasının Planlaşdırılması ve İdare

Olunması, Azerbaycan Neşriyyatı, Bakı 2003, s. 16.

99
DUVERGER, Maurice, Siyasi Partiler (Çeviren: Ergun Özbudun), Bilgi

Yayınevi, Ankara 1974, s. 290.

169
temsilcileri ise orantılı temsil sisteminin daha demokratik olduğunu ileri

sürmüşlerdir. Anayasa değişikliklerinden sonra da bu tartışma gündemden

düşmemiş, seçim sistemi tartışmaları çoğunluk-orantılı temsil bağlamında sürekli

tartışılagelmiştir.

İktidar partisi mensuplarının kanaatince çoğunluk sistemi Azerbaycan

açısından daha makbul bulunmaktadır. Bu kanıyı günümüzde politik tercihlerde

partilerden daha fazla kişilerin önem taşıdığını öne sürerek desteklemektedirler. Bu

düşüncelerini orantılı temsil sistemlerinde bile seçmenlerin oy kullanırken parti

listelerindeki adayların kişisel özelliklerini değerlendirmekle hareket ettiklerini ileri

sürerek savunmaktadırlar. 100 Bu ise siyasal partilerin varlık nedenini tartışmaya

açmak anlamına gelebilir.

ABD, Büyük Britanya, Kanada, Avusturalya gibi ülkeler örnek gösterilerek,

çoğunluk sisteminin demokratik ülkelerde uygulandığı ve bunun, muhalefetin

görüşünün aksine çok partili sistemi ortadan kaldırmadığı savunulmuştur. Tek isimli

tek turlu çoğunluk sisteminde seçmenin kime oy verdiğinin ve gelecekte onun

karşısında somut olarak kimin sorumlu olacağının net biçimde bilinmesi bu sistemin

olumlu tarafı olarak öne sürülmüştür.101 Tek isimli tek turlu çoğunluk sisteminin en

liyakatli adayın seçilmesine yarayacağı, seçilmiş temsilcinin ise seçmenleriyle daha

100
QURBANLI, Mübariz, “YAP yeni seçimlere hazırdır”, Yeni Azerbaycan,

15.01.2010.
101
MEHDİYEV, Ramiz, Milli Mefkure, Dövletçilik, Müsteqillik Yolu İle 2, Şerq-

Qerb Neşriyyatı, Bakı 2006, s. 92.

170
sıkı irtibatta olacağı ve onların taleplerini parlamentoda dile getireceği gibi

gerekçeler ileri sürülmüştür.102

Bu savunmaların yanı sıra çoğunluk sisteminin, toplumun çeşitli

katmanlarının, özellikle de orta sınıf temsilcilerinin, işadamlarının, özel sektörde

çalışan uzmanların seçimlerde hem parti ve seçime katılan birlikler tarafından aday

gösterilme, hem de bağımsız olarak aday olabilme şanslarını artırdığı savunulmuştur.

Bu kişilerin daha fazla tanındıkları, bilindikleri seçim bölgelerinden seçim yarışına

katılarak yüksek siyasi aktiflik sergileyecekleri düşünülmektedir.103

Görüldüğü üzere, bu gibi savunmalarda ileri sürülen gerekçelerde çağdaş

demokrasilerin partiler demokrasisi olduğu olgusu göz ardı edilmekte, partilerin

demokratik yarışmanın en önemli ve vazgeçilmez unsurları olduğu gerçeği kabul

edilmemektedir. Siyasal rekabetin kendini en güçlü şekilde göstereceği seçimleri bile

partilerin etkisi dışında tutmanın siyasal yarışmanın niteliğini kaybetmesi sonucu

doğuracağı sanki hesaba katılmamaktadır. Parlamento seçimlerinin devleti

yönetmeye talip olan siyasal grupların (partilerin) kendilerini halka tanıttıkları ve

bunun için destek istedikleri bir kurum olarak değil de, halk tarafından daha çok

tanınan kişilerin bir temsilciler meclisine, “aksakallılar şurası”na seçilmesi işlemi

olarak algılandığı görülmektedir.

Bu yaklaşım bir anlamda Sovyet dönemi alışkanlıklarını, tek partinin

yönlendirdiği toplumsal ve siyasal hayatta parti yönetimince uygun görülen adaylarla

yürütülen “seçim” sürecini, daha gerçekçi bir ifadeyle hakim tek partinin adaylarının

102
ŞÜKÜROV, s. 207.
103
Parlament seçkilerinin ilkin merhelesi; Kim Hazırdır?, Azerbaycan

Respublikası Prezidenti Yanında Starateji Araşdırmalar Merkezi, Bakı 2010, s. 11.

171
onaylanması (çünkü Sovyet döneminde seçimler tek adayın oylanması şeklinde

yapılmaktaydı) sürecini çağrıştırmaktadır.

Oysaki çağdaş demokrasilerde siyasal partiler, halkla devlet arasındaki

bağlantıyı sağlayan, halkla devleti birbirine bağlayan kurumlardır. Türkiye

Cumhuriyeti Anayasasında veciz şekilde ifade edildiği gibi siyasal partiler

demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır.104 Modern demokrasinin iktidar

ve muhalefet görevlerini yapacak siyasetçi kadrolarını hazırlayan, onların seçilmesini

sağlayan, kısacası varlığı ve işleyişi için lüzumlu bir vatandaş topluluğu olan siyasi

partiler bulunmadan yaşayamayacağı ifade edilmiştir.105 Post-komünist ülkelerde ise

parti sistemlerinin zayıf yapısının vatandaşların seçimlere olan ilgisizliğinin de bir

sonucu olduğu belirtilmektedir. Aslında bu iki hususun döngüsel olarak birbirini

doğurduğu da söylenebilir.106

Seçim serbestliğinin gerçek bir anlam taşıması aslında, seçmenlerin çeşitli

alternatifler arasında serbest tercih yapabilmelerine bağlıdır. Bu alternatifler ise

çağdaş demokratik devlette siyasi partiler tarafından oluşturulur. Günümüzde

demokrasi bir partiler demokrasisidir ve seçmen, oyunu, adayın şahsından çok,

temsil ettiği siyasi partiye verme eğilimindedir. Günümüzde partilere dayanmayan

104
TÜRK (1996), s. 8.
105
TİKVEŞ, Özcan, Teorik ve Pratik Anayasa Hukuku, Dokuz Eylül Üniversitesi

Hukuk Fakültesi Yayını, İzmir 1982, s. 170.

106
DALTON, Russell J., “Ideology, Partisanship, and Democratic Development”,

Comparing Democracies 3 içinde, edited by Lawrence LeDuc, Richard G. Niemi,

and Pippa Norris, SAGE, Los Angeles 2010, s. 164.

172
bir demokratik devlet örneği yoktur, partisiz rejimlere ise ancak bazı geleneksel ve

azgelişmiş toplumlarda rastlanmaktadır.107

Sartori, siyasal partileri mükemmel karar alma mekanizması olarak

öngörmektedir. Siyasal partiler politikalar üretir ve bunların hükümet düzeyinde

temsil olunmasına çalışırlar. Partiler aynı zamanda toplumun siyasal hayatında

arabuluculuk yapma, katılım oranını yükseltme, menfaatleri temsil etme, sorunları

çözme, politikacıların eğitilip yetiştirilmesi, hükümet üzerinde baskı oluşturulması

gibi fonksiyonlar yerine getirmektedirler. Bütün bunlar sonuç itibariyle demokrasinin

108
yerleşmesine katkı sağlamaktadır. Siyasal partilerin verdikleri mücadeleler

aracılığıyla otoriter rejimlerden demokratik rejime dönüşüm sürecinde etkin role

sahip oldukları da bilinmektedir.109

Partilerin eşit koşullarda yarışmadığı, bu nedenle iktidarın el değiştirmesinin

fiilen mümkün olmadığı rejimler ise “hegemonyacı parti sistemi” olarak

değerlendirilmekte, bunun çok-partili bir görünüş altında gerçekte bir tek parti

sistemi olarak nitelendirilmesinin yerinde olacağı savunulmaktadır.110

Çoğunluk sisteminin tek bir partinin aldığı oy oranına göre çok aşırı bir

temsil elde etmesine neden olduğu görülmektedir. Diğer partilerin çeşitli nedenlerle

107
ÖZBUDUN (2012), s. 92.
108
SARTORI, Giovanni, “Party Types, Organisation and Functions”, West

European Politics, Volume 28, Issue 1, January 2005, s. 23-24.

109
LOWENTHAL, Abraham F.; BITAR, Sergio, From Authoritarian Rule

Toward Democratic Governance: Learning from Political Leaders, International

IDEA, Stockholm 2015, s. 33.

110
KAPANİ, Münci, Politika Bilimine Giriş, Bilgi Yayınları, Ankara 1992, s. 178.

173
daha zayıf olduğu rejimlerdeyse giderek seçim yarışmasının anlamsız hale gelmesi

de mümkündür.

B. Orantılı (Nisbi) Temsil Sistemi Taraftarları

Azerbaycan’daki muhalefet partileri iktidar partisinin görüşlerinin tersine,

orantılı temsil sisteminin kabul edilmesini talep ederek, bu sistemin partilerin

önemini artıracağını ve dolayısıyla demokrasi kültürünü yerleştireceğini

savunmaktadırlar. Tam olarak orantılı temsil sisteminin kabul edilmeyeceği takdirde

en azından 2002 öncesindeki gibi karma sistemin uygulanmasını talep

etmektedirler.111 Muhalefet, 1995 seçim kanunu müzakerelerinde seçimin orantılı

temsil sistemi ile veya yarısının orantılı temsil, yarısının çoğunluk olmak üzere

karma sistemle yapılmasını talep etmiştir.112

Seçim sistemi konusundaki tartışmalar zaman zaman yapılmakta ve çoğunluk

sistemini destekleyen iktidar partisi, genelde temsilcilerin seçmen karşısında

sorumluluğunun temin edilmesi bakımından bu sistemin üstünlüğünü, muhalefet ise

partilerin önem kazanacağı ve daha demokratik ve adil sonuçlar vereceği ve

seçmenlerin katılımını artıracağı gerekçesi ile orantılı temsil sisteminin üstünlüğünü

savunmaktadır.113 Genel olarak orantılı temsil sistemi uygulanan ülkelerde seçimlere

111
“Partiyalar proporsional sistem isteyirler”, Hefteiçi, 15.01.2010.
112
HÜSEYNOVA (2004), s. 194.
113
http://www.voanews.com/azerbaijani/archive/2006-02/Aze-

siymalopart.cfm?moddate=2006-02-27 (Aralık 2013’te alınmıştır).

