LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA...

185

ROZDZIAŁ 10 W latach 50. amerykański lingwista William Stokoe zapoczątkował okres

Lingwistyczny opis struktury polskiego
języka migowego*
Piotr Tomaszewski
Wydziaf Psychologii, Uniwersytet Warszawski
"Język istnieje tam, gdzie są ludzie".
Victoria Fromkin, Robert Rodman, Nina Hyams (2003, s. 27)
"Chociaż niektórzy autorzy twierdzą, że język jest dźwiękiem lub że
dźwięk to medium języka, niekoniecznie musi to być prawda. Więk-
szość języków na świecie to rzeczywiście języki mówione [... ]. Ale ist-
nieją także ludzkie języki migowe, oparte na gestach. Języki te [... ] ma-
ją właściwości podobne do języków mówionych - są arbitralnymi
systemami komunikacji".
Nan Bernstein Ratner, Jean Berko Gleason, Bhuvana Narasimhan
(1998/2005, s. 21)
Od ponad czterdziestu lat prowadzone są na całym świecie badania nad języ-
kurni migowymi, jakimi posługują się Glusil należący do mniejszości języko-
we], której kulturowym wyróżnikiem jest naturalny język migowy (np. arnery-
kIIllski język migowy, szwedzki język migowy, francuski język migowy,
nrcmiccki język migowy). Fenomen ten dotyczy również polskiej społeczności
( ;/IIl'hych, dla których naturalnym językiem jest polski język migowy (PJM).
I)opil.!l'Ow latach 90. XX wieku podjęto pierwsze kroki w prowadzeniu badań
nrul P./M.
w badaniach nad językami migowymi przeprowadzając pierwszą analizę
amerykańskiego języka migowego (ASL). W 1960 roku powstała jego praca
Sign language structure: An outline o! the visual communication systems o! the
American deaf. Autor przedstawił w niej argument, iż naturalny język migo-
wy dysponuje podobnymi cechami, jakimi charakteryzuje się każdy język
mówiony. Zawarte w pracy Stokoe'a rozważania stały się owocną inspiracją
do kolejnych badań nad językami migowymi, dzięki czemu powstała nowa
dziedzina w językoznawstwie lingwistyka migowa (sign language linguistics),
którą do dziś zajmują się badacze w wielu instytucjach naukowych na całym
świecie.
W Polsce od kilkunastu lat trwają badania nad PJM. Pierwszą pracę po-
święconą PJM opracował Michael Farris (1994, 1997, 1998)2. Jego opraco-
wania obejmują lingwistyczną prezentację struktury PJM. Później ukazały
się kolejne publikacje innych autorów prowadzących obecnie badania nad
PJM (Świdziński, 1998, 2005; Świdziński i Gałkowski, 2003; Tomaszewski,
2005b, c, 2010; Tomaszewski i Rosik, 2007a, b; Tomaszewski i Farris, 2010).
Wszystkie dotychczasowe prace stanowią cząstkowe opisy struktury PJM.
Dostarczają one jednak argumentu, że PJM stanowi kompletny system języ-
kowy, który dysponuje zarówno cechami języka naturalnego, jak i wzorcami
funkcjonowania społecznego.
Niniejszy rozdział poświęcony jest lingwistycznemu opisowi wyników ba-
dań nad naturalnym językiem migowym (zwłaszcza ASL i PJM). Przedsta-
wione w nim zostaną trzy aspekty lingwistyki migowej:
1) fonologiczny opis wewnętrznych parametrów słowa migowego,
2) struktura słów migowych z perspektywy morfologii,
3) budowa zdań migowych zgodnie z regułami składniowymi.
Przedstawione wyniki badań nad naturalnym językiem migowym sugerują
potrzebę rozszerzenia i wzbogacenia tradycyjnej definicji języka naturalnego
uwzględnieniem funkcjonowania w różnych społecznościach nie tylko języ-
ków mówionych, ale także języków migowych.

, 1'1lica finansowana z funduszy na Badania Statutowe Wydziału Psychologii UW (BST

l,i4022/2008, BST 144528/2009, BST 154510/2010) i czyściowo z grantu badawczego
MNiSW N N516369736.
I I'll.ynależność do kultury ludzi Gluchych nic jest automatyczna, nic wszystkie osoby nic
~lysl.;lcesą uwaźanc za jej członków. Stąd CZystodo określania lej spolcczności używa sil,: 2 Praca Jacka Perlina i Bogdana Szczepankowskiego Polski język migowy. Opis lingwistyczny
nazwy pisanej wielka lile'"'I G/I/('hy, zaś do nazwania ogólu ludzi nicslyszacych w kontck (1992) powstała wprawdzie wcześniej, ałe dotyczy raczej wprowadzenia systemu języko-
ście medycznym u~,ywasil( malej Iii ery. Osoby Gluche posIll.eglljll siebie juko osoby nnlc wo-migowego (SJM), a nic PJM. SJM polega na posługiwaniu się językiem mówionym
iI,l!C do gr upy mniejszościowe], II nic tuk I,WIIIll:j gl liPY inwulid/kic], IlIlZywlljll siehko przy jednoczesnym stosowaniu słów migowych zaczerpniętych z PJM i struktur grama-
l'I,lonk:rllli spoll!clllOści (lIul'hyl'll ('UllIIIIS/l'ws~i • .lOmo). Stlld w wielu kllljlll'h I.lIdlOd tycznych właściwych polskiemu językowi mówionemu. Próby poddawania dziecka glu-
nu h okl('ślll si~'tyl'h IlId/i lilko IV/y~owlI I Nt lqo~lllłlll OWI),',llIp~' III1IIl'ls/O:kHlWI)pmlllgll chcgo odd/illlYWllllill S.lM lllaj:I na celu umożliwienie mu wzrokowego odbioru struktury
PDF,,~'
P/l'il 1I"llllilIIlYIIII~'/ykll'lIll1l1gClWylll
processed with CutePDF (1'11I111111,
1IIIIIIp"IIi~,
evaluation IIIHH, lINI'I)
edition www.CutePDF.com '1IIl1l1ltyl'llll', PO"~I('1:1lI~'/ykil IIIIlWHlIl('l!,O.
186 PSYCHOLlNGWISlYKA OGÓLNA
10.1. Wewnętrzne parametry słowa migowego:
fonologia
W każdym języku mówionym można podzielić słowa na mniejsze jednostki
jako dźwięki mowy ludzkiej, które są pozbawione znaczenia. Czy słowa mi-
gowe są podzielne i charakteryzują się wewnętrzną strukturą jak słowa mó-
wione? Leonard Bloomfield (1933) pisze, że znaki migowe, które nie są
oparte na dźwiękach, pozbawione są wewnętrznej organizacji i stanowią coś
w rodzaju prostych gestykulacji, jakich używa się na co dzień w procesie
komunikacji. Jego teoria wynika z koncentrowania się jedynie na modelu
fonologii języka mówionego skonstruowanego na gruncie modalności słu-
chowo-gtosowej.
Dopiero w pierwszych badaniach nad ASL William Stokoe (1960) ujaw-
nil, że zbudowane na bazie modalności wizualno-gestowej słowa migowe nie
Si' gestami holistycznymi, lecz dzielą się na trzy podstawowe parametry:
I) konfiguracja ręki (KR),
) lokalizacja (L) oraz
3) ruch (R).
Pararnctry te są uniwersalne, dotyczą wszystkich zbadanych do tej pory
i<;zykówmigowych na świecie. Wprawdzie te trzy parametry nie mają jeszcze
znaczenia, odgrywają jednak istotną rolę w różnicowaniu znaczeń. Bowiem
dzit:l<, sig jeszcze na mniejsze jednostki, które mogą realizować się jako
cechy dystynktywne różnicujące znaczenia słów migowych. W PJM istnieją
p:lły minimalne odzwierciedlające opozycję - różnicę formy, której odpo-
wiada róźnica znaczenia słowa migowego. Przedstawiony poniżej rysunek
(lySlIlH:k 10.1.) ilustruje parę minimalną słów [JUż] i [PRAWO], którą tworzy
Wlll'll z I rzcch parametrów - konfiguracja ręki.
,JU I'IIAWO
lły'"100k 10.1. Pllm IlllnlllHlhm
ulnw II111I"wyd I 1111.1 1I'lłAW!)1
LlNGWISlYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 187
Słowa JUŻ i PRAW03 są usytuowane w tym samym miejscu, czyli na otwartej
lewej ręce, a ich ruch wykonywany jest w identyczny sposób - jednokierunko-
wo w stronę otwartej dłoni. Słowa te różnicuje zmiana konfiguracji ręki:
pierwsza pozycja w kształcie ~, druga pozycja w kształcie fi. W PJM wystę-
pują też pary słów, które różnicuje tylko lokalizacja bądź tylko ruch. Przykład
wspomnianej pary w PJM jest analogiczny do pary w języku polskim [pas] :
[bas], w której pierwsza głoska każdego z tych słów Ipl i Ibl jest zróżnicowana
pod względem dźwięczności.
Do trzech wyróżnionych przez Stokoe'a parametrów struktury słowa
migowego dochodzi jeszcze jedna kategoria: sygnały niemanualne (Valli
i Lucas, 2000)4. W PJM istnieją słowa, które muszą być nie tylko właściwie
artykułowane, ale także stosowane z obligatoryjnym użyciem sygnałów nie-
manualnych, takich jak ekspresja twarzy czy konfiguracja warg (Tomaszew-
ski, 2010). Poprzez sygnały niemanualne mogą też powstawać opozycyjne
pary minimalne, a zatem sygnały te mogą różnicować niektóre słowa migowe.
Są trzy rodzaje znaków migowych: manualne, niemanualne i wielomodalne
(Brennan, 1992). Znaki manualne mają tylko trzy podstawowe parametry
- konfigurację ręki, lokalizację i ruch. W znaki wielomodalne oprócz tych
trzech parametrów wbudowany jest czwarty - sygnały niemanualne. Znaki
niemanualne artykułowane są za pomocą sygnałów niemanualnych bez udzia-
łu rąk, a zatem mogą realizować się samodzielnie na poziomie leksykalnym.
W odróżnieniu od języka mówionego, w języku migowym można zauwa-
żyć specyficzne zjawisko: występowanie dwóch anatomicznie identycznych
artykulatorów - dwóch rąk. Robin Battison (1974) zauważył, że gdy obydwie
dłonie są zaangażowane w artykulację danego słowa migowego, ich konfigu-
racja, ruch oraz kierunek muszą być identyczne i symetryczne. Nazwał ten
fenomen regułą symetrii. Regułę tę określa się mianem ograniczenia kombi-
nacji parametrów. Ilustruje to przykład słowa PJM STARAĆ-SIĘ (rysu-
nek 10.2.), w którym dwie identyczne pod względem kształtu ręce wprawio-
ne są w dwukrotnie wykonywany ruch skierowany do siebie. Ponadto
Battison wykazał też, że w artykulacji niektórych słów migowych jedna ręka,
będąca w ruchu, jest dominująca, a druga, niedominująca, jest jej podpo-
3 W transkrypcji wypowiedzi PJM wyrazy pisane dużymi literami prezentują słowa migowe.
Kiedy litery w wyrazach są oddzielone łącznikami w postaci myślnika, to oznacza, że te
wyrazy są prezentowane za pomocą daktylografii (np. E-L-A); zaś gdy wyrazy są połą-
czonc ze sobą takimi łącznikami, to oznacza, że słowo PJM wymaga więcej niż jednego
polskiego wyrazu, kiedy chcemy przełożyć to słowo na język polski (np. WLAĆ-Z-
-CZAJNIKA;zob. rysunek] 0.9). Tak połączone ze sobą wyrazy prezentują jedno słowo PJM.
4 W swoich badaniach Robin Battison (1978) pokazał, że oprócz trzech parametrów
Stokoc'a istnieje jeszcze jeden parametr - orientacja dłoni. Dotyczy on kicrunku czyści
dtoni w stosunku do mil-\lIjt,cego,czy leż jej pozycji w przestrzeni. Według Wendy Sandler
i Di(lllc ł illo MIlIliII PIKIII) m icntucju dloni nicjest odrębna kalel-\ori",leczjesl podkarc-
gOIit, IliIll-ilWl1do klll~ykOlllll\llIlll'ji I~'ki.
 188 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA
rządkowana. Zjawisko to określił jako regułę dominacji. Dłoń niedominująca
jest statyczna, ma ograniczony wybór konfiguracji. Jak wykazały badania
Piotra Tomaszewskiego (2010), w PJM wybór ten zredukowany jest do 4 naj-
'zyściej występujących układów - ~, 'fi, ~ i ~. Według modelu Battiso-
lIa słowo JUŻ (zob. rysunek 10.1.) artykułowane jest w taki sposób, że prawa
I cku jest aktywna, ukierunkowuje się w stronę otwartej lewej dłoni przyjmu-
[uccj pozycję statyczną.
Rysunek 10.2. Słowo STARAĆ-SIĘ
artykułowane za pomocą dwóch rąk zgodnie z pra-
wom symetrii.
William Stokoe (1960) jako pierwszy badacz ASL twierdził, że w języku
IIligowym słowo migowe artykułowane jest w sposób symultaniczny; para-
IlIl' t Iy. 11i1podstawie których każde słowo migowe może być określone, cha-
IlI~tl·lyZlIj.) się jednoczesnym artykułowaniem. Zdaniem tego autora, pro-
dukcja słowa migowego stanowi przeciwieństwo linearności przekazu
IlIlIiell1ego w językach mówionych. Jednakże, jak wykazały kolejne badania
IIl1d /\SL, w języku migowym występują również słowa, które artykułują siy
w słHlsllb linearny (Liddell i Johnson, 1989; Liddell, 1990). Fonologiczny
IlItHlt-ł opisu struktury słowa migowego w ujęciu Stokoe'a nie uwzględnia
ISIH.'ktu czasu związanego z sekwencyjną strukturą słowa migowego. SLc)lI
Scott l.iddc!l i Robert Johnson (1989) wprowadzili do sysLemu SLo-
kuc'a pewne modyfikacje, opracowując model Ruchu i Zatrzymania (1'llc
Movcutent-Łlold Model). Według tego modelu w obrębie samych słów migo-
wych zachodzą procesy dynamiczne, w których konfiguracje podlegaja cia-
glej modulacji czasowej. Na słowa migowe składają siy segmenty ruchu
(II/()I'('II/CI/I sC~lI/el/ls) i segmenty zatrzymania (ho/d SeWI/l'l/ls), czyli konfi-
gllltlcj i sta tycznych; i Le segmenty rca Iizuj.) siy sekwencyjnie. ZII trzy III II II it'
(Z) jako CZyŚĆsegmentufna nicktórych xlów migowych polega na tym. ~,l'
podl'/as wylwru zanin dallego slown jego pili II me tIY lik' zmk'niaj:, siy pow
stnj.)\' w sinlIk SpO(,/yll~lI Pl/l·t! Wy~0111lIlil'1I1ruchu luh po nim. Nntuminxt
LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 189
podczas ruchu (R), jako drugiej części segmentalnej słowa, niektóre z tych
parametrów ulegają zmianie. Produkcja danego słowa migowego może
obejmować zmianę lokalizacji bądź konfiguracji ręki, lub jednocześnie jed-
no i drugie. Zmiany te dokonują się podczas ruchu jako integralnej części
słowa migowego. Na przykład artykułowanie słowa MĄDRY (rysunek 10.3.)
zaczyna się od trzymania (Z) prawej ręki w kształcie ~ na prawym czole
z zamkniętymi ustami. Następnie dłoń tę ukierunkowuje się ruchem (R) do
przodu i kończy się jej zatrzymaniem (Z) trochę dalej przed prawym czo-
łem. Jak widać, w artykulacji tego słowa zmiana odnosi się do trzech para-
metrów: lokalizacji (na prawym czole ~ w przestrzeni na wysokości prawe-
go czoła), konfiguracji ręki (~ ~ ~) oraz sygnałów niemanualnych
(zamknięcie ust ~ otwarcie ust). Tak więc słowo MĄDRY obejmuje strukturę
o charakterze Z-R-Z (zatrzymanie-ruch-zatrzymanie). Ponadto inne słowa
migowe z PJM mogą mieć inną postać struktury niż słowo MĄDRY. Może
występować co najmniej kilka możliwych kombinacji segmentów zatrzyma-
nia i ruchu.
Rysunek 10.3. Wewnętrzna organizacja słowa migowego MĄDRY.
Wendy Sandler (1990) proponuje restrukturyzację modelu Scotta Liddella
i Roberta Johnsona, argumentując, że to lokalizacje (L) jako odpowiedniki
konfiguracji statycznych (holds) i ruchy (R) mogą być sekwencyjnie wbudo-
wane w słowa migowe, podczas gdy konfiguracja ręki (KR) jest autosegmen-
Lalnie związana z parametrami L i R, tak jak pokazuje to poniższy schemat
kanonicznej formy słowa migowego (rysunek 10.4.), opracowany przez San-
dlcr (1990). Nazywa ona ten schemat modelem Hierarchiczności Ręki (Hand
Tier Model). Na przykład słowo JUŻ (patrz rysunek 10.1.) artykułuje się w ten
sposób, że jego pierwszy segment lokalizacji (L) (chodzi tu o lokalizację pra-
wej ryki dominującej) umiejscowiony jest tuż nad wnętrzem otwartej lewej
ryki. będącej w pozycji nicdominującej. Prawa ręka, dominująca, wykonuje
ruch hllnlm kuuki i plOsty w kicrunku utwarlej lewej ryki. co daje elekt dru-
190 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 191

giej lokalizacji przy "zderzeniu" prawej ręki z lewą. Tak więc z fonologicznego fonologicznych i możliwość występowania sylab w PJM (zob. Tomaszewski,
punktu widzenia struktura słowa JUŻ stanowi sekwencyjną postać segmentów 2010). Według tego modelu można stworzyć reprezentację wewnętrznej
o charakterze L R L. struktury słowa migowego, by mieć pełny obraz architektury złączonych ze
sobą hierarchicznie trzech parametrów - konfiguracji ręki, lokalizacji i ruchu.
Przykładowo, poniższy rysunek (rysunek 10.5.) przedstawia reprezentację
KR wewnętrznej struktury słów migowych JUŻ i PRAWO (patrz rysunek 10,1.), któ-
re stanowią parę minimalną,

[kant] [kant]
~

L R L
orientacja
\ O ~ [otwarte] I orientacja
\ O ~ [zamknięte) I
Rysunek 10.4. Kanoniczna forma monomorfemicznego słowa migowego (Sandler,
1990).

