• La arbaro de la Kongo-baseno,

fragila trezoro

• En Meksiko,
virinoj estas sur la
unua linio por savi
la mangrovojn

• Lerni inter arboj

en Danio

• Indiĝena solvo
por senarbarigo
en Amazono

NIA GASTO
Akira Mizubayashi
verkisto • Muziko de
La voko
de la arbaro
la mondo
 Abonu la presitan version en Malkovru niajn ofertaĵojn
Abonu la
ĉiupresitan version en
trimonato Malkovru niajn ofertaĵojn
ĉiu trimonato
aŭ
abonu 100% aŭsenpage la
abonubitversion.
100% senpage la
bitversion.
http://www.espero.com.cn/; http://esperanto.china.org.cn;
https://www.chinaesperantoligo.com.cn/kuriero//
http://www.espero.com.cn/; http://esperanto.china.org.cn;
https://www.chinaesperantoligo.com.cn/kuriero//

Sekvu la lastajn Legu kaj disvastigu

novaĵojn
Sekvu de Kuriero
la lastajn novaĵojn
Legu kaj disvastigu
de
@unescocourier
Kuriero Disvastigu kaj reklamu
@unescocourier UNESKO-Kurieron
Disvastigu kaj laŭ Libera Aliro
reklamu
(Open Access), laŭ
UNESKO-Kurieron laŭreguloj de UNESKO
Libera Aliro (Open
Facebook Twitter Instagram por publikaĵoj.
Access), laŭ reguloj de UNESKO por
Facebook Twitter Instagram publikaĵoj.

2023 • n-ro 3 • Eldonata ekde 1948 Produktado:

UNESKO-Kuriero estas eldonata kvarfoje jare, de
la Organizaĵo de Unuiĝintaj Nacioj pri Edukado,
Scienco kaj Kulturo (UNESKO). Ĝi antaŭenigas la
idealojn de UNESKO, diskonigante ideojn pri inter
nacie gravaj temoj, konforme al sia mandato.
Direktoro: Matthieu Guével
Ĉefredaktoro: Agnès Bardon
Asista redaktoro: Katerina Markelova
Sekcia redaktoro: Laëtitia Kaci
REDAKTOROJ PRI LINGVOJ:
Angla: Anuliina Savolainen, Gina Doubleday
(provlegado)
Araba: Fathi Ben Haj Yahia
Ĉina: Chen Xiaorong kaj Ĉina Tradukejo kaj Eldonejo
Franca: Christine Herme (provlegado)
Hispana: Laura Berdejo
Rusa: Marina Yartseva
Cifereca redaktoro: Mila Ibrahimova
Fotoj kaj ilustraĵoj: Danica Bijeljac
Kunordigado pri traduko:
Hélène Menanteau
Administracia kaj redakcia asistanto:
Carolina Rollán Ortega
Eric Frogé, Ĉefa Asistanto Produktada
Fasonado: Jacqueline Gensollen-Bloch
Kovrila bildo: © Sylvie Serprix
Kuneldonaj redaktoroj
Esperanto: Chen Ji
Kataluna: Jean-Michel Armengol
Informo kaj Kopirajtoj:
courier@unesco.org
7, place de Fontenoy,
75352 Paris 07 SP, France
© UNESCO 2023
Periodaĵo, alirebla en Libera Aliro (Open
Access) sub la licenco Attribution
ShareAlike 3.0 IGO (CC BY SA3.0 IGO)
(http://creativecommons.org/licenses/
by-sa/3.0/igo/). Uzante la enhavon de ĉi
tiu eldonaĵo, la uzantoj devas observi
la priuzajn kondiĉojn de UNESKO-
Danke al la grandanima apogo
de Ĉina Popola Respubliko
Deponejo de Libera Aliro (Open Access
Repository) (http://en.unesco.org/ open-
access/). La supra licenco koncernas
ekskluzive la tekstojn. Por uzi la bildojn,
oni devas peti permeson. La indikoj,
uzitaj en tiu ĉi eldonaĵo, kaj la prezento
de la donitaĵoj ne implicas esprimon de
ia ajn opinio de flanke de iu ajn lando de
UNESKO koncerne la leĝan staton de iu
ajn lando, teritorio, urbo aŭsfero de ties
regado aŭkoncerne markadon de
landlimoj. La artikoloj esprimas
la opiniojn de la aŭtoroj, ne nepre
reprezentas la opiniojn de UNESKO, kiu
ne respondecas pri ili.
Malgarantio: UNESKO ne garantias la
konformon de la Esperanto-eldonaĵo
al la originala numero en la ses oficialaj
lingvoj de la Organizo.
La bitversio haveblas senpage ĉe
http://www.espero.com.cn/
http://esperanto.china.org.cn/
http://uea.org/revuoj/unesko_kuriero
Supera organizo: Ĉina Internacia
Komunika Grupo (ĈIKG)
Subtena organizo:
Universala Esperanto-Asocio
Eldono: El Popola Ĉinio
Prezidanto: Chen Wenge
Ĉefredaktoro: Zhao Jun
Vicprezidantoj: Wang Hanping,
Wang Wei, Yu Wen
Ĝenerala administristo: Zhao Quanyong
Aganta ĉefredaktoro: Chen Ji
Tradukantaro: El Popola Ĉinio kaj UEA-
Teamo
Provlegantoj: Chen Ji, Mao Zifu, Rafael
Henrique Zerbetto, Rob Moerbeek kaj
José Antonio del Barrio
Presita de Limigita Kompanio Yincheng-
Beichuang en Pekino
Kunlaboranto: Zaozhuang-a Universitato
Adr: P.O. Kesto 77, Beijing CN-100037,
Ĉinio
Tel: +86-10-68996130
+86-10-68996590
Retpoŝto: lamondo@163.com
CN 10 - 1711/C ISSN 2096 - 9082
Prezo: 6.8 eŭroj
 Kuriero
UNESKO

Enhavo
4
LARĜA ANGULO

La voko de la arbaro
Ventoj de ŝanĝo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. .. .. .. 5
Patrick Greenfield Ĉefartikolo
La arbaro de la Kongo-baseno, fragila trezoro ... .. .. .. 9
La paradokso estas ŝoka: samtempe kiam ni ekkomprenis
Coralie Pierret
la esencan rolon de arbaroj en subteno de vivo sur la
Lerni inter arboj en Danio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. .. . 12 Tero, ili estas malaperantaj antaŭ niaj okuloj. Arbaroj estas
Mie Olsen
forcejoj de viv-diverseco, enhavante pli ol 70 procentojn
“Ekzistas fundamenta kunligiteco de ĉiuj surteraj bestoj. Ni nun scias, kiom esencaj ili estas
inter poezio kaj arbaroj”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. .. . 14 por akvocirkulo kaj klimata reguligo. Sed ĉi tiu altvalora
Intervjuo kun Robert Pogue Harrison ekologia sistemo – kiu subtenas 1,6 miliardojn da homoj –
Ĉinaj “ĉielaj dolinoj” vokas nin al nekonata mondo. . . . 16 estas minacata pro amasa senarbarigo, fajroj, kaj malsanoj
Tang Jianmin kaŭzitaj de la multiĝo de plagoj.

Papua ĉefo Mundiya Kepanga:

Solvoj ekzistas por haltigi ĉi tiun malkreskon. Sed ili devas
La voĉo de malnovaj arboj.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. .. . 18
Anuliina Savolainen kongrui kun la graveco de arbaroj por nia tutmonda
homaro, kaj kombini kontribuojn de scienco, kulturo
Karbonaj kreditoj, ĉu la arbo kiu ne lasas vidi kaj edukado. La studo de UNESKO, Arbaroj kiel Monda
arbaron? ..... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. .. .. 21 Heredaĵo: Karbonfiksejoj sub premo, publikigita en 2022,
Tin Fischer
skizas manierojn, per kiuj ĉi tiuj ekologiaj sistemoj povas
Indiĝena solvo por senarbarigo esti konservataj. Ĝi prezentas decidojn por adaptiĝo al
en Amazono. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. .. 24 klimata ŝanĝiĝo kaj rekomendas starigon de ekologiaj
Liz Kimbrough koridoroj. En Indonezio, ekzemple, la enkonduko de fajro-
Malkovri vivon en kanopeo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. .. . 26 avertaj sistemoj signife reduktis la tempon necesan por
Intervjuo kun Nalini Nadkarni ke instancoj intervenu. Alia ekzemplo estas la Trilanda
Samgha-a Monda Heredaĵo, situanta inter Kameruno,
En Kanado, naturo estas preskribata.. . . . . . . . .. .. .. .. .. .. 29
Guy Sabourin
Centrafrika Respubliko kaj Demokratia Respubliko Kongo.
La kreado de bufrozono ene de la regiono helpas konservi
“Mi volis kapti la senton de kolero ĉi tiun gravan karbonfiksejon. Arbaroj ene de unesk-aj
fronte al incendioj” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. .. .. 31 vivosferaj rezervoj ankaŭ efektivigas iniciatojn por krei
Intervjuo kun Jens Liljestrand
novan rilaton kun vivantaj organismoj.
En Meksiko, virinoj estas sur la unua linio
por savi la mangrovojn.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. .. . 33 Alia solvo estas doni al la indiĝenaj loĝantaroj pli grandajn
Alejandro Castro
rajtojn pri arbara administrado. Pluraj studoj montris, ke
la kvanto de senarbarigo estas multe pli malalta en areoj,

36
ZOMO kiujn ili administras.

Niaj vivoj en Teknikoloro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. .. . 36

Fotoj: Anonima Projekto Tio ĉi temas ne nur pri la estonteco de la planedo, sed
ankaŭ pri la estonteco de la homaro mem. Arbaroj ĉiam
havis profundan influon al nia kolektiva memoro kaj

46
IDEOJ imago. De la Epopeo de Gilgameŝ al la Dia Komedio de
Vikingaj virinoj sub nova lumo . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. .. .. 46 Dante, de la nimfoj de klasika literaturo ĝis la rakontoj
Leszek Gardeła de la fratoj Grimm kaj la sanktaj arbaretoj de Afriko, en
nia sopiro al mirindaĵoj ni projekcias niajn timojn kaj
fantaziojn sur ilin. La sorto de arbaroj ŝajnas nepre ligita

50 NIA GASTO
Muziko de la mondo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. .. .. 50
Intervjuo kun Akira Mizubayashi
al nia propra. Laŭ la vortoj de Mahatma Gandhi, ”Kion ni
faras al la arbaroj de la mondo nur spegulas tion, kion ni
faras al ni mem kaj unu al alia”.

54 PLI DETALE
Lokoj de Monda Heredaĵo de UNESKO:
Ŝlosilo por biodiversa rezervo. . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. .. .. 54
Agnès Bardon
Ĉefredaktisto

-El la angla esperantigis Renato Corsetti (Italio)

 LARĜA ANGULO

 iganta sekvojo en la Nacia Parko Redwood (Usono), registrita

G
en la Listo pri Monda Heredaĵo de UNESKO en 1980.
 Patrick Greenfield
Ĵurnalisto de la gazeto The Guardian
(Unuiĝinta Reĝlando)

La voko de la
arbaro
Ĉiutage proksimume 10 milionoj da
hektaroj de arbaroj malaperas tutmonde,
laŭ Organizo de Unuiĝintaj Nacioj pri
Nutrado kaj Agrikulturo (FAO). Ekspansio
de agrikulturo, urba disvastiĝo, minado kaj
senarbigado gravigas al ĉi malpliiĝo. Kiel
ajn, arbaroj estas gravaj por la vivo sur nia
planedo. Ili ludas rolon gravegan en akva
cirkulado, klimata reguligo kaj konservado
de biodiverseco. Ili estas ankaŭ tre ligitaj
al homara historio. Urĝas konservi tiujn
neanstataŭigeblajn ekosistemojn.

E
n 2015, la Nacia Aeronaŭtika
kaj Kosma Administracio (an-
glalingva mallongigo: NASA)
publikigis tempoakcelan fil-
madon de la Tera ”spirado“: De aprilo
ĝis septembro, borealaj arbaroj en Si-
berio, Skandinavio kaj Nord-Ameriko
kvazaŭ eksplode kreskadas, verdigante
la plejparton de la norda hemisfero
ĝis la alveno de vintro. En la suda he-
misfero, la procezo okazas inverse: la
grafikaĵo montras la pliiĝon kaj mal-
pliiĝon de la planta verdiĝado rilataj
al la sunmoviĝado. La tri plej vastaj
arbaroj en la mondo – t.e. la Amazona,
la Konga kaj la Indonezia, montras sin
profunde verdaj kaj ĉiamĉeestaj ĉirkaŭ
la ekvatoro.
Same kiel oceanoj, arbaroj estas
la pulmoj de la Tero. Ekzistas multaj
konkuraj difinoj pri kio estas arbaro.
© Aurora / hemis.fr
voformoj, arbaroj estas nedisigeblaj
amasiĝoj de fungoj, insektoj, bakterioj,
birdoj, vespertoj kaj amfibioj, kiuj por
supervivi dependas de ĉiuj aliaj. En ili
vivas tri kvaronoj de la Tera biodiverse-
co, inkluzive de kelkaj el la plej stran-
gaj kreaĵoj de la planedo kiel bradipoj,
mortigaj fungoj, kiuj transformas for-
mikojn al zombioj, kaj la nokte ĉasanta
besto ajajo (aŭ fingrobesto – speco de
lemuro), endemiulo en Madagaskaro.
Por proksimume 1,6 miliardoj da
homoj, la plej proksima arbaro distan-
cas je malpli ol kvin kilometroj. Arba-
roj nin nutras, nin ŝirmas kaj reguligas
la klimaton. Sed tamen, ili malpliiĝas,
ofte arboj estas elprenitaj por la li-
gnoindustrio, aŭ detruitaj por agrokul-
turo kaj minado.
La mondo perdis trionon de sia ar-
barkovrita areo dum la lastaj 10 000


Ĝenerale, kiam arboj estas la ĉefaj vi- jaroj, kiam la homa populacio kreskis,

Ventoj de ŝanĝo  | 5
 LARĜA ANGULO
sed la plejmulto de la detruado oka-
zis en la lasta jarcento. Ne eblas limigi
mondan varmiĝon, nek malrapidigi
la perdon de biodiverseco, se ni mal-
sukcesos protekti arbarojn.
“Tutarbara teksaĵo”
Por la sciencistoj, kiuj studas ilin, arba-
roj restas lokoj de misteroj, kiuj daŭre
surprizas kaj multo ankoraŭ malk-
ovrendas kaj komprenendas. Kreskan-
ta aro da esploroj indikas, ke arboj en
arbaraj ekosistemoj dividas inter si
nutraĵon, akvon kaj eĉ alarmsignalojn
unu al la aliaj pere de subtera reto de
fungoj – alinomita “tutarbara teksaĵo”.
Ili povas generi propran pluvadon
kaj eĉ inkludas grandegajn kreaĵojn
kiel la giganta sekvojo nomata Gene-
ral Sherman en Kalifornio.
En 2015, studo de ekologo Thomas
Crowther, kiu uzis novajn kalkulome-
todojn por mapi la tutmondajn arba-
rojn, eltrovis, ke sur la Tero ekzistas
proksimume tri milionoj da arboj, kio
estas sepoble pli ol oni supozis an-
taŭe. Li estas nun profesoro ĉe la Svisa
Federacia Instituto pri Teknologio en
Zuriko; lia laborgrupo studas la laŭska-
lan influon de arbaroj kaj ekosistemoj
cele al komprenado de klimatŝanĝiĝo
kaj malpliiĝo de biodiverseco.
“Ekhavi eblecon mezuri la amplek-
son de tiuj arbaraj ekosistemoj helpas
al ni meti ilin en kunteksto. Helpe de
ĉi tiuj informoj ni povas indentigi la
premajn faktorojn, kiuj detruas ilin
tutmonde. Ni povis vidi, ke ni preskaŭ
duonigis la mondan arbar-sistemon
kaj la plejmulto de la restanta ekosis-
temo estas ege degenerigita,“ li diras.
Disvastiĝo de unukultivo
Kvankam taksadoj pri la perdo varias,
tamen la mondaj arbaroj reduktiĝas
laŭ senkompata rapideco. Triono
ĝis duono de la arbaroj en la mondo
riskas je forpereo, laŭ aktuala raporto
de la brita organizo Internacia Bota-
nik-Ĝardena Konservado. Miloj da
plantaj kaj bestaj specioj, kiuj depen-
das de arbaraj ekosistemoj, ankaŭ
riskas malaperi. Multaj el ili estas uni-
kaj specioj, kelkaj ankoraŭ ne konataj
de scienco.
La konsekvencoj de detruado de ar-
baroj povas esti katastrofaj por homoj:
6 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023
la disvastiĝo de mortigaj malsanoj kiel
ebolo estas ligita al senarbarigo, kaj
la kolapso de bonfartaj ekosistemoj,
de kiuj dependas duono da la mon-
da malneta enlanda produkto, estas
kreskanta risko por la monda ekono-
mia sekureco, avertas la Monda Eko-
nomia Forumo.
Naturprotektistoj plenzorgas pri la
plivastiĝado de unukultivaj plantadoj,
kiuj enhavas nur unu specon de arbo
kaj estas tre malriĉaj je vivoformoj
kompare kun naturaj arbaroj. Ekzem-
plo estas la vastaj plantejoj de oleopal-
moj en Borneo (Indonezio), kiuj jam
estingis habitatojn de orangutanoj.
“Oni ofte diras, ke ‘ni ne scias la
valoron de tio, kion ni havas, ĝis ĝi
estingiĝas’, sed se ni daŭre restos sur
tiu vojo, perdante unu el kvar arboj
ĝis 2050, ni ne sufiĉe komprenos, kio
ĵus estis perdita,“ diras Victorine Che
Thoener el Kamerunio, supera konsi-
lanto por la organizo Greenpeace Inter-
Arbaroj enhavas
tri kvaronojn de la
tera biodiverseco
national.
Industri-skala detruado
Speciale detruiva estas la detruado
de praarbaroj, kiuj ĉefe troveblas en
amazona regiono, Kongo-baseno kaj
Indonezio. En 2021, 3,75 milionoj da
hektaroj malaperis, kio produktas eli-
gon de 2,5 gigatunoj de karbona diok-
sido, kio egalvaloras al tio de la jara fo-
silia energio de Barato, laŭ la organizo
Tutmond-Arbaraj Gardantoj.
“La grandskala detruado de la ar-
baro (en la Kongo-baseno) datiĝas de
la kolonia epoko. Ankoraŭ nuntempe
daŭras la senarbarigado kaj damaĝa-
do de arbaroj – nun industri-skale,“
diras Thoener.
Ekzistas variaj kialoj por senarbari-
gado, sed preskaŭ ĉie, arbaroj estas pli
valoraj mortaj ol vivaj. La profito tro-
viĝas ekster la mond-ekonomia siste-
mo, aparte de ilia materia valoro.
Ĉu por depreno de valora lignaĵo
kiel mahagono, ĉu por senarbigado
por gajni spacon por brutotenado, la
ekonomiaj kialoj por detrui arbarojn
estas ampleksaj pro la kreskanta pos-
tulo pri ruĝa viando kaj krudmateria-
loj. La detruado estas tre regiona.
En multaj eŭropaj landoj, la arbaro-
terenoj reduktiĝis jam antaŭ longe. En
2021, Brazilo, Demokratia Respubliko
Kongo kaj Bolivio rangis sur la unuaj
tri lokoj rilate al perdo de arbaroj.
Agrikultura ekspansio, speciale por
palmoleo, viando kaj sojo, estas ĉefaj
kialoj en Latinameriko kaj Azio, dum
lignaĵo kaj arbofajroj estas la ĉefaj ins-
tigiloj en borealaj arbaroj.
Produktoj, kiujn ni ŝatas manĝi aŭ
trinki, ofte rilatas al senarbarigo. La
produktadoj de kakao, ternuksoj kaj
kafo kaŭzis grandskalajn perdojn de
arbaroj kelkloke.
Kuraĝigaj ekzemploj
Dum la Konferenco pri Klimata
Ŝanĝiĝo de Unuiĝintaj Nacioj de 2021
(COP26) en Glasgovo, multaj mondgvi-
dantoj voĉdonis por haltigi kaj ren-
versi la senarbarigon ĝis la fino de ĉi
jardeko, je promeso, kiu koncernas pli
ol 90 elcentojn de la mondaj arbaroj.
Sed tiu promeso malfacile plenume-
blas: almenaŭ 130 miliardoj da usonaj
dolaroj (proks. 118 miliardoj da eŭroj)
ĉiujare necesas por protekti la plej en-
danĝerigitajn areojn de tropikaj arba-
roj ĝis 2030. Tio estas 50-oble pli multe
ol la nuna disponebla buĝeto.
Kiel ajn, ne ĉiuj esperoj estas per-
ditaj. Kelkaj landoj, kiel Gabono kaj
Gvajano, trovis manierojn konservi
siajn arbojn, perdante nur unu elcen-
ton de siaj arbarterenoj dum la lastaj
20 jaroj.
Alia kuraĝiga ekzemplo troviĝas
en Kostariko, la sola tropika lando, kiu
sukcese haltigis kaj renversis senarba-
rigon. En la 1970-aj kaj 1980-aj jaroj,
la eta mezamerika lando havis unu el
la plej malbonaj kvotoj de arbar-per-
doj sur la planedo. Ene de nur kelkaj
jaroj ilia arbara tereno malpliiĝis de
tri kvaronoj al unu triono de la lando.
Sed tre progresema politiko en 1996,
kiu pagis civitanojn por lasi arbojn sta-
rantaj, havis grandan efikon; pro tio

Skulpturo farita de la itala artisto Giuseppe Penone, titolita Ĝi plu kreskados, escepte ĉi-parto (Continuera a crescere tranne che in quel punto).
Bildo farita en 2008.
Kostariko estas nun survoje al rehavi-
go de 60 elcentoj de sia tutlanda areo
kovrita de arbaroj.
Bezonata estas tuta ŝanĝiĝo
de nia pensmaniero
Krom amasoj da proponitaj solvoj
kontraŭ klimatŝanĝiĝo, la karbonkre-
dita komercsistemo montriĝis ne tre
efika por redukti forcejajn gasojn.
Entuziasma subtenado de grandaj
firmaoj kaj registaroj por plantado de
arboj estis kontestebla kaj kaŭzis mal-
samajn rezultojn: plantado de mal-
multaj arboj neniam povas reprodukti
© Archivio Penone
la vivdiversecon de natura arbaro, kaj
nur malmultaj projektoj monitoras
kiom da arbidoj supervivas. Eble la
plej bona maniero estas ebligi al ar- Ni preskaŭ
baroj spacon por nature kreskadi kaj
sin regeneri, sed tio estas malrapida duonigis la
procezo. mondan arbar-
Antaŭnelonga esploro de la ga-
zetoj The Guardian kaj Die Zeit kaj de sistemon kaj
la ĵurnalista organizo SourceMaterial
eltrovis, ke la financsistemo por alporti
la plejmulto
privatajn investojn sur protektado de de la restanta
praarbaroj, reduktis senarbarigon nur
en esceptaj kazoj. Laŭ tio, 94 elcentoj ekosistemo estas
de la kreditoj alportis neniun avan- ege degenerigita
taĝon por la klimato.