174
katılım oranının çoğunluk sistemi uygulanan ülkelere kıyasla önemli ölçüde yüksek

olduğu savunulmaktadır. 114 Orantılı temsil sisteminin yeniden kabul edilmesi

muhalefet partilerinin en önemli taleplerindendir.115 Muhalefet partileri seçim sistemi

konusunda en başından beri orantılı temsil sistemini yeğlemişlerdir.

Aynı zamanda diğer “post-Sovyet” ülkeler de örnek gösterilerek orantılı

temsilin veya karma seçim sisteminin uygulanmasının demokratik yarışma ortamının

oluşması, muhalefet etme olanaklarının artması, parlamentodaki fikir yelpazesinin

genişlenmesi bakımından daha verimli olduğu savunulmaktadır.116 Doğu Avrupa ve

Orta Asya’daki post-Sovyet ve post-komünist ülkeler, sahip oldukları ortak tarihi

özelliklerinden dolayı, benzer siyasal gelişmelere sahne olmuştur. Ancak

günümüzde bu ülkeler arasında en liberal rejimlerden, neredeyse değişikliğe

uğramadan sosyalist devlet gelenekleriyle yönetilen rejimlere kadar farklılıklar

bulunmaktadır. 117 Siyasal kurumların oluşturulmasında benimsenen yöntemler bu

ülkelerin farklı gelişimlerinde tek başına olmasa da önemli etkenlerden birisidir.

114
BANDUCCI, Susan A.; KARP, Jeffrey A., "Electoral Systems, Efficacy, and

Voter Turnout", The Comparative Study of Electoral Systems (Editor: Hans-

Dieter Klingemann) içinde, Oxford University Press, New York 2009, s. 109.
115
ALLAHYAROVA; MEMMEDOV (2010), s. 82.
116
ŞAHSUVARLI, Taleh, “Demokraturadan demokratiyaya. Azerbaycanda qarışıq

seçki sisteminin berpası niye zeruridir?”,

http://mediaforum.az/articles.php?article_id=20060306010205612&page=02&lang=

az (Nisan 2014’te alınmıştır).

117
SHIVELY (2008), s. 78.

175
 C. Genel Değerlendirme

Seçim sistemlerinden hangisinin; çoğunluk sisteminin mi, yoksa orantılı

temsil siteminin mi daha demokratik veya en demokratik olduğu sorusunun tek bir

yanıtı bulunmamaktadır.118 Aslında tek turlu çoğunluk sistemi veya başka bir deyişle

“yarışta birinci gelenin sandalyeyi kazandığı” sistemin taraftarlarınca güzel görülen

yanı basitliğidir, seçilmek için adayın diğer adaylardan daha fazla oy almış olması

yeterlidir.119 Bu oyun diğer adayların birlikte aldığı oylardan fazla olmasına gerek

yoktur. Seçilmek için en yakın rakibinden bir oy fazla almış olmak yeterli olacaktır.

Kuşkusuz, seçim sistemlerinin hangisinin daha iyi olduğu sorusuna verilecek

cevaplar hep siyasi tercihlerle ilgilidir. Bütün seçim sistemleri, seçim sonuçları

üzerinde etkili olup, bunlardan birinin tercihi siyasi amaçla geniş ölçüde ilgilidir ve

seçim sistemi tercihlerinin tarafsız olduğu savunulamaz. 120 Değişik ülkelerdeki

örneklere bakıldığında çağdaş demokrasilerde bile tek ve ideal bir seçim sistemi

olmadığı, her ülkede seçim sisteminin biçimlendirilmesinde zaman içinde değişen

koşulların getirdiği farklı gereksinimlerin, hatta farklı hesapların rol oynadığı

görülmektedir.121

Seçim sistemlerinden hangisi tercih edilmiş olursa olsun, siyasal partilerin,

adayların ve seçmenlerin uygulanmakta olan sisteme uygun yol ve yöntemler

belirledikleri, alışılmış bir sistemin seçim adaleti bakımından ve istikrar bakımından

daha tatminkâr sonuçlar doğurduğu da ileri sürülmüştür. Özellikle uzun vadede

118
KATZ (1997), s. 279.
119
FARRELL (2001), s.19.
120
TEZİÇ (2014), s. 338.
121
TÜRK (1996), s. 10.

176
birçok çoğunluk sisteminin iddia edildiği gibi orantısız sonuç doğurmadığı, birçok

orantılı sistemin de istikrarsızlığa yol açmadığı gözlemlenmiştir.122 Bunun en önemli

nedeni uygulanan seçim sistemlerinin doğurduğu sonuçların hem seçmenlerin, hem

de parti yöneticilerinin davranışlarını etkilemesi olabilir.123 Tersi uygulamalar, yani

seçim mevzuatının sık sık değiştirilmesi, bütünlüğünün bozulması aynı zamanda

adaletin de, istikrarın da sağlanamamasına neden olabilir.124

Anayasal kuralların sürekliliği seçmenlere ve partilere sonuçlarla ilgili

mantıklı tahminler yürütme, oyların ne ölçüde parlamento kürsüsüne dönüşeceğini ve

kazananın hangi oranda kendi politikasını yürütebileceğini kestirebilme olanağı

sunar. Bu bilgi partilerin kısa dönem taktiklerini ve hatta uzun dönem stratejilerini

şekillendirmeye yarayabilir. Sistemin kendisini değiştiremedikleri sürece onları

iktidara götürecek yol, çoğunluk ve orantılı temsil düzenlemeleri altında çok farklı

olacaktır.125

Bu açıdan da daha bağımsızlığın ilk yıllarında seçim sisteminde yedi yıl

geçmeden köklü değişiklikler yapılması, Azerbaycan’da seçim konusunda yerleşmiş

alışkanlıkların oluşmasını engellemiş olmaktadır. Bağımsızlıktan sonraki dönemde

122
TAAGEPERA; SHUGART (1989), s. 218.
123
FARRELL, David M., CARTER, Elisabeth, “ Electoral Systems and Election

Management”, Comparing Democracies 3 içinde, edited by Lawrence LeDuc,

Richard G. Niemi, and Pippa Norris, SAGE, Los Angeles 2010, s. 37.
124
KABOĞLU, İbrahim Ö., Anayasa ve Toplum, İmge Yayınları, Ankara 2000, s.

173.
125
POWELL, s. 43.

177
yapılan 5 genel seçimin ikisinde karma sistem, diğer kalanında ise sadece tek isimli

tek turlu çoğunluk sistemi uygulanmıştır.

Seçim sistemini düzenleyen kurallar, siyasi tercihlerin açık biçimde ortaya

konduğu en iyi örneklerdendir. Çünkü iktidardaki çoğunluk, gelecekte daha yüksek

sayıda temsilcilerini parlamentoya sokmayı, muhalefet ise iktidardaki çoğunluğu

azınlık haline getirmeyi, küçük partiler de parlamentoya temsilci sokabilecekleri bir

seçim sistemini isterler. Bu hedeflere varmak için yapılan öneriler de “ülke

gerçeklerine en uygun seçim sistemi” nitelemesini alır. Bir dönem belli bir seçim

sistemini, başka bir dönem de farklı bir seçim sistemini savunan partiler ya da

politikacılar, bütün ülkelerin tarihinde eksik olmamıştır. Dolayısıyla yeni bir seçim

sistemi gündeme getirildiğinde ilk sorulması gereken soru “getirilen seçim sisteminin

hangi partiye avantaj sağlayacağıdır”. Seçim sisteminin iyi, kötü veya ülke

gerçeklerine uygun olup olmadığı, bu soruya verilebilecek yanıtın içinde

bulunabilir.126

Seçim sistemi üzerinde oynama geleneğinin örneğin Fransa’da siyasi

rakipleri marjinalleştirerek sürekli bir oydaşma eksikliğine neden olduğu ileri

sürülmüştür. Bu yüzden hiçbir seçim sistemi tam meşruluk kazanamamış, daha çok

partizan avantajlar sağlamanın bir aracı olarak görülmüştür.127 Aslında sık sık sistem

değiştirmek yerine, mevcut sistemin sakıncalı yönlerini düzeltmek, doğal gelişmeye

daha uygundur.128

126
TEZİÇ (2014), s. 338.
127
CRIDDLE (1992), s. 108.
128
TÜRK (1995), s. 41.

178
 Azerbaycan’da 1995’teki ilk seçimlerden itibaren parlamentonun kendi

gücünü ve bağımsızlığını gösteremediği ciddi bir eleştiri olarak getirilmektedir.

Muhalefetin çok küçük bir azınlık oluşturması ve yürütme erki üzerinde etkisini

gösterememesi bunun en önemli nedenini oluşturmaktadır. Çoğu zaman yürütme

erkinin hazırlamış olduğu kanun taslaklarının parlamentoda “göstermelik”

konuşmalardan sonra iktidar partisinin ve “bağımsızların” blok oylarıyla kabul

edildiği iddia edilmektedir.129

Azerbaycan’da ve diğer bazı post-Sovyet ülkelerinde vatandaşların, hak ve

özgürlüklerine hükümetler tarafından saygı gösterilmesi ve teşvik edilmesi için

mücadele etmelerine rağmen, demokrasinin yalnız şekli unsurlarının bulunduğu,

ancak bunların Batılı demokratik standartlara uygun işletilmediği nedeniyle tüm

toplum katmanlarınca hissedilmediği iddia edilmektedir. Sonuçta, halk bunların

faydasını görmediği sürece, demokrasinin araçlarını da benimseyememektedir.130

Bağımsızlıktan sonraki 20 yıllık süre içerisinde Azerbaycan’da seçim

sürecinin demokratik ilkeler açısından oldukça kusurlu olduğu, özellikle son yıllarda

seçimlerin bağımsızlığına ve zaten sıkıntılı olan seçim kurumlarına müdahalelerin

129
HEINRICH, Andreas, The Formal Political System in Azerbaijan and

Kazakhstan. A Background Study, Forschungsstelle Osteuropa, Bremen 2010, s.