V
\ ( pozycja palców \ ( pozycja palców

Model Hierarchiczności Ręki uwzględnia opisane wcześniej w modelu

Stokoe'a trzy parametry: lokalizacja (L), ruch (R) i konfiguracja ręki (KR).
[wszystkie] V [wszystkie)

O wybrane palce O wybrane palce

Aspekty te są ze sobą strukturalnie zintegrowane, czego nie można zauważyć
w modelu Ruchu i Zatrzymania. Z kolei, w przeciwieństwie do systemu Sto-
koc'a, trzy parametry nie są symultanicznie zorganizowane w obrębie słowa I I
migowego: lokalizacje i ruchy realizują się w sposób linearny, podczas gdy
KR KR
konfiguracja ręki symultanicznie obejmuje całość tej sekwencji. W ten sposób
model Hierarchiczności Ręki uwzględnia zarówno sekwencyjne, jak i symul- ~ ~
taniczne aspekty struktury słowa migowego. L R L L R L
Podsumowując, analiza fonologiczna języka migowego dokonana przez
Liddclla i Johnsona oraz Sandler dowodzi, że mimo różnicy w modalności, V O miejsce
V O miejsce
[czyk migowy pod względem czasu i sekwencyjności jest analogiczny do
[czyka mówionego: w obu językach struktura wielu słów mówionych [R2]~ [R2]~
i migowych składa się z dwóch rodzajów segmentów - 1) spółgłosek O ustawienie O ustawienie
i samogłosek w językach mówionych oraz 2) zatrzymań (holds) bądź lokali-
zacji (/ocation) i ruchów (movements) w językach migowych. Tak więc można
~
.r;
uznać, że konfiguracja ręki, lokalizacja i ruch stanowią elementy fonologii [najbliższy] [kontakt] [najbliższy] [kontakt]
języku migowego w porównaniu z samogłoskami i spółgłoskami w języku
PRAWO
mówionym. JUŻ

Model Hierarchiczności Ręki opiera się na teorii geometrii cech, która Rysunek 10.5, Reprezentacja wewnętrznej struktury dwóch słów migowych JUŻ

uwzględnia wartość cech dystynktywnych stanowiących wewnętrzną strukturę
hierarchiczną słowa migowego>. Stąd wykorzystanie modelu Hierarchiczności
Ryki może ułatwić określanie występującej w PJM hierarchii cech dystynk
tywnych, które tworzą parametry słowa migowego, oraz zbadanie procesów
~ '1(;01 iu geometrii cech opracowana/oslulu w olll\,hic rOllologii niclineamej. II dOlyl"/y
glllwnic modelu, kl(Hy ,,"kilIdII hit""'l'hll'/lIll, wlI'lOpO/lOlllOWl1 sl'uklu' y syslCIll\!n-dl
dyslyllklywllyl"h, jllki,"i IIHli,l'I'III"II~I\"Y/IIWIH NI\' ""Idy 10lll'III (C'kIlll'IIIS, II)H~:('Il'
1111'111, I I luuu-, 11/1/'1)
i PRAWO według modelu Hierarchiczności Ręki.
W reprezentacji słów migowych uwzględnione są dwa poziomy: autoseg-
mentalny dla konfiguracji ryki i segmentalny dla lokalizacji i ruchu (Sandler,
illo-Martin, 2()()6). Struktura parametru konfiguracji ręki obejmuje gtówną
kategorię wybranych palców oraz podkategorie: pozycja palców i orientacja.
W slowach Hl:', i PRAWO występują identyczne cechy wybranych palców
i Ol icntuc]i: Iwszystkk pulce] i [kant]. PIzy ( i fi wybrane Si) wszystkie pulce,
II z uwagi 1111 pOIO~,l'lIk I~,"j dOlllillUjl)l'Vj (I{ I) W SIOSllllkll do dlllgkj (lU)
192 SYCHOLlNGWIS1YKA OGÓLNA L1NGWIS1YCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 193

orientacja charakteryzuje się [kantem], gdyż kant Rl skierowany jest do wnę- Można też scharakteryzować cechy, jakimi dysponują parametry wbudowane
I rza R2. Natomiast parę słów JUŻ i PRAWO tworzą cechy pozycji palców: w znaki wielomodalne, które artykułuje się jednocześnie za pomocą rąk i sygna-
[otwarte] i [zamknięte]. Przy ~ wszystkie palce są otwarte, a przy fi wszyst- łów niemanualnych. Na przykład znak wielomodalny NA-WSZELKI-WYPADEK
kie są zamknięte. Parametr lokalizacji dzieli się na dwie klasy cech: miejsce przedstawia się następująco:
i ustawienie. Miejsce dotyczy głównych części ciała, a ustawienie, jako podka-
tcgoria miejsca, odnosi się do szczegółowych miejsc w obrębie jednej z części x
dala. Cecha miejsca [R2] (druga ręka, niedominująca) charakteryzuje słowa ~
manualność niemanualność
JUŻ i PRAWO. Jeśli chodzi o kategorię (klasę) ustawienia, w tych słowach
migowych wyodrębnione są cechy dotyczące dwóch lokalizacji. Pierwszą
z nich określa się [najbliższy] (Rl znajduje się w okolicy R2, czyli tuż nad
I
~
I
SN
otwartą R2), a drugą - [kontakt] (Rl wykonuje ruch aż do dojścia do końtak-
..-----r------
KR I
o miejsce
lu z R2). Na podstawie reprezentacji cech trzech podstawowych parametrów
konfiguracji ręki, lokalizacji i ruchu - można określić, które cechy charakte- L R L !-Iusta]
ryzują słowa PJM, a które cechy mogą różnicować słowa wchodzące w skład .. ~ Ol ustawienie
pary minimalnej. miejsce o
Pod kątem modelu geometrii cech można również tworzyć reprezentacje ~ [zaokrąglone]
znaków nicmanualnych, które nie wymagają użycia rąk, a funkcjonują jako [korpus] I
samodzielne leksemy (Tomaszewski, 2010). W hierarchicznej reprezentacji, ustawienie o
na przykład, znaki ZNM: TAK i ZNM: NIE wyglądają następująco (SN - sygnały
niemanuale )6. ~
[najbliższy] [b::] [kontakt]

SN SN Rysunek 10.7. Hierarchiczna reprezentacja znaku wielomodalnego NA-WSZELKI-

o
I miejsce o
I miejsce
-WYPADEK.

[gIO~ [9łO~ Oprócz cech dotyczących elementów manualnych (konfiguracja ręki, lo-
o ustawienie o ustawienie kalizacja i ruch) znak wielomodalny NA-WSZELKI-WYPADEK obejmuje właści-
I I wości niemanualne: cechę miejsca [usta] i cechę ustawienia [zaokrąglone]
(usta są obligatoryjnie zaokrąglone).
[kiwanie] [kręcenie]
perspektywy modelu Hierarchiczności Ręki można też zaobserwować
ZNM: TAK ZNM: NIE procesy fonologiczne w PJM, analogiczne do tych, które występują w języku
Rysunok 10.6. Znaki niemanualne według modelu hierarchii cech.
mówionym. Jednym z takich procesów jest asymilacja (upodobnienie), w wy-
niku której różne sąsiadujące ze sobą segmenty stają się bardziej do siebie
podobne. Na przykład w wyrazie polskim babka występuje asymilacja pod
Znaki nicmanualne ZNM: TAK i ZNM: NIE można potraktować jako pary mi- względem dźwięczności, gdzie środkowa głoska Ibl ulega ubezdźwięcznieniu
uimalną, gdyż mają identyczną cechę miejsca [głowa], a różnią się jedynie ru- pod wpływem bezdźwięcznej głoski Ikl (ba[pk]a). Tego typu upodobnienie
chcrn l!.lowy:pierwszy charakteryzuje się cechą [kiwanie I, a drugi - [kręcenie]. można też zauważyć w PJM. Działanie asymilacji występuje, na przykład,
w złożeniu migowym WYGLĄDAĆ CHARAKTER (w znaczeniu opinialreputa-
A

('ja) (rysunek 10.8.), w którym połączenie dwóch leksemów daje nie tylko
II Na określenie znaków niemanualnych ui.ywlI Ni~ sylllholil'/nc~o skrótu ZNM:_. W PJM nowe znaczenie, ale także efekt asymilacyjny pod względem konfiguracji ręki
IIIIjc/,~ściej ui.ywane s" takie znaki, jllk: INM 11\1\,INM: Nil '., I.NM: TI\K oznacza potwicr-
(zob. 'Iomaszcwski, 20 IO).
d/l'llIl' Iypu/u" pOpll.CZ lekkic kiwlIlIlI'II111WII, IH ""IIIII~tf~ synonimu znaku migowcg«
11\1\lilko 11l1I~\I1l11111\111I1ll'/\O,Nlllnllllll~1 N~t 1'111 WVklllllljl' kl~' ki ~'l'l'nil'lll glow" nil hokl,
III 0111111/11liljH/I'\'/I'lIil' ('lllllIlIS/l'WN~I, ')010)
i jl'HI Sylllllllllll IIIllil~ IIIIIIIIIIIIIIIIl'gll 1'111
194 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 195

w PJM, które odnoszą się do sposobu artykułowania słowa migowego pod-

czas zmiany konfiguracji ręki. Fenomen ten występuje w słowach PJM
o dwóch pozycjach palców, z których jedna musi charakteryzować się cechą
[otwarte] lub [zamknięte]. Cechy jednej i drugiej pozycji palców muszą być
przeciwstawne ([otwarte]-[zamknięte] lub [zamknięte]-[otwarte]), a nie
identyczne ([otwarte ]-[ otwarte] lub [zamknięte ]-[zamknięte D. Ograniczenie
sekwencji konfiguracji ręki obserwuje się w słowie MĄDRY (patrz rysu-
nek 10.3.), które obejmuje sekwencję kształtów /~/ i /~/ o kombinacji cech:
[zamknięte ]-[ otwarte].
Ostatnie badania wykazały, że w słowach migowych występują również sy-
laby podobnie jak w słowach mówionych. Fonolodzy zajmujący się językami
WYGLĄDAĆ CHARAKTER WYGLĄDAĆ A CHARAKTER migowymi uważają, że parametr ruchu stanowi obligatoryjny ośrodek sylaby
- tak jak w języku mówionym ośrodkiem sylaby są głównie samogłoski (Bren-
konfiguracja ręki konfiguracja ręki
tari, 1998; Liddełł i Johnson, 1989; Perlmutter, 1992; Sandler, 1989). Tak więc
I
wybrane palce
I
wybrane palce
każde słowo migowe musi mieć co najmniej jeden parametr ruchu, bez które-
go nie może funkcjonować jako znak językowy. Z perspektywy modelu Hie-
rarchiczności Ręki hierarchiczna struktura sylaby języka migowego wygląda
następująco (a - sylaba; Sp - spółgłoska; Sa - samogłoska):
....•.
....•. pozycja palców
....•.
..... I o
.•••••• [otwarte]
....•. »< .
- -
....•.
....•. nagłos rym eJ o
....•.
....•.
~ ~
I ośro~łos
[złączone]
lokalizacja I I L R L Sp Sa Sp

Rysunek 10.8. Proces asymilacji pod względem konfiguracji ręki w zlożeniu ruch lokalizacja
WYGLĄDAĆ A CHARAKTER.
Rysunek 10.9. Hierarchiczna i uproszczona struktura sylaby w języku migowym.

l'olaczcnic dwóch słów migowych WYGLĄDAĆi CHARAKTERw jedną zna-

l'/l'lliowcl całość złożenia "opinia"/"reputacja" prowadzi do asymilacji konfi-
gurncji ryki ~ z pierwszego słowa do konfiguracji ręki ~ z drugiego słowa.
Ksztall h traci cechę [złączone] (wszystkie palce są ze
:mh" zlączonc) przejmując inną [rozstawione] (wszystkie palce są od siebie
ruzstawionc]. W tym przypadku mamy do czynienia z częściową asymilacją,
~dyż dotyczy ona tylko jednej cechy [złączone], a pozostałe są nicnaruszone.
We wszystkich językach występują pewne ograniczenia fonologiczne, które
IIdll()SZc'się do występowania pojedynczych fonemów oraz zasad właściwego
h/czcllia ciągów fonemów w wyrazy, mOI remy lub sylaby. Na przykład w pol-
xki111 ję",ykll mówionym wyst ępll j:, ligi a n k/l'n ia sc kwc 11cyj nc na pocz,p kil
wyrazów nic IllOg., wyslępowal' (/wllvll'IIH'nIIlWl' ri.,gi splltgloskowc typu j,. ,
i" .js ,III/I, "/I ,tI~ .1/1 , '/l'gll Iypll IIj',l""ll/l'tllll 1l'111H1~,lllIl'allhsl'IWIIWII('
Sylaba w języku migowym musi zawierać co najmniej jeden ośrodek, któ-
rym jest ruch. Jeśli ośrodek poprzedzony jest pierwszą lokalizacją, można
określić ją nagłosem, a jeśli z kolei następuje po nim druga lokalizacja, tworzy
ona wygłos (Tomaszewski, 2010). Hierarchiczną strukturę sylaby można prze-
kształcić w uproszczoną strukturę sylaby, która ilustruje kanoniczną formę
słowa migowego o charakterze monosylabowym L R L (rysunek 10.9.). Oto
przykłady słów migowych o strukturze jedno- i dwusylabowej (w - słowo;
!.l morfem; a - sylaba):
 I'SYCIIOLlNGWISTYKA OGÓLNA LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 197

jest chory). Natomiast morfemy związane są pozbawione tej właściwości, ale

w w pełnią inną funkcję - gramatyczną; stąd określane są jako morfemy grama-

I
IJ
I
tyczne. Występują one tylko jako cząstki wyrazowe, nie mogą występować sa-
modzielnie w zdaniach, lecz muszą wiązać się z innymi morfemami (cząstka
IJ

A
-ek musi być połączona np. z wyrazempies W zdaniu Piesek jest chory). Są dwa
I
C1
rodzaje morfemów związanych (afiksów): derywacyjne (słowotwórcze) i flek-
C1 C1 syjne. Morfemy derywacyjne służą tworzeniu nowego słowa: ich dodanie do

L
A R L
PRAWDA jednosylabowa ZASTĄPIĆ
stru ktu ra
Rysunek 10.10. Hierarchiczne struktury słów PRAWDA i ZASTĄPIĆ
I łiorarchiczności Ręki.
Struktura słów migowych PRAWDA i ZASTĄPIĆ ma charakter jednomorfe-
mowy. Słowo PRAWDA jest jednosylabowe, stanowi formę strukturalną L R L,
która obejmuje trzy segmenty: dwie lokalizacje i jeden ruch prosty. Nato-
miast słowo ZASTĄPIĆ jest dwusylabowe, w którym pomiędzy lokalizacjami
występuje sekwencja dwóch ruchów: pierwszy jest okrężny, a drugi prosty,
dzicki czemu struktura tego słowa jest dwusylabowa.
10.2. Struktura słowa migowego: mońologia
Powyżej pokazano, że PJM dysponuje wewnętrznie uporządkowanym
mem fonologicznym, w którym struktura każdego słowa migowego obejmuje
wcwnęt rznc parametry, takie jak konfiguracja ręki, lokalizacja, ruch, a także
sygnaly nicmanualne. Jednostki te można podzielić jeszcze na mniejsze
skludniki - cechy dystynktywne, dzięki którym można różnicować znaczenio-
WII slowa m igowe. Tak więc PJM podlega pierwszej zasadzie artykulacji, gdzie
podstawowych parametrów bez znaczenia powstają morfemy jako naj-
IIllIiejsze jednostki znaczące, a funkcję tych morfemów pełnią słowa migowe
1'.1 M. Powstaje stąd pytanie: czy w PJM, a zwłaszcza na poziomic morfolo-
gkznYI11, mogą zachodzić procesy gramatyczne odpowiadające
nil az bardziej złożonych słów migowych jako leksemów dwu-, czy trzymorfo-
lilowych? W odpowiedzi na ty kwestię omówione zostaną dwa aspekty mor-
lologii P.lM: I) morfologia derywacyjna i 2) morfologia fleksyjna.
MOI [cm jako najmniejsza jednostka stanowi składowy element słowa.
Nicsic on ze sob,) znaczenie lub pclni funkcjy grumatyczną.
uuutcmy swolxxlno i związane, MOI lrrny swobodne same w sobie s'j slowa-
IIIi, IIIOg'j sa modzicl n it' wysl,,'powllr w :1111111 iuch, IIk wy 111
łuuvml IIHlifl'lIl:lll1i (wyIU/II/I'1 IIltl/l' HiIlIlIHI/jl'lllil' :llIistnil'r w :1.1111 IIi" /';1'.1'
~
L R L R L
wyrazu tworzy nowe znaczenie lub zmienia jego funkcję gramatyczną. W pol-
skim języku mówionym często używanym morfemem derywacyjnym jest
cząstka -ek (np. pies-ek, kot-ek, kaptur-ek, kwiat-ek). Natomiast morfemy flek-
dwusylabowa syjne nie zmieniają istotnie morfemów, do których są dodawane, lecz niosą
stru ktu ra informację o danym słowie lub o jego funkcji gramatycznej. Użycie tych mor-
W PJM według modelu femów służy zaznaczaniu liczby (książka - książki), przypadka (książka -
książce), rodzaj u (zielony - zielona), czy czasu gramatycznego (czyta - czytał).
Czy słowa migowe - podobnie jak słowa mówione - podlegają również
procesom gramatycznym? Czy mogą zawierać więcej niż jeden morfem, czyli
realizować się jako wielornorfemiczne? Badania nad naturalnymi językami
migowymi wykazały, że cechuje je bogactwo morfologiczne: zachodzą w nich
złożone procesy gramatyczne, a niektóre z tych procesów zupełnie inaczej
wyglądają niż w języku mówionym (Pizzuto i Corazza; 1996, Liddell, 2003b;
Aro n off, Meir i Sandler, 2005; Sandler i Lilio-Martin, 2006; Johnson
i Schembri, 2007). Podobnie dzieje się w PJM, gdzie też mogą zachodzić pro-
cesy gramatyczne z punktu widzenia morfologii derywacyjnej i fleksyjnej (To-
maszewski, w opracowaniu). W związku z tym omówimy poniżej niektóre
przykłady procesów derywacyjnych i fleksyjnych w PJM.
syste- W polskim języku mówionym zachodzą procesy derywacyjne (afiksacje)
polegające na tworzeniu wyrazów pochodnych przez dodawanie formantów
słowotwórczych do wyrazów podstawowych, a także nowych form gramatycz-
nych przez dodawanie formantów fleksyjnych do istniejących już form. Stąd
określenie derywaty morfemowe jako wyrazy motywowane złożone z podsta-
wy słowotwórczej i formantu słowotwórczego (Grzegorczykowa i Puzynina,
1998). Przykładowym derywatem jest morfem przedszkole, gdzie rolę afiksu
pełni przedrostek przed- jako prefiks (prefiksacja) albo wyraz bielić, w któ-
rym występuje przyrostek -ić w roli sufiksu (sufiksacja). PJM wykorzystuje
za tworzenie również możliwości derywacji. Dotyczą one derywatów rzeczownikowych,
które przekształcają czasowniki w rzeczowniki nie przez użycie afiksów, lecz
przez specyficzne modyfikacje ruchu jako integralnej części struktury słowa
migowego. W swych badaniach nad procesami derywacyjnymi w ASL w od-
niesieniu do derywatów rzeczownikowych Ted Su palla i Elissa Newport
Wyróżnia siy (1978) wykazali, iż w produkcji słów występują pewne niuanse dotyczące
ruchu, decydujące () rozróżnianiu czasowników i pokrewnych im rzeczowni-
ligII i:J połijc:I.el1 ia ków, Mechanizm tego rodzaju derywacji przebiega w ten sposób, że słowo
miAowl' typu Il.l'l.'l'Ownikowl:go powlurzn segmenty ruchu słowa migowl.;go
198 I)SYCHOLlNGWISTYKA OGÓLNA LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 199

typu czasownikowego, z czego powstaje czasownikowo-rzeczownikowa para

tych morfemów. Na przykład z punktu widzenia kanonicznej formy mono-
mOIfemicznego słowa migowego (patrz rysunek 10.4.) słowo PJM WLAĆ-Z-
('I'.I\JNIKAcharakteryzuje się strukturą L R L, a słowo CZAJNIKma strukturę
I..R L (R) L R L (rysunek 10.11.).

