Πρώτοι κάτοικοι της πόλης ήταν οι Φρύγες που εκδιώχθηκαν αργότερα από τους

Μακεδόνες. Στα χρόνια του Φιλίππου Β' (356 - 336 π.Χ .) οχυρώθηκε και
αναπτύχθηκε σε σημαντικό αστικό κέντρο της αρχαίας Βοττιαίας . Στα ρωμαϊκά
χρόνια ήταν σταθμός πάνω στην Εγνατία Οδό.

Η Αρχαία Έδεσσα χωριζόταν σε δύο τμήματα-επίπεδα:

 στην «άνω πόλη», Ακρόπολη, που βρισκόταν ψηλά, στην άκρη του βράχου της
σύγχρονης Έδεσσας και περικλειόταν ανάμεσα στα ορμητικά νερά των
καταρρακτών με τριγωνικό περίβολο και στην

 κάτω πόλη, η οποία εκτεινόταν στους πρόποδες του βράχου, στην ανατολική
πλευρά. και περιβάλλεται από ισχυρό τείχος (από τα τέλη του 4 ου αι. π.Χ.
και εξής) Αυτή η πλούσια σε βλάστηση περιοχή κάτω από το βράχο
ονομάστηκε Λόγγος και είναι το μόνο κομμάτι της αρχαίας και μεσαιωνικής
Έδεσσας που σώζεται.

Μέσα στην πόλη έχουν αποκαλυφθεί οι βασικές οδικές αρτηρίες που

καταλήγουν στις πύλες του τείχους και διάφορα κτίσματα, κυρίως υστερορωμαϊκών
και πρώιμων βυζαντινών χρόνων (σπίτια, εργαστήρια, αποθήκες).

Οι κίονες με τις απελευθερωτικές επιγραφές δούλων χαραγμένες πάνω τους,

που υψώνονται κατά μήκος της κεντρικής οδού (via colonnata, μήκος περίπου 100
μ.), και άλλα διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη προέρχονται από τον ρωμαϊκό ναό
της θεάς Μα , δηλαδή της Μεγάλης Μητέρας.

Στον Λόγγο, κοντά στους καταρράκτες, έχει ανασκαφεί τρίκλιτη

παλαιοχριστιανική βασιλική (6 ος αι.).
Σώζεται σημαντικό μέρος του γλυπτού της διακόσμου και δάπεδα με
μαρμαροθετήματα (στην αρχική φάση καλύπτονταν από ψηφιδωτά).

Στο γειτονικό μοναστήρι της Αγίας Τριάδας βρίσκονται παλαιοχριστιανικά γλυπτά

και επιγραφές .

Η πόλη αναπτύχθηκε κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους.

Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξή της έπαιξε και η Εγνατία οδός.

Τα τείχη της πόλης κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο παραμελήθηκαν και σχεδόν καταστράφηκαν.

Όταν από τον 3ο αιώνα και κατά την πρώιμη Βυζαντινή περίοδο άρχισαν οι επιδρομές των
Βαρβάρων (Γότθων και άλλων) οι οχυρώσεις τόσο της ακρόπολης όσο και του Λόγγου
ανακατασκευάσθηκαν εσπευσμένα.

A. Η ακρόπολη της Έδεσσας ήταν από τα πιο ισχυρά κάστρα της Μακεδονίας, γνωστό
ως το περίφημο «Θεοφρούρητο Κάστρο των Βοδενών».
 Η (άνω) πόλη κατακτήθηκε από τους Τούρκους το 1385 και τότε το κάστρο υπέστη
μεγάλες ζημιές.
  Η τελειωτική καταστροφή όμως επήλθε το 1395 από μεγάλο σεισμό. Τότε
καταστράφηκε ολοσχερώς η ακρόπολη και η μεσαιωνική καστροπολιτεία πάνω στο
βράχο.

B. Αλλά και η κάτω πόλη, στον Λόγγο είχε τα τείχη της. Τα ερείπια των οχυρώσεων που
βλέπουμε σήμερα στον Λόγγο είναι από διάφορες εποχές. η τελευταία φάση πρέπει
να ήταν τον 5ο ή το αργότερο τον 6ο αιώνα.

 Η κάτω πόλη, ο Λόγγος, προόδευε σε περιόδους ειρήνης αλλά σε δύσκολες εποχές,

δεν παρείχε μεγάλη ασφάλεια.

 Από το τέλος του 6ου αιώνα με αρχές του 7ου, εν μέσω Αβαροσλαβικών
επιδρομών, η κάτω πόλη σιγά-σιγά εγκαταλείφθηκε και

 ο πληθυσμός προτίμησε την ακρόπολη και τη γύρω από αυτήν περιοχή που
εξελίχθηκε σε τυπική μεσαιωνική καστροπολιτεία που από τον 10ο αιώνα πήρε τη
σλαβική ονομασία «Βοδενά» και περιγράφεται ως «φρούριον ... επί πέτρας αποτόμου
κείμενον».

 Η εγκατάλειψη του Λόγγου ίσως συνδέεται και με κάποια μεγάλη φυσική

καταστροφή (σεισμό ή πλημμύρα).

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

To τείχος στην κάτω πόλη είχε τη μορφή ενός μακρόστενου πολυγώνου που κάλυπτε μια
έκταση 200-230 στρέμματα.

Η τοιχοδομία του ποικίλλει, προδίδοντας τις διαφορετικές φάσεις ανέγερσης και

επιδιόρθωσής του.
Αναγνωρίσιμη είναι

1. η ελληνιστική φάση με τους ισόδομους λαξευμένους λιθόπλινθους,

2. η ρωμαϊκή με τη χρήση άφθονων σπολίων (spolia=οικοδομικό υλικό από την αρχαία
πόλη), και
3. οι παλαιοχριστιανικές επιδιορθώσεις και προσθήκες όπου κυριαρχούν οι
ακανόνιστοι μικροί λίθοι σε άφθονο ασβεστοκονίαμα.

Στον όψιμο 5ο αιώνα, πιθανώς, την εποχή των επιδρομών των Ούννων, ανεγείρεται
προτείχισμα σε ευπρόσβλητα σημεία.