13.
130
STEFES, Christoph H., “Clash on Institutions: Clientelism and Corruption vs.

Rule of Law”, The State of Law in The South Caucasus, Edited by Christopher P.

M. Waters içinde, Palgrave Macmillian, Hampshire 2005, s. 3.

179
yoğunlaştığı ve daha sistematik hale dönüştüğü uluslararası bağımsız kuruluşlarca

dile getirilmektedir.131

Oysaki, seçimlerin demokratik ilkelere uygun, “temiz” yapılması, demokratik

dönüşümde çok önemli bir unsurdur. Böyle bir yöntemin uygulanabilmesi için

tarafların uzlaşması, en önemlisi ise yöneten güçlerin bu konuda irade sergilemesi

önemlidir. Örneğin, uzun bir süre diktatör tarafından yönetilen bir rejimde yaşamış

olan İspanya’nın demokratik dönüşümünün barışçıl bir şekilde gerçekleşmesinde

dürüst seçim yapma iradesinin rolü büyük olmuştur. 132 Brezilya ve Arjantin’de

otoriter rejimlere seçimlerle son verilmiştir 133 . Çatışmaların çözümünde, hem

çatışmadan zarar görenler açısından, hem de uluslararası topluluk açısından,

demokratik seçimler, şiddetten daha etkili ve değerli bir yoldur. Getirdiği çözümler

daha istikrarlı olabilmektedir.134

Devleti yönetenler, demokratik araçları uygulamak istemediklerinde halkın

tepkisi ile karşılaşmaları kaçınılmazdır. Örneğin, Rusya’da Duma parlamento

seçimleri sonrasında, 10 Aralık 2011’de, bir çok farklı kesimden 100.000 insan,

131
WALKER, Christopher, Armenia, Azerbaijan and Georgia: Elections and

Democratic Development in the Caucasus, Freedom House, Washington D.C.

2012, s. 2.
132
ESEN ARNWINE, Selin, “İspanya’da Diktatörlükten Demokrasiye Geçiş Süreci

1975-1982”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt 36, S.4, Aralık 2003, s. 112-117.
133
NAĞIYEV, s. 122.
134
HANF, Theodor; MACCHIAVERNA, Maria R.; OWEN, Bernard;

SANTAMARIA, Julian, Observing Democratic Elections: A European

Approach, Arnold Bergstraesser Institut, Freiburg 1995, s. 5.

180
liderlerinin özgür ve adil seçimlerle seçildiği, temelinde yolsuzluğun değil, hukuk

devletinin olduğu bir ülkede yaşamak istediklerini göstermek için soğuğa meydan

okuyarak protestoya katılmışlardır.135 Halkın mücadelesi, 2000’li yılların başında

Gürcistan ve Ukrayna’da olduğu gibi bazı durumlarda yönetici kesimin beklemediği

sonuçların ortaya çıkmasına da neden olabilmiştir.136

Azerbaycan dâhil tüm eski Sovyet Cumhuriyetlerinde güçlü ve canlı bir sivil

toplumun yokluğu veya eksikliği de demokrasinin geleceği açısından önemli

problemler yaratmaktadır. Genel kabul gören görüşe göre, demokratik rejimlerin

istikrarı büyük ölçüde güven ve hoşgörü temellerine dayanan demokratik siyasi

kültürün varlığına bağlıdır. Bu siyasi kültür sivil toplumda oluşabilir. Anayasanın, bu

gerçeğin bilincinde olarak sivil toplumun gerçekleştirilmesini bir hedef olarak

göstermesi demokratik siyasi kültürün gelişmesi açısından büyük önem

taşımaktadır. 137 Sivil toplum oluşturulmasının bir amaç olarak yeni kurulan

devletlerin Anayasalarında belirtilmesi ve bunun devlet organları tarafından

desteklenmesi gerekli görülmektedir.138

135
CORKE, Susan, “Demokraside Gerileme ve Küresel Sorunlar: Avrasya’dan

Alınan Dersler” (Çev. Ender Türk), Demokrasi ve Siyasal Katılım (Uluslararası

Konferans, 23-24 Haziran 2012), Yayıma Hazırlayan: İlker Gökhan Şen, Heinrich

Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği, İstanbul 2013, s. 26.

136
MEHDİYEV (2008), s. 25.
137
GÖNENÇ, Levent, “Azerbaycan Anayasası Üzerine Notlar“, AÜHFD, C.47, S.1-

4, 1998, s. 195.
138
MUSTAFAYEV, Rövşen, Fikir Azaddır, İnsan Hüquqları İnstitutu Yayınları,

Bakı 2000, s. 79.

181
 SONUÇ

Demokratik rejimlerde önemli konuların biri de seçim sistemi tercihidir.

Seçimlerde kullanılan oyların nasıl değerlendirileceğini, oyların parlamentodaki

sandalyelere nasıl dönüşeceğini belirleyen hesaplama yöntemleri dar anlamda seçim

sistemi veya seçim formülü kavramını ifade eder. Geniş anlamda seçim sistemi

kavramı ise bunun yanı sıra, seçime ilişkin diğer bütün unsurları, seçme ve seçilme

hakkı koşullarını, seçim bölgelerinin oluşturulmasını, seçimi yönetecek ve

denetleyecek organların belirlenmesini, adaylık ve propaganda sürecini, oy kullanma

ve sayım-döküm sürecini ve diğer konuları içeren bir kavramdır.1

Azerbaycan’da Seçim Sistemi konulu bu çalışmada seçim sistemiyle ilgili

konulara değinilmeye çalışılmıştır. Seçimle ilgili anayasal ve yasal düzenlemelerle

birlikte, seçimi yöneten organ olan Merkezi Seçim Kurulu’nun düzenleyici kararları

ve somut olaylarla ilgili olarak vermiş olduğu kararlar, Anayasa Mahkemesi

kararları, seçimle ilgili istinaf ve temyiz mahkemelerinin vermiş olduğu kararlar,

seçim süreci ve sonuçlarıyla ilgili yerel ve uluslararası gözlemci raporları incelenerek

çalışma konusu hakkında kapsamlı bilgiler edinilmeye çalışılmıştır. Seçim konusu ile

ilgili Azerbaycan’da, Türkiye’de, diğer ülkelerde yapılmış çalışmalar incelenerek,

karşılaştırmalı olarak seçimle ilgili düzenlemeler değerlendirilmiştir.

Azerbaycan’da demokratik seçim ilkeleri ışığında seçim yapılması deneyimi

çok eskilere dayanmaması nedeniyle seçim sürecinde birtakım eksiklikler tespit

edilmiştir. Olumlu yönelim olarak kaydedilmesi gereken husus, Azerbaycan’da

1
ÖZBUDUN, Ergun, "Seçim Sistemleri ve Türkiye", AÜHFD, Cilt 44, S.1, 1995, s.

522.

182
seçim sistemiyle ilgili düzenlemeler yapılırken konuyla ilgili uluslararası

kuruluşların, özellikle Avrupa Konseyi kurumlarının tavsiyelerinin belli oranda

dikkate alınmış olması, Seçim Mecellesi (Kanunu) çalışmalarının bu kurumların

incelemelerine sunulmuş olmasıdır. Ancak bunun yanı sıra çalışmalar yapılırken,

ülke içerisinde ilgili tarafların, özellikle muhalefet partilerinin görüş ve önerilerinin

dikkate alınmamış olması ve onların bu çalışmaların dışında tutulmasının

olumsuzluk olarak belirtilmesi gerekmektedir. Muhalefet partilerinin parlamento

içerisinde pek etkin olamaması, ülke meseleleri konusunda etkisiz bırakılmaları

sonucunu doğurmaktadır.

Çalışma çerçevesinde Azerbaycan seçim hukukunda seçmen yaşı olarak 18

yaşın kabul edilmesi, vatandaşların tamamının seçme hakkına sahip olması, hatta

belli bir süre Azerbaycan’da yaşamış olma şartıyla vatansızların (belediye

seçimlerinde bunun yanı sıra yabancı ülke vatandaşlarının) da seçme hakkına sahip

olması olumlu düzenlemeler olarak değerlendirilmiştir. Seçmen listelerinin

oluşturulmasında sıkıntıların yaşandığı, önemli oranda seçmenin kütüklere

kaydedilmemiş olmasına dikkat çekilmiştir.

Seçilme hakkı konusundaki düzenlemelerde çifte vatandaşların aday

olamaması eleştirilmiş, bunun tespiti konusundaki zorluklara dikkat çekilmiştir. Çifte

vatandaşlık sebebiyle kişinin çok önemli bir vatandaşlık hakkının elinden alınması

eleştirilmiştir. Seçilme hakkı konusunda bir başka sakıncalı ve uygulama zorluğu

taşıyan yasaklama ise “başka devletler karşısında yükümlülüğü bulunma” şeklindeki

düzenlemedir. Bu muğlak ifade Anayasa Mahkemesinin şerh kararında daha da

karmaşıklaştırılmış, somut olayla ilgili olarak çıkarılan MSK kararı ve bu karar

üzerine başvurulan istinaf ve temyiz mahkemelerinin kararlarıyla içinden çıkılamaz

183
hale getirilmiştir. Somut delillere dayanılmaksızın seçilme hakkı gibi önemli bir

kamusal hakkın kullanılamaz hale getirilmesi eleştirilmiştir.

Seçilme hakkı konusundaki Azerbaycan seçim hukukundaki olumlu

düzenleme olarak mahkumiyetle ilgili hak kaybının ömür boyu sürecek nitelikte

olmaması dikkat çekmektedir. Vatandaşların hayatlarının herhangi bir döneminde

işlemiş oldukları hatanın onları ömür boyu belli hakları kullanmaktan alıkoyması

kabul edilmemiştir.

Azerbaycan seçim hukukunun seçimlerin yönetilmesi için özel yöntemlerle

oluşturulmuş bağımsız kurullar öngörmüş olması olumlu bir yaklaşımdır. Seçimleri

yönetecek ve denetleyecek organların seçim sonuçlarıyla menfaat ilişkisinin

olmaması veya menfaati bulunan güçlerin dengeli bir şekilde temsil olunması önem

taşımaktadır. Ancak bağımsız milletvekillerinin de organize bir grup gibi kabul

edilerek çoğunluk partisi ve azınlık partileriyle eşit güçte seçim kurullarında temsil

edilmesi eleştirilmiştir.