KAMERA NAGRAĆ-NA-KAMERĘ

Rysunek 10.13. Para słów KAMERA';' NAGRAĆ-NA-KAMERĘ.

Warto tu nadmienić, że reduplikacja rdzenia występuje również w nie-

WLAĆ-Z-CZAJNIKA CZAJNIK których językach mówionych. Na przykład w języku ewe jest czasownik
Rysunek 10.11. Para słów w PJM: WLAĆ-Z-CZAJNIKA .;. CZAJNIK.
<po (bić) i rzeczownik <po<po (bicie), w którym występuje reduplikacja rdze-
nia <po. Albo w czukockim języku itelmeńskim wyraz cu<p jest czasownikiem
(pada deszcz), od którego pochodzi rzeczownik cUqXu<p (deszcz). Z punktu
kopiowanie rdzenia widzenia morfologii derywacyjnej nie należy mylić reduplikacji z formą
afiksacji czy złożeniem, stanowi ona raczej odrębny proces polegający
WI.AC·Z·CZAJNIKA ~ CZAJNIK
na kopiowaniu fonetycznej postaci podstawowego wyrazu (Wiltshire i Ma-
L R L -- L R L IBJ (L R L) -- L R L (R) L R L rantz, 2000).
proces derywacji I L R L (redup) I Kolejnym aspektem morfologii derywacyjnej w PJM jest funkcja sygna-
łów niemanualnychjako morfemów związanych. Jak wcześniej wspomniano,
łlysunek 10.12. Schemat ilustrujący przekształcanie w PJM czasownika w rzeczownik. na poziomie fonologicznym sygnały niemanualne mogą być obligatoryjnie
wbudowane jako dodatkowy parametr w niektóre słowa migowe, bez które-
Jak widać na tym schemacie, do struktury słowa WLAĆ-Z-CZAJNIKA (L R L) go nie byłyby one właściwie artykułowane. Stąd słowa z obligatoryjnymi sy-
lIsia I wtrącony segment ruchu (R) - zwłaszcza po segmencie ostatniej lokali- gnałami niemanualnymi określa się jako znaki wielomodalne stanowiące
arji lego słowa. Po dodaniu segmentu ruchu zachodzi kopiowanic rdzenia kombinację ręki (bądź rąk) jako element manualny z określonymi kompo-
slown WI.AĆ-Z-CZAJNIKA (L R L). Można uznać to za proces tworzenia rze- nentami niemanualnymi. Jak zauważył Scott Liddell (1980), na poziomie
rzownika jako pochodnego od czasownika jako podstawowy. W słowie morfologicznym sygnały niemanualne w niektórych słowach migowych pel-
('I'AINIKw roli derywatu rzeczownikowego - za pomocą dodatkowego seg- nit, funkcję przysłówkową. Mogą funkcjonować jako morfemy związane
mcutu ruchu - występuje powtórzenie struktury słowa WLAĆ-Z-CZAJNIKA. w połączeniu z tymi słowami migowymi, które występują w roli czasowników
I'ruccs kopiowania podstawowej struktury czasownika dla tworzenia rzc- czy przymiotników.
t'/ownika określa sil(jako reduplikację (rcdup] rdzenia. Stanowi to morfolo-
gkwIl operację o charakterze SIOWOIWOlt'/ylll,Ill'nol11\.:Jlten obserwuje si~
'(Iwnk:i. w innych parach l'/IISIIWIII~IIWIlIIl'l/OWllif..owvch w PJM m.in,
w PIII/,l' NA(lI~A('NA"AMI'HI, I \~II II\ (, y~III1l'"I0,1 I,),
 00 I'SYCIIOLlNGWISTYKA OGÓLNA LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 201

lizacji pod względem konfiguracji ręki i lokalizacji, stając się morfemem dery-
wacyjnym NEG--. Morfem ten może być dodany do czasowników, a nawet
(rzadziej) przymiotników i przybiera różne kształty ręki w zależności od kon-
figuracji ręki, jaką dysponuje słowo migowe jako morfem leksykalny, z któ-
rym jest połączony. Kolejnym przykładem jest wyrażenie ZNAĆ+ NEG (w zna-
czeniu nie znać), w którym drugi segment morfologiczny zawiera sufiks -NEG
jako gestowa forma negacji. To że wyrażenie ZNAĆ+NEG jest włączeniem ne-
gacji, stanowi hipotezę, iż to słowo obejmuje drugi morfem o gramatycznej
funkcji, jakim jest mniej określony gest negacji -NEG w roli sufiksu (Toma-
szewski, 2010). Sufiks ten jest niesamodzielny, musi być połączony z niektóry-
mi, ale rzadkimi leksemami: np. WIDZIEĆ+ NEG, CHClEĆ+ NEG.

MIGAĆ SWOBODNIE-MIGAĆ

Rysunek 10.14. Słowo MIGAĆ bez lub z użyciem konfiguracji warg jako morfemu
wlazanego.

Na przykład słowo MIGAĆ(rysunek 10.14.) obejmuje trzy parametry - kon-

figuracja ryki, lokalizacja i ruch bez dodatkowego elementu niemanualnego.
I)() tego słowa może być dodany fakultatywnie komponent niemanualny
w postaci konfiguracji warg o cesze [język jako część ciała], przybierający
dodatkowe znaczenie przysłówkowe "swobodnie". Tak więc w słowie
SW()//()/)Nm-MIGAĆwysunięty język w rozluźnionej pozycji niesie informację
o sposobie wykonywania czynności, czyli o luźnym miganiu. Jak widać, sygna-
Iy nicmanualne w roli morfemów związanych łączą się w sposób symultanicz-
UDAĆ-SIĘ NEG +UDAĆ-SIĘ
Ity '!l' slowami migowymi jako morfemami swobodnymi, co cechuje każdy na- (morfem leksykalny) (prefiksacja)
I tli nlny język migowy.
Niczaleźnic od rodzaju modalności w PJM, podobnie jak w językach mó-
wronych, zachodzą procesy, które wykorzystują możliwość afiksacji. Jest to
Itlll't"ltl'ja morfologiczna polegająca na linearnym dołączeniu morfemu dery-
wilcyjnego (afiksu) do jakiegoś morfemu podstawowego, w wyniku czego
pllwslaje nowa jednostka leksykalna. Badania wykazały, że w językach
nugowych np. amerykańskim, australijskim bądź izraelskim języku migo-
wym występują tc procesy gramatyczne (Liddell i Johnson, 1989; Johnston
j Schcmbri, 2007; Sandler i Lilio-Martin, 2006). Z perspektywy morfologii
sekwencyjnej w PJM można również zaobserwować dwa procesy: sufiksacji
(np. w polskim języku mówionym: kot --7kot-ek) i prefiksacji (chodzić --7 pod-
I'I/(){Ilic(). Występują w tym języku złożone słowa, z których jeden morfem pel-
IIi 1011,) prefiksu lub sufiksu, a drugi 11101 Icrn jest leksykalny (Tomaszewski,
w opracowaniu). Przykładem slowu jl'S! NI:(lllJI)M'-SII~ (rysunek IO.IS.),
w ktorym pierwszy mortern stunuwl pl/l'I'/I)\'y pictlks NI\(l ,CI drugi teksykał-
uy. l'rcfiks tCII pochodzi od IllItkIl II\W"1' lINII'. k!(IIY jest samodzielnym
1110111'1111'111.11 w pll III"/l' IIit I II •.•
11lWI III 1111\1 '>", PIII'S'!I'lll PIOl'I'SllIIlIll:l!v"a Rysunok 10.\5. Proeony uflk JM.
 02 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA. 203

reguła prostej sekwencji

System słowotwórczy PJM - podobnie jak polskiego języka mówionego
obejmuje zarówno zespół środków produktywnych, które stanowią aktywny
podsystem słowotwórczy, jak i zespół środków nieproduktywnych, będących
pasywnym podsystemem słowotwórczym. Jednym z elementów morfologicz- A
Li
KR

Ri L2
A
KR

R2
\~ : L2 R3 L4;
--r------T--
(red up) L3 L4
nych, mogących wzbogacać zasób leksykalny PJM, jest wspomniany prefiks
negacji NEG-, który w sposób twórczy może być połączony z wieloma morfe-
mami w roli czasowników (np. NEG+UDAĆ-SIĘ) w przeciwieństwie do mające-
V O miejsce +
V O miejsce O O miejsce

go podobną funkcję, ale nieproduktywnego sufiksu negacji -NEG (np. [głowa] ~ [R21~ ~IR21
Igłowal~
".NI\('+ NEG).
O ustawienie O ostawienie O O
I . usławienie

A-.._ A ...
_
W systemie słowotwórczym PJM obserwuje się również zjawisko kompo-
zycji jako procesu tworzenia leksemów przez łączenie istniejących w PJM I I
jednostek leksykalnych. Fenomen ten odnosi się do złożeń migowych będą- [najbliższy] : Ikontakt] : [najbliższy] : [kontakt I : [kontakt] [kontakt]
,-------" ,-------"
.ych morfemami, których nowe znaczenie powstaje na zasadzie połączenia
dwóch słów migowych w złożoną jednostkę morfemową. To że w języku ~
reguła pierwszego kontaktu
wizualno-gestowym zachodzą kompozycje, świadczy o występowaniu w nich
reguł morfologicznych rządzących łączeniem leksemów w jednostki leksy- WYGLĄDAĆ CHARAKTER OPINIA
+ =
kalne złożone.
Posłużymy się tutaj przykładem wspomnianego wcześniej złożenia migo- Rysunek 10.16. Proces tworzenia złożenia migowego WYGLĄDAĆ A CHARAKTER

wego WYGLĄDAĆ CHARAKTER (patrz rysunek 10.8.), aby przyjrzeć się pew-
A
nym prawidłom, które warunkują właściwe tworzenie nowego morfemu
opartego na dwóch tematach znakowych. Wyróżnione są trzy reguły morfolo-
iicznc odpowiedzialne za tworzenie złożeń migowych:
I) zasada pierwszego kontaktu,
) zasada prostej sekwencji oraz
3) reguła antycypacji ręki niedominującej (Liddell, 1984).
Reguła pierwszego kontaktu polega na tym, że wbudowany w pierwszy
v, dwóch słów migowych jako podstawowych leksemów parametr lokalizacji
o cesze Ikontakt] pozostaje w kontakcie z ciałem migającego. Oznacza to,
\: w procesie połączenia słów migowych cecha lokalizacji [kontakt] pierw-
szego członu jest zachowana przy zaniku cechy [najbliższy]. Oto oparty na
modelu Ilierarchiczności Ryki schemat ilustrujący zastosowanie reguły
piel wszego kontaktu przy tworzenia złożenia WYGLĄDAĆ CHARAKTER (ry-
A
sunek 10.16.).
'nik więc - zgodnie z regułą pierwszego kontaktu w złożeniu WYGLĄ-
I)A(' A CIII\RI\KTER - ręka dominująca (RJ) zachowuje styczność z ciałem
(nosem i drugą ręką; patrz rysunek 10.8.).
(w znaczeniu "opinia").
Drugim warunkiem prawidłowej produkcji złożeń jest stosowanie reguły
prostej sekwencji. Dotyczy ona eliminacji niektórych parametrów lokalizacji
i ruchu, które są wbudowane w podstawowe słowa migowe. W słowie migo-
wym WYGLĄDAĆ występuje ruch o cesze [wyważony], który odnosi się do
krótkiego i podwójnego ruchu, co określa się jako reduplikację ruchową.
Jest to leksykalna reduplikacja podstawowej sekwencji L R L, którą obser-
wuje się w niektórych słowach migowych (stąd występowanie skrótu "redup"
w reprezentacji geometrycznej na rysunku 10.16). W słowach migowych
WYGLĄDAĆ i CHARAKTER wypadają segmenty lokalizacji i ruchu w momencie
ich połączenia w złożenie "opinia". Wtedy w słowie WYGLĄDAĆ zanikają seg-
menty lokalizacji LI i ruchu Rj, a za tym reduplikacja ruchowa (redup),
a w słowie CHARAKTER - segmenty lokalizacji y i ruchu R2. Przy tej kompo-
zycji włącza się dodatkowy segment ruchu R3 między końcowym segmentem
lokalizacji ~ słowa WYGLĄDAĆ a końcowym segmentem L4 słowa CHARAK-
TER. Z tego powstaje inna struktura o charakterze ~ R3 L4' Tak więc two-
rzenie złożenia "opinia" na bazie dwóch słów WYDLĄDAĆ i CHARAKTER pro-
wadzi do minimalizacji liczby segmentów lokalizacji i ruchu, a także sylab
i do kanonicznej formy struktury tego złożenia: L R L. Występująca w pro-
cesie łączenia podstawowych leksemów w złożone jednostki leksykalne zasa-
da prostej sekwencji wynika z tendencji PJM do monosylabowości, jaką
wykazują też inne język] migowe (np. amerykański język migowy, australijski
jyzyk migowy, izruclski jyzyk migowy), a wiąże się to z dążnością do oszczę-
«zlIlIill wvsilku i ckmuuuii W procesic komuuikownuia siy.
204 PSYCHOLlNGWIS1YKA OGÓLNA LlNGWIS1YCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 205