Ventoj de ŝanĝo  | 7
 LARĜA ANGULO

Multaj spertuloj pri arbaroj diras, do, kaj garantiante rajtojn por homoj konsiderata kiel vivanta estaĵo, transe
ke ni bezonas nenion malpli ol tutan kaj naturo. de tio, kion niaj okuloj kapablas vidi en
ŝanĝiĝon de la pensmaniero pri kiel ni Nina Gualinga, naturmedia aktivu- la amazona pluvarbaro kaj ĉie alie”.
traktas arbarojn; jen la vivmanieroj de lino el Sarayaku diris en intervjuo: ”(En
indiĝenaj komunumoj ĉirkaŭ la mon- la propono Vivanta Arbaro), ĉio estas
do: ili konsistigas nur 5 elcentojn de la
homa populacio, sed iliaj vivospacoj
nutras 80 elcentojn de la monda bio- -El la angla esperantigis Frank Lappe (Germanio)
diverseco.
Kawsak Sacha (Vivanta Arbaro) es-
tas koncepto de la popolo Kichwa en
Sarayaku (Ekvadora Amazono), kiu Ni ne limigos la tutmondan
proponas alternativan perspektivon
por homara kunvivado kun naturo,
varmiĝon nek malrapidigos la
tiel ebligante la supervivon de arbaroj perdon de biodiverseco, se ni
por estontaj generacioj. Ĝi inkludas
la metadon de arbaroj en la koron de malsukcesas protekti arbarojn
ekonomiaj kaj sociaj sistemoj, kreante
areojn, kiuj estas liberaj de ekspluata-

© Ellie Davies (elliedavies.co.uk)

Parto de la serio Steloj, verkita de la brita artisto Ellie Davies, kombinante bildojn de la Lakta Vojo kun arbaraj pejzaĝoj.

8 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023

 Coralie Pierret
Ĵurnalisto bazita
en Goma (DRK)

La arbaro de la Kongo-
baseno, fragila trezoro
La verda koro de Centra Afriko estas unu el la plej grandaj karbonujoj
en la mondo. Sed ĉi tiu natura heredaĵo, esenca por la estonteco de la
planedo, estas minacata. En Demokratia Respubliko Kongo,
civitanoj kaj institucioj agas por provi haltigi senarbarigon.

L
a malnovaj koloniaj konstruaĵoj
© Coralie Pierret

de la Universitato de Kisangani
en Demokratia Respubliko
Kongo (DRK) ne ĉiam estis
dediĉitaj al la studo de mediaj sciencoj.
Ĝis la 1970-aj jaroj, la kadukaj ruĝbrikaj
konstruaĵoj estis tabakstokejoj. Tiam la
unuaj arbustoj estis plantitaj de pola
biologo en la korto de tiu ĉi iama fabriko.
“Li kolektis plantojn de ĉie en la
lando kaj transplantis ilin ĉi tien,” klarigas
profesoro Pionus Katuala, kiu aspektas
eta inter la kvindekjaraj arboj.
Hodiaŭ, la botanika ĝardeno fariĝis
vera specimeno de Kongo-basena
arbaro, kie studentoj povas observi kiel
vegetaĵaro regeneriĝas.
La monda defio estas restarigi kaj
konservi ĉi tiun naturan trezoron,
kiu estas esenca en la batalo kontraŭ
klimatŝanĝiĝo. Ĉi tiu arbara areo
sole, etendiĝanta tra Gabono, Kongo,
Demokratia Respubliko Kongo, E lassi Ramazani estas botanikisto ĉe la esplorcentro Yangambi. Lia herbario, la plej granda en
Centafrika Respubliko, Ekvatora Gvineo Centra Afriko, enhavas specimenojn de preskaŭ 40 elcentoj de la vegetaĵaro de la lando.
kaj Kamerunio, reprezentas stokon de
karbondioksido (CO 2) ekvivalentan 000 hektaroj da praarbaroj malaperos baseno. Ĝis 2050, la nombro de loĝantoj
al dek jaroj da tutmondaj emisioj. el la lando. duobliĝos ĝis preskaŭ 370 milionoj.
En DRK, la arbaro kovras ĉirkaŭ 60 Sur la bordoj de la majesta Kongo-
elcentojn de la surfaco de la lando. “Nia superbazaro rivero, je ĉirkaŭ cent kilometroj for de
En la provinco Tshopo, kie la estas la arbaro” Kisangani, Ikongo Romain estas unu el
universitato troviĝas, ankoraŭ ekzistas la malmultaj vilaĝoj al kiu priekologia
iuj praarbaroj kun miljaraĝaj specioj. La kaŭzo de ĉi tiu malplenigo kuŝas en konscio estas instruata de frua aĝo.
“Se ni volas konservi ĝin, ni devas trejni agrikulturo, disvolviĝo de infrastrukturoj Antaŭ la klasĉambroj, la lernantoj
homojn por ekspluati la arbaron ne kaj loĝdenseco, kiuj akcelas la ekkantas ilian plej ŝatatan kanton:
detruante ĝin tute”, daŭrigas Pionus senarbarigon. “Nia superbazaro? Ĝi “Baté la zamba”, kiu signifas “protekti
Katuala. Ĉiujare, 25 ĝis 30 gejunuloj estas la arbaro. Nia apoteko? Ĝi estas la arbaron” en Lingala, unu el la lokaj
diplomiĝas pri “renovigebla naturrimeda la arbaro. Ĝi estas nia sola rimedo por lingvoj. En la lerneja infanvartejo, 50
administrado”. Sed por la dekano de la vivi,” diras Jean Akaluko, prezidanto de kokosarboj estas transplantitaj. “Ni
fakultato, tempo finiĝas. Ĝis 2020, 491 la Turumbu-popolo, unu el la multaj elektis planti speciojn kiuj estas uzataj
komunumoj vivantaj en la Kongo- ĉiutage ĉi tie. Nia celo estas montri al 

La arbaro de la Kongo-baseno, fragila trezoro  | 9

 LARĜA ANGULO

la infanoj la gravecon de arboj,” klarigas
instruisto Emile Bouli Bongosso.
En ĉi tiu loko, la vilaĝanoj estas
batalantaj kontraŭ la lokaj aŭtoritatuloj
por akiri posedrajtojn je terpecoj de
la arbaro. La celo estas ankoraŭ uzi la
arbaron, sed daŭripove. “Por fari ĉi tion,
la unua paŝo estas certigi la rajton je tero.
La komunumo devas serĉi rajtigon de la
ŝtato por fariĝi ĝia jura posedanto. Kaj la
procezo estas teda – ĝi komenciĝis en
2019”, diras Oulda Ruiziki, la agrikultura
inĝeniero kiu kontrolas la “komunuman
arbarigan” projekton ĉe CIFOR, la Centro
por Internacia Arbariga Esploro.
La alia defio de la instituto estas
kontraŭbatali la produktadon de la
fama makala, kio signifas lignokarbon
en la loka lingvo. “Ĝis antaŭ kelkaj
jaroj, la ligno uzita por elfari ĝin estis
disponebla proksime al la vilaĝoj. Nun vi
devas vojaĝi kvin kilometrojn, foje sep,

La Biosfera Rezervejo Yangambi,

gardostaranto de biodiverseco
En 1976, la Biosfera Rezervejo
Yangambi, situanta en la koro de
Kongo-baseno en la nordorienta
parto de Demokratia Respubliko
Kongo (DRK), estis unu el la unuaj
kiuj aliĝis al la Monda Reto de
UNESKO pri Biosferaj Rezervejoj.
Hodiaŭ, ĝi denove estas
pioniro. En marto 2022,
estis lanĉita iniciato
danke al financado de
Belgio por igi ĉi tiun
biosferan rezervejon
esplorcentro pri klimato kaj
biodiverseco. La Universitato
de Gento (Belgio), unu el
la ĉefaj partneroj en la
projekto, instalis tie la aerfluan
turon altan je 55 metroj.
Ĝi altiĝas je 15 metroj
super la arbara baldakeno kaj
kolektas datumojn pri la
interŝanĝo de akvovaporo kaj
forcej-efikaj gasoj kiel ekzemple
karbondioksido, nitrooksido
kaj metano inter la
atmosfero kaj la arbaro.
Ĉi tiuj datumoj plibonigos nian
scion pri la rolo kiun
arbaroj ludas en kaptado de
karbono kaj do en
Limigo de klimatŝanĝiĝo.
Ĉi tiu informo estas
precipe grava por
adaptiĝo al klimatŝanĝiĝa
planado je nivelo ne nur loka,
sed ankaŭ tutmonda.
La Universitato de Gento
akiris validigon de
La arbaro de la
la datumoj de la Eŭropa Kongo-baseno
Integrita Karbona reprezentas
Observa Sistemo (IKOS),
kiu permesas al ĝi kunhavigi ilin stokon de CO2
tutmonde.
ekvivalentan al dek
La projekto ankaŭ postulas, ke jaroj da tutmondaj
la Centro por Biodiverseca
Gvatado (Centre
emisioj
de surveillance de la
biodiversité, CBS) situanta
proksime de Kisangani por trovi ĝin”, diras George Mumberé,
monitoru ekosisteman bonfarton esploristo ĉe CIFOR. En la lando kie
per termikaj fotiloj kaj malpli ol 10 elcentoj de la loĝantaro
senpilotaj aviadiloj kaj kolekti havas aliron al elektro, la uzo de
ekologian DNA(eDNA)- brulligno, ĉefe por kuiri, estas grava por
specimenojn – neagresa tekniko homa vivo. CIFOR ne planas malhelpi
por identigi speciojn en naturaj loĝantojn pri uzado de la arbaro por
medioj. iliaj vivbezonoj. Prefere, la Centro
instigas ilin planti aŭ uzi tiel nomatajn
Kunordigita de UNESKO, plibonigitajn karbonigajn teknikojn por
la projekto estas ŝpari krudaĵojn.
efektivigita kun la
Regiona Postdiploma
Izolitaj iniciatoj
Lernejo por la Integrita
Sed ĉi tiuj iniciatoj estas ankoraŭ tro
Administrado de Tropikaj
esceptaj por havi tutmondan efikon.
Arbaroj kaj Teroj (Ecole
Por inversigi la tendencon kaj efike
régionale postuniversitaire
batali kontraŭ senarbarigo, internaciaj
d’aménagement et de
mekanismoj estis starigitaj. Tia estas
gestion intégrés des forêts la kazo kun RESD – Redukti Emisiojn
et territoires tropicaux, el Senarbarigo kaj Arbara Degenero
ERAIFT); la Nacia – kiu promesas rekompenci landojn
Instituto por Studoj kaj kiuj plenumas la kontrakton taksante
Esplorado en Agronomio la karbonon stokitan en la arbaroj.
(Institut National des études En DRK, kelkaj privataj individuoj
et recherches agronomiques, komencis la aventuron vendi “karbonajn
INERA); kaj la departemento de kreditojn” sur la libervola merkato al
la Homo kaj la Biosfera Programo kompanioj, institucioj aŭ individuoj
en la Ministerio pri Medio kaj dezirante kompensi siajn CO₂-emisiojn.
Daŭripova Evoluo.
En Yafunga, loko en la provinco
Tshopo, la loĝantoj estas ankoraŭ
atendantaj la profitojn promesitajn

