36

Κάστρο Ιωαννίνων
Η ιστορία των οχυρώσεων και του οικισμού

Το κάστρο των Ιωαννίνων υψώνεται στο νοτιοανατολικό άκρο

της πόλης και δεσπόζει στη μικρή βραχώδη χερσόνησο που εισχωρεί
στα νερά της λίμνης Παμβώτιδας.
Έλαβε τη σημερινή μορφή κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο
και συγκεκριμένα την περίοδο του διαβόητου Αλή πασά, διοικητή
της Ηπείρου. Στις αρχές του 19ου αιώνα έγιναν εκτεταμένες εργα-
σίες, που ενσωμάτωσαν μεγάλα τμήματα της προγενέστερης βυ-
ζαντινής οχύρωσης, η οποία σύμφωνα με την πρόσφατη ανασκαφική
έρευνα, εδράζεται σε τμήμα οχύρωσης ελληνιστικών χρόνων.
Το κάστρο διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση. Η χάραξή
του ακολουθεί το σχήμα του ακανόνιστου τραπεζίου. Ο οχυρω-
ματικός περίβολος, προσαρμοσμένος στις υψομετρικές καμπύλες του
εδάφους, έχει ύψος που κυμαίνεται σήμερα από 8,85μ. έως και τα
Εικ. 14 Αεροφωτογραφία 13,63μ.
του κάστρου των Ιωαννίνων.

37
 Ο Αλής πραγματοποίησε μια σειρά εκτεταμένων εργασιών ανακαί-
νισης των τειχών, που ολοκληρώθηκαν το 1815. Ακολουθώντας σε γενι-
κές γραμμές τη χάραξη της προϋπάρχουσας οχύρωσης, διατήρησε
αρκετά από τα παλαιότερα τμήματά της που σώζονταν σε άρτια κατά-
σταση. Στο δυτικό και περισσότερο ευάλωτο τμήμα του κάστρου κατα-
σκεύασε ένα νέο τείχος, παράλληλο με το αρχικό, και το μεταξύ των
δύο τειχών κενό γεφύρωσε με ένα δίκτυο στοών, διαμορφώνοντας στο
ανώτερο τμήμα του έναν φαρδύ περίδρομο για την άνετη μετακίνηση
του στρατού και κυρίως των πυροβόλων όπλων.

Εικ.15. Κάστρο. Δυτικό σκέλος εξωτερικών τειχών. Λείψανα αρχαίου τείχους, όπου
διακρίνεται η γωνία πύργου.

38
 Η αρχαία οχύρωση
Πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες που έγιναν στο χώρο των στοών
στο δυτικό σκέλος του κάστρου, κοντά στην κεντρική πύλη έφεραν
στο φως λείψανα αρχαίας οχύρωσης. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα
σημαντικό εύρημα που μεταθέτει τις απαρχές της ιστορίας της πόλης
Εικ.16. Κάστρο. Δυτικό σκέλος των Ιωαννίνων στην αρχαιότητα. Συγκεκριμένα αποκαλύφθηκε η
εξωτερικών τειχών. Τμήμα εξωτερική παρειά ισχυρού τείχους, που είναι κατασκευασμένο με
του αρχαίου τείχους. μεγάλους δόμους, τοποθετημένους κατά το ακανόνιστο ισόδομο
διάτονο σύστημα (εικ. 15, 16, 17). Η οχύρωση αποκαλύφθηκε σε ύψος
τουλάχιστον τεσσάρων δόμων, που παρουσιάζουν έντονη κύρτωση
στην επιφάνειά τους, επιμέλεια στις ακμές και τη μεταξύ τους συναρ-
μογή, ενώ η όψη τους φέρει αδρή επεξεργασία. Τα στοιχεία αυτά
συνηγορούν στη χρονολόγηση της οχύρωσης στους ύστερους κλα-
σικούς - ελληνιστικούς χρόνους. Στη χρονολόγηση αυτή μας κατευθύνει
και ένα αργυρό νόμισμα Κορίνθου, του β¨ μισού του 4ου ή 3ου π.Χ. αιώνα
(εικ. 20), που βρέθηκε στις επιχώσεις του τείχους.
Η ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε το αρχαίο τείχος σε μήκος 36,5μ.,
και σε βάθος, το οποίο κυμαίνεται από 2,33-2,77μ. κάτω από τη σημε-

Εικ. 17. Κάτοψη τμήματος του δυτικού σκέλους των τειχών.

39
ρινή επιφάνεια του εδάφους. Είναι ωστόσο βέβαιο ότι το αρχαίο τείχος
συνεχίζεται σε μεγαλύτερο βάθος, δεν στάθηκε όμως δυνατόν να απο-
καλυφθεί ολόκληρο, λόγω του υψηλού υδροφόρου ορίζοντα. Πάνω στο
αρχαίο τείχος εδράζεται το τείχος της βυζαντινής οχύρωσης, που
ακολουθεί την ίδια πορεία. Βόρεια, το αρχαίο τείχος κάμπτεται σε ορθή
γωνία (εικ. 15, 17), σχηματίζοντας ένα σχεδόν ορθογώνιας κάτοψης
πύργο, που αποτέλεσε τη βάση του βυζαντινού πύργου, ο οποίος βρί-
σκεται ακριβώς απέναντι από τη διασταύρωση των οδών Ιουστινιανού
Εικ.18
8. Δυτικό σκέλος των εξωτερικών
και Φιλανθρωπηνών και ο οποίος μετατράπηκε σε πύλη κατά τη τειχών. Σχεδιαστική αποτύπωση
διάρκεια της ύστερης οθωμανικής περιόδου (εικ. 45 α, β). της αρχαίας, της βυζαντινής και
Αν και τα στοιχεία είναι ακόμη λιγοστά, φαίνεται ότι η αρχαία της οθωμανικής φάσης του
οχύρωση εντοπίζεται κυρίως στο δυτικό τμήμα της μικρής χερσονή- τείχους.
σου, που ήταν περισσότερο ευάλωτο, ενώ το υπόλοιπο τμήμα της ήταν
φυσικά προστατευμένο, αφού το έντονο γεωφυσικό ανάγλυφο της

40
 ανατολικής πλευράς την καθιστούσαν δυσπρόσιτη από την πλευρά της
λίμνης. Λιγοστές ενδείξεις στη νότια πλευρά του κάστρου, κοντά στην
πύλη που οδηγεί στο Ιτς Καλέ, οδηγούν στην υπόθεση ότι ανάλογη δια-
μόρφωση υπήρχε κατά την αρχαιότητα και στην πλευρά αυτή της
μικρής χερσονήσου. Θεωρούμε λοιπόν αρκετά πιθανό ότι η αρχαία
οχύρωση (για την οποία γνωρίζουμε προς το παρόν ελάχιστα στοιχεία)
περιέκλειε και τμήμα της νοτιοανατολικής πλευράς, δεδομένου ότι η

Εικ.19. Στοά, βόρεια της κεντρικής

πύλης του κάστρου.
Στην τοιχοποιΐα της διακρίνεται
η βυζαντινή και η οθωμανική
φάση.

41
συγκεκριμένη περιοχή είναι σχετικά προσβάσιμη και ευάλωτη. Αντίθετα
η ανατολική και βόρεια πλευρά, βραχώδεις και απόκρημνες, δεν ήταν
αναγκαίο να οχυρωθούν, αφού επιπλέον πρόσθετη ασφάλεια παρείχε
και το υγρό στοιχείο της λίμνης. Μπορούμε λοιπόν να φανταστούμε το
μεγαλύτερο μέρος της περιφέρειας της αρχαίας οχύρωσης. Αν η
υπόθεση μας είναι σωστή, τότε η αρχαία οχύρωση περιέκλειε μια έκτα-
ση ίση περίπου με αυτή της βυζαντινής περιόδου και λίγο μικρότερη
σε σχέση με αυτή της εποχής της τουρκοκρατίας.
Στο εσωτερικό της υπήρχε ένας σημαντικός αρχαίος οικισμός, οικι-
στικά και λοιπά κατάλοιπα του οποίου έχουν έρθει στο φως. Πρόκειται
για μια πόλη του ηπειρωτικού φύλου των Μολοσσών, το όνομα της
οποίας αγνοούμε. Τα διάσπαρτα λιγοστά κατάλοιπα που έχουν κατά
καιρούς αποκαλυφθεί δεν παρέχουν ωστόσο αρκετά στοιχεία για την
οργάνωση του οικισμού. Στη νοτιοανατολική ακρόπολη, που είναι γνω-
στή ως Ιτς Καλέ, έχουν αποκαλυφθεί επίσης οικοδομικά λείψανα και
κεραμική που ανήκουν στην ίδια εγκατάσταση και βεβαιώνουν τη
συνεχή κατοίκησή της από τα τέλη του 5ου π.Χ. αιώνα έως και τα
υστεροελληνιστικά χρόνια. Εικ. 20.. Αργυρή δραχμή Κορίνθου.
Αν και το όνομα της αρχαίας πόλης δεν είναι γνωστό, Β’ μισό του 4ου π. Χ. αιώνα.
ωστόσο από την φυσικά οχυρή θέση που αυτή ήταν κτι-
σμένη, και η οποία βρισκόταν στο κέντρο ενός
έφορου λεκανοπεδίου, οδηγούμαστε στο συμπέ-
ρασμα ότι αυτή θα πρέπει να ήταν εξόχως
σημαντική. Θεωρούμε δε ότι ήταν μεγα-
λύτερης σημασίας, από την αρχαία θέση
στο Μεγάλο Γαρδίκι, η οποία ταυτίζεται
με την Πασσαρώνα, πρωτεύουσα των
Μολοσσών.
Η τυχαία ανεύρεση μιας επιτύμ-
βιας στήλης ρωμαϊκής περιόδου θα
μπορούσε ενδεχομένως να επιβε-
βαιώσει τη συνέχεια της κατοίκησης
της πόλης και την εποχή αυτή. Στα
λιγοστά ευρήματα της ίδιας εποχής θα
πρέπει να συμπεριληφθεί και ένα πιθα-
νότατα ρωμαϊκό κιονόκρανο (εικ. 21) που
φέρει σε δεύτερη χρήση ένας από τους
κίονες του τζαμιού του Ασλάν πασά.
Η παλαιοχριστιανική περίοδος δεν επιβε-
βαιώθηκε μέχρι σήμερα ανασκαφικά. Θεωρούμε

42
 πολύ πιθανό, λόγω της σπουδαιότητας της θέσης και
της προϋπάρχουσας οχύρωσης, ότι η πόλη εξακολού-
θησε να υπάρχει, συρρικνωμένη ως προς το μέγεθος
και τον πληθυσμό της.
Παλαιότερα είχε διατυπωθεί η άποψη ότι πρώτος ο
αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α¨τον 6ο αιώνα οχύρωσε τη
μικρή χερσόνησο του κάστρου και εγκατέστησε εδώ τους
κατοίκους της πόλεως παλαιάς Εύροιας, που κινδύνευαν από
βαρβαρικές επιδρομές. Η άποψη αυτή βασίστηκε στο βιβλίο
Περί Κτισμάτων, του βυζαντινού ιστορικού Προκοπίου, ο οποίος
αναφερόμενος στο οικοδομικό έργο του Ιουστινιανού Α¨ (527-565)
περιγράφει μια τοποθεσία που ομοιάζει αρκετά με τη θέση του
κάστρου των Ιωαννίνων. Η θεωρία αυτή μολονότι βρήκε πα-
λαιότερα αρκετούς υποστηρικτές σήμερα αμφισβητείται, αφού
όπως προαναφέρθηκε, προϋπήρχε οχύρωση στην ίδια θέση, ενώ
αρχαιολογικά δεδομένα της εποχής του Ιουστινιανού Α¨ δεν προ-
κύπτουν από τη μέχρι σήμερα έρευνα.

Εικ. 21. Κορινθιακό κιονόκρανο

ρωμαϊκής εποχής (;), σε
δεύτερη χρήση στο τζαμί
του Ασλάν πασά.

Εικ. 22. Θραύσμα χείλους σκύφου, με

ανάγλυφη διακόσμηση και μαύρο Εικ. 23. Τμήμα πήλινου πλακιδίου, με παράσταση ανδρικής
γάνωμα. Ελληνιστική εποχή. μορφής. Ελληνιστική εποχή.

43
Η μεσοβυζαντινή οχύρωση
Οι παλαιότερες γραπτές μαρτυρίες για το κάστρο των Ιωαννίνων
απαντούν στο βιβλίο της Άννας Κομνηνής Αλεξιάδα, στο οποίο περιγρά-
φονται στα πολεμικά γεγονότα, που έλαβαν χώρα στην πόλη των
Ιωαννίνων, την άνοιξη του 1082.
Σύμφωνα με τις μαρτυρίες της Άννας Κομνηνής, ο Νορμανδός
Βοημούνδος, γιος του Ροβέρτο Γισκάρδο (Robert Guiscard), δούκα της
Απουλίας και της Καλαβρίας, κατέλαβε την πόλη των Ιωαννίνων και
κατά την ολιγόμηνη παραμονή του επισκεύασε τα τείχη, περιέζωσε την
πόλη με μεγάλη τάφρο και θεωρών την υπάρχουσα ακρόπολη ανε-
παρκή ανήγειρε και δεύτερη ακρόπολη, εξαιρετικά απόκρημνη σε άλλο
μέρος των τειχών.
Οι πληροφορίες της Άννας Κομνηνής είναι εξαιρετικά σημαντικές.
Διαπιστώνεται ότι στα 1082 η πόλη των Ιωαννίνων ήταν ήδη τειχισμένη
και διέθετε ήδη μια ακρόπολη, σημαντικό στοιχείο στην άμυνα της
πόλης. Επιπλέον καθορίζεται και η θέση της δεύτερης ακρόπολης του
Βοημούνδου, η οποία κτίστηκε «εν άλλω μέρει των τειχών».
Η έκταση της μεσοβυζαντινής οχύρωσης δεν μας είναι γνωστή και
είναι δύσκολο να αναγνωρίσουμε τις επισκευές του Βοημούνδου.
Ωστόσο στη νοτιοανατολική πλευρά του κάστρου, όπου αναπτύσσεται
ένα βραχώδες ύψωμα, σώζονται τα λείψανα τείχους και ένας ισχυρός,
κυκλικός σε κάτοψη πύργος (εικ. 24, 25, 26), που κατά την άποψη πολ-
λών ερευνητών, ανήκε αρχικά στην οχύρωση του Νορμανδού ηγεμόνα. Εικ. 25.. Κάτοψη του πύργου του Βοημούνδου.

Εικ. 24. Άποψη του πύργου του Βοημούνδου.

Νοτιοανατολική ακρόπολη (Ιτς Καλέ).