Seçim hukukunda adayların sunulması, bunların kayda alınması için

imzaların toplanması ve imzaların geçerliğinin kontrol edilmesi konularındaki

sıkıntılar seçimlerin güvenilirliği açısından sorun oluşturmaktadır. Azerbaycan’da

seçim propagandası süresinin aşamalı olarak azaltılmasından dolayı adayların

kendilerini seçmenlere tanıtabilmeleri konusunda yeterli süre tanınmaması

eleştirilmektedir. En son düzenlemelerle seçim propagandası süresi 22 gün gibi kısa

bir süreye sıkıştırılmış, hatta bu süreden önce propagandaya yönelik faaliyetler bile

yasaklanmıştır.

Seçim kampanyası masrafları için devlet bütçesinden herhangi bir yardım

yapılmamakta, her bir aday, aday gösteren parti veya parti birlikleri kendi mali

184
olanaklarıyla ve bağışlarla kampanya yürütmek durumundalar. Ulusal düzeyde basın

yayın organlarında ücretsiz yayın hakkına ise yasal olarak, sadece seçim bölgelerinin

yarıya yakınında, yani en az 60 seçim bölgesinde kesinleşmiş adayları olan parti ve

parti birlikleri kullanabilmektedir ki, 2010 ve 2015 seçimlerinin somut örneğinde bu

rakama ancak çoğunlukta olan (iktidar) partisinin ulaşabildiği görülmüştür.

Seçim hukukunda diğer bir önemli ve sıkıntılı düzenlemeler içeren konu da

seçim denetimidir. Seçim kurullarının kararları yargı denetimine açıktır, ancak, bu

çalışmada değinildiği üzere bu konudaki mahkeme kararlarının uygulanabilirliği

tartışma doğurmaktadır. Seçim sonuçlarının açıklanması için Merkezi Seçim

Kurulunun 20 günlük, seçim sonuçlarının onaylanması için ise Anayasa

Mahkemesinin 10 günlük bir süresi vardır. Anayasa Mahkemesinin seçim

sonuçlarıyla ilgili verdiği kararlar kesin olduğundan diğer mahkemelerin Anayasa

Mahkemesi kararından sonra verecekleri kararların etkisinin ne olacağı tartışmalıdır.

Hatta bu kararların herhangi bir etkisinin olmadığı savunulabilir. Dolayısıyla

mahkemelerin seçim denetimini bir anlam taşıyabilmesi için, Anayasa Mahkemesi

kararına kadar kesin hükümle bitirmeleri gerekecektir ki, bunun da her olayda

mümkün olamayacağı açıktır.

Azerbaycan’da dar anlamda seçim sistemi (seçim formülü) tercihi de önemli

bir sorun olarak tartışılmıştır. Tarihsel olarak uzun bir süre Sovyet devletinin bir

parçası olmuş Azerbaycan’da seçmenler, seçimlerde yönetim tarafından uygun

görülmüş olan tek adayın oylanması şeklinde, yani onun lehine ve aleyhine oy

kullanılması şeklinde bir “seçim sistemi“ne alışmışlardır. Bağımsızlıktan sonraki

seçim sistemi tercihlerinde de bu alışkanlığın önemli bir etken olduğu görülmektedir.

Tek isimli iki turlu ve milli seçim bölgesinde orantılı temsil olmak üzere karma

185
sistemin, daha sonrasında da tamamen tek isimli tek turlu çoğunluk sisteminin tercih

edilmiş olmasının nedeni bu olabilir. Başta siyasal partilerin daha fazla etkin

olabileceği orantılı temsile parlamentonun çok az bir kısmı açısından, 125

milletvekilinin 25’i için yer verilmiş olsa da, iki seçim dönemi uygulandıktan sonra

tamamen çoğunluk sistemine geçilmiştir.

Azerbaycan’da uygulanmakta olan seçim sistemi sonucunda her hangi bir

siyasal partiye üye olmayan bağımsız milletvekillerinin parlamentoda iktidar partisi

milletvekillerinden sonra ikinci en büyük sayıya ulaşmış olmaları da dikkat

çekmektedir. Bunların aslında bağımsız olmadıkları, iktidar partisinin destekçileri

oldukları muhalefet partileri ve bazı uzmanlar tarafından ileri sürülmektedir.

Parlamentoda yapılan hemen hemen her oylamada bağımsız milletvekillerinin iktidar

partisi mensuplarıyla aynı yönde oy kullanmış olmaları bu iddiayı destekler

niteliktedir. Bu milletvekillerine bir de “iktidar yönlü” partilerin milletvekilleri

eklendiğinde parlamentonun neredeyse tek kutuplu bir meclis olduğu yönündeki algı

kuvvetlenmektedir.

Bağımsızlıktan sonra yapılmış olan 5 genel seçimden 2’sinin karma sistemle,

3’ünün çoğunluk sistemiyle yapılmış olması kısa dönemde, seçim sistemi

bakımından, seçmenler ve siyasal güçlerde bir seçim geleneğinin oluşmasını olumsuz

etkilemiş olduğu savunulabilir. Yine de seçimlerin demokratik olma özelliği

tartışmalı olmakla birlikte, eski Sovyet dönemi seçimlerinden gelen alışkanlıklar ve

bağımsızlığın ilk yıllarında parlamentonun önemli kısmının çoğunluk sistemiyle

belirlenmiş olması ve son iki seçimde de tamamen çoğunluk sistemi uygulanmış

olması seçmenlere ve siyasal partilere nasıl davranmaları gerektiği yönünde veriler

186
sunmaktadır. Siyasal iktidara gelmek için çalışan siyasal güçler mevcut durumda en

uygun yolu tercih etmek durumundadırlar.

Siyasal partilerin gelişmesi, onların demokratik devlet oluşturulmasında etkin

rol alabilmesi için orantılı temsil sistemi daha fazla olanaklar sunmaktadır. Ancak,

tek isimli tek turlu seçim formülü uygulanmaya devam ettiği takdirde seçim

mevzuatında bulunan eksikliklerin giderilmesi, seçmenlerin, siyasal elitlerin seçim

kurumuna güvenlerinin sağlanması koşuluyla demokratik seçimler yapmanın

mümkün olduğu görülmektedir. Dünyadaki tecrübeden de uygulanan sistemin,

çoğunluk sistemi veya orantılı sistem olmasından bağımsız olarak, siyasal güçlerin

eşit şartlarda yarışma imkanı buldukları takdirde, seçim sisteminin değiştirilmesi için

çok fazla çaba sarf etmedikleri bilinmektedir.

Dolayısıyla seçimlerin adil, şeffaf, yolsuzluklardan arındırılmış olarak

gerçekleştirilmesi yönünde uygulamaların ve düzenlemelerin yapılması

demokrasinin yerleşmesi ve güçlenmesi adına önem arz etmektedir.

187
 ÖZET

Seçim, demokrasinin kültürünün yerleştirilmesi için önemli hususların

başında gelmektedir. Demokrasi halkın, kendisini yönetenlerin belirlenmesinde söz

hakkı sahibi olduğu bir yönetim biçimidir.

Seçimlerin demokratik sayılabilmesi, yönetilenlerin iradesinin göstergesi

sayılabilmesi için, zaman içerisinde oluşmuş ve günümüzde kabul gören bazı ilkelere

de uyulması gerekmektedir. Oy hakkının genelliği, eşitliği, serbestliği ilkeleri

seçimler açısından kritik önem taşımaktadır.

Azerbaycan Cumhuriyetinde seçim sisteminin incelendiği çalışmada seçim

sistemi kavramı geniş anlamıyla ele alınarak, parlamento seçimlerinde uygulanacak

kurallar incelenmiştir.

Çalışmanın Birinci bölümünde seçme ve seçilme hakkıyla ilgili olan önemli

hususlar, seçme hakkının koşulları, seçme hakkıyla ilgili temel ilkeler, oy hakkının

genelliği, eşitliği, kişiselliği, gizliliği, serbestliği, seçimlerin tek dereceliliği, gibi

hususlar incelenmiştir. Bu bölümde seçilme hakkının koşulları üzerinde de

durulmuştur.

İkinci bölümde seçim süreci üzerinde durulmuş, seçimlerin ilanından

başlayarak seçimi yönetecek kurumların yapısı, seçim kurumlarının kararları ve

bunlara karşı başvuru yolları, seçimlerin sonuçlarıyla ilgili konular incelenmiştir.

Son bölümde dar anlamda seçim sistemi kavramını oluşturan seçim formülü

üzerinde durulmuştur. 1995’ten günümüze kadar değişik şekillerde uygulanmış

seçim formülleri incelenmiş, bu konudaki tartışmalara değinilmiştir.

188
 ABSTRACT

Election comes first for the realization of democracy, in addition to the

availability of other important issues. A regime in which people has no initiative in

determination of the rulers can not be called democracy.

A number of principles have to be respected which have emerged in time and

accepted today so that the elections are deemed democratic and indicator of the

ruled. The principles of generality, equality and freedom of right to vote are of

critical importance for the elections.

In this study, the electoral system of the Republic of Azerbaijan is analysed in

the broader sense and the rules applied in parliamentary elections are examined.

In the First Section, important issues relating right to elect and right to be

elected, and some important issues such as conditions of right to vote, the principles

of generality, equality, privacy, freedom, direct and secret ballot are examined.

Conditions of right to be elected are also assessed.

In the Second Section, the process of election is focused on, and the

establishment of the institutions to manage the elections starting from the declaration

of the elections, the decisions of the electoral institutions and remedies against them,

and the issues regarding the electoral results.

In the final Section, the electoral formula constituting the electoral system

concept in narrow sense is explained. The electoral formulas applied in different

ways from 1995 up-to-now are examined and the discussions on this topic are

mentioned.

189
 KAYNAKÇA

“Azerbaijan's 2005 Elections: Lost Opportunity”, International Crisis

Group Working to Prevent Conflict Worldwide, Policy Briefing, Europe

Briefing No. 40, Baku/Brussels, 21 November 2005.

“Bextiyar Sadıqovun deputatlığı leğv oluna biler”, Tezadlar, 10.05.2011.

“Deputatların rektor olması qanuna ziddir”, Şerq, 18.07.2013.