10 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023

© Axel Fassio
La aerflua turo en la Biosfera Rezervejo Yangambi (DRK) kolektas datumojn por akiri pli bonan komprenon pri kiel karbono esti kaptita.
de Jadora. En 2009, la direktoroj de
la firmao sukcesis konvinki ilin halti
senarbarigi la arbaron. Preskaŭ 780 000
karbonkreditoj estis venditaj, precipe
al la aviada kompanio Delta kaj la itala
energia kompanio Eni. Sed la avantaĝoj
venis malrapide. Kiel rezulto, la malnova
praktiko de brulkulturo, kiu konsistas je
bruligo de arbarkovrita areo per fajro
por ĝin semi, reviviĝas. “Kion ni, la loka
loĝantaro, gajnas el la konservado de
la arbaro?” demandas unu instruisto.
Ĉi tiu sperto lasis amaran guston en la
buŝoj de la lokaj homoj, kiuj sentis ke ilia
tero ne plu apartenas al ili kaj al ili estis
rifuzita aliro al ĝi.
En DRK, la kompenso aŭ alternativoj
ofertitaj al lokaj komunumoj estas
ofte malkonvinkaj. Dume, sciencistoj
efektivigas pli profundajn studojn. La
arbaro de la Kongo-baseno ne emas
malkaŝi ĉiujn siajn sekretojn. Eĉ ĝia
surfacareo estas pridiskutinda: depende
de la takso, ĝi kovras inter 180 kaj 230
milionojn da hektaroj.
Kompreni
por konservi
En 2020, la esplorcentro Yangambi,
situanta en la koro de la arbaro de la
Kongo-baseno, estos ekipita per aerflua
turo por akiri pli bonan komprenon de la
kontribuo de tropikaj arbaroj por mildigi
klimatŝanĝiĝon. Starante 55 metrojn
alta kaj poziciigita ĝuste supre de la
baldakeno, la turo kolektas datumojn
por studi la interŝanĝon de forcejaj
gasoj inter la arbaro kaj la atmosfero
(vidu tekstoskatolon sur paĝo 10).
En konstruaĵo postlasita de la kolonia
epoko, Elassi Ramazani kolektis kaj
konservis plantojn dum pluraj jardekoj
en lian herbarion, la plej grandan en
Centra Afriko. “Ĉi tie ni trovas niajn
memorojn”, insistas la botanikisto antaŭ
siaj bretoj de dosieroj, zorge aranĝitaj
laŭ alfabeta ordo. Preskaŭ 40 elcentoj de
la konga vegetaĵaro troveblas ĉi tie. Sed
tempo elĉerpiĝas. “La baldaŭa danĝero
ne venas de ekstere, sed de interne, de
La arbaro de la Kongo-baseno, fragila trezoro  |
ni, kongolandanoj. Estas tiom da de ni!
Kiel ni malrapidigos la detruadon de la
arbaro?” demandas Elassi Ramazani.
DRK proklamis sin “solvolando” por
la klimata krizo, pro la karbonfiksejo
kiun ĝiaj arbaroj reprezentas. En 2021
la Centr-Afrika Arbara Iniciato (CAAI)
promesis 500 milionojn da dolaroj
al DRK. Sed la vendo de koncesioj
pri nafto kaj tergaso en julio 2022
kaŭzas maltrankvilon, precipe ĉar iuj
el la ekspluatejoj troviĝas en la centra
Kongo-baseno, riĉa je torfejoj. Tiu
delikata karbonfiksejo povus esti ellasita
en la atmosferon pro perturbo sur ĝia
ekosistemo.
-El la angla esperantigis Joel Muhire
(DR Kongo)
11
 LARĜA ANGULO
Lerni inter arboj en
Danio
Kreskanta memestimo, scivolemo kaj teamlaborkapabloj estas
kelkaj el la multaj agnoskitaj avantaĝoj de arbaraj lernejoj, kiuj
prosperas en nordiaj landoj.
E
n la dana arbara infanĝardeno
Krudthus, ĉirkaŭ 30 kilometrojn
norde de Kopenhago, infanoj
pasigas la plej grandan parton
de sia tempo en la arbaro: ili malkovras
skarabojn kaj insektojn sub rokoj kaj
falintaj branĉoj kaj nomas ilin; atestas la
sezonan ŝanĝadon de la folioj; observas
kiel lumbrikoj malkomponas mortintajn
plantojn kaj bestojn por kompreni
la cirkulon de la vivo; kaj fine, saltas
por fiŝkapti aŭ biciklas inter malaltaj
herbejoj.
Ĉio ĉi sonas idilie, kaj la sekreto
de tia pedagogio kuŝas en malferma,
senprema kaj senpretenda alproksimiĝo.
“En la naturo, ne estas tiom da striktaj
gvidlinioj por bona konduto. Infanoj
povas sociumi laŭ novaj manieroj kaj
© Lillian Erud
Infanoj de la infanĝardeno Krudthus dum saltdefio.
12 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023
esti feliĉaj, scivolemaj kaj trankvilaj. Ni
kuraĝigas ilin esti aventuremaj kaj esplori
sian ĉirkaŭaĵon en malferma maniero,
alivorte, esti pretaj vidi la mondon
anstataŭ nur sin mem,” klarigas Hildur
Johnson, instruistino en Krudthus en la
Nord-Zelanda regiono de Danio.
Subĉielaj agadoj ankaŭ instruas al
infanoj civitanan respondecon. Eĉ la plej
En la naturo, ne
ekzistas tiom da
striktaj gvidlinioj
por bona konduto
L erninte rekoni kaj nomi siajn sentojn, la du infanoj
spontanee kunigis siajn manojn.
Mie Olsen
Ĵurnalisto en Kopenhago,
Danio
junaj membroj de la socio okupiĝas pri
daŭripoveco per malgrandaj agoj, kiel
kolekti plastajn rubaĵojn.
“Malnova” invento
Krudthus estas nur unu inter
proksimume mil arbaraj infanĝardenoj
en Danio. La skandinava lando estas
ĉe la tutmonda avangardo de arbar-
lernejoj. Semoj por tio aperis en la 1950-
aj jaroj, kiam la movado de la aŭstro
Rudolf Steiner, konata pro sia alternativa
instrumetodo “korpo-kaj-animo-estas-
unu”, malfermis la unuan privatan
subĉielan infanĝardenon en Stutgarto,
Germanio.
Tiutempe, movi infanojn el klasĉambroj
en “la sovaĝejon eksteran” eble kaŭzus
© Lillian Erud
© Lillian Erud
Flor-kolektaj aktivecoj kombinas malsamajn
lernalirojn, de evoluigado de lerteco ĝis plifortigo de
sociaj kapabloj.
polemikon. Sed, ĉar pli da virinoj
komencis labori plentempe en la 1970-
aj kaj 1980-aj jaroj, kreskis postulo pri
infanzorgado. Privataj infanĝardenoj
malfermiĝis tra la tuta lando, kaj la
fakto, ke ili havis limigitajn disponeblajn
endomajn areojn, montriĝis kiel bono
el malbono.
En la 1990-aj jaroj, grupeto de dediĉitaj
instruistoj transformis la koncepton de
arbara infanĝardeno en novan edukan
aliron por elementaj lernejoj. Lecionoj pri
matematiko, lingvo kaj fiziko ne plu estis
instruitaj nur per nigraj tabuloj kaj libroj.
Anstataŭe, lernantoj nun devas
mezuri la altecon de arbo per koncernaj
trianguloj aŭ esplori kial marakvo igas
ŝipojn rustiĝi pli rapide.
Riska ludo
Laŭ Niels Ejby Ernst, doktoro pri
edukado kaj pedagogio kaj fakulo pri
historio de arbaraj infanĝardenoj, ne
estas hazardo, ke la tradicio evoluis pli
rapide en Danio. “En la dana lerneja
sistemo ni donas al infanoj multe da
noviga lernado kaj ŝancojn por ludi.
Ni ne hezitas preni kelkajn liberecojn
kaj konfidi niajn infanojn,” li diras.
Tamen, ĉi tiu stilo de instruado entenas
certan nivelon de riskotoleremo.
Infano povas fali de arbo aŭ vundi
kruron saltante inter rokoj. Ili povas
malvarmumiĝi aŭ senti timon. “Infanoj
profitas de ‘riskaj ludoj’,” argumentas
Ernst. “Kiam ili sin sentas subjektive sur la
rando de io danĝera, tio plifortigas ilian
La praktiko de atentemo kombinita kun profunda spirado havas trankviligan efikon sur
infanoj.
senton de rezistokapablo. Estas konata
fakto ke infanoj kiuj ludas en arbaroj
kaj verdaj areoj estas pli fortikaj, kaj
fizike kaj mense, ol samaĝuloj sen
aliro al tiaj aktivecoj.” Dum 2013-2017,
la Universitato de Kopenhago faris
ampleksan interfakan instruesploradon
komparante tradiciajn kaj subĉielajn
lernejojn. Ĝi konkludis, ke per la evoluado
de pli fleksebla pensmaniero, lecionoj en
la arbaro plibonigis la infanan kapablon
alfronti surprizan neantaŭvideblan
situacion en ĉiutaga vivo. Iliaj motivoj de
lernado kaj legkapabloj ankaŭ pliboniĝis.
Krome, miskondutemaj infanoj profitis de
la natura medio.
Lernado per scivolemo
“Arbaraj lernejoj aplikas korpan,
sensan kaj vivproksiman instruadon
pere de la natura alproksimiĝo
prefere ol abstraktaĵojn kaj kognan
alproksimiĝon. Ĉio temas pri la
kapablo renkonti la mondon kaj
ekkoni la homojn, artefaritaĵojn kaj
lokojn, kiujn ni volas koni,” diras Karen
Seieroe Barfod, esplorgvidanto ĉe la
Universitato de Kopenhago kaj unu el
la pioniroj en la evoluo de didaktika
instruado ekster la klasĉambro.
La loko ne nepre devas esti arbaro; ĝi
povas ankaŭ esti ia herbejo, marbordo,
marĉo aŭ agrikultura tereno. Gepatroj
devas permesi al siaj infanoj malpuriĝi,
kapti bestojn kaj tranĉi lignon.
© Lillian Erud
Lecionoj en la
arbaro plibonigas
la kapablon trakti
neantaŭvideblan
situacion en la
ĉiutaga vivo
Laŭ Barfod, estas grave agnoski, ke
estas multaj manieroj lerni pri la temo.
Ŝi klarigas kiel arbarlernejoj kreskigas la
kritikan pensadon, sisteman analizadon
kaj kunlaboran kapablon. Estas pli facile
disvolvi ĉi tiujn kompetentojn se vi
kondukas infanojn eksteren por “esplori”
aktualan kazon en la reala mondo, kun
ĉiuj ĝiaj kompleksaĵoj kaj nuancoj.
Konsciaj pri la avantaĝoj de ĉi tiu aliro,
pli kaj pli da gepatroj sendas infanojn
al arbaraj lernejoj nuntempe. Tradiciaj
institucioj, influitaj de la pozitivaj rezultoj,
estas ankaŭ ĉiam pli movante agadojn
eksteren. Estas kreskanta intereso pri
“arbar-pedagogio” en najbaraj landoj
kiel Norvegio kaj Svedio, dum edukaj
specialistoj el la tuta mondo faras
vizitadon por lerni pli pri subĉielaj
lernometodoj.
-El la angla esperantigis Ursula Grat-
tapaglia (Brazilo)
Lerni inter arboj en Danio  | 13
 LARĜA ANGULO
Robert Pogue Harrison:
“Ekzistas fundamenta kunligiteco
inter poezio kaj arbaroj”
En sia libro Arbaroj: La Ombro de la Civilizacio, Robert Pogue Harrison,
profesoro pri Literaturo ĉe la Universitato Stanford (Usono), esploras la
ambivalencan manieron, kiel arbaroj estas prezentataj en la kulturo de
Okcidento.
Kiel estiĝis la “mensa bildo” pri arba-
ro en la okcidenta pensmaniero?
Ĝi devenas de la profunda historio de
la rilato de la okcidenta kulturo kun
la arbara medio, el kiu ĝi faris sian
habitaton. En la kultura imagaro de
Okcidento, arbaro ĉiam okupis am-
bivalencan lokon. Ĝi estas unuflanke
loko de danĝero, alieco kaj perdiĝo.
Ĝi estas subhoma kaj besteca, sed
samtempe ĝi estas loko mistera kaj
ĉarma. Ĝi estas profana, sed ankaŭ
sakrala. En arbaro oni perdiĝas, sed
ankaŭ oni sin trovas. Estas ege mal-
facile teni la ekvilibron inter la ma-
loj kiam oni parolas pri arbaroj en la
imagaro de Okcidento.
Kiam la antikvaj helena kaj romia
socioj komencis evolui ekster arba-
ro, la koncepto pri arbaro kiel origina
loko multe ĉeestis ankoraŭ en iliaj
mitoj. Ĝi estis ligita jen al la “ora epo-
ko”, jen al la homa besteco. El la mi-
toj oni ricevas fortan impreson pri iu
malproksima parenceco inter homo
kaj besto. En la helena mito pri Akteo-
no, ekzemple, ĉasisto fariĝas ĉasaĵo;
homo estas transformita en cervon
kaj ambaŭ suferas la saman sorton.
Kiel simbola signifo de arbaroj evo-
luis tra la historio?
Ĉio ŝanĝiĝis post la ekpopulariĝo de
Kristanismo. La Eklezio, kiu rigardis
suspekteme iun ajn postrestaĵon de
paganismo, kiel adoradon al la arbaraj
dioj, montris sin malinklina al la arba-
14 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023
roj. Tamen ankaŭ sanktuloj rifuĝis en
arbaroj por apartiĝi de la homa socio
kaj renkonti Dion. Tiel en la arbaro
estis eblo malaltiĝi ĝis la nivelo de
besto, aŭ levi propran animon por ko-
muniĝi kun la dieco.
En Mezepoko, multaj arbaroj estis
jam submetitaj al la leĝo. En la angla
kaj la franca lingvoj, la vorto forest/fo-
rêt (el la latina foris, for) estis origine
jura termino por nomi eksterliman
teritorion, kies fruktuzo estis rezervita
al reĝo per regnestra dekreto. Nenio
estis pli ofenda al kamparanoj ol la
malpermeso eniri en la arbaron, kie
regis la privilegio por ĉasado de la
reĝo kaj la nobelaro.
Ekde la antikveco
arbaro estas ligita,
jen al la “ora
epoko”, jen al la
homa besteco
La arbaro estis loko ankaŭ de eks-
terleĝuloj, azilo por fremduloj, bandi-
toj, poetoj kaj frenezuloj. Robin Hood
vivis kaŝite en la arbaro kaj bataladis
kontraŭ la koruptado de justico en la
urboj. En la rakontoj de la Kavaliroj de
la Ronda Tablo, arbaroj estas inica loko
Intervjuo de
Anuliina Savolainen
UNESKO
por kavaliroj: en la arbaro ili remalko-
vras la propran primitivan sovaĝecon,
kiu faras el ili potencajn batalistojn.
Kiam la itala poeto Dante Alighie-
ri perdiĝis en arbarego obskura en la
komenco de la Dia Komedio, la arbaro
povas esti interpretita kiel alegorio de
la peko, la distanciĝo de Dio kaj la era-
ro. De tiu malluma arbaro, Dante de-
vas malsupreniri al la Infero kaj poste
surgrimpi la monton de Purgatorio
por fine alveni al alia arbaro. Ĉi tiu dua
arbaro estas fakte la sama spaco kiel
la antaŭe menciita obskura arbarego,
escepte pro tio, ke la sovaĝa faŭno
malaperis kaj la loko similas nun al
malsovaĝigita parko sub la prizorgo
de la Urbo de Dio. En tiu interpreto,
arbaro denove situiĝas inter la sakra-
leco kaj la profaneco.
Racionalismo ekaperis en la 17-a
jarcento kun la optimisma kredo, ke
per aplikado de la scienca metodo, la
nescio kaj la superstiĉo de la pasinte-
co povos esti venkitaj. En sia Diskurso
pri la Metodo (1637), la franca filozofo
René Descartes elmetis matematikan
aliron por mastri la naturon. En fama
analogio, li diris la jenon: se vi estus
perdita en arbaro, vi devus arbitre
elekti direkton kaj marŝi laŭ rekta li-
nio, kaj fine vi trovos elirejon. Eĉ se ne
estas tie, kien vi volis alveni, ĉiam es-
tos pli bone troviĝi ekster la arbaro ol
ene de ĝi. La rekta linio estas la scien-
ca metodo.
Kun la alveno de romantikismo fine
de la 18-a jarcento, arbaro reakiris en
la kolektiva imagaro sian statuson kiel
loko de profunda spiriteco kaj favora
al revado.
Kiel efikas nuntempe la senarbarigo
sur nian kolektivan imagaron?
Arbaroj ĉiam servis kiel limo. Loĝataj
areoj kutime havas randon de arbaroj
difinantaj la internan lokon. Ili markas
limon aŭ perimetron. Kio okazas kiam
ne plu estas limo? La malapero de ar-
baroj estigas senton de senlokeco. Se
la tuta Tero fariĝus nenio krom sen-
randa maldensejo, ni perdus ĉian sen-
ton de reteno.
Arbaroj estas ankaŭ la fortikaĵo
de kultura memoro. Kiam ili brulas,
ankaŭ la arkivoj de kultura memoro
fariĝas fumo kaj cindroj. Tio egalvalo-
ras al la perdo de aliro al la rekupero
de kultura memoro. Arbaroj nature
aktivigas kelkajn antaŭkonsciajn, kul-
turajn pramemorojn.
Ĝis antaŭ nelonge, ni asociis na-
turon kun konstanta ĉeesto, kiu utilis
kiel mezurilo por mezuri la mallonge-
con de nia restado sur Tero. La naturo
estis tie antaŭ ol ni kaj ĝi estis estonta
tie post nia forpaso. Sed nun ni kom-
prenas, ke la historio de la homaro
povas konduki al la malaperigo de la
referenca kadro, kiun ni kredis stabi-
la kaj konstanta. Ni pripensu tion en
terminoj de teatro: en antikva Grekio,
homoj ĉeestis dramajn prezentojn,
en kiuj la falo de la heroo, la tragedio,
okazis sur subĉiela scenejo, ornami-
ta per montoj kaj maro. Nun ni scias,
ke kaj la dekoracio kaj la heroo mem
povas malaperi. Arbaroj konsistigas
la plej vundeblan dekoracion de la
naturo.
En viaj verkoj, oni povas starigi pa-
ralelaĵon inter literaturo kaj arbaroj:
ili ambaŭ povas esti ilo por “profun-
da perceptado”. Ĉu vi opinias, ke
ankaŭ literaturo riskas dezertiĝon?
Literaturo kaj arbaroj estas tre ligitaj.
Nediskuteblan ateston pri tio do-
nas mitoj, religio kaj literaturo, kiuj
montras, ke la poezia esprimo es-
tas asociita kun arbaro. La logos – la
lingvo en ĝia plej vasta senco – estas
tiu rando, kien lingvo iras kaj esploras
la limojn de tio, kio povas esti dirita
kaj tio, kion oni povas esprimi poezie.
Monotipaĵo (detalo) de la serio Lisières, 2021. Per ĉi tiu stampa pentrotekniko la franca
artistino Hélène Menanteau elvokas la nekonstantecon kaj la poeziecon de la vivo.
Antaŭ ol ekverki mian libron, mi vi-
zitis s-ron Andrea Zanzotto, unu el la
plej gravaj italaj poetoj de la postmi-
lita generacio. Li loĝis en la Alp-mont-
pieda regiono en la nordo de Italio,
proksime de Montello, kie ankoraŭ
troveblas grandaj kaj malnovaj ma-
sivoj arbaraj. La poeto invitis min pro-
meni tra ili kvazaŭ li dezirus montri
al mi, el kie sia poezio devenas. Estis
tiam, kiam mi komprenis, ke ekzistas
ia fundamenta ligiteco inter la poezia
vorto kaj la arbara medio.
Mi tre multe zorgas pri la kreskan-
ta malligiĝo inter la homa vivo kaj la
natura mondo, kaj mi timas, ke poezio
estos – se ĝi jam ne estas – la unua vik-
timo de la perdo de ĉi tiu senpera ligi-
teco. Arbaro estas loko, kien oni eniras
kaj io ajn povas okazi. Estas io mistera
en ĝi, io duonombra aŭ obskura. Poe-
zio eniras tiun duonombron kaj prok-
simigas al ni tion nekonatan, malape-
rintan aŭ malproksiman. Se tiu rara
fonto de poezia inspiro malaperus,
la lingvo riskus fariĝi io pure proza,
koncepta kaj abstrakta. Tiam ni estus
en la dezerto.
-El la angla kaj hispana esperantigis
Pablo León (Argentino)
© Hélène Menanteau
 LARĜA ANGULO
Ĉinaj “ĉielaj dolinoj”
vokas nin al nekonata
mondo
En la jaro 2022 oni malkovris arbaron en giganta dolino
kun profundo de 192 metroj en suda Ĉinio kaj tio far is
sensacion. Tamen tio ne estas la unua tiaspeca malkovro:
sciencistoj jam malkovris ĉirkaŭ 300 tiankeng-ojn. Tieaj
arbaroj estis izolitaj de la ekstera mondo dum miloj da
jaroj kaj hodiaŭ ili estas hejmo de unikaj specioj de bestoj,
plantoj kaj mikroorganismoj.
E
n 2016, mia esplorteamo kaj
mi kune malsupreniris 600
metrojn subtere ĝis la fundo
de la Dashiwei-tiankeng, kiu
situas en la gubernio Leye, la urbo
Baise, Guangxi-a Zhuang-a Aŭtonoma
Regiono, Ĉinio. La esprimo “tiankeng”,
kio signifas “ĉiela fosaĵo” en la ĉina,
rilatas al grandaj karstaj dolinoj kun
krutaj, vertikalaj deklivoj, formiĝintaj
dum milionoj da jaroj en tavoloj de
karbona ŝtonoj.
Ĉi tiu tiankeng-o, la plej granda el
la grupo Dashiwei – geologia loko kiu
inkluzivas 29 dolinojn sur areo de 20
km² – fariĝis konata de la publiko en
1998. La pejzaĝo forprenis nian spiron:
antaŭ ni estis netuŝita, virga, subtera
arbaro, hejmo de 40-metraj antikvaj
arboj kaj endanĝerigitaj sovaĝaj plantoj
devenantaj de la tempo de dinosaŭroj.
Nia grupo laboras por krei kaj
protekti la semfondaĵon de raraj
plantoj kreskantaj en tiankeng-o.
La Guangxi-a Zhuang-a Aŭtonoma
Regiono estas hejmo de proksimume
30% de la Tiankeng-oj de la mondo.
Ni memorigu vin, ke la Guangxi-
karstaj formacioj estis inkluditaj en la
Monda Heredaĵo de UNESKO en 2007.
En la Guangxi-a Instituto de Botaniko,
aligita al la Ĉina Akademio de
16 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023
Sciencoj, ni povis kolekti ĉirkaŭ 1 000
plantospecojn kaj krei infanvartejon
de vivantaj kaj in envitre kreskigitaj
specioj trovitaj en tiankeng-o.
La kruta, ŝtona tereno de la dolinoj
tre malfaciligas esploradon en subteraj
arbaroj. Krome, tie povas esti venenaj
serpentoj kaj moskitoj kiuj portas
gravajn malsanojn. Tamen, ĉiu dolino
malkovrita aŭ valora planto trovita
valoras la riskon.
Rifuĝejo por raraj specioj
Tiankeng-oj formiĝas kiam la tegmento
de subtera kaverno erozias kaj kolapsas.
Sedimento likas tra fendoj en la rokoj,
igante ilin tuneloj kaj kavaĵoj. Tiankeng-
karstoj estas relative fermita medio
kun altaj niveloj de humideco, malaltaj
temperaturoj kaj alta koncentriĝo de
negative ŝargitaj oksigenjonoj. La fundo
de Tiankeng estas konektita al subtera
akvo, kiu tutjare provizas per nutrado la
abundan vegetaĵaron de ĉi tiuj subteraj
oazoj. Kiel rezulto, tie formiĝas primaraj
ekosistemoj kun unikaj bestoj, plantoj
kaj mikrobiologiaj rimedoj.
En 2001, ĉina profesoro Zhu Xuewen
unue publikigis difinon de la esprimo
“tiankeng” en la revuo Science and
Technology Review, tiel sekurigante ĝian
Tang Jianmin
Esploristo de la
Guangxi-a Instituto
de Botaniko ĉe la Ĉina
Akademio de Sciencoj,
specialisto pri konservado
de biodiverseco kaj
daŭripova uzado de
endanĝerigitaj plantoj
en la tiankeng-karstoj,
aŭtoro de la monografio
Esplorado pri la
daŭrigebla uzo de plantaj
rimedoj de la Tiankeng-
karstoj en Guangxi - la
unua verko dediĉita al la
Tiankeng-flaŭro en Ĉinio.
lokon en scienca terminologio. Entute,
300 tiankeng-oj estis malkovritaj en la
mondo, du trionoj el ili estas en Ĉinio.
Tiankeng-oj ankaŭ troviĝas en Papuo-
Nov-Gvineo, Malajzio kaj Madagaskaro,
Slovenio, Kroatio, Italio, Hispanio kaj
aliaj landoj.
Laŭlonge de nia scienca laboro, ni
malkovris multajn rarajn, endemiajn
kaj endanĝerigitajn plantojn. En
studo farita en 2022 kovranta la tutan
Guangxi-regionon, ni trovis 72 speciojn
de nacie protektitaj sovaĝaj plantoj.
Tio indikas, ke la tiankeng-oj servas
kiel rifuĝejoj por endanĝerigita flaŭro
kaj primaraj arbarekosistemoj, sekve
reprezentas specon de natura deponejo
de biodiverseco.
En septembro 2021, d-ro Zhang Ting de
la Kunming-a Instituto de Botaniko, aligita
al la Ĉina Akademio de Sciencoj, malkovris
dum kampesplorado du danĝernivele
endanĝerigitajn plantospeciojn,
Petrocosmea grandiflora kaj Elaeagnus
bambusetorum, kiuj laŭsupoze estis
delonge formortintaj. Estas verŝajne, ke
specioj nekonataj al scienco povas esti
malkovritaj en tia medio.

La pejzaĝo
forprenis nian
spiron: la subtera
arbaro kun
plantoj aperintaj
en la tempo de
dinosaŭroj
Altiro por turistoj
Tiankeng-oj ankaŭ fariĝis populara
turisma vidindaĵo, foje malutile por la
medio: en kelkaj kazoj, homaj aktivecoj
minacas biodiversecon kaj kondukas
al la degenero de subteraj fontoj kaj
arbaroj. Ekzemple, kiel rezulto de la
instalado de observoferdeko sur la
teritorio de la Dashiwei-tiankeng en
2018, grava damaĝo estis kaŭzita al la
biodiverseco de la proksima Baidong
-tiankeng, kie endanĝerigitaj plantoj
estis dehakitaj kaj detruitaj.
La unika ekologia medio de la karstoj
de tiankeng-o estos nerenverseble
perdita, se la disvolviĝo de tiaj turismaj
projektoj baziĝos nur sur ekonomiaj
interesoj. Tial ege gravas, ke dum
primedia taksado de grandskalaj
projektoj influantaj tiankeng-ojn, oni
konsideru ankaŭ la protektadon de
plantaj rimedoj.
Antaŭ kvin jaroj, mi faris studon
en Liuxing-tiankeng, en la gubernio
Leye, Guangxi. Ĝia profundo estas 300
metroj. Ni komencis nian malsupreniron
ĉe tagiĝo kaj atingis la fundon de
la kratero tagmeze. Post mallonga
paŭzo, ni daŭrigis la vojon, armitaj per
kontraŭserpentaj pinĉiloj por sekurigi
la vojon. Je 16:30 mallumo jam atingis
la fundon de la tiankeng-o. Ni devis reiri
supren per la lumo de niaj poŝtelefonoj,
ĉiu el ni estis portanta 15 ĝis 20 kg da
grundo kaj plantospecimenoj.
Endanĝerigitaj plantoj
Dum tiuj foje danĝeraj ekspedicioj, ni
povis malkovri endanĝerigitajn speciojn
kiel Toona ciliata kaj Cypripedium henryi,
kaj ankaŭ rarajn kuracplantojn kiel
Dysosma versipellis kaj korvokulo (Paris
polyphylla).
Kolekto de genetika materialo
permesas al ni fari laboron pri la
konserva biologio de endanĝerigitaj
specioj kreskantaj en tiankeng-o. Precipe
ni interesiĝas pri aroma magnolio
(Manglietia aromatica) - malofta specio
preskaŭ netrovebla en aliaj lokoj. La
rezultoj de nia studo, en kiu ni priskribas
la reproduktajn ŝablonojn de ĉi tiu
planto kaj la ŝanĝojn en ĝia vivejo pro
klimatŝanĝiĝo, liveras la sciencan bazon
por organizi ĝian efikan protekton.
La atmosferaj, mineralaj, biologiaj kaj
akvoresursoj de dolinoj formas la bazon
por la stabileco de iliaj ekosistemoj.
Grundakvo situanta en karsto estas ĉiam
pli uzata por hejmaj celoj kaj por grunda
irigacio. Tiankeng-plantaj rimedoj
kontribuas al la loka ekonomio kaj estas
Ĉinaj “ĉielaj dolinoj” vokas nin al nekonata mondo  |
Profunde densa kreskaĵo en la
Luoquanyan-karsta dolino en la
provinco Hubei (Ĉinio).
© Song Wen
grava fonto de enspezo por la loĝantaro
de karstaj montaraj areoj.
Tial, la protekto de tiankeng-oj ne
devus esti limigita al la protekto de iliaj
plantaj rimedoj, sed kovri ilian tutan
ekosistemon. Krome, estas grava mildigi
la malbonan efikon de homa agado
konsiderante la bezonojn de la loka
loĝantaro. En kelkaj kazoj, la aŭtoritatoj
proponis libervolan translokigon
de loĝantoj al lokoj kun pli favoraj
vivkondiĉoj.
Ĝenerale, politikofarantoj kaj
decidantoj devas fari pli grandajn
klopodojn en komunikado kaj
edukado por pliigi publikan konscion
pri aferoj ligitaj al la eltiro kaj uzo
de raraj kaj endanĝerigitaj plantaj
rimedoj. Sciencistoj devus fari studojn
pri konservado de specioj ekster
iliaj naturaj vivmedioj, kaj intensigi
esploradon pri endanĝerigitaj plantoj
en la zonoj de tiankeng-oj kaj pri evoluo
de la plantekosistemoj situantaj en
ili. Sistema, grandskala kaj interfaka
esplorado rivelos la mekanismon
de dolina formiĝo kaj ni pli bone
komprenos iliajn unikajn sistemojn.
-El la angla esperantigis Chimedtseren
Enkhee (Mongolio)
17
 LARĜA ANGULO Anuliina Savolainen
UNESKO

Papua ĉefo Mundiya

Kepanga: La voĉo de
malnovaj arboj
Indiĝeno de Papuo-Nov-Gvineo, kie kvarono de la arbaroj estis
detruitaj dum la 30 pasintaj jaroj, tradicia ĉefo Mundiya Kepanga
vojaĝas tra la mondo por transdoni la mesaĝon de siaj prauloj: la
arbaro estas la patrino de ĉiuj vivantaj aĵoj. Ĉiufoje, kiam malnova
arbo estas hakita, parto de la homaro mortas.