44
Εικ. 26 α-γ.. Ο πύργος του Βοημούνδου.
Σχεδιαστική αποτύπωση δυτικής,
και νότιας όψης και τομή.
Ο πύργος, γνωστός ως πύργος του Βοημούνδου, υψώνεται στο
κέντρο περίπου της νοτιοανατολικής ακρόπολης (γνωστή σήμερα ως
Ιτς Καλέ), πολύ κοντά στη νεότερη εκκλησία των αγίων Αναργύρων.
Είναι κτισμένος με ισοϋψείς τετράγωνους ή ορθογώνιους, καλολαξευ-
μένους ασβεστόλιθους (που δεν αποκλείεται να προέρχονται από την
προϋπάρχουσα ελληνιστική οχύρωση) και λιγοστούς πλίνθους σε
ανισοϋψείς οριζόντιες σειρές, δομημένους με ελάχιστο κονίαμα.
Ο πύργος σώζεται σε ύψος περίπου 13μ. και το πάχος της τοιχο-
ποιίας του είναι 2,10μ., ενώ η εσωτερική διάμετρός του φτάνει τα
6,97μ. Σήμερα διαρθρώνεται σε δύο ορόφους. Ο ισόγειος χώρος είναι
κατά το μεγαλύτερο μέρος του σήμερα επιχωμένος. Ο μεσαίος και
μεγαλύτερος όροφος καλύπτεται με μεγάλο σφαιρικό θόλο (εικ. 26 γ)
και είναι προσβάσιμος μέσω τοξωτής εισόδου που ανοίγεται νότια (εικ.
25, 26 β). Πρόκειται όμως για μεταγενέστερο άνοιγμα, αφού ένα
μεγάλο μέρος του πύργου στην πλευρά αυτή έχει επισκευαστεί. Φωτί-
ζεται από παράθυρα τοξωτά εσωτερικά και ορθογώνια εξωτερικά.
Αρχικά όμως έφερε περισσότερα παράθυρα, αρκετά από τα οποία
φράχθηκαν σε μεταγενέστερη φάση. Ένα τοξωτό άνοιγμα οδηγεί σε
ένα μικρό καμαροσκέπαστο χώρο που ένωνε τον πύργο με το κτήριο
που προσκολήθηκε σ’αυτόν μεταγενέστερα και το οποίο αποτελούσε
τμήμα του Σεραγιού του Αλή πασά (εικ. 121, 122).
Ο πύργος ενώνεται με τμήμα τείχους ίδιας με αυτόν τοιχοδομίας,
που κατευθύνεται ανατολικά (εικ. 27, 29). Το ύψος του κυμαίνεται από
45
4,25μ. έως 7,40μ. και σώζεται σε μήκος 10,55μ. Ανάλογο τείχος εντο-
πίζεται και στη νότια πλευρά και το μήκος του ξεπερνά τα 20μ. Η
μορφή του ωστόσο δεν είναι απόλυτα ξεκαθαρισμένη, αφού όπως και
ο πύργος, το τείχος αυτό έχει ενσωματωθεί στο συγκρότημα του
Σεραγιού του Αλή πάσα, ένα μέρος του οποίου εκτείνεται νότια.
Η ύπαρξη των δύο αυτών τμημάτων τείχους που συνδέονται με τον
πύργο, επιβεβαιώνει το γεγονός ότι πράγματι αυτός αποτελούσε γωνιακό
πύργο οχύρωσης. Στην ίδια οχύρωση ανήκε και ένας δεύτερος κυκλικός
πύργος, ερείπια του οποίου βρέθηκαν σε απόσταση 91μ. ανατολικά (εικ.
28, 29). Η εσωτερική διάμετρος του δεύτερου αυτού πύργου είναι 5,97μ.
και η εξωτερική 11,06μ. Ιδιαίτερες μορφολογικές παρατηρήσεις δεν είναι
δυνατόν να γίνουν, αφού αυτός σώζεται σε επίπεδο θεμελίωσης και ένα
τμήμα του καταλαμβάνουν τα ερείπια μεταγενέστερου κτηρίου, της
εποχής της ύστερης τουρκοκρατίας. Διακρίνεται ωστόσο είσοδος που
ανοιγόταν νοτιοανατολικά, στο εσωτερικό της οχύρωσης.
Πιθανότατα οι δύο πύργοι ενώνονταν με τείχος, παρόμοιο με αυτό,
που τμήμα του σώζεται εν επαφή με τον προαναφερόμενο πύργο του
Βοημούνδου. Οι δύο πύργοι και τα λείψανα τείχους συγκροτούσαν μια
περίπου τετράγωνη σε σχήμα οχύρωση (συνολικού εμβαδού 11 στρεμ- Ειικ. 27. Άποψη της ανατολικής
μάτων περίπου), της οποίας μεγάλα τμήματα της ανατολικής και βό- πλευράς του πύργου του
ρειας πλευράς παρέμειναν ανοχύρωτα, λόγω του σχεδόν κάθετου και Βοημούνδου και του τείχους.
βραχώδους και συνεπώς απροσπέλαστου πρανούς.

Εικ. 28. Ερείπια κυκλικού πύργου στην ανατολική πλευρά της

νοτιοανατολικής ακρόπολης (Ιτς Καλέ).

46
Εικ. 29. Τοπογραφική αποτύπωση της νοτιοανατολικής ακρόπολης (Ιτς Καλέ) του κάστρου των Ιωαννίνων.
 Εικκ. 31. Άποψη της βορειοανατολικής
ακρόπολης του κάστρου από
το βιβλίο του T. Allom
Εικ. 30. Άποψη του βυζαντινού πύργου και της βορειοανατολικής «Constantinople and the Scenery
ακρόπολης του κάστρου. of the seven Churches of Asia
Minor», Λονδίνο 1843.
Κατά μία άποψη πρόκειται για την «ερυμνοτάτη ακρόπολη» που
έκτισε ο Νορμανδός Βοημούνδος και η οποία αναμφίβολα ήταν πιο
επιβλητική από ότι φαίνεται σήμερα. Τα τείχη και οι πύργοι της ήταν
κτισμένοι κυρίως με μεγάλους ασβεστολιθικούς δόμους. Το υλικό αυτό
έδωσε ίσως μεγαλύτερη ευχέρεια στους μηχανικούς του Βοημούνδου
να ολοκληρώσουν το έργο σε διάστημα λίγων μόλις μηνών, που
σύμφωνα με την Άννα Κομνηνή, διήρκεσε η κατάληψη της πόλης των
Ιωαννίνων. Θεωρούμε πολύ πιθανό ότι οι ασβεστολιθικοί δόμοι προέρ-
χονταν από κτήρια ή την οχύρωση της αρχαίας πόλης που προϋπήρχε.

Εικ. 32. α, β. Ο βυζαντινός πύργος. Κάτοψη ισόγειου χώρου. και ορόφου.

48
 Αν η υπόθεση αυτή είναι σωστή τότε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι
αρκετά κτήρια της αρχαίας πόλης, αλλά και τμήματα ενδεχομένως της
αρχαίας οχύρωσης λιθολογήθηκαν, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι
αμυντικές ανάγκες του Βοημούνδου.
Αν δεχθούμε την άποψη ότι τα λείψανα της οχύρωσης στο νοτιονα-
τολικό βραχώδες έξαρμα ανήκουν στην ακρόπολη του Βοημούνδου,
τότε στη βορειοανατολική βραχώδη προεξοχή, (όπου σήμερα υψώνεται
το τζαμί του Ασλάν πασά), θα πρέπει να τοποθετηθεί η αρχική ακρό-
πολη της μεσοβυζαντινής οχύρωσης των Ιωαννίνων, που αναφέρεται
επίσης στην Αλεξιάδα της Άννας Κομνηνής. Ατυχώς οι μεταγενέστερες
επεμβάσεις στο χώρο δεν μας επιτρέπουν να αποδώσουμε τα μέχρι
σήμερα εντοπισμένα βυζαντινά λείψανα στη μεσοβυζαντινή οχύρωση
της πόλης. Ωστόσο στη βορειανατολική ακρόπολη δεσπόζει πύργος
(εικ. 30, 33), τον οποίο παλαιότεροι ερευνητές αναφέρουν ως πύργο
του Βοημούνδου, αφού σύμφωνα με μια λιγότερο αποδεκτή άποψη ο
Νορμανδός ηγεμόνας επέλεξε την ακρόπολη αυτή για να την οχυρώσει.
Αντίθετα σε χάρτη του Γάλλου μηχανικού Barbie du Bocage, των αρχών
του 19ου αιώνα ο πύργος αυτός αναφέρεται ως κατασκευασμένος από
τον «δεσπότη» (ηγεμόνα) των Ιωαννίνων Θωμά.

Εικ. 33. Τοπογραφική αποτύπωση

της βορειοανατολικής
ακρόπολης του κάστρου.

Εικ. 34. Το εσωτερικό του

βυζαντινού πύργου στη
βορειοανατολική ακρόπολη.

49
Εικ. 35. α, β. Σχεδιαστική αποτύπωση του βυζαντινού πύργου στη βορειοανατολική ακρόπολη.

Η κάτοψη του πύργου (εικ. 32 α, β) είναι σχήματος ακανόνιστου

κύκλου και η διάμετρός του φτάνει τα 15,30μ. Ο πύργος, στον οποίο
αναγνωρίζονται τρεις μεγάλες οικοδομικές φάσεις, έχει δύο ορόφους.
Κατά την πρώτη φάση ο πύργος ήταν εσωτερικά κυκλικός. Ένα ξύλινο
δάπεδο, τοποθετημένο ανάμεσα στα παράθυρα της πρώτης και
δεύτερης σειράς, διαχώριζε τους δύο ορόφους. Κατά τη δεύτερη φάση
το ισόγειο του πύργου διαμορφώθηκε εσωτερικά σε τετράπλευρο
χώρο, με αψιδώματα σε κάθε πλευρά και καλύφθηκε με ημικυλινδική
καμάρα, κατασκευασμένη με πλίνθους (εικ. 32 α, 34). Η τοιχοποιία της
δεύτερης αυτής φάσης έφραξε τα αρχικά ανοίγματα των παραθύρων
του. Η είσοδος του ισογείου ανοίγεται στη βόρεια πλευρά και η δια-
μόρφωσή της φαίνεται αρκετά μεταγενέστερη, πιθανόν οθωμανικής
εποχής. Πρόκειται για κατασκευή που μίκρυνε το αρχικό άνοιγμα, το Εικ.3
36 α-β. Τομές κατά πλάτος και κατά μήκος
οποίο πιθανότατα ήταν τοξωτό. του βυζαντινού πύργου.
Η τοιχοδομία του πύργου δεν προσφέρει στοιχεία για την ακριβή
χρονολόγησή του. Στην αργολιθοδομή γίνεται χρήση θραυσμάτων κε-
ραμιδιών σε ακανόνιστη διάταξη, ενώ στα κατώτερα μέρη του έχουν
χρησιμοποιηθεί και μεγάλοι λίθοι (εικ. 34).
Θεωρούμε πολύ πιθανό ότι πρόκειται για γωνιακό πύργο της αρ-
χικής μεσοβυζαντινής ακρόπολης, που ήταν κτισμένη στο βορειοα-
νατολικό βραχώδες ύψωμα του κάστρου, την οποία ο Βοημούνδος
θεώρησε επισφαλή. Αν και ο μεσοβυζαντινός περίβολος της οχύρωσής
της δύσκολα αναγνωρίζεται, πιστεύουμε ότι σε γενικές γραμμές πρέπει
να συμπίπτει με αυτόν που σήμερα περιβάλλει το τέμενος του Ασλάν
πασά, αφού σε αρκετά σημεία του έχει ενσωματώσει βυζαντινές
τοιχοποιίες.

50
Η υστεροβυζαντινή οχύρωση
Στο «σημείωμα περί οικίσεως τόπου» των αρχών του 13ου αιώνα ο Μι-
χαήλ Α¨ Κομνηνός Δούκας, πρώτος ηγεμόνας του «Δεσποτάτου της
Ηπείρου» (1205-1215), αναφέρεται «ως τεκτηνάμενος το των Ιωαννίνων
πολίδιον και εις μόρφωσιν κάστρου αυτό ανεγείρας». Σύμφωνα με τις
πληροφορίες αυτές παλαιότερα αρκετοί ερευνητές απέδωσαν την
οχύρωση των Ιωαννίνων στο Μιχαήλ Α¨. Θεωρούμε ωστόσο πιθανότερο
ότι ο Μιχαήλ στις αρχές του 13ου αιώνα δεν έκτισε εξαρχής το κάστρο των
Ιωαννίνων, αλλά ότι το επισκεύασε ριζικά και ενδεχομένως ανοικοδόμησε
κάποια τμήματα της μεσοβυζαντινής οχύρωσης της πόλης.
Από τη βυζαντινή οχύρωση των Ιωαννίνων και όπως αυτή εξελίχθηκε
μετά τις ριζικές ενδεχομένως εργασίες του 13ου, αλλά και τις προσθήκες
ή βελτιώσεις του 14ου αιώνα, διατηρείται σήμερα ένα μεγάλο μέρος,
λιγότερο ή περισσότερο αναγνωρίσιμο, στο σημερινό κάστρο. Η οχύρωση
του 13ου-14ου αιώνα αποτελείτο από έναν ισχυρό περίβολο, (προϋπήρχε
ήδη από τη μεσοβυζαντινή περίοδο), τμήματα του οποίου εντοπίζονται
κατά μήκος της οδού Ιουστινιανού (εικ. 37), από την κεντρική πύλη του
κάστρου έως και το πέρας της οδού, το οποίο αποτελεί την εσωτερική
παρειά του σημερινού κάστρου. Η αρχικά εξωτερική πλευρά του είναι
σήμερα εμφανής πάνω από τα λείψανα της αρχαίας οχύρωσης και στο
τμήμα των στοών (εικ. 16, 17, 19) που διαμορφώνονται στο πάχος του
τείχους της ύστερης οθωμανικής περιόδου. Είναι κτισμένη με αργόλιθους
σε ακανόνιστη διάταξη και μικρά θραύσματα κεραμιδιών εμβόλιμα
στους κατακόρυφους ή οριζόντιους αρμούς, που σε κάποια σημεία
παρουσιάζουν πύκνωση.

Εικ. 37. Κάστρο. Η βυζαντινή οχύρωση κατά μήκος της οδού Ιουστινιανού.