Ostatnia reguła dotyczy antycypacji ręki niedominującej. Gdy następuje po-

łączenie dwóch słów, ręka niedominująea "antycypuje" swoje wejście z sąsied-
nim słowem w skład złożenia. Przy artykulacji pierwszego słowa następuje
przedwczesne użycie drugiego słowa umożliwiające w efekcie prawidłowe two-
rzenie złożenia migowego. Na przykład w złożeniu WYGLĄDAĆ CHARAKTER A

niedominująca ręka jako część słowa CHARAKTER już ustawia się w określo-
nym miejscu przestrzeni przed migającym, podczas gdy ręka dominująca jest
włączona w artykułowaniu słowa WYGLĄDAĆ (patrz rysunek 10.8.).
Do tej pory omawiano procesy morfologiczne, w których morfemy dery-
wacyjne mogą tworzyć nowe słowa migowe. Jak się okazuje, w PJM mogą
również zachodzić procesy fleksyjne, których natura inaczej wygląda niż a. czasownik _ -PYTAĆ- _ w formie słownikowej
w polskim języku mówionym, ale które odzwierciedlają uniwersalia grama-
tyczne wspólne dla każdego naturalnego języka migowego. Omówimy poni-
.ej procesy gramatyczne niosące informację o argumentach, aspekcie czaso-
wym i liczbie.
W PJM występują procesy morfologiczne, które nie wykorzystują możli-
wości afiksacji (dodawania morfemów), lecz sama struktura tak zwanych
;zasowników wskazujących przybiera różne formy w zakresie przynależnej
kategorii osoby dla podmiotu i dopełnienia zdania? Tego typu czasowniki
"odmieniają się" przez osoby poprzez zmianę cechy lokalizacji bądź konfi-
guracji ręki, zwłaszcza jej podkategorii orientacji dłoni. W ten sposób cza-
sowniki wskazujące niosą informacje o podmiocie i dopełnieniu, z którymi
w sposób przestrzenny uzgadniany jest związek gramatyczny. Proces ten, b. ja -PYTAĆ- cię c. ty -PYTAĆ- mnie d. ja -PYTAĆ- go/ją
jak pisze Caro I Padden (1988), określa się jako czasownikowy związek zgody (Pytam cię) (Pytasz mnie) (Ja pytam go/ją)
pomiędzy podmiotem (pierwszym argumentem) a dopełnieniem (drugim
Rysunek 10.17. Formy gramatyczne czasownika wskazującego _ -PYTAĆ-_.
argumentem). W PJM można wyrażać czasowniki wskazujące (bez użycia
zaznaczonych wcześniej w dwóch miejscach przestrzeni rzeczowników bądź
zaimków), które występują w roli podmiotu domyślnego czy dopełnienia Użycie czasownika wskazującego _ -PYTAĆ- _ (rysunek 1O.17a.) przy wy-
domyślnego. Zjawisko to nosi nazwę zerowania argumentów (Lilio-Martin, rażeniu zdania Pytam cię polega na ukierunkowaniu tego słowa od nadawcy
19~6). Nie są one wyrażone oddzielnym słowem migowym, lecz to forma do odbiorcy (rysunek 1O.17b.). Tworząc komunikat o znaczeniu Pytasz mnie
orzeczenia informuje o tym, kto jest wykonawcą czynności (podmiot do- czasownik _ -PYTAĆ- _ wyrażany jest w przeciwnym kierunku - od odbiorcy
myślny), a kto jest związany z tą czynnością (dopełnienie domyślne). Poni- do nadawcy (rysuriek 1O.17c.). Wyrażając zdanie Pytam go/ją czasownik
żej podane są przykłady form gramatycznych czasownika wskazującego _ -PYTAĆ- _ wykonuje się w kierunku od nadawcy do miejsca, gdzie wcze-
PJM _ -PYTAĆ- _ (rysunek 10.17.), które pozwalają odróżnić osobę mającą śniej została zlokalizowana osoba, którą nadawca pyta (rysunek 1O.14d.).
zadać pytanic od tej, której ma ono być zadane. Można odnieść wrażenie, że za formy gramatyczne czasowników wskazują-
cych odpowiada sam parametr ruchu, a zwłaszcza jego kierunek. Takie stano-
wisko prezentowali wcześniej lingwiści Susan Fischer i Bonnie Gough (1978)
'1 Wc wczesnych badaniach nad językami migowymi lingwiści opatrzyli różnymi nazwami cza-
oraz Charlotte Baker-Schenk i Dennis Cokey (1980), o czym świadczy ich
sowniki uzgadniające związek miedzy podmiotem a dopełnieniem. Fischer i Gough (1978) określenie tych czasowników jako kierunkowychi. Niemniej jednak z perspek-
nuzwnli re czasowniki kierunkowymi, a Padden (19HH) /IzW/{llIiojq(y/lli. Ostut nio Liddell tywy geometrii cech lo raczej parametr lokalizacji tworzy formy gramatyczne
(2IK):lh) oki cślil jc jako W.\'f...fll/lJqC('.W ninil'js/.ej pl ucy U/,ywlll11określenia ,,(:z.asownikiwsku-
/,lIjlll'l''', w nic O/lIlIl'/II, ~c SlIl-\l'llIjl,!,ii, 1l'llIlillll'lI jl'SlllIljhllHll'il'j odpowiedni. lnnc okrcślc-
111(' •• ('/IISOWlllkiIIIglldllllllllW" Id wsi wlll~!'I\\II' I.lrllgwistyUIIl'/.\O punktu wid/l'lIill, 'lhk Wil;l' K'lllkic NIHllowisko pl/l'll~IIIWrll I\'i 'Runuszcwski i Rosik (2()()2) pll;y opisic Ollsownikow
Il/yWlljil\' O\..I('~h'llIll•.rlll~(lWlllki WN"IIIIIIIII\'" 11111111 1111 IlIyNIr••rlll~(lWIUkl u/glldlllllllln'" kil'llIlIkowyrll
206 PSYCHOLINGWISTYKAOGÓLNA LINGWISTYCZNYOPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 207

czasowników wskazujących, a nie parametr ruchu. Informacje o podmiocie
i dopełnieniu, które niosą tego rodzaju czasowniki, zawarte są głównie w pa-
ramocie lokalizacji (czy też nawet w orientacji dłoni jako podkategorii konfi-
l uracj i ręki). Przyjrzymy się reprezentacjom struktury czasownika
_-PYTAĆ- _ w dwóch prostych formach gramatycznych - z punktu widzenia
modelu Hierarchiczności Ręki, ale na poziomie morfologicznym''.
~ ~
I I
KR KR
~ ~
t, R Ly L R
~x
~ w roli podmiotu JA, jak i dopełnienia CIĘ/CIEBIE. Słowa te są uprzednio wyra-
o
wyrażają kategorię osoby dla podmiotu i dopełnienia. Przy użyciu czasownika
ja-PYTAć--cię ręką w kształcie <t
wykonuje się ruch z początkowego miejsca L,
o cesze [najbliższy] tuż przed nadawcą (w bliskiej przestrzeni migowej) w koń-
cowe miejsce Ly o cesze [odległy] zaraz przed odbiorcą (w dalszej przestrzeni
migowej), co daje postać sekwencji L, R Lyl0. W drugiej formie
ty-PYTAĆ-mnie jest zmiana sekwencji lokalizacji Ly R Lx, co przybiera inne
znaczenie gramatyczne. Z morfologicznego punktu widzenia lokalizacje L,
i Ly stanowią punkty anaforyczne jako wskaźniki (odnośniki) dla argumentów
czasownika. W formie ja-PYTAć--cię lokalizacja L, odnosi się do pierwszej oso-
by ("ja"), a lokalizacja Ly dotyczy drugiej osoby ("cię/ciebie"), a w formie
ty-PYTAĆ-mnie L, wskazuje drugą osobę ("ty"), a Ly - pierwszą osobę
("mnie"). Kierunek ruchu czasownika wskazującego jest zdeterminowany
przez punkty anaforyczne (lokalizacje) argumentów czasownikowych. Ponie-
waż lokalizacje nabierają znaczenia dla czasowników wskazujących, informują
bowiem o ich podmiocie i dopełnieniu, można o tych parametrach mówić jako
o wskaźnikach morfemowych. Tak więc lokalizacje będące składnikami cza-
sowników wskazujących mają charakter morfemowy: wyrażają argumenty,
L czyli podmiot i dopełnienie czasownika. Reguła ta nie wymaga stosowania od-
dzielnych morfemów zaimkowych, czyli słów migowych występujących np.

->.
miejsce O miejsce
żone i zlokalizowane w dwóch miejscach przestrzeni migowej, które są grama-
Iglowal~ [głOwal~ tycznie wykorzystywane przez czasowniki wskazujące.

->.
Kształt czasowników wskazujących _ -PYTAĆ- _ można sprowadzić do
O ustawienie O ustawienie
prostej formuły zgodnie z wzorcem, zwanym temp latem, którym w tym przy-
padku jest L R L, czyli ciąg: lokalizacja - ruch -lokalizacja (rysunek 10.19;
Inajbliższy l [odległy l [odległy l [najbliższy I x i y oznaczają wskaźniki zlokalizowane w jednym i w drugim punkcie anafo-
rycznym w przestrzeni migowej).
a. ja-PYTAĆ-cię b. ty-PYTAĆ-mnie

-r.
czasownik
Rysunek 10.18. Reprezentacja dwóch form gramatycznych struktury czasownika
wskazujący
wskazującego _-PYTAć-_według modelu Hierarchiczności Ręki.

Porównując dwie formy struktury czasownikaja-PYTAć--cię i ly-PYTAć-mnie sekwencja templatyczna L R L

i i
można zauważyć, że parametr ruchu nie zmienia się, charakteryzuje się tą
samil cechą Iprosty], co daje podstawę do stwierdzenia, że ruch nie determinu-
wskaźniki anaforyczne [x] [y]
je formy gramatycznej dla wskazywania argumentów czasownika. To raczej
purumetry lokalizacji Lx (początkowa lokalizacja) i Ly (końcowa lokalizacja) Rysunek 10.19. Templat czasownika wskazującego.

'I SYlllhol " " odnosi siy do l:zusowllików wskU/,lIjlll:ydl, które wy~lyplljq w relacji
/, podmiotem i dopclnlcnicm. Puxtc rnii:jsl'lIlllld dolnyrni liniami występującymi pl zcd i po lO W P.lM występuje pozioma przestrzeń migowa, która składa się z trzech głównych czyści
l"/IINOWlli~lI WSklll'lljl/l'ylll dOlyl'II1 III H"llll'lIlow, ('III~OWIII~llIlIi wS~II/,IIjllt'yrrli rrrogll hyć sumowiucych podSlaWOWc cechy lokalizncji przestrzennych [bliska], [środkowa] i [dal-
rrp c II li IAC' IIAC' I,In I' I·.C IWAC c II'CIWIAIlAC' sw/ CHll1lllH/l'Wski, 2(10).
208 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA
Podsumowując charakterystykę czasowników wskazujących można stwier-
dzić, że parametry lokalizacji wyrażają formę gramatyczną zgodnie z zasadą
uzgodnienia podmiotu i dopełnienia czasownika, co stanowi kategorię fleksyj-
ną w PJM. Nie należy jednak pominąć faktu, iż orientacja dłoni jako podkate-
goria konfiguracji ręki w przypadku niektórych czasowników wskazujących
(np. _ -TŁUMACZYĆ- _) może również informować o argumentach czasowni-
ka, tj. wtedy, gdy zmienia swoją cechę (Tomaszewski, w opracowaniu).
Warto tu dodać, że systemy uzgodnienia argumentów czasownika mają
również miejsce w niektórych językach mówionych. Jak podają Wendy San-
dlcr i Diane Lilio-Martin (2001), w języku suahilil! występują czasowniki,
w których wskaźniki uzgodnienia podmiotu i dopełnienia wyrażają kategorię
osoby ("ja", "ty", "on/ona"), rodzaju ("on" lub "ona") oraz liczby (pojedyn-
czej lub mnogiej). Na przykład w formie czasownika atakupenda (On będzie
cię lubił) początkowa samogłoska a- wyraża podmiot on, kolejne -ta- ozna-
cza czas gramatyczny będzie, sylaba -ku- wyraża dopełnienie cię oraz końco-
we -penda pełni rolę czasownika lubić. Jak widać, w formie czasownika wska-
zującego PJMja-PYTAć-cię (patrz rysunki 1O.17b. i 10.18.) lokalizacja L,
w początkowej pozycji odpowiada prefiksowi a- suahilijskiego czasownika
atakupenda. Wskaźniki L, (lokalizacja) i a- (samogłoska) wyrażają uzgodnie-
nie czasownika z argumentem podmiotu - trzecią osobę ("on") w czasowniku
atakupenda i pierwszą osobę ("ja") w czasownikuja-PYTAć-cię. Z kolei loka-
lizacja Ly w końcowej pozycji tego samego czasownika PJM koresponduje
z morfemem -ku- tego samego suahilijskiego czasownika. Wskaźniki Ly
i ku- dają uzgodnienie czasownika z argumentem dopełnienia - drugą oso-
hel ("cic;:/ciebie")w dwóch czasownikach atakupenda ija-PYTAć-cię.
.zasowniki wskazujące PJM mogą również występować nie tylko w liczbie
pojedynczej, ale też mnogiej, czyli odmieniać się przez obie liczby. Na przy-
klad można użyć czasownikaja-PYTAć-was (Pytam was) poprzez wskazywa-
nit: ruchem przestrzennym (rysunek 10.20.).
Rysunek 10.20. Czasownik ja PYlflC was wyrażalący liczbę pojedynczą i mnogą.
"SI10hiii (xwnhill, kixwuhili) jl,'/,yl-. v. IOIIJ'iIlY luuuu; lIi.yWlllly W !\lly~,(, SlOdkowl'j
I W~!'IIII(IIII('I (1\('11111,' 1111111111111, 1'/-'.1111(111, /illI)
LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 209
Forma czasownika ja-PYTAĆ-Was obejmuje początkową lokalizację L,
o cesze [najbliższy] wyrażającą pierwszą osobę liczby pojedynczej ("ja") oraz
dwie lokalizacje Lyl i Ly2o cesze [odległa] i [boczna] dla Lyl i [przeciwna] dla
Ly2'wyrażające drugą osobę liczby mnogiej ("was"). W tej formie czasownika
liczba osób, którym nadawca zadaje pytanie, jest nieokreślona, gdyż między
Lyl a Ly2wykonuje się uogólniony ruch odcinkowy o cesze [prosty]. Aby wy-
razić określoną liczbę, np. dwóch osób, wykonuje się wtedy między Lyl a Ly2
ruch o cesze [łukowy]. Dla wyrażenia trzech osób używa się formy szczątko-
wej ruchu wskazującego. Ponadto ręka niedominująca R2 też może mieć
udział w użyciu niektórych czasowników wskazujących dla wyrażenia liczby
mnogiej. Na przykład do wyrażenia formy »y-PYTAĆ-mnie używa się dwóch
rąk poprzez kilkakrotne powtarzanie ruchu w kierunku od odbiorców do
nadawcy (oczywiście bez użycia zaimka migowego WY).
Jak się okazuje, systemy uzgodnienia argumentów czasownika wskazujące-
go stanowią uniwersalną kategorię gramatyczną dla każdego naturalnego języ-
ka migowego (Rathmann i Mathur, 2002). Wskazuje na to poniższa ilustracja
(rysunek 10.21.) przedstawiająca użycie w amerykańskim języku migowym
(ASL) czasownika wskazującego _ -GIVE- _' który wyraża kategorię osoby
poprzez uzgodnienie pomiędzy argumentem podmiotu a argumentem dopeł-
nienia.
a. me-GIVE- you b. you-GlvE-me
(Daję CI) (Dajesz mi)
Rysunek 10.21. Czasowniki wskazujące w ASL.
Należy zauważyć, że w PJM systemy czasownikowego uzgodnienia argu-
mentów obejmują jeszcze inną kategorię czasowników wskazujących, które
wyrażone są w odmienny sposób niż opisane wcześniej czasowniki wskazujące.
Tego typu czasowniki określa sic mianem czasowników odwróconych, w któ-
rych zachodzi odwiuluy IIlm'l's uzgodnienia argumentów, co obrazuje poniź-
szy pl /'yklad dWlldl 1111111 p,' .I"lldyo,nvrh czasownika '1.!\I'IHlSI('
 10 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 211

ZAIM.1 LUBIĆ ZAIM.2-C

a. ja-ZAPRosIĆ-gO/ją b. ontone-oseoec-mnte
Rysunek 10.23. Zdanie w PJM Lubię cię.
Rysunek 10.22. Formy gramatyczne odwróconego czasownika _ -ZAPROSIĆ-_.