“Konstitusiyanı pozan deputatlar?”,

http://deyerler.org/print:page,1,24442-konstitusiyand-pozan-deputatlar.html

(16.02.2012 tarihinde alınmıştır).

“Partiyalar proporsional sistem isteyirler”, Hefteiçi, 15.01.2010.

“Report on the Situation of Lawyers in Azerbaijan”, OSCE Office in Baku

and American Bar Association Central European and Eurasian Law Initiative

(ABA/CEELI), Baku, March 2005.

Abdullayev, Cavid, Azerbaycan Anayasasında Benimsenmiş Olan

Hükümet Sistemi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1998.

Aleskerov, Fuad; Ersel, Hasan; Sabuncu, Yavuz, Seçimden Koalisyona,

Siyasal Karar Alma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999.

Aliyev, Haydar, Azerbaycan Cumhuriyetinin yeni Anayasasını hazırlama

Komisyonu toplantısındaki konuşmasından, Azerbaycan, 27.07.1995.

Alizadeh, Zardusht, “The OSCE and Elections in Azerbaijan”, Helsinki

Monitor, Vol. 16, Issue 2, s. 127-131, April 2005.

Allahyarova, Terane; Memmedov, Ferhad, Azerbaycan’da Siyasi

Partiyalar: Seçkiden Seçkiye, Azerbaycan Prezidenti Yanında Stratejik

Araşdırmalar Merkezi, Bakı 2010.

190
 Araslı, Oya, Seçim Sistemi Kavramı ve Türkiye’de Uygulanan Seçim

Sistemleri (1876-1987), Ankara 1989.

Armaoğlu, Fahir H., Seçim Sistemleri, Ankara Üniversitesi Siyasal

Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1953.

Arsel, İlhan, Anayasa Hukukunun Umumi Esasları, Birinci Kitap,

Güven Matbaası, Ankara 1955.

Arslan, Zühtü, Anayasa Teorisi, Seçkin Yayınları, Ankara 2008.

Atar, Yavuz, “Seçim Hukukunun Güncel Sorunları”, Anayasa Yargısı, S.

23, s. 211-235, Ankara 2006.

Atar, Yavuz, Türk Anayasa Hukuku, Mimoza Yayınları, Konya 2009.

Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası A. Bakıhanov adına Tarih İnstitutu,

Azerbaycan Tarihi, VII Cild, “Elm” Neşriyyatı, Bakı 2008.

Azerbaycan Respublikası Milli Meclisine 7 Noyabr 2010-cu ilde

Keçirilen Seçkilerin Monitoringinin Neticelerine Dair Yekun Hesabat,

Seçkilerin Monitoringi ve Demokratiyanın Tedrisi Merkezi Yayını, Bakı 2011

(Anılış: Yekun Hesabat).

Azerbaycan Respublikası Parlament Seçkileri, 7 noyabr, 2010-cu il, ATET

/ DTİHB-in Seçkileri Muşahide Missiyasının Yekun Hesabatı,

http://www.osce.org/az/odihr/elections/azerbaijan/75655?download=true, (Anılış:

AGİT Raporu).

Azerbaycan Respublikasında Seçki Praktikasının Tekmilleşdirilmesine

dair Azerbaycan Respublikası Prezidentinin Serencamı, 11 Mayıs 2005.

191
 Azerbaycan Yüksek Mahkemesinin 06.09.2013 tarihli kararı,

http://www.supremecourt.gov.az/store/ibrahimbeyov-msk.pdf (Mart 2014’te

alınmıştır).

Azerbaycanda parlamentarizm: tarix ve bu gün,

http://azerbaycanli.org/az/page130.ht internet kaynağından alınmıştır (Mayıs,

2014).

Bakü İstinaf Mahkemesinin 30.08.2013 sayılı kararı,

http://bakuappealcourt.gov.az/decision/2-1inz(103)-

1420.qerar.30.08.13.Hilal.Xelilov..pdf (Nisan 2014 tarihinde alınmıştır).

Bakü İstinaf Mahkemesinin 30.10.2010 tarihli kararı,

http://bakuappealcourt.gov.az/decision/2(103)-5255-30.oktyabr.10-

Aygun.Abdullayeva.qetname.pdf (Aralık 2014’te alınmıştır).

Banducci, Susan A.; Karp, Jeffrey A., "Electoral Systems, Efficacy, and

Voter Turnout", The Comparative Study of Electoral Systems (Editor: Hans-

Dieter Klingemann) içinde s. 109-136, Oxford University Press, New York 2009.

Benoit-Rohmer, Florence; Klebes, Heinrich, Avrupa Konseyi Hukuku,

Pan Avrupa Hukuk Alanına Doğru, Türkçesi: Bilkent Üniversitesi Dış Politika

Enstitüsü, Avrupa Konseyi Yayını, Ankara 2006.

Beynelhalg Müşahide Missiyası, Azerbaycan Respublikası – Parlament

Seçkileri, 7 noyabr 2010-cu il, İlkin Faktlar ve Neticeler üzre Beyanat, Bakı 2010

(Anılış: Beyanat).

Bilge, Necip, Hukuk Başlangıcı, Turhan Kitabevi, Ankara 2013.

Bilgin, Murat, Çeşitli Ülke Anayasalarında Seçimlere İlişkin

Hükümler, TBMM Araştırma Merkezi, Ankara 2011.

192
 Birch, Sarah; Clarke, Harold D.; Whiteley Paul, “Should 16-Year-Olds Be

Allowed to Vote in Westminster Elections? Public Opinion and Electoral

Franchise Reform”, Parliamentary Affairs, Volume 68, Issue 2, s. 291-313,

2015.

Blais, Andre; Massicotte, Louis; Yoshinaka, Antoine, “Deciding Who Has

The Right to Vote: A Comparative Analysis of Election Laws”, Electoral Studies,

Volume 20, Issue 1, s. 41-62, March 2001.

Bulut, Nihat, “Temsilde Adalet – Yönetimde İstikrar İkilemi Bağlamında

12 Haziran 2011 Seçimleri”, Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi,

C. XIV, S. 3-4, s, 1-18, 2010.

Butler, David, “Electoral Reform”, The Changing Constitution içinde, s.

371-383, Edited by Jeffrey Jowel and Dawn Oliver, Clarendon Press, Oxford

1989.

Caniklioğlu Dikmen, Meltem, “Seçim Sistemlerinin Siyasal İstikrar

Oluşmasındaki Rolü”, Anayasa Yargısı, S. 16, s. 17-44, Ankara 1999.

Caniklioğlu Dikmen, Meltem, Anayasal Devlette Meşruiyet, Yetkin

Yayınları, Ankara 2010.

Caviar Diplomacy, How Azerbaijan Silenced the Council of Europe

(Part 1), Europen Stability Initiative, Berlin 2012.

Ceferov, İlqar, Azerbaycan Respublikası Konstitusiya Hüququnun

Esasları, Adiloğlu Neşriyyatı, Bakı 2002.

Ceferov, İlqar, Azerbaycan Respublikası Konstitusiyasının Şerhi,

Hüquq Edebiyyatı Neşriyyatı, Bakı 2010.

193
 Code of Good Practice in Electoral Matters, European Commission for

Democracy Through Law (Venice Commission), Strasbourg, 23 May, 2003.

Colliard, Jean-Claude, “Seçim Barajı ve Seçim Sistemlerinin Partilerin

Parlamentoya Girişine Engel Olan Diğer Nitelikleri Hakkında Rapor” (çev: Konur

Alp Koçak) Venedik Komisyonu (Avrupa Hukuk Yoluyla Demokrasi

Komisyonu) Türkiye’ye İlişkin Görüşleri, Seçimler Yargı ve Referanduma

İlişkin Karar ve Uygulama Kodları içinde, (s. 130-146), TBMM Araştırma

Merkezi Yayını, (Yayın yılı yok).

Corke, Susan, “Demokraside Gerileme ve Küresel Sorunlar: Avrasya’dan

Alınan Dersler” (Çev. Ender Türk), Demokrasi ve Siyasal Katılım (Uluslararası

Konferans, 23-24 Haziran 2012) içinde, s.23-31, Yayıma Hazırlayan: İlker

Gökhan Şen, Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği, İstanbul 2013.

Cotteret, Jean Marie; Emeri, Claude, Seçim Sistemleri (Çev. Ahmet

Kotil), İletişim Yayınları, İstanbul 1994.

Crewe, Ivor, “A Nation of Liars? Opinion Polls and the 1992 Election”,

Parliamentary Affairs, Vol. 45, No. 4, s. 475-495, October 1992.

Criddle, Byron, “Electoral Systems in France”, Parliamentary Affairs,

Vol. 45, No. 1, s. 108-116, January 1992.

Curtice, John, “The Hidden Surprise: The British Electoral System in

1992”, Parliamentary Affairs, Vol. 45, No. 4, s. 466-474, October 1992.

Çağlar, Bakır, Anayasa Bilimi, BFS Yayınları, İstanbul 1989.

Çirkin, V. E., Sravnitelnoe Konstitusionnoe Pravo, Mejdunarodnıe

Otnoşenie, Moskva 2002.

194
 Dahl, Robert A., On Political Equality, Yale University Press, New

Haven and London 2006.

Dahl, Robert A., Robert, Democracy and its Critics, Yale University

Press, New Haven 1989.

Dalton, Russell J., “Ideology, Partisanship, and Democratic

Development”, Comparing Democracies 3 içinde, s. 143-164, Edited by

Lawrence LeDuc, Richard G. Niemi, Pippa Norris, SAGE, Los Angeles 2010.

Deepening Democracy: A Strategy for Improving the Integrity of

Elections Worldwide, International Institute for Democracy and Electoral

Assistance (International IDEA), Stockholm, Sweden 2012.

Demir, Fevzi, Seçim Sistemleri ve Türkiye’ye Özgü Bir Seçim Sistemi

Önerisi, Ege Bölgesi Sanayi Odası, İzmir 2002.

Demir, Fevzi, Türkiye’de Siyasi İstikrar Sorunu ve Çözüm Yolları,

İzmir Ticaret Odası Yayını, İzmir 1998.

Denver, David, “Elections, Public Opinion and Parties”, Parliamentary

Affairs, Vol 49, No. 4, s. 661-666, October 1996.