51
 Ένα άλλο τμήμα του ίδιου βυζαντινού περιβόλου είναι εμφανές Εικ..38
8. Κάστρο. Τμήμα βυζαντινής
στην εξωτερική πλευρά του κάστρου και συγκεκριμένα στο σημείο μετά τοιχοποιίας, ενσωματωμένο στο
τον πολυγωνικό πύργο της οδού Κ. Καραμανλή (όπου σήμερα το μικρό τείχος της οθωμανικής
πάρκο), έως και το σημείο που το τείχος κάμπτεται και συναντά την περιόδου, στη συμβολή των
οδό Δ. Σκυλοσόφου (εικ. 38). Τη συνέχεια της βυζαντινής οχύρωσης οδών Κ. Καραμανλή και Δ.
Σκυλοσόφου.
εντοπίζουμε στο άνοιγμα που δημιουργήθηκε στο τείχος και το οποίο
δεξιά αποτελεί μέρος του περιβόλου της οικίας του πασά Καλού, ενώ
αριστερά το ίδιο τείχος, ενισχυμένο εξωτερικά με νεότερη τοιχοποιία,
αποτελεί μέρος του περιβόλου του Σουφαρί Σεραγιού (εικ. 61). Στις
παρειές του μεταγενέστερου ανοίγματος διακρίνεται η βυζαντινή
τοιχοποιία και οι εμβόλιμοι πλίνθοι της. Τμήμα της οχύρωσης, με ανά-
λογη τειχοδομία, εντοπίζεται και κοντά στο καφέ Κυρά Φροσύνη και
ιδιαίτερα στο σημείο που αυτό υψώνεται και συναντά τη βορειοα-
νατολική ακρόπολη, καθώς και στο βορειοανατολικό άκρο του βρα-
χώδους εξάρματος της ίδιας ακρόπολης, κοντά στην ανατολική πύλη
του κάστρου.
Η χάραξη του βυζαντινού τείχους χωρίς αμφιβολία ακολουθούσε
τη μορφολογία του εδάφους. Η πορεία του με δυσκολία ανιχνεύεται
στην εσωτερική παρειά του ανατολικού τείχους της όψιμης οθωμανικής
περιόδου, που κτίστηκε για να προστατεύσει το ευάλωτο ανατολικό
τμήμα μεταξύ των δύο ακροπόλεων.
Ένα μεγάλο τμήμα της βυζαντινής οχύρωσης είναι επίσης εμφανές
στην εσωτερική πλευρά του κάστρου, δεξιά της κεντρικής πύλης, εκα-
τέρωθεν του «πύργου» του Θωμά (εικ. 39). Και το τμήμα αυτό παρου-
σιάζει ανάλογη τειχοδομία με αυτό της οδού Ιουστινιανού, της οποίας
αποτελεί συνέχεια. Το τείχος μετά τον «πύργο» του Θωμά διακόπτεται
στο σημείο όπου ανοίγεται η μεταγενέστερη πύλη που επικοινωνεί με την
οδό Εθνικής Αντιστάσεως, και συνεχίζεται με κατεύθυνση νότια,
διαγράφοντας μια ελαφρά τεθλασμένη γραμμή (εικ. 61).
Πρόκειται για την εσωτερική παρειά του σημερινού κάστρου, που
διατηρείται σε μήκος 195μ., έχει πλάτος από 1,36 έως 2,90μ. και ύψος
που κυμαίνεται από 5,30 έως 7,30μ. Στην πλευρά αυτή μόνο μια επί-
στεψη πλάτους 0,50μ. έως 1,05μ. είναι προσθήκη της οθωμανικής
περιόδου, που πιθανόν προστέθηκε για να συγκρατεί τις επιχώσεις του
52
 περιδρόμου της οχύρωσης του Αλή πασά.
Στην περιοχή της «Σκάλας» το βυζαντινό τείχος κάμπτεται σε ορθή
περίπου γωνία, κατευθυνόμενο ανατολικά (εικ. 61, 75). Μετά τη πύλη
της «Σκάλας», που πιστεύουμε ότι υπήρχε και κατά τη βυζαντινή εποχή
δεν εντοπίζονται τμήματά του, δυνάμενα να θεωρηθούν βυζαντινά. Η
συνέχειά του εντοπίζεται κοντά στη νότια πύλη που οδηγεί σήμερα στο
χώρο Ιτς Καλέ.
Σημαντικό εύρημα των τελευταίων ανασκαφικών ερευνών αποτε-
λούν τα στοιχεία που προέκυψαν στο δυτικό τμήμα της βυζαντινής
οχύρωσης και συγκεκριμένα στον περίδρομο πάνω από τον «πύργο»
του Θωμά. Η έρευνα δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί και αρκετά οικοδο-
μικά κατάλοιπα δεν στάθηκε δυνατόν να ερμηνευτούν. Παρατηρήθηκε
ωστόσο ότι το κάστρο στο σημείο αυτό παρουσίαζε μια διεύρυνση (εικ.
62), η οποία οριοθετείται από ένα παράλληλο τείχος, του οποίου είναι
εμφανής μόνο η ανωδομή του, αφού το υπόλοιπο έχει ενσωματωθεί
στο τείχος της όψιμης οθωμανικής περιόδου και συγκεκριμένα στο
πάχος του δυτικού προμαχώνα (εικ. 69). Το παράλληλο αυτό βυζαντινό
τείχος αποκαλύφθηκε σε μήκος 31,40μ. Ο διευρυμένος χώρος εξείχε
του βυζαντινού τείχους εξωτερικά και οριοθετείτο από έναν κάθετο
τοίχο, λείψανα του οποίου βρέθηκαν στην πύλη της Εθνικής Αντι-
στάσεως (σήμερα δεν είναι ορατά) και από έναν άλλο τοίχο, που απο-
Εικ. 39. Ο «πύργος» του Θωμά και
τελεί τη νότια πλευρά του δωματίου που εφάπτεται της κεντρική πύλης
το βυζαντινό τείχος στην (εικ. 69). Και οι δύο προαναφερόμενοι τοίχοι εξείχαν του τείχους και
εσωτερική παρειά του δεν αποκλείεται η διαμόρφωση αυτή να είχε τη μορφή δύο πύργων,
δυτικού σκέλους του εκατέρωθεν της κεντρικής βυζαντινής πύλης, η οποία πιθανολογείται
κάστρου. ότι βρισκόταν στη θέση του «πύργου» του Θωμά.

53
 Στον περίδρομο του διευρημένου αυτού χώρου οδηγούσε ράμπα,
που με μεγάλη πιθανότητα υπήρχε στη θέση της μεταγενέστερης ση-
μερινής (εικ. 39) . Στο συμπέρασμα αυτό μας οδηγεί η διαμόρφωση
διπλής πύλης, λείψανα των εγκάρσιων τοίχων της οποίας αποκαλύ-
φθηκαν κατά την έρευνα. Στο πάνω μέρος του περιδρόμου δύο
παράλληλοι τοίχοι (σε απόσταση 6μ. ο δεύτερος από τον πρώτο) έφρα-
ζαν τον διευρυμένο δυτικό χώρο (εικ. 69). Για την φύλαξη της εισόδου
του περιδρόμου, υπήρχε σκοπιά διαμορφωμένη στην τοιχοποιία του
παράλληλου τείχους (εικ. 41). Με τη διεύρυνση αυτή του δυτικού
σκέλους σχετίζονται και τα μικρά παράθυρα που εντοπίζονται στην
τοιχοποιία του βυζαντινού τείχους, δεξιά και αριστερά του «πύργου»
του Θωμά, τα οποία σήμερα δεν εξυπηρετούν κανένα σκοπό.

Εικ. 40. Τμήμα βυζαντινού τείχους στη νοτιοδυτική εσωτερική πλευρά του κάστρου.

54
 Γενικότερα η βυζαντινή οχύρωση των Ιωαννίνων έχει δεχθεί αρκε-
τές επισκευές (σε μερικές περιπτώσεις οι λιθοδομές των διαφόρων
φάσεων παρουσιάζουν πολλές μορφολογικές ομοιότητες (εικ. 42)) που
είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε χρονικά. Από την ύπαρξη αρμών και
τη σύνθεση του κονιάματος μπορεί κανείς επίσης να εντοπίσει πλήθος
μικρών επισκευαστικών επεμβάσεων που αντιμετώπισαν φθορές ή
καταστροφές της οχύρωσης ή συμπλήρωσαν κατά καιρούς τις κύριες
κατασκευαστικές φάσεις του τείχους.
Σύμφωνα με το χρυσόβουλλο του 1319 η οχυρωμένη πόλη των
Ιωαννίνων υπερέχει ως προς το μέγεθος σε σχέση με άλλες πόλεις και
αυτό το οφείλει κυρίως στη θέση της που είναι ισχυρή και διαφέρει
από άλλες: «μεγέθει μεν……των πολλών διαφέρον· θέσεως δε ευκαι-
ρία και κράτει μάλιστα και ερυμνότητι πολλώ δη πλειόνων διαφέρον».
Ειικ. 41. Λείψανα βυζαντινής Η τάφρος
οχύρωσης στον περίδρομο Στα ευπρόσβλητα πεδινά τμήματα η βυζαντινή οχύρωση των Ιωαν-
του δυτικού σκέλους των
νίνων ενισχυόταν με πύργους και με την κατασκευή ένυδρης τάφρου.
τειχών.
Σύμφωνα με το Χρονικό του Μορέως, το «λαμπρόν κάστρο των Γιαν-
Εικ. 42. Δείγματα βυζαντινής τοιχο-
νίνων» προστατεύονταν από την πλευρά της στεριάς από μεγάλη
ποιίας στην οχύρωση του τάφρο, και η είσοδος σ’ αυτό γίνονταν με θύρα που είχε τη μορφή
κάστρου. γέφυρας. Συγκεκριμένα το Χρονικό αναφέρει:
«Το κάστρον ένι αιρόν, απέσω εις λίμνην στέκει
Ενώ ένι Μέγας ο Οζερός το γύρωθεν του κάστρου.
Με το γεφύριν εμπαίνουσιν οι εκείσε κατοικώντες»
Η τάφρος απέκοπτε το κάστρο από την υπόλοιπη ξηρά, δίνοντάς
του τη μορφή νησίδας. Ιδιαίτερα όταν η στάθμη των νερών της λίμνης
ανέβαινε, λόγω των συχνών βροχοπτώσεων, και κατάκλυζε τις παρα-
λίμνιες περιοχές και συνοικίες το κάστρο γινόταν απόρθητο.
Ένα μεγάλο τμήμα της τάφρου εξακολούθησε να υπάρχει κατά τη
διάρκεια της οθωμανικής περιόδου, έως και τις αρχές του 20ου αιώνα,
όταν σταδιακά επιχώθηκε και στη θέση της έγιναν οι οδοί Κ. Καρα-
μανλή και Εθνικής Αντιστάσεως (εικ. 93 α, β).

Οι πύργοι
Η βυζαντινή οχύρωση έφερε ανά διαστήματα πύργους, λιγοστοί
από τους οποίους είναι γνωστοί, ενώ άλλοι ήρθαν στο φως, κατά τη
διάρκεια των αναστηλωτικών εργασιών, που γίνονται τα τελευταία
χρόνια στο κάστρο από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Οι πύργοι ήταν
τοποθετημένοι σε άνισα διαστήματα. Εξείχαν της εξωτερικής όψης του
τείχους, εκτός του «πύργου» του Θωμά, και σκοπός τους ήταν να
ενισχύσουν κάποια καίρια σημεία του κάστρου, όπως τις πύλες ή τις
γωνίες αλλαγής κατεύθυνσής του.
55
 Εικκ. 43. Άποψη του «πύργου»
του Θωμά.

πύργος» του
Από τους πλέον γνωστούς και αναγνωρίσιμους είναι ο «π
Θωμά, που βρίσκεται σε μικρή απόσταση δεξιά της σημερινής
κεντρικής πύλης (εικ. 43, 44). Ο «πύργος» προβάλλει εσωτερικά του
τείχους και αποτελεί προσθήκη μεταγενέστερη στο τείχος. Στην όψη
του διαμορφώνεται ένα μεγάλο τοξωτό άνοιγμα με πλίνθινο τόξο,
αριστερά του οποίου σώζονται τα κατάλοιπα πλίνθινης επιγραφής με το
όνομα ΘΩMΑC (εικ. 148). Η ανέγερσή του αποδίδεται στο σέρβο
ηγεμόνα της πόλης Θωμά Πρελιούμποβιτς, «δεσπότη» (ηγεμόνα) των
Ιωαννίνων κατά το χρονικό διάστημα 1367-1384, και στην προσπάθειά
του να ενισχύσει και να επιδιορθώσει το κάστρο και να προστατεύσει
την πόλη από τις επεκτατικές βλέψεις των Αλβανών, που την εποχή
αυτή είχαν καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος των εδαφών του «Δεσπο-
τάτου της Ηπείρου».
Κατά μια άλλη άποψη η επιγραφή στον πύργο αναφέρεται στον
Θωμά Κομνηνό Δούκα, ηγεμόνα του «Δεσποτάτου της Ηπείρου», κατά
το χρονικό διάστημα 1296(;)-1318, ο οποίος προκειμένου να αντιμε-
τωπίσει κάποια πολιορκία της, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει προσω-
ρινά την Άρτα (πιθανότατα μεταξύ των ετών 1303-1305) και να κατα-
φύγει στα Ιωάννινα. Πιθανότατα τότε έγιναν και κάποια έργα στο
κάστρο. Αν η άποψη αυτή είναι σωστή τότε στο δεξιό τμήμα του τόξου
θα αναγραφόταν το όνομα της μητέρας του Άννας, η οποία είχε την
κηδεμονία του Θωμά.

56
Εικ. 44. Σχεδιαστική αποτύπωση του
«πύργου» του Θωμά.
Στον «πύργο» παρατηρούνται δύο κατασκευαστικές φάσεις, από
τις οποίες η δεύτερη εντοπίζεται στο τμήμα του πάνω από το τόξο και
χαρακτηρίζεται για την πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία της και πιθανολο-
γείται ότι συμπληρώθηκε ή μετασκευάστηκε την εποχή του Θωμά.
Σύμφωνα με μια άλλη άποψη ο «πύργος» αποτελεί ενιαία φάση και
διακοσμήθηκε μόνο το ανώτερο τμήμα του. Ανερμήνευτο πάντως για
την ώρα παραμένει το τμήμα της ισχυρής τοιχοποιίας, που αποκα-
λύφθηκε στη βάση του «πύργου».
Ο «πύργος» του Θωμά δεν πρέπει να ήταν αυτοτελής πύργος, αλλά
αποτελούσε τμήμα της κεντρικής πύλης της βυζαντινής οχύρωσης της
πόλης, για την οποία όμως δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία που να
τεκμηριώνουν τη μορφή της. Κατά τον Σ. Δάκαρη στη βαθειά οριζόντια
εγκοπή που διατηρείται στο τείχος δεξιά του «πύργου», υπήρχε δοκός
που ασφάλιζε την πύλη.
57
 α β
Ένας δεύτερος πύργος εντοπίζεται στη διασταύρωση των οδών Εικ.. 45 α, β. Κάτοψη της πύλης της
Ιουστινιανού και Φιλανθρωπηνών, όπου ανοίγεται μια από τις πύλες οδού Φιλανθρωπηνών και
της οχύρωσης της όψιμης οθωμανικής περιόδου (εικ. 46). Οι πλευρικοί σχεδιαστική αποκατάσταση
τοίχοι της πύλης αποτελούν κατάλοιπα ενός βυζαντινού τετράπλευρου του βυζαντινού πύργου.
πύργου, διαστάσεων 4,30μ.χ7μ., που σώζεται σήμερα σε ύψος που
κυμαίνεται από 5,06μ.- 5,60μ. και προεξείχε του τείχους (εικ. 45 α, β).
Εικ.. 46.. Κάτοψη του τείχους και της
Η τειχοδομία του είναι αρκετά προσεγμένη, αποτελούμενη από ασβε- πύλης της οδού
στόλιθους σε κανονικές στρώσεις, ενώ οι πλίνθοι είναι τοποθετημένοι Φιλανθρωπηνών.
σε επάλληλες σειρές. Ο τρόπος χρήσης τους και η πυκνότητά τους
παραπέμπουν στην υστεροβυζαντινή εποχή.
Το πάχος των πλευρών του πύργου φτάνει το 1,85μ., εκτός της
ανατολικής που ήταν 2,60μ., όσο και αυτό του περιμετρικού τείχους,
του οποίου αποτελούσε τμήμα.
Μετά την ανασκαφική έρευνα που έγινε, διαπιστώθηκε ότι ο πύρ-
γος αυτός εδράζεται σε πύργο της αρχαίας οχύρωσης, ο οποίος απο-
καλύφθηκε σε τέσσερις σειρές δόμων (εικ. 15). Κατά την οθωμανική
εποχή ο πύργος διαμορφώθηκε σε πύλη με την καθαίρεση της ανατο-
λικής και δυτικής πλευράς (εικ. 45α, 46), η καταστροφή των οποίων
είναι και σήμερα εμφανής στις κάθετες παρειές του πύργου.
Σε απόσταση 90μ. από τη νότια πλευρά της κεντρικής πύλης (εικ. 61,
62), ανασκαφική έρευνα που έγινε στον περίδρομο των τειχών, έφερε
στο φως έναν τρίτο πύργο, διαστάσεων 4μ.χ7,50μ., που επίσης εξέχει του
περιμετρικού τείχους (εικ. 47). Ο πύργος έχει την κάτοψη ακανόνιστου
τετραγώνου. Χαρακτηριστικό είναι ότι στη νότια πλευρά του το τείχος δεν
συνεχίζεται στην ίδια ευθεία, με αποτέλεσμα η αντίστοιχη πλευρά του να
εξέχει μόλις 2,40μ. Η ανομοιομορφία των πύργων δεν αποκλείεται να
υποδηλώνει ότι αυτοί κατασκευάστηκαν σε διαφορετικές χρονικές
περιόδους ή στη διαφορετική σημασία λειτουργίας τους. Ο πύργος δεν
ανασκάφτηκε εσωτερικά. Πιθανότατα έφερε έναν ή δύο ορόφους οι
οποίοι, επικοινωνούσαν μεταξύ τους με ξύλινες σκάλες.
58
 Εικ. 47. Δυτικό σκέλος εξωτερικών
τειχών. Βυζαντινός πύργος
(άποψη από τον περίδρομο).