Kolejną kategorią fleksyjną w PJM jest aspekt czasowy, Jest to kategoria

Przy wyrażaniu formy ja-zAPROSI ć-go/ją dwiema rękami w kształcie ~ gramatyczna wyrażająca sposób wykonywania czynności. Tego rodzaju aspekt
wykonuje się ruch z początkowego miejsca Ly o cesze [odległy] przed odbior- zawarty jest w znaczeniu danego czasownika, a nie w formie gramatycznej,
c.! w końcowe miejsce L, o cesze [najbliższy], co daje postać odwrotnej se- w jakiej został on użyty. Oznacza to, że struktura czasownika może ulec zmia-
kwcncji Ly R Lx. Druga forma ontona-zssvceić-mme odzwierciedla zmianę nie dla wskazania różnicy w jego znaczeniu. W PJM występują czasowniki,
sekwencji L, R Ly. Czasowniki te wskazują najpierw drugi argument w roli które podlegając różnym modyfikacjom ruchowym i zawierają informacje
dopełnienia, a potem pierwszy w roli podmiotu, od czego różni się wyrażanie o czasie trwania bądź intensywności czynności. Na przykład słowo PRACOWAĆ
zwyklych czasowników wskazujących, które niosą informację najpierw o pod- może być na różne sposoby modyfikowane: słowa WOLNO-PRACOWAĆ,
miocie, a potem o dopełnieniu. SZYBKo-PRACOWAĆ artykułuje się ruchem wolnym lub szybkim, czemu towa-
pJ M obejmuje inną klasę czasowników zwanych zwykłymi (prostymi), któ- rzyszą też sygnały niemanualne pełniące rolę przysłówkową (lekkie wysunię-
Il' SW,! formą nie niosą żadnej informacji o podmiocie i dopełnieniu, a zatem cie języka lub otwarcie i zaciśnięcie ust). Wykonuje się też różnego rodzaju
wynlłlgajc!użycia słów migowych w roli zaimków. Do czasowników zwykłych ruchy obrotowe z pewnymi powtórzeniami, aby wyrażać takie znaczenia, jak:
n:dÓ;)lakie wyrazy migowe, jak: LUBIĆ, ROZUMiEĆ, ZNAĆ, KARAĆ itp. Na przy- DŁUGo-PRACOWAĆ, iNTENSYWNiE-PRACOWAĆ, REGULARNIE-PRACOWAĆ itp.
"11Idw prostym zdaniu migowym PJM12: Tak samo można za pomocą czasowników wskazujących wyrażać aspekt cza-
sowy. Formie czasownika on/ona-PYTAĆ-mnie można, na przykład, nadać
III r Żr AIM.l LUBIĆ ZAIM.2-C dodatkowe znaczenie gramatyczne o treści on/ona-PYTAĆ-mnie-cIĄGLE po-
przez kilkakrotne powtarzanie ruchu cyrkulacyjnego w kierunku od odbiorcy
ja (podmiot) lubić (orzeczenie) cię (dopełnienie) do nadawcy. Tak więc cyrkulacyjna forma czasownika on/ona-PYTAĆ-mnie -
-CIĄGLE odmienia się przez aspekt.
l.ubię cię
Zarys morfologii PJM nie byłby pełny, gdyby nie został w nim uwzględnio-
ny podsystem klasyfikatorów stanowiących jedne z wyspecjalizowanych jedno-
l'/lIsownik zwykły LUBIĆ nie wyraża podmiotu i dopełnienia, lecz wymaga uży- stek morfemowych, których nie obserwuje się w polskim języku mówionym,
dll oddzielnych morfemów dla argumentu podmiotu i argumentu dopełnie- a które funkcjonują w PJM. Podsystem ten jest charakterystyczny dla języka
nia (pallz rysunek 10.23.), wizualno-przestrzennego, wykorzystuje bowiem ręce w tworzeniu symbolicz-
nych kształtów danych przedmiotów, zwierząt i ludzi, prezentuje ich położenia
bądź czynności w przestrzeni migowej oraz wbudowuje te kształty lub czynno-
l' Slowo /'/\1 M,I WSkll/ujl' plIll'l'1II W~klll\llIIl'ylll oSllht; migllilll'lI, II NIIlWO/'/\ I M,Z. (' ści w pewne konstrukcje lingwistyczne (Supalla, 1986; Tomaszewski i Rosik,
W~kll/llll' (ulhulI\'V dWOIII,1
flllk,llIll w b/Illit 1('Iill'ly (' WIl~'II/l'lll dlolll do 11'1 odlu(lIl' (K)2),Juk podajl) 1':dw;1I li Klirna i Ursula 13ellugi(1979), istnieje)co najmniej
(pilili ly~llIH'k 10. '\)
dwu IIHI/iljl' kluxyfikutumw uumuulnych: I) klnxyfikatury, których kszlall jest
 12 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA
wykorzystywany do wizualnej prezentacji rzeczownika, a także może wskazy-
wać jego położenie bądź czynność; 2) klasyfikatory, które ilustrują pewne
fizyczne cechy rzeczownika i wskazują jego położenie w przestrzeni migowej.
W PJM klasyfikatory są prezentowane za pomocą samego układu dłoni,
który zawsze pozostaje w związku z ruchem, co może wyrazić orzeczenie.
SU,d każdy język migowy posiada klasę czasowników, które określa się jako
predykaty klasyfikatora (Valli i Lucas 2000; Bergman i Wallin, 2003; Liddell,
()(Oa). lego rodzaj u orzeczenia wyrażone są za pomocą klasyfikatora układu
elloni oraz ruchu określającego czynności osób, zwierząt i rzeczy; orzekają za-
tcm coś o podmiocie. W zdaniu migowym predykat klasyfikatora występuje
zawsze po rzeczowniku w roli podmiotu. Oto przykład wyrażania predykatu
klasyfikatora osobowego KLAs:1:
(patrz KLAS ) językowego owe jednostki znaczące z pierwszego poziomu łączą się w zdania,
121 MĘŻCZYZNA KLAS:l "podejść z miejsca X do Y"
Mężczyzna podchodzi do mnie
MĘŻCZYZNA KLAs:1 "podejść z miejsca X do Y"
Iłysunck 10.24. Użycie predykatu klasyfikatora osobowego KLAs:1.
W pierwszej pozycji zdania [2] wyrażony jest rzeczownik MĘŻCZYZNA, po
krorym występuje predykator klasyfikatora KLAS:1 "podejść z miejsca X
do Y". W roli tego predykatora klasyfikator osobowy KLAS:] w kształcie ~
lokalizuje siC(w miejscu X (po bocznej stronic przestrzeni w stosunku do
nadawcy), z którego wykonuje się ruch KLAS: I w kierunku do miejsca Y (do
osohy migającej). Przy czym oczy osoby migającej z reguły cały czas "śledz<l"
I 11(: h rcuo klasyfikatora (patrz KlAS).
PDF processed with CutePDF evaluation edition www.CutePDF.com
LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 213
10.3. Struktura zdań migowych: składnia
Każdy naturalny język ludzki nie jest jednoklasowym kodem, gdzie pewnemu
zbiorowi znaków odpowiada zbiór znaczeń. Dysponuje jeszcze drugim pozio-
mem, w którym w grę wchodzą elementy gramatyczne. Stąd językoznawcy
używają od dawna określenia dwuklasowość (Hockett, 1958/1968; Milewski,
1965). Jest to cecha podwójnej artykulacji, która mówi o dwupoziomowości
systemu językowego. Na pierwszym poziomie z kombinacji niewielkiej liczby
dźwięków (fonemów w przypadku języka mówionego i parametrów w przy-
padku języka migowego) języka, które same w sobie nie mają znaczenia, two-
rzą się znaczące jednostki językowe. Są nimi morfemy jako naj mniejsze jed-
nostki, które posiadają znaczenie. Z kolei na drugim poziomie systemu
którymi rządzą reguły składniowe. W hierarchii jednostek systemu językowe-
go, a zwłaszcza między pierwszym a drugim poziomem systemu językowego
występują jeszcze wyrazy, które mogą składać się z kilku morfemów, co od-
zwierciedla pewne procesy morfologiczne odpowiadające za tworzenie coraz
bardziej złożonych morfemów.
Nie tylko języki mówione, ale także języki migowe charakteryzują się
dwoistością, czyli podlegają zasadzie podwójnej artykulacji bez względu na
rodzaj modalności języka. Stąd w kolejnej części tego rozdziału omówione
zostaną podstawowe aspekty związane z budową zdań zgodnie z regułami
składniowymi PJM. Przedstawione zostaną szczegółowo 1) funkcje słów lek-
sykalnych w zdaniu migowym, po czym omówimy 2) strukturę prostych zdań
migowych z czasownikami zwykłymi oraz 3) strukturę zdań migowych z cza-
sownikami wskazującymi, i na koniec parę słów o 4) funkcjach sygnałów nie-
manualnych w tworzeniu różnego rodzaju zdań migowych.
W systemie danego języka wszelkie grupy form językowych pełnią okre-
śloną funkcję. Do nich należą m.in. kategorie leksykalne jako grupy jedno-
stek leksykalnych pełniących wspólną funkcję, np. nazwy istot żywych, czyn-
ności, nazwy miejscowe itp. Kategoria leksykalna dotyczy wyrazów jako
elementów słownikowych zawierających znaczenie. Nie tylko wyrazy w pol-
skim języku mówionym, ale także słowa migowe w PJM pełnią określoną
funkcję w zdaniu; różne kategorie tych słów określa się też jako kategorie lek-
sykalne. Są cztery główne kategorie leksykalne, do których poszczególne
człony mogą z łatwością być dołączone: rzeczowniki (N), predykaty (Pred),
przymiotniki (A) i przysłówki (Adv). Są też drugorzędne kategorie leksykal-
ne, w których liczba elementów językowych jest stała. Obejmują one determi-
nanty (Dct), czasowniki posiłkowe (Aux), przyimki (Prep), spójniki (Conj)
oraz zaimki (Pron). Poniżej przedstawione zostaną przykłady zdań migo-
wych, w których zachodzc' związki gramatyczne pomiędzy słowami pełniący-
mi oki dlon:, Itlllk(,'j\' 1',Il:l(,'i'.l:lIiow:) w zdaniu,
 14 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 215

Słowa PJM występujące w roli rzeczowników oznaczają osoby (np.

NAUCZYCIEL, MATKA,BRAT,a także znaki imienne), konkretne i abstrakcyjne
I/,(;czy(np. TELEWIZOR,PIŁKA,WIARA,NADZIEJA)i miejsca (np. WARSZAWA,
t\MlmYKA).Można gramatycznie wskazywać na liczbę osób, przedmiotów,
zjawisk, Aby wyrazić słowa migowe w liczbie mnogiej, czyli odnoszące się nie
do jednej osoby bądź do jednego przedmiotu, lecz do większej ich liczby, mi-
gilj.,cy może: 1) użyć zaimka w liczbie mnogiej poprzez kilkakrotne wskazy-
wanie na osoby czy przedmioty w różnych miejscach przestrzeni migowej,
) wyrazić słowa migowe symbolizujące liczebniki określone (np. TRZY,PIĘĆ)
luh nicokreślone (np. WIELE,KlLKA),3) modyfikować formę niektórych rze-
czowników oraz 4) zastosować klasyfikator dotyczący osoby lub obiektu
w liczbie mnogiej. Oto przykład zdania [3], w którym po rzeczowniku wystę-
puje liczebnik DWAoraz predykator ldasyfikatora obrazka w liczbie mnogiej,
wskazujący wielość obrazkówł-':
...--- te_m
131 POKÓJ WSKAZ-pokój, OBRAZ DWA KLAS:5zg "obrazki wiszą"
tern (patrz KLAS
-----
141 POKÓJ WSKAZ--pokój, OBRAZ KLAS:5zg "obrazki wiszą"
Wpokoju wiszą dwa obrazki.
'tworząc zdanie [3] najpierw wyraża się słowa POKÓJi wsxxz-pokój (wska-
Wilnie pokoju) z użyciem ekspresji twarzy dla oznaczenia tematu
(w transkrypcji zdań [3], [4] użyty symbol "tem"). Po tym słowie występuje
I/l'i."zownik OI3IŁĄZ, a w trzeciej pozycji zdania zastosowany jest liczebnik
określony DWA.Jak widać na przykładzie [4], liczebnik ten może być opusz-
r:tolly w zdaniu przed użyciem predykatu klasyfikatora (symbolizującego
bt.I,,11 obrazka) wpół zgiętych palców jednej ręki ~ (KLAs:5zg"obrazJd wi-
s/:!") w liczbie mnogiej poprzez jego lokalizowanie w dwóch miejscach na
~olllej przestrzeni. Towarzyszy temu również element niemanualny: wzrok
skierowany jest na sam kształt klasyfikatora obrazka (patrz KLAs).
POKÓJ WSKAZ-pokój OBRAZ KLAS:5zg "obrazki wiszą"
Rysunek 10.25. Zdanie w PJM W pokoju wiszą dwa obrazki.
W PJM niektóre rzeczowniki mogą występować zarówno w liczbie poje-
dynczej, jak i mnogiej. W liczbie mnogiej powtarzane są kilka razy Wszeregu
(patrz KLAS ) na zasadzie reduplikacji ruchowej. Tymi słowami mogą być m.in. KSlĄŻKA++,
. 14
WYRAZ++,KUBEK++,PĄCZEK++ BILET++itp ..
Rzeczowniki mogą połączyć się w związki składniowe z przymiotnikami,
które je określają, co jest omawiane dalej przy analizie funkcji przymiotników
) w zdaniu PJM.
Predykaty oznaczają to, co mówimy o podmiocie i stanowią jego określe-
nie. W PJM funkcję predykatu mogą pełnić rzeczowniki i przymiotniki.
W polskim języku mówionym orzeczenia złożone składają się z dwóch części:
1) łącznika wyrażonego osobową formą czasownika (np. być, zostać) lub
zaimkiem (np. to) oraz 2) orzecznika wyrażonego za pomocą rzeczownika,
przymiotnika, zaimka itp. W PJM, przeciwnie, predykaty nie wymagają uży-
cia osobowej formy czasownika być, lecz obejmują czasowniki, rzeczowniki
lub przymiotniki łączące się z podmiotem. Na przykład zdanie [5]:
[5] OJCIEC PRACOWAĆ
N V
Ojciec pracuje.
składa się z podmiotu OJCIECi czasownika nieprzechodniego PRACOWAĆ, któ-
ry określa czynność podmiotu. Tak więc występuje w nim związek główny
podmiotu z orzeczeniem. Można również wyrazić w PJM zdanie [6] z czasow-
nikiem przechodnim, które wymaga dopełnienia:

I\ W 111I1I~k1YIW(l
wypowll'd/l !'.IM IIlId WylilIlIIlIII dll/Vl1l1litrlllllll wV~I~'pll/l' w Illkillo
1,I'IIul ktllll('ksllI ktuu-
11111,.1(,11111(', 'Y"lhllll/II,'I II. \II" ~VI',IIlIllIw ""'IIIII"IIIIIIIY( II
I/I Symhol I lIIIIIIlIII (lowlw /v lik ~loWII migow(·go.
 16 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 217

nik ŁADNY W roli predykatu przymiotnego. Warto dodać, że w PJM rządzi

Io I OJCIEC LUBIĆ CZEKOLADA
taka reguła składniowa, zgodnie z którą w związku zgody przymiotnik okre-
N V N
ślający stan emocjonalny (smutny, zadowolony, zdenerwowany, chory, zdrowy,
Ojciec lubi czekoladę. głodny, zdziwiony itp.) nie może łączyć się z rzeczownikiem pełniącym funkcję
podmiotu. Z punktu widzenia składni zgody w PJM zdanie [10]
Natomiast zdanie [7]
tem
171 OJCIEC DYREKTOR [10] * OJCIEC SMUTNY SILNY
N Pred
jest niegramatyczne. Jednak w polskim języku mówionym tego rodzaju przy-
Ojciec jest dyrektorem. miotniki mogą połączyć się z rzeczownikami w roli podmiotu, z czego po-
wstaje związek zgody (np. Smutny ojciec jest silny). Wprawdzie w PJM przy-
sklada się z podmiotu OJCIEC i predykatu wyrażonego rzeczownikiem miotniki określające stany psychiczne, emocjonalne występują jedynie w roli
I)YlU~KTOR,który orzeka coś o podmiocie. Tak więc określa się to orzeczenie predykatów przymiotnych, jednak inne słowa migowe oznaczające właściwo-
jako predykat rzeczowny zgadzający się z podmiotem. A w zdaniu [8] ści fizyczne (np. WYSOKI,NOWY, STARY)mogą pełnić podwójną rolę: przy-
miotnika albo predykatu przymiotnego.
W PJM można stworzyć związek pomiędzy predykatem a czasownikiem posił-
lXI OJCIEC WSPANIAŁY
kowym (np. BĘDZIE,MÓC). Obrazuje to poniższa konstrukcja składniowa [11],
N Pred
Ojciec jest wspaniały. [11] Pred+Aux ZAIM.1 PISAĆ BĘDZIE
N Pred AllX.
po podmiocie występuje predykat przymiotny wyrażony przymiotnikiem
WSI'ANIALY.Jak widać, powyższe przykłady zdań z użyciem predykatów nie Będę pisał.
zawierają osobowej formy czasownikowej być, lecz obejmują rzeczownik
IIYRHKTORi przymiotnik WSPANIAŁY,które pełnią funkcję predykatywną która wyraża czas przyszły tworzony za pomocą danego orzeczenia prostego
orzekają coś o podmiocie OJCIEC. Podobnie dzieje się w języku rosyjskim, PISAĆoraz czasownika posiłkowego BĘDZIE. Ich związek stanowi strukturę
w którym czasownik ,,6hITh" (być) nie występuje w czasie teraźniejszym w for- składniową o charakterze Pred + Aux.
ni/c "ecTl,". Na przykład, czasownik "ecTh" jest pomijany w takich zdaniach Przymiotniki w PJM pełnią funkcję określeń dotyczących właściwości fi-
Iw.:yjskich: "OTel.l, ~HpeKTOp." (Ojciec jest dyrektorem) lub "OTel.l, saxre-ra- zycznych i kolorów. W związkach zgody z punktu widzenia porządku (szyku)
Il'JlhllhIM." (Ojciec jest wspaniały). Można też skonstruować bez użycia cza- słów występują zazwyczaj po rzeczownikach. Jak wcześniej powiedziano,
sownika być zdanie [9] przymiotniki mogą też funkcjonować w zdaniu jako predykaty przymiotne.
Poniższe zdanie [12] obejmuje składniowy związek zgody N + A, w którym
tern
jako składnik podrzędny przymiotnik NOWY łączy się z rzeczownikiem
I()I N + A SAMOCHÓD CZERWONY ŁADNY STUDENTbędącym składnikiem nadrzędnym:
N A Pred
tern
Czerwony samochód jest ładny. [12] N + A STUDENT NOWY student-UCZYĆ-ZAlM.1 ANGIELSKI
w któ: ym podmiot SAMOCIlÓD występuje w związku z przymiotnikiem N A Pred N
('ZHI{WONYnic jako predykatem przymiotnym, lecz jako przymiotnikiem
ukrcślającyrn właściwość podmiotu pod wzglydel11 jego koloru. 'flik więc po- Nowy student uczy mnie angielskiego.
1Ii/lYdzyrzeczownikiem SAMO('II()I) a p r/.y111 iotn ik icm ('/',I\I{WONy tworzy siy
/,wil,Zd zgody, n:l klllly lI:dożOIIII j~'sl \,'kspll'sjn IWill/.y din ozuuczeniu temu- W zdaniu 1121 zachodzi reguła frazowa: fraza nominalna (NP) w PJM
tli, l)opil'lo po tym /.wic,/kll lilko IIII/,y IHllllillllllll'i wySt\'plljV dlllgi p",vlIliot olK'inllljl' w pkIWS/,l'j pozy\"ji rzeczownik, który poprzedza skladnik przy-
 18 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA", 219

miotnikewy. Fenomen ten można schematycznie przedstawić za pomocą na- tern

stypującego drzewa derywacyjnego: [13] A + SNM/MR CHŁOPIEC BARDZO-MĄDRY
N A + Adv
NP po rzeczowniku CHŁOPIEC występuje słowo BARDZ0-MĄDRY o przysłówkowo-

N
A A
przymiotnikowym znaczeniu, różniący się pod względem ruchu i sygnałów
niemanualnych od samego przymiotnika MĄDRY (rysunek 10.28.).

I I
STUDENT NOWY

(PJM)

Rysunek 10.26. Porządek składników grupy nominalnej w PJM.

Ponadto w PJM można wyrazić natężenie cechy, o której mówi fraza przy-
miotnikowa, czyli tworzyć różne stopnie określające natężenie cechy jakiejś
osoby czy przedmiotu, oznaczonej danym przymiotnikiem. Na przykład ist-
nieje! trzy formy stopniowania przymiotnika MŁODY, MŁODSZY, NAJ MŁODSZY
(rysunek 10.27.). MĄDRY BARDZO-MĄDRY

Rysunek 10.28. Przykład modyfikacji przymiotnika MĄDRY przybierającego dodatkowe

znaczenia.