Duverger, Maurice, Siyasal Rejimler, İletişim Yayınları, İstanbul 1994.

Duverger, Maurice, Siyasi Partiler (Çev. Ergun Özbudun), Bilgi

Yayınevi, Ankara 1974.

Elçibey, Ebülfez, Bu Menim Taleyimdir, Gençlik Neşriyatı, Bakı 1992.

Electoral Change in Advanced Industrial Democracies : Realignment

or Dealignment?, editors, Russell J. Dalton, Scott Flanagan, Paul Allen Beck ;

contributors, James Alt ... [et al.], Princeton University Press, Princeton, N.J.

1984.

195
 Electoral Laws and Their Political Consequences / edited by Bernard

Grofman and Arend Lijphart, Agathon Press, New York 1985.

Emerson, Peter, Defining Democracy, Springer-Verlag, Berlin 2012.

Engstrom, Richard L., “The Voting Rights Act: Disfranchisement,

Dilution, and Alternative Election Systems”, PS: Political Science & Politics,

Vol. XXVII, No. 4, s. 685-688, December 1994.

Erdoğan, Mustafa, Anayasa Hukuku, Orion Kitabevi, Ankara 2012.

Eren, Abdurrahman; Asker Ali, "Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası",

Türk Cumhuriyetleri Anayasaları içinde, s. 1-58, Türk PA Yayını, Ankara

2012.

Ergül Ozan; Abdullayev Cavid, “Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası”,

AÜHFD, Cilt 47, S. 1-4, s. 221-278, 1998.

Eroğul, Cem, Devlet Yönetimine Katılma Hakkı, İmge Yayınları,

Ankara 1999.

Esedov, Oqtay; Cebrayılov, Rafael, Azerbaycan Respublikası

Parlamenti, Bakı 2008.

Esen Arnwine, Selin, “İspanya’da Diktatörlükten Demokrasiye Geçiş

Süreci 1975-1982”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt 36, S.4, s. 103-126, Aralık 2003.

Esen, Bülent Nuri, Anayasa Hukuku Genel Esaslar, Ayyıldız Matbaası,

Ankara 1970.

Esgerov Ziyafet; Nesirov Elşad, Azerbaycan Dövlet ve Hüququnun

Esasları, Qapp Poligraf Yayınları, Bakı 2003.

Esgerov, Ziyafet, Konstitusiya Hüququ, Bakı Universiteti Neşriyyatı,

Bakı 2011.

196
 Farrell, David M., Electoral Systems: A Comparative Introduction,

Palgrave, China 2001.

Farrell, David M.; Carter, Elisabeth, “ Electoral Systems and Election

Management”, Comparing Democracies 3 içinde, s. 25-44, Edited by Lawrence

LeDuc, Richard G. Niemi, Pippa Norris, SAGE, Los Angeles 2010.

Ferrara, Federico; Herron, Erik S.; Nishikawa Misa, Mixed Electoral

Systems, Contamination and Its Consequences, Palgrave Macmillan, New

York 2005.

Fikentseher, Wolfgang, “Democrasy- A Primer”, Law and State, Vol. 49-

50, s. 125-146, Tübingen, Germany 1994.

Fishburn, Peter C., “Social Choice and Pluralitylike Electoral Systems”,

Electoral Laws and Their Political Consequences içinde, s. 193-202, Edited by

Bernard Grofman and Arend Lijphart, Agathon Press, New York 1985.

Gasımov, Alış, Emek Hüququ, Adiloğlu Neşriyyatı, Bakı 2007.

Gilljam, Mikael; Karlsson, David, “Ruling Majority an Opposition: How

Parliamentary Position Affects the Attitudes of Political Representatives”,

Parliamentary Affairs, Volume 68, Issue 3, s. 555-572, 2015.

Göğer, Erdoğan, “Çifte Vatandaşlık”, Ankara Üniversitesi Hukuk

Fakültesi Dergisi, C. 44, S. 1-4, s. 127-181, 1995.

Gönenç, Levent, “Azerbaycan Anayasası Üzerine Notlar“, Ankara

Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.47, S.1-4, s. 185-220, 1998.

Gönenç, Levent, Türkiye’de Seçim Uyuşmazlıkları ve Çözüm Yolları,

Adalet Yayınevi, Ankara 2008.

Gören, Zafer, Anayasa Hukuku, Seçkin Yayınları, Ankara 2006.

197
 Göze, Ayferi, Liberal, Marxiste, Faşist, Nasyonal Sosyalist ve Sosyal

Devlet, Beta Yayınları, İstanbul 2009.

Gözler, Kemal, Anayasa Hukukunun Genel Teorisi Cilt I, Ekin

Yayınları, Bursa, 2011.

Gözler, Kemal, Devletin Genel Teorisi, Ekin Basın Yayın Dağıtım,

Bursa, 2014.

Gusy, Christoph, “Democratic Representation”, Law and State, Vol. 43,

s. 7-33, Tübingen, Germany 1991.

Günal, Erdoğan, Türkiye’de Seçim Sistemlerinin Siyasal Kurumlar

Üzerindeki Etkileri, Turhan Kitabevi, Ankara 2005.

Gürbüz, Ahmet, Hukuk ve Meşruluk, Meşru Hukukun Temel

Unsurları, Beta Yayınları, İstanbul 2013.

Güriz, Adnan, Hukuk Başlangıcı, Siyasal Kitabevi, Ankara 2013.

Güriz, Adnan, Hukuk Felsefesi, Siyasal Kitabevi, Ankara 2011.

Hacızade, Hikmet, “İnsan Hüquqları, Beşeriyyetin Başlıca İdeyası”,

Demokratiya: Gedilesi Uzun Bir Yol içinde, s. 417-444, Derleyen: Hikmet

Hacızade, İktisadi ve Siyasi Araştırmalar Merkezi FAR Centre, Bakı 2001.

Hacıyeva, İrade, “Dövlet Vetendaşlarının Seçki Hüququnun Yüksek

Seviyyede Teminatı üçün Kompleks Tedbirler Heyata Keçirir”, Azerbaycan, 26.

12. 2007.

Hajiyev, Khanlar, “The Role of The Judiciary in The Consalidation of

Democracy”, Democracy and The Judiciary (Editor Dr. Ozan Ergül) içinde, s.

187-194, Union of Turkish Bar Associations, Ankara 2005.

198
 Halilov, Yunis, Azerbaycan Respublıkası Konstitusiyasının

Preambulası ve Ümumi Müddealarının Şerhi, Qanun Neşriyyatı, Bakı 2007.

Halilov, Yunis, Azerbaycan Respublikası Konstitusiyasına dair 555

sual - 555 cavab, Qanun Neşriyyatı, Bakı 2008.

Hanf, Theodor; Macchiaverna, Maria R.; Owen, Bernard; Santamaria,

Julian, Observing Democratic Elections: A European Approach, Arnold

Bergstraesser Institut, Freiburg 1995.

Heinrich, Andreas, The Formal Political System in Azerbaijan and

Kazakhstan. A Background Study, Forschungsstelle Osteuropa, Bremen 2010.

Held, David, Democracy and The Global Order, Stanford University

Press, Stanford 1995.

http://az.trend.az/news/politics/1213501.html (23.02.2012’de alınmıştır).

http://fuad-agayev.livejournal.com/19488.html (Mart 2014’te alınmıştır).

http://mediaforum.az/articles.php?article_id=20060306010205612&page=

02&lang=az (Nisan 2014’te alınmıştır).

http://www.ayna.az/2013/aihm-2010-cu-ilin-parlament-seckileri-uzre-

daha-8-sikayete-baxir/ (Aralık 2014’te alınmıştır).

http://www.bbc.co.uk/azeri/multimedia/2013/10/131025_women_freedom

_burden (Mayıs 2014’te alınmıştır).

http://www.coe.int/en/web/portal/azerbaijan (Kasım 2015).

http://www.constcourt.gov.az/decisions/121 (Nisan 2014’te alınmıştır).

http://www.constcourt.gov.az/decisions/186 (Nisan 2014’te alınmıştır).

http://www.constcourt.gov.az/decisions/36 (Nisan 2014’te alınmıştır).

http://www.constcourt.gov.az/decisions/71 (Mart 2014’te alınmıştır).

199
 http://www.constitutional-court-az.org/decisions.htm (Mart 2014’te

alınmıştır).

http://www.echr.coe.int/sites/search_eng/pages/search.aspx#{"fulltext":["

Azerbaijan%20elections"]} (Aralık 2014 te alınmıştır).

http://www.gun.az/politics/79481 (Mayıs 2014’te alınmıştır).

http://www.ipu.org/parline-e/Modlist.asp (Kasım 2015’te alınmıştır).

http://www.msk.gov.az/az/beyanatlar/433/ (Nisan 2014’te alınmıştır).

http://www.msk.gov.az/uploads/protokollar/MSK_protokol_2005.pdf

(Ocak 2015’te alınmıştır).

http://www.msk.gov.az/uploads/protokollar/MSK_protokolu_2010.pdf

(Ocak 2015’te alınmıştır).

http://www.voanews.com/azerbaijani/archive/2006-02/Aze-

siymalopart.cfm?moddate=2006-02-27 (Aralık 2013’te alınmıştır).

http://www.worldpublicopinion.org/pipa/articles/governance_bt/482.php?l

b=btgov&pnt=482&nid=&id= (Kasım 2015’te alınmıştır).

https://infocenter.gov.az/archive/millimeclis.aspx?i=1 (Mayıs 2014’te

alınmıştır).

https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMC

ontent?documentId=090000168007bd26 (Kasım 2015’te alınmıştır).

https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMC

ontent?documentId=090000168006377c (Kasım 2015’te alınmıştır).

https://www.infocenter.gov.az/content/?i=18&title=dsk-in-hududlari

(Nisan 2014’te alınmıştır).

200
 https://www.infocenter.gov.az/content/Hududlar_pdf/DSK84.pdf (Nisan

2014’te alınmıştır).

Human Rights and Elections, United Nations, New York and Geneva

1994.

Huntington, Samuel P., Üçüncü Dalga, Yirminci Yüzyıl Sonlarında

Demokratlaşma (çev. Ergun Özbudun), Yetkin Yayınları, Ankara 1996.