Τέλος ένας άλλος πύργος αποκαλύφθηκε στην περιοχή του μεγά-

λου πολυγωνικού προμαχώνα της «Σκάλας». Πρόκειται για έναν πύργο
με τη μορφή τετάρτου κύκλου, οι κάθετες πλευρές του οποίου έχουν
διαστάσεις 16,60μ.χ11,60μ., ενώ το πάχος τους κυμαίνεται από 1,80μ.
έως και 0,60μ. Ο πύργος βρέθηκε επιχωμένος και παράλληλα ενσω-
ματωμένος στο μεγάλο πολυγωνικό προμαχώνα της εποχής της ύστε-
ρης οθωμανικής περιόδου (εικ. 48, 49, 61). Είναι κτισμένος στο σημείο
όπου το βυζαντινό τείχος σχηματίζει γωνία, κατευθυνόμενο ανατολικά.
Το σχήμα του είναι αρκετά ασυνήθιστο. Φαίνεται ότι ο πύργος αυτός
προστέθηκε στην οχύρωση μεταγενέστερα, όπως τεκμηριώνεται από
τους κατακόρυφους αρμούς. Στην τοιχοδομία του εντοπίζονται μονά ή
διπλά πλινθία στους οριζόντιους και κάθετους αρμούς, καθώς και σε
περισσότερες σειρές κατά τόπους. Ωστόσο ο χρόνος κατασκευής του
είναι δύσκολο για την ώρα να διευκρινιστεί.

Εικ. 48. Νοτιοδυτικός προμαχώνας του κάστρου. Εικ. 49. Νοτιοδυτικός προμαχώνας του κάστρου. Λείψανα βυζαντινού
Κάτοψη του βυζαντινού πύργου. πύργου (άποψη από βορειοδυτικά).

59
Οι πύλες
Η κύρια είσοδος της βυζαντινής οχύρωσης βρισκόταν πιθανότατα
στο μέσον του δυτικού σκέλους και όπως προαναφέραμε θα πρέπει να
αναζητηθεί στο σημείο που βρίσκεται σήμερα ο «πύργος» του Θωμά.
Για τη μορφή της είναι δύσκολο να γίνουν υποθέσεις. Δεν αποκλείεται
να πλαισιωνόταν από πύργους για την καλύτερη άμυνά της, όπως συμ-
βαίνει και σε άλλες βυζαντινές οχυρώσεις. Σ’ αυτή πρέπει να κατέληγε
η κεντρική αρτηρία της πόλης και δεν είναι τυχαίο που σε μικρή
απόσταση από αυτή κτίστηκε και η κεντρική είσοδος της οθωμανικής
οχύρωσης.
Σε μικρή απόσταση από τον «πύργο» του Θωμά εντοπίστηκε μικρή
τοξωτή είσοδος, ενσωματωμένη στο πάχος του τείχους της οθωμανικής
οχύρωσης (εικ. 50 - 52). Η είσοδος έχει άνοιγμα 2,80μ. και ύψος από 3,08
έως 3,15μ. από το λιθόστρωτό της, το οποίο σώζεται σε χαμηλότερο
επίπεδο από αυτό της σημερινής κεντρικής πύλης. Οι φθορές στο
λιθόστρωτο και η λείανση του λίθων του υποδηλώνουν ότι αυτό βρι-
σκόταν σε χρήση για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Ο νότιος και βόρειος τοίχος της εισόδου, έως και το ύψος του 1μ.
περίπου, είναι κτισμένοι με λίθους στους οποίους έχει εφαρμοστεί ένα
Ειικ. 50. Η βυζαντινή πύλη.
χαλαρό σύστημα πλινθοπερίκλειστης τοιχοδομίας. Αντίθετα η διαφορά
στην τοιχοποιία του τόξου παραπέμπει σε μεταγενέστερη επισκευή του.

Εικ. 51. Τομή της βυζαντινής πύλης και τμήματος της οθωμανικής οχύρωσης. Εικ. 52 . Η βυζαντινή πύλη. Κάτοψη.

60
Εικ. 53. Άποψη της βυζαντινής πύλης στη βορειοανατολική Εικ. 54. Τμήμα της βυζαντινής τοιχοποιΐας της πύλης.
ακρόπολη.

Από τις σημαντικότερες σήμερα ιστάμενες πύλες της βυζαντινής

♦ πλευρης (εικ. 53 - 55). Μεγάλο μέρος της τοιχοποιΐας τους είναι κτι-
Εικ. 55. Κάτοψη της βυζαντινής πύλης.
οχύρωσης είναι αυτή που διασώζεται στη βορειοανατολική ακρόπολη
και συγκεκριμένα στη νοτιοανατολική πλευρά της. Πρόκειται για μια
ισχυρή πύλη που ανοίγεται ανάμεσα σε δύο συμπαγείς πύργους(;), εκ
των οποίων ο ένας είναι τριγωνικής κάτοψης και το δεύτερος τετρά-
σμένο με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα (με μονή σειρά πλίνθων ορι-
ζόντια και δύο ή περισσότερους πλίνθους κατακόρυφα). Ο μεταξύ των
πύργων χώρος καλύπτονταν με ημικυλινδρική καμάρα, που σήμερα δεν
σώζεται. Μια κατακόρυφη εγκοπή στην παρειά του τετράπλευρου πύρ-
γου δεξιά υποδηλώνει ότι το άνοιγμα της εισόδου έφραζε με ριχτή σι-
δερόπορτα. Μια αντίστοιχη εγκοπή αναμφίβολα υπήρχε στην ακριβώς
απέναντι παρειά του τριγωνικού πύργου, σήμερα όμως έχει φραγεί
μετά τις μεταγενέστερες επισκευές της.
61
Εικ. 56. Άποψη της βορειοανατολικής ακρόπολης από νότια. Εικ.. 57. Άποψη της βορειοανατολικής
ακρόπολης από δυτικά.
Οι ακροπόλεις
Στα δύο βραχώδη εξάρματα, που υπάρχουν στο εσωτερικό της οχύ-
ρωσης και τα οποία ορίζονται ανατολικά από κρημνώδες πρανές, είχαν
ήδη από τη μεσοβυζαντινή εποχή διαμορφωθεί σε ισάριθμες ακρο-
πόλεις (εικ. 61). Σε παλαιότερες εποχές τα υψώματα αυτά ήταν περισ-
σότερο ευδιάκριτα και επιβλητικά απ’ ότι σήμερα που περιβάλλονται
από κτήρια και έχουν δεχθεί διάφορες επιχωματώσεις και διαμορ-
φώνουν ομαλότερες προσβάσεις.
Το βορειοανατολικό ύψωμα κατ’εξοχήν βραχώδες (εικ. 56, 57, 59)
διαθέτει μικρή επιφάνεια για οικιστική ανάπτυξη. Βυζαντινές πηγές του
14ου αιώνα, όπως το Χρονικό των Ιωαννίνων, αναφέρουν τον Επάνω Γουλά,
τόπο διαμονής των τοπικών ηγεμόνων. Ο Επάνω Γουλάς ταυτίζεται με τη
βορειοανατολική ακρόπολη, που καταλάμβανε μια έκταση μόλις 6 στεμ-
μάτων και είχε υψόμετρο 23μ. από την επιφάνεια της λίμνης, του Μεγά-
λου Οζερού, όνομα με το οποίο μνημονεύεται στις βυζαντινές πηγές. Η
αμυντική αυτονομία της ακρόπολης εξασφάλιζε στους ηγεμόνες και
διοικητές της πόλης - κάστρου, όχι μόνο προστασία από τους εξωτερικούς
εχθρούς, αλλά και από κάποια ενδεχομένως κοινωνική εσωτερική ανα-
ταραχή.
Τα λιγοστά οικοδομικά λείψανα που εντοπίζονται ανάμεσα στα με-
ταγενέστερα οικοδομήματα δεν παρέχουν μια σαφή εικόνα σχετικά με
τα κτήρια που υπήρχαν εδώ τη βυζαντινή εποχή. Εδώ πάντως πιθα-
νολογείται ότι ήταν κτισμένο το παλάτι του Θωμά Πρελιούμποβιτς και
της Μαρίας Αγγελίνας, του Ιζαού Μπουαντελμόντι και της Ειρήνης
Σπάτα. Από έναν εξώστη του παλατιού αυτού, σύμφωνα με ενθύμηση,

62
Εικ.58. Άποψη της νοτιοανατολικής ακρόπολης από Εικ. 59. Οι δύο ακροπόλεις του κάστρου.
νότια.
γκρεμίστηκε η μικρή αυθεντοπούλα Μανταλένα (κόρη του Ιζαού) και η
αρχόντισσα Καυσοκαβαδίνα, ενώ παρακολουθούσαν τη λιτανεία στη
γιορτή των Θεοφανίων του 1402.
Πολύ κοντά στην είσοδο της βορειοανατολικής ακρόπολης τον 13ο
αιώνα ήταν κτισμένο ένα λουτρό. Τα οικοδομικά λείψανά του, που βρέ-
θηκαν κατά τις ανασκαφές (εικ. 212, 213), είναι αποσπασματικά και
δεν μας δίνουν την πλήρη εικόνα του κτηρίου. Εν τούτοις η ύπαρξη του
λουτρικού συγκροτήματος, καθώς και ο μικρός νομισματικός θησαυρός
που βρέθηκε στα υπόκαυστά του, μας φέρνουν κοντά στην καθημε-
ρινότητα και τις ανάγκες των βυζαντινών κατοίκων του κάστρου των
Ιωαννίνων.
Στη νοτιοανατολική ακρόπολη του κάστρου (εικ. 58, 59), που είναι
λιγότερο οχυρή και διαθέτει μεγαλύτερη έκταση και ομαλότερες
προσβάσεις, πιστεύεται ότι τον 13ο αιώνα υπήρχαν τα σπίτια των
γιαννιωτών αρχόντων και πολύ κοντά στο χώρο που υψώνεται σήμερα
το Φετιχιέ τζαμί, ήταν πιθανότατα κτισμένος ο μητροπολιτικός ναός
του αρχαγγέλου Μιχαήλ και ο ναός του Παντοκράτορα. Είναι γνωστό
ότι κατά την ανέγερση του Σεραγιού του Αλή πασά βρέθηκαν τα
οικοδομικά κατάλοιπα ναού, καθώς και ο τάφος πιθανόν του Θωμά
Εικ. 60. Μαρμάρινος Πρελιούμποβιτς, ηγεμόνα των Ιωαννίνων μεταξύ των ετών 1367-1384.
πεσσίσκος τέμπλου. Στο Φετιχιέ τζαμί και συγκεκριμένα στην κόγχη προσευχής του
13ος αιώνας. (μιχράμπ) είναι ενσωματωμένοι δύο μαρμάρινοι πεσσίσκοι τέμπλου, με
Βυζαντινό Μουσείο ωραίο ανάγλυφο διάκοσμο. Με δεδόμενο ότι στη θέση που καταλαμ-
Ιωαννίνων. βάνει σήμερα το τζαμί ήταν κτισμένος ο ναός του Ταξιάρχη Μιχαήλ,
δεν αποκλείεται οι δύο αυτοί πεσσίσκοι να προέρχονται από τον προα-
ναφερόμενο ναό ή τον γειτονικό μ’αυτόν ναό του Παντοκράτορα.
63
Το κάστρο κατά την οθωμανική περίοδο
Η σημερινή μορφή του κάστρου των Ιωαννίνων είναι αποτέλεσμα
των εκτεταμένων εργασιών που έγιναν στις αρχές του 19ου αιώνα, από
τον Αλή πασά. Η οθωμανική οχύρωση, πιο σύνθετη ως προς τη δομή
και την οχυρωματική λειτουργία της, ενσωμάτωσε σε πολλά σημεία τα
βυζαντινά τείχη, η περίμετρος των οποίων σε γενικές γραμμές συμπί-
πτει με την χάραξη του βυζαντινού τείχους.
Σύμφωνα με μια αποτειχισμένη σήμερα επιγραφή (εικ.150) οι
εργασίες ανακαίνισης του κάστρου ολοκληρώθηκαν το 1815 (σύμφωνα
με άλλους ερευνητές άρχισαν το 1815) και ήταν επιβεβλημένες, αφού
για ένα πολύ μεγάλο διάστημα αυτό παρέμεινε χωρίς ιδιαίτερη
φροντίδα. Κατά την ίδια επιγραφή τα τείχη ήταν:
«... σαθρωμένα και δια ανακαινισμόν πάντα παρακαλούσαν
και μόνον που απέρασαν διάφοροι αιώνες
και καθεξής πολλότατοι ύπατοι και ηγεμόνες
κανένας δεν ημπόρεσε να λάβει την φροντίδα».
Δεν αποκλείεται βέβαια τα αναφερόμενα στην επιγραφή να ενέ-
χουν αρκετή δόση υπερβολής, προκειμένου να εξάρουν το έργο του
Αλή πασά, που για την εποχή του ήταν πράγματι ιδιαίτερα σημαντικό.
Η επισκευή και ανακαίνιση της οχύρωσης των Ιωαννίνων ήταν ανα-
γκαία εκτός των άλλων, αφού η λειτουργική αποτελεσματικότητά του
έπρεπε να συμβαδίζει με τις πολεμικές και στρατιωτικές εξελίξεις της
εποχής και κυρίως με τη βαθμιαία τελειοποίηση των όπλων.
Πάντως το 1670 όταν ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή
επισκέφθηκε την πόλη, μολονότι εκθειάζει το κάστρο, αναφέρει ότι
λόγω της παλαιάς κατασκευής του τα τείχη του ήταν μαυρισμένα και σε
πολλά σημεία είχαν ρηγματώσεις.
Τον 19ο αιώνα το κάστρο εξακολουθούσε να αποτελεί τον πυρήνα
της πόλης των Ιωαννίνων, αν και αρκετούς αιώνες πριν η πόλη είχε
αναπτυχθεί εκτός των τειχών (εικ. 202).

Εικ. 61.. Τοπογραφικό διάγραμμα του κάστρου των Ιωαννίνων.

64
65
Το δυτικό σκέλος
Σύμφωνα με τον Ι. Λαμπρίδη ο Αλή πασάς «... απονησώσας προς Δ.
τον χερσονησίζοντα βράχον δια τάφρου τεχνητής, ευρείας και πλευ-
στής, προσθείς δε και τινας πύργους και επάλξεις και κατατεθείς εις
διάφορα μέρη χαμηλά των προς την λίμνην βράχων ισχυρά θεμέλια» .
Στη δυτική και περισσότερο ευάλωτη πλευρά κατασκευάστηκε ένα
ισχυρό εξωτερικό τείχος (εικ. 17, 61, 62), παράλληλο με το βυζαντινό
και το κενό που προέκυψε ανάμεσά τους γεφυρώθηκε με μια σειρά
επάλληλων καμαροσκέπαστων χώρων, που εξυπηρετούσαν ανάγκες
στρατωνισμού.
Το νέο τείχος έχει ελαφρά κεκλιμένες επιφάνειες εξωτερικά, για
καθαρά αμυντικούς λόγους, αφού έτσι περιορίζεται η δύναμη κρούσης των
βλημάτων (βασική παράμετρος των πολέμων της πυρίτιδας). Το πλάτος
στη βάση του φτάνει γύρω στα 2,50μ., ενώ στο πάνω μέρος το πλάτος είναι
περίπου 1,50μ. Η τοιχοποιία του διακρίνεται για την επιμελημένη λάξευση
των ορθογωνισμένων λίθων, που συναρμόζουν καλά μεταξύ τους, σχημα-
τίζοντας οριζόντιες στρώσεις. Στο πάνω μέρος του τείχους υπάρχει στηθαίο
(parapetto) για την προστασία των αμυνόμενων. Μεταξύ της κεκλιμένης
επιφάνειας του τείχους (scarpa) και του στηθαίου (parapetto) παρεμβάλ-
λεται λίθινη διακοσμητική ταινία που εξέχει (εικ. 63). Στο στηθαίο διαμορ-
Εικ. 63. Άποψη μέρους του δυτικού σκέλους
φώνονταν κανονιοθυρίδες, ένα μεγάλο μέρος των οποίων έχουν φραχθεί ή των εξωτερικών τειχών.

66
Εικ.. 62. Δυτικό σκέλος εξωτερικών τειχών. Τοπογραφικό διάγραμμα.

έχουν αλλάξει μορφή σε μεταγενέστερη της κατασκευής τους εποχή.