Słowo MĄDRY artykułuje się z normalną ekspresją twarzy i z krótkim ru-

chem dotykając najpierw czoła po prawej stronie, a potem odrywając od nie-
go rękę w górę do przodu. Natomiast słowo BARDZ0-MĄDRY jest zmodyfiko-
wane ruchowo: rękę odrywa się od prawego czoła intensywniej i bardziej
w górę do przodu, co przybiera cechę prozodyczną, przy czym stosuje się eks-
presję twarzy: brwi się marszczą, oczy lekko się przymykają. W ten sposób
przymiotnik MĄDRY przybiera dodatkowego znaczenia - przysłówkowego.
Ponadto elementy ruchowe i niemanualne mogą mieć udział w użyciu predy-
katu o znaczeniu przysłówkowo-przymiotnikowym. Oto przykład [14]:

MŁODY MŁODSZV NAJMŁODSZV [14] Pred + SNM/MR CHŁOPIEC BARDZO-MĄDRY

Rysunek 10.27. W PJM można wyrażać trzy stopnie przymiotników: równy, wyższy N Pred + Adv
nałwyższy (na przykładzie słowa migowego w roli przymiotnika MŁODY).
Chłopiec jest bardzo mądry.
Należące do kategorii leksykalnych przysłówki w PJM mogą być utworze-
Ile mi IIickt órych przymiotników i czasowników poprzez użycie sygnałów nie- Albo inny przykład użycia prostego czasownika PISAĆ mającego dodatko-
muuuuluych (SNM). Moźnu je także tworzyć przez modyfikację ruchów we znaczenie przysłówkowe, które tworzą modyfikacja ruchowa i sygnały nie-
(M Iq, jal-.ic wykonuje si~' pll.y stosoWllni\l xlow llligowyd1. Nil pll.yklad w wy- manualne:
IlIit'lIill hanl 'Ii I/II/dl)' rldfl/li/'/ II \I
220 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 221

tern
[15] Pred + SNM/MR CHŁOPIEC PISAĆ-niedbale
[19] N + Det DZIECI WSZYSTKIE ZDROWE
N Pred + Ady
N Det Pred
Chłopiec pisze niedbale. Wszystkie dzieci są zdrowe.
To że w grupie werbalnej sygnały niemanualne mogą stanowić podrzędną
grupę adwerbialną łącząc się symultanicznie z czasownikiem, nie zmienia fak- determinanty występują w drugiej pozycji po rzeczownikach'>. Warto tu nad-
lu, że w PJM występują również przysłówki jako samodzielne jednostki zna- mienić, że w zdaniach PJM, zwłaszcza w frazach nominalnych, bardzo często
czące, które w zdaniu mogą sekwencyjnie występować z czasownikami. Na występuje po rzeczowniku określnik wsxxz-det w roli zaimka wskazującego
przykład przysłówek BARDZO może być wyrażony w połączeniu z przymiotni- ten, ta, to (określnika zaimkowego). W zdaniach [14], [15] i [16] determinant
kiem MĄDRY. Albo pochodny od przymiotnika BRZYDKI przysłówek BRZYDKO ten może być połączony w drugiej pozycji z rzeczownikiem CHŁOPIEC z uży-
(odprzymiotnikowy) można połączyć z czasownikiem PISAĆ, tworząc takie ciem ekspresji twarzy dla oznaczenia tematu, czyli
danie [16]:
CHŁOPIEC WSKAZ-~: jak w zdaniu [20]

[16] Pred + Ady CHŁOPIEC PISAĆ BRZYDKO tern

N Pred Ady [20] N+A + Det MĘŻCZYZNA WYSOKI WSKAZ-det MIGAĆ BIEGL
Chłopiec pisze brzydko. N A Det Pred Adv
Ten wysoki mężczyzna biegle miga.
W PJM występują też przysłówki, które określają czas wykonania czynno-
ści. Pełnią zatem w zdaniu rolę okolicznika czasu (kiedy?). Jak widać w poniż-
w którym wsxxz-det występuje po grupie wyrazowej MĘŻCZYZNA WYSOKI, co
szym przykładzie [17], przysłówki odpowiadające na pytanie kiedy występują
stanowi regułę struktury frazowej, różniącą się od tej, która ma miejsce w pol-
często w pierwszej pozycji zdania migowego, w którym zachodzą związki skła-
skim języku mówionym:
dniowe.
tern NP
NP
1171 Ady + N + Pred WCZORAJ MAMA PRACOWAĆ
Ady N Pred
~ ~
Wczoraj mama pracowała. DET A N N A DET
Człony należące do drugorzędnych kategorii leksykalnych, mimo że
mają małe znaczenie składniowe, też mogą występować w zdaniach migo-
I I I I I I
len wysoki metczyzna Mę:ŻCZYZNA WYSOKI WSKAZ-dct
wych.
złony określane jako determinanty (określniki) występujące w roli przy- (język polski) (PJM)
dawki (odpowiadającej w PJM na pytania ile, czyj, który) łączą się z określo-
Rysunek 10.29. Zróżnicowane reguły struktury frazowej w polskim języku mówionym
nym rzeczownikiem. Tymi członami są znaki: MÓj, TWÓJ, WSZYSTKO itp. i PJM.
W zdaniach 1181 i f191

tern 15Jak piszą Clayton Valli i in. (2005) oraz Trevor Johnson i Adam Schcmbri (2007), w nie-
1181 N + Oet MAMA MOJA PRACOWA których językach migowych np. w urncrykańskim języku migowym, czy w australijxkim
języku migowym drll'lllIlIlIlIll M(II/MOJt\ występuje w pielwszej pozycji przed rzeczew-
N Det Pred 'Nil IlIh III I lAi I WOMi\N). Może lo I,)czyć si<;ze zjawiskiem rod« m!
nikiem (np. MY 1,1(11
Moja ///(////0 pntcu]«. .Iillli 1111 iI tyki jl,:/'ykllllllp,idskiq,\ojllko
pm,iOlllil' /!.IIIIIIIIIYI lIylll, gd/II' /lIl1jOIlIOŚĆ p,rll 111 I
IIIO~l' wplywlł(' 1111
II/ylll I~vl u IIIII\IIWI}\1I I" kil LI.
 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 223

.zasowniki posiłkowe bądź modalne (np. BĘDZIE, MOŻE, MUSIEĆ, MÓC, tern
POWINNO,NIE-MÓC) łączą się z czasownikami o określonym znaczeniu; niosą [24] N + Prep + Pred KSIĄŻKA TORBA WSKAZ-torba+ znajdować-się
jak,!ś informację - np. o czasie, przekonaniu czy sugestii. W PJM czasowniki
N N Prep + Pred
t e mogą występować częściej po określonych czasownikach, gdyż ich użyciu
towarzyszą sygnały niemanualne wyrażające albo asercję (asert) albo prze- W torbie znajduje się książka.
czcnic (neg). Oto przykłady:
Następną część mowy w PJM stanowią niesamodzielne spójniki, których
asert
funkcja polega na łączeniu samodzielnych słów w zdaniu migowym w stosun-
1211 Prcd + Aux E-L-A JEŚĆ MUSIEĆ ku współrzędnym lub zdań w zdaniu złożonym w stosunku współrzędnym lub
N Pred Aux podrzędnym. Do grupy spójników należą takie słowa jak: #ŻE, #BO, JEŻELI,
Ela musi jeść. ALE, ALB016. Można wyrażać zdania migowe, w których stosowane są spójniki
wskazujące na stosunki współrzędne pomiędzy składnikami (rzeczownikami
lub czasownikami) zdania pojedynczego (N + Conj + N lub Pred + Conj +
tern neg
Pred) oraz stosunki nadrzędno-podrzędne pomiędzy zdaniami [S + Conj +
1221 Pred + Aux CHŁOPIEC WSKAZ-det UCZYĆ-SIĘ NIE-MÓC S (S = zdanie)], przy czym użyciu tych spójników towarzyszą czasami sygnały
N Det Pred Aux niemanualne. Oto przykład zdania złożonego [25]
Tenchla piec nie może się uczyć.
tern wys gl neg
[25] S+Conj+S C-H-t-O-PI-EC-W-S-KAZ---det
PISAĆBIEGLE ALE MIGAĆ NIE-UMIEĆ
Przyimki są niesamodzielnymi jednostkami, służącymi do oznaczania
N Det Pred Adv Conj Pred Aux
stosunków nadrzędno-podrzędnych w obrębie zdania pojedynczego. PJM
obejmuje niewielką ilość przyimków (np. W-TYM,PO, POMIĘDZY, PRZED, ZA, Ten ch lopiec pisze biegle, ale nie umie migać.
POI)), rodczas gdy w polskim języku mówionym ich liczba jest stosunkowo
większa. Nicmniej w PJM przyimki są wyrażone raczej za pomocą trzech w którym wyrażony jest między zdaniami spójnik ALE z użyciem sygnałów nie-
skludników językowych: 1) predykatów klasyfikatora, 2) czasowników prze- manualnych w formie lekkiego wysunięcia głowy (wys gł).
xtrzcnnych oraz 3) specyficznego wskazywania palcem jako odpowiednika PJM dysponuje pewną klasą zaimków osobowych, które w zdaniu zastępu-
przyimka "w" w języku polskim. Tak więc przyimki w PJM mogą pełnić ją rzeczowniki - pełnią funkcję podmiotu i dopełnienia. Grupa zaimków PJM
IUIlk<,,:jypredykatu przyimkowego, czego wyrazem jest przykład zdania [23] obejmuje zaimki pełniące funkcję podmiotu ZAIM.1 (ja), ZAIM.2 (ty), ZAIM.3
z użyciem predykatu klasyfikatora, w strukturze którego wyrażona jest rela- (on/ona), ZAIM.1 +Im (my), ZAIM.2+lm (\1.)'), zAIM.3+lm (oni/one), zaimki
cja przyimkowa. pełniące funkcje dopełnienia ZAIM.1-C (mnie), ZAIM.2-C (ciebie; zob. zdanie
[2]), ZAlM.3-C (cię/ciebie), a także wyspecjalizowane zaimki, które gramatycz-
(patrz KLAS ) nie wskazują różnice liczbowe, i które wyrażone są jedynie w liczbie mnogiej:
12.11 Predykat + z i do KOBIETA KLAS:1 "podejść z miejsca X do Y" np. MY-WE-DWÓJKĘ,WY-WE-TRÓJKĘ.Zaimki mogą zawierać się w samych cza-
klasyfikatora N sownikach wskazujących, które wyrażają podmiot i dopełnienie. Mogą rów-
Pred + Prep
nież występować samodzielnie obok innych elementów leksykalnych, zwłasz-
cza czasowników prostych. Ponadto zaimki osobowe w trzeciej osobie liczby
Kobieta podchodzi do mnie. pojedynczej zastosowane w polskim języku mówionym i PJM różnią się od
siebie: w polskim języku mówionym zaimki on, ona, ono, jego, ją, jemu, jej
w PJ M oprócz predykatów przyimkowych można też zastosować przyimki, określają płeć osoby, zaś w PJM zaimki ZAIM.3, ZAIM.3+lm, ZAIM.3-C nie
które funkcjonują podobnie jak przyimki w polskimjęzyku m6wionym- mogel wskazują, jakiej dana osoba jest płei - męskiej czy żeńskiej. W zdaniu [26] wy-
wyslypOwać obok rzeczowników i czasowników. Kolejne zdanic 1241 obejmuje
NIH.'l'yfii.'1Il~wsk:t:!,ywilllil! WSKi\/', pd"it,(~ mil,! plzyimkowc', nn które nulo-
'01111 jrs1rkspIl'sjll IWIII/,yII :!IICll'/l'lIill 1\1 clllliltyr/llylll/llljtlllll,(/(ls11'. 1/, Syrll!!ol II Ollrlll'/II ~Irp(l~.yl·z~ni\'s10wZ i~/.ykll polski\'go.
 LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 2
224 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA

rażonym przy rozmowie o mężczyźnie, który nie jest obecny w sytuacji "tu
s
i teraz" ~
s NPI VP

r. ~
-+
NPI VP
NP -+ N Det
I
[26] ZAIM.3-wskaz ZMĘCZONY VP -+ V NP2 N Dcl V NP2
Pron Pred I

I I I
NP -+ N
2 N
On jest zmęczony. I
KOBIETA WSKAZ-dct PISAĆ KSIĄŻKA

Rysunek 10.30. Reguły frazowe i drzewo derywacyjne zdania migowego Ta kobiot,

zaimek ZAJM.3wyraża się za pomocą palca wskazującego (wskaz) skierowa-
pisze książkę·
nego w stronę punktu anaforycznego w przestrzeni migowej. Jak wiemy, za- [8 = zdanie, NP = fraza nominalna (rzeczownikowa), VP = fraza werbalna (czasow-
imki są wykorzystywane dla uniknięcia powtórzeń tych samych składników nikowa). N = rzeczownik, Det = określnik, V = czasownik].
nominalnych, czyli zastępują jeden z rzeczowników zdania poprzedzającego.
Na przykład gdy omawia się temat dotyczący danej osoby (czy jakiegoś przed-
Powyższe reguły frazowe mówią, że zdanie [27] składa się z pierwszej frazy
miotu), wskazuje się ją palcem wskazującym - oczywiście, kiedy osoba ta jest
nominalnej (NP1) oraz frazy werbalnej (VP). Fraza nominalna złożona jl!HI
obecna w sytuacji "tu i teraz", a jeśli nie (sytuacja "nie tu i nie teraz"), to naj-
z rzeczownika (N) i opcjonalnego określnika (Det). Z kolei fraza werbalna
pierw lokalizuje się ją w przestrzeni migowej, aby stworzyć dla niej punkt od-
składa się z czasownika (V), po którym następuje druga fraza rzeczownika
niesienia, a potem -::prowadząc cały czas rozmowę na jej temat - od czasu do
(NPz). Reguły te tworzą hierarchiczną strukturę zdania [27], co ohruzuj«
czasu palcem i wzrokiem wskazuje się ten punkt, w którym wcześniej dany
rysunek 10.30. Strukturę hierarchiczną, na przykład, zdania [25j wsp6111',yd
składnik nominalny (rzeczownik) wystąpił. Ponadto wzrok jako element nie-
nie złożonego przeciwstawnego może obrazować poniższe drzewo derywacyj
manualny ma istotny udział w użyciu zaimków anaforycznych w PJM. Bo-
ne wraz z jego regułami frazowymi:
wiem przy zastosowaniu ZAJM.3-wskazw zdaniu [26] oczy w sposób specyficz-
ny chwilowo się przymykają i są skierowane w stronę punktu anaforycznego,
s
w którym wcześniej został zlokalizowany znak osobowy. W odróżnieniu od
tego przy użyciu zaimka ZAJM.2palec wskazujący i wzrok (bez jego przy-
S-> s, Conj S2 S2
mknięcia) nadawcy są bezpośrednio skierowane do odbiorcy. Generalnie SI
rzecz biorąc PJM obejmuje dwa rodzaje zaimków: 1) zaimki wskazujące uży-
wane w sytuacji "tu i teraz" i 2) przestrzenne zaimki anaforyczne - w sytuacji
SI -> NP, vPl
NPI -> N De! ~
NPI VPI Conj
A
VPz Aux

"nie tu i nie teraz".

Podsumowując problem kategorii leksykalnych w PJM można powiedzieć,
VPI -> V

S2 -> VP2 AlIX

Adv

N
A Det V
A Adv V
I
l
że wyrazy w zdaniu migowym grupują się we frazy - bezpośrednie składniki
l l
VP2 V

l
-+

zdania, i że istnieją różne typy składników, wśród których można wymienić

frazy nominalne (rzeczownikowe), frazy werbalne (czasownikowe) czy frazy
\
CHŁ.OPIEC WSKAZ·del PISAĆ BIEGLE ALE MIGAĆ NIE-UMil r:
przyimkowe. Składniki te są złożone z jeszcze mniejszych jednostek, czyli ka-
Rysunek 10.31. Reguły frazowe i drzewo derywacyjne zdania migowego Ten chi
tegorii leksykalnych, takich jak rzeczownik, czasownik, przymiotnik itp. Jak
piec pisze biegle, ale nie umie migać [8 = zdanie, NP = fraza nominalna (rzeczowni
można zauważyć, zdania migowe mają strukturę hierarchiczną, którą tworzą kowa). VP = fraza werbalna (czasownikowa), N = rzeczownik, Det = określnik, V
reguły struktury frazowej. Ty właściwość można przedstawić za pomocą drze- czasownik. Adv = przysłówek, Aux - czasownik posiłkowy, Cojn = spójnik].
wa derywacyjnego zdania migowego r271
W dalszej czyści tego podrozdzialu omówimy aspekt dotyczący struktury
tern
zdań migowych z l:ZilSOWl\jl-.lI1llj zwyklyrni, W jyzyku migowym jak w ku:i,
r27] KOBIETA WSKAZ-dCl PISA KSII\ŻKA dym języku Hll"ki UIIIpll ,•.• 1y, h /dan migowych składa si\( przede WSi'.yst kim
z podmiolu i OI/l'(/i'lIj;1 ('/,I'.lIwl\il-.jlIhd;lajill'l' l'/,y"IHI~rillil'plllThodl'iln'
'lit /"()hil'lu IJis."(·"sir/~/\r.
 226 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA
LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 227

na przedmioty są czasownikami nieprzechodnimi, które nie mogą rządzić do-

zdania o strukturze powierzchniowej są związane ze zdaniami o strukturze
pełnieniami. Posiadają one jedynie formę strony czynnej. Do tego rodzaju
;ł«bokiej, ponieważ językiem rządzą reguły transformacyjne polegające na
czasowników należą takie, jak SPAĆ,CHDZIĆ,LEŻEĆ,STAĆ,PŁYWAĆ itp. Jedno-
przekształceniu struktury głębokiej zdania na jego struktury powierzchniowe.
cześnie stanowią one czasowniki zwykłe niewyrażające ani podmiotu, ani
N a przykład zdanie o strukturze głębokiej Tomek zjadł ciastko może być prze-
dopełnienia. Struktura zdań prostych z czasownikami nieprzechodnimi ma
porządek słów o charakterze S-V (Podmiot-Orzeczenie). kształcone za pomocą reguł transformacyjnych na takie zdania o strukturze
powierzchniowej, jak: 1) Ciastko zostało zjedzone przez Tomka; 2) Co do
Clayton Valli i Ceil Lucas (2000) utrzymują jednak, że język migowy _ nie
ciastka, Tomekje zjadł; 3) To, co Tomekzjadł, to było ciastko; 4) To ciastko zjadł
tylko ASL, ale także inne - dysponuje nie jednym, lecz dwoma rodzajami
Tomek; 5) Tomek ciastko zjadł.
struktury zdań prostych z czasownikami zwykłymi: 1) Podmiot-Orzeczenie
Gramatyka transformacyjna nie tylko odnosi się do języka mówionego, ale
(S-V) i 2) Podmiot-Orzeczenie-Zaimek (S-V-Pron). W drugim przypadku
także języka migowego. Valli i Lucas (2000) prezentują przykład zachodzące-
mamy do czynienia z zaimkiem pełniącym funkcję kopiowania podmiotu,
go w ASV8 procesu transformacji zdania o strukturze głębokiej na zdanie
czemu towarzyszy specyficzny sygnał niemanualny - lekkie kiwnięcie głową
(kiw gł). Oto przykład struktury zdania PJM [28J o porządku S-V-Pron:
o strukturze powierzchniowej:

kiwgł Struktura głęboka: MARCIN CHORY

[28] ROBERT SILNY ZAIM.3 Reguła kopiowania podmiotu kiw gł
Podmiot Orzeczenie Zaimek (reprodukcja podmiotu) za pomocą zaimka: MARCIN CHORY ZAIM.3
Reguła powierzchniowej kiw gł
Ze zdania [28J, jak sądzą wspomniani autorzy, może utworzyć się uprosz-
czona struktura zdania o porządku słów V-Pron; opuszczony w nim jest pod-
eliminacji: CHORY ZAIM.3
miot ROBERT, przy czym w ostatniej pozycji pozostaje kopia podmiotu w ro- kiw gł
li zaimka w postaci wskazywania palcem w kierunku osoby (w sytuacji "tu Struktura powierzchniowa: CHORY ZAIM.3
i teraz") lub stworzonego wcześniej jej punktu anaforycznego w przestrzeni
migowej (w sytuacji "nie tu i nie teraz")17. Tak więc postać tej struktury zda-
nia [29J wygląda następująco: Jak widać na tym schemacie, w procesie przekształcenia zdania migowego
ze struktury głębokiej na powierzchniową zastosowane są dwie reguły transfor-
kiwgł macyjne: 1) kopiowanie podmiotu za pomocą zaimka oraz 2) eliminowani"
[29] SILNY ZAIM.3 podmiotu. Warto nadmienić, że w języku migowym niedopuszczalne jest two-
Orzeczenie Zaimek (reprodukcja podmiotu) rzenie na poziomie powierzchniowym zdania o porządku słów V-S (np. CIlORY
MARCIN).Przekształcenie na taką postać strukturalną zdania stanowi łamanie
Spostrzeżenia powyższych autorów dostarczają argumentu, że języki migo- reguł transformacyjnych w odniesieniu do języka migowego. Zasada ta odnosi
we - podobnie jak języki mówione - dysponują gramatyką transformacyjną, sil( również do PJM, w którym zachodzą identyczne przekształcenia zdań
której teoria została opracowana przez Noama Chomsky'ego (1965/1982). () strukturze głębokiej na zdania o strukturze powierzchniowej.
Według niego, każde zdanie ma wewnętrzną strukturę, czyli strukturę gleboka Oprócz czasowników nieprzechodnich w PJM występuje też grupa cza-
oraz zewnętrzną - strukturę powierzchniowq. Pod względem znaczeniowym sowników przechodnich, mówiących o czynnościach, które mogą przechodzić
lIa przedmioty. Tego rodzaju predykaty rządzą dopełnieniami. Do tej katego-