T
ari, Papuo-Nov-Gvineo, 1965.
Knabo naskiĝis sur mato el
folioj de maljunaj fikusoj en
la alta profunda arbaro. Mu-
ndiya estas lia nomo, prononcita
“Mudeejay”.
Oni plantas arbon, kiel oni faras
por ĉiu naskiĝo kaj morto en la vilaĝo
loĝata de la hulisanoj, indiĝenoj kies
dieto konsistas ĉefe el batatoj. La vi-
laĝo de kabanoj estas ĉirkaŭita de
arbaroj, hejmo de paradizbirdoj, den-
drolagusoj kaj aliaj raraj bestoj. Ĉiuj en
Taro scias, ke la arbaro estas la patrino
de ĉiuj vivantaj aĵoj. Se ĉiuj arboj mor-
tas, ankaŭ tiam la homoj mortos laŭ la
profetaĵo.
La knabo poste forlasis sian vilaĝon
por vivi en la arbaro kiel parto de
plenkreskorito, lasante sian hararon
kreski dum kvar jaroj por ke ĝi estu
uzata en postaj tagoj por fari kapor-
namojn, kaj lernante ĉion pri la naturo
kaj la saĝeco de la prauloj.
Frato de la arboj
Parizo, Francio, 2022. En plenega aŭ-
ditorio ĉe la ĉefsidejo de UNESKO, pli
ol 1300 spektantoj aplaŭdis dum la in-
diĝena kutima ĉefo Mundiya Kepanga
iris al la scenejo.
“Mi supozas, ke en ĉi tiu ĉambro
estas homoj, kiuj ne scias, kie troviĝas
Papuo-Nov-Gvineo. Vi inventis mapo-
jn, do mi sugestas, ke vi konsultu iun
kaj vi vidos, ke la lando situas norde
de Aŭstralio”, li ŝercas.
Oranĝkoloraj plumoj de paradiz-
birdoj moviĝas en la kapornamaĵo el
haroj kaj plumoj. Hejme, kiel tradicia
estro, Mundiya Kepanga strebas trovi
pacajn solvojn por lokaj konfliktoj kiel
ŝteloj de brutoj aŭ teritoriaj disputoj.
Sed ekde la duono de la 2010-aj jaroj,
li ankaŭ vojaĝis kiel mediprotektisto,
el sia fora vilaĝo al internaciaj foru-
moj. “En COP21 (klimata konferenco
de Parizo), en 2015, mi konsciiĝis, ke la
tuta mondo alfrontas klimatŝanĝiĝon,
ne nur ni, papuanoj. Mi komprenis, ke
estas intereso por la tuta homaro aŭdi
la mesaĝon de miaj prauloj.”
Ĉi-foje li faras dumonatan vojaĝon
en Francio, ĉeestante festivalojn, vizi-
tante lernejojn kaj renkontante amas-
komunikilojn kaj urbestrojn por rekla-
mi la venontan filmon pri la luktoj de
indiĝenaj popoloj por ilia lando kaj
arbaroj: La gardistoj de la arbaro (Les
Gardiens de la forêt).
Malantaŭ tio, gazetaraj agentoj
provas sekvi la okupatan horaron de
la viro, kiu diras, ke en lia devenloko,
tempo ne tre gravas.
Lukto kontraŭ neleĝa
senarbigo
La insulo Papuo-Nov-Gvinea havas la
trian plej vastan tropikan arbaron en
la mondo kaj la lando probable havas
pli ol kvin procentojn de la monda
biodiverseco.
Sed laŭ la internacia NRO Societo
de Sovaĝbesta Konservado, kvarono
de la arbaroj de Papuo-Nov-Gvineo
estis detruita dum la pasintaj 30 ja-
roj. Senarbarigado, farita precipe
de fremdaj kompanioj, draste estas
akcelita dum la pasintaj jardekoj en la
orienta duono de la insulo. En 2015,
la lando fariĝis la ĉefa eksportanto
de tropikaj ŝtipoj en la mondo. Oni
povas observi la rezulton sur satelita
mapo: kalvaj partoj kaj palaj vejnoj de
senarbarigaj vojoj interkruciĝas tra la
arbaro.
“Tio ege malgajigas min. Dum fa-
las tiuj arboj, unikaj gigantoj de la
homaro malaperas,” li suspiras. “Ni
neniam revidos ilin. Kaj nun, kun kli-
matŝanĝiĝo, ni ne scias, ĉu tiaj arboj
iam kreskos denove.”
La filmo Fratoj de la arboj (Frères des
arbres), eldonita en 2016 kaj reĝisori-
ta de la francaj filmistoj Marc Dozier
kaj Luc Marescot, sekvas Mundiyan
vojaĝantan tra la lando, por observi
la sanktajn arbarojn esti detruitaj de
lokaj viroj, kiuj bezonas laboron. Miloj
da maljunaj ŝtipoj estas ŝarĝitaj sur ŝi-
pojn ĉiutage.
Kiel okazis tio? En la fruaj 2000-aj
jaroj, oni lanĉis mekanismon konatan
kiel Specialan Agrikulturan kaj Nego-
can Lukontrakton (SABL laŭ la angla
akronimo), kiu permesis al kompanioj

18 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023

 © UNESCO / Christelle ALIX
lui la landon kaj peti permeson senar-
bigi areon de arbaro. Laŭ la loka NRO
ACT Now, de 2002 ĝis 2011, pli ol 50
000 km² da lando, plejparte aparte-
nantaj al indiĝenaj komunumoj, estis
transdonitaj kun promesoj de agrikul-
turo kaj disvolviĝo. Oni ankaŭ prome-

Mi komprenis, ke
estas intereso por
la tuta homaro
aŭdi la mesaĝon de
miaj prauloj

sis laboron.
En la realo, fremdaj kompanioj uzis
SABL-ojn por rapide rikolti la lignon
en difinita areo kaj poste fermi la en-
treprenon aŭ vendi siajn akciojn. “La
kompanioj devas helpi nin konstrui
vojojn, hospitalojn kaj lernejojn. Ĉio,
kion ili faris, estis forhaki arbojn,” diras
Mundiya, aldonante, ke bienuloj, kiuj
plendis pri la misuzoj, estis foje vikti-
moj de timigado.

Kulpiga raporto
Post forta protesto pro ilia misuzo, la
registaro starigis enketan komisionon
por ekzameni la legalecon de la lu-
kontraktoj. La plia emisiado de SABL-
oj estis haltigita post la aĉaj rezultoj,
montrante, ke, ekzemple, preskaŭ 40
elcentoj de la lignoeksportado ĝis
2014 venis de lukontraktoj emisiitaj
kontraŭleĝe. Internacia premo ankaŭ
kreskis. En 2018, Unuiĝintaj Nacioj
esprimis sian maltrankvilon pri rasa
diskriminacio rilate la uzadon de tiuj
lukontraktoj por kontraŭleĝe okupi
landon de indiĝenoj.
Ekde 2019, la nova registaro sin
devigas malpermesi la eksportadon
de krudaj ŝtipoj kaj disvolvi la lokan
lignotraktadan industrion.
Tamen, Mundiya estas konvinki-
ta, ke sen disvolvado, la senarbarigo
daŭros. “La sola afero, kiun posedas
la bienuloj estas arbaroj kaj arboj. Se
vi ne proponas al ili ekonomiajn al-
 undiya Kepanga dum la evento Universitato de Tero okazigita ĉe la sidejo de UNESKO
M
en novembro 2022.
ternativojn, ili devos haki la arbojn
por vivteni sin. Do ege gravas disvolvi
projektojn, por ke la homoj gajnu mo-
non.”
Li kredas, ke unu solvo estas disvol-
vi duarangajn arbarojn. Estas ankaŭ
daŭripovaj agroforstumadaj iniciatoj
rilate kakaon, vanilon, fiŝkaptadon
kaj kafon. “La celo estas disvolvi tiajn
projektojn en lokoj jam damaĝitaj, kaj
ne tuŝi la unuarangajn arbarojn,” li em-
fazas.
La inversa esplorado
Marc Duzier renkontiĝis la unuan fo-
jon kun Mundiya Kepanga en la fruaj
2000-aj jaroj, kiam li vizitis la izolitan
vilaĝon Kobe Tumbiali. Ĉi tiu renkonto
kondukis al serio da fotorakontoj kaj
el tio rezultis en 2007 la fikcia filmo La
Inversa Esplorado (L’exploration inver-
sée), en kiu Mundiya kaj ilia kuzo Polo-
bi estis invititaj al Francio por studi la
okcidentan vivmanieron.
La kulturaj renkontoj kondukis al
precizaj interpretoj de la okcidenta
kulturo, kiel troa konsumismo, rapida
vivstilo kaj urbanizado.
“Kiam mi estis juna, mi kulturis ba-
tatojn kaj mi plantis arbojn, samkiel
miaj gepatroj. Mi kutime iris al la rive-
ro por kapti etajn bestojn kaj fiŝojn,”
rememoras Mundiya. “Ni manĝis ba-
nanojn kaj batatojn kultivitajn en niaj
propraj ĝardenoj, kio ne necesigis mo-
non ŝanĝantan manojn. Pro tutmon-
diĝo, nia rilato kun mono ŝanĝiĝis. Ni
vendas lignon por fari fajron, ni gajnas
monon el ĉampinjonoj, el papilioj, el 

Papua ĉefo Mundiya Kepanga: La voĉo de malnovaj arboj  | 19

 LARĜA ANGULO
nia lando, kaj eĉ el tio, kio kuŝas sub
la grundo.”
En lia vilaĝo, infanoj nun deziras
saĝajn poŝtelefonojn kaj urbanan
vivstilon. “La junuloj deziras moderne-
con, sed aliflanke, ili restas forte ligitaj
al sia lando, siaj montoj, siaj arbaroj,
sia spiritualeco,” li diras kaj aldonas,
“Bonvolu ne pensi, ke mi kontraŭas
disvolvadon. Hodiaŭ, la vivdaŭro kaj
vivkvalito estas pli bonaj danke al
hospitaloj, medicino kaj lernejoj. En la
pasinteco, simpla kazo de diareo po-
vis detrui tutan vilaĝon.”
La efikoj de klimatŝanĝiĝo estas
percepteblaj en la lando de la huli-
Mundiya Kepanga en Popondetto, orienta Papuo-Nov-Gvineo.
20 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023
sanoj. Rikoltitaj batatoj estas invaditaj ilia lando.
de neindiĝenaj parazitoj, la tempera- Kvankam Papuo-Nov-Gvineo ŝajne
turoj altiĝas, la pluvnuboj fariĝas pli progresas kontraŭ neleĝa senarbiga-
maloftaj kaj akvofontoj kaj marĉoj do, oni bezonas la tutan mondon por
sekiĝas. “Vi vere povas senti ŝanĝiĝon kontroli la ruinigajn efikojn de me-
ekde la lasta jardeko aŭ proksimume,” di-detruado kaj tutmonda varmiĝo.
diras Mundiya al ni. “Dum tiuj COP (konferencoj de la
Alia minaco ŝvebas super la Hu- partioj) kaj similaj kunvenoj, homoj
li-arbaro. En la provinco Hela, grande- multe parolas, sed kio vere gravas
ga projekto de likvigita natura gaso estas agi. Mi invitas vin ĉiujn fari ion
estis antaŭ ne longe disvolvita de en via ĝardeno, en via vilaĝo, en via
multnacia firmao. Ĉi tiu projekto pri urbo, provinco, komunumo, lando, ie
resursoeltirado estis fonto de intensa ajn. Nur per ĉies agado ni povas trafi
kolero por la huli-aj bienuloj, kiuj an- rezulton.”
koraŭ ne ricevis ajnan profiton el la
ekstraktado kaj vendado de gaso el -El la angla esperantigis Trefflé Mercier
(Kanado)
© DOZIER Marc / hemis.fr
 Tin Fischer
Ĵurnalisto el Berlino,
Germanio

Karbonaj kreditoj, ĉu la arbo

kiu ne lasas vidi arbaron?
Por redukti sian klimatan efikon, kompanioj povas krei arbarajn
“karbonajn kreditojn” per financado de projektoj, kiuj malhelpas
ekspluaton de areoj je risko de senarbarigo. Tamen, oni ankoraŭ ne
scias la efikecon de la mekanismo sur mildigo de klimatŝanĝiĝo.

V
aloro de dehakita arbo estas facile kalkulebla: al arbaro sen via protekto. Kaj vi devas certigi, ke arbaro
nuntempe, ligno valoras proksimume 350 USD. daŭre staras kaj stokas tiun kompensitan karbonon dum
Tamen, kiom valoras staranta arbo? Ĝi evidente jardekoj, kiel faras sun- aŭ ventobieno.
valoras por biodiverseco, klimato, homoj kaj Ĝis nun, gravaj organizoj pri normigo kaj atestigo, kiel
agrikulturo: arbaro estas vivejo por birdoj, konservas kar- Gold Standard, ne atestas karbonajn kreditojn por “evito de
bonon, donas ombron kaj reguligas pluvon. Tamen tio ne senarbarigo“. Ankaŭ landoj ofte ne uzas ilin. Tiuj kreditoj
estas financa valoro, kaj tio lasas arbarojn detrueblaj. ne estas parto de la merkato de Protokolo de
Tiel, nova ideo aperis. Kioto. Tamen, en 2006, organizo nomita
Dum la Klimata Konferenco de UN en Verra, subtenata de privata sektoro,
2005 en Montrealo, aperis propono decidis krei normon por tiaj ar-
de Papuo-Nov-Gvineo kaj Kosta- baraj kreditoj – aro de regu-
riko. Ĝi deklaris, ke evoluantaj loj por statistike antaŭdiri
landoj havas “malfortan insti- kio okazos al arbaro sen
gon por malhelpi senarbari- protekto. Krome, Verra
gon“, pro “manko de enspe- kreis “asekursistemon“
zo el starantaj arbaroj“. Kiel por trakti la aferon de
solvo ĝi sugestis “pli kom- konstanteco. Ekzemple,
pletan merkatan taksadon“ se protektita arbaro, kiu
pri tiaj starantaj arbaroj. jam generis karbonajn
Por simple diri, jen preza kreditojn, estas detruita
etikedo por starantaj arboj. en incendio. La tuta kar-
bono, kiun la arbaro stokis,
Merkata logiko estas reen en la atmosfero.
Tamen, nun ĝi ankaŭ povas
Ne ekzistas merkato por ombro aŭ esti kompensita per kreditoj de la
birdaj nestoj. Tamen la Protokolo de Kioto asekuro. Tial la kreditoj konservas sian 
© Boris Séméniako por UNESKO-Kuriero

en 1997, kreis merkaton por emisioj de karbo- valoron.

no, kie landoj povus komerci inter si per la tiel Staranta arbo finfine havas prezon. Ĝi iĝis
nomataj karbonaj kreditoj. Oni povus kompensi
CO2-emisiojn subtenante aliulojn eviti la saman
kvanton da emisioj, ekzemple per konstruado
de centralo de renovigebla energio.
La ideo estis uzi la saman merkatan mekanis- Protekti arbarojn
mon por arbaroj. Ĝi estis polemika de la komen-
co. Ekzistantaj starantaj arbaroj ne sorbas plian
fariĝis komerca
karbonon; ili ricevas kreditojn por evitado de el- entrepreno
lasoj kaj senarbarigo. Do vi devas scii kio okazus

Karbonaj kreditoj, ĉu la arbo kiu ne lasas vidi arbaron?  | 21

 LARĜA ANGULO

komercebla varo, surbaze de kompleksa statistiko. Kio es- Kun la klimata striko gvidita de sveda aktivulino Greta
tas efektive komercita estas papero – aŭ eniro en datumba- Thunberg en 2018, la klimata movado akiris impeton. Li-
zo – kiu konfirmas, ke hipoteza scenaro ne okazis. bervolaj karbonaj kompensoj baldaŭ fariĝis grava varo. Fir-
maoj el ĉiuj sektoroj volis fariĝi klimate neŭtralaj, aŭ alme-
Miliarddolara industrio naŭ pruvi, ke ili klopodas. Granda parto turnis sin al kreditoj
de evitita senarbarigo. En 2021 la kreditoj de evitita senar-
barigo konsistigis preskaŭ trionon de la libervola karbona
Projektoj pri protekto de arbaroj estis starigitaj en evolulan-
doj, de Peruo ĝis Demokratia Respubliko Kongo kaj Indone- merkato, nun miliarddolara industrio.
zio. Nuntempe, estas ĉirkaŭ 90 tutmonde. Kelkaj projektoj
estas gviditaj de ekologiaj organizoj kaj agentejoj, kelkaj eĉ Senkuraĝiga efiko
de privataj kompanioj. Protekti arbaro-
jn fariĝis komerca entrepreno, almenaŭ Sed, ĉu la projektoj vere reduktas se-
tiel ŝajnas. narbarigon? Thales West, sciencisto
Tamen, komence, karbonaj kreditoj pri naturmedio kaj asistanta profesoro
– kiuj celis malvarmigi klimaton – ne Ne ekzistas ĉe la Libera Universitato en Amsterda-
estis gravaj varoj. Merkata postulo estis mo, komparis similajn arbarojn kun
malalta. Firmaoj libervole aĉetus karbo- merkato por protekto kaj sen protekto de karbonaj
najn kreditojn por kompensi siajn emi- ombro aŭ birdaj kreditoj. Mi estis parto de teamo de
siojn, sed politika kaj publika premo ĵurnalistoj el The Guardian, Die Zeit kaj
estis malalta. nestoj SourceMaterial, kiuj analizis la rezultojn