Το ύψος του τείχους κυμαίνεται από 9,70μ. έως 13,63μ., ωστόσο σε αυ-
τό θα πρέπει να προστεθεί και το ύψος των τειχών μέσα στην ένυδρη τάφρο,
που ανακατασκευάστηκε ακολουθώντας τη χάραξη της νέας οχύρωσης.
Το ανώτερο μέρος των βυζαντινών τειχών (που βαίνουν παράλληλα
με το νέο τείχος) συμπληρώθηκε με την προσθήκη ενός στηθαίου, προ-
κειμένου να συγκρατηθούν οι επιχώσεις του μεγάλου περιδρόμου, που
διαμορφώθηκε στο πάνω μέρος του οχυρωματικού περιβόλου. Η πρόσ-
βαση στον περίδρομο εξασφαλιζόταν κυρίως από το κεκλιμένο λιθό-
στρωτο επίπεδο (ράμπα), που και σήμερα υφίσταται κοντά στον «πύρ-
γο» του Θωμά (εικ. 39). Μια λίθινη κλίμακα (σήμερα μισοκατεστρα-
μένη), που σώζεται αριστερά της κεντρικής πύλης, οδηγούσε επίσης
στον περίδρομο και συγκεκριμένα κοντά στον πύργο του ρολογιού.

Οι προμαχώνες
Το δυτικό σκέλος της οχύρωσης ενισχύθηκε με την κατασκευή τριών
προμαχώνων, που είναι τοποθετημένοι ο πρώτος στην περιοχή της «Σκά-
λας», ο δεύτερος κοντά στην κεντρική πύλη και ο τρίτος στην περιοχή του
Μώλου (εικ. 62). Επιπλέον μεταξύ των προμαχώνων διαμορφώνονταν δύο
ορθογώνιες διαπλατύνσεις, που εξέχουν του περιμετρικού τείχους και οι
οποίες αποτελούσαν μέρος του αμυντικού συστήματος του κάστρου.

67
 Ο γωνιακός προμαχώνας της «Σκάλας»» (εικ. 64, 66) έχει ύψος Ειικ. 64. Άποψη του νοτιοδυτικού
σήμερα περίπου 12μ., είναι πολυγωνικός και έχει ενσωματώσει τον βυ- προμαχώνα «Σκάλας» και
ζαντινό πύργο που προϋπήρχε στη θέση αυτή. Ο προμαχώνας αυτός τμήματος του νότιου σκέλους
αποτελούσε ένα ιδιαίτερο αμυντικό στοιχείο του κάστρου, αφού λόγω των εξωτερικών τειχών.
της θέσης και της κατασκευής του, διέθετε μεγαλύτερο οπτικό πεδίο και
λόγω του μεγέθους του περισσότερες κανονιοθυρίδες, ενώ παράλληλα
προστάτευε τη μικρή πύλη που ανοίγεται στη συμβολή του με το νότιο
σκέλος των τειχών.
Οι τοίχοι του έχουν κεκλιμένες επιφάνειες (scarpa) και στηθαίο στο
πάνω μέρος (parapetto) για την προστασία των αμυνόμενων. Μεταξύ
scarpa και parapetto παρεμβάλλεται η λίθινη διακοσμητική ταινία, που
εξέχει της κάθετης επιφάνειας του στηθαίου. Ο προμαχώνας έχει στο
πάνω μέρος του έκταση 235τ.μ. Στο πλάτος του ισχυρού στηθαίου ανοί-

Εικ. 65. Προμαχώνας «Σκάλας», άνω επίπεδο. Καμαροσκεπής κατασκευή. Εικ. 66. Νοτιοδυτικός προμαχώνας «Σκάλας».
Τοπογραφικό διάγραμμα.
68
 γονται επτά κανονιοθυρίδες, που έχουν δεχθεί αρκετές μεταγενέστερες
επισκευές. Από αυτές τέσσερις είναι διπλής κλίσης και έχουν τη μορφή
δύο τραπεζίων που επικοινωνούν, ενώ οι υπόλοιπες είναι απλές τραπε-
ζιόσχημες. Στο πάνω επίπεδο του προμαχώνα και σε τρία σημεία, κοντά
στις κανονιοθυρίδες, αποκαλύφθηκαν λιθόστρωτα δάπεδα που εξυπη-
ρετούσαν στην τοποθέτηση μεγάλων πυροβόλων.
Το ανατολικό τμήμα του προμαχώνα είναι ιδιαίτερα ενισχυμένο.
Μια μικρή καμαροσκεπής κατασκευή διαμορφώνεται στο πάχος του
στηθαίου, ο εξωτερικός τοίχος της οποίας διατρυπάται από τέσσερις
τυφεκιοθυρίδες. Στο σημείο της εισόδου διατηρούνται κατάλοιπα μι-
κρής λίθινης κλίμακας (διατηρούνται 9 αναβαθμοί), που οδηγούσε στην
ανωδομή του καμαροσκέπαστου χώρου (εικ. 65, 66). Στο σημείο της
σκάλας, εξωτερικά του προμαχώνα, παρουσιάζεται μια κυκλική διεύ-
ρυνση, που παλαιότερα είχε ερμηνευτεί ως καταχύστρα, δεν αποκλείε-
ται όμως να πρόκειται για μικρό φυλάκιο-σκοπιά, η ανωδομή του οποίου
δεν σώζεται. Πολύ κοντά στην καμαροσκεπή κατασκευή υπάρχει,
επίσης στο πάχος του στηθαίου, ένας καμπύλης φοράς διάδρομος,
μέσω του οποίου ήταν προσιτή η μικρή κανονιοθυρίδα.
Η διαφορετική διαμόρφωση του ανατολικού τμήματος του προ-
μαχώνα συνδέεται οπωσδήποτε με την προστασία της πύλης της «Σκά-
λας» που ανοίγεται στο σημείο όπου ο μεγάλος προμαχώνας ενώνεται
με το νότιο σκέλος του περιμετρικού τείχους (εικ. 67). Μπροστά
ακριβώς από την πύλη, για την οποία γίνεται λόγος παρακάτω, σώζονται
δύο επάλληλες καμαροσκεπείς κατασκευές, η χρήση των οποίων δεν
είναι απόλυτα ξεκαθαρισμένη. Οι δύο αυτές κατασκευές εφάπτονται

Εικ. 67. Νοτιοανατολική γωνία

εξωτερικών τειχών. Διπλή
καμαροσκεπής κατασκευή.

69
στη νότια παρειά του βυζαντινού πύργου, που έχει ενσωματώσει ο
προμαχώνας της «Σκάλας», η τοιχοποιία του οποίου είναι εμφανής στο
εσωτερικό των κατασκευών. Επειδή λοιπόν ο προμαχώνας δεν εφά-
πτονταν με το περιμετρικό τείχος και προκειμένου αυτός να διατηρήσει
την κανονικότητα του σχήματός του, που του εξασφάλιζε εκτός των
άλλων και μεγαλύτερη οπτική επαφή, διατηρήθηκε ορατός ο νότιος
τοίχος του βυζαντινού πύργου και ενισχύθηκε με τις καμαροσκεπείς
κατασκευές. Ο προμαχώνας στην ίδια πλευρά φέρει μικρή τοξωτή
πυλίδα, σήμερα τοιχισμένη και εν μέρει επιχωμένη.
Στο μέσον του δυτικού σκέλους του τείχους κτίστηκε ο δεύτερος
προμαχώνας (εικ. 68, 69), που ορίζεται νότια από την πύλη της οδού
Εθνικής Αντιστάσεως και βόρεια από την κεντρική πύλη. Το πλάτος του Εικ. 69.. Δυτικό σκέλος εξωτερικών
φτάνει περίπου τα 40μ. Πρόκειται για έναν πλατυμέτωπο προμαχώνα τειχών. Τοπογραφικό
που καμπυλώνεται κοντά στην κεντρική πύλη. Το εσωτερικό του αποτε- διάγραμμα του δυτικού
προμαχώνα.
λείται από σειρά θολωτών κατασκευών, σε διαφορετικά επίπεδα (τα
περισσότερα σήμερα δεν είναι προσβάσιμα), που εξυπηρετούσαν στρα-
τιωτικές ανάγκες. Στο στηθαίο του ανοίγονταν έντεκα τουλάχιστον
κανονιοθυρίδες, πολλές από τις οποίες έχουν μεταγενέστερα τοιχιστεί.
Μπροστά από τις περισσότερες διατηρούνται τα λιθόστρωτα δάπεδα
που είχαν κατασκευαστεί ως βάσεις των μεγάλων πυροβόλων.
Η κατασκευή του πλατυμέτωπου αυτού προμαχώνα, εκτός της
ανάγκης να προστατευθούν οι δύο σημαντικές πύλες του κάστρου (κύ-

Εικ. 68. Δυτικό σκέλος εξωτερικών τειχών. Άποψη του προμαχώνα και του
πύργου του ρολογιού.

70
Εικκ. 70. Δυτικό σκέλος εξωτερικών τειχών. Η φωτογραφική έκθεση στη στοά.
ρια πύλη και πύλη οδού Εθνικής Αντιστάσεως (εικ. 69)), προέκυψε και
από την ανάγκη να ενσωματωθεί το ήδη από τη βυζαντινή εποχή διευ-
ρυμένο τμήμα της οχύρωσης. Βόρεια, ο προμαχώνας απολήγει στον
πύργο του ρολογιού (εικ. 68), που αποτελεί νεότερη επέμβαση και ο
οποίος σύμφωνα με την επιγραφή που φέρει επισκευάστηκε το 1896
(1314).
Βόρεια της κεντρικής πύλης, στο πάχος της οθωμανικής οχύρωσης
διαμορφώνεται μια επιμήκης στοά, μήκους 27μ. που διαιρείται σε επτά
ορθογώνιας κάτοψης χώρους (εικ. 17, 61). Όπως έχει προαναφερθεί
ο ανατολικός τοίχος της στοάς αποτελεί την εξωτερική όψη του βυ-
ζαντινού τείχους, που εδράζεται στα λείψανα της αρχαίας οχύρωσης.
Οι επτά καμαροσκεπείς χώροι επικοινωνούν μεταξύ τους με τοξωτά
ανοίγματα που ενισχύθηκαν με νεότερα τσιμεντοκονιάματα, πιθα-
νότατα από τον ελληνικό στρατό, όταν αρκετοί χώροι των στοών του
κάστρου διαμορφώθηκαν προκειμένου να χρησιμοποιηθούν ως κατα-
φύγια. Σήμερα οι χώροι αυτοί μετά τις εργασίες αποκατάστασής τους
στεγάζουν μια φωτογραφική έκθεση (εικ. 70) σχετική με το κάστρο
των Ιωαννίνων και την ιστορία του, που έχει τον τίτλο: Από τη βυζαντινή
καστροπολιτεία στην οθωμανική μεγαλούπολη.
Ανάλογη σειρά συνεχόμενων καμαροσκέπαστων χώρων υπάρχει
και στο υπόλοιπο τμήμα του κάστρου, μετά την πύλη της οδού Φιλαν-
θρωπηνών, έως και τον τρίτο μικρό προμαχώνα, που κτίστηκε κοντά
στη βορειοδυτική γωνία του κάστρου (εικ. 61, 62).
71
 Εικκ. 71.. Νότιο σκέλος εξωτερικών τειχών. Τοπογραφικό διάγραμμα.

Το νότιο σκέλος
Η νότια πλευρά της οχύρωσης ενισχύθηκε με νέο τείχος κατά την
περίοδο του Αλή πασά, εκτός από ένα τμήμα κοντά στο νότιο προμα-
χώνα του Ιτς Καλέ, όπου διατηρήθηκε μέρος της προϋπάρχουσας βυ-
ζαντινής οχύρωσης (εικ. 61, 75). Συγκεκριμένα κατασκευάστηκαν δύο
ισχυρές λίθινες παρειές που δέχθηκαν στο εσωτερικό επιχώσεις και
διαμορφώθηκε στο πάνω μέρος τους περίδρομος πλάτους 6μ., (εικ. 74)
ο οποίος επικοινωνεί με τον περίδρομο του δυτικού σκέλους των τει-
χών, ενώ το νότιο πέρας του καταλήγει σε μεγάλη τοξωτή πύλη που
οδηγεί στο Ιτς Καλέ.

Εικ. 72. Άποψη του νότιου

σκέλους των
εξωτερικών τειχών
και του Ιτς Καλέ.
Φωτογραφία της
δεκαετίας του ’50.

72
 Κατά μήκος της εσωτερικής πλευράς του νότιου τείχους και σε
επαφή με αυτόν κατασκευάστηκε σειρά σαράντα μονόχωρων δωμα-
τίων (εικ. 71, 73), το μεγαλύτερο μέρος των οποίων ήταν επιχωμένο
και ήρθε στο φως κατά τις πρόσφατες εργασίες που έγιναν από την 8η
Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, ενώ ένα μέρος αυτών έχουν επίσης
αναστηλωθεί παλαιότερα επίσης από την ίδια Υπηρεσία. Παλαιότεροι
μελετητές λανθασμένα αναφέρουν τους χώρους αυτούς ως «μπεζε-
στένι», δηλαδή σκεπαστή αγορά. Είναι βέβαιο όμως ότι πρόκειται για
χώρους στρατωνισμού, κάθε ένας από τους οποίους διέθετε ανεξάρ-
τητη είσοδο και έφερε από ένα τζάκι, που πλαισιώνονταν από κόγχες.
Στο κέντρο περίπου του νότιου τείχους ένα τμήμα τους έχει κατα-
στραφεί, πιθανότατα την εποχή (αρχές 20ου(;) αιώνα), όταν κατασκευά-
στηκε η νεότερη τοξωτή είσοδος. Η νεότερη αυτή παρέμβαση στα τεί-
χη απέκοψε και τη συνέχεια του περιδρόμου, η απρόσκοπτη πορεία
του οποίου αποκαταστάθηκε με την τοποθέτηση πρόσφατα μιας μεταλ-
λικής γέφυρας (εικ. 327).
Οι καμαροσκεπείς χώροι κατασκευάστηκαν πριν την οχύρωση του
Ιτς Καλέ, αφού το νότιο τείχος του κάστρου εσωτερικά είναι φανερό ότι
ενσωματώνεται στο δυτικό σκέλος του τείχους του Ιτς Καλέ. Πρόσφατη
ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως μια σειρά πεσσών, παράλληλη με
την όψη των καμαροσκέπαστων χώρων (εικ. 71). Φαίνεται οι πεσσοί
διαμόρφωναν ένα είδος ανοικτής στοάς μπροστά από το νότιο τμήμα
των χώρων, χωρίς να αποκλείεται το ενδεχόμενο η ίδια στοά να συνέ-
χιζε και στο υπόλοιπο τμήμα των ίδιων καταλυμάτων.
Εικ. 73. Εσωτερική πλευρά νότιου τείχους.
Λείψανα καμαροσκεπών χώρων.

Εικ. 74. Ο περίδρομος στο νότιο σκέλος των εξωτερικών τειχών. Εικ. 75. Άποψη του νότιου σκέλους των εξωτερικών
τειχών, στο σημείο όπου διασώζονται λείψανα
βυζαντινής οχύρωσης.

73
Εικ. 76. Η κεντρική πύλη του κάστρου. Κάτοψη. Εικ.. 77. Άποψη της κεντρικής πύλης.