17W PJM używa się słów migowych jako przydomków czy skrótów imiennych zamiast pal- I ii czasowników zaliczone są m.in. takie znaki, jak ZEPSUĆ,KOCIlAĆ,LUIlI(',
cować imiona osób (z wyjątkiem imion krótkich np. Ela, Ola), do których nadawca się KlJPI('.Z perspektywy gramatyki transformacyjnej struktura głęboka zdań
odwołuje podczas dyskursu. Jednym ze sposobów powstania imion migowych jest two- 'I, czasownikami przechodnimi także może być przekształcona na struktury
rżenie skrótu daktylograficznego wzorującego sic,:na pielwszej literze wyrazu określają-
powierzchniową. Oto przykład transformacji zdania PJM ze struktury glcb,»
cego imię osoby (np. Robert). W zdaniu 1291 wyrażony jesl znak imienny ROIIIll{1'odno-
sZ<Icysic,:do osoby Roberta, dla kl()I'ego tworzy siy daklylowaf'iczny skrÓI w poslaei lirery kic] na powierzchniową:
R, jaki wykonuje sic,:ruchem krótkim i wilhadlowYIII. I )a/(oj,",WIIlSZCZII
w kolejnych zdn-
niuch migowych, uźyre sil inne z"aki illlil'''Il\' w pONllWiSkHII()Wdaklylogllll'il'lIlY('/), III
kic juk: Mi\I{( 'IN i 1\( I~II\, IMI'll'l.l'lIlowallY plll'Z powyis/.Yl'h aulorów Hl'hClllal pIIK'CSUp'.f,l'ksZlakallill/,dlllliilllli/w
Wl'gOIIwillllll'/, Odllh'~l do PIM, w kl(uYIlIIII('hod/II idl'IlIYl'/IH' 1IIIIlSloII)lIlrj\',
 228 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA
LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA,.. 229

porządek słów Podsumowując, w PJM podstawowym porządkiem słów w prostych zda-

Struktura gfęboka: [A] MARCIN ZEPSUĆ KALKULATOR
Struktury
powierzchniowe:
[B] MARCIN KALKULATOR ZEPSUĆ
tern
[C] KALKULATOR, MARCIN ZEPSUĆ
danie A (Marcin zepsuł kalkulator) z czasownikiem przechodnim
o strukturze głębokiej ma podstawowy szyk słów o charakterze S V O.
W zdaniu B o porządku S O V w pierwszej pozycji występuje słowo MARCIN,
a dopełnienie KALKULATOR w ramach transformacji zostało przeniesione do
drugiej pozycji, a do ostatniej - czasownik przechodni ZEPSUĆ. W ostatnim
zdaniu C (Co do kalkulatora, Marcin go zepsuł) o porządku s v w począt-
kowej pozycji występuje słowo KALKULATOR w roli dopełnienia, przy czym
zastosowane są obligatoryjnie sygnały niemanualne (zmrużone oczy; patrz
rysunek 1.0.33.)jako zjawisko tematyzacji (tern: oznaczenie tematu), bez któ-
rych zdanie O S V byłoby niegramatyczne. Często występująca tematyzacja
w PJM służy wywiązaniu się z zasady "najpierw temat", która polega na ulo-
kowaniu dopełnienia w pierwszej pozycji zdania przechodniego bez narusze-
nia zasady "najpierw działający, a potem czynność", czyli szyku S V. Rządzą-
.a w PJM zasada "najpierw temat" wymaga użycia gramatycznej ekspresji
twarzy: unosi się brwi, lekko przymyka się oczy oraz lekko podnosi głowę
('Jhmaszcwski, w opracowaniu). Tę regułę transformacyjną można przedsta-
wić za pomocą drzewa derywacyjnego dwóch zdań o takim samym znacze-
niu, z których pierwsze ma strukturę głęboką, a drugie - powierzchniową:
s
s
niach z czasownikami zwykłymi jest Podmiot-Orzeczenie-Dopełnienie
S V O (S V O) - jak to ma miejsce w wielu językach mówionych. Zgodnie z rządzą-
cymi w PJM regułami transformacyjnymi szyk słów w zdaniu migowym może
ulec zmianie - zdania z czasownikami zwykłymi w strukturze głębokiej mogą
S O V być przekształcone na kilka zdań w strukturze powierzchniowej.
tern Wcześniej opisano sposoby wyrażania czasowników wskazujących na
- płaszczyźnie morfologicznej, a teraz omówimy strukturę zdań migowych
O, S V
z czasownikami wskazującymi, a zwłaszcza regułę uzgadniania podmiotu
i dopełnienia w zdaniu.
Wspólną cechą języka mówionego i migowego jest etapowość struktury
kategorii czasowej: zarówno słowa mówione, jak i migowe następują po sobie
w czasie. Jednak w odróżnieniu od polskiego języka mówionego, PJM cha-
rakteryzuje się przestrzennością - słowa migowe mogą być zlokalizowane
o~ w różnych miejscach bądź poziomach przestrzeni w stosunku do nadawcy
i odbiorcy. Tak więc możliwość lokalizacji słów migowych w przestrzeni wyko-
rzystywana jest gramatycznie, co ma istotne znaczenie dla składni języka mi-
gowego.
W PJM dokonują się morfosyntaktyczne operacje na znakach, które,
podlegając zmianom, przybierają różne znaczenia. Procesy morfosyntak-
tycznej organizacji trójwymiarowej przestrzeni służą nie tylko lokalizowaniu
słów migowych w różnych miejscach w przestrzeni migowej. Występują one
także przy modyfikacji różnych form czasownikowych w zależności od kon-
tekstu wypowiedzi. Udział w tym procesie mają czasowniki wskazujące. Przy
tworzeniu zdań wizualno-przestrzennych zachodzą zależności pomiędzy cza-
sownikami a rzeczownikami w roli podmiotu i dopełnienia. Stanowi to reguły
składniową, którą określa się mianem czasownikowego uzgodnienia podmio-
tu i dopełnienia (Padden, 1988; Wilbur, 1987). Poniżej przedstawione są zda-
nia [30] i [31] skonstruowane w PJM zgodnie ze wspomnianą regułą.
(patrz L )

[30] ROBERT-p AGATA-L p-PATRZEĆ-NA-L

Nr,
~
.r> :
-
NP NP, ~ VP
I v
NP2 I 2
N
l/'"" V
Robert patrzy na Agatę.

r r I I
I
I
(patrz p )
N
[31] AGATA-L ROBERT-p L-PATRZEĆ-NA-p
Mt\I{('IN
I
,hl'SU KALKULATOR KALKULATOR MARCIN f;PSU('
Agata patrzy na Roberta.
t
"'""'01111,1\,)11

Ryaunok t 0.3 Konst ru keje powyi,szych wypowiedzi S'I sIworzone na zasadzie czasown i-
wP.1M, lIIydw II I Uf/tlly IrnnllfOImocyJnoJ kowego UZgOdlli\'IIiil iIII\IIIIWIII()w. Reguła la polega na gramatycznym użyciu
l'/asowllika wl-k"'"PI\ I "II W ku-runku l, jl'dlH:go do dlllgil'go plIlIkIII illlllln
 230 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 231

rycznego, w których zlokalizowane są argumenty (rzeczowniki) występujące tów anaforycznych (dla argumentów) w przestrzeni migowej łamie regułę
w roli podmiotu i dopełnienia oraz pozostające w relacji z czasownikiem czasownikowego uzgodnienia argumentów. Reguła ta bowiem wyznacza
wskazującym. Tworząc zdanie [30] najpierw wyraża się dwa słowa ROBERT, w zdaniu pierwszą pozycję rzeczownikowi i jego lokalizacji w przestrzeni, po
AGATAlokalizując je w dwóch miejscach przestrzeni za pomocą umownych której możliwe jest użycie czasownika wskazującego w relacji z punktami ana-
punktów anaforycznych X i Y. Jedno z tych słów migowych zostaje umiejscowio- forycznymi.
ne po prawej stronie (P), a drugie po lewej (L). Następnie wyraża się czasownik Czasowniki wskazujące wyrażają podmiot i dopełnienie, czyli zawierają in-
wskazujący _ -PATRZEĆ-NA-_ przekierunkowując go (z udziałem oczu) formacje o tym, kto jest wykonawcą czynności, a kto jest związany z tą czyn-
z jednego punktu X, w którym jest zlokalizowany Robert, do drugiego Y, nością. Często jednym słowem można utworzyć zdanie np. typu Dałem jej
gdzie umieszczona jest Agata. Znaczenie zdania [30] można zmienić tworząc książkę - pod warunkiem że wcześniej zostaną zlokalizowane w przestrzeni
zdanie [31] poprzez modyfikację formy czasownikowej i zmianę kolejności migowej rzeczowniki występujące w roli podmiotu i dopełnienia. Oto przy-
lokalizacji słów w przestrzeni migowej. W pierwszej pozycji wypowiedzi kład wypowiedzi [33] obejmującej związane ze sobą dwa zdania migowe:
występuje słowo AGATA,a w kolejnej słowo-znak ROBERT. Słowa te zlokalizo-
wane są w tych samych miejscach jak w pierwszej wypowiedzi. Czasownik tern
_ -PATRZEĆ-NA-_ wyrażony jest w przeciwnym kierunku od punktu Y do
punktu X. [33] / WCZORAJ, ROBERT -p AGATA-L p-SPOTKAĆ-L /
tern
Można też skonstruować zgodnie z regułą czasownikowego uzgodnienia
argumentów proste zdania z czasownikiem wskazującym, różniące się od sie- / KSIĄZKA-p, p-ODDAĆ-L JUŻ /
bie pod względem porządku słów, ale mające takie same znaczenia:
Wczoraj Robert spotkał się z Agatą. Oddal jej książkę.
Struktura głęboka:
(patrz L ) W drugim zdaniu występuje czasownik wskazujący _ -G DDAĆ-_ wyraża-
[A] ROBERT-p p-PATRZEĆ-NA-L AGATA-L jący podmiot i dopełnienie, a zatem ma strukturę o charakterze sVo (podmiol
ORZECZENIE dopełnienie)'
W PJM, jak w każdym języku, występują zdania proste oraz złożone, któ-
Struktura powierzchniowa:
rymi rządzi reguła czasownikowego uzgodnienia argumentów. Zdanie proste
(patrz L )
obejmuje kombinację powiązanych ze sobą dwóch bądź trzech słów migo-
[B] ROBERT -p AGATA-L p-PATRZEĆ-NA-L wych, które są zlokalizowane i artykułowane w przestrzeni migowej. Zdanie
tern łożone składa się z więcej niż trzech słów migowych, a tym samym większej
(patrz L )
[C] AGATA-L ROBERT-p ilości tychże słów usytuowanych w przestrzeni migowej.
p-PATRZEĆ-NA-L
Również sygnały niemanualne mają swój udział w składni PJM: odgrywają
one nie tylko ekspresywną, ale także językową rolę. Przy artykulacji słów mi-
Powyższe przykłady wypowiedzi dowodzą szczególnej cechy PJM, jaką jest gowych wyrażających różnego rodzaju emocje stosuje się właściwą ekspresje
fleksja o charakterze przestrzennym. PJM wykorzystuje możliwość zmiany mimiczną, np. smutny bądź wesoły wyraz twarzy. Podobnie w języku mówio-
pozycji słów migowych nie zmieniając znaczenia zdań, czego wyrazem są po- nym różnego rodzaju elementy niewerbalne mogą towarzyszyć użyciu słów
wyższe wypowiedzi o tej samej treści. Należy podkreślić, że istnieją pewne określających różne emocje. Natomiast językowa artykulacja elementów nie-
granice w przestawianiu słów migowych w prostym zdaniu z czasownikami manualnych w PJM odnosi się do ruchów oczu, głowy, ciała, barku, użycia
wskazującymi. Na przykład zdanie [32] różnego rodzaju ekspresji twarzy, ruchów ust i ich ułożenia (Tomaszewski,
(patrz p~ O IO). Różnorodne cechy sygnałów niemanualnych występują na różnych po-
L )
ziomach: l11.in. mogą pełnić funkcję składniową przy rozróżnianiu jednostek
1321 * [-PATR -NA-p ROBERT-p AGATA-L zdaniowych.
lrurnatycznn rola sYI\,,,d()w nicmanualnych w PJM sprowadza siy równicz
Z punktu widzenia grumutyki wizIluino pl I.l'sl II'l'lIlIl'j nil' jl:SI pruwidlowc, do tworzeniu loinl'go IOll/iljll zduń: pytań og61nydl, szczeg610wydl i rctn
WVlllirllil' l'I'IIS0wnika WSklll'lljlWl'gO!ll'/ wlll'śllirjs/\,~ł,o /1I11111l'1'1I11ill
punk Iyrznych, I'dllll III/kMIłI"1 yl h, fll/l'l'lIll'ydl, WIliIIIIkowych, I'dan I'IIWil'1ajl'
 232 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA
LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 233

cych tematyzację oraz zdań złożonych (Tomaszewski, Farris, 2010; Toma-

reguły unoszenia brwi słowo ZAIM.2 w roli podmiotu przenosi się z początkowej
szewski, w opracowaniu). W PJM występuje kilka konwencjonalnych typów
pozycji zdania na końcową, co prowadzi do zmiany typu zdania.
intonacyjnych ekspresji twarzy, co obrazuje rysunek 10.33.

s s

NP
~P
.r > :
----..
.:">
VP
. NP
I V I
N v Adv
I Ad, N

uniesione brwi
zmarszczone brwi zmrużone oczy
ZAIM.2 MIGAĆ BIEGLE MIGAĆ BIEGLE ZAIM.
Rysunek 10.33. Konwencjonalne elementy intonacyjne w PJM (Tomaszewski, 2010).
I t
transformacja