© Boris Séméniako por UNESKO-Kuriero

22 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023


de West. Ni trovis, ke 94 procentoj de la karbonaj kre-
ditoj de projektoj, kiujn ni ekzamenis, estis senvaloraj
por la klimato. Evidentiĝis, ke projektoj ofte troigis siajn
raportojn pri kio okazus al tiuj arbaroj.
Laŭ mi, estas klare kio misfunkciis: kiam klimata valo-
ro de “starantaj arbaroj“ estas kalkulita, neniu ĉe la tablo
havas naturan intereson teni nombrojn malaltajn. Tiuj,
kiuj protektas arbarojn, volas generi kiel eble plej mul-
tajn kreditojn. Tiuj, kiuj aĉetas la kreditojn, volas ricevi
kiel eble plej multajn kreditojn. Tiuj, kiuj sigelas la in-
terkonsenton, gajnas kotizon el ĉiu kredito. La naturo
de tiu virtuala produkto kondukas al bizara situacio, ke
ĉiuj implikitaj partioj – vendisto, revendisto, normigaj
organizoj, aĉetantoj – volas grandajn nombrojn. Do ili
havas grandajn nombrojn.
94% de la karbonaj
kreditoj ekzamenitaj estis
senvaloraj por la klimato
Nova politika kadro
Solvo por tiu konflikto de interesoj povus esti nova po-
litika kadro, kiu estas starigota. Post la Pariza Klimata
Interkonsento en 2015, ĉiu lando en la mondo devas
difini klimatajn celojn. Tio signifas krei arbarajn inventa-
rojn kaj taksi senarbarigon. Se projektoj por protektado
de arbaroj volas generi kredindajn karbonajn kreditojn,
ili devos iri al nacia naturmedia agentejo kaj peti, ke tiuj
kreditoj estu deprenitaj de la nacia karbona konto. Tio
povos esti grava en estonteco, ĉar ĝi finfine alportas al
la tablo partion, kiu havas naturan intereson konservi
malalta la kvanton da kreditoj por starantaj arbaroj: ni,
la socio, reprezentita de la ŝtato.
En la merkato nuntempe ekzistas sennombraj fir-
maoj kaj iniciatoj por establi pli precizajn kalkulojn por
arbaraj projektoj. La havebleco de facile uzebla cifereca
teknologio povus ankaŭ faciligi al posedantoj de mal-
grandaj arbaroj konverti ilin en projektojn de karbonaj
kreditoj.
Sed kial kompensi nur karbonon? En lia malutopia
satiro Venena Lumposuĉulo, la brita verkisto Ned Beau-
man imagas mondon kie firmaoj aĉetas “formortajn
kreditojn“, kiuj donas al ili “absolutajn rajtojn pri iu ajn
specio sur la tero“. Ĉiu malbonaĵo farita al naturo povas
esti kompensata en nulsuma ludo. Ĝi estas romano, sed
ne tute fikcia. “Biodiversecaj kreditoj“, kiuj kvantigas pli-
bonigojn en naturaj vivejoj, estas emerĝanta koncep-
to. Birdaj nestoj sur arboj? Ili povus ankaŭ finfine fariĝi
varo.
Arbaroj de Monda Heredaĵo:
karbonfiksejoj sub premo
Se protektitaj kaj konvene administritaj, arbaroj en lokoj
de Monda Heredaĵo de UNESKO, funkcias kiel fortaj
stokantoj de karbono, laŭ raporto de 2021, Arbaroj de
Monda Heredaĵo: karbonfiksejoj sub premo.
La esploro trovis, ke tiuj arbaroj ensorbas 190 milionojn
da tunoj da CO₂ el la atmosfero ĉiujare – kvanton
kompareblan al proksimume duono de la jara CO₂-
emisiado de Britio el fosiliaj fueloj. Krome, ilia sorbado
de CO₂ dum longaj periodoj permesis stokadon de
proksimume 13 miliardoj da tunoj da karbono. Se tiu
stokita karbono estus liberigita en atmosferon kiel CO₂,
ĝi estus ekvivalenta al 1,3-oblo de la totala jara monda
CO₂-emisiado de fosiliaj fueloj.
Tamen, 10 mondaj heredaĵaj arbaroj el 257, liberigis
pli da karbono ol ili ensorbis. En kelkaj lokoj tio okazis
pro senarbarigo celante agrikulturon. Incendioj, ofte
ligitaj al severaj periodoj de sekeco, ankaŭ estas grava
faktoro. Aliaj ekstremaj veterfenomenoj, kiel ekzemple
uraganoj, kontribuis ĉe kelkaj lokoj. La trovoj ankaŭ
indikas, ke sorbado kaj stokado de karbono probable
suferos ŝanĝojn en pluraj lokoj en venontaj jaroj.
La raporto proponas fortan kaj daŭran protekton de
Mondaj Heredaĵoj de UNESKO kaj iliaj ĉirkaŭaj pejzaĝoj
por certigi, ke iliaj arbaroj povas daŭre funkcii kiel
fortaj karbonaj ensorbejoj kaj stokejoj por estontaj
generacioj. Por atingi tion, la raporto rekomendas
rapide respondi al klimataj okazaĵoj, kaj konservi kaj
plifortigi ekologian kunecon per plibonigita pejzaĝa
administrado.
La raporto prezentas la unuan sciencan esploron pri
klimataj avantaĝoj de mondaj heredaĵaj arbaroj de
UNESKO. Kombinante satelitajn datumojn kaj surlokan
kontrolon, esploristoj de UNESKO, Monda Resursa
Instituto (WRI) kaj la Internacia Unio por Konservado
de Naturo (IUKN) kalkulis totalan kaj netan ensorbon
kaj ellason de karbono de la arbaroj inter 2001 kaj 2020,
kaj determinis kaŭzojn de kelkaj emisioj. Kun grandeco
inter 18 hektaroj (Sejŝeloj) kaj pli ol kvin milionoj da
hektaroj (Protektitaj Areoj en Centra Amazonio, Brazilo),
mondaj heredaĵaj arbaroj de UNESKO kovras pli ol 69
milionojn da hektaroj tra la mondo.
-El la angla esperantigis Rafael Lima (Brazilo)
Karbonaj kreditoj, ĉu la arbo kiu ne lasas vidi arbaron?  | 23
 LARĜA ANGULO
Indiĝena solvo por
senarbarigo en
Amazono
La plej protektataj tropikaj arbaroj en la mondo estas tiuj,
kie loĝas indiĝenaj popoloj. Laŭ la brazila Konstitucio,
indiĝenaj komunumoj havas ekskluzivan aliron al la natur-rimedoj
en iuj partoj de siaj teritorioj. Sed la proceduro estas longa
kaj nun kovras nur etan parton de la amazona pluvarbaro.
“S
e la arbaro plu staras,
tio estas danke al la
ĉeesto de indiĝenaj po-
poloj. Kaj nun tio estas
la plej grava misio en nia planedo. Ĉar
ĝi estas misio, kiu ne nur sekurigas
nian vivon, sed ankaŭ la vivojn de ĉiuj
homoj”, diris Txai Suruí, aktivulino de
la etno paiter-suruí kaj kunordiganto
de la indiĝena junulara movado en
brazila ŝtato Rondônia, en antaŭne-
longa diskurso.
Ŝi apartenas al tutmonda movado,
kiu pledas por ke ĉiuj indiĝenaj teri-
torioj en Amazono, aparte en Brazilo,
estu oficiale agnoskitaj de la registaro,
procezo konata kiel “demarcação” (li-
migo). La principo de limigo, difinita
en la brazila Konstitucio, reliefigas la
rajtojn de indiĝenaj popoloj je la ter-
pecoj, kiujn ili tradicie okupis.
La tradiciaj praktikoj de la indiĝe-
naj popoloj favoras daŭripovan admi-
Kvankam indiĝenaj popoloj
konsistigas nur 5% el la monda
loĝantaro, ili protektas 80%
de la monda vivodiverseco
24 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023
nistradon de la arbaroj – tiuj grupoj ne
kutimas praktiki intensivan bovbre-
dadon nek uzas grandajn maŝinojn.
Kvankam indiĝenaj popoloj konsis-
tigas nur kvin elcentojn de la monda
loĝantaro, ili protektas 80 elcentojn
de la monda vivodiverseco kaj la plej
bonfartaj tropikaj arbaroj situas en
protektitaj indiĝenaj areoj.
Inter 1990 kaj 2020, indiĝenaj teri-
torioj agnoskitaj de la registaro en Bra-
zilo spertis perdon je nur unu elcento
de la originala vegetaĵaro, dudek
fojojn malpli ol en privataj areoj, laŭ
la datumoj de esplorkolektivo Map-
Biomas. Alia raporto de Superrigardo
de la Anda Amazona Projekto (Moni-
toring of the Andean Amazon Project,
MAAP) montris en marto 2023, ke
protektitaj areoj kaj indiĝenaj terito-
rioj en la amazona pluvarbaro spertis
nur unu trionon de la perdoj de primi-
tiva arbaro kiel neprotektitaj areoj.
Liz Kimbrough
Ĵurnalisto por
Mongabay,
neprofitcela
platformo por
konservado kaj
mediscienco en
Usono
Antaŭkonsulto
“Diri, ke iu teritorio estas indiĝena, tio
estas diri, ke en tiu terpeco ne estas
permesata minado, ne estas perme-
sata individua privata posedaĵo kaj
ĉio, kio tuŝas tiun terpecon bezonos
trairi la procezon de libera kaj infor-
mita antaŭkonsulto kaj konsento kun
indiĝenaj popoloj,” diras Ana Carolina
Alfinito, jura konsilanto de la usona
NRO Amazon Watch.
La limiga procezo en Brazilo, kie
troviĝas la plej granda parto de Ama-
zono, estas longa kaj kompleksa. Post
kiam la indiĝena grupo submetas
raporton, kiu atestas, ke la teritorio
estas tradicie posedata aŭ estas nece-
sa por konservi ilian vivostilon, apro-
boj necesas de la prezidanto de la
Nacia Fondaĵo por Indiĝenaj Popoloj
(FUNAI), kaj de la ĵus kreita Ministerio
de Indiĝenaj Popoloj. Fine la procezon
validigas la prezidento de Brazilo.
Post la limigo venas la plej malfa-
cila parto: forigi la neindiĝenajn oku-
pantojn de tiu terpeco kaj garantii,
ke la teritorio estos disponebla por la
indiĝenaj popoloj al kiuj ĝi apartenas.
Tiu ĉi procezo povas esti longa, kom-
plika kaj perforta.
 © Genilson Guajajara

Juna aktivulino Djelma Viana, el la etno Guaĵaĵara de la indiĝena teritorio de rivero Pindaré, en norda Brazilo.
La folio, kiun ŝi tenas, estas uzata por kuracado en la tradicia medicino.

Malgrandaj venkoj
Brazilo nuntempe havas 733 indiĝe-
najn teritoriojn, el kiuj la registaro Protektitaj areoj kaj indiĝenaj
agnoskis 496. La restantaj 237 es-
tas en malsamaj staĝoj de la limiga
teritorioj en la amazona pluvarbaro
proceduro. spertis nur unu trionon de la perdoj
“Tiuj ĉi venkoj, tiuj ĉi formalaj paŝoj,
kiuj agnoskas la tradician karakteron de praarbaroj kompare kun la
de la terpeco, estas gravaj,” asertas Al-
finito, “sed tio estas daŭra kaj konstan- neprotektitaj areoj
ta batalo.”
Gravas rememori, ke la limigo ne
kreas ion novan, sed oficiale agnoskas
la rajtojn de la indiĝenaj popoloj al ilia
teritorio jam ekzistanta. plurajn problemojn, inkluzive de mul- Munduruku. “Ne gravas ĉu la teritorio
Indiĝenaj teritorioj, eĉ tiuj, kiuj es- toblaj pretendoj, invadoj, terkaptado, estas limigita aŭ ne, la teritorio estas
tas oficiale agnoskitaj, alfrontas plu- kaj neleĝaj aktivaĵoj kiel minado, ar- nia!”
rajn problemojn. Preskaŭ 10 elcentoj bohakado kaj drogaĉovendado.
de la oficiale difinitaj teritorioj ne “Ni plu prizorgos nian teron dum
havas la protekton kun garantio de ili plu atakas nin,” diras Maria Leusa -El la angla esperantigis James
la Konstitucio; tiuj teritorioj suferas Munduruku, gvidantino de la etno Rezende Piton (Brazilo)

Indiĝena solvo por senarbarigo en Amazono  | 25

 LARĜA ANGULO
Malkovri vivon en
kanopeo
Longe konsiderita nealirebla, kanopeo malkaŝas kelkajn siajn
sekretojn nun, kiam sciencistoj havas la ilojn kaj teknikojn por esplori
ĝian kompleksan ekosistemon. Nalini Nadkarni, profesoro pri biologio
ĉe la Universitato de Utaho (Usono), priskribas la arbopintan mondon
plenan je grandega diverseco de plantoj kaj bestoj.
Vi pasigis kvar jardekojn studante la
arbaran kanopeon. Kion vi vidas kaj
sentas, kiam vi forlasas la mallumon
de la arbara planko kaj supreniras al
la pintoj de arboj?
Kio ĉiam mirigas min kiam mi grim-
pas la kanopeon estas konstati
tiom grandegajn diferencojn, pri
kaj mikroklimato kaj biologio, nur
30 metrojn super la arbara planko.
Por atingi la arbojn de mia studo en
Monteverde, Kostariko, mi devas
unue marŝi laŭ malluma kaj humida
arbara planko dum ĉirkaŭ unu horo.
La arbaro aperas kiel grupo de altaj
cilindroj kun baldakeno kiu ŝajnas esti
granda makulo de verdo. La koloroj
estas silentigitaj. La sonoj estas sufoki-
taj. Ne estas vento.
Sed kiam vi supreniras, tio, kion vi
sentas, estas laŭgrada ŝanĝiĝo en la
ĉirkaŭaĵo kiam vi atingas la arbopin-
tojn. Estas malsama mikroklimato tie
supre: pli da sunlumo, pli altaj tem-
peraturoj kaj pli da vento. Sonoj es-
tas vivaj kun kolibro vipanta apude
aŭ la hurlantaj simioj vokantaj unu la
alian. Orkideoj kaj bromelioj estas va-
riaj kaj nekredeble abundaj. Kaj estas
grandega diverseco de kanopeaj sen-
vertebruloj. Ĉiuj ĉi tiuj specioj de plan-
toj kaj bestoj, kiujn ni neniam vidis sur
la planko de la arbaro, evoluis dum
jarmiloj por adapti sin al ĉi tiu malsa-
ma mikromedio kaj aranĝo.
26 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023
La diverseco
de insektoj
malkovrita en la
arbara kanopeo
kondukis
sciencistojn nomi
ĝin la lasta limo
de biocenozo
Ĝis antaŭ nelonge, arbar-ekologoj
studis kompleksajn kanopeajn eko-
sistemojn sen forlasi la teron. Kio
ŝanĝiĝis de kiam sciencistoj atingis
la kanopeojn antaŭ kvardek jaroj?
En 1983, la entomologo Terry Erwin
de la Instituto Smithsonian (Usono),
uzis insekticidan nebulon por studi
la skarabojn kaj insektojn kiuj vivas
en la arbara kanopeo. Li esence pafis
ĉi tiun nebulon supren en la kanopeo
ĉe tagiĝo kaj la insektoj falis sur la ar-
baran plankon. Kion li lernis estis ke
ekzistas grandega kvanto da insekta
diverseco tie supre pri kiu homoj ne-
niam sciis. Tio igis lin nomi la arbaran
kanopeon la lasta biocenoza limo.
Poste, kelkaj pioniroj komencis uzi
teknikojn de montogrimpado por le-
viĝi al la arbara kanopeo. Tio estis vera
Intervjuo de
Katerina Markelova
UNESKO
turnopunkto por nia kompreno de ĉi
tiuj ekosistemoj ĉar ĝi permesis studi
la organismojn kie ili vivas. Aliaj me-
todoj rapide disvolviĝis, kiel ekzemple
pasejoj inter arbaraj kanopeoj por
observi konduton de arbaraj mamu-
loj kaj birdoj, kaj la uzo de gruoj por
konstruado por atingi super la arbara
kanopeo kaj studi la ligon de la atmos-
fero kun la vivanta biocenozo. Franca
grupo estrita de Francis Hallé inventis
la baldaken-floson, varm-aerbalono
kun floso kiu povas esti malaltigita sur
la supro de la arboj, kaj la kanopea ve-
ziko kiu povas navigi sian vojon ĉirkaŭ
la arboj. Kaj plej lastatempe, ni uzis
foran sentadon, satelitajn bildojn kaj
senpilotajn aviadilojn.
Epifitoj – plantoj kiuj kreskas sur
aliaj plantoj, kiel orkideoj, muskoj
aŭ likenoj – estas via ĉefa kampo de
scienca esploro. Kian rolon ili ludas
en la arbara ekosistemo?
Epifitoj estas tre diversa grupo de
plantoj kiuj ricevas subtenon de la ar-
boj, sed, male al parazitaj plantoj, ne
havas radikajn ligojn al vaskulaj siste-
moj de iliaj gastigantoj. Dum evolua-
do, epifitoj disvolvis la fiziologian kaj
anatomian kapablon kapti kaj reteni
la atmosferajn nutraĵojn kiuj ĉeestas
en gutetoj de pluvo kaj nebulo.
Ili kaptas nutraĵojn el ekstero de
la ekosistemo kaj poste faras ilin dis-
poneblaj por plantoj kaj bestoj kiuj
estas ene de la ekosistemo. Unu el
niaj studoj montris, ke triono de ĉiuj
furaĝkolektaj vizitoj por nektaro, su-
kero kaj muskoj de birdoj kaj arbaraj
mamuloj celas la epifitajn rimedojn.
Kaj ses birdospecioj montriĝas epifitaj
specialistoj, ĉar ili uzas ilin por pli ol 90
procentoj de siaj furaĝkolektaj vizitoj.
Nia konkludo, konfirmita de aliaj stu-
doj, estis ke epifitaj plantoj plenumas
ŝlosilan rolon en nutra cirkulo.
Vi kondukis studojn pri arbaraj ka-
nopeoj sur kvar kontinentoj. Kio es-
tis via plej okulfrapa malkovro?
Epifitoj, per putriĝo, kreas la kano-
pean grundon, kiu povas atingi unu
metron profunde. Ili estas riĉaj je nu-
traĵoj kaj estas loĝataj de senvertebru-
Nalini Nadkarni sur branĉo 35 metrojn super la grundo, proksime al pinto de strangola figo en la arbaro Monteverde, de Kostariko.
loj, mikroboj kaj eĉ lumbrikoj. Iuj arboj
povas efektive elmeti radikojn el siaj
propraj branĉoj kaj trunkoj kiuj trape-
netras ĉi tiujn matojn de kanopea
grundo kaj preni supren nutraĵojn kaj
akvon el ili. La fakto ke arboj kapablas
kreskigi radikojn alte super la arbara
grundo laŭvorte “blovis mian men-
son“.
Mi ankaŭ lernis tion: kvankam
epifitoj ŝajnas tiel viglaj kaj mirinde
potencaj, ili ne estas rezistemaj al fi-
zika perturbo. En 1987, mi faris serion
da eksperimentoj en kiuj mi senigis
branĉojn de epifitaj matoj je unu me-
tro for de la branĉo por vidi kion la epi-
fito farus por reveni. Mi antaŭvidis ke
ĝi rekreskus tre rapide kaj tio trudiĝus
de ekstere kiel herbo. Sed mi eraris pri
ambaŭ kalkuloj. Ĝi ne refariĝis ĝis 13
jaroj post tio, kiam mi vidis la unuajn
signojn de rekoloniigo, kaj 22 jarojn
poste nur 40 elcentoj de la originala
kovrilo estis restarigitaj.
Kiaj novaj specioj estis malkovritaj
en la baldakeno?
Ni daŭre trovas novajn speciojn, pre-
cipe orkideojn kaj senvertebrulojn.
Sed estas vere malfacile kaj verŝajne
neeble je ĉi tiu punkto taksi, ke multaj
pli restas ankoraŭ malkovritaj. Tio vere
estas parte pro nia nescio de kio jam
estis tie supre. Ni povas fari tion por
aliaj plantgrupoj, por arboj, ekzemple.
Laŭ studo de 2022, publikigita en la
usona scienca revuo Proceedings of
the National Academy of Sciences, el
proksime 73 000 arbospecioj en la

© Christian Sinibaldi
Malkovri vivon en kanopeo  | 27
 LARĜA ANGULO

mondo verŝajne 9 000 daŭre restas

© Sybil Gotsch
nekonataj. La kanopeoesploristoj
simple ne havas tian bazan datumba-
zon je ĉi tiu punkto.

Ni estas konstante
trovantaj novajn
speciojn en la
kanopeo, precipe
orkideojn kaj
senvertebrulojn

Ekde meze de la 1970-aj jaroj vi

koncentriĝis sur la kostarika nuba
arbaro en Monteverde. Kial ĝi estas
speciala?

Kvankam nubaj arbaroj konsistigas je

tre malgranda proporcio de malden-
sarbaroj, ili havas unikan strukturon,
komponadon kaj funkcion. Ili kreskas
sur tropikaj montoj kaj ilia plej grava
klimata karakterizo estas la ĉeesto de
ventopelita nebulo kaj nubo. Kiam
la varma akvo, kiu formiĝas super
la oceano, moviĝas enlanden per la
alizeo, ĝi renkontas montojn kaj mal-
varmiĝas, fariĝanta nebulo kaj nuboj.
Ĉi tiu humida aero liveras nutraĵojn al
nubaj arbaroj. Pro klimatŝanĝiĝo, tio
postulas pli longan tempon kaj plian
altecon por ke la kondensado okazu.
Kiel rezulto, la arbaroj malpli ekspo-
niĝas al la nutraj nuboj kiuj, en kelkaj
kazoj, moviĝas la tutan vojon supren
kaj eĉ super la montoj sen renkonti la
tutan arbaron, finfine.
Kontribuo de nubaj arbaroj al la
monda biodiverseco estas nepropor-
cie alta, ĉar ili estas hejmo de multaj
endemiaj specioj. Kiam mi estis diplo-
miĝinta studento, unu el tiuj mirindaj
nubarbaraj endemiuloj estis la ora
bufo. Vi nur povis vidi ĉi tiujn brile ko-
lorajn estaĵojn dum la tre seka sezono
L a altaj branĉoj de tropikaj montararbaroj estas kovritaj de abunda
vegetaĵaro.
kiam ili estis elirantaj por reproduktiĝi.
La fenomeno El Niño, okazinta en Kos-
tariko en 1988, kaŭzis ilian formorton.
Vi dediĉas parton de via tempo por
levi publikan konscion pri la decida
rolo ludata de arbaroj. Ĉu via voko
estas aŭdata?
Krom sia ekologia valoro, arbaroj
tuŝas larĝan spektron de aliaj decidaj
valoroj, ĉu ili estas estetikaj, ĉu eko-
nomiaj aŭ spiritaj. Kiam ni okupiĝas
pri la arbaro, ni fizike sentas nin pli
bone, niaj streĉo kaj angoro estas
reduktitaj. Mi pasigis multajn jarojn
provante alporti sciencajn prelegojn
kaj projektojn pri konservado ekster
akademio, ekzemple, al malliberigitoj
al kiuj oni neas aliron al la naturo. Ni
vidas evidentecon de plibonigoj en
ilia mensa sano.
Arbaroj inspiras arton, poezion kaj
muzikon. Kiam mi alportas artistojn al
la baldakeno, ili kreas pecojn de bil-
darto, rep-kantoj kaj poezio, kiujn ili
tiam prezentas per poeziaj legaĵoj aŭ
prezentadoj de moderna danco. Se ni
povas alporti la valorojn de naturo al
tiuj lokoj, ni povus havi pli bonan ŝan-
con vastigi la spektantaron kaj kontri-
buantojn al konservado de arbaroj. Mi
pensas, ke sciencistoj havas rolon por
ludi en tio.
-El la angla esperantigis Kim Ribeiro
(Brazilo)

28 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023

 Guy Sabourin
Ĵurnalisto en
Montrealo, Kanado

En Kanado, naturo
estas preskribata
Ekde 2020, kelkaj kanadaj provincoj permesas al trejnitaj
kuracistoj preskribi promenadojn en arbaroj al anksiaj
pacientoj por malpliigi la nivelojn de streĉo kaj plibonigi
ilian vivkvaliton.