Οι πύλες
Η κεντρική πύλη του κάστρου ανοίγεται στο μέσον περίπου του δυ-
τικού σκέλους της οχύρωσης, κοντά στην οποία πιθανολογείται και η
ύπαρξη της αντίστοιχης βυζαντινής. Ανεπιβεβαίωτη ωστόσο παραμένει
η πληροφορία του Εβλιγιά Τσελεμπί, ότι την εποχή του τουλάχιστον η
κεντρική πύλη ήταν κοντά στο νότιο προμαχώνα.
Η πύλη (εικ. 76, 77) βρίσκεται στον άξονα της κεντρικής αρτηρίας
της πόλης, που φαίνεται παρέμεινε ο ίδιος από τη βυζαντινή εποχή.
Προστατευόταν από το δυτικό προμαχώνα, το βόρειο άκρο του οποίου
υψώθηκε πιθανότατα το 1314 (1896) και αποτέλεσε τον πύργο του
ρολογιού.
Ανάγλυφη εντειχισμένη επιγραφή με αραβικούς χαρακτήρες ανα-
φέρει τη χρονολογία 1259 (1843) και το όνομα του Οσμάν Νουρή πα-
σά, ο οποίος πιθανόν φρόντισε για την επισκευή της (εικ. 154). Σύμφω-
να με μαρτυρίες η κεντρική πύλη είχε αρχικά τη μορφή κινητής γέφυ-
ρας, πάνω από την ένυδρη τάφρο. Αποτελείται από δύο περίπου τετρά-
γωνους χώρους, επάλληλα τοποθετημένους, που διαμορφώνονται στο
πάχος της οχύρωσης. Οι δύο χώροι επικοινωνούν μεταξύ τους και
καλύπτονται με ημικυλινδρικούς θόλους. Οι οπές δοκοθηκών, που
διατηρούνται κοντά στη γένεση των θόλων, καθιστούν πολύ πιθανό την
ύπαρξη ενός ξύλινου δαπέδου που έκανε την πύλη διώροφη, γεγονός
που επιβεβαιώνει και η ύπαρξη μικρής πυλίδας σε ύψος 5μ. (εικ. 78). Εικκ. 78. Κεντρική πύλη. Οψοτομή.
74
 Η είσοδος στο κάστρο γινόταν από τη δυτική πλευρά του πρώτου
χώρου και από την ανατολική πλευρά του δεύτερου χώρου, για τον
καλύτερο έλεγχο των εισερχομένων. Αριστερά του εισερχομένου στο
κάστρο υπάρχει η είσοδος της στοάς, που σήμερα λειτουργεί ως
εκθεσιακός χώρος, ενώ δεξιά διαμορφώνεται μεγάλο δωμάτιο, στο
βάθος του οποίου έχει ενσωματωθεί η μικρή βυζαντινή πύλη (εικ. 50,
52) για την οποία έγινε λόγος παραπάνω.
Εξωτερικά η πύλη κοσμείται με μεγάλο διπλό τόξο που σχημα-
τίζεται με καλολαξευμένους λίθους (εικ. 77). Δεξιά και αριστερά του
τόξου είναι εντοιχισμένα δύο λιθανάγλυφα με μορφές ζώων (εικ. 156-
157) και πάνω από αυτό στο κέντρο του μετώπου του μεγάλου αψιδώ-
ματος που το επιστέφει υπάρχει εντοιχισμένη η επιγραφή που
προαναφέρθηκε (εικ. 155).
Παρόμοια είναι και η όψη της πύλης της οδού Εθνικής Αντιστάσε-
ως (εικ. 80), που βρίσκεται σε σχετικά μικρή απόσταση από την
κεντρική πύλη και στο νότιο άκρο του δυτικού προμαχώνα. Είναι επίσης

Εικ. 79. Η πύλη επί της οδού Εθνικής Αντιστάσεως. Κάτοψη. Εικ. 80. Η πύλη της οδού Εθνικής Αντιστάσεως.

75
τοξωτή, με λιθανάγλυφα δεξιά και αριστερά του τόξου, και αψίδωμα
που την επιστέφει. Αποτελείται από τρεις χώρους, που επίσης δια-
μορφώνονται στο πάχος του τείχους, και διατάσσονται σε σχήμα Γ (εικ.
79). Η πύλη ήταν επίσης διώροφη. Διατηρούνται ίχνη ξυλοκατασκευής
και δοκοθήκες που υποδηλώνουν την ύπαρξη ξύλινου δαπέδου. Η πρό-
σβαση στο επίπεδο αυτό από την πύλη γινόταν από τον περίδρομο μέ-
σω μιας μικρής κλίμακας.
Ο κεντρικός χώρος της πύλης καλύπτεται με ημισφαιρικό θόλο, ενώ
οι δύο άλλοι με ημικυλινδρικές καμάρες και έφεραν λιθόστρωτο δά-
πεδο, με έντονη κλίση προς τα δυτικά.
Μια τρίτη πύλη υπάρχει στην περιοχή της «Σκάλας» και ανοίγεται
στο σημείο που το τείχος κάμπτεται ανατολικά (εικ. 81-84). Η πύλη
προστατευόταν από τον μεγάλο γωνιακό προμαχώνα. Εξωτερικά φέρει
τόξο που εγγράφεται σε ορθογώνιο εν εσοχή (εικ. 82). Εσωτερικά της
πύλης διαμορφώνεται στενόμακρος διάδρομος, που καλύπτεται με
ημικυλινδική καμάρα, τμήμα της οποίας διατηρείται και σήμερα (εικ.
83). Η τοξωτή πύλη που ανοίγεται σήμερα στο μέσον του νότιου σκέ-
λους του κάστρου, όπως έχουμε προαναφέρει είναι μεταγενέστερη και
διαμορφώθηκε πιθανότατα στα μέσα του προηγούμενου αιώνα. Εικ. 81. Η πύλη στη θέση «Σκάλα».

Εικ. 82, 83. Σχεδιαστική αποτύπωση της πύλης στη θέση «Σκάλα». Εξωτερική και Εικ. 84. Κάτοψη της πύλης στη
εσωτερική όψη. θέση «Σκάλα».

76
 Η νότια πύλη οδηγεί στο Ιτς Καλέ και αποτελεί μέρος της δια-
μόρφωσης της νοτιοανατολικής ακρόπολης (εικ. 61, 71, 85, 87). Βρίσκε-
ται στο σημείο που ο προμαχώνας εφάπτεται του νότιου σκέλους του
περιμετρικού τείχους. Την πύλη συνθέτουν ένας μακρόστενος λιθό-
στρωτος διάδρομος μήκους 45μ., με έντονη υψομετρική διαφορά, στη
νότια πλευρά του οποίου και στο πάχος του προμαχώνα ανοίγονται
πέντε δωμάτια, για την παραμονή της φρουράς. Μικρά τοξωτά ανοίγ-
ματα αποτελούν τις εισόδους των δωματίων, τα οποία φέρουν επίσης
τοξωτά παράθυρα και τυφεκιοθυρίδες σε πυκνή διάταξη (εικ. 87).

Εικ. 85. Ιτς Καλέ.

Ο νότιος πολυγωνικός
προμαχώνας και η πύλη.
Κάτοψη.

Η πύλη εξωτερικά είναι τοξωτή και επιστέφεται από μεγάλο αψί-

δωμα (εικ. 86 α, β). Πάνω από το τόξο υπάρχει μικρό τοξωτό άνοιγμα
δεξιά και αριστερά του οποίου διαμορφώνονται δύο ορθογώνια διάχωρα.
Σε ένα από αυτά και συγκεκριμένα στο δεξί ήταν εντοιχισμένη η λίθινη

Εικ. 86 α, β. Νότια πύλη. Άποψη και σχεδιαστική αποτύπωση.

77
Εικ. 87. Η νότια πύλη. Τομή κατά μήκος.

επιγραφή με τη χρονολογία 1815, που σήμερα μετά τη συγκόλλησή της

εκτίθεται στο Φετιχιέ τζαμί (εικ. 150). Σύμφωνα με αναφορές παλαιό-
τερων ερευνητών στο αριστερό διάχωρο υπήρχε λιθανάγλυφη επιγραφή
με παλαιοτουρκικούς χαρακτήρες με την ίδια επίσης χρονολογία 1230
(1815).
Μια άλλη πύλη ανοίγεται επίσης στην ανατολική πλευρά του τεί-
χους, στην οποία σήμερα οδηγεί μικρή κλίμακα (εικ. 61, 88, 89). Πα-
λαιότερα πριν κατασκευαστεί η οδός Δ. Σκυλοσόφου, που παραλιμνίως
Εικ. 89. Άποψη της ανατολικής πύλης.
περιβάλλει το κάστρο, η πύλη αυτή οδηγούσε στην όχθη της λίμνης.
Αποτελείται από έναν χώρο σε σχήμα Γ, που διαμορφώνεται στο πάχος
του τείχους. Η κάλυψή του γίνεται επίσης με επιμήκη ημικυλινδρική
καμάρα. Η εξωτερική της όψη είναι ιδιαίτερα απλή.

Εικ. 88. Ανατολικό σκέλος εξωτερικών τειχών. Κάτοψη της πύλης.

78
 Εικ. 90. Βόρειο σκέλος εξωτερικών τειχών. Κάτοψη
της πυλίδας.

Ειικ. 91.. Άποψη της βόρειας πυλίδας.

Από τις πιο διακοσμημένες πύλες του κάστρου είναι η πυλίδα που
ανοίγεται στη βόρεια πλευρά του και στο σημείο που εφάπτεται με το
μικρό προμαχώνα του Μώλου (εικ. 61, 90, 91). Πάνω από το τόξο της
πύλης σχηματίζεται ένα δεύτερο που φέρει μικρά λαξεύματα. Το τόξο
επιστέφει οξυκόρυφο αψίδωμα. Στο τύμπανο του αψιδώματος υπάρχει
τετράγωνο διάχωρο, που ορίζεται με λίθινο πλαίσιο από κυμάτια. Η
πάνω και κάτω πλευρά του διαχώρου κοσμείται με ωραίους λίθινους
ρόδακες (εικ. 92).
Στο εσωτερικό της πύλης διαμορφώνεται ένα μικρός ορθογώνιος
χώρος, δεξιά και αριστερά του οποίου διατάσσονται άλλα επίσης
καμαροσκέπαστα δωμάτια.
Δύο άλλες τοξωτές πύλες υπάρχουν επίσης στο βόρειο σκέλος της
οχύρωσης και οδηγούσαν παλαιότερα στην οικία του πασά Καλού, που
κτίστηκε σε επαφή και πάνω από το τείχος. Πιθανότατα ανήκουν σε
μεταγενέστερη εποχή όπως και οι δύο άλλες προσβάσεις, που οδηγούν
Εικ. 92. Η βόρεια πυλίδα. Λεπτομέρεια.
σήμερα στο κάστρο, η μια στο όριο της οικίας του πασά Καλού και η
δεύτερη που αποτελεί την είσοδο στο Σουφαρί Σεράι και στο 9ο Δημο-
τικό Σχολείο.

79
Η τάφρος
Η αμυντική αποτελεσματικότητα του κάστρου ενισχύονταν από
βαθιά ένυδρη τάφρο, που βρίσκονταν στη θέση των σημερινών οδών
Κ. Καραμανλή και Εθνικής Αντιστάσεως, η οποία κατακλυζόμενη από
τα νερά της λίμνης μετέβαλε το κάστρο σε νησίδα, κάνοντάς το απόρ-
θητο (εικ. 93 α, β). Ο Αλή πασάς εκμεταλλεύτηκε την προϋπάρχουσα
ήδη από τη βυζαντινή εποχή τάφρο, την οποία ανακατασκεύασε, ακο-
λουθώντας τη νέα χάραξη του κάστρου. Σύμφωνα με περιγραφές
συγχρόνων του λογίων η τάφρος ήταν «ευρεία και πλευστή» και μια
ξύλινη γέφυρα, πάνω από αυτή, ένωνε την πόλη με το κάστρο.

Εικ.. 93 α, β. Η τάφρος (όπου σήμερα

η οδός Κ. Καραμανλή).
Φωτογραφίες των αρχών του
προηγούμενου αιώνα.

80
Εικ.94. Οι δύο ακροπόλεις του Οι ακροπόλεις
κάστρου. Αεροφωτογραφία Εσωτερικά του κάστρου διατηρήθηκαν και κατά την οθωμανική πε-
των αρχών του ρίοδο οι δύο ακροπόλεις (εικ. 61, 94), από τις οποίες η βορειοανατολική
προηγούμενου αιώνα. έγινε πλέον θρησκευτικό κέντρο, μετά την ανέγερση εκεί του τζαμιού
του Ασλάν, από τον ομώνυμο διοικητή των Ιωαννίνων, το 1618. Την
ίδια περίπου εποχή κτίστηκε ο Μεντρεσσές και η Εστία και ενδεχο-
μένως και άλλα κτήρια που σήμερα δεν διασώζονται.
Η νοτιοανατολική ακρόπολη (Ιτς Καλέ) οχυρώθηκε εκ νέου και
επεκτάθηκε, προκειμένου να προστατεύσει το συγκρότημα του Σερα-
γιού του Αλή πασά, έδρα της διοίκησης του Πασαλικιού των Ιωαννίνων.
Το Ιτς Καλέ αποτελεί αυτοτελές φρούριο, με εμβαδόν 3,64 εκτάρια,
έσχατο καταφύγιο των υπερασπιστών της πόλης σε περίπτωση εχθρι-
κής επίθεσης (εικ. 29, 61, 101). Κατασκευάστηκε από τον Αλή πασά,
μετά την ολοκλήρωση του εξωτερικού τείχους. Ενισχύεται από τέσ-
σερις διαφορετικού σχήματος προμαχώνες, από τους οποίους δύο
βρίσκονται στη βόρεια πλευρά, ένας στη βορειοδυτική γωνία, ενώ ένας
τέταρτος πολυγωνικός προμαχώνας κτίστηκε στη δυτική απόληξη της
νότιας πλευράς και στο σημείο που το Ιτς Καλέ εφάπτεται με το νότιο
σκέλος του περιμετρικού τείχους.
Το Ιτς Καλέ έχει σχήμα ακανόνιστου τραπεζίου. Η τειχοποιία του
διακρίνεται για την επιμελημένη λάξευση των ορθογώνιων λίθων, που
συναρμόζουν μεταξύ τους, σχηματίζοντας οριζόντιες στρώσεις. Ωστό-
σο σε αρκετά σημεία του παρατηρούνται διαφορές στον τρόπο οικο-
δόμησης, που πιθανόν αντιστοιχούν στα διαφορετικά οικοδομικά
συνεργεία.
81
 Εικ. 95. Άποψη του Ιτς Καλέ.
Φωτογραφία στα μέσα
περίπου του προηγούμενου
αιώνα.

Στη βόρεια πλευρά τα τείχη του Ιτς Καλέ διαμορφώνονται εσωτε-

ρικά με ένα σύμπλεγμα θολωτών κατασκευών, που έφεραν σε κάποια
σημεία τους και δεύτερο όροφο και κάλυπταν τα κενά μεταξύ των
πρανών των βράχων και των κάθετων τειχών του Ιτς Καλέ, αυξάνοντας
σημαντικά τον εσωτερικό χώρο του οχυρού. Οι θολωτές αυτές κατα-
σκευές γειτνίαζαν επίσης με το Σεράι, μια από τις πτέρυγες του οποίου
αναπτύσσονταν νότια. Στο άκρο περίπου της ίδιας πλευράς ανοίγεται
και η κεντρική είσοδος του χώρου, για καλύτερη προστασία της οποίας
κοντά σ’αυτή κτίστηκε ο πρώτος προμαχώνας (εικ. 96).

Εικ.. 96. Ιτς Καλέ. Άποψη του βόρειου

προμαχώνα και της πύλης.