Na przykład uniesione brwi cechują najczęściej pytania ogólne wymagają-

ce odpowiedzi typu tak/nie. Tego rodzaju element intonacyjny odpowiada
treściowo partykule czy, będącej w polskim języku mówionym wykładnikiem
modalności pytającej w zdaniach pytajnych o charakterze ogólnym. Nato-
miast ściągnięcie brwi łączy się ze zdaniem przeczącym i pytaniem szczegóło-
wym, na które konieczna jest szczegółowa odpowiedź. Oto przykład dwóch
zdań [34] i [35] - pierwsze twierdzące, a drugie pytające:
[34] ZAIM.2 MIGAĆ BIEGLE
7J migasz biegle.
ub
[35] MIGAĆ BIEGLE ZAIM.2
Czy migasz biegle?
danie oznajmujące [34] stanowi neutralną i nienacechowaną odmianę zda-
niową charakteryzującą się neutralną ekspresją twarzy. Natomiast wyrażając
zdanie pytające [35] o charakterze ogólnym stosuje się gramatyczną regułę
unoszenia brwi (ub), a przy słowach BlEGLE i ZA1M.2 dołącza się inne elementy
niemanualne - rozszerzenie oczu i lekkie wysunięcie głowy. W PJM pytania
ogólne są nacechowane modalnie, elementy niemanualne intensyfikują się tu
artykulacyjnie: oczy mocniej siy rozszerzają, a brwi bardziej sil( unoszą. Warto
zauważyć, że w zdaniu /35/ jest inny szyk słów niż w zdaniu P41, co świadczy
o procesie transformaC:ji, w której reguła gramatyczna przd.szt:dell stluktur<;
zdanićl oznajmujf)Cego P4/ w struklury zdani'l pylai:Il'vgo II~I,I{t'glll~ Iv ilu-
sIl U il.:pOlliższl.: d.zcwo dei vwa(,.'vjII C (rysunek I()J~,), I'l/y Ił/y, III gl:lllllllYl'l:lll'j
Rysunek 10.34. Drzewo derywacyjne zdania oznajmującego i pytającego z użyciem
reguły transformacyjnej.
W składni PJM sygnały niemanualne funkcjonują przy tworzeniu nic tylko
zdań pojedynczych, ale także złożonych, które zawierają dwa zdania lub wiek-
szą liczbę zdań pojedynczych odpowiednio ze sobą zespolonych (Tornaszcw-
ski, w opracowaniu). Podobnie jak w języku polskim, w PJM wyraża się rn.in,
zdania względne, którym obligatoryjnie towarzyszą sygnały niemanualne.
W polskim języku mówionym zdanie względne stanowi zdanie podrzędne,
które ze zdaniem nadrzędnym łączy się za pomocą zaimka względnego
(np. Robert, który uczy angielskiego, jest głuchy). W odróżnieniu od polskiego
języka mówionego, PJM zamiast zaimka względnego KTÓRy19 wykorzystuje
intonacyjną ekspresję zmrużonych oczu (za) i uniesionych brwi (ub) (patrz
rysunek 10.33.) w wyrażaniu zdań względnych. Użycie tego rodzaju wizualnej
intonacji w tych zdaniach ułatwia odbiorcy rozpoznanie konkretnej osoby
(bądź przedmiotu), na temat której nadawca pragnie podjąć rozmowy
(Tomaszewski, 2010). Na przykład w zdaniu Mężczyzna, który sprzedaje owoce,
kupi działkę pogrubione wyrazy stanowią zdanie względne. Podobnie ma to
miejsce w PJM, kiedy wyrażamy tej samej treści zdanie względne 1361, które-
go drzewo derywacyjne przedstawione jest poniżej. Podobnie jak w zdaniu
pytającym [35] o charakterze ogólnym, ekspresja zmrużonych oczu w pierw-
szej czyści zdania [361 intensyfikuje się artykulacyjnie: oczy mrużą siy mocniej
przy dwóch słowach SPRZEDAWAĆ i OWOCE.
II) W syslelllil' j\'/ykowo IIligowym, klólY sianowi subkod polskiego języku m()wiollq"o
(zoh. pl/,ypiN l, N I H*Il, wyNI\'IHljl' ruuuuulny odpowiednik K'I (lity w ruli I,uilllkll
w/gl\'dlll'I\O II/YWIIIH'I'.II w \\I YI 1111111111
ItIlIII I l'llIlyWllyl'll.
234 PSYCHOLlNGWIS1YKA OGÓLNA L1NGWIS1YCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 235

ub Dochodzi jeszcze czwarty parametr, sygnały niemanualne, które są obli-

zo kiwgł gatoryjnie wbudowane w niektóre słowa migowe określane jako wielomodal-
r36] -M-ĘZT""'
C=--Z-Y-ZN-A-S=--P-RZ-E-D-A-W-AC-'---'
--::-OW-O-C-E,DZIAŁKA KUPIĆ BĘDZIE ne. Parametry te z kolei składają się z jeszcze mniejszych jednostek zwanych
cechami dystynktywnymi, które tworzą wewnętrzną strukturę hierarchiczną.
Tak więc PJM podlega pierwszej zasadzie artykulacji, gdzie z podstawowych
s, parametrów niemających znaczenia, powstają morfemy jako najmniejsze
jednostki znaczące, a funkcję tych morfemów pełnią słowa migowe. Ponad-
to między pierwszym a drugim poziomem systemu językowego PJM zacho-
NP VP dzą procesy gramatyczne, dzięki którym powstają słowa migowe pełniące
funkcję leksemów dwu-, czy nawet trzymorfemowych. Tak więc na poziomic
~ morfologicznym słowa migowe mogą podlegać procesom derywacyjnym

A
~
N NP v Aux
I dniowe odpowiadające za tworzenie zdań migowych. PJM dysponuje wła-
N sną gramatyką, występują w nim reguły składniowe (np. reguły frazowe, regu-
I ła czasownikowego uzgodnienia argumentów, reguły transformacyjne)
MęZCZYZNA SPRZEDAWAĆ OWOCE DZIAŁKA KUPIĆ BęDZIE
Rysunek 10.35. Diagram drzewa zdania względnego w PJM.
Reguły gramatycznego użycia sygnałów niemanualnych na poziomie skła-
dniowym w PJM są podobne do tych, jakie występują w ASL i w innych języ-
kach migowych (Baker i Padden, 1978; Liddell, 1980; Sutton-Spence i WolI,
1999; Sandler i Lilio-Martin, 2006; Johnson i Schembri, 2007). Wynika to
z istn ienia uniwersaliów gramatycznych w tych językach.
10.4. Podsumowanie
Przedstawiony w niniejszym rozdziale opis lingwistyczny trzech aspektów
pJ M - fonologii, morfologii i składni - daje podstawę do stwierdzenia, że
PJM, jak każdy język naturalny, stanowi pełny system dwuklasowy - nieza-
leżnie od faktu, że jest on skonstruowany na gruncie modalności wizualno-
gestowej w przeciwieństwie do języka mówionego, którego struktura zasa-
dza się na modalności słuchowo-głosowej. Podważa to zakorzeniony
w świadomości społecznej mit, że używany przez Głuchych PJM jest jedno-
klasowy.
PJM charakteryzuje się uporządkowanym systemem fonologicznym, czyli
pierwszym poziomem artykulacji. W systemie tym każde słowo migowe skła-
da siy z trzech podstawowych parametrów:
I) konfiguracja ryki,
) lokalizacja,
') ruch.
i fleksyjnym. Z kolei na drugim poziomie artykulacji zachodzą procesy skła-
rządzące tworzeniem konstrukcji zdaniowych o charakterze wizualno-prze-
strzennym (zarówno zdań pojedynczych, jak i złożonych). Co więcej, eks-
presja niemanualna jest gramatycznie wykorzystywana przy konstruowaniu
różnego rodzaju zdań migowych, nie jest zatem ograniczona do wyrażania
stanów emocjonalnych człowieka. Reasumując, niezależnie od rodzaju mo-
dalności języki migowe, podobnie jak języki mówione, dysponują regułami
składniowymi, morfologicznymi i fonologicznymi, dzięki którym mogą one
funkcjonować jako kompletne systemy językowe.
Przez wiele lat środowisko lingwistów skupiało się głównie na badaniach
języka mówionego (zwłaszcza języka angielskiego), co utrudniało w pewnym
sensie rozszerzenie wykorzystywanych teorii o naturalnych językach do oce-
ny różnych kodów. Jednak w ostatnich latach wiele się zmieniło. Zaczyto
przeprowadzać badania porównawcze między językami mówionymi, powsta-
wały prace, na podstawie których tworzono nowe teorie o pewnych uniwer-
saliach językowych, co owocnie przyczyniło się do dopracowania i pogłębić-
nia definicji naturalnego języka ludzkiego. Podobnie psycholingwiści zaczęli
modyfikować dotychczasowe modele przyswajania języka przez dziecko
poprzez posługiwanie się nowymi metodami, uwzględniającymi istnienie
uniwersaliów w nabywaniu danego języka przez małe dziecko, w różnych
krajach (Bokus i Shugar, 2007). Problem ten odnosi się również do doskona-
lenia metod badań porównawczych między językami mówionymi a migowy-
mi. Badania nad różnymi aspektami języków migowych mogą wzbogacać de-
Iinicję języka naturalnego. Dzięki temu można dowiedzieć się więcej
o uniwersaliach językowych jako stałych cechach charakteryzujących wszyst-
kie języki przekazywane nic tylko kanałem słuchowo-głosowym, ale także
ruchowo wzrokowym. 'Ihk wiec definicyjnic należy przyjąć, że język staunwi
system zuukow d/włl,,~lIwyrh h;ldź migowych, który sluży do porozumiewa
nin si\' w III li \ 1111 dilrlll·,ptlh'('/rlll~ki.
236 PSYCHOLINGWISTYKA OGÓLNA
Podobieństwa między językiem mówionym a migowym nie zmieniają jed-
nak faktu, że między nimi występują również różnice odzwierciedlające efekt
modalności. Na przykład na poziomie fonologicznym obserwuje się różnicę
w sposobie artykułowania słów mówionych i migowych pod kątem stopnia
symultaniczności i linearności. Wiele słów migowych realizuje się w sposób
bardziej symultaniczny, a słowa mówione są artykułowane w sposób linearny,
choć są i takie, które wymawia się też symultanicznie (np. w językach tonal-
nych, gdzie tony nakładają się symultanicznie na niektóre głoski). Stąd należy
podkreślić, że strukturę języka cechuje linearność i symultaniczność. Pozo-
staje to niezgodne ze stanowiskiem Ferdynanda de Saussure'a (1916/2002),
że znak językowy musi być zawsze linearny.
Podobnie dzieje się na poziomie morfologicznym, gdzie procesy grama-
tyczne w języku migowym mogą różnić się od tych, które występują w języku
mówionym. Na przykład PJM ma mniejszą tendencję do dodawania morfe-
mów związanych do tematycznych niż polski język mówiony, należący do ka-
tegoriijęzyków fleksyjnych. Raczej PJM wykorzystuje możliwość zmiany pod-
stawowej struktury słowa migowego, jak w przypadku aspektu czasowego czy
też zmiany parametrów przy czasownikach wskazujących. W składni PJM
sygnały niemanualne rozróżniają jednostki zdaniowe, czego nie ma w pol-
skim języku mówionym, w którym do tworzenia zdań wykorzystywane są
raczej partykuły i spójniki.
Związek z efektem modalności języka ma też teoria arbitralności. Według
de Saussure'a (1916/2002) każdy język cechuje czysta arbitralność, czyli każ-
dy znak językowy jest dowolny (arbitralny). Nie jest to zgodne z faktem, że
w językach migowych występuje pewna liczba słów migowych o charakterze
ikonicznym, zbudowanych na bazie wzrokowej percepcji świata. Oprócz tych
słów obserwuje się również w tych językach arbitralne związki pomiędzy for-
mą wizualną a znaczeniem słów migowych. Ponadto we współczesnych języ-
kach mówionych pozostały też pewne ślady ikoniczności, które bazują na
dźwiękowej percepcji świata (Bańko, 2008). W językach mówionych i migo-
wych mamy do czynienia z kontinuum ikoniczności i arbitralności, a zatem
należy przyjąć, że język ma nie tylko cechy arbitralne, ale także ikoniczne.
Podsumowując, na podstawie niniejszego opisu struktury PJM należy
stwierdzić, że efekt modalności wizualno-gestowej stanowią główne cechy
PJM, które nie występują w polskim języku mówionym, takie jak: 1) prze-
strzeń migowa, 2) klasyfikatory oraz 3) sygnały niemanualne.
Model struktury PJM stanowi bazy do badań w dziedzinie psycholingwi-
styki, neurolingwistyki czy też socjolingwistyki. Amerykańskie badania kon-
centrujące się na przebiegu procesu przyswajania języka migowego prze
dzieci głuche rodziców głuchych wykazaly, że pomimo różnicy modalności
język» stadia rozwoju językowego LI dzieci głuchych odpowiadaj" etapom
rozwoju jyzyku fOIli<.::t,n~go d:t.i~d sIYS:tilt'yl'll.Ws:t,yslki~ etapy opanowaniu
i~':t,yklllIligowl'go i IlllIWiollVgo IIIWIIIIIl'/:ll' 11II~I\,pllil,po sohil' (Nowpm I
LINGWISTYCZNY OPIS STRUKTURY POLSKIEGO JĘZYKA... 237
i Meier, 1985; Marschark, 2002; zob. Tomaszewski, 2003)20. Fenomen ten
wskazuje na istnienie wrodzonego programu przyswajania kompetencji języ-
kowej niezależnie od rodzaju modalności, na bazie której kształtuje się język
małego dziecka. Potwierdzeniem tego są neuroLingwistyczne badania Howar-
da Poiznera i in. (1987) oraz Daphne Bavelier i in. (1998), które pokazały, że
reprezentacja mózgowa kompetencji w języku migowym łączy się tak, jak
kompetencja w języku mówionym, z tymi samymi strukturami ośrodkowego
układu nerwowego. Zebranie informacji o strukturze PJM pozwoliłoby
w przyszłości dokonać empirycznej analizy procesu przyswajania PJM przez
dzieci głuche rodziców głuchych, co ułatwiłoby opracowanie modelu wycho-
wania dwujęzycznego-l nie tylko dla tych dzieci, ale też głuchych i niedosly-
szących dzieci rodziców słyszących.
W niniejszej pracy omawiano zarys lingwistyczny struktury PJM. W bada-
niu języka nie wystarczy jedynie analiza jego struktury na płaszczyźnie fono-
logicznej, morfologicznej i składniowej. Należy uwzględnić różnorodność
sposobów użycia języka przez jego użytkowników w aspekcie społecznym
(por. Kurcz, rozdziały 6. i 7. w tym tomie). Tą ostatnią dziedziną zajmuje siy
także socjolingwistyka, która bada rolę języka w społeczeństwie oraz zwiąvki
między zjawiskami językowymi a społecznymi. Badania socjolingwistyczn:
koncentrują się zatem na społecznych i kulturowych warunkach, których lo
oddziaływaniom poddane są mechanizmy funkcjonowania danego języka.
Dotyczy to zarówno języka mówionego, jak i języka migowego. Ostatnie ba-
dania wykazały bowiem, że języki migowe dysponują wzorcami funkcjonowa-
nia społecznego, jakie można zaobserwować w językach fonicznych (Lucas,
2000,2001). Głusi użytkownicy PJM posługują się nim na co dzień, aby prze-
kazywać sobie nawzajem różnorodne informacje, opisywać różne sytuacje
społeczne, wyrażać swój stosunek bądź relacje z innymi ludźmi - zarówno
głuchymi, jak i słyszącymi, określać swoją tożsamość językową i społeczno-
kulturową, czy też kulturową przynależność do grupy społecznej. W związku
tym warto przeprowadzić badania nad społecznymi aspektami PJM, takimi
jak: warianty językowe, zmiany historyczne słów migowych, relacje między
pJM a innymi językami (np. językiem polskim czy innym językiem migowym)
ezy też zjawisko dwujęzyczności bądź dysglosji.
Dzięki powyższym doniesieniom w środowisku badaczy zajmujących sit;
lingwistyką i psycholingwistyką uznano, że badania nad językami migowymi
rozszerzają i wzbogacają teoretyczne modele opisujące sposoby ewoluowa-
nia, funkcjonowania i przyswajania języków naturalnych (Burling, 2005;
orballis, 2002; Crystal, 2007; Fromkin i in., 2003; Lightfoot, 1999).
l) Porównn] l~'i.pllll'l' I.illlly 1\'11110 nmówlnnc w roz.tlzialc:l.
I 1'.1M juko pil'l wS/Y I\'/yk, II 1'"I~klI\'/yk mówiony (w fOlIlIil' mówione] i pisulll'j) piko
<lIIII!1
238 PSYCHOLlNGWIS1YKA OGÓLNA

W literaturze polskiej nieliczne są wzmianki o wynikach badań nad PJM. ROZDZIAŁ 11

Głównym powodem tego stanu rzeczy jest fakt, iż badania te rozpoczęto sto-
sunkowo niedawno - w latach 90. ubiegłego wieku. Wszystkie dotychczasowe
prace stanowią fragmentaryczne opisy struktury gramatycznej PJM. Aby rze-
Propaganda, użycie języka
telnie opracowywać pełny model PJM jako naturalnego języka Głuchych, ko- jako instrumentu władzy, wpływu
nieczne jest rozszerzanie i pogłębianie badań nad PJM, które pozwolą lepiej
spojrzeć na ten język, uwzględniając jego perspektywę wizualno-przestrzen- i manipulacji społecznej
ną, a nie tylko teorie dotyczące modelu języka mówionego.
Tomasz Skowroński
Szkota Wyższa Psychologii Spotecznej

Funkcją języka obok udziału w procesach reprezentacji świata w umyśle jest

wyrażanie znaczeń. Artykulacja znaczeń jest składnikiem komunikacji
społecznej. Teoria aktów mowy (speech act), analizując procesy tworzenia w
powiedzi przez nadawcę i rozumienia komunikatu przez odbiorcy, ZWril1.'1I
uwagę, że język obok swej funkcji jako środka przekazu informacji oraz opislI
świata służy także jako medium umożliwiające tworzenie rzeczywistości spo
łecznej (patrz rozdział 7. oraz Berko Gleason, Bernstein Ratner (uxl.),
2005, s 310).
Użycie języka z intencją tworzenia nowej lub zmiany istniejącej Izec.:/ywl
stości społecznej poprzez manipulację znaczeniem jest stałą cech" pl occsu
komunikacji społecznej każdej organizacji ludzkiej bez względu na jej witoI
kość, funkcję czy etap społecznego rozwoju. W planie cywilizacyjnym spok
czeństwa - stosownie do stadiów swego rozwoju i organizacji - używaly w 10/,
ny sposób języka jako instrumentu wpływu i manipulacji - odpowiednio do
potrzeb wyznaczanych przez szerszy kontekst społeczno-historyczny.
W starożytności greckiej demagogia OTlI..luyW"(lU - pojęcie pochodzące ze
łożenia słów demos (lud) i agagos (prowadzący) - oznaczała umiejętność
przekonywania obywateli, a poprzez to wpływania na decyzje zgromadzen
(ekklesia) oraz sądów (dikasterion). W ówczesnym kontekście historycznym
demos odnosiło się do wolnych i równych sobie obywateli polis. Demagogami
byli nazywani ci spośród mieszkańców miast, którzy wyróżniali się zdolnościn
mi oratorskimi i posiedli umiejętności zręcznego przekonywania (Peil/IO) do
określonych racji politycznych, czy skutecznej argumentacji w procesach Si'
dowych. Demagogia była częścią systemu demokracji greckiej. Nie cicszyln
się uznaniem Platona, gdyż godziła w jego arystokratyczny ideał władzy. Pla
ton, polemizując z sofistami w dialogach "Gorgiasz" i .Fcdon", pozostawił
wprawdzie opis nicktórych zasad retoryki jako sztuki przekonywania, jednak
w sporze z nimi krytykowal każd., formy argumentacji. która nie prowadzi do
poznania prawdy. W fil%fii Plalona słowo tworzy związek naturalny z O/liii
cznnym plzl'(lIl1ioll'llI i I('llIria /IIIIKIIz IZl'l'zywisl ośc.:ii' mil charakret wyluc.
lik Il'kn'IH'yi"y (pOI S"IlWIIIII"kl. It),) l. s. I M{), IIkpoi:,dllllll jl'S! jllKlIkol