Hüseynova, İrade, Müsteqil Azerbaycan Dövletinin Qurucusu, Tehsil

Neşriyyatı, Bakı 2004.

İba, Şeref, Anayasa Hukuku ve Siyasal Kurumlar, Turhan Kitabevi,

Ankara 2002.

International Electoral Standards, International Institute for Democracy

and Electoral Assistance (International IDEA), Halmstad, Sweden 2002.

International Encyclopedia of Elections, Editor in chief Richard Rose,

CQ Press, Washington, DC 2000.

Kaboğlu, İbrahim Ö., Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), Legal

Yayıncılık, İstanbul 2014.

Kaboğlu, İbrahim Ö., Anayasa ve Toplum, İmge Yayınları, Ankara 2000.

Kadınların Ferdi Sesverme Hüquqları – Demokratik Telebdir, Avropa

Şurası Neşriyyatı, Bakı 2005 (Anılış: Kadınların).

Kapani, Münci, Politika Bilimine Giriş, Bilgi Yayınları, Ankara 1992.

Kara, Ahmet, “The Parliamentary elections in Azerbaijan, November 2005

and May 2006”, Electoral Studies, Volume 26, Issue 3, s. 720-724, September

2007.

201
 Karaman, Dursun, Seçim Hukuku ve Uygulaması, Seçkin Yayınları,

Ankara 2011.

Karamustafaoğlu, Tuncer, Seçme Hakkının Demokratik İlkeleri, Ankara

Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara 1970.

Katz, Richard S., “Why Are The So Many (or So Few) Electoral

Reforms?”, The Politics of Electoral Systems içinde, s. 57-78, Edited by

Michael Gallagher and Paul Mitchell, Oxford University Press, Oxford 2006.

Katz, Richard S., Democracy and Elections, Oxford University Press,

Oxford 1997.

Kolev, Kiril, “The contingent effect of institutions: Electoral formulas,

ethnic polarization, and election quality”, Electoral Studies, Volume 35, s. 200-

214, September 2014.

Kontacı, A. Ersoy, "Anayasa ve İş Hukuku Açısından "Seçimler

Neticesinde Belediye Başkanı Olarak Görev Yapma" Koşulu", Legal Hukuk

Dergisi, S. 83, s. 3485- 3493, Kasım 2009.

Kuzu, Burhan, “Bugünkü Seçim Sistemimiz ve Bazı Öneriler”, Anayasa

Yargısı, S. 16, s. 254-293, Ankara 1999.

LaPorte, Jody, “Hidden in Plain Sight: Political Opposition and

Hegemonic Authoritarianism in Azerbaijan”, Post-Soviet Affairs, Volume 31,

Issue 4, s. 339-366, 2015.

Lijphart, Arend, “The Case for Power Sharing”, Electoral Systems and

Democracy içinde, s. 42-55, Edited by Larry Diamond and Marc F. Plattner, The

John Hopkins Universtity Press, Baltimore 2006.

202
 Lijphart, Arend, Electoral Systems and Party Systems, A Study of

Twenty-Seven Democracies 1945-1990, Oxford University Press, Oxford 1994.

Loveland, Ian, Constitutional Law: A Critical Introduction,

Butterworths, London, 1996.

Lowenstein, Daniel Hays; Hasen, Richard L., Election Law, Cases and

Materials, Carolina Academic Press, Durham, North Carolina 2004.

Lowenthal, Abraham F.; Bitar, Sergio, From Authoritarian Rule

Toward Democratic Governance: Learning from Political Leaders,

International IDEA, Stockholm 2015.

Malko, A. V.; Kolesnikov, E. V.; Komkova, G. N.; Afanasyeva, O. V.,

Konstitusionnoe Pravo Zarubejnıx Stran v Voprosax i Otvetax, Yurist,

Moskva 2003.

Mehdiyev, Ramiz, 2005-ci il Parlament Seçkileri: İlkin Tehlil, XXI-

Yeni Neşrler Evi, Bakı 2006.

Mehdiyev, Ramiz, Demokratiya Yolunda: İrs Hakkında Düşünerken,

Şerq-Qerb Neşriyyatı, Bakı 2008.

Mehdiyev, Ramiz, Milli Mefkure, Dövletçilik, Müstegillik Yolu İle 2,

Şerq-Qerb Neşriyyatı, Bakı 2006.

Merkezi Seçim Kurulunın 12.11.2013 tarihli kararı,

http://www.msk.gov.az/plugins/pdf/datafiles/az_FILE_6E3145-99A594-A08144-

97CA58-7FA775-B0699B.pdf (Mart 2014’te alınmıştır).

Merkezi Seçim Kurulunun 27.08.2013 tarihli kararı,

http://www.msk.gov.az/plugins/pdf/datafiles/az_FILE_26AEEC-D88C57-

5216C5-10441A-AD6EF6-654064.pdf (Mart 2014’te alınmıştır).

203
 Mirzeyev, Sefa; Qayıbov, Mehman, Haydar Aliyev Müasir Azerbaycan

Parlamentinin Banisidir, Azerbaycan Respublikası Milli Meclisinin Neşri, Bakı

2008.

Mişin, A.A., Konstitusionnoe Pravo Zarubejnıx Stran, Belıe alvı,

Moskva 2000.

Monroe, Burt L., “Understanding Electoral Systems: Beyond Plurality

versus PR”, PS: Political Science & Politics, Vol. XXVII, No. 4, s. 677-681,

December 1994.

Montesquieu, The Spirit of Laws, Batoche Books, Kitchener 2001.

Mote, Max E., Soviet Local and Republic elections: Adescription of the

1963 Elections in Leningrad based on Official Documents, Press Accounts,

and Private Interviews, Stanford University, 1965.

Muhtarova, Arife, “Belediyyeye seçib-seçilmek hüququ ve onun heyata

keçirilmesi gaydaları”, Azerbaycan, 21. 10. 2011.

Mumcu, Ahmet; Küzeci Elif, İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri,

Turhan Kitabevi, Ankara 2007.

Muradlı, Arzuman, Demokratiya – Dünyanın Getdiyi Yol, Elm ve

Tehsil Neşriyyatı, Bakı 2012.

Murphy, Walter F., Constitutional Democracy, Creating and

Maintaining a Just Order, The John Hopkins University Press, Baltimore 2007.

Mustafayev, Rövşen, Fikir Azaddır, İnsan Hügugları İnstitutu Yayınları,

Bakı 2000.

Nağıyev, Fexreddin, Konstitusiya Hüququ, Qanun Neşriyyatı, Bakı

2011.

204
 Nesibov, Elşen, Siyaset, I Cilt, “Tehsil” EİM, Bakı 2009.

Nohlen, Dieter, “Seçim Sistemleri” (Tercüme eden: Süheyla Ababay),

Türkiye ve Avrupa’da Seçim Sistemleri içinde, s. 19-54, Friedrich Ebert Vakfı,

İstanbul 1996.

Nomer, Ergun, Türk Vatandaşlık Hukuku, Filiz Kitabevi, İstanbul 2010.

Novruzov, Siyavuş, Seçki Kampaniyasının Planlaşdırılması ve İdare

Olunması, Azerbaycan Neşriyyatı, Bakı 2003.

Onar, Erdal, “Türkiye’de Başkanlık ve Yarı Başkanlık Sistemine Geçmesi

Düşünülmeli midir?”, Başkanlık Sistemi içinde, s. 71-103, (Yayına Hazırlayan:

Av. Teoman Ergül), Türkiye Barolar Birliği Yayını, Ankara 2005.

OSCE, Republic of Azerbaijan Presidential Election 9 October 2013,

OSCE/ODIHR Election Observation Mission Final Report, Warsaw 24

December 2013.

Öden, Merih, Seçmenlerin “Kişi Tercihi” Açısından Seçim Sistemleri,

Yetkin Yayınları, Ankara 2003.

Öden, Merih, Türk Anayasa Hukukunda Eşitlik İlkesi, Yetkin

Yayınları, Ankara 2003.

Özbudun, Ergun, "Seçim Sistemleri ve Türkiye", AÜHFD, Cilt 44, S.1, s.

521- 539, 1995.

Özbudun, Ergun, “Institutionalizing Competitive Elections in Developing

Societies”, Competitive Elections in Developing Countries içinde, s. 393-422,

Edited by Myron Weiner and Ergun Özbudun, Duke University Press, Durham,

North Carolina 1987.

205
 Özbudun, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara

2012.

Özcan, Hüseyin; Yanık, Murat, Siyasi Partiler Hukuku, DER Yayınları,

İstanbul 2011.

Özçelik, Selçuk, Anayasa Hukuku Birinci Cilt Umumi Esaslar,

Mimoza Yayınları, Konya 1994.

Parlament seçkilerinin ilkin merhelesi; Kim Hazırdır?, Azerbaycan

Respublikası Prezidenti Yanında Starateji Araşdırmalar Merkezi, Bakı 2010.

Penniman, Howard R., “Campaign Styles and Methods”, Democracy at

the Polls, A Comparative Study of Competitive National Elections içinde, s

107-137, Edited by David Butler, Howard R. Penniman, Austin Ranney,

American Enterprise Institute for Public policy Research, Washington 1981.

Powell, G. Bingham, Elections as Instruments of Democracy,

Majoritarian and Proportional Visions, Yale University Press, New Haven and

London, 2000.

Powell, G. Bingnam, Elections as Instruments of Democracy:

Majoritarian and Proportional Visions, Yale University Press, New Haven and

London 2000.

Power, Greg, Global Parliamentary Report, Inter-Parliamentary Union /

United Nations Development Programme April 2012.

Qurbanlı, Mübariz, “YAP yeni seçimlere hazırdır”, Yeni Azerbaycan,

15.01.2010.

Rahimli, Recep, Azerbaycan Devlet Personel Yönetimi, Kültür Ajans

Yayınları, Ankara 2011.

206
 Reeve, Andrew; Ware, Alan, Electoral Systems, Acomparative and

Theoretical Intoduction, Routledge Press, London 1992.

Rizayev, Ramiz, “Seçki Hüquqlarının Mehkeme Müdafiesi, Milli

Qanunvericilik ve Beynelxalq Tecrübe”, Azerbaycan Respublikası Ali

Mehkemesinin Bülleteni, S. 3, s. 21-29, Bakı 2010.