82
Εικ. 97. Άποψη του νότιου Ανατολικά το τείχος, σε χαμηλότερο ύψος, υψώνεται κάθετο πάνω
προμαχώνα. και σε επαφή με τα απότομα βράχια και συμπληρώνει τη φυσική οχύ-
ρωση της περιοχής (εικ. 122). Η ομαλότερη νότια πλευρά οχυρώθηκε
με τείχος που φέρει πλήθος τυφεκιοθυρίδων και ακολουθεί σχεδόν
ευθύγραμμη πορεία στην άκρη της λίμνης. Στο δυτικό άκρο του προστέ-
θηκε ο μεγάλος πολυγωνικός προμαχώνας, ιδιαίτερα σημαντικός για
την άμυνα του Ιτς Καλέ (εικ. 97). Ο προμαχώνας έφερε και άλλους
ορόφους. Σήμερα σώζεται μόνο ο ισόγειος χώρος, στον οποίο ανοίγεται
η νότια πύλη (εικ. 86) και μια σειρά δωματίων στη νότια πλευρά του
(εικ. 61, 85, 87).
Το δυτικό τμήμα του τείχους του Ιτς Καλέ είναι το πλέον οχυρω-
μένο τμήμα του εσωτερικού αυτού οχυρού. Το τείχος του παρουσιάζει
κλίση (scarpa) και το ύψος του φτάνει περίπου τα 12μ. Στο μέσον περί-
που της ίδιας πλευράς εξέχει ένας μεγάλων διαστάσεων τετράπλευρος
προμαχώνας που έχει σχήμα ανισόπλευρου τετράπλευρου και απο-
τελείται από δύο επίπεδα με σειρά θολοσκέπαστων χώρων, που πιθα-
νότατα χρησίμευαν στην αποθήκευση στρατιωτικού υλικού (εικ. 98 α,
β, 122). Κάθε επίπεδο έχει έξι θόλους σε περίπου παράλληλη διάταξη,
που στηρίζονται σε ογκώδεις περίπου τετράγωνους πεσσούς, οι θέσεις
των οποίων παρουσιάζει σχετική ασυμμετρία. Η επικοινωνία των ορό-
φων γίνεται με λίθινη κλίμακα, κοντά στην τοξωτή είσοδο του χώρου
που ανοίγεται νοτιοανατολικά. Στη βόρεια πλευρά του προμαχώνα
διαμορφώνεται ένας στενόμακρος διάδρομος μεγάλου μήκους, παράλ-
ληλος με την εξωτερική παρειά του προμαχώνα.
Ο προμαχώνας είναι κτισμένος με τον ίδιο τρόπο, όπως και η υπό-
λοιπη οχύρωση του Αλή. Παρουσιάζει κλίση στην εξωτερική επιφάνεια
των τειχών, το πάχος των οποίων κυμαίνεται από 5,50μ.-6,00μ. στη
βάση και περίπου 3,00μ. στον περίδρομο.

83
Εικ. 98 α, β. Ιτς Καλέ. Κάτοψη του δυτικού προμαχώνα και του κτηρίου των Μαγειρείων (α και β επίπεδο).

Στην ανατολική εσωτερική πλευρά του προμαχώνα εφάπτεται ένα

λιθόκτιστο ορθογώνιας κάτοψης κτήριο που καλύπτεται με μονόρριχτη
στέγη και το οποίο είχε χρήση Μαγειρείων (εικ. 98-100). Φέρει τοξωτά
ανοίγματα στην όψη του και τοξοστοιχία εσωτερικά με τρεις ογκώδεις
πεσσούς (εικ. 99), που το διαχωρίζει σε δύο επιμήκεις αίθουσες. Στη θο-
λωτή οροφή της προς δυσμάς εσωτερικής αίθουσας υπάρχουν δύο
ανοίγματα (εικ. 100), που αντιστοιχούν σε καπνοδόχους που έχουν κα-
ταστραφεί, γνωρίζουμε ωστόσο τη μορφή τους από παλαιές φωτογραφίες
που έχουν διασωθεί (εικ. 102 α). Άλλα τρία μικρότερα ανοίγματα στο
μπροστινό τμήμα της στέγης αντιστοιχούσαν σε μικρότερες καπνοδόχους
που επίσης σήμερα δεν σώζονται. Παράλληλα και σε επαφή με το βόρειο

Εικ. 99. Το κτήριο των Μαγειρείων στο δυτικό Εικ. 100. Η οροφή του κτηρίου των Μαγειρείων.
προμαχώνα, εσωτερικά.

84
Εικ. 101. Νοτιοανατολική ακρόπολη (Ιτς Καλέ). Αεροφωτογραφία.
Εικ. 102 α, β. Ιτς Καλέ. Άποψη της εσωτερικής πλευράς των δυτικών τειχών. Το κτήριο των Μαγειρείων σε παλιά
φωτογραφία των αρχών του προηγούμενου αιώνα και η σημερινή άποψη του χώρου.
διάδρομο του προμαχώνα αναπτύσσονται δύο μικροί βοηθητικοί χώροι
και μια πυργοειδής κατασκευή, (εικ. 103) στην ανατολική πλευρά της
οποίας διατηρείται τμήμα λίθινου κλιμακοστασίου, που οδηγούσε στον
περίδρομο του τείχους του Ιτς Καλέ.
Νότια του προμαχώνα και στο πάχος του περιμετρικού τείχους του
Ιτς Καλέ διαμορφώνονται τέσσερα καμαροσκέπαστα δωμάτια που
αναπτύσσονται σε δύο επίπεδα, τα οποία προφανώς προορίζονταν για
στρατιωτικά καταλύματα (εικ. 104, 105). Κάθε ένα από αυτά φέρει
τζάκια στο ισόγειο αλλά και στον όροφο. Εξωτερικά στη στάθμη του
ορόφου υπήρχε ξύλινος εξώστης που εδραζόταν σε λίθινη πεσσοστοι-
χία, λείψανα των πεσσών της οποίας διατηρούνται σήμερα, ενσωματω-
μένα στον τοίχο αντιστήριξης του μεγάλου κεκλιμένου επιπέδου (ρά-

Εικ. 103. Άποψη του κτηρίου των Μαγειρείων και της πυργοειδούς κατασκευής.

86
Εικ. 104. Ιτς Καλέ. Άποψη της
εσωτερικής πλευράς του
δυτικού τείχους και της
ράμπας ανόδου.

μπας) που κατασκευάστηκε μπροστά τους (εικ. 104). Στην ίδια ευθεία
με τα προαναφερόμενα δωμάτια διαμορφώνονται άλλοι πέντε μεγα-
λύτεροι χώροι, που καλύπτονται με ημικυλινδικές καμάρες και επικοι-
νωνούν κυρίως μεταξύ τους (εικ. 29).
Βόρεια του δυτικού προμαχώνα το περιμετρικό τείχος δεν είναι κτι-
σμένο συμπαγές, αλλά χαρακτηρίζεται για τη μεγάλη διπλή καθ’ ύψος
τοξοστοιχία, που είναι κατασκευασμένη σε επαφή με την εξωτερική
του παρειά (εικ. 105, 106). Πρόκειται για μια κατασκευή αντιστήριξης
με εννέα καμαροσκεπείς ανοιχτούς χώρους, διαστάσεων 3,50χ4,00μ.,
που αναπτύσσονται σε δύο επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο οι χώροι δεν

Εικ. 105. Σχεδιαστική αποτύπωση της εσωτερικής πλευράς του δυτικού τείχους του Ιτς Καλέ.

87
επικοινωνούν μεταξύ τους, ενώ στον όροφο τοξωτά ανοίγματα επέ- Εικ. 1066. Ιτς Καλέ. Άποψη της
τρεπαν την μετακίνηση των στρατιωτών. Χαρακτηριστικές είναι οι οπές τοξοστοιχίας (καμάρες).
απορροής των ομβρίων που ανοίγονται στην όψη του μετώπου της
πάνω τοξοστοιχίας.
Σε όλο το μήκος του δυτικού σκέλους του τείχους του Ιτς Καλέ ανα-
πτύσσεται περίδρομος, πλάτους 4μ. (εικ. 107), και μικρά ευρυχώρια
κυρίως στην επιφάνεια των προμαχώνων. Ο περίδρομος οριοθετείται
εξωτερικά με στηθαίο, στην τοιχοποιία του οποίου ανοίγονται τυφε-
κιοθυρίδες και κανονιοθυρίδες και επικοινωνεί με τον περίδρομο του
νότιου σκέλους των τειχών.

Εικκ. 107. Ο περίδρομος στα τείχη

του Ιτς Καλέ.

88

Εικ. 108. Κάτοψη της κεντρικής
πύλης του Ιτς Καλέ.
Εικ. 109. Άποψη των Μαγειρείων και της
κεντρικής πύλης του Ιτς Καλέ.
Οι πύλες
Τέσσερις πύλες οδηγούν στο Ιτς Καλέ. Η κύρια βρίσκεται στη βό-
ρεια πλευρά. Και σήμερα παραμένει η κύρια πρόσβαση στον ομώνυμο
αρχαιολογικό χώρο (εικ. 96, 108-110). Εσωτερικά, δεξιά και αριστερά
ενός κεντρικού καμαροσκέπαστου διαδρόμου, υπήρχαν δωμάτια, κα-
ταλύματα της φρουράς (εικ. 108). Ήταν ενσωματωμένη σε ένα διώ-
ροφο κτήριο που καταλάμβανε ένα μεγάλο μέρος της βόρειας πλευράς
του Ιτς Καλέ, το οποίο σωζόταν έως και το 1920. Η μορφή του μας
είναι γνωστή από φωτογραφίες τις εποχής με βάση τις οποίες έγινε η
προσπάθεια αναπαράστασής του (εικ. 111-113).
Η πύλη φέρει στην εξωτερική όψη της τριπλό τόξο και επιστέφε-
ται με μεγάλο αψίδωμα. Η κατασκευή της γίνεται με καλολαξευμένους
λευκούς ασβεστόλιθους, που διακρίνονται για την καλή μεταξύ τους
συναρμογή. Τα τόξα στηρίζονται σε φουρούσια, διακοσμημένα με
κυμάτια. Πάνω από τα τόξα στην επιφάνεια του μετώπου του αψιδώ-
ματος υπάρχουν τρία ορθογώνια διάχωρα, που έφεραν πιθανότατα
επιγραφές. Μεταξύ τους υπάρχει ελλειψοειδής μαρμάρινη πλάκα, που
περιβάλλεται από ανάγλυφο φυτικό διάκοσμο. Η πλάκα αυτή παρου-
σιάζει πολλές ομοιότητες με αυτή που υπάρχει εντειχισμένη πάνω από
την κεντρική πύλη του κάστρου (εικ. 155).
Εικ. 110. Σχεδιαστική αποτύπωση της κεντρικής πύλης του Ιτς Καλέ.
89
 Εικ.1
111,, 112 . Σχεδιαστική αποτύπωση της κεντρικής πύλης του Ιτς Καλέ και αποκατάσταση του ορόφου.

Στην ίδια πλευρά του Ιτς Καλέ ανοίγονται δύο επίσης πύλες, σπου-
δαιότερη από τις οποίες είναι η πύλη της Αγίας Θεοδώρας, που πήρε
την ονομασία της από την παρακείμενη οδό (εικ. 114, 151, 152).
Παρουσιάζει τα τυπικά χαρακτηριστικά που συναντούμε και σε άλλες
πύλες του κάστρου. Εξωτερικά το μεγάλο τοξωτό άνοιγμα επιστέφεται
από επίσης μεγάλο αψίδωμα, που βρίσκεται σε εσοχή σε σχέση με την
υπόλοιπη τοιχοποιία. Δεξιά και αριστερά του τόξου υπάρχουν εντει-
χισμένα δύο λιθανάγλυφα (εικ. 161, 162). Στο μέτωπο του αψιδώματος
υπάρχουν επίσης μια ανάγλυφη επιγραφή (εικ. 151-152) και εκα-

Εικ.113. Άποψη της κεντρικής πύλης του Ιτς Καλέ και του κτηρίου που Ειικ. 114. Σχεδιαστική αποτύπωση της
υπήρχε πάνω από αυτή. Φωτογραφία αρχών προηγούμενου αιώνα. πύλης της οδού Αγίας Θεοδώρας.

90
 Ειικ. 115.. Η πύλη της οδού Αγίας Θεοδώρας. Κάτοψη.

τέρωθέν της δύο διάχωρα στα οποία επίσης υπήρχαν λιθανάγλυφα ή

επιγραφές που σήμερα δεν σώζονται.
Εσωτερικά η πύλη έφερε έναν μεγάλο χώρο που στεγάζεται με ημι-
κυλινδική καμάρα σε δύο επίπεδα, από τα οποία το δεύτερο είχε και
δεύτερο όροφο (εικ. 115).
Τέλος στο άκρο του δυτικού σκέλους των τειχών του Ιτς Καλέ
βρίσκεται μια ακόμη πύλη, μέσω της οποίας υπάρχει πρόσβαση στον
περίδρομο της νότιας πλευράς των εξωτερικών τειχών (εικ. 61, 116-
118). Η διαμόρφωσή της είναι σχετικά απλή, χωρίς ιδιαίτερα μορ-
φολογικά στοιχεία. Ο νότιος τοίχος της (αποτελεί τμήμα της οχύρωσης
του Ιτς Καλέ) διατρυπάται από τυφεκιοθυρίδες.

Εικ. 116, 117. Σχεδιαστική αποτύπωση της δυτικής πύλης Εικ. 118. Η δυτική πύλη του Ιτς Καλέ.
του Ιτς Καλέ. Κάτοψη.

91
 σωτερικά του Ιτς Καλέ διακρίνονται δύο επίπεδα με αρκετή
Εσ
μεταξύ τους υψομετρική διαφορά (εικ. 119, 122). Στο κέντρο περίπου
του οχυρού κτίστηκε το Σεράι του Αλή πασά. Είναι γνωστό ότι οι
εργασίες ανοικοδόμησής του άρχισαν αρκετά πριν την ανακατασκευή
του κάστρου.
Τα ερείπια (εικ. 120 - 122), που έχει φέρει στο φως η αρχαιολογική
σκαπάνη κατά τις τελευταίες δεκαετίες, συνθέτουν ένα πολύπλοκο
κτήριο με κατεύθυνση βορρά νότου, που ήταν πολυόροφο, όπως δείχ-
νουν γκραβούρες της εποχής (εικ. 13). Σε αυτό περιλαμβάνεται ένα πλή-
θος πιθανώς υπόγειων χώρων, η χρήση των οποίων δεν μας είναι γνωστή,
και δαιδαλωδών διαδρόμων. Λίθινες κλίμακες οδηγούσαν στους ορό-
φους του Σεραγιού, όπου ενδεχομένως βρισκόταν η αίθουσα ακροάσεων,
διακοσμημένη πλούσια, όπως αναφέρουν οι περιηγητές (εικ. 11).

Εικ. 119. Άποψη της ακρόπολης

Ιτς Καλέ.
Στο Σεράι είχε ενσωματωθεί και ο πύργος του Βοημούνδου (εικ.
121, 122), ενώ φαίνεται ότι την εποχή αυτή θα πρέπει να χρονο-
λογηθούν οι διάφορες επισκευές του. Τμήμα του ίδιου συγκροτήματος
πιστεύουμε ότι αποτελούσαν το λεγόμενο «Θησαυροφυλάκιο» και πίσω
από αυτό μια μεγάλη αίθουσα, που έχει πρόσφατα αναστηλωθεί για
πολιτιστικούς σκοπούς (κτήριο πολλαπλών χρήσεων). Δυτικά του Σε-
ραγιού εκτείνονταν και άλλοι βοηθητικοί χώροι, γεγονός που επι-
βεβαιώνεται από την ύπαρξη δύο πήλινων εντοιχισμένων λουτήρων που
έχουν αποκαλυφθεί.

92
Εικ. 120. Ερείπια από το Σεράι του
Αλή πασά. Άποψη από
νότια.

Μετά την ήττα του Αλή από τα σουλτανικά στρατεύματα, το Σεράι

Εικ. 121. Τα ερείπια του Σεραγιού.
Αεροφωτογραφία.
χρησιμοποιήθηκε από τις οθωμανικές αρχές ως διοικητικό μέγαρο
μέχρι το 1870, όταν ξέσπασε μεγάλη πυρκαγιά που το αποτέφρωσε.
Στη θέση της νότιας πτέρυγάς του κτίστηκε νοσοκομείο, που έφερε το
όνομα Άγιοι Ανάργυροι (εικ. 204) και χρησιμοποιήθηκε από τον ελ-
ληνικό στρατό έως το Β¨ Παγκόσμιο πόλεμο, όταν καταστράφηκε από
βομβαρδισμό (εικ. 123).