V
incent Beaubien bezonas
iri al arbaro regule. Li iras
tien por pikniki ĉe fajro,
dormi aŭ simple prome-
ni. La 33-jara konstrua laborestro,
kiu loĝas en Delson, ĉirkaŭurbo de
Montrealo, sentas la bonefikon de tiu
kontakto kun la arboj post nur kelkaj
paŝoj en la arbaro. “Tio donas al mi la
pacon kaj la serenecon, kiujn mi be-
zonas. Tiuj estas la emocioj, kiujn mi
kunportas hejmen.”
“For de bruoj kaj distraĵoj, vi
konscias, ke vi estas parto de tuto,”
© Carla Indipendente por UNESKO-Kuriero
diras Danièle Allaire, emerita in-
fanĝardenestrino, kiu loĝas en Bro-
mont, je okdek-kelkaj kilometroj
oriente de Montrealo. “Kvankam es-
tas malfacile klarigi ĉi tiun okazaĵon,
tamen vivi meze de arbaro konsolas
min.”
Preter la avantaĝoj, kiujn oni povas
empirie senti dum promenado en
la naturo, arbar-mergiĝo ŝajnas esti
bonefika por nia sano. Ĝis tia punkto,
ke nun eblas en Kanado havi tion
preskribita de via kuracisto. Lanĉita
la unuan fojon en 2020 en Brita Ko-
lumbio, la prova eksperimento estis
de tiam etendita al aliaj provincoj kiel
Ontario, Manitobo kaj Kebekio. Ĝi
permesas al kuracistoj proponi pro-
menadojn en la arbaro kiel parton
de specifa programo nomata Parka
Preskribo. Ĝi ankaŭ povas doni senpa-
gan aliron al naciaj parkoj.
Efiko sur streĉo
“La scienca literaturo estas sufiĉe
abunda por kuraĝigi nin preskribi
tion,” aldonas Claudel Pétrin-Desro-

En Kanado, naturo estas preskribata  | 29

 LARĜA ANGULO
siers, familia kuracistino en Montrealo,
kiu preskribas kontakton kun la natu-
ro al siaj pacientoj. Iri al la arbaro ofte
– almenaŭ du horojn semajne – ŝajnas
konsiderinde malpliigi kortizolon, la
streĉ-hormonon. Defendantoj de tiu
rimedo ankaŭ nombras bonefikon por
aliaj problemoj, kiel sangopremo, pul-
sado, humoro, kaj koncerntriĝ-kapa-
blo de infanoj.
Esti en la arbaro
helpas nin
rekonektiĝi kun
nia biologia ritmo
La naturpreskribo ŝajnas aparte
taŭga por homoj, kiuj suferas de de-
primo aŭ anksiaj perturboj. Kvankam
tio ne estas mirakla kuracilo nek celas
anstataŭi medicinan kuracadon, ĉi
tiu terapio povas esti alternativo aŭ
komplementa solvo. “Mi ekparolas pri
la temo kun miaj pacientoj kiuj sufe-
ras de angoro aŭ deprimo, samkiel
mi parolas al ili pri psikoterapio, me-
dikamentoj, meditado kaj ekzerciĝo,”
klarigas Claudel Pétrin-Desrosiers, kiu
ankaŭ trejnas kunulojn en ĉi tiu scien-
co. “Estas plia elekteblo.”
Sed kial vi bezonas preskribon,
kiam iu ajn povas iri promeni en la
arbaro? “Pro tio, ke studoj indikas, ke
skribita preskribo estas pli potenca, ol
voĉa konsilo,” ŝi klarigas. “Mi notas tion
en la medicina dosiero kaj mi faras de-
mandojn al la paciento dum la sekva
konsulto.”
Mediti, senti, tuŝi
La ideo pri arbar-mergiĝo kiel alian-
cano de nia bona sanstato povas ŝajni
surprize. Tio tamen ne estas novaĵo.
En Japanio, la praktiko de ŝinrin-joku
ekzistas de la fruaj 1980-aj jaroj. Pli ol
vera terapio, tio estas simila al preven-
ta medicino, sana vivstilo. “Ĝi ĝenerale
konsistas el malrapida, ofte gvidata
30 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023
© Carla Indipendente por UNESKO-Kuriero
promenado, dum kiu oni sugestas
al la partoprenantoj esplori sonojn,
mediti, senti kaj tuŝi,” diras Claudel Pé-
trin-Desrosiers.
La arbaroj povas kvietigi nin kaj
doni al ni senson de fizika kaj mensa
bonfarto, konfirmas François Reeves,
kardiologo ĉe la Universitata Hospi-
tala Centro de Montrealo kaj klinika
profesoro ĉe la medicina fakultato de
la Universitato de Montrealo. Kiel spe-
cialisto, kiu studis la influon de mediaj
faktoroj rilate la kardiovaskulan sanon
dum 15 jaroj, li asertas, ke esti en la
arbaro helpas nin rekonektiĝi kun nia
biologia ritmo kaj plibonigas la kvali-
ton de resaniĝo post malsano.
Por tiuj, kiuj loĝas for de la arbaro,
iri al parko aŭ ĉe la rando de rivero
povas esti bona alternativo. Dum tri
monatoj de medicina forpermeso
pro humor-perturbo, la instruisto de
duagrada lernejo Simon Poutré resa-
niĝis per longaj ĉiutagaj promenoj en
granda parko apud sia hejmo. “Dum
tiuj promenoj, mi sentis mian spira-
don kvietiĝi kaj venis al la nuna stato,”
li diris.
“Post 20 minutoj vi ekspertas la
bonefikojn ĉe la korbato, sangos-
treĉo-nivelo kaj sangopremo,” diras
Claudel Pétrin-Desrosiers. “La plej
granda profito de tiu investo postulas
ĉirkaŭ du-tri horoj semajne.”
La efiko de arbar-mergiĝo estas
pli amplifita, se ĝi estas kombinita
kun fizika ekzercado, kiel marŝado
aŭ biciklado. Sed pasiva prezentiĝo,
kiu konsistas el rigardo al la arboj
dum vi sidas sur parka benko, ankaŭ
alportas pozitivajn efikojn. “Tio valo-
ras por homoj kun moveblecaj limigoj
aŭ timo je ekzercado,“ diras Claudel
Pétrin-Desrosiers. Sed, ŝi aldonas, ni
devas havi ian konsciiĝon pri nia rilato
kun la naturo por rikolti la bonefikojn.
Iri al arbaro
ŝajnas signife
malpliigi
kortizolon, la
streĉ-hormonon
Kaj tio, kio bonas por ni, ankaŭ
bonas por la arbaro. Oni demonstris,
ke homoj kiuj pasigas tempon en la
naturo pli verŝajne ankaŭ protektas
ĝin.
-El la angla esperantigis Trefflé Mercier
(Kanado)
 Intervjuo de
Anuliina Savolainen
UNESKO

Jens Liljestrand:
“Mi volis kapti la senton de kolero
fronte al incendioj”
La sveda verkisto kaj ĵurnalisto Jens Liljestrand pentras malutopian
bildon de Svedio en baldaŭa estonteco detruita de grandegaj
incendioj en sia freŝdata romano Eĉ se ĉio finiĝas (2021).

En via romano Eĉ se ĉio finiĝas, Svedio
estas trafita de klimata katastrofo. Kiel
aperis la ideo de tiu rakonto?
La romano estis influita de la historiaj
arbaraj incendioj en la somero de 2018.
Tra Svedio okazis grandegaj arbaraj
incendioj, je skalo kiun neniu antaŭe
vidis. Kaj kompreneble tiuj incendioj
estas nur enkonduko al tio kion ni ĉiuj
antaŭvidas. Do en 2019 mi komencis
verki malutopian romanon kies rakonto
okazas en la estonteco. Tiam oni multe
diskutis pri la fakto, ke ni havas nur
ĉirkaŭ jardekon por limigi la klimatan
katastrofon. Tio estis la deirpunkto
de mia romano: kia estos vivo post 12
jaroj? Tio estus ĉirkaŭ 2030, jardekon
post kiam mi komencis verki. Sed
ĉiusemajne tiu momento alproksimiĝis
kaj kiam mi finis la libron mi komprenis,
ke tio ne estas la estonteco, tio estas
la nuno. Do ĝi finfine iĝis nuntempa
romano.
Multo okazis dum la du jaroj de 
la verkado. Klimataj katastrofoj kiaj

© Terje Abusdal

El la serio Hakado kaj Bruligado de norvega artisto Terje Abusdal.

 LARĜA ANGULO
estis grandegaj incendioj en Aŭstralio,
Kalifornio kaj norda Kanado, kaj ankaŭ,
post kiam la libro estis finita, en Francio
kaj Hispanio. Tamen, mia ĉefa inspiro
restis la somero de 2018 en Svedio.
Kiel homoj estis ŝokitaj kaj ne povis
kredi ke tio okazas. Kaj tio malgraŭ
la fakto, ke sciencistoj avertis pri la
efikoj de klimatŝanĝo dum jardekoj. Mi
volis kapti tiun senton de nekredemo,
frustriĝo kaj kolero.
Inter incendioj kaj socia kaoso, la
roluloj daŭrigas la navigadon tra sia
privata vivturbulo laŭeble plej bone.
Kial vi decidis fokusiĝi pri la spertoj de
ordinaraj homoj?
La rakonto sekvas la reagojn de
kelkaj roluloj kiuj ne estas ĉiuj rekte
enplektitaj en la incendioj, sed kiuj estas
trafitaj de iliaj sekvoj. Mi volis bildigi la
tre kompleksan aron da sentoj kiujn
klimatŝanĝo kreas. Tio estas timiga,
terura kaj ŝoka. Ĝi ankaŭ tristigas iun.
Ĝi kolerigas, dezirigas, melankoliigas
homojn. Ĝi ankaŭ povas igi homojn voli
fari ion, reagi, partopreni – aŭ nei ke tio
entute okazas, aŭ diri ke eble ne estas
tiom malbone, eble estas nenio farebla
pri tio.
Mi pensas, ke ĉiuj el ni havas,
iagrade, kelkajn el tiuj emocioj. Do
ĉiu el la ĉefroluloj iel enkorpigas aron
da tiuj sentoj. Iu reagas kun ŝoko kaj
paniko, malespero. Alia, arogante kaj en
neado. Kaj poste estas la persono trista
kaj kolera kiu sentas, ke iu devus pagi
la prezon. Kaj fine, ekzistas iu, kiu agas
en konstruiva maniero kaj reprezentas
reziston.
Ni troviĝas en la plej malbona defio
kiun la homaro iam alfrontis, sed tiu
apokalipsa sento ne speguliĝas en
kulturo
32 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023
Ekzistas falsa sento
de sekureco kiu
kolapsas, ĉar homoj
vidas ke eĉ ni kiel
riĉa lando ne povas
eviti la efikojn de
klimatŝanĝiĝo
Ekzistas falsa sento de sekureco kiu
kolapsas, ĉar homoj vidas, ke eĉ ni kiel
riĉa lando ne povas eviti la efikojn de
klimatŝanĝiĝo.
Kadre de la pli ĝenerala bildo, la
seniluziĝo, ŝoko kaj konfuzo iĝas
preskaŭ komikaj, sed ankaŭ estas
mirinde kiom rapide homoj ĉesas
zorgemi. Ekzakte kiel en la romano:
subite pluvas kaj la incendioj estas
estingitaj, homoj sekvas siajn vivojn.
Nun pli ol antaŭe, verkistoj alfrontas
la klimatan krizon per „klimata fikcio”.
Ĉu vi vidas fikcion kiel manieron lukti
kontraŭ klimatŝanĝiĝo?
Tiu romano ne estas vekvoko. Se vi
ankoraŭ ne kredas je klimatŝanĝiĝo,
fikcio ne helpos vin. Mi ne verkis la
romanon por eduki aŭ por esti parto
de klimata debato; la debato devus esti
scienca aŭ politika. Sed estas grave ke
oni parolu pri klimatŝanĝiĝo.
Evidente, ĵurnalistoj devus raporti
pri mortantaj koralrifoj kaj rakonti pri
degelantaj glaĉeroj. Sed por vortumi
spertojn, ekzemple kiel oni sentas
dirante al siaj infanoj, ke ili neniam
vidos koralrifon – tiuokaze oni bezonos
malsaman ilaron: jen venas arto por
helpi homojn esprimi vorte aŭ bilde
siajn sentojn kaj spertojn, kaj krei
spacon por dialogo. Arto povas influi
pensmanieron kaj helpi nin kompreni
pli profunde. Per tiu romano, mi volis
kontribui al la disvolvo de kulturo kiu
helpas homojn alfronti klimatŝanĝiĝon.
Mi surpriziĝas, ke ne ekzistas pli
da priklimataj fikciaĵoj. Ni troviĝas en
la plej malbona defio kiun la homaro
iam alfrontis, sed tiu apokalipsa sento
ne speguliĝas en kulturo. Mi pensas,
ke ekzistas misio por ĉiaj artistoj provi
kaj kapti tiun senton de timo, paniko,
malespero, tristo, kolero, sopiro kaj
nostalgio.
Ekde kiam la romano estis
publikigita, mi estis ankaŭ invitita
prelegi en lernejoj, kie mi renkontis
junulojn kiuj spertas grandan klimat-
rilatan streĉiĝon. Kion mi provas diri
al ili estas, ke kvankam ili tre verŝajne
vivos en mondo kun grandegaj
defioj, ili havos ankaŭ grandegajn
oportunojn agadi kaj vivi laŭ maniero
pli respektema al ekosistemoj. Estos
malfacila tempo, sed mi pensas ke
ankaŭ ekzistas multo pri kio oni povas
esti esperplena.
Kiam mi estis infano, ne plu estis
lupoj en Svedio. Nun ili revenis. En
suda Svedio, kie mi kreskis, ekzistis
nur unu aglo sur insulo, kaj nun
ekzistas agloj ĉie tie. Homoj ankaŭ
ekkonscias pri la gravega valoro de
verdejoj – ekzistas grandega tendenco
verdigi urbocentrojn. Do tiuj aferoj
ankaŭ okazas. Ekzistas eblo vivi sur
planedo kie la homaro rekonstruas
ekosistemojn. Ni ne devus rezigni.
-El la angla esperantigis Manuela
Burghelea (Brazilo)
 Alejandro Castro
Ĵurnalisto en Meksiko

En Meksiko, virinoj estas

sur la unua linio por savi
la mangrovojn
Esencaj por la ekzisto kaj sekureco de marbordaj populacioj,
mangrovarbaroj ŝrumpas en Meksiko. Sur la bildo de Las
Chemeleras en Jukatano, grupoj de virinoj sin organizas por
restarigi ĉi tiujn ekosistemojn minacatajn de la disvolviĝo de
turismo kaj urbanizado.

“La infrastrukturo, ekonomio

© Gladys Serrano / Ediciones El País, S.L

kaj manĝaĵsekureco de centoj da
marbordaj komunumoj dependas de
ĉi tiuj inunditaj arbaroj,” diras Claudia
Teutli Hernández, biologo kaj profesoro
ĉe la Nacia Lernejo de Supera Eduko
de la Nacia Aŭtonoma Universitato de
Meksiko (UNAM).

Ligilo inter la
tero kaj la maro
Laŭlonge de 4 600 kilometroj da
marbordo en Meksiko, labirintoj de
torditaj radikoj eliras el la marĉa grundo,
implikitaj branĉoj kaj verdaj folioj dum
ĉiuj sezonoj de la jaro ligas la teron kun
la maro. Ĉi tiuj estas mangrovaj arbaroj,
konsiderataj unu el la plej produktivaj
ekosistemoj de la planedo.
Las Chelemeras deponas koton kaj sedimenton ĉe la fundo de la akvo por planti ruĝajn
mangrovsemojn. Ĉi tiu grupo de virinoj revivigis 100 hektarojn da mangrovoj sur la norda
Laŭ la Nacia Komisiono por la Scio
marbordo de Jukatanio, en Meksiko. kaj Uzo de Biodiverseco (CONABIO),
mangrovoj en Meksiko reprezentas 6%
de la monda totalo, estante la lando

E
kde kiam ŝi estis infano, Erika
Barnet, indiĝena virino de Seri-
teritorio en nordorienta Meksiko,
rigardis mangrovajn plantidojn
esti forblovitaj de la ondoj. Ŝi kolektis la
malgrandajn tigojn kaj alportis ilin al sia
domo situanta antaŭ la marbordo.
Filino de fiŝkaptistoj, ĉi tiu 31-jara
virino nun gvidas unu el la plej gravaj
marbordaj restaŭraj projektoj en
Meksiko: kultivi kaj planti mangrovojn
kun la kvara plej granda ĉeesto de ĉi tiu
en dezerta regiono kun unu el la plej ekosistemo, post Indonezio, Aŭstralio
malamikaj klimatoj en la lando. kaj Brazilo.
Pli ol 18 milionoj da meksikanoj Mangrovoj formas precipe altvaloran
loĝas en marbordaj municipoj. Aldone ekosistemon por marbordaj populacioj.
al la mestiza loĝantaro, ekzistas kvar La ekosistemaj servoj ofertitaj de ĉi tiu
ekskluzive marbordaj etnoj: Serioj medio estas multoblaj. La vegetaĵar-
(nordoriente); Majaoj (sudoriente); zono reduktas marbordan erozion kaj
Huaves (centrosude) kaj Cucapás funkcias kiel protekta baro kontraŭ
(norde). Ili ĉiuj havas ion komunan: ili altefikaj veterokazaĵoj kiel ekzemple
dependas de naturaj rimedoj, precipe uraganoj. La radikoj de la arboj
de mangrovoj, por vivi. subakvigitaj en la koto kaj sala akvo estas 

En Meksiko, virinoj estas sur la unua linio por savi la mangrovojn  | 33

 LARĜA ANGULO

rifuĝejo por nestado kaj supervivo en la
juna stadio de fiŝoj kaj krustacoj, kaj iliaj
branĉoj ankaŭ estas hejmo por diversaj
specioj de faŭno kiel ekzemple birdoj,
simioj kaj katoj. Aldone, mangrovoj
estas fiksejoj por forcej-efikaj gasoj: ilia
kaptado de karbondioksido estas eĉ pli
efika ol tiu de surteraj tropikaj arbaraj
arboj.
Datumoj de la platformo Global
Mangrove Watch montras perdon de 44
788 hektaroj da mangrovoj en Meksiko
inter 1996 kaj 2020.
Turismo kaj urba kresko
”La malboniĝo de la mangrovoj
dependas de la ekonomia disvolviĝo
de ĉiu regiono”, klarigas Claudia Teutli
Hernández. En la duoninsulo Jukatano,
ekzemple, la troa konstruado de turismaj
kompleksoj kaj la pli rapida kresko de
urboj reprezentas la ĉefan minacon.
La insulo Holbox, situanta en la
Meksika Karibio, estas ekzemplo de
damaĝo al mangrovo kaŭzita de turismo
kaj konstruado: la stratoj kaj breĉoj de la
vilaĝo kreskas tra tiu unika ekosistemo.
Claudia Teutli Hernández klarigas, ke
en la areo de Malalta Kalifornio kaj Suda
Malalta Kalifornio, la ŝosea infrastrukturo
Mangrovoj formas
protektan barieron
kontraŭ perfortaj
veterokazaĵoj
kaŭzas la difekton de la mangrovaj
ekosistemoj, dum en la regiono de
Tamaulipas, nordokcidente, la eltiro de
hidrokarbidoj reprezentas unu el la ĉefaj
minacoj. En aliaj regionoj kiel Veracruz,
en la centro de la lando, brutaro estas
alia faktoro en senarbarigo, kune kun
turismo.
La rapideco de detruado de
mangrova vegetaĵaro en Meksiko estas
multe pli alta ol la kapablo restarigi kaj
reakiri ĉi tiujn ekosistemojn, diras Jorge
Herrera Silveira, esploristo ĉe la Centro
por Esploro kaj Altnivelaj Studoj de
la Nacia Politeknika Instituto (IPN) en
Mérido.
La konservada defio estas grandega.
En diversaj partoj de la lando,
komunumoj sin organizas por fari
laborojn de restaŭrado, gvatado kaj
konsciigo. Ekzemple, Herrera Silveira, de
antaŭ dek jaroj akompanas la laboron de
13 virinoj, konataj kiel Las Chelemeras,
sur la norda marbordo de Jukatanio.
La grupo, formita de dommastrinoj,
patrinoj, edzinoj kaj prizorgantoj,
fariĝis nacia referenco por revivigi 100
hektarojn da difektitaj mangrovoj en
sia komunumo, Chelem. Tiel naskiĝis la
nomo de la grupo.