Rousseau, Jean Jacques, The Social Contract, 1762, s. 43,

http://www.ucc.ie/archive/hdsp/Rousseau_contrat-social.pdf (Kasım 2015’te

alınmıştır).

Rush, Mark E., “Garrymandering: out of the Political Thicket and Into the

Quagmire”, PS: Political Science & Politics, Volume XXVII, Number 4, s. 682-

684, December 1994.

Sabuncu, Yavuz, “Seçim Barajları ve Siyasal Sonuçları”, Anayasa

Yargısı, S. 23, s. 191-197, Ankara 2006.

Sabuncu, Yavuz, Anayasaya Giriş, İmaj Yayınevi, Ankara 2009.

Sağlam, Fazıl, Anayasa Hukuku Ders Notları, Lefkoşa 2013.

Sartori, Giovanni, “Party Types, Organisation and Functions”, West

European Politics, Volume 28, Issue 1, s. 5-28, January 2005.

Sartori, Giovanni, Karşılaştırmalı Anayasa Mühendisliği (çev. Prof. Dr.

Ergun Özbudun), Yetkin Yayınları, Ankara 1997.

Sawer, Marian, “Woman and elections”, Comparing Democracies 3

içinde, s. 202-222, Edited by Lawrence LeDuc, Richard G. Niemi, and Pippa

Norris, SAGE, Los Angeles 2010.

Schofield, Norman; Gallego, Maria; Jeon, JeeSeon; Muskhelishvili,

Marina; Ozdemir, Ugur; Tavits, Margit, “Modelling Elections in Post-

207
Communist Regimes: Voter Perceptions, Political Leaders and Activists”,

Conference Papers - American Political Science Association, s. 1-49, Washington

University 2011.

Seçki Meselelerinde Ela Tecrübe Kodeksi, Avropa Şurasının

Azerbaycan Respublikasında İnformasiya Ofisi, Bakı 2005.

Seyidov, Enver, Azerbaycan Respublikası Konstitusiyasının ve

Hüququnun Esasları, Uniprint, Bakı 2014.

Sezen, Sami, Seçim ve Demokrasi, Gündoğan Yayınları, Ankara 2010.

Shively, W. Phillips, Power and Choice, An Introduction to Political

Science, McGraw-Hill, New York 2008.

Stefes, Christoph H., “Clash on Institutions: Clientelism and Corruption

vs. Rule of Law”, The State of Law in The South Caucasus, Edited by

Christopher P. M. Waters içinde, s. 3-19, Palgrave Macmillian, Hampshire 2005.

Stellman, Henri, “Electing a Prime Minister and a Parliament: The Israeli

Election 1996”, Parliamentary Affairs, Vol 49, No. 4, s. 648-660, October 1996.

Şahsuvarlı, Taleh, “Demokraturadan demokratiyaya. Azerbaycanda

qarışıq seçki sisteminin berpası niye zeruridir?”,

http://mediaforum.az/articles.php?article_id=20060306010205612&page=02&lan

g=az (Nisan 2014’te alınmıştır).

Şık, Hüseyin, “1982 Anayasasında Milletvekili Seçilme Yeterliliği ve

Mukayeseli Hukuktaki Durumu”, İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi,

Cilt 4, Sayı 1, s. 351-400, 2013.

208
 Şıxıyeva, K. M., “Seçki Prosesi ve Seçki Texnologiyaları”, Bakı

Universitetinin Xeberleri (Sosial-Siyasi Elmler Seriyası), S. 1, s. 147-163, Bakı

2010.

Şükürov, Nesib, Azerbaycan Respublikası Milli Meclisinin

Konstitusiya Hüquqi Statusu, Hüquq Edebiyyatı Neşriyyatı, Bakı 2011.

Taagepera, Rein; Shugart, Matthew Soberg, Seats and Votes: The Effects

And Determinants of Electoral Systems, Yale University Press, New Haven

1989.

Tanilli, Server, Devlet ve Demokrasi, Anayasa Hukukuna Giriş, Adam

Yayınları, İstanbul 2002.

Tanör, Bülent; Yüzbaşıoğlu, Necmi, 1982 Anayasasına Göre Türk

Anayasa Hukuku, Beta Yayınları, İstanbul 2012.

Taylor, Peter J.; Gudgin, Graham; Johnston, R. J., “The Geography of

Representation: A Review of Recent Findings”, Electoral Laws and Their

Political Consequences içinde, s. 183-192, Editor Bernard Grofman, Arend

Lijphart, Agathon Press, Inc, New York 1985.

Teziç, Erdoğan, Anayasa Hukuku, Beta Yayınları, İstanbul 2014.

The Changing Constitution, Edited by Jeffrey Jowell and Dawn Oliver,

second Edition, Clarendon Press, Oxford 1989.

Tikveş, Özcan, Teorik ve Pratik Anayasa Hukuku, DEÜHF Yayını,

İzmir 1982.

Tunç, Hasan, “Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası”, Türkiye’ye Komşu

Devletlerin Anayasaları içinde, s. 115-164, Asil Yayın Dağıtım, Ankara 2008.

209
 Tunç, Hasan; Bilir, Faruk; Yavuz, Bülent, Türk Anayasa Hukuku, Asil

Yayın Dağıtım, Ankara 2009.

Turhan, Mehmet, “Jeremy Waldron’a Göre Siyasal Katılma Hakkı”,

Anayasa Hukukuna Liberal Bakışlar içinde, s. 221-248, Derleyen: Mehmet

Turhan, Nur Uluşahin, Naturel Yayınları, Ankara 2009.

Turhan, Mehmet, Anayasal Devlet, Naturel Yayınları, Ankara 2003.

Turpin, Colin, British Government and The Constitution, Third

Edition, Butterworths, London 1995.

Türk, Hikmet Sami, “Demokratik Rejimlerde Seçim Kanunları ve Türkiye

İçin Yeni Bir Seçim Kanunu Önerisi”, Türkiye ve Avrupa’da Seçim Sistemleri

içinde, s. 7-18, Friedrich Ebert Vakfı, İstanbul Aralık 1996.

Türk, Hikmet Sami, “Seçim, Seçim Sistemleri ve Anayasal Tercih”,

Anayasa Yargısı, S. 26, s. 75-113, Ankara 2006.

Türk, Hikmet Sami, “Türkiye İçin Nasıl Bir Seçim Sistemi”, Türkiye İçin

Nasıl Bir Seçim Sistemi, Seçim Önerileri, Seçim Uygulamaları içinde, s. 3-43,

Editörler Hikmet Sami Türk, Erol Tuncer, TESAV Yayınları, Ankara 1995.

Türkiye’de ve Avrupada Siyasi Partiler Kanunu ve Seçim Yasası,

Konrad Adenauer Vakfı, Ankara 2002.

Uluşahin, Nur, "Liberal Demokrasinin Çıkmazı: Çatışma Karşısında Barış

için Azınlık-Çoğunluk İlişkisini Yeniden Düzeleme Gereği", Anayasa Yargısı, S.

24, s. 609-640, Ankara 2007.

Üste Bahar, Türkiye’de Seçim Sistemi Arayışları, DEÜ Yayınları, İzmir

1998.

210
 Valiev, Anar, “Parliamentary Elections in Azerbaijan: A Failed

Revolution”, Problems of Post-Communism, Volume 53, Issue 3, s. 17-35,

May/Jun 2006.

Walker, Christopher, Armenia, Azerbaijan and Georgia: Elections and

Democratic Development in the Caucasus, Freedom House, Washington D.C.

2012.

Weiner, Myron, “Empirical Democratic Theory”, Competitive Elections

in Developing Countries içinde, s. 3-33, Edited by Myron Weiner and Ergun

Özbudun, Duke University Press, Durham, North Carolina 1987.

White, Stephen, “Russia: The Authoritarian Adaptation of an Electoral

System”, The Politics of Electoral Systems içinde, s. 313-332, Edited by

Michael Gallagher and Paul Mitchell, Oxford University Press, Oxford 2006.

Wlezien, Christopher, “Election Campaigns”, Comparing Democracies 3

içinde, s. 98-117, Edited by Lawrence LeDuc, Richard G. Niemi, Pippa Norris,

SAGE, Los Angeles 2010.

Yavaşgel, Emine, Temsilde Adalet ve İstikrar Açısından Seçim

Sistemleri ve Türkiye’deki Durum, Ankara 2004.

Yılmaz, Zekeriya, Seçim Hukukunda Seçme ve Seçilme Ehliyeti, Seçkin

Yayınevi, Ankara 1999.

Yolçiyev, Mübariz, Sığorta Hüququnda Sığortaçının Varisliye

Esaslanan Reqres Hüququ, Bakı 2013.

Yontar, İbrahim Güray, Avrupa Konseyi Kararlarında Yerleşik

Yabancıların Yerel Düzeyde Seçme ve Seçilme Hakları, Seçkin Yayınları,

Ankara 2011.

211
 Zimmerman, Joseph F., “Alternative Voting Systems for Representative

Democracy”, PS: Political Science & Politics, Vol. XXVII, No. 4, s. 674-676,

December 1994.

Zülfügarlı, Meherrem, Seçki Sistemleri ve Seçki Komissiyalarının

Teşkili, Yerli ve Beynelxalq Tecrübe, Azerbaycanda Vetendaş Cemiyetinin

İnkişafına Yardım Assosiasiyasının Yayını, Bakı 2010.

Zülfügarlı, Meherrem, Seçkilerin Neticeleri ile Bağlı Yerli ve

Beynelxalq Teşkilatların Mövqeyi, Azerbaycanda Vetendaş Cemiyetinin

İnkişafına Yardım Assosiasiyasının Yayını, Bakı 2010.

Anayasa ve Kanunlar:

Azerbaycan Respublikası Konstitusiyası (Azerbaycan Anayasası).

Azerbaycan Respublikası Seçki Mecellesi (Seçim Kanunu).

Azerbaycan Respublikası Mülki Mecellesi (Medeni Kanun).

Azerbaycan Respublikası Cinayet Mecellesi (Ceza Kanunu).

Azerbaycan Respublikasının Vetendaşlığı Haqqında Qanun (Vatandaşlık

Kanunu).

Azerbaycan Respublikasının Milli Meclisine Seçkiler Haqqında Qanun

(Milli Meclis Seçimleri Hakkında Kanun) (1995 tarihli).

212