93
 Εικ. 122. Ιτς Καλέ. Τα ερείπια του Σεραγιού του Αλή πασά καλύπτονταν από μεγάλες
Αεροφωτογραφία. επιχώσεις, όπως φαίνεται και σε παλιά φωτογραφία των αρχών του
προηγούμενου αιώνα (εικ. 339). Στην ίδια θέση το 1958 ανεγέρθηκε
το κτήριο που υπάρχει σήμερα (σε σχέδια του Γιαννιώτη αρχιτέκτονα
Βασιλείου Χαρίση), αρχικά ως Βασιλικό Περίπτερο. Το κτήριο αυτό,
όπως και ο χώρος του Ιτς Καλέ, παραχωρήθηκε από τον ελληνικό
στρατό στο Υπουργείο Πολιτισμού, το Μάρτιο του 1978. Οι παραπάνω
παραχωρήσεις αφορούσαν επίσης και άλλα κτήρια της οθωμανικής
εποχής, που υπάρχουν μέσα στο κάστρο. Το Βασιλικό Περίπτερο δέ-
χτηκε επεμβάσεις διαμόρφωσης, προκειμένου να στεγάσει το Βυζαντι-
νό Μουσείο (εικ. 124), τα εγκαίνια του οποίου έγιναν το 1995.
Στον ισόγειο χώρο του Μουσείου εκτίθενται αρχαιότητες από διά-
φορες περιοχές της Ηπείρου, που χρονολογούνται την παλαιοχριστια-
νική και βυζαντινή εποχή και περιλαμβάνουν τμήματα μαρμάρινων
αρχιτεκτονικών μελών που προέρχονται από παλαιοχριστιανικές βασι-
λικές και βυζαντινούς ναούς. Ο κύριος όγκος των εκθεμάτων, ωστόσο,
χρονολογείται στους μεταβυζαντινούς χρόνους. Πρόκειται για νομί-
σματα, ξυλόγλυπτα βημόθυρα τέμπλων, χειρόγραφα Ευαγγέλια αλλά
κυρίως φορητές εικόνες, που αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα
της Ηπειρώτικης ζωγραφικής τέχνης. Στον όροφο του κτηρίου στεγά-
ζονται τις τελευταίες δεκαετίες τα γραφεία της 8ης Εφορείας Βυζαντι-
νών Αρχαιοτήτων.

Εικ. 123. Το νοσοκομείο των Αγίων Αναργύρων.

Μετά την καταστροφή του από
βομβαρδισμό κατά τον Β¨ Παγκόσμιο
πόλεμο. Εικ. 124. Το Βυζαντινό Μουσείο Ιωαννίνων στο Ιτς Καλέ.

95
Το προτείχισμα
Πρόκειται για ένα χαμηλότερο τείχος που αποτελεί την πρώτη σειρά
άμυνας των πολεμιστών (εικ. 125). Είναι κτισμένο κατά μήκος του νότιου
σκέλους των εξωτερικών τειχών. Η κατάστασή του δεν είναι καλή, αφού
το ύψος του έχει μειωθεί και μεγάλα τμήματά του έχουν καταστραφεί.
Όσα έχουν διασωθεί, έχουν στερεωθεί παλαιότερα από την Αρχαι-
ολογική Υπηρεσία. Ακολουθεί τη χάραξη του κάστρου και βαίνει σχεδόν
παράλληλα σ’αυτό, παρουσιάζει ωστόσο μικρή καμπύλωση κοντά στη
Ειικ.12
25. Το προτείχισμα κατά
νότια πύλη. μήκος του νότιου
σκέλους των
εξωτερικών τειχών
του κάστρου.

Η παρουσία του προτειχίσματος στο σημείο αυτό υποδηλώνει την

προσπάθεια ενίσχυσης της άμυνας του κάστρου από τη νότια πλευρά
που ήταν ευάλωτη. Ανάμεσα στο προτείχισμα και στη νότια πλευρά του
κάστρου δημιουργείτο μια δίοδος επικοινωνίας ανάμεσα στην πύλη της
«Σκάλας» και τη νότια πύλη του Ιτς Καλέ.

Κτήρια οθωμανικής περιόδου

Στο κάστρο διατηρούνται σήμερα αρκετά κτήρια - πολλά από αυτά
είναι κηρυγμένα ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία - η ανέγερση των
οποίων ήταν συνυφασμένη με τις ανάγκες της μουσουλμανικής κοινό-
τητας που εγκαταστάθηκε εδώ, μετά το 1611.
Στη νοτιοανατολική ακρόπολη του Ιτς Καλέ, λόγω της ευρύτερης
έκτασής της υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός ιστάμενων κτηρίων, τα
περισσότερα εκ των οποίων η Αρχαιολογική Υπηρεσία έχει αναστηλώ-
σει και τους έχει δώσει διάφορες χρήσεις. Εικ. 126. Το Φετιχιέ τζαμί.

96
Εικ.127 α-β. Το Φετιχιέ τζαμί.
Σχεδιαστική
αναπαράσταση της
στοάς του τζαμιού και
κάτοψη.

Στη νοτιοανατολική γωνία της ακρόπολης υψώνεται το Φετιχιέ

τζαμί (εικ. 126, 127), η σημερινή μορφή του οποίου προέρχεται μετά
την επισκευή του από τον Αλή πασά, στα τέλη του 18ου αιώνα. Το κτί-
σμα αποτελείται από την κεντρική θολοσκέπαστη αίθουσα της προ-
σευχής, στη βόρεια πλευρά της οποίας σώζεται στενός ξύλινος ε-
ξώστης, ενώ εξωτερικά του κτηρίου στη βόρεια και δυτική πλευρά
διακρίνεται το κρηπίδωμα του ρεβάκ, δηλαδή της στοάς του τζαμιού,
η οποία σωζόταν σε φωτογραφία έως και τα μέσα του 20ου αιώνα (εικ.
128). Ο μιναρές, που υψώνεται στη νοτιοδυτική γωνία του κτηρίου,
φέρει οξυκόρυφη στέγη και λίθινο εξώστη. Το μνημείο, μετά τις ανα-
στηλωτικές εργασίες και τις εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών
που φέρει στο εσωτερικό, είναι σήμερα επισκέψιμο στο κοινό και
φιλοξενεί έκθεση εποπτικού υλικού που αφορά στο ίδιο το μνημείο αλ-
λά και στην ιστορία της πόλης των Ιωαννίνων κατά την ύστερη οθω-
μανική περίοδο.

Εικ. 128. Φωτογραφία του

προηγούμενου αιώνα ,
όπου διακρίνεται η στοά
του τζαμιού.
 Βόρεια του Φετιχιέ βρίσκεται το μικρό κτήριο της Πυριτιδαποθήκης
(εικ. 129). Πρόκειται για ένα ορθογώνιο κτήριο, η πρόσβαση στο οποίο
γίνεται από τη βόρεια πλευρά. Μια μικρή κλίμακα οδηγεί σε ένα
ημιυπόγειο χώρο που καλύπτεται με ημικυλινδρική καμάρα. Η χρήση
του δεν είναι απόλυτα ξεκάθαρη. Θεωρούμε, ωστόσο, ότι αποτελούσε
την πυριτιδαποθήκη που κάλυπτε τις ανάγκες της φρουράς του Ιτς
Καλέ. Σήμερα, μετά τις εργασίες αποκατάστασης, στον ίδιο χώρο
πραγματοποιούνται από την 8η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων τα
εκπαιδευτικά προγράμματα που απευθύνονται σε μαθητές κυρίως
πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.

Εικ. 129. Η Πυριτιδαποθήκη. Ειικ. 130. Το «Θησαυροφυλάκιο».

Στη βόρεια πλευρά των ερειπίων του Σεραγιού του Αλή πασά βρί-
σκεται το λεγόμενο «Θησαυροφυλάκιο», το οποίο καλύπτεται με τρεις
δίρριχτες στέγες και διατηρεί στην όψη του σε μεγάλη έκταση τη σχε-
δόν ισόδομη τοιχοποιία του (εικ. 130). Το νοτιότερο τμήμα του διαμορ-
φώθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα σε ναό που είναι αφιερωμένος στους
αγίους Αναργύρους. Το υπόλοιπο κτήριο φιλοξενεί σήμερα αντικείμενα
αργυροχοΐας και αποτελεί τμήμα του Βυζαντινού Μουσείου.
Δυτικά του «Θησαυροφυλακίου» βρίσκεται το μεγάλων διαστά-
σεων διώροφο κτήριο της εποχής της τουρκοκρατίας, η χρήση του
οποίου δεν μας είναι γνωστή. Σήμερα και μετά τις πρόσφατες εργασίες
αποκατάστασής του, έχει μετατραπεί σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο
πολλαπλών χρήσεων και φιλοξενεί περιοδικές εκθέσεις και διάφορες
άλλες εκδηλώσεις (εικ. 131).

98
 Εικ. 131. Το κτήριο των πολλαπλών
εκδηλώσεων.

Στη βορειοανατολική πλευρά της ακρόπολης υπάρχει το κτήριο των

Μαγειρείων (εικ. 132). Πρόκειται για ένα θολοσκέπαστο οικοδόμημα,
στη στέγη του οποίου υψώνονται οι καμινάδες της εστίας. Σήμερα,
μετά και τις εργασίες αποκατάστασής του, στεγάζει το αναψυκτήριο
του αρχαιολογικού χώρου.
Πολύ κοντά στο Φετιχιέ τζαμί και στο νοτιοδυτικό άκρο της Πυριτι-
δαποθήκης υπάρχει ο Τάφος του Αλή πασά (εικ. 133), στον οποίο
διακρίνονται δύο κτιστοί τάφοι. Περιβάλλεται από χαμηλό λιθόκτιστο
τοιχάριο, πάνω στο οποίο έχει τοποθετηθεί σιδερένιο κιγκλίδωμα. Το
αρχικό έχει χαθεί κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου. Σήμε-
ρα έχει κατασκευαστεί κιγκλίδωμα, όμοιο με το αρχικό, που σωζόταν
μέχρι και το 1940.

Εικ. 132. Το κτήριο των Μαγειρείων (σήμερα αναψυκτήριο). Εικ. 133. Ο Τάφος του Αλή πασά.

99
Εικ. 134 α, β. Άποψη της βορειοανατολικής ακρόπολης. Φωτογραφίες των αρχών του προηγούμενου αιώνα.

Στη βορειοανατολική ακρόπολη υψώνεται το παλαιότερο μνημείο

στο κάστρο, το Τζαμί του Ασλάν πασά, ο οποίος σύμφωνα με την παρά-
δοση καταγόταν από το Μονοδένδρι Ζαγορίου. Κτισμένο το 1618, το
τζαμί διατηρεί στο μεγαλύτερο μέρος του τον αρχικό του διάκοσμο. Ο
θόλος και η κόγχη της προσευχής κοσμούνται με μικρές πολυεδρικές
επιφάνειες που φέρουν ανεικονικό διάκοσμο (εικ. 135).
Ανατολικά του τζαμιού βρίσκεται ο οκτάπλευρος θολοσκέπαστος
Τουρμπές, μουσουλμανικό ταφικό μνημείο, ο θόλος του οποίου είναι
διακοσμημένος με γραπτό φυτικό διάκοσμο εξαίρετης τέχνης (εικ. 136).

Εικ. 135. Το Τζαμί του Ασλάν πασά. Άποψη του εσωτερικού. Εικ. 136. Ο Τουρμπές.

100
Εικ. 137. Ο Μεντρεσσές.

Το τζαμί αποτελούσε μέρος ενός μεγάλου ευαγούς ιδρύματος,

πιθανότατα ενός Ιμαρέτ, στο οποίο επίσης ανήκε ο Μεντρεσσές που
σώζεται σε άλλο επίπεδο (εικ. 137). Στα μικρά δωμάτια του Μεντρεσ-
σέ, δηλαδή του ιεροδιδασκαλείου, φιλοξενείται σήμερα η συλλογή
Ραπακούση. Πρόκειται για μια ιδιωτική συλλογή που περιλαμβάνει
κυρίως βιβλία, όπλα και νομίσματα διαφόρων εποχών.
Νότια του Μεντρεσσέ υπάρχει ένα τετράγωνης κάτοψης κτήριο με
ανοιχτό προστώο. Το εσωτερικό του χωρίζεται με τόξα σε δύο τε-
τράγωνους χώρους, από τους οποίους ο ένας στεγάζεται με ημισφαιρι-
κό θόλο όπου και διαμορφώνεται πολυγωνική καπνοδόχος, ενώ ο
δεύτερος χώρος και το προστώο έφεραν ξυλόστεγη κάλυψη. Πρόκειται
για το κτήριο των Μαγειρείων του συγκροτήματος.
Στο κάστρο σώζονται επίσης μερικά εξίσου σημαντικά κτήρια της
οθωμανική εποχής. Από τα πιο μεγαλόπρεπα είναι το λεγόμενο Σουφαρί
Σεράι (εικ. 138, 139). Πρόκειται για ένα διώροφο, ορθογώνιας
κάτοψης, λιθόκτιστο οικοδόμημα που στέγαζε τη Σχολή ιππικού του
Αλή πασά. Η τοξωτή λίθινη κλίμακα, στην ανατολική πλευρά που οδη-
γούσε στον επάνω όροφο, αποτελεί την κύρια είσοδο στο κτήριο το
οποίο έχει αποκατασταθεί πρόσφατα από το Υπουργείο Παιδείας και
φιλοξενεί τα Γενικά Ιστορικά Αρχεία του Νομού Ιωαννίνων.
Δυτικά της βορειοδυτικής ακρόπολης, βρίσκεται το κτήριο της
Βιβλιοθήκης (εικ. 134 α, β, 140), που ενδεχομένως συνδεόταν με τη
λειτουργία του Μεντρεσσέ. Αποτελείται από μια τετράγωνη θολοσκέ-
παστη αίθουσα στο βόρειο τμήμα και ένα μακρόστενο χώρο στο αντί-
στοιχο νότιο, ο οποίος χωρίζεται σε δύο επίσης θολοσκεπή δωμάτια.
Ολόκληρη η πρόσοψη εξωτερικά φέρει κιονοστήρικτο προστώο στο
οποίο οδηγεί τοξωτή λίθινη κλίμακα, ενώ υπάρχει και ισόγειος χώρος.

101
Εικ. 138. Το Σουφαρί Σεράι. Εικ.. 139. Το Σουφαρί Σεράι. Φωτογραφία
των αρχών του προηγούμενου αιώνα.

Νότια της Βιβλιοθήκης, διατηρείται ερειπωμένο ένα Χαμάμ (οθω-

μανικό λουτρό) που χρονολογείται στις αρχές του 17ου αιώνα (εικ. 141).
Το κτήριο αποτελείται από μια μεγάλη τετράγωνη αίθουσα, έναν ενδιά-
μεσο στενόμακρο καμαροσκέπαστο χώρο, την κυρίως αίθουσα του
λουτρού, την καμαροσκέπαστη δεξαμενή και τα υπόκαυστα για το
ζέσταμα του νερού. Το κτήριο εξυπηρετούσε τις ανάγκες της μουσουλ-

Εικ. 140. Η οθωμανική Βιβλιοθήκη.

102
Ειικ. 141. Το Χαμάμ εσωτερικά.

μανικής κοινότητας του κάστρου και είναι ενδιαφέρον το γεγονός, ότι

βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από το βυζαντινό Λουτρό, που απο-
καλύφθηκε επίσης στο χώρο του κάστρου. Σήμερα, το οικοδόμημα σώ-
ζεται σε ημιερειπωμένη κατάσταση, παρά τις κατά καιρούς επεμβατικές
εργασίες από την Υπηρεσία μας.
Στο κάστρο βρίσκεται επίσης η εβραϊκή Συναγωγή (εικ. 183). Πρό-
κειται για κτήριο που αποτελείται από μια μεγάλων διαστάσεων
ορθογώνια υπόστυλη αίθουσα που φέρει θολωτή οροφή και πολλά
παράθυρα. Η σημερινή μορφή του χρονολογείται στα 1829. Ωστόσο,
είναι γνωστό ότι στην ίδια θέση υπήρχε οικοδόμημα ήδη από τον 17ο
αιώνα και ενδεχομένως πολύ παλαιότερα, αφού υπάρχουν πληρο-
φορίες ότι η εβραϊκή κοινότητα υπήρχε στα Ιωάννινα ήδη από τον 9ο
αιώνα.

Βαρβάρα Ν. Παπαδοπούλου
Αρχαιολόγος
Διευθύντρια 8ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

103