Biosferaj rezervoj, helpo al mangrovoj en Latin-Ameriko

Ekde septembro 2022, la biosfera rezervejo La karbonujoj.

Encrucijada (Meksiko) gvidas projektan laboron por
taksi la staton de mangrovoj kaj restarigi ilin en sep
latinamerikaj kaj karibaj biosferaj rezervejoj situantaj en
Kolombio, Kubo, Ekvadoro, Panamo kaj Peruo.
Latin-Ameriko kaj Karibio estas hejmo de ĉirkaŭ 26%
de la mangrovoj de la mondo, kiuj malkreskas ekde la
1980-aj jaroj en preskaŭ ĉiuj mondopartoj. Mangrovoj
disponigas decidajn ekosistemservojn al multaj
marbordaj populacioj, aparte indiĝenaj komunumoj,
ĉar ili funkcias kiel vartejoj kaj provizantoj de ligno.
Ili ankaŭ estas natura marborda defendo: rompante
ondojn, ili protektas kontraŭ marborda erozio kaj
ŝtormoj. Ili ankaŭ funkcias kiel vivejo por multaj
specioj de birdoj, reptilioj kaj amfibioj, kaj estas efikaj
La bona novaĵo estas, ke ĉi tiuj ekosistemoj havas
esceptan kapablon regeneriĝi, kondiĉe ke ili estu
helpitaj. Por atingi tion, la UNESKO-projekto, financita
per monrimedoj de la flandra registaro de Belgio,
dependas de la scio de lokaj komunumoj, indiĝenaj
loĝantaroj kaj sciencistoj. En unua fazo, ĝi fokusiĝos sur
identigi la kaŭzojn de la malapero de mangrovoj.
Poste, oni organizos teknikajn laborrenkontiĝojn je
loka nivelo por determini la minacojn kiuj pezas sur
ĉi tiuj sistemoj kaj liveri taŭgajn solvojn. La projekto
ankaŭ celas identigi la mangrovspecojn, kiuj povas esti
reenkondukitaj, kaj la lokojn, kie ili povas esti replantitaj
kaj restaŭrigitaj por komenci cirkulon de natura
regenerado, kiu povas esti daŭrigebla longtempe.

34 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023


La mangrovmarĉo Celestún en Jukatanio, preskaŭ regeneriĝis danke al iniciato lanĉita en 2007.
La batalo de la Chelemeras
La restaŭra tekniko konsistas el
rekonekto de la hidrologiaj fluoj por
ke la mangrovo, per si mem, rekresku.
Dum jardeko, Las Chelemeras surmetas
neoprenajn botojn, ĉapelon, gantojn
kaj longmanikan ĉemizon, kaj kovras
sian brunan haŭton por enprofundiĝi
en la koton dum pli ol kvin horoj por fari
fosaĵojn per pioĉoj kaj hojoj.
La kolektivo naskiĝis el restariga
projekto kreita de Herrera Silveira kaj
de tiam la virinoj sekvis memstare,
diras Keila Vázquez, unu el la gvidantoj.
“La vojo ne estis facila,” ŝi konfesas.
“Restarigo postulas monon por specialaj
vestaĵoj, transportado, manĝaĵo, inter
aliaj bezonoj, kaj financaj rimedoj fluas
guton post guto, foje de akademiaj
institucioj aŭ foje de organizoj de la
civila socio.”
En malsamaj partoj de la lando,
komunumoj sin organizas por
aranĝi mangrovan restaŭradon kaj
gvatlaboron
Ĉe la alia ekstremo de la lando, en
la urbo La Paz, Suda Malalta Kalifornio,
alia grupo de 14 virinoj protektas unu
el la lastaj restantaj mangrovpecetoj en
la urba areo. Ili estas la Gardistinoj de
Conchalito, alia nomo de mangrovo. Ili
loĝas en El Manglito, populara kvartalo
situanta trans la strato.
Por meti finon al la ŝtelfiŝkaptado en
la areo, ili decidis organizi sin por kontroli
pli ol 40 hektarojn da tero, areoj kie iliaj
fiŝkaptistaj edzoj kaj filoj ne povis aliri
per siaj pangas (boatetoj), diras Martha
En Meksiko, virinoj estas sur la unua linio por savi la mangrovojn  |
© Gladys Serrano / Ediciones El País, S.L
García, unu el la fondintoj. Ilia forto estas,
ke ili multnombras, ŝi klarigas. Komence
ili ĵetis ŝtonojn al kontraŭleĝaj fiŝkaptistoj,
sed tra la jaroj ili pligrandigis siajn celojn
por restarigi kaj prizorgi la ĉirkaŭareon,
kiu eĉ funkciis kiel kaŝa rubejo.
Por ambaŭ grupoj de virinoj,
primedia edukado fariĝis unu el iliaj
laborkolonoj. Tiamaniere ili ankras, por
la estonteco, siajn firmigitajn klopodojn
por konservi la mangrovojn.
-El la angla esperantigis Maritza
Gutiérrez (Kubo)
35
 ZOMO Fotoj:
La Anonima Projekto
Teksto: Agnès Bardon,
UNESKO

Niaj vivoj en
Teknikoloro
I
li estas kaj fremdaj kaj tamen familiaraj. Fotoj de
antaŭ la cifereca aĝo, memfotoj kaj Instagram.
Iliaj malnovaj koloroj kaj gelaten-arĝenta grajno
donas al ili strangan aspekton de senmalico kaj
melankolio. La protagonistoj ne havas nomojn. Ni
scias nenion pri ili, aŭ la personoj, kiuj, iun tagon,
kaptis tiujn scenojn de ordinara vivo sur filmo.
Ĉio, kion ni scias, estas la lando kaj la jaro (la bildoj
prezentitaj ĉi tie estis prenitaj inter 1950 kaj 1980 en
Usono kaj Britio).
Tamen, la infano ŝmirita per glaciaĵo, la avo
dormetanta en sia brakseĝo, la juna knabino kun
banĉapo sur la strando povus ĉiuj esti niaj parencoj.
Ni neniam vidis ilin antaŭe, sed ni rekonas ilin. Ili Senigitaj je siaj originaj signifoj – dokumenti
povus esti en unu el tiuj albumoj, kiujn kutime faris personajn memoraĵojn – ili tamen transdonas
ĉiu familio, eĉ antaŭ nur kelkaj jaroj, por registri neatenditan emocion, fantazion kaj estetikan
memoraĵojn pri datrevenaj festoj, ridantaj beboj aŭ forton. Ne estas koincido ke iuj elstaruloj en
piknikoj ĉe vojrando. fotografio ekkaptis tiujn arkivojn, kiaj la brita
La “Anonima Projekto” estas iniciatinta de la fotisto Martin Parr, kiu, en sia libro Déjà View,
brita filmisto Lee Shulman. Ekde 2017, li kolektas metis siajn bildojn en konversacio kun tiuj de la
filmojn kaj lumbildojn de nekonataj aŭtoroj ĉirkaŭ kolekto de Lee Shulman, malklarigante la distingon
la mondo kaj eksponas selektaĵojn en Londono, inter fotografiaĵoj amatoraj kaj profesiaj. Krom
Novjorko, Parizo kaj Seulo. Pluraj el la bildoj datiĝas speguli niajn proprajn personajn memoraĵojn, la
de la jaroj 1950-aj kaj 1960-aj, kiam kolora fotografio fotografiaĵoj en la Anonima Projekto ankaŭ plonĝas
fariĝis vaste disponebla. Zorge konservitaj, ili fine en nian kolektivan memoron, dokumentante la
orfiĝis kiam iliaj protagonistoj malaperis. alvenon de postmilita konsuma societo.

-El la angla esperantigis Trefflé Mercier (Kanado)

36 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023

Niaj vivoj en Teknikoloro  | 37
 ZOMO

USONO, 1962

BRITIO, 1958

38 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023

 BRI TIO, 195 6

USON O, 1954

Niaj vivoj en Teknikoloro  | 39

 ZOMO

USONO, 1954

USONO, 1956

40 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023

 USON O, 1957

USONO, 1960

Niaj vivoj en Teknikoloro  | 41

 ZOMO

USON O, 1967

BRITIO, 1970

42 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023

BRITIO, 1969

Niaj vivoj en Teknikoloro  | 43

 ZOMO

USONO, 1964
USON O 1959

USONO, 1961

44 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023

USON O, 1970

BRITIO, 1970

Niaj vivoj en Teknikoloro  | 45

 IDEOJ

Fonto: Nacia Biblioteko de Francio

Brunhilda, militista princino el la mezepoka ĝermana kaj nordia eposa

literaturo, desegnita de la franca pentristo Gaston Bussière (ĉirkaŭ 1898).
46 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023
 Leszek Gardeła
Ĉefesploristo ĉe la Nacia
Muzeo de Danio kaj

Vikingaj virinoj gvidanta fakulo pri frua

mezepoko en Norda kaj
Centra Eŭropo, li estas
aŭtoro de Virinoj kaj

sub nova lumo

Armiloj en la Vikinga
Mondo: Amazonoj de
la Nordo kaj multaj
sciencaj artikoloj rilataj
al antaŭkristana religio,
magio, militado kaj
Ĉu valkirioj, edzinoj aŭ batalistinoj? Potencaj inaj identeco en la pasinteco.

figuroj ludas centran rolon en la malnova skandinava

mitologio, sed ĝis antaŭ nelonge historiistoj atribuis al
vikingaj virinoj nur malĉefan rolon. Nova perspektivo
pri ilia rolo en la vikinga socio aperis kiel rezulto de
progresoj en arkeologiaj sciencoj kaj ŝanĝo en la seks-
rilataj supozoj de fakuloj.

L
a vorto “vikingo” dum longa
tempo estis asociita kun alta kaj
fortika viro tenanta raztranĉan
armilon, surportanta kaskon kaj
staranta fiere sur la pruo de ŝipo, preta
rabadi kaj bruligi. Nuntempe, tamen, en
la epoko de interfaka esplorado, kaj kiam
mezepoka historio estas ĉieestanta, ne
nur en muzeoj kaj universitatoj, sed
ankaŭ en sociaj retejoj kaj kinejo, niaj
konceptoj pri la vikingoj ŝanĝiĝas.
La periodo konata kiel la vikinga
epoko proksimume datiĝas de la 8-a ĝis
la 11-a jarcento. Dum tiu tumulta tempo
malnovaj potencstrukturoj tra la tuta
Eŭropo falis aŭ suferis transformiĝojn de
antaŭe neniam vidita amplekso. Setlejoj
kaj urboj kreskadis, altirante metiistojn,
komercistojn kaj riĉaĵserĉantojn el
malproksimaj lokoj. Progresoj en mara
teknologio transformis longdistancan
vojaĝadon.
Popoloj de la regiono nun konata
kiel Skandinavio fariĝis aktivegaj
roluloj en tiu nova socipolitika realo.
Lerninte kiel majstri la venton, venki
muĝantajn ondojn kaj eviti furiozajn
riverajn rapidfluojn, ili vojaĝis al la plej
malproksimaj anguloj de la mondo.
Dum siaj vojaĝoj ili renkontis amasojn
da homgrupoj kies lingvoj, kutimoj,
religioj kaj aspektoj estis tre malsimilaj.
Iuj el tiuj interkulturaj renkontoj estis
pacaj, aliaj malamikaj aŭ eĉ brutalaj.
Patriarkecaj antaŭjuĝoj
Ĝis relative antaŭ nelonge, la vira
parto de la skandinava socio akaparis
la atenton de la studoj de historiaj kaj
arkeologiaj esploristoj pri la vikinga
epoko. En klasikaj priskriboj de tiu ĉi
decida periodo, virinoj estis prezentitaj
kiel dom- aŭ farmmastrinoj, respondecaj
ĉefe pri kuirado, ŝpinado, teksado kaj
ankaŭ zorgado pri infanoj kaj bestoj.
Ĉar neniu infano povus supervivi sen
manĝo kaj neniu ŝipo povus atingi
malproksimajn landojn sen manfarita
velo, tiuj roloj ne estis malgravaj, sed la
averaĝa leganto eble konkludus, ke la
pozicio de virinoj estis iom pli malalta ol
tiu de viroj.
Kial oni lokis la vikingajn virinojn
sur la randojn de la historio kaj rigardis
ilin kiel “akcesoraĵojn” de siaj viraj
kunuloj? Unu el la kialoj certe troviĝas
en la socipolitika kunteksto de la unuaj
studoj pri vikingoj. En la 19-a jarcento,
la amatoraj esploristoj okupiĝantaj pri
antikva kaj mezepoka historio estis
ĉefe riĉaj bienposedantoj, kolektantoj
kaj aliaj reprezentantoj de la plej altaj
sociaj tavoloj. Ne necesas diri ke la
plimulto el ili estis virseksuloj aŭtomate
aplikantaj patriarkecajn ideologiojn
al malproksimaj historiaj periodoj. Tra
tiu lenso oni unue perceptis, skribis
kaj prezentis la historion de la vikinga
epoko.
Supernaturaj potencoj
En la verkoj de sciencistoj, verkistoj,
komponistoj kaj artistoj de la 19-a
jarcento kaj la komenco de la 20-a
jarcento ni trovas eminentajn vikingajn
virinojn – tamen ne vere en homa, sed
en supernatura aspekto. Artistoj kiel la
germana komponisto Richard Wagner
kaj liaj samtempuloj estis aparte ĉarmitaj
de la figuroj de valkirioj – fieraj, belaj,
kaj armil-uzantaj virinoj, abundaj en la
mitologiaj rakontoj kaj poemoj verkitaj
en la norena lingvo. Per siaj faroj kaj
dramaj amrilatoj kun legendaj homoj,
valkirioj nutris la imagon de spektantoj,
kiuj plenigis operejojn kaj artgaleriojn
kaj – laŭ la tiutempa modo – estis
avidaj je fantasto. Kvankam virinagado
estis limigita en Eŭropo tiam, ŝajnas
ke estis tute akcepteble imagi virinojn
en tiuj roloj kutime atribuitaj al viroj.
Ni devus tamen memori, ke la valkirioj
de Wagner, same kiel tiuj, kiuj aperas
en la verkoj de skandinavaj artistoj kiel 

Vikingaj virinoj sub nova lumo  | 47

 IDEOJ

Peter Nicolai Arbo aŭ Stephan Sinding,
ne estis homaj kaj do ne povis konstitui
ian minacon al la socia ordo starigita kaj
subtenata de viroj.
Alia kialo por la marĝenigo de virinoj
en la unuaj tagoj de esplorado pri la
vikinga epoko estis la problemeca
naturo de la disponeblaj fontoj.
Malnovaj sagaoj en la norena lingvo, kiuj
ofte estis rigardataj kiel fenestroj al la
fora pasinteco, kutime reliefigas la farojn
de viroj kaj lasas virinojn en ombra fono.
Elstaraj inaj roluloj, kiuj okaze aperas
en la sagao-universo, kutime proksime
rilatas al la sfero de tio supernatura,
kaj tial tiamaj fakuloj konsideris ilin kiel
nurajn figurojn produktitajn de homa
imago.
Ankaŭ arkeologiaj datumoj ludis
re-kunmetado de ost-restaĵoj, kaŭzis, dum tombojn kun juveloj kaj dom-
ke la kolektoj fine donitaj al muzeoj uzaĵoj oni konsideris apartenantaj al
enhavas artefaktojn, kiuj estis por ĉiam virinoj. Estas facile vidi kiel – aŭ intence
apartigitaj disde la homoj, kun kiuj ili aŭ subkonscie – Viktorinaj konceptoj
origine estis enterigitaj. Eĉ la rezultoj de pri sekso-roloj nutris tiujn interpretojn,
profesiaj elfosadoj ofte estis malhelpitaj akumule plifirmigante la ideon, ke la
de la manko de homa kaj ostologia vikinga mondo “apartenis” al viroj, kiuj
kunteksto de la artefakta materialo. ludis aŭtoritatajn rolojn en plej multaj
Tio estis kaŭzita de la nefavoraj grund- sferoj de vivo.
kondiĉoj en Norda Eŭropo, kiuj ofte
kondukis al la plena malapero de Revizito al la pasinteco
organikaj restaĵoj.
Tial, ĝis antaŭ nelonge, tomboj En lastaj jardekoj, novaj progresoj
enhavantaj armilojn ĝenerale estis en arkeologiaj sciencoj kaj ankaŭ la
rigardataj kiel apartenantaj al viroj, komplekseco de fakulaj perspektivoj
Publikhavaĵo / Foto: Nationalmuseum

(kaj daŭre ludas) signifan rolon en

la formado de la percepto pri la vivo
de tiutempaj virinoj. En Norvegio,
ekzemple, oni malkovris, ke centoj da
tomboj de la vikinga epoko enhavas
militan ekipaĵon sub la formo de glavoj,
lancopintoj, hakiloj kaj sagopintoj. En
la 19-a kaj komence de la 20-a jarcento
multaj el tiaj tomboj estis malkovritaj
hazarde – ekzemple dum konstruado
de ŝoseo aŭ domo – kaj elterigitaj de
farmistoj kaj amatoroj.
Ilia manko de sperto en la traktado
de arkeologiaj malkovraĵoj kaj ilia
dokumentado, kune kun la ĝenerala
neinteresiĝo pri kolektado kaj

La valkirioj
de Wagner ne
estis homaj kaj
do ne povis
konstitui ian
minacon
al la socia
ordo starigita
kaj subtenata
de viroj  alkirio, desegnita de la norvega pentristo Peter Nicolai Arbo en la 19-a jarcento. En la norena mitologio,
V
la valkirioj, per siaj supernaturaj potencoj, determinis, kiuj batalantoj pereos sur la batalkampo.

48 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023

 ), kun modifoj de Leszek Gardeła
En 2017 genetikaj
analizoj malkaŝis, ke
la ostaj restaĵoj
trovita en tombo

Laŭ desegnaĵo de Holger Arbman (1943

kun kolekto de armiloj
en Birka, Svedio,
estis fakte de virino

bazitaj sur socia sekso kondukis al

signifaj transformoj de la percepto de
la vikinga epoko. Novaj avangardaj
sciencaj metodoj, kiel ekzemple analizo
de antikva DNA, ebligas determini la
biologian sekson de la mortinto eĉ kiam
la ostoj estas malbone konservitaj. Tiaj
metodoj ankaŭ povas liveri informojn
pri la deveno de pasintecaj individuoj
kaj iliaj devenlokoj. Foje eĉ eblas
determini la koloron de iliaj okuloj kaj
haroj. Kunligitaj kun stabilaj izotopaj
analizoj, kiuj povas malkaŝi detalojn
de individua moviĝeblo en malsamaj
stadioj de ilia vivo, tiaj esploroj povas
helpi pentri multe pli nuancan bildon
de pasintecaj realaĵoj.
La re-esplorado de abunde provizita
tombo origine prifosita en la 19-a
jarcento en la urbo Birka, en la sveda
provinco Uplando, liveras lastatempan
ekzemplon de tiu nova aliro. La tombo
enhavis la skeletan restaĵon de unuopa
individuo ĉirkaŭita de kolekto de armiloj:
glavo, bataltranĉilo, du lancopintoj, du
ŝildoj, pluraj sagopintoj kaj hakilo. Ĉe
la piedoj de tiu homo kuŝis du ĉevaloj:
ĉevalino kaj virĉevalo. Kiam la tombo
estis malkovrita, oni tuj supozis, ke ĝi
apartenas al vira vikinga militisto. En
2017, tamen, genetikaj analizoj faritaj
de teamo de internaciaj esploristoj
malkaŝis, ke la mortinta persono estis
fakte biologie virina. La publikigo de tiuj
rezultoj kaŭzis mondan sensacion en la
arkeologia medio. Dum multaj fakuloj
kaj entuziasmuloj pri historio fervore
akceptis la ideon, ke tio estas la tombo
de “ina vikingo”, aliaj restis skeptikaj.
Senkonsidere pri la pioniraj rezultoj
de genetikaj kaj ostologiaj esploroj,
estas unu grava fakto, kiun oni neniam
devas forgesi kiam temas pri funebraj
restaĵoj de la pasinteco: la mortintoj
ne entombigas sin mem. Multaj kaj
diversaj kialoj povus esti kondukintaj
al enterigado de tiu aparta individuo
kun armilaro – eble la mortinto estis
batalistino, sed same eblas, ke per la
ago enmeti tutan aron da armiloj en ŝian
tombon la funebrantoj volis komuniki
iajn simbolajn signifojn, kiuj estas
malfacile kompreneblaj nuntempe.
La birka-a kazo certe montras,
ke ekzistas grandaj atingeblecoj en
la uzado de interfakaj metodoj por
lumigi la foran pasintecon. Historiistoj,
arkeologoj kaj aliaj esploristoj tial devus
emi foriri el siaj sciencaj komfortozonoj
kaj regule testi kaj pridubi antaŭajn
La tombo en Birka
de Uplando, Svedio.
La armilojn
ĉirkaŭantajn la
restaĵojn de virina
skeleto oni ruĝe
reliefigis.
supozojn. En la serĉado de “aŭtentikaj”
vikingaj batalistoj, ĉu virseksaj, inseksaj
aŭ reprezentantaj aliajn sociajn seksojn,
sciencistoj devus praktiki la saman
nivelon de singardo kaj ekzamenado.
Kvankam multaj aspektoj de la
pasinteco ankoraŭ restas kaŝitaj en
mistero, nun estas klare, ke la vikinga
epoko tute ne estis regata de viroj. Ni
tial devus revizii la bildojn, kiuj aperas
antaŭ niaj okuloj kiam oni eldiras la
vorton “vikingo”, kaj memori, ke virinoj
ĉiam konsistigis duonon de la monda
loĝantaro. Sub sia kasko, la vikinga
batalisto staranta sur la pruo de ŝipo
povas malkaŝi vizaĝon tute malsaman
al tiu, kiun oni povas atendi.
-El la angla kaj hispana esperantigis
Pablo León (Argentino)

Vikingaj virinoj sub nova lumo  | 49

 Intervjuo de
Agnès Bardon
kaj Laetitia Kaci

Akira Mizubayashi: UNESKO

Muziko de la mondo
Akira Mizubayashi, japana profesoro, specialisto pri literaturo de la
klerisma periodo (18-a jarcento en okcidenta Eŭropo), li rimarkindas
ĉar li verkas en sia adoptita lingvo: la franca. Post la apero en 2011
de lia eseo Une langue venue d’ailleurs (Lingvo kiu venas de ekstere),
Mizubayashi publikigis plurajn romanojn, inkluzive de la rimarkinda
Âme brisée (Rompita animo) (2019), en kiu muziko, kiu trairas ĉiujn liajn
tekstojn, formas la strukturon de la rakonto.

Vi ofte diras, ke vi ‘loĝas’ en la franca
lingvo. Kion vi celas per tiu ĉi diraĵo?
Ĝi estas maniero indiki senton de
proksimeco al ĉi tiu lingvo, kiu komence
ne estis mia, sed kiu estas en mi preskaŭ
50 jarojn. Ĝi estas ankaŭ maniero diri,
ke mi ne loĝas en Francio. Mi loĝas en
Tokio, kie mi de ĉiam laboras. Dum miaj
studentaj jaroj, mi loĝis en Francio dum
kelka tempo, unue en Montpeliero kaj
poste en Parizo. Ekde tiam, mi revenas
al Parizo almenaŭ unufoje jare. Kvankam
mi ne loĝas en Francio, mi ja loĝas en la
lingvo de tiu ĉi lando.
Kial vi elektis ĉi tiun lingvon, prefere al
ajna alia?
Tio estas longa rakonto, kiu devenas
de mia renkontiĝo kun la japana
filozofo Mori Arimasa. Kiam mi estis
proksimume 18-jara, preparante min
por miaj ekzamenoj, mi trovis unu el
liaj verkoj. Tio estis revelacio. Li estis
loĝanta en Parizo tiutempe, kio devigis
lin rezigni la treege prestiĝan statuson
de profesoro pri la franca literaturo ĉe
la Universitato de Tokio, kaj li prilaboris
iuspecan personan taglibron. Lia
maniero rakonti pri la franca lingvo – kaj
pri la eŭropa kulturo ĝenerale – impresis
min profunde.
Ja kvankam li praktikis la francan
ekde sia infanaĝo, instruis ĝin, kaj estis
specialisto pri Paskalo kaj Kartezio,
li skribis en sia taglibro ke, esence, li
fakte ne komprenis la francan kaj devis
komenci lerni ĝin denove de nulo.
Kiam mi legis ĉi tiun frazon, danke
al ĉi tiu instruisto, jam de pli ol 40 jaroj
praktikinta la francan, senlima spaco
malfermiĝis antaŭ mi. Mi rimarkis, kiom
profunda fremda lingvo povas esti. Tiam
mi decidis sekvi liajn paŝojn. Eĉ antaŭ ol
kiam mi studis la francan en universitato,
mi komencis aŭskulti la ĉiutagajn
lecionojn kiujn elsendis la japana nacia
radio tiutempe. Mia ĝojo komenciĝis tie.
Kiel oni ekverkas en lingvo kiun oni ne
posedas denaske?
Por mi la franca estas speco de muzikilo.
Mi kreskis en familio kun la kutimo
aŭskulti multe da muziko. Mia frato ludis
violonon. Mi ludis pianon dum kelkaj
jaroj. Ĉar mi unue lernis la francan per
lecionoj el la radio, mia unua kontakto
kun la lingvo estis aŭda, preskaŭ korpa.
Estis per muziko, ke tiu ĉi lingvo eniris
miajn orelojn, mian tutan korpon.
Ĉar mi decidis igi la francan mia
instrumento, mi vivis kiel studento pri
muziko, ekzercante 14 horojn tage, kaj
tio neniam estis malkomforta. Male,
tio estis fonto de ĝojo. Tre baldaŭ,
mi ekverkis imitante la frazojn kaj
ekzemplojn donitajn en la lecionoj. Do,
de la komenco, skribado fariĝis formo de
ĉiutaga praktiko.
Por mi la franca
estas speco de
muzikilo
Komence fremda lingvo estas kiel
obstaklo, roko kiun oni devas trabori
per vortaro. La unua paŝo estas observi.
Vi rimarkas ripetiĝantajn elementojn,
ekzemple la uzon de la tensoj. Tuj kiam
mi malkovris kelkajn karakterizajn
trajtojn de verkisto, mi emis reprodukti
ilin. Do, mi verkis serion da pastiĉoj,
kajerojn imitantajn la stilon de certaj
verkistoj kiel Zola aŭ Flaubert.
Mi plenigis miajn kajerojn per la
sento, ke mi kondukas sekretan vivon,
ĉar mi vivis en Japanio. Pro miaj studoj
mi ankaŭ devis verki referaĵon kaj poste
disertaĵon en la franca. Mi ankaŭ skribis
artikolojn pri aŭtoroj de la Klerismo.
Sed, kvankam mi ĉiam skribis, tamen mi
neniam pripensis publikigi ion ajn. Tio
estis preter miaj revoj. 

Akira Mizubayashi ĉe la UNESKO-sidejo en printempo 2023. Akira Mizubayashi: Muziko de la mondo  | 51

 NIA GASTO

 kira Mizubayashi ĉe UNESKO en

A
Dum vespermanĝo ĉe la hejmo de printempo 2023.

© Gallimard
mia amiko la verkisto Daniel Pennac,
kun kiu mi konatiĝis en Tokio, mi
renkontis la francan filozofon kaj
psikanaliziston Jean-Bertrand Pontalis.
Li multe demandis pri miaj spertoj. Li
estis scivolema kial juna homo loĝanta
10 000 kilometrojn for de Parizo volis
lerni la francan. Mi respondis ĉiujn
liajn demandojn tre zorgeme kaj ĉe la
fino de la vespermanĝo, ĉar li ankaŭ
estis eldonisto, li proponis al mi verki
libron pri mia rilato kun la franca lingvo.
Komence mi pensis, ke tio estas ŝerco,
sed li estis tre serioza. Ree en Tokio, mi
ekverkis Une langue venue d’ailleurs, kiu
estas speco de lingva membiografio,
kun akra konscio pri tio, ke ĉi tiuj paĝoj
estos publikigitaj. Tio estis liberiga. Mi
sentis kvazaŭ eliranta el malliberejo,
truditan de mia gepatra lingvo, por
renaskiĝi en alia mondo. K ovrilo de la libro Une langue venue
d’ailleurs, publikigita en 2011.
Viaj unuaj libroj, Une langue venue
d’ailleurs kaj Mélodie, chronique
d’une passion (Melodio: Kroniko de
pasio), estas rakontoj. Kiel vi transiris
al fikcio? eseon, sed la morto de Jean-Bertrand
Pontalis interrompis tiun projekton. Mi
Mi neniam skribis fikcion en la japana. sentis min orfo. Ĝuste en tiu momento,
Mi publikigis literaturan kritikon kaj la franca verkisto kaj ĵurnalisto Roger
pripensojn pri la Klerismo. Mi kuraĝas Grenier, ĉe Gallimard, prezentis sin al
aventuri en fikcion nur en la franca. Post mi kaj proponis, ke mi transformu la
la neatendita sukceso de Une langue rakontaron en romanon. Tiel mi decidis
venue d’ailleurs, mi jam havis la ideon transformi mian eseon pri Mozart en
verki pri Mélodie, hundino kun kiu mi projekton por romano, centrita ĉirkaŭ
vivis dum 12 jaroj kaj 3 monatoj. Ĝi la Geedziĝo de Figaro. Kaj jen kiel mi
estis tre grava parto de mia vivo. Post moviĝis, tre milde, en fikcion.
kiam ĝi mortis, ĝi revenis al miaj sonĝoj estas fiksitaj de la komenco. Kelkfoje
ĉiunokte. Mi devis verki ion pri ĉi tiu Muziko ludas esencan rolon en via la komponisto devas palpi ĉirkaŭe,
besto, por iel danki al ĝi. Jean-Bertrand verkaro, kaj en la rakontoj kaj en serĉante la semojn de temo, ĝis, post pli-
Pontalis ne nur ne provis malinstigi la verkadprocezo de viaj libroj. Ĉu malpli longa atendo, tiu temo aperas. Ĉi
min; male li kuraĝigis min. Do, mi verkis literatura verkado estas alia maniero tiu estas la kazo en la Dua Simfonio de
Mélodie, chronique d’une passion. Mi komponi? Beethoven. Post kiam iaj temoj estas
ankaŭ longe havis la ideon ion verki pri establitaj, ĉi tiuj temoj emas al variadoj.
Mozart, kiu estas unu el miaj plej grandaj Jes, verki romanon estas, por mi, Ili revenas al aliaj formoj, malsama
amoj. Mi jam havis kelkajn ideojn por ĉi kiel komponi muzikaĵon. Ĉe Mozart, tamen rekoneblaj, kiel ĉe la Goldberg-aj
tiu libro, kiun mi imagis kiel rakontan Beethoven aŭ Brahms, certaj temoj Variacioj de Bach, kiuj prezentas la
saman temon, ĉiam teksitaj en senfina
nombro da diferencoj. En miaj libroj, mi
ŝatas prezenti temon ĉe la komenco kaj
repreni ĝin poste. Mi pensas, ke tio estas
Se mi tradukus miajn librojn en la kiel en muziko. Kiam mi sukcesas, jen
momento de pura plezuro.
japanan, mi estus tentita perfidi min
mem, deflankiĝi de mia propra teksto

52 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023


Ĉu la libroj, kiujn vi verkis en la franca,
aperis tradukitaj en la japanan?
Ne, tute ne. Mi ekzistas en Japanio
kiel profesoro de la franca lingvo kaj
literaturo, kiel esploristo, sed ne kiel
franclingva aŭtoro. Mi ĝojus, se ili estus
tradukitaj, sed mi ne volas mem fari tion,
ĉar miaj libroj estis imagitaj rekte en la
franca, sen preterpasi tra la kribrilo de
la japana lingvo. Se mi tradukus ilin, mi
suferos la tenton perfidi min, deflankiĝi
de mia propra teksto. Mi sentus min
ŝirita inter la deziro reverki kaj la devo
traduki. Ame brisée estas la nura romano
kiu estis tradukita al la japana kaj aperis
en 2021. Mi konsentis traduki ĝin laŭ
peto de produktanto, kiu volis adapti la
libron por japana filmisto.
Ĉu vi vidas vin kiel ponton inter la
japana kaj la franca kulturoj?
Tio ne estis mia origina intenco. Tio
ne estas la kialo de mia decido verki
franclingve. Mi naskiĝis kiel japano, el
japanaj gepatroj, kiuj ne konas eĉ vorton
de la franca, mi kreskis en Japanio,
mi frekventis lernejon tie. La japana
lingvo estas enskribita vertikale en mi.
Mi vivas kun japanaj sociaj, familiaj kaj
amikecaj memoroj. En miaj romanoj,
Japanio estas tre ĉeestanta. Mi ne povas
agi alimaniere. Mi loĝas en la japana
kaj en la franca samtempe. Ekde kiam
© UNESKO / Christelle ALIX
Japanio malfermiĝis al la okcidenta
mondo en 1868, dum la Meiĵi-periodo,
oni enkondukis multajn elementojn de
la eŭropa kulturo. Mi do estas duoble
determinita: de mia persona historio,
kiu igas min ekzisti kiel peranto de du
lingvoj, kaj de la historio de mia lando,
kiu elektis malfermiĝi al la mondo.
Senkonscie, elementoj de la japana
estetiko, kulturo kaj lingva sentemo
neeviteble trabrilas en miaj franclingvaj
libroj. Senintence mi pendolas kaj
pontas inter la du kulturoj.
-El la angla esperantigis
Orlando E. Raola (Usono)
Akira Mizubayashi: Muziko de la mondo  | 53
 PLI DETALE

Lokoj de Monda
Heredaĵo de UNESKO:
Ŝlosilo por biodiversa rezervo

P
erdo de la biodiverseco estas kriza problemo kiu
minacas la ekziston de sennombraj specioj kaj
la stabilecon de ekosistemoj de nia planedo. Tiu
problemo estas speciale priatentinda por lokoj de
Monda Heredaĵo de UNESKO, kiuj estas reprezentantoj de pli
ol kvinono de tutmonda biodiverseco.
Kun pli ol 75 000 specioj de plantoj kaj arboj, kaj ankaŭ pli
ol 30 000 animalaj specioj identigitaj, lokoj de Monda Heredaĵo
de UNESKO estas rifuĝejo por emblemaj specioj. Nuntempe,
en tiuj lokoj troviĝas sume ĝis triono de la laste restantaj
elefantoj, tigroj kaj pandoj, kaj dekono de antropoidoj, leonoj
kaj rinoceroj. Tamen, biodiverseco de heredaĵo estas minacata
Mila Ibrahimova
UNESKO
de klimatŝanĝiĝo kaj homaj premoj. Almenaŭ dekono de
la specioj jam riskas estingiĝi, kaj ĉiufoja leviĝo je 1°C en
temperaturo povas duobligi la nombron de endanĝerigitaj
specioj, laŭ la tutmonda unua takso de biologiaj specioj en
lokoj de Monda Heredaĵo fare de UNESKO kaj IUCN (Internacia
Unio por Konservado de Naturo). Urĝa agado estas necesa por
protekti tiujn rarajn habitatojn kaj la speciojn kiuj sentas ilin
hejmo.
-El la angla esperantigis Mao Zifu (Ĉinio)

54 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023

 RIFUĜEJO POR EMBLEMAJ SPECIOJ
GRANDAJ ANTRO-
PANDOJ TIGROJ LEONOJ RINOCEROJ ĜIRAFOJ ELEFANTOJ POIDOJ

Taksa
nombro de ~1,800 ~5,000 ~25,000 ~27,000 ~145,000 ~500,000 ~1,000,000
individuoj en
sovaĝejoj

Taksa nombro de
individuoj en la lokoj ~600 ~1,200 ~3,500 ~5,000 ~15,000 ~100,000 ~150,000
de Monda Heredaĵo
Inkluzive de goriloj,
orangutanoj, ĉimpanzoj kaj
bonoboj (malgrandaj
ĉimpanzoj).

Lokoj de Monda Heredaĵo estas hejmo por

maksimume 33% de la laste restantaj
elefantoj, tigroj kaj pandoj, kaj 10% de la
simioj, ĝirafoj, leonoj kaj rinoceroj

Lokoj de Monda Heredaĵo de UNESKO: Ŝlosilo por biodiversa rezervo   | 55

 PLI DETALE

ALMENAŬ 1 EN 10 SPECIOJ EN LOKOJ DE

MONDA HEREDAĴO ESTAS MINACATA
RAMPULOJ
Procento de minacataj specioj en lokoj de Mondaj Heredaĵoj de UNESKO:

BIRDOJ TERAJ
SENVERTEBRULOJ 9%

8%
9% ARBOJ

MARAJ FIŜOJ MALMOLAJ

KORALOJ 13%
3% ŜARKOJ kaj

18% RAJOJ

Fonto: Monda Heredaĵo: Unika kontribuo al konservado de biodiverseco, 2023

42%
MAMULOJ

16%

PLANTOJ FIŜOJ de SENSALA

AKVO
AMFIBIOJ

>20%
13%
18%

LA HORLOĜO TIKTAKAS POR TUJA AGADO

Procento de lokoj en granda risko el:

Klimat-rilataj danĝeroj 33%

Fonto: Perspektivo de Monda Heredaĵo de IUCN, 2020

Homaj premoj
(agrikulturo, paŝtado, 33%
ŝtelĉasado, fiŝado ktp.)

Invadaj specioj 25%

Turismo 20%
Infrastrukturo
(vojoj, digoj ktp.) 20%
Ekspluataj industrioj
(petrolo, minado ktp.)
10%
56 |  UNESKO-Kuriero • Julio - Septembro 2023
 SAVI IUJN EL LA PLEJ ENDANĜERIGITAJ SPECIOJ
Java Sumatra Dama- Roza Monto- Sumatra
Malgranda foceno rinocero rinocero gazelo igvano gorilo orangutano

Taksa nombro
de individuoj ~10 ~60 ~80 ~150 ~200 ~1,000 ~15,000
en la
sovaĝejo

Procento en
lokoj de
Monda 100% 100% >60% 20% 100% >80% >50%
Heredaĵo

Insuloj kaj
protektataj
regionoj de
la Kalifonia Naturrezervejoj
Golfo Air kaj Ténéré Rezervita nacia
(Meksiko) (Niĝerio) parko Bwindi
(Ugando)
Sumatra
Nacia parko Heredaĵo de
Galapagoj Nacia parko
Virunga tropika
(Ekvadoro) pluvarbarego Ujung Kulon
(Demokratia (Indonezio)
(Indonezio)
Respubliko
Kongo)

ĈIUFOJA TEMPERATURA ALTIĜO JE 1°C POVAS

DUOBLIGI LA NOMBRON DE MINACATAJ SPECIOJ

Laŭ takso, influoj de Ĉiufoja temperatura Abrupta perdo de biodiverseco

klimatŝanĝiĝo kreskos
kaj eble superos premojn
pro ter-uzo kaj invadaj
specioj, nunaj ĉefaj
minacoj, al biodiverseco.
altiĝo je 1°C povus
duobligi la nombron
de specioj vundeblaj
de latente danĝeraj
klimat-kondiĉoj.
pro klimatŝanĝiĝo povus disvastiĝi
en la tropika oceano en la 2030-aj
jaroj kaj en tropikaj landoj en la
2050-aj jaroj, ĉar specioj estas pli
sensivaj al temperaturaj ŝanĝiĝoj en
tiuj regionoj.

Lokoj de Monda Heredaĵo de UNESKO: Ŝlosilo por biodiversa rezervo   | 57

Arbaroj de Monda Heredaĵo
Karbono malleviĝas sub premo
Arbaroj estas iuj el la plej viv-diversaj loĝlokoj
sur la Tero kaj ludas decidan rolon en klima-
to-reguligo per ensorbado de karbondioksido
(CO2) el la atmosfero.

Arbaroj en Monda Heredaĵo de UNESKO

kovras 69 milionojn da hektaroj (proksimume
duoblon de la grandeco de Germanujo) kaj
estas kolektive fortaj retoj de karbondefluejoj,
kiuj respondecas pri ensorbado de ĉ. 190 mil-
ionoj da tunoj da CO2 el la atmosfero ĉiujare,
kio estas ekvivalenta al ĉirkaŭ duono de la ĉiu-
jaraj CO2-emisioj el fosiliaj brulaĵoj de Britio.

Tamen, malgraŭ ilia tutmonda rekono kaj pro-

tekto-statuso je nacia nivelo, dek Arbaroj de
Monda Heredaĵo estis netaj karbonfontoj inter
2001 kaj 2020 pro homaj streĉoj, inkluzive de
teruzo kaj klimatŝanĝiĝo. Resurso-uzado kaj
pli intensaj kaj ĉiam pli oftaj perturboj, kiel
ekzemple sovaĝaj fajroj, verŝajne malfortigos
la karbon-defluejan funkcion de la arbaroj de
Monda Heredaĵo en la venontaj jaroj.

Estas do esence certigi fortan kaj daŭran pro-

tekton al arbaroj de la Monda Heredaĵo kaj de
iliaj ĉirkaŭaj pejzaĝoj.

Legu la publikaĵon
libere

978-92-3-100480-3
36 pp, 210 x 297 mm
UNESCO Publishing/World Resources Institute/IUCN
-El la angla esperantigis Renato Corsetti (Italio)

www.unesco.org/en/publications